2. Oktober
DIES SECUNDA OCTOBRIS.
SANCTI, QUI VI NONAS OCTOBRIS COLUNTUR.
Sanctus Primus, Antiochiæ martyr.
S. Quirillus aut Cyrillus, Antiochiæ martyr.
S. Petinus, Antiochiæ martyr.
S. Pontius martyr.
S. Leo martyr.
S. Gaianus martyr.
S. Secundianus aut Secundarius martyr.
S. alter Secundianus martyr.
S. Plato aut Platio martyr.
S. Leontius martyr.
S. Eleutherius, Nicomediæ in Bithynia.
Socii martyres, Nicomediæ in Bithynia.
S. Lizerius martyr Romanus, Venetiis in Italia.
S. Modestus levita M., Beneventi in Italia.
S. Diateria virgo, Mediolani in Insubria.
S. Leudomerus vel Leodemirus episc. confes. Catalauni in Campania Galliæ.
S. Serenus presbyter confes., in prioratu Cellæ subtus Cantumerulam in Campania Galliæ.
S. Joannes episc. Comensis confes., Comi in ducatu Mediolanensi.
S. Leodegarius episcopus frater m. in Galliis.
S. Gerinus comes frater m. in Galliis.
S. Theophilus monachus confessor in Græcia.
S. Beregisus abbas, Andaini in Sylva Arduennensi.
B. Godefridus presb. Ordinis Cisterciensis, Villarii in Brabantia.
B. Berengarius ex Ordine Prædicatorum episcopus Ilerdensis, in Hispania Tarraconensi.
S. Thomas de Cantilupe, episc. Herefordiensis, apud Montem Flasconis in Hetruria Pontificia.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.
| Sancti Melori aut Melarii martyris ad hunc diem fit mentio in aliquot Kalendariis, & Lobineau in Sanctis Armoricæ Melorum refert ad hunc diem, & Melarii ibi fit mentio in Kalendario Leonensi. Vide dicta heri in Prætermissis, & Acta interim data ad | VII Januarii. |
| S. Ludgeri Monasteriensis episcopi translatio memoratur in Florario nostro Ms. Vide Acta S. Ludgeri ad | XXVI Martii. |
| S. Scupilionis presbyteri mentio fit ad hunc diem in vetusto Kalendario Corbeiensi, aut potius Atrebatensi, quod edidit Martenius tom. 3 Anecdotorum, his verbis: Atrebatis depositio S. Scupilionis presbyteri. Et mox sequitur: Passio S. Leodegarii, quæ revera contigit in territorio Atrebatensi. At non inveni, Scubilionem presbyterum aut in civitate aut in territorio Atrebatensi mortuum esse aut aliquando cultum, etiamsi Belgarum & Gallorum Hagiologia, Atrebatensisque ecclesiæ Breviaria & Officia propria hunc in finem sedulo pervolverim. Idem erit, opinor, de quo Grevenus ad sequentem diem sine loco meminit his verbis: Scopilionis archipresbyteri & confessoris. Unum novimus Scubilionem presbyterum, de quo una cum S. Paterno Abrincensi episcopo actum est ad 16 Aprilis, eumque memoratum utroque loco suspicamur; cum merito archipresbyter vocari potuerit. At ignoramus, utrum ille aliquando cultus fuerit Atrebatis, quod fieri debuisset, quia corpus S. Scubilionis metu Normannorum eo delatum fuisset seculo IX aut X, ibique ad tempus depositum; an vero ex solo errore Atrebatis memoretur, quod ibi memorandus esset S. Leodegarius, qui sequitur. Quidquid sit, videri possunt Acta SS. Paterni & Scubilionis ad | XVI Aprilis. |
| S. Ursmari & aliorum translatio in novas capsas memoratur apud Molanum & Ferrarium Binchii. Acta S. Ursmari data sunt ad | XVIII Aprilis. |
| S. Saturius eremita, cum 28 Aprilis annuntietur a Ferrario ex Marieta, qui eum memorat propter S. Prudentium Turiasonensem, cujus magister fuisse asseritur, ibidem in Prætermissis remissus est ad hunc diem, quo insertus est Martyrologio Hispanico a Joanne Tamayo. Hic autem sic habet: Numantiæ in Hispania ad Eremitorium S. Michaëlis, Depositio sacrorum pignorum B. Saturii eremitæ, sancti Prudentii episcopi Tyrasonensis magistri: qui cum a juventute usque ad senectam, & amplius, in silentio eremi delituisset, & orationi, meditationi, & aliis austeritatis vacasset exercitiis, demum virtutibus onustus ad Dominum Confessor inclytus permeavit. Quam vera hæc sint, ignoramus. Nam Acta quidem recitat martyrologus quasi vetusta, & epitaphium; sed omnia suspecta de suppositione. Interim fatetur, Saturium non fuisse ullis Martyrologiis insertum. Marieta de eo agit occasione S. Prudentii, sed cultum non asserit. Ferrarius solum allegat Marietam, & non raro aliquos producit, qui cultu carent. Officio ecclesiastico coli Saturium, nemo asserit; idque sane mirari possumus, si sepulcrum ejus frequentetur a populis circumjacentibus, ut asserit Tamayus. Quidquid autem sit de frequentatione sepulcri, nihil novimus de Saturio, nisi quæ leguntur in Actis S. Prudentii, illaque quam sint certa, hic non inquirimus. Adeat studiosus lector Acta S. Prudentii Turiasonensis & Prætermissos ad | XXVIII Aprilis. |
| S. Jacobus filius Alphæi annuntiatur apud Ludolphum in Fastis Coptitarum ecclesiæ Alexandrinæ & Æthiopum Habessinorum. Unus est ex duodecim Apostolis, &, ut existimamus cum omnibus fere Patribus, distinctus a Jacobo Fratre Domini & primi Hierosolymitanorum episcopo, qui in iisdem Fastis die 23 ejusdem mensis annuntiatur hoc modo: Jacobus Frater Domini. De utroque Jacobo actum est ad 1 Maii, ibique distinctio probata, quæ & ulterius confirmata est in Dissertatione particulari ante tomum 6 Septembris. Hæc igitur videri poterit, & Acta ad | 1 Maii. |
| S. Marculphi abbatis meminit Martyrologium Ms. S. Vedasti. Acta S. Marculphi data sunt die | 1 Maii. |
| Eunochii monachi, discipuli S. Columbani, meminit Ferrarius, eumque ponit in Scotia, citans Kalendarium Scotiæ, non aliud, quantum existimare possum, quam Menologium Scoticum Dempsteri. At Dempsterus non in Scotia, sed in Belgio Eunochum suum annuntiat his verbis: Sithiu (nomen est antiquum monasterii S. Bertini, quod etiamnum floret Audomaropoli in Artesia ad confinium Flandriæ) Eunochi monachi, non S. Winoci socii, sed sancti Columbani discipuli. At hæc non bene cohærent: nam S. Columbanus annis fere viginti & quinque mortuus est ante conditum monasterium Sithiense aut S. Bertini, & postremos vitæ annos transegerat in Italia. Ut verbo dicam omnia, Eunochius ille ignotus est, & solum ex corruptione nominis magis usitati, sive ipsius S. Winoci, sive unius ex ejus sociis, sive alterius Scoti aut Hiberni ortus videtur. Allegant Martyrologium Canisii, qui ad hunc diem nihil tale habet, ut gratis hic dies a Dempstero sit electus. Verum 17 Junii Canisius, aliique eo die in Prætermissis laudati, habent quemdam Enolich, quem Bartius noster in S. Molingo, ad eumdem diem illustrato, conjicit ipsum esse Molingum, quod corrupta fuerit prima nominis littera, & pro Moling scriptum fuerit Eoling. Videri possunt Prætermissi ad nomen Enolich, & initium Commentarii de S. Molingo ad | XVII Junii. |
| Enoch confessor sequitur apud Ferrarium post Eunochium, illumque figit in Hibernia; dubitans tamen, an idem non sit, sed asserens distinctum ab Enolicho. Quæ allegat in Annotatis, non sunt ullius ponderis. Vellem pro tribus unum certo invenire possem. Hunc autem ubi invenerimus, certo dabimus. Interim vide mox assignata ad | XVII Junii. |
| S. Aloysii Gonzagæ S. J. beatificatio memoratur in Ephemeridibus apud Balinghemium. Acta data sunt ad | XXI Junii. |
| S. Odranum, quem a 16 Maii ad 2 Octobris remiserant decessores nostri, postea mutato consilio, dederunt ad 7 Julii, una cum S. Medrano, ejus fratre, propterea quod connexa essent, quæ ad utrumque hunc Sanctum spectantia ibidem deprompserunt ex Actis S. Kierani, Sagiriensis episcopi, apud nos editis 5 Martii. Vide ergo dicta ad | VII Julii. |
| Annualis presbyter, discipulus S. Kiliani, memoratur hodie apud Camerarium, & apud Dempsterum, ubi Arnualis scribitur, ibique ponitur in Franconia: nimirum quia S. Kilianus fidem in Franconia prædicavit. Memoratur etiam in impresso aliquo Sanctorum Hibernorum Catalogo, non tamen in omnibus, quos habemus. Laudatur ab omnibus Henricus Canisius, seu potius Vita S. Kiliani apud Canisium edita, & apud nos illustrata ad 8 Julii. In ea Arnuvalis presbyter revera commemoratur, tamquam unus ex illis, qui cum S. Kiliano profecti sunt ad fidem prædicandam; indeque Trithemius lib 3 de Viris illustribus Erwaldum, ut vocat, fecit socium S. Kiliani in martyrio; sed perperam. Nam neque ex illa Vita, neque aliunde innotescit, ubi prædicaverit, aut defunctus sit: neque magis probari potest, an umquam cultu ecclesiastico sit honoratus. Itaque videri potest Vita S. Kiliani, & observatio eodem die in Prætermissis data de variis nominibus, quibus ad plures dies reproductus fuit | VIII Julii. |
| S. Scariberga hodie annuntiatur a Castellano, apud nos data ad | XVIII Julii. |
| S. Sigrandæ, seu Sigradæ, matris S. Leodegarii memoria est in Mss. additionibus Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum. De hac sancta Vidua actum est ad | IV Augusti. |
| Institutio sanctissimi Rosarii beatissimæ Virginis Mariæ annuntiatur in Martyrologio Hispanico, & ibi attribuitur S. Dominico. Spectat ad Opus particulare de beatissima Virgine; & interim videri poterunt disputata de illa institutione in S. Dominico ad | IV Augusti. |
| S. Claræ virginis translatio apud Assisium addita est plerisque editionibus Usuardi, celebraturque in Florario Ms., & in multis Martyrologiis neotericis, nominatim Franciscanorum, qui eam festivitate colunt. At de ea translatione actum est in S. Clara ad | XII Augusti. |
| Hildeboldi archiepiscopi Coloniensis obitus memoratur in Florario Ms., sed sine titulo Sancti aut Beati. Vide dicta de Hildeboldo in Prætermissis ad | III Septembris. |
| S. Eusebius Papa hodie memoratur in pluribus Fastis vetustis, quemadmodum jam dictum est in S. Eusebio ad | XXVI Septembris. |
| SS. Cyprianus & Justina MM. celebrantur in Fastis Græcorum & Moscorum, apud Latinos & in Opere nostro ad | XXVI Septembris. |
| Angelorum custodum festum annuntiatur in hodierno Martyrologio Romano, & in aliis recentioribus. De eo actum est in S. Michaële & omnibus Angelis ad | XXIX Septembris. |
| Urbanus Papa IV memoratur cum titulo Beati apud Henriquezium & Bucelinum. Consule dicta in Prætermissis ad | XXX Septembris. |
| Nehemias, de quo heri in Prætermissis ex Henriquezio, hodie ponitur apud Chalemotum. Vide dicta ad | 1 Octobris. |
| Agletrudis virgo, filia S. Bavonis, annuntiatur hodie, ut Sancta, apud Arturum a Monasterio. De ea mentio facta est in S. Bavone ad | 1 Octobris. |
| Dedicatio ecclesiæ S. Remigii memoratur Remis in Florario Ms., apud Menardum & Ferrarium. De ea actum est in S. Remigio ad | 1 Octobris. |
| Colmeri & duorum aliorum mentio fit in Florario Ms., ut sanctorum episcoporum & confessorum, sed sine loco & ulteriori notitia. De Colmero, nescio, quo, ita meminit Grevenus: In Tuscia, Colmeri episcopi & martyris. At ignotus ille est in aliis Martyrologiis, nec nobis aliunde innotuit. | |
| Sysai nomen sequitur in laudato Florario, æque nobis incogniti. | |
| Gerici ibidem tertium est nomen, itaque sequitur, acsi episcopus diceretur & confessor. De Gerico tamen sic habet Grevenus: Item beatæ memoriæ Gerici, ducis Sabaudiæ & confessoris. In Martyrologio Germanico & apud Ferrarium similiter dux vocatur. Suspicor, reproduci in Florario, & apud alios, S. Goëricum aut Gericum episcopum Metensem, alio nomine Abbonem dictum; cum & ducis titulum habuerit & episcopus fuerit. De Goërico Metensi egimus ad 19 Septembris. Potuit tamen & Goëricus vel Gericus Senonensis, de quo actum est ad 27 Augusti, in Florario memorari, aut alius quispiam nobis hactenus ignotus. At inter duces Sabaudiæ nullum novimus Gericum. | |
| Et Theilandi abbatis & martyris memoria subditur in Florario, & apud Grevenum Thaylaidi abbatis & martyris. Cum tam hic, quam ad tres præcedentes, locus martyrii aut mortis omittatur, merito suspicamur, ipsis scriptoribus non satis cognitos fuisse, quos tamquam Sanctos annuntiant. | |
| Godefridus Pachomius, monachus Villariensis in Brabantia, hodie cum titulo Beati memoratur in Menologiis Cisterciensibus ab Henriquezio & Chalemoto, uti & a Rayssio in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii: sed nullus eorum profert ulla publici cultus indicia. Præclara de hoc Godefrido apud Henriquezium relata legi possunt. De alio Godefrido, Villariensi item monacho, cui titulum Beati vindicare possumus, ad hunc ipsum diem agemus. Theobaldum vero Claravallensem, quem similiter Beatum vocat Henriquez, defectu cultus omittemus. | |
| Ludovicum de Utrera, presbyterum Ordinis Minorum Hispali in Hispania more suo cum titulo Beati annuntiat Arturus a Monasterio in Martyrologio Franciscano, & alios nonnullos sine ullis publici cultus indiciis. De Ludovico in Annotatis dicit: Qui ob vitæ innocentiam atque asperitatem, tum in vita, tum quoque in morte, dignus regno cælesti ab omnibus habitus est, atque Sanctus veneratus. Hinc consului Waddingum, quem laudat, & qui Ludovicum breviter commendat ad annum 1259. At solum agitur de morum sanctitate & de opinione hominum, non de ulla veneratione publica. | |
| Frumentius, Ordinis Prædicatorum, occisus a Tartaris, cum titulo Beati memoratur apud Lafonum in Anno Dominicano, sed sine indiciis cultus ecclesiastici. | |
| Catanæ, translatio miraculosæ imaginis beatissimæ Virginis Odigitriæ. Annuntiatio est Octavii Caietani in Martyrologio Siculo. | |
| Pantaleonis mentio videtur fieri in codice Epternacensi apud Florentinium, & aliorum aliquot Martyrum: sed Florentinius in Annotatis verisimillime existimat, ex Pontio & Leone, qui in aliis leguntur, nomen conslatum, & sic ex duobus unum factum. | |
| Beati episcopi apud nos mentio fit in auctariis Bedæ ex Ms. Tornacensi. Non desunt Sancti, quibus nomen Beatus. Magis tamen credo, ex errore Beatum unico illi Ms. insertum fuisse. | |
| Everelmum anachoretam merito inter antiquos Flandriæ Sanctos ab auctoribus numerari, lib. 2 Rerum Brugensium cap. 9 Sanderus scribit. Religiosissimum Meyerus in Chronico Flandriæ ad annum 1060; tam antiquitate, quam religione Venerandum Miræus de Canonicorum regularium Ordinis S. Augustini origine ad annum 1048, Beatum vero Gazetus in Historia ecclesiastica Belgii, & Rayssius in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii die 2 Octobris appellant, quamquam non eadem apud omnes ratione nomen ejus inveniatur expressum; nonnulli enim Everelinum aut Everelmum; Querelinum aut Quirinum nuncupant alii. Vitam porro anachoreticam duxit Brugis Flandrorum, sepultusque est in cœnobio Quercetano, Eeckhout indigenis dicto. In signum sanctimoniæ (Cornelii Bartholomæi ejusdem cœnobii S. Theologiæ professoris in Mantissa ad Pondus sanctuarii verba refero) sepulchrum ejus honoratum est antiquissima tumba lapidea, cui superstructus imminet Australis murus basilicæ, supra tumbam vero in ipso muro visitur tabula ex albo lapide, exhibens imaginem Anachoretæ cum hac epigraphe: Hic jacet Everelmus Anachoreta, qui duodecim annos hac in insula luci nostri conversatus est, et obiit anno Domini MLX secunda die Octobris. Qui quam bonæ vitæ & sanctæ conversationis exstiterit, testantur antiquæ chartæ prædicti loci, inquit Rayssius: itaque ea de re ad amplissimum dominum abbatem Quercetanum litteras dedimus, cujus quidem ea fuit humanitas, ut abbatiæ suæ monumenta discusserit; verum amplissimus Præsul post institutum diligens tum a se, tum a suis examen nihil invenit eorum, quibus Everelmi vel vita illustrari, vel cultus probari posset. | |
| Joanna, nescio, quæ comitissa, cum titulo Beatæ annuntiatur a Bucelino in Hispania. Eam ipse Bucelinus non satis noverat, opinor, cum accepta sit ex Opere fabulis inquinato Alani de Rupe. | |
| Alexandra virgo, ut Sancta, annuntiatur in Ægypto apud Arturum a Monasterio in Gynæceo. Memoratur in Historia Lausiaca Palladii cap. 5, & ab aliis historicis, non in Marytrologiis. | |
| Cyriacus & Hanna mater ejus annuntiatur in Fastis Æthiopum apud Ludolfum; sed nobis ignoti sunt. | |
| Ammon aut Amoun anachoreta, qui in matrimonio virginitatem cum uxore conservasse dicitur, in Nitria annuntiatur apud Castellanum, haud dubie, quia Admonius quidam hodie memoratur in Fastis Æthiopum apud Ludolfum. At minus certum nobis videtur, an idem sit ille Admonius, & malumus sequi Græcorum Fastos, qui de Ammone illo agunt die | IV Octobris. |
| Apollinaris episcopi & martyris mentio est in Auctariis Usuardi ex codice Hagenoyensi; sed sine loco. Erit fortasse S. Apollinaris Valentinus, de quo agendum ad | V Octobris. |
| S. Pipia diaconus Belnensis hodie annuntiatur apud Saussayum; apud Castellanum die, quo coli asseritur, | VII Octobris. |
| S. Nuncius confessor Hasteriæ in diœcesi Namurcensi hac die coli dicitur apud Fisenum in Historia Leodiensi pag. 108. At passim a Martyrologis Belgicis memoratur ad | X Octobris. |
| S. Cilinia virgo hodie Parisiis annuntiatur a Ferrario, & ab Arturo in Gynæceo. At Meldensis est virgo, ibique colitur | XXI Octobris. |
| S. Bergæ, unius ex Sociabus S. Ursulæ, festivitatem hac die celebrari in monasterio Montis Regalis in Gallia, ad quod corpus ejus translatum fuit tempore S. Ludovici regis, ut relatum est tom. 5 Augusti in S. Ludovico num. 887, testatur Chalemotus. At de S. Ursula & omnibus ejus Sociabus simul agemus ad | XXI Octobris. |
| Ercus, S. Patricii discipulus, & episcopus Slanensis in Hibernia, occurrit in Vita S. Brigidæ virginis, & in Vita S. Patricii, ubi Hercus a Jocelino vocatus est. Vita S. Brigidæ, data I Februarii, cap. XI iter ejus cum. S. Brigida refert, gestaque in illo itinere. Ibidem autem in Annotatis lit. d Bollandus de Erco observavit sequentia: Hic est ille Ercus sive Hercus, qui S. Patricio ad Leogarium venienti primus assurrexit contra regis mandatum: ac deinde baptizatus, postea episcopus Slanensis est factus, & coli dicitur 2 Octobris, alibi 2 Novembris. Est Slania urbs, olim episcopalis, ad Boinum sive Boandum flumen, supra Pontanam. Quæ de assurgente Erco in adventu S. Patricii hic dicit Bollandus, leguntur in Vita S. Patricii a Jocelino scripta, dataque ad 17 Martii, cap. 5, num. 35, ubi sic loquitur Jocelinus: Quidam autem Hercus nomine, filius Degha, qui multa de S. Patricio dixit, in conspectu omnium assurgens, illum honorifice suscepit. Sanctus præsul ipsum benedixit, vitamque ipsi æternam promisit. Ipse autem in Deum credens baptismi gratiam percepit, & vitam virtutibus & signis inclytam ducens, postmodum episcopus effectus, in civitate Slanæ ad cælestia migravit. Video quidem, hæc verba multum conducere ad laudem Erci vel Herci; sed simul perspicio, in neutra Vita titulo Sancti aut Beati honoratum esse Ercum, ut verisimile sit, eum cultu caruisse, dum Vitæ sunt scriptæ. Illi sanctitatis tituli in aliis quoque Vitis omissi sunt, certe in illis, quas ego consului. Attamen cultus Erci insinuatur in Vita tertia S. Patricii apud Colganum num. 38, sic tamen, ut nesciamus, an dictæ Vitæ tuto fidere possimus. Colganus ad Vitam 2 Nota 63 aliqua laudat Martyrologia Hibernica; sed ne his quidem omnem dubitationem sublatam existimo, quia & 2 Octobris & 2 Novembris memorari dicitur, & quia in recentioribus aliquot Sanctorum Hiberniæ Catalogis memoratur sic, ut sola Jocelini auctoritas, quæ non sufficit, allegetur. Rogamus ergo eruditos Hibernos, ut, si certiora habeant cultus publici indicia, ea nobis communicare dignentur pro | II Novembris. |
| Melianum, tamquam patrem S. Melori aut Melarii, & Sanctum memorat Lobineau in Sanctis Britanniæ cum Meloro ad hunc diem. At nec in ullis Kalendariis ab eo productis nomen Meliani reperio, nec cultum aliter probat Lobineau, quam dicendo, nomen martyris aliquot locis Meliano datum esse ob mortem violentam, qua sublatus est a fratre. Castellanus in indice Martyrologii Universalis eumdem memorat Gallico nomine Meliau, ex quo format Latine Meliavus; attque patronum esse aliquot parœciarum, ac verisimiliter eumdem cum eo, quem Gallice S. Millau vocari asserit, & quem 5 Novembris annuntiat in diœcesi Trecorensi. At necdum sic omnis dubitatio de cultu Meliani sublata est, quod forte S. Melorus aut Melarius iis nominibus designari potuit, aut certe alius Sanctus. Quare gratum nobis fuerit, si quis cultum Meliani evidentius probare valeat, ut de eo tuto agere possimus ad | V Novembris. |
| S. Livini M. mentio est in apographo nostro Martyrologii Ms. S. Vedasti. Colitur S. Livinus, & legitur in Martyrologio Romano ad | XII Novembris. |
| S. Maximi episcopi Regiensis Ostensio memoratur in editionibus tribus Usuardi, videlicet in Lubeco-Coloniensi, Greveni & Molani, uti & in Martyrologio Germanico. Colitur S. Maximus | XXVII Novembris. |
| Vulfadus, aut, ut legitur impressum, Wlphadus, archiepiscopus Bituricensis, & hac die obiisse dicitur, & Sanctus vocatur in Patriarchio Bituricensi cap. 48, apud Labbeum tom. 2 Bibliothecæ Mss. pag. 67. Hinc cum ad 31 Martii piis accenseretur a Saussayo, ibidem in Prætermissis ad hunc diem remissus est, ut res examinaretur. At nomen modice luxatum a Saussayo, ibi magis etiam vitio typothetæ corruptum est, impressumque Vulsandus. Quod modo spectat ad indicia sanctitatis aut cultus, quæ proferuntur in laudato Patriarchio, illa minime videntur sufficere. Nam hæc solum affert auctor: Iste (Wlphadus) ut mea quidem fert sententia, apud sanctum Laurentium Bituris in divorum pontificum Davidis & Asclepii conditorio visitur, venerationique ibidem habetur sub appellatione sancti Florentii; idque tum conjectura probabile est, tum quibusdam etiam vestigiis indicatur. Nam quum debeat ipse, ut olim, nominari populari lingua (Saint Vulphant) nunc tamen per errorem, ut publica habet loquendi consuetudo, vocatur Saint Florent. Hæc solum conjectura pro cultu Vulfadi profertur, eaque certe nobis nequit sufficere. Quin & parum probabile videtur, nomen ita mutatum fuisse, ut pro Saint Vulphant vocetur Saint Florent. Castellanus existimat, alium esse præsulem Bituricensem, qui vulgari nomine Saint Florend, ut ipse scribit, dicitur, eumque duobus seculis vetustiorem, quem Latine Volfolendum vocat. An ea opinio sit certa, examinari poterit ad diem, quo Volfolendum memorat, | XII Decembris. |
DE SS. PRIMO, QUIRILLO, AUT CYRILLO, ET PITINO MM.
ANTIOCHIÆ.
ITEM DE SS. PONTIO, LEONE, GAIANO, SECUNDIANO AUT SECUNDARIO, ALTERO SECUNDIANO, PLATONE AUT PLATIONE ET LEONTIO MM.
EX MARTYROLOGIIS.
[Commentarius]
Primus, Antiochiæ martyr (S.)
Quirillus aut Cyrillus, Antiochiæ martyr (S.)
Petinus, Antiochiæ martyr (S.)
Pontius martyr (S.)
Leo martyr (S.)
Gaianus martyr (S.)
Secundianus aut Secundarius martyr (S.)
alter Secundianus martyr (S.)
Plato aut Platio martyr (S.)
Leontius martyr (S.)
AUCTORE J. S.
[Tres ex his Martyribus annuntiati in Romano,] Baronius in Martyrologio Romano tres Martyres hodie annuntiat, tamquam Antiochiæ passos, ita scribens: Antiochiæ sanctorum martyrum Primi, Cyrilli & Secundarii. In Annotatis sic habet: De his agitur in vetustis manuscriptis (non Actis, sed Martyrologiis) ex quibus etiam Molanus hac die. Si autem consulamus Martyrologia Hieronymiana, ex quibus hi Martyres in alia transiverunt, aut multo plures videbuntur simul passi, aut non omnes erunt Antiocheni, sed ultimus alio loco passus videbitur. Resolutio hujus dubii minus erit certa, quia præcipui martyrologi, qui seculo IX ex Hieronymianis hauserunt, Antiochenos hos Martyres prorsus omiserunt. Offerunt tamen se nonnulla indicia in Fastis vetustis, plures Martyres, qui in Hieronymianis sine loco videntur memorari, ad classem Antiochenam spectare, & ita saltem probabile fiet, multo plures simul esse passos; sed in prolixioribus codicibus totam turmam per interpositionem S. Eusebii Papæ in duas partes distractam, ut die præcedente factum fuit, quemadmodum ibidem observavi; in contractioribus vero multa Martyrum nomina omissa, ut in his passim contingit. Ipsa ergo audiamus Martyrologia.
[2] [omnes in Fastis Hieronymianis,] Hieronymiana apud Florentinium ita habent: In Antiochia Primi. Quirilli. Pitini. Et post S. Eusebium Romæ memoratum sequitur: Et alibi Ponti. Leonis. Gaiani. Secundiani. item Secundiani. Plationis. Leonti. In Epternacensi sic habetur: Antiochiæ Primi, Quirini, Epesini. Et post Eusebium: Et alibi Pantaleonis, Gaiani, Secundiani, item Secundiani, Platonis, Leonti. In Corbeiensi: In Antiochia Primi, Quirilli, Pitini. Deinde post Eusebium: Et alibi, Leonis, Gaiani, Secundi, item Secundi, Platonis, Longi. Si codices hi, quorum primo & Blumianus consentit, soli essent consulendi, necessario dicendum esset, Secundianum aut Secundarium, non esse ex Martyribus Antiochenis, sed pro eo duobus prioribus addendum Pitinum, aut Epesinum; at nomen diversimode scribitur in apographis hodiernis: id etiam videntur exigere posterioribus præpositæ voces, Et alibi. Huic conjecturæ favet etiam Martyrologium Richenoviense, quod similiter priores a posterioribus dividit, ex prioribus unum, ex posterioribus plures omittens hoc modo: In Antiochia, Primi, Quirilli. Tum interponuntur Eusebius & Leodegarius, & subditur: Et alibi, Pontii, Leonis, Gaiani, Secundiani, omissis reliquis.
[3] In codicibus Augustano, Labbeano & Gellonensi miscentur priores cum posterioribus sine loco assignato. [sed non tam distincte,] In primo habetur: Quirilli, Secundiani, Primi,… Gaiani, Cleonti (in aliis Leonti.) Alterum eosdem sic memorat: Quirilli, Secundini, Primi,… Gaiani, Leonti. Tertium: Quirilli, Secundiani, Primi,… Greciani (pro Gaiani) Leonti. In hisce quidem posteriores cum prioribus miscentur, ut dixi, sed inde efficax non habemus argumentum ad omnes Antiochiæ tribuendum, cum eodem modo omnibus immisceatur Eusebius Papa. In Martyrologio, quod mille fere annorum credidit Martenius, ex omnibus tantum tres memorantur hoc modo: Quirilli, Secundiani, Primi, sed sine loco. Hi ipsi leguntur in pluribus Auctariis Martyrologii Usuardini apud Sollerium, nimirum in duobus codicibus Antverpiensibus & aliis duobus, ut sequitur: In Antiochia, natale sanctorum Primi, Quirilli & Secundiani. In Bruxellensi iisdem verbis. In Florentino: In Antiochia, sanctorum martyrum Primi, Cirilli, Secundarii. Accedunt quatuor editiones Usuardi, in quibus hi tres simul Antiochiæ annuntiantur, videlicet Lubeco-Coloniensis, Belini, Greveni & Molani; sed nomen ultimi in prima & tertia legitur Secundiani, in secunda & quarta Secundarii. In uno etiam aucto Bedæ codice legitur: In Antiochia, Primi, Quirilli & Secundiani.
[4] Ex allatis hactenus mecum perspiciet studiosus lector, [ut certum fiat, cum tribus Antiochiæ passis conjungendos alios,] Secundianum in Auctariis Usuardi & Bedæ solum disertis verbis Antiochiæ tribui cœptum, postquam prius in aliis codicibus sine loco addito Antiochenis fuerat immixtus. Quapropter ambiguum videtur, utrum omnes, quos recensuimus, Antiochiæ sint passi, an vero Secundianus cum posterioribus passus sit alio loco, eoque incognito, atque ita cum Sociis aliam Martyrum turmam constituat. At ex consesu vetustorum codicum omnino dicendum, omnes recensitos ad hunc spectare diem, sive omnes Antiochiæ coronati fuerint, sive pars major alibi. Tres certo Antiochiæ tribuendi, qui apud Georgium in Martyrologio Ottoboniano recte memorantur his verbis, In Antiochia, Primi, Quirilli, Petini. Hos enim vetustissimi codices unanimi consensu Antiochiæ tribuunt. Duorum priorum nomina apud antiquiores sunt Primus & Quirillus; hic tamen apud recentiores etiam Cirillus & Cyrillus scribitur, quod idem est nomen. In Pitini nomine magis variat codex Epternacensis, in quo Epesinus vocatur. At id ob consensum aliorum pro mendo habendum, scribendumque Pitinus.
[5] [qui septem forte seorsum sunt passi.] De aliis, qui septem enumerantur in codicibus Florentinii, consentiente etiam Epternacensi, nisi quod duorum priorum nomina in unum fuerint confusa, ambiguum relinquo, sintne Antiochiæ passi, an in alio loco incognito. Nomina autem illorum ex collatione codicum sic ponenda censui. Primus est Pontus aut potius Pontius, secundus Leo. Qui ambo sunt in codicibus omnibus Florentinii, & diserte etiam in codice Richenoviensi. Hinc dubitandum non videtur, quin vox Pantaleonis, quæ est in unico codice Epternacensi, ex illis duabus sit conflata. In codice Corbeiensi apud Acherium omissus est Pontius, sed forte librarii aut typothetæ vitio, cum Florentinius in Annotatis testetur, in suo Martyrologii Corbeiensis apographo pro Pontio legi Portium. Tertius in multis codicibus Gaianus nominatur, in unico Gellonensi Grecianus, quod pro mendo habeo. Quartus apud vetustos Secundianus plerumque scribitur, quemadmodum & quintus alter Secundianus: in unico codice Corbeiensi uterque Secundus scribitur, verisimiliter mendose; & apud recentiores subinde Secundarius: sed verum nomen videtur Secundianus. Sextus Plato aut Platio, ut in emendandis monet Florentinius. Septimus demum Leontus sive Leontius in plerisque vocatur, in solo Corbeiensi scribitur Longus. Duo ex his Martyribus ad sequentem diem memorari videntur apud Wandelbertum in additis soluta oratione ad Martyrologium metricum, una cum Eusebio Papa: Et natale sanctorum Eusebii, Ponti & Leonis.
DE S. ELEUTHERIO SOCIISQUE MARTYRIBUS
NICOMEDIÆ IN BITHYNIA.
Anno CCCIII.
SYLLOGE.
Eleutherius, Nicomediæ in Bithynia (S.)
Socii martyres, Nicomediæ in Bithynia (SS.)
AUCTORE C. B.
Martyrologium Romanum parvum hodie Eleutherium aliosque innumeros Martyres in hunc modum annuntiat: [Memoria in Fastis sacris, elogium] Nicomediæ, Eleutherii & innumerabilium aliorum, quos iratus Diocletianus pro incenso palatio, diversis tormentis odio Christiani nominis occidit. Annuntiant & Ado, Notkerus & Usuardus, quibus tamen, quidquid Baronius & Florentinius in annotatis ad Martyrologium Romanum & Hieronymianum secus sentiant, etiam venerabilem Bedam, cum genuinum Bedæ Martyrologium ad hunc diem vacet, non nisi perperam adjunxeris. Idem de Apographis Hieronymianis quantum ad secundam annuntiationis partem esto judicium: Hæc etenim non innumerabilium aliorum cum Eleutherio Martyrum, sed solius Eleutherii, omisso etiam tempore & genere martyrii, brevissime meminerunt; addunt tantum S. Eleutherii gesta haberi; quod tamen adhuc Rabanus, quamquam Hieronymianorum exemplo, seu potius auctoritate solum Eleutherium sine Sociis Martyribus commemoret, idcirco verosimiliter silentio præteriit, quia sancti nostri Eleutherii martyris gesta, quæ suspicaretur ea esse, quæ in Hieronymianis designantur, nuspiam repererat. Certe ego hujusmodi aliave S. Eleutherii gesta, quacumque etiam adhibita diligentia, reperire non potui, nec porro reperiri ullibi, existimo, nisi gesta S. Eleutherii, quod forte non nemini placebit, appellare velis Sanctorum nostrorum elogium, quod plerisque Martyrologiis ad præsentem diem inscribitur. Id ab Adone concinnatum, totumque ad verbum fere, iis dumtaxat exceptis, quæ ad S. Eleutherium in particulari pertinent, quæque unde Adoni innotuerint, frustra inquiras, ex cap. 6 lib. 8 Eusebii a Rufino interpolati depromptum est, prout facillime perspiciet, quisquis laudatum Rufini caput contulerit cum Adoniano Sanctorum nostrorum elogio, quod huc vel propterea juverit transcripsisse.
[2] En illud: Apud Nicomediam, Natalis sancti Eleutherii martyris sub Diocletiano, [ex Adone] cujus tempore contigit, aliquam partem palatii (Diocletianæi Nicomediæ) incendio conflagrari. Hoc imperator a Christianis factum falsa suspicione præsumpsit: ex quo inæstimabili furore succensus, jubet omnes Christianos acervatim collectos, alios quidem gladio obtruncari, alios ignibus conflagrari. Horum primus, & qui omnes hortaretur pro Christo fortiter animas ponere, erat Eleutherius. Denique cum assistentes ministri rogarent singulos, si forte sacrificaturi vellent dimitti, tam viri quam mulieres, ne interrogari se quidem patiebantur, sed ultro vel flammis irruere, vel cædentibus gladiis certatim objectare cervices. Cumque jam illis ipsis spectatoribus nimietas crudelitatis horresceret, ministri scelerum partem populi naviculis injectam, in medium pelagus abducunt, ibique in sententia fidei persistentes, præcipitant in profundum. In tantum vero rabies crudelitatis apud eos exarsit, ut regios pueros (ministros palatii, in quos jam ante sævitum fuerat) martyres effectos, cum secundum humanitatis ordinem fuissent sepulturæ mandati, effoderent denuo, & corpora eorum projicerent in mare, dicentes: Ne forte efficiantur dii Christianorum. Verum beatus Eleutherius, immanissimis tormentis diu excruciatus, cum ipse per singula tormenta validior redderetur, martyrium victoriæ suæ, ignibus velut aurum examinatus, complevit, cujus reliquias Christiani furtim auferentes, Nicomediæ sepultura venerabili reposuerunt.
[3] Martyrologium Romanum hodiernum & Usuardus eadem fere compendio tradunt; [& Romano hodierno, a quibus] hic tamen ab illo & ab Adone in eo discrepat, quod incendii palatii Diocletianæi, cujus occasione Sancti nostri martyrio coronati sunt, mentionem non faciat; illud vero in eo singulare est, quod, contra ac in reliquis omnibus Fastis sacris fieri observo, S. Eleutherio titulum militis attribuat. Quapropter cum discrimine inter Usuardum & Romanum hodiernum jam assignato, facile futurum sit, ut ex uno quid de alio sentiendum sit, innotescat, sola Romani hodierni verba subjungo, quæ hæc sunt: Nicomediæ sancti Eleutherii militis & martyris cum aliis innumeris, qui, cum Diocletiani regia incendio conflagrasset, falso hujus criminis accusati, jubente eodem sævissimo imperatore, acervatim necati sunt: quorum alii gladio obtruncabantur, & alii ignibus cremabantur, alii in mare præcipitabantur: sed horum primus Eleutherius, cum diu cruciatus, per singula tormenta validior redderetur, martyrium victoriæ suæ, ignibus velut aurum examinatus, complevit. Martyrologi recentiores multi Sanctos nostros cum elogio non absimili Martyrologiis a se contextis pariter inseruerunt; sed cum nihil suppeditent, quod non vel ex Adone, Usuardo, Romanove hodierno didicerint, illos hic recenesre, operæ pretium non arbitror.
[4] [& ab aliis martyrologis an generalis hodie] Porro Sollerius noster in Usuardo asserit, hic verosimiliter sub una annuntiatione celebrari fortissimos illos athletas omnes, qui Nicomediæ occasione famosæ conflagrationis palatii Diocletianæi martyrio coronati sunt. Sollerio consonat Tillemontius: ait enim tom. V Monumentorum ecclesiasticorum pag. 25 hodie Martyrum Nicomediensium, qui occasione incensi palatii Diocletianæi passi sunt, commemorationem generalem ab Usuardo, Adone & Martyrologio Romano hodierno institui. Id sane Ado verbis minime dubiis luculentissime insinuat; at non item Usuardus, Romanique hodierni auctor; ille enim omnes prorsus Christianos Nicomediæ occasione dicti incendii passos, hi vero ex Martyrologio Romano parvo, quod Adone, Usuardo & Romano hodierno est antiquius, Adonem forte corrigentes, innumeram dumtaxat eorum multitudinem S. Eleutherio adjungunt. Quapropter cum per innumeram rerum personarumve multitudinem minus importari queat, quam totus earumdem numerus, certum undequaque mihi neutiquam est, hodie a Romano parvo, ac Usuardo & Romano hodierno, Romanum parvum hic verosimiliter secutis, non tantum ingentem Martyrum Nicomediensium multitudinem, sed & totum eorumdem numerum celebrari. Id enim si fieret, cum inter Nicomedienses Martyres etiam Anthimus, Nicomediensis episcopus, Eleutherio utique illustrior, recenseatur, mirum sane foret, a Romano parvo, quo plus aliquid adhuc faciunt Usuardus & Romanum hodiernum, solius Eleutherii, veluti præcipui ceterorumque antesignani nomen expresse memorari. Quod enim Ado, licet eorum omnium, qui Nicomediæ dicta jam sæpius occasione martyrium subiere, generalem commemorationem instituat, de Eleutherio tamen, veluti de persona inter illos præstantiori loquatur, id ex eo verosimiliter ortum reor, quod is martyrologus per Eleutherium innumerabilesque Martyres, quos a Romano parvo hodie annuntiari videbat, omnes omnino Christianos occasione sæpissime dicta Nicomediæ pro fide occisos (quod tamen Romani parvi verba non exigebant) certissime esse intelligendos, proptereaque S. Eleutherio ejusque sociis Martyribus quæcumque generatim apud Rufinum de Martyribus Nicomediensibus Anthimum secutis scripta inveniebat, applicanda esse censuerit, non advertens, hanc opinionem suam cum dignitate Anthimi, Nicomediensium episcopi minus congruere, cujus cum præjudicio primum & qui omnes hortaretur, Eleutherium appellat.
[5] [omnium martyrum Nicomediensium] At, inquiet non nemo, si hodie in Martyrologiis non omnes generatim Nicomedienses Martyres, quinam ergo ex iis annuntiantur? Firmianus Lactantius libro de mortibus persecutorum cap. 15 carnificinam a Diocletiano Nicomediæ post secundum palatii imperatorii incendium adversum Christianos exercitam eo modo describit, ut fortissimos omnes illos athletas, qui in ea coronati sunt, non uno eodemque die fuisse passos, satis innuat, ansamque præbeat eos in tres classes diversas distribuendi, ad quarum priorem pertineant eunuchi aliique in ipso Diocletiani palatio præcipuis muneribus perfuncti, in quos veluti excitati incendii magis suspectos sævitum primo fuisse, verisimile admodum est; ad alteram vero presbyteri aliique Ecclesiæ ministri, quibus propterea accensendus est Anthimus, Nicomediensium episcopus, de quo Eusebius lib. 8 cap. 6, narrato Gorgonii & Dorothei aliorumque plurium, qui in palatio ministrabant, martyrio, sic scribit: Tunc etiam Anthimus, ecclesiæ Nicomediensis episcopus, ob confessionem Christi in eadem urbe (Nicomediensi) capite truncatus est; ac tandem ad postremam promiscua, eaque innumera populi multitudo, in quam ultimo tantum loco fuerit sævitum. Lactantium ipsum audiamus: Furebat ergo, inquit loco citato, imperator jam non in domesticos tantum, sed & in omnes … potentissimi quondam eunuchi necati, per quos palatium & ipse (Diocletianus) ante constabat. En priorem Martyrum Nicomediensium classem a Lactantio insinuatam; secundam designat his verbis, quæ jam citatis proxime subjicit: Comprehensi presbyteri ac ministri & sine ulla probatione ad confessionem damnati, cum omnibus suis ducebantur; ac paucis deinde interjectis, postremam istis definit: Nec minus in ceterum populum persecutio violenter incubuit. Nam judices per omnia templa dispersi, universos ad sacrificia cogebant. Pleni carceres erant.
[6] Atque hic quidem ordo verosimiliter est, quo Martyres Nicomedienses post incensum Diocletiani palatium, [commemoratio fiat,] ut consideranti patebit, martyrio fuisse affectos indigitat Lactantius, qui si illum ordini, quo vere coronati sunt, exacte conformarit, non tantum Nicomedienses hosce Martyres in tres classes diversas recte distributi, sed & totidem ut minimum diversis diebus fuerint passi. Nunc ad rem venio. Solam posteriorem Martyrum Nicomediensium classem non eodem die, quo duæ priores, passam per Eleutherium aliosque innumeros Martyres, hodie in Martyrologiis annuntiatos, designari valde suspicor; sic etenim a Romano parvo solum, expresso nomine, Eleutherium veluti præcipuum inter eos, quibuscum martyrio coronatus est, rectissime sine ullo Anthimi Nicomediensis ecclesiæ episcopi præjudicio consignari posse, nemo non intelliget; neque enim est, cur quisquam posterioris illius classis Martyres eodem die, quo Anthimus, Nicomediensium episcopus, passos esse, adeoque & in Martyrologiis annuntiari, ex eo forte contendat, quod Rufinus lib. 8 cap. 6, narrato Anthimi martyrio, mox subdat: Hunc autem (Anthimum) tamquam vere bonum pastorem viam martyrii præeuntem universa pæne gregis sui multitudo prosequitur; præterquam enim quod Martyres, qui eodem die passi sunt, non eodem semper die in Martyrologiis annuntientur, dici recte potest, universa pene gregis multitudo pastorem suum Anthimum in martyrio secuta, licet non eodem die, quo ipse, sed uno tantum, alterove post aut etiam serius pro Christo sanguinem effuderit.
[7] Porro quoniam ad tempus, quo Sancti nostri martyrium subiere, [quodnam sit tempus martyrii,] sermo delapsus est, rei opportunitate adducor, ut nunc illud, quoad fieri poterit, quam proxime determinem, licet interim martyrii Sanctorum nostrorum nemo mensem, nemo diem pro certo assignet. Dies enim hodiernus, quo in Fastis sacris annuntiantur, verosimiliter is non est, quo pro fide, fuso sanguine, decertarunt, sed is, quem illi, ad quos pertinebat, pro arbitrio elegerunt. Etenim Martyres Nicomedienses, occasione sæpissime jam dicta a Diocletiano necati, quorum & Sancti nostri pars magna fuere, martyrium suum, ut ex Lactantii citati cap. 14, 15 & 16 aperte colligitur, eo omnes tempore consummarunt, quod inter incendium palatii Diocletianæi & Diocletiani ex civitate Nicomediensi Romam versus profectionem intercedit; cum autem illud incendium, ut iterum ex Lactantii citati cap. 12, 13 & 14 eruitur, anno 303, hieme nondum elapsa; profectio vero Diocletiani Romam versus ante Octobrem ejusdem anni inchoatum, neque enim Diocletiani festinatio (vide rursus Lactantium cap. 17) ad vicennalia eo anno, XX Novembris Romæ celebranda differri eam tam diu permittit, verosimillime contigerit, consequens est, Sanctos nostros anno 303 ante mensem Octobrem martyrio esse coronatos; imo quinque adhuc circiter mensibus citius coronatos esse, ex Eusebio apparet. Hic enim lib. 8 cap. 6, narrato S. Anthimi, Nicomediensis episcopi, universique pene ejus gregis martyrio, mox subjungit: Et hæc quidem in ipso persecutionis exordio Nicomediæ gesta sunt; ex quibus verbis, cum persecutio Diocletiani, ut nunc omnes passim admittunt, XXIII Februarii, anno 303 initium sumpserit, verosimile fit, S. Anthimum, universumque pene ejus gregem, adeoque & Sanctos nostros vel sub finem Martii, vel mense Aprili, neque enim menses posteriores exordium persecutionis Februario inchoatæ æque recte appelles, martyrium subiisse; id ipsum etiam suadet præceps Diocletiani post palatii incendium in Christianis puniendis furor.
[8] [& quis Eleutherius, quem solum nominant.] Ceterum Tillemontius in persecutione Diocletiani art. 9 pag. 25 credit, S. Eleutherium, qui hodie in Ecclesiæ Latinæ Martyrologiis annuntiatur, illum esse potuisse Eleutherium, qui IV Augusti sacris plerisque Græcorum Fastis inscribitur; idem in Vitis Sanctorum ad 2 Octobris censet Bailletus; at opinionem hanc, prout etiam jam ante Majoribus nostris in S. Eleutherio, qui IV Augusti colitur, est visum, Acta nostri & istius Eleutherii vel obiter inspecta convellunt, ut necesse non sit, illam pluribus confutare. Hinc porro consequens est, eam cujusdam Eleutherii martyris ecclesiam, quæ, ut videre licet apud Cangium in Constantinopoli Christiana lib. 4 pag. 123, Constantinopoli, & quidem unica dumtaxat exstitit, Eleutherii nostri non fuisse, quamquam etiam Eleutherii, qui IV Augusti a Græcis colitur, revera fuisset, prout fuisse Janningus noster, cui Tillemontius loco mox citato non repugnat, tom. 1 Junii, pag. 395 contendit; at contra Papebrochius ad diem XVIII Aprilis, ac deinde Boschius tom. 1 Augusti pag. 320 S. Eleutherio episcopo & martyri, qui XV Decembris a Græcis, a Latinis vero XVIII Aprilis celebratur, memoratam ecclesiam recte vindicarunt, idque peropportune ad propositum nostrum, cum hinc certum fiat, dictam ecclesiam Constantinopolitanam Eleutherio nostro, etiamsi, contra ac dictum est, idem foret cum Eleutherio, qui IV Augusti colitur, nequaquam posse attribui, quod alias longiori operosiorique examine fuisset indagaudum.
DE S. LIZERIO MART. ROMAN.
VENETIIS IN ITALIA.
Sub Diocletiano.
SYLLOGE.
Sancti cultus, ætas, martyrium.
Lizerius martyr Romanus, Venetiis in Italia (S.)
AUCTORE J. B.
Celebre nobilium Virginum Benedictinarum monasterium, S. Zachariæ nuncupatum, illustrioribus suis ornamentis non immerito annumerat notissima Venetorum civitas. [S. Lizerius in monasterio S. Zachariæ,] Sansovinus, eumque secutus Bozzonius a nascentis Reipublicæ incunabulis fundatum scribunt. Dandulus in Chronico, Ughellus, Mabillonius, aliique ad initium seculi IX ejus fundationem differunt sub Angelo & Justiniano Venetorum ducibus; quibus Flaminius Cornelius senator Venetus nuper accessit. Quemadmodum vero ceteris hodiedum illius urbis monasteriis (quod Ughellus & Mabillonius tradunt) pulchritudine, nobilitate & antiquitate præstat, ita insignibus Sanctorum reliquiis fuit identidem locupletatum; videlicet S. Zachariæ Prophetæ, parte ligni Crucis & indumentorum Christi & Matris ejus cum pluribus thesauris ab imperatore Leone Armeno Venetias missis; item S. Pancratii martyris & S. Sabinæ virginis, quas Benedictus III Pontifex summus ex Urbe anno DCCCLV Venetias profugus, ad sedem suam regressus sanctimonialibus dono misit. Sancti quoque Lizerii corpus huc Roma delatum esse, Sanutus, aliique passim rerum Venetarum prodidere scriptores.
[2] Translationis hujus epocha in occulto est: præcessisse tamen annum Domini 998, [ob delatas eo olim Roma reliquias,] palam fit ex Sanuto in Vitis ducum Venetorum ad hunc annum, ubi refert, imperatorem Ottonem III Ravenna clam appulisse Venetias, noctuque ab Urseolo hujus nominis secundo Venetiarum duce ad S. Zachariæ deductum, ut reconditas ea in æde inspiceret Sanctorum exuvias; quas deinde singillatim enumerans S. Lizerii corpus penultimo loco recenset. Verba ejus, quia corrigenda ex parte, Latine reddo. Duxit (Ottonem III) dux noctu ad S. Zachariæ, ut Sanctorum corpora, quæ in illa æde erant, inspiceret… Erant autem corpus S. Zachariæ Prophetæ, corpus S. Sabinæ, corpus S. Leonis Papæ, corpus S. Nerei Mart., corpus S. Achillei Mart., corpus S. Lizerii Mart., corpus S. Pancratii Mart. Neque enim S. Zachariæ, cujus carent capite, neque SS. Nerei & Achillei (quorum reliquiæ alibi etiam reperiuntur, ut videre est tom. III Maii pag. 6) integra possident corpora, sed partem dumtaxat; neque etiam corpus S. Leonis Pontificis, sed eremitæ una cum sociis Gregorio & Theodoro ex insula Cephalenia Venetias deportati. Ita ecclesiæ Venetæ illustrator Cornelius tom. XI. Consule etiam, si lubet, Cuperum tom. IV Aug. pag. 768.
[3] S. Lizerium in antiquioribus Martyrologiis frustra quæsiveris: [Venetiis colitur:] e recentioribus Constantius Felicius suo illum Kalendario ad diem 2 Octobris inseruit, ubi præter nomen Sancti & martyrium nihil invenias. Addit Topographia sanctorum Christi Martyrum, quam Maurolycus Messanensis abbas vulgavit, suoque annexuit Martyrologio, S. Lizerii corpus Venetiis in æde S. Zachariæ quiescere. Cultum vero Sanctis debitum cum S. Lizerio, tum Sanctis ceteris, quorum ibi quiescunt corpora vel reliquiæ, exhibitum fuisse tom. 5 Thesauri historiarum Italiæ parte 2 pag. 66 legitur: Corpora, quæ hic homines venerantur, sunt S. Zachariæ, S. Pancratii Martyris, S. Gregorii Nazianzeni (an non potius eremitæ?) S. Lizerii &c. Cornelius quoque citatus universim pronuntiat, “Sanctorum corpora ab immemorabili tempore ad aras ecclesiæ S. Zachariæ honorifice quiescentia a Christi fidelibus coli, eisque honores Sanctis debitos adhiberi.” Quibus ecclesiæ Venetæ accedunt Directoria anni 1657 & 1683, in quorum primo die 2 Octobris, in altero 27 ejusdem mensis festum S. Lizerii martyris ritu semiduplici & Officio de communi Martyris celebrandum præcipitur. Quæ licet ad vindicandum Lizerio sanctitatis, martyriique titulum sufficiant, exiguam tamen gestorum ejus notitiam ingerunt.
[4] [cujus passionem sub Maximiano Herculio.] Aliquanto notior est epocha martyrii, etsi nihil suppetat nobis certi, unde illius annum exacte determinemus. Si enim Ferrarium, de quo infra, audiamus, passus est sub Maximiano imperatore, puta Herculio. Alter enim Maximianus, cognomento Armentarius, Romam S. Lizerii palæstram non viderat, nisi posteaquam, coacto adversus Maxentium exercitu, Italiam invasit, Urbem frustra oppugnaturus, teste Lactantio lib. de Mort. Persecut. cap. 27; sed nec umquam deinceps, ut reliqua ejus Vitæ series aperit; cum tamen S. Lizerius coram ipso Maximiano iniisse tradatur Romæ pro fide certamen. Passusne sit in illa persecutione dirissima, quæ sub Diocletiano circa seculi IV principium in Oriente cœpta, & a Maximiano in Occidente haud gravate suscepta, ad ejus abdicationem usque producta est, an ante illam, non definio. Primum utcumque probabile reddit, si verum est, quod Ferrarius ait, passum nempe esse S. Lizerium tum temporis, quo indies cruciabantur Christiani. Hactenus enim Diocletianus manus suas justorum sanguine non inquinarat, ait Lactantius cap. 9. Maximianus vero Herculius, etsi natura ferox, quotidiana tamen, & adeo frequentia id ante tempus de Christianis supplicia Romæ sumpsisse non legitur.
[5] [Ferrarius descripsit;] De Sancti martyrio multa Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, quorum hæc summa est. S. Lizerius genere Hispanus Romæ sub Maximiano stipendia meruit, habitus inter primos militiæ duces. Christianorum pro fide indies morientium constantiam admiratus, accenditur cupiditate martyrii. Justinum itaque presbyterum adit, instruitur, sacris undis expiatur. Mox sua pauperibus erogat, hortaturque ad constantiam carceribus detentos. Audit hæc imperator: minas, blanditias, verbera incassum adhibet, Lizerium, dum resipiscat, carceri tradit. Interim certior fit eorum, quæ Romæ geruntur, in Hispania S. Lizerii pater: citus in urbem advolat, qua precibus, qua lacrymis filium exoraturus, imperatori ut pareat: negat ille, imperatoris se jussa facturum. Suspenso itaque dum venter inciditur, pater in terram semimortuus corruit: sed oratione Filii excitatus ad Christum convertitur, & una cum Filio, clavis cerebro per aures infixis, martyrium complet. Quorum corpora a Christianis sepulta sunt: corpus vero S. Lizerii Venetias delatum in æde S. Zachariæ quiescit. Vera esse nonnulla & quidem præcipua narrationis hujus capita, nullus quidem dubito; at falsa veris non esse permixta, vadem ego me præbere non ausim.
[6] Scribit enim Ferrarius, deprompta hæc esse ex monumentis ecclesiæ S. Zachariæ, [sed certo martyrio] & ex Sancti passione nuper Venetiis edita. Verum utrum monumenta illa ipsemet viderit, an aliena tantum fide citaverit, ut dubitem, faciunt laudatus supra illustrissimus dominus Cornelius, atque Janningus noster. Ille enim pag. 322 de Lizerio agens ita loquitur: Lizerium Hispanum genere sub Maximiano imperatore Romæ martyrium consummasse, tradit Philippus Ferrarius, qui in Catalogo SS. Italiæ pluribus ejus vitam affert ex monumentis (ut ipse ait) ecclesiæ S. Zachariæ, ubi corpus ejus delatum quiescit, atque ex ejus passione Venetiis edita. Acta S. Lizerii si in Archivio S. Zachariæ Dominus Cornelius vidisset, illa utique citasset præ Ferrario, nec usus fuisset ejuscemodi parenthesi, nisi de rei veritate dubitasset. Asserunt præterea sanctimoniales (eodem teste) varias aliorum Sanctorum penes se esse reliquias. Si documenta requiras, anno Domini 1106 incendio consumpta dicuntur. Facile & Acta S. Lizerii, si quæ fuerint, eadem flamma consumpserit. Vidit quoque Sanctorum in S. Zachariæ reliquias anno 1686 Janningus, de quibus (inquit in Itinerario) Nihil scripto probare possunt, causantes incendium omnia consumpssisse. Quod affirmant, ex nuda traditione affirmant &c. Soliusne S. Lizerii Acta, pereuntibus aliis omnibus, incendii flammas evasere?
[7] [adjuncta non certa copulavit.] Quod ad S. Lizerii Passionem, quam Ferrarius ait nuper Venetiis editam, attinet, haud satis antiqua est, ut fidem per se certam & indubitatam mereatur, nisi forte documentis antiquioribus, certioribusque nitatur. Ex hac tamen pleraque Passionis adjuncta derivasse videtur Ferrarius, qui in Catalogo Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, ad diem 2 Octobris hunc scribit in modum: Lizerii Mart. Ex Tabulis ecclesiæ Venetæ, ad quam corpus ex urbe Roma delatum, in sacra æde S. Zachariæ conditum est. Mox subdens: Is genere Hispanus Romæ adolescens sub Maximiano passus est, una cum patre, prout in ejus Passione Venetiis nuper edita legimus. sed erit fortasse, cui opportunus ille anonymi patris ex Hispania in Urbem adventus, & quidquid huic superstruitur, fabulosi quidpiam præ se ferre videatur. Neque etiam facile dixero, quis sit Justinus presbyter, a quo Lizerius instrui voluit & baptizari. Floruit quidem Romæ, senescente jam seculo tertio, Justinus presbyter (ut Acta docent S. Laurentii tom. V Septembris pag. 471 & seq.) instruendis, baptizandisque infidelibus etiam militibus celeber; verum is, ipso non dissentiente Ferrario, sub Claudio II, qui circa annum 268 imperii clavum tenuit, martyrii palmam est consecutus, atque adeo imperantis Maximiani tempora attigisse non potuit. Dicta sint hæc non alia de causa, quam ut de relatis a Ferrario variis martyrii adjunctis pro sua prudentia lector sententiam ferat.
DE S. MODESTO LEVITA MARTYRE
BENEVENTI IN ITALIA.
Sub initium seculi IV.
SYLLOGE CRITICO-HISTORICA.
Modestus levita M., Beneventi in Italia (S.)
AUCTORE C. B.
Marius de Vipera in Catalogo Sanctorum, quos ecclesia Beneventana duplici vel semiduplici ritu celebrat, [Memoria in Fastis sacris & cultus] S. Modestum in ea Officio cclesiastico ritus duplicis coli asserit, atque ad secundum diem Octobris cum titulo levitæ & martyris: commemorat; commemorat & ad eumdem diem codex Usuardinus Vaticanus, signatus num. 5949, quem novam collectionem ex Usuardo, Adone & aliis factam pro ecclesia Beneventana, Papebrochius appellat; at Martyrologium Romanum & Kalendarium primum, quod parti quartæ Sanctuarii sui Capuani Michaël monachus inseruit, quodque Sanctos Capuæ quondam cultos ex parte complectitur, cum eodem quidem levitæ & martyris titulo, sed ad alium diem, ad XII scilicet Februarii eum annuntiant; Kalendarium Sanctorum, qui in particularibus ecclesiis Genuæ coluntur, pag. 34, ad XII Februarii S. Modestum martyrem etiam consignat, sed cum eum titulo Levitæ non insigniat, an de nostro, an de alio S. Modesto martyre sermo sit, incertum est. Ferrarius, Martyrologium Romanum ac Kalendarium Sanctuarii Capuani citatum cum Vipera & codice Usuardino laudatis, quibus quoad diem, quo Sanctum nostrum consignant, Castellanus in Martyrologio suo universali consonat, in concordiam quodammodo adducens, Catalogo Sanctorum Italiæ & ad diem XII Februarii, & ad 2 Octobris S. Modestum inscribit, aitque in suis annotationibus priori die ejus inventionem sive translationem recoli, posteriori autem natalem ab ecclesia Beneventana celebrari, ut hinc innotescat, cur non in omnibus sacris Tabulis Sanctus noster eodem die memoretur. Vincentius Ciarlanti in Memoriis historicis Samnii lib. 3 cap. 13 pag. 186 Sancti nostri quoque meminit, sed nihil notatu dignum suppeditat, quod non vel ex Ferrario vel ex Mario de Vipera jam dederimus aut post daturi simus. Porro cum ex horum auctorum laudato mox asserto de tempore, quo Sanctus noster colitur, Majores nostri eum ad XII Februarii inter Prætermissos retulerint, necesse est, ut de S. Modesto ad hunc secundum Octobris diem, alterutro enim de eo agendum erat, nunc agamus, quem ei natalem esse, elogium mox recitandum docebit.
[2] Exstat illud locis num. præcedenti citatis apud Viperam & Ferrarium, [elogium] quorum hic antiquas lectiones Breviarii ecclesiæ Beneventanæ, ille vero codicem Ms. signatum num. 168 bibliothecæ Beneventanæ laudat. Integrum huc ex Ferrario transcriptum accipe: Modestus in Sardinia claris parentibus ortus, a puero in humanioribus litteris eruditus, æquales ingenii acumine & elegantia morum antecelluit. Adolescens omnibus virtutibus excultus, præcipue humilis, castus, modestus, patiens, misericors & pius erat. Ad pietatis studium meditationem, orationem & divinarum Scripturarum lectionem adhibebat. Vitæ sanctitatis fama pervulgata, plures ad eum, maxime vero luminibus orbati, quibus ille visum restituit, confluere cœperunt. Post cæcos, claudi, muti & diversi generis infirmi catervatim accedentes, ad propria voti compotes remeabant. Dum etiam mortuus deferretur, ab iis, qui illum sequebantur, exoratus illum oratione & lacrymis ad vitam revocavit. Fertur autem cæcis quatuor lumen, & duobus defunctis vitam impetrasse; mutos vero, surdos, claudos & dæmoniacos multo plures liberasse. Factus diaconus in Diocletiani persecutione tentus, varieque tentatus, ut deos coleret, numquam nec blanditiis, nec minis de constantia dimoveri potuit, cumque deos venerari jussus, illos malos dæmones appellarit, multis & diris affectus cruciatibus post equuleum & ignem intra ardentes thermas injectus martyrium consummavit VI Nonas, id est, 2 Octobris, qui propterea, ut jam monui, Sancto nostro natalis est.
[3] Recitatum elogium ex incertis vulgi rumoribus populique traditione concinnatum videtur, [sublestæ fidei,] quod satis apparet vel ex his ejus verbis: Fertur autem cæcis quatuor lumen, & duobus defunctis vitam impetrasse. Ubi notanda est loquendi formula fertur, qua auctor de re, quam scribit, incerto tantum rumore instructus innuitur. Apud Marium Viperam, qui & in nonnullis aliis minoris momenti a Ferrario discrepat, tres mortuos a Sancto nostro ad vitam revocatos fuisse, paulo aliter, cum eadem tamen loquendi formula, sic lego: Fertur quoque (S. Modestus) mortuum, dum ad sepulturam deferretur, a comitantibus exoratus, oratione & lacrimis ad vitam revocasse, ultra duos alios defunctos ab ipso alias resuscitatos. At sive tres defuncti, ut apud Viperam, sive duo tantum, ut forte apud Ferrarium, a Sancto nostro resuscitati tradantur, parum credibile mihi semper est recitatum ejus elogium; imo, etiamsi hoc idem foret, ut forte est, cum Passione S. Modesti, quam, ut Petrus diaconus de Viris illustribus Cassinensibus cap. 21 testatur, Albericus Cassinensis monachus conscripsit, ea nihilominus omnia, præcipue vero multiplicia illa miracula, quæ de Sancto nostro, antequam martyrio coronaretur, id perhibet, parvam admodum apud me fidem invenirent, utpote dumtaxat tradita ab auctore, qui ab ætate S. Modesti adeo remotus est, ut ea omnia, quæ de illo refert, nisi forsan ipsi, quod formula loquendi fertur, quam adhibet, verisimile non relinquit, antiquiora monumenta fide digna præluxerint, certo rescire non potuerit, tantumque ex populari traditione, ut supra indicavi, aliave via ad certam fidem creandam inepta didicerit. Albericus enim, ut parte 1 tom. 9 Thesauri Antiquitatum Italiæ in annotatione ad cap. 21 laudati Petri diaconi signatur, seculo XI dumtaxat floruit, adeoque seculis ut minimum septem post S. Modestum, utpote sub initium seculi IV martyrio coronatum, ut ostendere aggredior.
[4] [martyrium ad persecutionis Diocletianæa] Laudatum sæpe elogium, cujus auctorem puto, ex antiquis monumentis tempus & locum, quo Sanctus noster martyrium passus est, discere facilius potuisse, quam reliqua vitæ adjuncta martyrio anteriora; laudatum, inquam, Elogium Sanctum nostrum in persecutione Diocletiani martyrium subiisse, affirmat; unde, si quidem Elogium in hoc saltem etiam falsum non sit, consequens est, illud martyrium sub initium seculi IV contigisse. Quamquam enim ex narratione translationis Sancti nostri infra hic danda, in qua Elogii sæpe laudati, ut apud Viperam exstat, ultimis hisce verbis: Post equuleum & ignem inter ardentes termas injectus martyrium consumpsit * sexto nonas Octobris, & ibidem a Christianis sepultus fuit: proxime ab eodem auctore subjecta, statim ab ipso initio dicitur: Corpus ipsius gloriosi Martyris (Modesti) fuit ex Urbe, quo nomine per excellentiam Roma sæpissime intelligitur, Beneventum translatum; quamquam, inquam, ex narratione illa satis manifestum appareat, S. Modestum Romæ passum esse; Romæ autem plures Christiani, ut ex Actis S. Sebastiani a Bollando ad XX Januarii editis apparet, anno 285, imperante jam Diocletiano, persecutione excitata, martyrio coronati sint; cum tamen per Diocletiani persecutionem universalis illa persecutio soleat intelligi, quæ, ut ex Firmiano Lactantio lib. 2 de mortibus persecutorum liquet, nuncque recentiores passim admittunt, anno 303, XXIII Februarii inchoata est, perque universum Romanum orbem edictis promulgatis grassata per decem continuos annos plebem Dei, ut loquitur Sulpicius Severus, depopulata est, S. Modesti martyrium non ad finem seculi III, sed ad initium IV verosimiliter referendum est.
[5] [priores tres annos verosimiliter referendum,] Atque illud quidem non aptius referri puto, quam ad annum vel 303, quo persecutio Diocletiani inchoata est, vel ad alterutrum ex duobus sequentibus, cum post illos in Italia reliquis persecutionis Diocletianææ annis in Christianos sævitum non fuerit, ut fas est colligere ex Eusebio, qui sub finem libri de martyribus Palæstinæ sic scribit: Nam quæ ulterius sitæ sunt regiones, Italia videlicet tota, & Sicilia, Gallia quoque & quæcumque ad Occasum solis porriguntur, Hispania, Mauritania & Africa, cum vix duobus primis persecutionis (Diocletianææ scilicet, de qua ibidem agit) annis integris furorem belli expertæ essent, divini Numinis præsentissimum auxilium & pacem brevi sunt consecutæ. Atque hæc pro tempore determinando, quo Sanctus noster martyrium subiit, dicta sufficiant. Progredior nunc ad gloriosi corporis translationem, ejusque ex Mario Vipera relationem, pro qua in margine citat Archivium Monasterii & ecclesiæ S. Modesti in Ms. codice antiquo, ubi Acta (elogium supra datum) & Translatio, ut ait, prædicta habentur.
[6] [translatio, ejusque narratio,] Est autem hæc: Corpus ipsius gloriosi Martyris (Modesti) fuit ex Urbe Beneventum translatum quinto Nonas, id est, 3 Julii anni Domini DXCI. ex concessione Gregorii Magni summi Pontificis ad preces Arechi Beneventani ducis secundi, & fratrum monasterii sanctæ Mariæ ad Olivolam, Liniano hujus nominis secundo ecclesiam Beneventanam gubernante. Quod ab episcopo cum clero, a duce cum sua militia, universoque populo cum omni gloriæ apparatu receptum, in ecclesia prædicta honorifice collocatum fuit, ibique * servandum, donec digna basilica in ipsius honore fuisset excitata. Ann. Sal. DCXLIX Duda Parda nobilissima fœmina Benevent. augustum templum Martyri nostro Modesto dicavit prope eandem ædem sanctæ Mariæ, & pridie Idus Februarii, quæ dies ejus natalis est in templo ei dicato, ipsius sacrum corpus magna veneratione Ildebrandus episcopus Beneventanus transtulit, & sub altare ei specialiter excitato, perhonorifice tumulavit, Honorio Pap. primo, & Grimoaldo Duce quinto Beneventi regnante, qui dictam ecclesiam & monasterium opibus & possessionibus copiosis ditavit, & illius abbatem præfecit Bentigradum patruum suum, & avunculum Rodualdi ducis.
[7] Si hic per Rodualdum ducem intelligatur Rodualdus, [cujus occasione] quartus Beneventanorum dux, proximus Grimoaldi decessor, vocabulum Patrui vel Avuncili in impropria significatione accipitur, ut utrumque significet vel fratrem patris vel fratrem matris; cum enim in propria significatione aliud fratrem patris, aliud fratrem matris tantum significet, Grimoaldus autem & Rodualdus, quartus Beneventanorum dux, teste Paulo diacono, fratres fuerint, fieri nequit, ut duorum istorum fratrum, quemadmodum consideranti patebit, alter Bentigradum in fratrem patris, alter vero in fratrem matris habuerit, idque sive fuerint, sive non fuerint fratres ex eodem patre & eadem matre prognati. Sunt & alia quædam in recitatam translationis Sancti nostri historiam annotanda. Initium duco ab his verbis: Pridie Idus, id est, XII, Februarii, quæ dies ejus (S. Modesti) natalis est in templo ei dicato; asseroque iis forte significari, die XII Februarii in templo Sancto nostro dicato celebrari diem ejus, non natalem, sive illum, quo, felici morte pro Christo obita, cælo primum natus est, sed translationis, qui Sancti nostri in templo ei dicato, in quod tunc primum translatus est, ea fere ratione, natalis forsan hic dicitur, qua dies, quo Sancti beato e vita excessu in cælum e terra primum transferuntur, eorum in cælo natalis solet appellari. Citata verba idcirco sic expono, quod Ferrarius, cui Marius Vipera Sanctum nostrum in Catalogo Sanct. eccl. Benevent. ad hunc diem annuntians, annuaque celebritate in Chronologia episcoporum ecclesiæ Beneventanæ coli asserens, minime dissonat, diserte edicat, ejus natalem ab ecclesia Beneventana non XII Februaii, sed 2 Octobris celebrari, qua revera martyrio coronatus est, uti ex jam dictis liquet.
[8] Quod si tamen cuiquam hæc interpretatio displiceat, videat, [quædam observantur,] an præstet dicere, quod in translationis narratione erratum sit, legendumque non pridie Idus Februarii, id est, XII illius mensis, sed sexto Nonas Octobris, id est, 2 hujus mensis. Id certe suspicatus esse, quamquam suspicionis suæ lectorem non moneat, ipse Marius Vipera mihi videtur: nam, etiamsi S. Modesti translationem anno 649 factam in Sanctorum ecclesiæ Beneventanæ Catalogo ad XII Februarii retulisset, eum tamen in laudata episcoporum ejusdem ecclesiæ Chronologia anno proxime sequenti, postquam dictum catalogum ediderat, typis a se vulgata, in ecclesiam de novo exstructam ab episcopo Beneventano translatum, subque altari nomini ejus specialiter dicato 2 Octobris tumulatum fuisse, ad annum 649 pag. 27 asserit. Licet autem nullam asserti sui rationem afferat, in eo forte se fundat, quod ille dies, quo in laudatis translationis Actis translatio facta asseritur, S. Modesti natalis, qui, ut elogium num. 2 datum exhibet, secundus dies Octobris est, diserte appelletur; fieri autem facile potuerit, ut sciolus quidam, qui codicem antiquum, quem in laudato Sanctorum catalogo citarat idem Vipera, conscripsit, pro secundo Octobris die, qui in autographo signabatur, XII Februarii in apographo idcirco notarit, quod illo die Sancti nostri translationem præcipuo quodam cultu celebrari cognosceret. Quod si, ut fieri potuit, reipsa factum sit, Sancti nostri in cælo nativitas secundo Octobris die, pariterque in terris corporis translatio contigit, ideoque in Historia translationis non pridie Idus Februarii, sed sexto Nonas Octobris legendum erit, hæcque verba: Quæ die ejus (Modesti) natalis est in templo ei dicato, sensum non illum, quem num. præcedenti assignavi, sed hunc magis naturalem & obvium sortientur: Quæ dies est, qua ejus natalis in templo ei dicato celebratur. Nec est, quod opponas translationem, cum ea die XII Februarii tantum celebretur, indubie die 2 Octobris factam non esse; notum enim jam vulgo est, Sanctorum translationes non iis semper diebus, quibus factæ sunt, sed etiam aliis pro libitu assumptis celebrari, quod tunc procul dubio locum obtinere potest, cum ecclesia aliqua bis in anno Sanctum eumdem celebrat, ejusque translatio & nativitas, ut in S. Modesto forsan fit, eodem die occurrit. Pergo nunc ad characteres chronologicos, qui in laudata translationis narratione occurrunt, ut ex iis, prout vel concordant, vel discordant cum rebus, quæ narrantur, de narrationis fide ferri utcumque queat judicium.
[9] [disseriturque de ducatu Beneventi Zottonis, qui non serius,] Annus Christi 591, quo Sanctus noster ex urbe, Roma scilicet, Beneventum translatus notatur, cum Pontificatu Gregorii Magni & ducatu Beneventano Areehi, sive, ut alii vocant, Arogis, secundi Beneventanorum ducis apprime congruit. Nam Gregorius Magnus, ut apud Baronium in Annalibus, Papebrochium in Conatu chronico-historico ad Catalogum Romanorum Pontificum, aliosque videre licet, ab anno 590 usque ad annum 604 S. Petri cathedram occupavit; Arechus vero, qui, teste Paulo diacono lib. 4 cap. 46, annis 50 Beneventanis dux præfuit, vel ab anno 588 usque ad annum 638 Beneventi ducatum tenuit, si, ut Herempertus in Catalogo ducum Beneventi (si tamen Heremperti sit ille ducum catalogus) aperte tradit, Zotto, proximus Arechi decessor, ipso anno 568, quo Longobardi, teste Paulo diacono lib. 2 de gestis Langobardorum cap. 7, Italiam ingressi sunt, ducatum illum, quem, teste iterum Paulo diacono lib. 3 cap. 34, annis 20 obtinuit, administrare sit exorsus; vel ab anno 591 usque ad annum 641, si ex Leonis Ostiensis lib. 1 Chronici Cassinensis cap. 48 initium Beneventani ducatus a Zottone initi anno Christi 571 affigendum sit. Priorem opinionem de tempore, quo Zotto ducatum Beneventanum inchoavit, confutat Antonius Caracciolus in Propylæis ad quatuor chronologos a se editos; posteriorem vero, ad quam Bollandus tom. 2 Februarii pag. 318 & 319 proxime accedit, multis argumentis confirmat. Utramque in concordiam reducendi viam aperire conatur Camillus Peregrinus parte 1 libri 2 Historiæ, quam de principibus Langobardis conscripsit, ast sive hæc, sive illa vera sit opinio, sic equidem anno 591 Beneventanorum dux Arechus extiterit, quod ad præsens institutum omnino requiritur.
[10] Aio interim, si non citius cum Bollando aliisque, certe serius quam anno 571 aut ad summum 572 statui non posse initium ducatus Beneventani a Zottone initi, [quam anno 571 figendus ex Gregorio Magno ostenditur, quod etiam] quod vel sola S. Gregorii Papæ auctoritate perspicue ostenditur. Hic enim epistola olim 32 lib. 2 Regest., nunc 46, in Operum scilicet S. Gregorii editione Parisiensi anni 1705, scribens Joanni Episcopo Ravennati, Arigem sive Arechum cum Ariulpho, illo verosimiliter, qui, ut testatur Paulus diaconus lib. 4 cap. 17, Longobardorum apud Spoletum dux erat, se junxisse multasque civitati Neapolitanæ struxisse insidias, significat. Scripta autem notatur hæc epistola Indictione X: quare, cum S. Gregorius Magnus ab anno 590, ut jam vidimus, ad annum usque 604 sederit, ususque in epistolis suis sit Indictione Constantinopolitana sive Græca, quæ a Kalendis Septembris initium desumit, calculanti fiet perspicuum, quod annus Gregorii Indictione X notatus, vel annum Christi 591, ad mensem Septembrem jam provectum, vel 592 ad mensem Septembrem nondum provectum, procul dubio designet, ut alterutro anno laudata epistola exarata sit; quapropter cum Gregorius in ea de Arecho sive Arige, veluti de duce, loquatur, sequitur eum anno 591 aut certe 592 Beneventanorum ducem fuisse, adeoque Zottonem, qui 20 annis Beneventi ducatum tenuit, proximeque Arecho præcessit, si non citius, certe non serius, quam anno 571 aut 572 Beneventi ducatum iniisse, cum annis 20, quibus is Beneventanis præfuit, ex 591 aut 592 subductis, retrocedatur ad annum 571 aut 572.
[11] Porro cum nihil occurrat, quod impedimento sit, [ex translationis historia, sed tunc tantum, cum error,] quo minus initium ducatus Zottonis, qui, ut supra dictum est, 20 annis duravit, etiam anno 571 ad Julium nondum provecto statuatur, hocque facto, Arechus anno 591 ante III mensis Julii, quo die & anno Sanctus noster, Arecho duce Beneventano, in translationis historia translatus indicatur, Beneventi ducatum tenere potuisse, recte intelligatur, illam sane epocham, nisi statui deberet anterior, ducatus Zottonis initio tribuerem, laudata translationis historia firmiter innixus, modo hæc iis, quæ complectitur, fidem sat firmam ex auctoris sui sive ætate, sive auctoritate aliisque requisitis conciliaret. Verum præterquam quod auctor ille æque ac tempus, quo scripsit, in obscuro sint, historiæ illius fides nonnihil aliunde potest infirmari. Nolim tamen in hunc finem adduci suspicionem, de qua num. 8 actum est: hæc etenim infirmiori fundamento innititur, quam ut ob eam vel rei ipsi, circa quam versatur, firmiter adhærendum, vel fidem aliis adjunctis denegandam putem. Certius aliquid quam suspicio occurrit, error scilicet apertissime in laudata historia admissus, quo certe fit, ut de fide ejus nonnihil decedat; error vero ille in eo consistit, quod Pontificatum Honorii primi cum anno Christi 649 & cum ducatu Grimoaldi quinti Beneventanorum ducis conjungat; Pontificatum autem Honorii primi cum anno Christi 649 & cum ducatu Grimoaldi neutiquam posse conjungi, ex dicendis mox fiet perspicuum.
[12] Cum enim Paulus diaconus sæpe laudatus lib. 4 cap. 46 Arecho annos 50, Ajoni annum unum cum quinque mensibus, [qui in eam irrepsit,] & Rodoaldo, præter quem & proxime præcedentem inter Arechum & Grimoaldum nullus Beneventi dominatus est, annos 5 in ducatu Beneventano attribuat, sequitur inter initum ab Arecho & inter initum a Grimoaldo Beneventi ducatum annos 56 intercedere, cumque anni 56 additi annis 591, quorum ultimo, si saltem non paulo citius, Beneventi ducatum regere Arechus verosimiliter auspicatus est, perducant ad annum 647, consequens est, Grimoaldum ante annum illum haud inivisse Beneventi ducatum, huncque propterea convenire non posse in Honorii primi Pontificatum, utpote jam ante annum 640 ejusdem Pontificis morte terminatum; etenim Honorius primus, ut ex laudatis supra pro Pontificatu Gregorii Magni auctoribus aliisque intelligitur, in Pontificem ordinatus est anno 626, diuque ante annum 640 e vivis excessit, unde etiam liquet ejus Pontificatum, quod est aliud meum assertum, cum anno Christi 649 perperam componi.
[13] [soli librariorum oscitantiæ foret] Attamen, quod nomen Honorii primi recitatæ translationis historiæ cum aperto adeo in veram chronotaxim errore insertum reperiatur, unice forte attribuendum est librariorum oscitantiæ, qui, quamquam in autographo, quod habebant præ oculis, nomen Theodori primi haberetur, propterea tamen quod vel nonnihil esset vetustate exesum, vel saltem obscurius, quam ut recte id legi posset, exprimeretur, illud Honorii primi festinanter posuere; sane si in laudata sæpe translationis historia Honorio primo Theodorus primus substituatur, nihil hæc amplius retinebit, (neque enim hic moror suspicionem num. 8 propositam) quod cum recta chronotaxi non congruat. Quippe, cum Theodorus primus, ut iterum ex Baronio ac Papebrochio laudatis constat, ab anno 642 usque ad 649 sederit, eoque non citius, quam post mensem Februarium, obierit, perspicuum fiet ante jam dicta consideranti, Beneventanum Grimoaldi ducatum, & annum 649, quo Sanctus noster ex monasterio sanctæ Mariæ ad Olivolam in templum sibi de novo exstructum ac dedicatum XII Februarii translatus traditur, cum Theodori primi Pontificatu, quod solum ad asserti mei posterioris veritatem requiritur, rectissime componi.
[14] [adscribendus, confirmari utcumque posset.] Quapropter, si revera non errore auctoris, sed librariorum dumtaxat oscitantia, quod vero absimile non est, nomen Honorii primi pro illo Theodori primi in laudata narratione sit positum, præcipua sublata est ratio, ob quam de veritate eorum, quæ perhibet, merito possit ambigi, confirmaturque vel ex ea illorum opinio, qui initium ducatus Zottonis non serius quam in annum 571, Arechi vero non serius quam in annum 591 differendum existimant. Licet enim Actorum translationis auctor duplicem Sancti nostri translationem narret, alteram anno 591 factam, alteram anno 649, adeoque annis ut minimum 58 post priorem translationem scripserit, nihilominus is mihi videtur vel posteriori translationi suppar, vel certe, cum characteres chronologicos, quod alioquin non facile fecisset, cum rebus, quas litteris mandat, apprime congruentes adhibeat, tanto dumtaxat temporis intervallo ab ea fuisse remotus, ut impediri non potuerit, quo minus dictæ posterioris translationis adjuncta ex iis ipsis, qui illam viderant, prioris vero ex iis, qui illam a parentibus suis incepta primum traditione acceperant, audiendo didicerit, litterisque ad posterorum memoriam consignarit.
[15] Ceterum præter personas notiores Gregorii Magni & Honorii primi, [Alia in personas minus notas,] Romanorum Pontificum, Arechi sive Arogis & Grimoaldi, Beneventanorum ducum, ac Rodualdi, Beneventanorum forte etiam ducis, in laudata sæpissime translationis narratione occurrentes, de quibus jam actum est, insuper occurrunt personæ minus notæ Liniani secundi & Ildebrandi Beneventanæ ecclesiæ episcoporum, Dudæ Pardæ, feminæ Beneventanæ nobilissimæ, quæ Sancto nostro templum exstruxit, ac tandem Bentigradi, abbatis monasterii Beneventani S. Mariæ ad Olivolam; de quibus ego apud omnes Rerum Italicarum scriptores, quos quidem viderim, nihil prorsus, uti nec jam dictis plura, quæ ad S. Modesti vel gloriam vel cultum pertineant, invenire potui, diligenti licet examine instituto: laudatus tamen sæpe Marius de Vipera in episcoporum ecclesiæ Beneventanæ Chronologia Liniano II inter Beneventanos episcopos locum 30, Ildebrando vero, quem anno Domini 622 floruisse, asserit, 32 tribuit, citatque pro Liniano quidem nihil aliud, quam Acta translationis Sancti nostri, quæ ad sua usque tempora in monasterio S. Modesti in codice litteris Longobardicis Ms. servata fuisse, affirmat; pro Ildebrando autem ex bibliotheca Beneventana Fasciculi 5 scriptorum antiquorum num. 15.
[16] Ad institutum nostrum non facit, quotus Beneventanorum episcopus Linianus, quotusve Ildebrandus exstiterit; ast cum hunc laudatus Vipera anno 622 in episcopatu Beneventano jam sedisse, [quæ hic occurrunt, observata.] in Chronologia citata innuat, sedisseque adhuc anno 649, S. Modesti translationis Acta importent, ad Actorum eorum veritatem requiritur, ut Ildebrandus in episcopatu Beneventano, quemadmodum calculanti patebit, annis ut minimum 27 sederit: sederit autem adhuc, ut iterum calculanti patebit, longe pluribus, quadraginta nempe & uno, si modo vera sint ea, quæ Vipera affirmat, eum scilicet jam ab anno 622 Beneventanæ ecclesiæ antistitem exstitisse, proque successore primo habuisse S. Barbatum, de quo apud nos ad diem XIX Februarii actum est, probatumque, quod anno dumtaxat 663 circa XX Martii ad episcopatum Beneventanum sit evectus: dixi, Si modo vera sint ea, quæ Vipera affirmat: dubitari etenim potest, an hic asserta sua non hauserit ex monumentis antiquis quidem, sed corruptis, quorum vitium non advertit, uti ipsi accidit in Actis translationis Sancti nostri, quibus deceptus, Honorium primum, quem, ut supra vidimus, ante annum 640 vita functum esse, certissime constat, in citata episcoporum ecclesiæ Beneventanæ Chronologia pag. 27, ad annum 649 adhuc inter vivos indubitanter collocat.
[Annotata]
* consummavit
* forte ibi
DE S. DIATERIA VIRGINE
MEDIOLANI IN INSUBRIA.
EX MARTYROLOGIO MEDIOLANENSI.
Seculo incerto.
[Commentarius]
Diateria virgo, Mediolani in Insubria (S.)
AUCTORE J. B.
Mediolanensem populum plurimis jam olim Sanctorum abundasse exuviis, [Mediolani S. Diateriæ virginis] S. Ambrosii Mediolanensis episcopi, in Sermone pro festo SS. Nazarii & Celsi martyrum, testimonio compertum est; at illos non modo non veneratum esse, ut par erat, sed ne memoriam quidem fere sua ætate tenuisse, auctor est Carolus a Basilica Novariensis episcopus lib. 3 de vita & rebus gestis S. Caroli Borromæi cap. 6; dum tandem sopitos suorum animos S. Carolus ad pristinum erga patronos suos amorem & venerationem, habita frequenti solemnique sacrarum reliquiarum translatione, revocare aggressus est. Obliteratis pene hujuscemodi Sanctis nefas forte non fuerit Diateriam virginem accensere, saltem si rerum peculiariter ab ea gestarum ratio habeatur: quæ enim de ea litteris consignata leguntur, sunt oppido pauca, & vix aliquid peculiare complectuntur. Meminit illius Paulus Morigia cum Opere, tum loco non uno; meminere Ughellus tom. 4 Italiæ sacræ, Lancellottus abbas Historiæ Olivetanæ lib. 2, Petrus a Bosca in Martyrologio Mediolanensi, Portianæ ecclesiæ tabularia & Villam præterea citans, & in Diario Mediolanensi Carisius ad diem 2 Octobris.
[2] In primis vero Morigia lib. 2 Historiæ Mediolanensis cap. 8 Sanctorum, [reliquiarum] quorum seu corpora, seu reliquias Mediolanum veneratur; cap. vero 21 eorum, quorum in S. Victoris ad corpus exuviæ delitescunt, catalogum texit; quod postremum alibi quoque, nempe lib. de Nobilitate Mediolanensi cap. 16, & rursum in Sanctuario præstitit: quibus quidem locis S. Diateriam virginem commemorat, at ea ratione, ut præter nudum nomen afferat nihil. Lancellottus autem lib. 2 cap. 52 Historiæ Olivetanæ scribit, in æde S. Victoris ad corpus multa Sanctorum corpora, alia ex toto, alia ex parte servari: & ex toto quidem omnino quatuordecim, inter quæ S. Diateriæ virginis corpus diserte exprimitur. Martyrio coronatam fuisse S. Diateriam tom. 4 Italiæ sacræ col. 22 Ughellus addit, natam Mediolani Carisius: quæ, quo derivata sint fonte, non exponunt. Quod si Mediolani nata est, mirum utique est, Paulum Morigia lib. 2 cap. 7 Hist. Mediolanensis patriæ suæ Sanctos ex professo recensentem, eam civibus suis non adscripsisse. Neque hæc Petro Bosca Mediolanensi martyrologo explorata fuisse videntur, cum S. Diateriam sequenti, quod cuilibet virgini sanctæ æque applicari possit, celebravit elogio: Mediolani in basilica Portiana sanctæ Diateriæ virginis, quæ lampadem perenni sanctorum operum oleo accensam ferens, venienti Sponso obviam ivit.
[3] [translatio 26 Julii celebratur.] Basilica porro illa a Portio Oldani filio, conditore suo Portianæ nomen accepit, retinuitque, donec sub Maximiano imperatore martyrii lauream consecutus est S. Victor, in eaque a S. Materno sepultus; ex quo S. Victoris primum, postmodum vero, quo a ceteris eidem Sancto dicatis ecclesiis secerneretur, S. Victoris ad corpus appellari cœpta est. Transiisse quoque in nomen S. Martini ad corpus lib. 1 Historiæ patriæ Tristanus Calchus refert: Quod hujus sive pars sive membrum (inquit Lancellottus) inde non longe abesset ædes S. Martino sacra, in qua pro illis, quos ea regio continebat, jura curialia exercebantur. Denique & S. Victoris adusti sortita est nomen, quod, vacante in ea precibus S. Ambrosio, injectus ab Arrianis ignis divinitus exstinctus fuerit. Diruta hac veteri, novam, augustioremque S. Victori ædem Olivetanæ congregationis monachi anno 1550 (1560 scribit Morigia) moliri cœperunt, in quam anno Domini 1567 S. Carolus Borromæus Mediolanensium antistes, ut multorum aliorum Sanctorum, ita & S. Diateriæ virginis examinatas agnitasque reliquias transtulit solemni ritu, apparatuque magnifico. Translationis hujus memoriam Mediolanenses celebrant septimo Calendas Augusti. Acta qui cupit, Raphaëlem Monetam adeat libro, cui titulus, S. Satyri conf. tumulus illustratus, Face 12: sed nihil habent de S. Diateria peculiare.
DE S. LEUDOMERO VEL LEODEMIRO EPISCOPO CONFESSORE
CATALAUNI IN CAMPANIA GALLIÆ.
ANTE ANNUM DLXXXIX.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Leudomerus vel Leodemirus episc. confes. Catalauni in Campania Galliæ (S.)
AUCTORE C. S.
§ I. Sancti memoria in Martyrologiis ad geminos dies: cultus hoc die: Acta edenda: patria Lemovicensis: diaconatus susceptus & donatio facta ecclesiæ Catalaunensi.
Catalaunum, alias Catalauni, olim Galliæ Belgicæ, nunc Campaniæ Gallicæ urbs ampla, munita & episcopalis est sub archiepiscopo Remensi, [Hic sanctus Episcopus in variis Martyrologiis] condita ad Matronam, vulgo la Marne, flumen, Gallice Châlons, vel Châlons sur Marne dicta, ut distinguatur a Cabillono, Galliæ item civitate episcopali in ducatu Burgundiæ, quam vernacula lingua etiam Challon & Châlons sur Saone appellant. Ex Catalaunensium sanctis episcopis dedimus ad diem XIX Augusti S. Elaphium; hodie celebrandus venit ejusdem frater ac in sede proximus successor, qui ab aliis Leudomirus, Leudomerus & Leodomirus vocitatur. Hunc ad diem XXX Septembris, qui ei emortualis fuisse creditur, varia Martyrologia annuntiant. Martyrologium Bizunticense Ms. S. Pauli, inter Auctaria Usuardina a Sollerio nostro memoratum, eo die sic habet, Catalaunis, sancti Leudomiri confessoris. Sequitur ibidem Remense ecclesiæ SS. Timothei & Apollinaris, teste P. Petro Francisco Chiffletio pervetustum, quod, nonnihil corrupto Sancti vocabulo, sed addita episcopali dignitate, ait: Catalaunis, sancti Ledomari episcopi & confessoris.
[2] Forsitan hoc idem est, quod Guilielmus Marlotus in Historia metropolis Remensis tom. 2, [annuntiatur Catalauni ad diem 30 Septembris,] pag. 151 etiam laudat, Festumque ejus, inquiens, notatur XXX Septembris in Martyrologio Remensi. Hisce incertæ mihi ætatis Martyrologiis addo nostrum Florarium Ms. Sanctorum, anno 1486 ad calcem perductum, in quo ad præcitatum diem Septembris legitur: Cathalanis, sancti Leodomeri, ejusdem civitatis episcopi & confessoris. Florario verbatim consonat Usuardi aucti editio Lubeco-Coloniensis, anno 1490 facta. Accedit Grevenus apud laudatum Sollerium, cujus verba hæc sunt: Leodomeri episcopi Cathalaunensis & confessoris. Denique Molanus ibidem sic inquit: Catalaunis, sancti Leudomiri, ejusdem civitatis episcopi & confessoris; de quo ita canit ecclesia:
Leudomire pater, filiis succurre potenter,
Ut sane vivant, æternaque gaudia quærant.
Hæc Sollerius ex editione Molani Lovaniensi anni 1568; nam in duabus aliis editionibus, una scilicet Lovaniensi anni 1573, & altera Antverpiensi anni 1583 eadem quidem leguntur; sed paucis tamen vocibus mutatis; ac præsertim pro voce filiis correctius ad metrum substituta famulis; additurque in margine, versus illos ex nono Responsorio Officii illius desumptos esse.
[3] [quo forte olim cultum habuit.] Eumdem diem servant Maurolycus & Galesinius in Martyrologiis suis, & Philippus Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt. Hos etiam secutus est Castellanus in Martyrologio Universali, in quo cum ad XXX Septembris dixisset, Catalaunis in Campania, S. Leodemirus (Gallice S. Lumié) episcopus; deinde in Supplemento pro hisce legendum monuit: Catalaunis ad Matronam S. Leudomirus (Gallice S. Lumiér) episcopus, cujus aliquæ reliquiæ sunt Parisiis. Denique Martyrologium Parisiense, anno 1727 typis vulgatum, ejusdem sancti Præsulis memoriam eodem die sic celebrat: Catalauni, sancti Leodemeri episcopi. Tantus martyrologorum in eumdem Septembris diem consensus dubitare me facit, an non olim eo die cultum annuum habuerit: utut tamen id sit, jam saltem a toto seculo Catalauni colitur die 2 Octobris, ad quem illum Andreas Saussayus in Martyrologio Gallicano recte reposuit cum sequenti elogio ex ejusdem Vita concinnato, quod subdo.
[4] [Sed Saussayus eumdem celebrat] Cathalauni, S. Leudomiri, episcopi & confessoris mirifici. Is S. Elaphii episcopi (Catalaunensis) frater, invitus eidem defuncto ob clara virtutis testimonia electione cleri, petitione populi, Sigeberti regis jussione subrogatus, hanc cathedram novo lumine illustravit. Ea enim micuit sanctitatis gloria, ut, cum incruentum Sacrificium aliquando in basilica S. Stephani celebraret, dum pro more benediceret populo, efformato signo Crucis, nonnullos energumenos a vexatione liberaverit; in hisque puellam, venustate corporis æque ac generis nobilitate insignem, quam plerique sacerdotes exorcismis sanare nullis potuerant. Luem etiam exitialem precibus suis a populo avertit. Mulierem cæcam, quæ meritis ejus confisa opem ipsius implorabat, misso subdiacono, qui Christi charactere palpebras ejus signaret, illuminavit. Tantæ enim humilitatis erat, ut ad vitandum laudis rumusculos ejusmodi divinæ virtutis opera non per se ederet, sed in his alieno ministerio uteretur.
[5] Mira præditus erat simplicitate & innocentia, adeo ut aves bestiæque in justitiæ ipsius indicium ei ad libitum obsequerentur. [die 2 Octobris, quo illum Officio coli] Ejusmodi meritorum significationibus clarus, anno ætatis suæ trigesimo quinto Vir, cui solus vita Christus erat, felici morte defunctus ad immortalitatem migravit. Hæc Saussayus, quæ quanti valeant, suo loco videbimus. S. Leudomeri memoriam Catalauni celebrari die 2 Octobris, etiam diserte asserit Carolus Rapine Ordinis Minorum S. Francisci, quos Recollectos vocant, tam in Catalogo episcoporum Catalaunensium, quem anno 1625 Catalauni, apud suos sacræ Theologiæ tunc lector, Vitæ S. Memmii, primi ejusdem sedis episcopi, inseruit, ediditque, quam in Annalibus ecclesiasticis dictæ diœcesis, quos, dum suorum guardianum Parisiis ageret, anno 1636 Gallice typis vulgavit. In his pag. 90 sic ait: Emortualis ejus dies fuit secundus mensis Octobris, … quo die ecclesia Catalaunica festum ejus celebrat. Usuardus (interpolatus) illius meminit in Martyrologio suo XXX Septembris. Consentiunt Benedictini Galliæ Christianæ continuatores, tom 9, qui anno 1751 in lucem prodiit, in cujus col. 862 de S. Leudomero legitur: Obiit ex Molano pridie Calendas Octobris; verumtamen colitur apud Catalaunenses VI Nonas Octobris.
[6] Eumdem cultus diem assignavit reverendus dominus Degyves, [in diœcesi Catalaunensi, probatur.] canonicus Regularis S. Augustini Congregationis Gallicanæ, in abbatia S. Memmii Catalauni sacræ Theologiæ professor, in litteris die XV Martii anni 1640 inde ad Majores meos Henschenium ac Papebrochium datis. Verba illius accipe: Corpus ejus in abbatia Omnium Sanctorum in hac urbe quiescit, & colitur festus ejus dies secundo Octobris. Addo denique & Carolum Cointium tom. 2 Annalium Francorum, ad annum 584, num. 6, ubi simul ritum Officii & ejusdem translationis causam sic memoravit: Apud Molanum in additionibus ad Usuardum depositio S. Leudomiri episcopi & confessoris notatur pridie Kalendas Octobres; ejus tamen festum a Catalaunensibus celebratur sexto Nonas Octobres ritu semiduplici, eoque die extat elogium in Martyrologio Gallicano. Cur in illum usque diem solemnitas beati Pontificis differatur, hæc occurrit ratio, quod pridie Kalendas Octobres natalis S. Hieronymi, & ipsis Kalendis Translatio S. Remigii ritu duplici coluntur in diœcesi Catalaunica. Cum itaque Sanctorum Acta dare soleamus diebus, quibus coluntur, de hoc quoque sancto Præsule hodie agendum censui; quidquid sit de cultu, quem forte olim habuit, vel in ecclesia, ubi quiescit, forsan adhuc habet, die XXX Septembris, quo supra dicta Martyrologia, præter Gallicanum Saussayi, eumdem annuntiant.
[7] Ad ejusdem Sancti gesta progrediamur. Stephanus S. Urbani in diœcesi Catalaunensi abbas in Epistola apologetica ad Rogerium Catalaunensem episcopum, [Stephanus S. Urbani apud Catalaunos abbas] quæ Passioni S. Urbani I Papæ martyris præfixa legitur, indicat, sibi ab eodem præsule injunctum fuisse, ut S. Leudomeri quoque Vitam conscriberet, seu potius expoliret. In apographo nostro, quod Papebrochius ex Cisterciensi codice propria manu descripsit, laudatus abbas Rogerium sic alloquitur: Nec mihi quis hujusmodi præsumptionem imputet; tu me coquitorem (id est, scriptorem) fecisti; tu me in hoc officio posuisti, cum ante præcepti tui amicabilem violentiam nihil tale tentarem: nam & Sanctorum gesta conscribere, Memmii videlicet, Elasii & Leudomirii, ineliminato, tremebundo, rotunso * stylo, violentus amplectendus monitor ingessisti. Mabillonius tom. 5 Annalium pag. 138 pariter laudans codicem Cisterciensem, & post illum Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 8, pag. 63 admittunt quidem, ista Stephani dicta esse, sed incertum esse observant, an id, quantum ad SS. Memmii, Elasii, seu Elaphii, & Leudomeri Acta pertinet, reipsa præstiterit.
[8] [videtur scripsisse seu expolivisse Vitam illius,] Fateor, hoc ex verbis datis non posse evinci; attamen verisimilius mihi videtur, Stephanum ibidem loqui de Vitis jam tum a se scriptis, non tunc primum scribendis. Etenim si illius mentem recte assequar, is, postquam dixerat, sese ante Rogerii mandatum numquam tentasse Sanctorum gesta conscribere, mox ut occurrat argumento, quod a SS. Memmii, Elaphii & Leudomeri Vitis adversus ipsum peti poterat; monuit, neque hasce a se cœptas fuisse sine ejusdem episcopi jussione: quæ ratiocinatio optima est, si de Vitis jam tum a se scriptis vel expolitis loquatur; si autem de scribendis, vim suam amittit. Utut sit, canonicus Regularis Degyves in epistola num. 6 laudata scripsit, se habere Vitas SS. Memmii, Elaphii & Leudomeri, auctore eodem Stephano abbate; sed earumdem initia non annotavit. Præ manibus etiam habeo litteras a Joanne Robin Societatis nostræ presbytero anno 1681 Catalauno ad Majores meos datas, in quibus dicitur ibidem exstare pervetustus codex, trium prædictorum Præsulum Vitas continens, quarum quæ S. Leudomeri est, sic incipit, Postquam B. Elaphius migravit ad Dominum &c.
[9] [cujus forte apographum habemus,] Hujus geminum exemplar habemus, unum ex Ms. S. Victoris Parisiensis, in quo lacunæ indicant, aliquot voces desiderari, sive quod hæ in Parisiensi codice detritæ essent, sive quod a describente non potuerint legi. Alterum plenius est, sed nullam loci notitiam præfert. Forte hæc eadem Vita est, quam prælaudatus canonicus Degyves cum præfixo Stephani abbatis nomine reperit, vel eidem adscripsit. Si ex scribendi modo opinari liceat, hic certe tam affinis est stilo prædictæ Passionis S. Urbani, ut utraque eumdem auctorem facile possit habere. Porro tom. 9 Galliæ Christianæ col. 872 & sequentibus leguntur tres Rogerii sibi proxime succedentes, ab anno 1008 usque in 1093 Catalaunensem episcopatum tenuisse; columna vero 924 dicitur Stephanus B. Richardo, abbati S. Vitoni Virdunensis, anno 1046 in prælaturam monasterii S. Urbani Catalaunensis suffectus esse. Hinc statue, Vitam illam, si Stephani fœtus sit, primum annis quadringentis ac quadraginta circiter scriptam fuisse post mortem S. Leudomeri, quam seculo VI decrepito contigisse, dicemus. Nihilominus verisimile est, Stephano (si tamen ejus auctor sit) scriptum aliquod vetustius, quod expolierit, præluxisse, ut verbis num. 9 datis indicare videtur.
[10] [in quo aliqua emendanda sunt.] Credibile est, eumdem biographum (quisquis hic demum sit) in Sancti gestis enarrandis aliqua amplificatione usum fuisse; sed si duo excipias, cetera non abhorrent a vero. Primum ac præcipuum ejus erratum est in chronologia, reposito episcopatus Leudomeri initio sub Austrasiæ rege Sigeberto, & fine sub Clotario, quod utrumque infra refutabo. Alterum continet quamdam narrationem de ejusdem imperio in aves, agrum ipsius vastantes, deque una harum, postquam jam comesta fuerat, per ipsum vitæ reddita. Saussayus factum illud superius num. 5 paucis attingens, verisimiliori phrasi exposuit, Mira, inquiens, præditus erat simplicitate & innocentia; adeo ut aves bestiæque in justitiæ ipsius indicium ei ad libitum obsequerentur. Si hoc tantum dixisset biographus, haud difficulter apud me fidem inveniret; nam & aliquot alii Sancti feras sibi obsequentes habuisse leguntur. Verum ejus narratio hic ejusmodi est, ut mihi quidem meram fabellam sapiat, quam forsitan ex aliquo vero facto incerta vulgi traditio commenta est, ac nimium credulus scriptor adoptavit. His præmissis Vitam, qua aliam non habemus, ex laudato Ms. S. Victoris Parisiensis dabo, ejusdemque parvulas lacunas ex altero illo ignotæ bibliothecæ apographo supplebo.
[11] Antequam id agamus, reliqua, quæ illustratione egent, [Sanctus Lemovici natus, fratrem suum S. Elaphium secutus est Catalaunum,] de more percurramus. S. Leudomero patriam fuisse Lemovicum, quod Galliæ Aquitanicæ civitas est, vernacule Limoges dicta, illumque claro ibi genere ortum ac S. Elaphii fratrem atque in episcopatu Catalaunensi successorem fuisse, biographo nostro consentit auctor compendii Vitæ ejusdem S. Elaphii, quod Sollerius noster tom. III Augusti pag. 747 ex incerti loci Ms. excudit. Elaphius (inquit hic) in urbe Lemovica claro genere natus patre Leone, fratrem habuit Leudomirum, qui & ipse postea Catalaunensem plebem sanctissime rexit. Ad manus mihi est aliud ejusdem compendii exemplar, ex Ms. S. Victoris Parisiensis acceptum, editoque omnino conforme, nisi quod pro voce fratrem habeat filium, manifesto utique errore codicis vel scriptoris nostri, cum in eodem inferius ambo Sancti fratres appellentur. In eodem compendio dicitur S. Elaphius ob virtutum doctrinæque præstantiam a Sigeberto Clotarii filio, magni Clodovei nepote, Austrasiæ rege, Lemovicis evocatus & Catalaunensi sedi tunc vacanti episcopus datus esse.
[12] Hic fratris episcopatus S. Leudomerum, eodem teste, [ubi hic episcopus erat, & cum eodem multa isti donavit ecclesiæ] Catalaunum attraxit; magno sane ejusdem ecclesiæ tam spirituali, quam etiam temporali emolumento. Compendii auctorem denuo audiamus. Tanti fratris amore & desiderio ductus Leudomirus, relicta patria, Cathalaunum perrexit. Multum autem eorum fraterna concordia Cathalaunensi ecclesiæ profuit; cui etiam hereditaria prædia sua, urbi Lemovicæ vicina, donarunt. Donationes ab illis prædictæ ecclesiæ factas etiam agnoscunt Galliæ Christianæ continuatores tom. 9, col. 862 in S. Elasio sive Elaphio, ubi aiunt: Ambo fratres Sigeberto cari facultates amplissimas, quas a parentibas acceperant, ecclesiæ Catalaunensi tradiderunt: donationi vero subscripsit Ægidius Remensis archiepiscopus. Tempus & locum donationis docet Theodoricus Ruinartius in Notis ad lib. 5, cap. 41 Historiæ Francorum S. Gregorii Turonensis. Legimus, inquit, instrumentum B. Elafii episcopi de villis, quas S. Stephano dedit cum fratre suo Leudomiro diacono, “Actum in Catalauni civitate, in ecclesia præfati martyris (S. Stephani) publice sub die V Id. Junii, anno quarto Sigeberto rege Francorum”: cui instrumento post donatores Ægidius Remensis metropolitanus, & Beatus subscripsere.
[13] Ibidem inter Addenda emendandaque col. 1394 postquam ex Ms. Breviario abbatiæ Omnium Sanctorum Catalaunensis recitavit eadem, [anno 565, quo jam erat diaconus.] quæ ego mox ex Ms. S. Victoris Parisiensis retuli, ex laudato instrumento hæc pauca denuo descripsit: Ego, quamvis indignus, tamen Beatus vocor, hanc auctoritatem jubente Elasio venerabili episcopo una cum consensu Leudomeri diaconi conscripsi, ad vicem Ernoldi notarii. Porro anno quarto Sigeberti regis mense Junio currebat annus æræ Christianæ 565, quo tempore Leudomerus igitur jam erat initiatus diaconatu, quem Ægidius Remensis archiepiscopus, qui instrumento donationis subscripsit, eidem contulisse fertur in Vita edenda; quod ultimum aliunde nequeo confirmare. Monuisse tamen hic juverit, sæpe laudatos Galliæ Christianæ continuatores propter prædictum instrumentum, a Ruinartio citatum, statuisse Ægidium anno 565 in Remensi cathedra jam sedisse; cum Sammarthani fratres, aliique ejusdem sedis initium anno 572 innexuissent.
[Annotata]
* retuso vel retonso
§ II. Sancti in fratris episcopatum successio & sedis tempus: fabula de Brunichilde: prima sepultura beneficiis illustrata: corporis translatio: fabulosa oculi integritas refutata.
[Fratri in episcopatum successit anno 580, non 587 vel 600;] Tempus suscepti a Leudomero episcopatus pendet ab anno mortis ejusdem decessoris S. Elaphii, quam Sollerius noster tom. 3 Augusti, pag. 747, num. 1, ab aliis anno 587, ab aliis etiam anno 600 affigi scribit; ipse vero cum Jacobo Longuevallio tom 3 Historiæ ecclesiæ Gallicanæ pag. 127, cui jam præiverat Cointius in Annalibus Francorum, ad annum 580 reposuit. Horum sententiæ & ego adhæreo, quia S. Gregorius Turonensis, qui tunc florebat, lib. 5 Historiæ, cap. 41 ejusdem S. Elaphii obitum narrat inter ea, quæ dicto anno 580 contigerunt. Qui annum 600 assignant, convincuntur ex eodem Turonensi, qui lib. 9, cap. 41 Felicem S. Leudomeri successorem nominat inter episcopos, qui anno 589 cum Ætherio Lugdunensi antistite ad Gundegisilum Burdegalensem scripsere epistolam in causa seditiosæ Chrodieldis & monialium Pictaviensium, eidem adhærentium. Denique qui Elaphii mortem anno 587 consignant, S. Leudomeri episcopatum sine ulla ratione nimium contrahunt, ut liquet ex dictis de Felice.
[15] [nec sub Sigeberto, sed sub hujus filio Childeberto.] Cum nulla ex hisce opinionibus conciliari potest scriptor Vitæ edendæ, secundum quem S. Leudomerus a rege Sigeberto ad Catalaunensem episcopatum promotus fuit. Non potest hic alius Sigebertus indicari, quam Clotarii I filius, rex Austrasiæ, quem Gregorius Turonensis lib. 4 Hist., cap. 49 quarto decimo regni sui anno, id est, Christi 575 occisum esse tradit. Occasionem errori dedisse potuit, quod Leudomeri frater S. Elaphius ab eodem Sigeberto eam cathedram accepisset, quodque idem rex Leudomerum diaconum, vel forte etiam presbyterum novisse magnique fecisse potuerit. Pro Sigeberto igitur substituendus est hujus filius Childebertus, qui parti quinquennis successit & sub tutela matris suæ Brunichildis cœpit regnare. Haud minus erravit biographus in tempore emortuali ejusdem Sancti assignando, regnante in Gallia Clothario; nimirum hujus nominis II, qui non ante annum 613 regno Austrasiæ, totaque Francorum monarchia potitus est.
[16] Carolus Rapinus jam ante laudatus, in Annalibus ecclesiasticis diœcesis Catalaunensis initium episcopatus illius recte quidem sub Childeberto minorenni constituit, [Obiit ante annum 589, non anno 600 vel 626.] sed mortem nihilominus sub Clothario II fixit, & ad annum usque 626 distulit, in eoque Castellanum in Martyrologio Universali consentientem habuit. Paulo maturius, sed æquo tamen serius, nempe anno 600, mors ejusdem signatur in Breviario Catalaunensi apud Cointium tom. 2 Annalium, pag. 256, ubi utramque opinionem propter jam dicta merito rejecit, maluitque mortem illius ad incertum annum referre, sed non post Christi 589, quo Felicem jam sedisse diximus. Ante hunc annum sine propiori definitione eam etiam consignarunt Martyrologii Parisiensis, anno 1727 editi, auctor, ac crebro laudati Galliæ Christianæ continuatores; neque ego aliquid certius hactenus reperi, quam quod S. Leudomerus eo anno jam habuerit successorem. De suprema Sancti ætate malo credere biographo, ipsum anno vitæ suæ septuagesimo quinto obiisse asserenti, quam Saussayo num. 5, mortuum esse trigesimo quinto.
[17] Postulat hic locus, ut quæ de invicta sancti Antistitis castitate per Brunichildem reginam frustra tentata feruntur, [Fabula de Sancti pudicitia per Brunichildem tentata, & inflicto exsilio.] aliquid dicamus. Cointius ad annum 584, num. 6 ex quodam Breviario Catalaunensi isthæc recitat: Evocatus a Brunichilde (Leudomerus) in interius cubiculum, quasi de negotiis Ecclesiæ vel regni utilitati conducentibus collocuturus, de nefario opere, velut alter Joseph sollicitatus, casto & severo intuitu lascivientis reginæ improbitatem castigavit. Nec miraculo caruit tanta inter corruptos aulæ mores integritas; etenim post quadringentos & amplius annos sanus & integer oculus, quo reginæ blanditias despexerat, in solemni corporis translatione inventus est. Scriptor Vitæ edendæ tam de tentatione, quam de miraculo altum silet: sed Rapinus in Annalibus Catalaunensibus factum hoc paulo latius enarrat, additque, Leudomerum propterea ab impotente Brunichilde e sede sua pulsum, viginti annis exsulasse, donec a Clotario II, rerum in Austrasia potito, civitati suæ restitutus est, in qua & anno 626 felici morte obierit. Tam diuturnum exsilium, revocationem per Clotarium, & tempus obitus fabulosa esse, hactenus dicta demonstrant; qua vero auctoritate nitatur iste lascivientis reginæ conatus, aptius mox docebo, ubi de prætensa oculi integritate sermo recurret.
[18] Facilius credam eidem Rapino, de prima ejusdem sepultura suo etiam tempore celebri Gallice sic prosequenti. [Prima ejusdem sepultura beneficiis clara: ex qua corpus ejus] Corpora S. Leudomeri, & fratris ac decessoris illius S. Elaphii, primo sepulta fuere Catalauni in ecclesia parochiali S. Joannis, in qua hodieque visuntur scrobes eorumdem primorum sepulcrorum; atque illuc e tota regione pii peregrinantes accurrunt, adducentes infirmos pueros, maxime eos, qui, ut vernacula voce utar, SONT EN CHARTRE (id est, tabescentes vel phthisici) & Deus ibidem prodigiosas curationes frequenter operatus est, sic illustrans locum, in quo sacra illa corpora aliquot seculis quieverunt. In eadem parœcia etiam servantur cathedræ, in quibus iidem duo sancti Præsules, dum Sacris operabantur, resederunt. Eo in loco corpus S. Leudomeri conditum mansit usque ad episcopatum Rogerii, qui illud inde sublatum transtulit ad monasterium Omnium Sanctorum, quod tunc erexerat fundaveratque.
[19] [Rogerius II episcopus in monasterium Omnium Sanctorum] Loci notitiam tempusque fundationis ejusdem accipe ex novissima Gallia Christiana tom. 9, col. 947. Rogerius II episcopus Catalaunensis initio pontificatus sui monasterium illud fundavit in Insula prope Catalaunum sub patrocinio B. Mariæ Virginis omniumque Sanctorum; unde plerumque dictum est sive Insula Catalaunensis, sive Omnes-Sancti de Insula. Ibi vero piissimus fundator servos Dei collocavit; deinde fundationem confirmari sategit anno MXLVII a Clemente II Papa; ipse demum ratam habuit anno MLXII litteris, in quibus donationes suæ omnes recensentur. Dubitant ibidem laudati Operis scriptores, an per servos Dei monachi accipiendi sint, an canonici Regulares, observantque ex S. Gregorii VII Papæ litteris, monasterium istud saltem jam ante annum 1079 ab ejusmodi canonicis inhabitatum fuisse, annoque 1644 congregationi Gallicanæ canonicorum Regularium attributum esse.
[20] [transtulit: aliquot ejusdem reliquiæ Remis & Parisiis.] Præmiserant autem col. 873 in eodem Rogerio: Anno MLXII, episcopatus sui vigesimo fundavit, seu potius fundationem confirmavit monasterii Omnium Sanctorum, in quo reposuit corpus S. Leudomeri decessoris sui, & ipse post obitum tumulari voluit. Hoc ipsum etiam dicitur in ejusdem Rogerii epitaphio Gallico recentiori, anno scilicet 1553 sepulturæ addito, quod ibidem legesis. Consentit Rapinus in Annalibus, additque, sacrum illud corpus thecæ inclusum in ejusdem abbatiæ altari principe tunc depositum fuisse, in eoque etiam quievisse anno 1625, docet in Indiculo episcoporum Catalaunensium, quem Vitæ S. Memmii insertum eo anno ab ipso editum dixi. Neque aliunde quidquam didici de eodem deinde ad alium locum translato vel deperdito; sed insignes ejusdem reliquias ecclesiæ S. Dionysii Remensi ignoto mihi tempore donatas fuisse, habemus ex Marloto in Historia metropolis Remensis tom. 2, pag. 151, ubi inter cetera Sanctorum pignora, quibus hæc ecclesia ditata est, numerat brachium S. Leudomeri, seu Leudomiri, episcopi Catalaunensis, in brachio laminis argenteis cooperto. Aliquas item illius reliquias asservari Parisiis, asserit Castellanus num. 3 relatus.
[21] [Referuntur quorumdam asserta de unius oculi integritate] Superest, ut agamus de prodigiosa oculi integritate, quam velut præmium illius casti severique intuitus, quo Brunichildis lasciviam castigasse dicitur, divinitus ipsi collatam, quidam affirmarunt. Verba Breviarii Catalaunensis jam dedi ex Cointio supra num. 17: hic addo Rapinum, auctores suos laudantem. In Annalibus pag. 91 & sequenti Gallice hæc ait. Ejus anima in cælum translata, ejusdem corpus Deus insigni miraculo illustravit in terra; videlicet quod oculus, quo tam severe respexerat Brunichildem, ejusque impudicitiam damnaverat, ab omni corruptione immunis servatus sit. Postquam enim castum illud corpus mandatum terræ fuerat, omnique carne in cinerem redacta destitutum, oculus ille pristinam suam venustatem ac vivacitatem plus quam naturalem servavit; cumque post quadringentos & triginta vel quadraginta elapsos annos Rogerius II Catalaunensis antistes XLIV (Galliæ Christianæ continuatores eumdem XLV numerant) sacrum corpus e terra levaret, ut ad monasterium Omnium Sanctorum transferretur; quamvis omnis caro (ut dictum est) consumpta esset) oculus iste nihilominus sanus & integer repertus fuit, & cum ossibus in theca inclusus & super principe altari dictæ abbatiæ collocatus.
[22] Mox, ut fidem certam faciat, testes suos sic subdit: [in translatione deprehensa, & Galliæ Christianæ continuatorum] Hoc miraculum, cujus ipsemet oculatus testis fuit, tradidit Joannes ejusdem monasterii abbas. Thomas Cantipratanus lib. 2, cap. 30; Joannes l'Espagnol, doctor & magnus Prior S. Remigii Remensis in Historia S. Walburgis, & Legendarium Ms. abbatiæ Omnium Sanctorum. Hactenus Rapinus, qui tamen vel sic non apud omnes fidem invenit. Galliæ Christianæ continuatores in S. Leudomero judicium suum his verbis exponunt: Sepultus est cum fratre suo (S. Elaphio) in ecclesia S. Joannis. Quum autem sub Rogerio II episcopo transferretur in basilicam Omnium Sanctorum, oculus ejus integer ac sanus, reliquis artubus consumtis, inventus esse dicitur. Fabellam autem inde natam credimus, quod Leudomerus vernacule dicatur Lumier; nomen vero Lumier proprie idem sit ac nomen Lumiere, Latine Lumen; lumina denique OCULOS significent. Mitior est censura Cointii, verba Breviarii Catalaunensis superius data, & Rapini asserta ita accipientis.
[23] Nos (inquit) a neotericis arbitramur excogitata, quæ de Brunichilde Leudomirum ad lasciviam provocante circumferuntur. [ac Cointii super his judicia.] Quamvis autem ita sentiamus de Brunichilde, non ideo negamus, oculum beati Pontificis integrum ac sanum sub Rogerio secundo episcopo inventum fuisse, maxime cum Rapinæus præter authores recentiores oculatum testem producat Joannem, Omnium Sanctorum monasterio apud Catalaunos præpositum abbatem; hujus miraculi gloriam libenter prædicamus; sed aliam ab ea, quam scriptores hactenus protulerunt, causam præcessisse, contendimus. Ita ille: at mihi neutra censura placet. Non prima, quia, licet verum sit, maxime affines esse voces Gallicas Lumier & Lumiere, & hanc Latine Lumen dici, ac denique lumina etiam pro oculis usurpari, non satis verisimile mihi videtur, ex sola ista nominis affinitate atque æquivocatione hanc fabellam ortam esse. Primæ parti Cointianæ censuræ libens assentior, sed non secundæ; quia prodigiosa oculi integritas non meliori nititur testimonio, quam causa a Rapino asserta; quod ostendere aggredior.
[24] Rapinus, qui seculo XVII floruit, certe non potuit istud inventi oculi miraculum ex ipsomet Joanne Omnium Sanctorum abbate addiscere, [Eadem historia recensetur ex Thoma Cantipratano,] si hic translationi, in qua illud primum apparuit, oculatus testis adstiterit. Nec dubium est, quin hic secutus fuerit Thomam Cantipratanum, quem ex auctoribus primo loco laudavit. Hunc ergo audiamus. Cantipratanus loco apud Rapinum citato, id est, lib. 2 de Apibus, cap. 30 num. 33, cui titulus est, De oculo beati Ludovici Cathalonensis episcopi incorrupto, hæc scribit: S. Ludovicus Cathalaunensium episcopus fuit vir corpore venustissimus & pudicus. Quem ut vidit quædam Galliarum regina, oculos conjecit in eum, & opportuno loco vocatum ad concubitum invitavit. Quam ille torvo vultu & oculo indignanti despiciens, verbis mirificis confutavit.
[25] Cujus oculus post mortem, etiam in sicco cadavere, [qui ceteris scriptoribus hic præivisse videtur:] extingui vel caligari non poterat, ut mihi & multis aliis audientibus magister Joannes de Firmitate, abbas quondam Regularium canonicorum in eadem civitate, qui ipsum oculum quasi cristallum lucidissimum vidit, postmodum enarravit: interfuerat enim elevationi corporis dicti Sancti, quod annis plusquam quadringentis in terra jacuerat. Et juste quidem oculus etiam in mortuo corpore extingui non poterat, qui contra mortificantem hostem in fragili vasculo vividus permanebat. Et vere merito extrinsecus caligari non debuit, qui venenum corruptionis intrinsece recipere non curavit. Hic ergo primus ac præcipuus auctor est, qui Rapino præluxit: nam Joannes l'Espagnol Vitam S. Walburgis primum anno 1614 edidit, Legendarium vero Ms. abbatiæ Omnium Sanctorum Cantipratano verisimillime antiquius non est, cum hoc Rapinus postremo loco reponat. Nunc videamus, quanti valeat illa Cantipratani narratio.
[26] [verum hujus narrationem] Primum, quod hic animadvertendum venit, est nomen Ludovicus, non Leudomirus; Ludovicus autem nullus, nisi post Cantipratani tempora in episcoporum Catalaunensium serie occurrit. Advertit hoc Cantipratani Operis editor Georgius Colvenerius, ac propterea ibidem in Notis observavit sequentia: Ludovicum aliquem in catalogo episcoporum Cathalaunensium apud Democharem aut alibi non invenio, sed S. Leudomirum XVIII illius sedis episcopum, quomodo hic legendum existimo, vel Leudomirus, ut legit Molanus in additionibus ad Usuardum XXX Septembris… Certe nomen Leudomiri vel Ludomiri facile a scriptore mutari potuit, ut fieri solet, in nomen notius Ludovici. Sit ita: nam nec ego Ludovicum aliquem in novissima Gallia Christiana inter episcopos Catalaunenses reperio ante seculum XV, de quo certe sermo esse non potuit Cantipratano, qui initio seculi XIII natus est, neque Sanctum, de quo agimus, Ludomicum ac Ludovicum nominatum fuisse, credo Rapino, adversus ceteros omnes, verisimillime ex hoc solo Cantipratani loco, id asserenti.
[27] [tam suspectam] Joannes de Firmitate, abbas quondam Regularium canonicorum in eadem civitate Catalaunensi, a Cantipratano laudatus, haud dubie Rapino est Joannes abbas Omnium Sanctorum, nimirum quia circa medium seculum XI, quo translatio facta est, istud unicum Catalauni erat canonicorum Regularium monasterium. Sed importune hic rursum accidit, quod ab initio fundationis ejusdem usque in seculum XVII inchoatum nullus nomine Joannes eidem abbas præfuisse legatur in catalogo, quem dederunt sæpe laudati Galliæ Christianæ scriptores. At fuerit sane tunc aliquis sive in hoc, sive in alio monasterio, quod Cantipratanus non expressit, istius nominis abbas, superest alterum argumentum a tempore pariter petitum. Jacobus Echardus in Scriptoribus Ordinis Prædicatorum tom. 1, col. 250 & sequenti docet, Thomam Cantipratanum anno 1201 in lucem editum esse, librum de Apibus anno 1256 inchoasse, ac denique qui illius vitam longissime protrahunt, hos ejusdem mortem usque in annum 1280 differre.
[28] [atque incredibilem faciunt] Porro sæpe dicta translatio serius figi nequit, quam anno 1065, post quem Rogerius II, ejusdem translationis auctor, non superfuit in vivis. Inter hunc autem annum annumque 1201, Thomæ Cantipratani natalem, cum anni omnino centum ac triginta quinque interfluxerint, oporteret, Joannem illum abbatem annis centum & quinquaginta majorem fuisse, dum ista narravit Cantipratano; quod quam non verisimile sit, cuique considerandum relinquo. Itaque vel fabulosa sunt hæc, vel de alio Sancto dicta; vel, si ad S. Leudomerum spectent, accipienda sunt de alia ejusdem corporis translatione multo serius facta. Jam monui, nullum Ludovicum inter Catalaunenses episcopos reperiri, nisi post tempora Cantipratani: frustra item inter alios sanctos Ludovicos quæsivi, ad quem ea possent referri; utque de S. Ludomero vel Ludomiro accipiantur, præter qualemcumque nominis similitudinem, suadent episcopatus Catalaunensis & Sancti titulus Ludovico suo a Cantipratano asserti.
[29] Nullam denique S. Leudomeri translationem vel elevationem factam legi, [adjuncta personarum ac temporum,] præter eam, quam circa medium seculum XI curavit prælaudatus Rogerius, de eademque se loqui, Cantipratanus satis indicat, dum ait, Joannem interfuisse elevationi corporis dicti Sancti, quod annis plusquam quadringentis in terra jacuerat. Etenim ab anno 588, circa quem Leudomerum obiisse diximus, usque ad medium seculum XI quatuor secula cum dimidio circiter numerantur. Contra vero vel Cantipratanus loquitur de prima quidem Sancti translatione, sed post Rogerii tempora facta, vel de secunda aliqua posteriori. Si primum, numeranda ad minimum erant quinque secula cum dimidio, ut Joannes eidem adstitisse potuerit; si secundum, vix duo secula reperias inter utramque translationem intercessisse.
[30] Tandem ex hactenus disputatis duo statuo. Primum est, [ut nullo modo admitti posse videatur.] Thomam Cantipratanum fuisse primum, qui heroïcam S. Leudomiri castimoniam a Brunichilde frustra tentatam, seculo septimo jam multum provecto, postquam id contigisset; atque ejusdem sancti Antistitis oculi prodigiosam integritatem totis duobus seculis, postquam hæc tempore prædictæ translationis deprehensa fuisset; Cantipratanum inquam, primum esse, qui ista scriptis mandavit. Alterum est, tam vitiosum ejusdem testimonium pro neutra tuto posse admitti. Ceterum anceps hæreo, an hæc fabulosa narratio ex mala fide Joannis de Firmitate, an ex ipsius Cantipratani errore orta fuerit. Cantipratano sine ulteriori examine etiam credidit noster Theophilus Raynaudus, qui in Triade Patriarcharum eadem breviter narrat de oculo Ludovici Catalaunensis episcopi, verbis, quæ habes apud nos tom. 2 Junii, pag. 497, num. 41, occasione S. Rosselinæ virginis Carthusianæ, cujus oculos ejusmodi mirabili integritate conspicuos post illius obitum repertos esse, ibidem melius probatur. Jam dixi supra, scriptorem Vitæ edendæ nec de lascivientis reginæ improbitate, nec de oculi prodigio meminisse. Et de posteriori quidem siluisse potuit, forte quod scripserit ante translationem, cujus nulla apud ipsum mentio exstat: sed quod ad primum attinet, non video, meliorem hujus silentii causam posse assignari, quam quod ista fabula tunc nondum nata esset. Modo qualemcumque Vitam accipe.
VITA
Auctore forte Stephano abbate S. Urbani.
Ex Ms. S. Victoris Parisiensis, collato cum alio Ms.
Leudomerus vel Leodemirus episc. confes. Catalauni in Campania Galliæ (S.)
BHL Number: 4858
A. forte Stephan.
[Mortuo S. Elaphio, S. Leudomerus] Postquam B. Elaphius migravit ad Dominum a, & culmen veri honoris adeptus est in regione vivorum, populi Catalaunicæ urbis pastorem non habentes pulsabant Deum orationibus, levabant ad cœlum corda cum manibus, precantes, ut divina clementia eos benigne respiceret, & talem in messem suam operarium mitteret, qui eos suo exemplo ad bene agendum informaret & doctrinæ cœlestis imbre perfunderet, ut ejus cultu & magisterio fructus æternæ b salutis ferre prævalerent. Videbatur autem eis, quod vota sua salubriter audirentur, si cathedra viduata B. Leudomiro c instauraretur. Illum dignum moribus modestumque, doctrina eruditum, alloquio affabilem, vitæ totius institutione spectabilem, cultorem pauperum, orphanorum patrem, decumbentium visitatorem, debilium ministratorem, justum, pium, hospitalem, & quidquid popularis gratia aliquoties etiam sine judicio personæ cuilibet affectata depingit; felices se futuros, si tantæ bonitatis Successor perdito nutritori succederet. Unde & vota Deo faciebant, quatinus cordibus principum ac regis inspiraret, ut tali urbem honore insignirent, [tamque robusta d] interius exteriusque turre muniret.
[2] [populo expetitus datur episcopus.] Itaque pius Deus eorum desideria videns, vidit, respexit in orationem humilium, & non sprevit precem eorum: unde & viscera tantæ pietatis scribentur in generatione altera [& populus novus] laudabit Dominum. Igitur [Sigebertus rex e] susceptis pignoribus dilectæ virginis Eulaliæ, & audita morte B. Elaphii antistitis f, mœrore perculsus, debitas tanto viro, tam fideliter regno servienti, lachrymas fudit; deinde petitione primorum civitatis ammonitus de restauratione episcopatus, ut hoc dignum officio quærerent & offerrent, edixit. Cumque ex nomine Leudomirum præsentassent, ille personam cognoscens, utpote sæpe cum fratre Elaphio palatium frequentantem, laudans Hominem, approbans electionem, annuit voluntati, & in concione civium præcepit super hæc sensa requiri. Populus audiens, quod volebat, in laudem Leudomiri, in favorem principis exclamat, ac de exauditione felicitateque sua Deum laudat. Ductus itaque ante regis præsentiam, obtentu populi sanctam perpessus violentiam, suscepit pastorale ministerium, ad quod se prædicabat indignum; invitus, coactus, divinæ prudentiæ obediendum esse, devictus.
[3] Solempni tripudio plebs [jocunda] resultat; coronantur ecclesiæ, [Patria erat Lemovicensis, & diaconus;] suscipitur cum omnimodis honoris obsequiis, ac favente Deo saluti hominum, in sede pontificali resedit, civitatisque longa expectatione conquievit. Fuit autem Lemovicinæ urbis g indigena spectabilis [genere] facultatis multimodæ, affinium ornatus multitudine; sed hæc omnia vilipendens, ac velut infima araneæ munimenta disrumpens, a cordis oculis, qui a recto itinere impediebantur, abjecit, & gratam Deo [peregrinationem] assumpsit. Clericus factus Ægidii archiepiscopi h consecratione, ostendit, Deum sibi cooperari, cælibatu conversationis sinceræ, & semper præficiens, sæpe se in ea, quæ ante erant, extendens [in ordine] diaconi eo tempore præminebat, quo gladium amaritudinis tam immensæ de morte sancti fratris Elaphii in corde suscepit. Erat Vir sanctus fervens in orationibus, & tam pro se, quam pro populo limina Sanctorum frequenter extergebat i.
[4] Cum ergo quadam die ad ecclesiam S. Mariæ in suburbio sitam solitæ orationis gratia, [jam episcopus cæcam illuminat;] clericis quibusdam comitantibus, properaret, vidit mulierem cæcam, pedibus offensis baculo viam quærentem, & motus misericordia ait ad Laudecium subdiaconum suum, quem sciebat esse virum justum & sanctum: [Vade] & mulieris istius oculis signum Dominicæ Crucis imprime, ut videamus, si forte virtus divina ei dignetur subvenire. Qui post ut ejus jussa complevit, illa visum recepit, & in laudem B. Leudomiri exclamans, ad hoc spectaculum multos [collimitaneos] excitavit, qui Deum benedicebant & ubique Sancti sui merita diffundebant. Audiens ergo Sigibertus k ejus famam, eum familiarissimum sibi fecit, consiliorum arcana ei primo committens; qui negotia viduarum, pupillorum & omnium injuste oppressorum, ut propria, suscipiens, cœpit in virtutibus clarescere, & cum medela verbi ad vitam, sanitatem, læsisque corporibus subvenire.
[5] Contigit itaque in castro, quod vocatur Marogillum, [luem tollit;] super Maternum l fluvium situm, lues mortifera m, tanta atrocitate sæviens, ut, qui arripiebatur, vix ad tridui perveniret spatia. Metuentibus omnibus, non jam audebant vivi adesse morientibus, fugiebant (& mors repentina fugientibus occurrebat) collapsi desperati; nullus proximo solatium promittebat, timore mortis & in salute promoriens. Jacebant omnes in agonia quodammodo; corpulentos & pingues macri & languidi abscondebant, eos præ multitudine & timore sepelire non audentes: honorem enim sepulturæ reddere timor ac multitudo prohibebat. Exhauriebantur familiæ pariter, patres parci in exequiis filiorum, vestimenta sibi consepelienda servabant. Tandem ad B. Leudomirum confugiunt & cladis vehementiam ei aperiunt, & ut pro ipsius cladis cessatione Dominum deprecaretur, exposcunt. Qui oravit, & pœnitentiam peccatoribus imposuit, & statim clades ipsa cessavit, ita quod satis evidenter eis constiterit, quod per ejus meritum lues, totam viciniam devastans, cessaverit: unde laudaverunt Dominum, per Sanctum suum mirabilia operantem.
[6] Contigit & aliud memorabile, quod ad Sancti sui gloriam Dominus dignatus est propalare. [a dæmone vexatos] Sollicitudine quippe pastorali villas peragrans diocesis suæ, venit aliquando idem Sanctus ad possessionem, quæ Parta vocatur ex nomine. Cumque fama adventus ejus circumquaque ferretur in populos, confluebant turbæ, mixtis undique concursibus, ut audirent, quid de cathedra Dei mandaret Præco sanctus, & lætificarentur ac roborarentur ejus benedictionibus. Paratum itaque est, & Sacerdos Dei ad aram, verum pro se ac populo holocaustum oblaturus, accessit. Implentur membra ecclesiæ, & stipantibus turbis, angusta parietum brevitas accusatur. Interea cum a clericis carmina divina ederentur & ministris divinis serviretur, fumo quoque thuris basilica aromatizaretur, quidam tam ex viris, quam ex mulieribus, qui passione dæmonum per menstruatos lunæ decursus agitabantur, qui & Lunatici n ex consuetudine appellantur, cœperunt primo quasi indignando submurmurare, paulatimque fervescendo, insanas voces edere, & tamquam flagella paterentur, proclamare: Quid iste odibilis ad nos venit, qui molestias nobis ingerit, quietem perturbat, iras accendit? Dicentes hæc: Quo hujus præsentiam fugiemus? quis nos contra eum tuebitur? sed Missa finita, & benedictione episcopali accepta, aqua benedicta ab Episcopo asperguntur, & liberati ab eis sani ad propria revertuntur; Deus benedicitur, & Sanctus laudatur.
[7] [& energumenam liberat.] Sub eodem fere tempore puella quædam nobilis familiæ, pulchritudinis omnimodæ, a fœdissimo hoste pervasa, aliena sibi, aliena hominibus, captivata inter proximos, voces non suas, voces belluinas, voces plane dæmoniacas cœpit delatrare. Angustiantur amici, congregant sacerdotes, implorant gemitibus, ut divinis conjurationibus tyrannum expellerent. Cum itaque exorcismis impeteretur inimicus, repugnabat atrociter, verba injuriosa evomebat, & insistentibus [sibi] Dei ministris, tandem compellitur mendax verum dicere. Quid, inquit, mihi instatis, quid in vanum laboratis? Vobis quidem invictus obstabo; sed utinam Leudomiro obsistere prævaleam! Ipse solus est, quem timeo; ipse solus est, quem utinam numquam videam, captivatum audiam, ne me a vasculo isto gratissimo ipse captivet. Veniente ergo sancto Pontifice, dæmon effugit. Episcopus vero sanam puellam erigens, parentibus gaudentibus & Deum laudantibus incolumem reddidit.
[8] [Fabulosa de avibus narratio.] Habuit etiam B. Leudomirus culturam ab avibus, quæ … o vocantur, sæpe depastam, ad quas veniens, præcepit, ne quæ recederet, easque ad horreum in suburbio omnes adduxit & inclusit. Custos autem horrei unam ex eis gula seductus exhausit: quo mane comperto, Vir Dei dedit omnibus licentiam abeundi; & nulla recessit. Qui gulosum increpans, plumas & ossa afferri præcepit, & prece facta, avem suscitavit, & eam societati restituit aliarum. Tunc ei modo, quo poterant, gratias referentes, avolarunt, nec umquam post agrum, quasi sibi vetitum, accesserunt.
[9] [Sanctus moritur & sepelitur.] Consueverat igitur Vir gloriosus anniversariam ordinationis suæ commemorationem agere, hymnis Dei & laudibus vacare; religiosam quoque jocunditatem populo exhibere; quæ consuetudo a modernis quoque diligitur; sed utinam antiquum per omnia teneretur exemplum! Cum autem omnipotenti Deo placuit, ut beatus iste Sanctus prævaricatoris Adæ ineffugabile debitum solveret, & jam liber numerum angelicæ immorationis augeret, infirmitate corripitur: qua excrescente, vas istud solubile frangitur, corporis terra terræ commendatur, animus felix, velut carbunculus, in diademate Regis cum cœlitibus & Sanctis componitur. Recessit autem a corpore anno ætatis suæ septuagesimo quinto p prid. Cal. Octobris, plenus dierum, & ingressus est, sicut justis promittitur, in abundantia sepulchrum q, regnante in Gallia Clothario r, & imperante super omnia Domino Jesu Christo cum Patre Deo in unitate Spiritus sancti per omnia sæcula sæculorum. Amen.
[10] Nonum Responsorium ejusdem Sancti.
Leudomire pater, famulis succurre potenter [Sancti invocatio.]
Ut sani vivant, æternaque munera quærant,
Omnes & nitidos facias conscendere cælos:
Dæmonis insidias calcent, peccamina vitent:
Virtutes habeant, virtutum præmia captent:
Omnes ut nitidos facias conscendere cælos.
Gloria Patri &c.
Ora pro nobis, beate Leudomire;
Ut digni efficiamur promissionibus Christi.
ANNOTATA.
a De S. Elaphio episcopo Catalaunensi breviter egit Sollerius noster tom. 3 Augusti ad diem 19, pag. 747, ubi ejusdem beatam mortem adannum 580 reposuit.
b Ita correxi ex apographo nostro incerti loci; nam in Ms. S. Victoris non recte legitur alienæ.
c Jam monui, hunc Sanctum ab aliis Leudomerum, ab aliis Leudomirum ac Leodemerum appellari: ego primum retinendum censui, quia sic habet charta donationis ab ipsomet factæ, quam laudavi in Commentario prævio num. 13.
d Hæc uncis inclusa supplenda fuere ex eodem Ms. incerti loci; de quo sufficiat lectorem hic semel monuisse, quoties ea signa recurrent.
e Sigebertus hic fuit Clotharii I filius, Austrasiæ rex; verum huic jam inde ab anno 575 occiso aliquot annos supervixit S. Elaphius; quam ob rem pro Sigeberto substituendus hic est ejusdem filius Childebertus. Adi Commentarium prævium num. 14 & sequenti. In Ms., quod edo, pro Sigeberto relicta lacuna est; sed paulo post Sigebertus velut tum etiam vivens in eodem inducitur.
f In Elogio S. Elaphii dato ad diem 19 Augusti dicitur ille missus in Hispaniam fuisse, ut reliquias S. Eulaliæ martyris Emeritensis impetraret, & legatione sua feliciter functus, dum inGallias illa sacra pignora deportaret, diem suum obiit. Cointius ad annum 580, num. 3 & Longuevallius in Historia ecclesiæ Gallicanæ scribunt, ejusdem Sancti mortem obstitisse, quo minus S. Eulaliæ Emeritensis reliquiis Gallia ditaretur.Res examinari poterit ad diem 10 Decembris, quo hæc S. Eulalia colitur. Gregorius Turonensis lib. 5, cap. 41 tantum ait: Post hæc Elasius Catalaunensis episcopus propter causas Brunechildis reginæ in Hispanias in legatione directus, correptus a febre nimia, spiritum exhalavit, & exinde delatus mortuus ad civitatem suam, sepultus est. A Brunichilde, filii sui, Childeberti Regis, tutelam agente S. Elaphius sub finem vitæ suæ eo mitti potuit, non sub Sigeberto, ut supra dictum est. Pro Sigeberto igitur hic & infra substitue Childebertum.
g Lemovicus, indigenis Limoges, Galliæ Aquitanicæ civitas est ad Vigennam fluvium, Lemovicensis provinciæ caput, & episcopalis sub archiepiscopo Bituricensi.
h Hic in tom. 9 Galliæ Christianæ col. 14 numeratur decimus nonus archiepiscopus Remensis, atque idem est, quem num. 12 Commentarii prævii diximus subscripsisse donationi, a SS. Elaphio episcopo & Leudomero tunc diacono factæ ecclesiæ Catalaunensi.
i Id est, terebat, sive frequentabat.
k Sigebertus rex Austrasiæ S. Leudomerum diaconum novisse potuit, non episcopum, ut supra observavi.
l Per Maternum fluvium designatur Matrona, vulgo la Marne, medio ævo etiam Materna dictus. Pro Marogillo Cointius legit Marogilum castellum; sed utroque modo castrum vel castellum istud ignotum mihi est.
m Sæviisse hoc tempore in Gallia diram luem, docet S. Gregorius Turonensis lib. 5, cap. 35; videtur tamen biographus amplificatione hic usus fuisse.
n S. Hieronymus in Euangelium S. Matthæi cap. 4 etiam docet, aliquos Lunaticos appellari, qui vere a dæmonibus statis temporibus vexantur.
o Hæc vox deest in apographo S. Victoris, in altero autem tam dubie scripta est, ut eam divinare non libeat. Sed parum refert, cum fabulosa sint, quæ de hisce hic dicuntur. Adi Commentarium prævium num. 10.
p Saussayus in Martyrologio Gallicano, certe perperam, legit trigesimo quinto.
q Vide Commentarium prævium num. 18 &duobus sequentibus.
r S. Leudomerum diu ante Clotharii II monarchiam mortuum esse, dixi in eodem Commentario num. 15 & sequenti.
DE S. SERENO PRESB. CONF.
IN PRIORATU CELLÆ
SUBTUS CANTUMERULAM IN CAMPANIA GALLIÆ.
ANNO FORTE CIRCITER DCL.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Memoria in Usuardo, aliisque Fastis sacris, cultus, Acta qualia.
Serenus presbyter confes., in prioratu Cellæ subtus Cantumerulam in Campania Galliæ (S.)
AUCTORE C. B.
Usuardus ad hunc diem ex privata haud dubie notitia, cum ea in re Adonem sibi præeuntem non habuerit, S. Serenum paucissimis his verbis annuntiat: [Sancti memoria in Fastis sacris,] Ipso die, sancti Sereni confessoris. Usuardum recte secutus est Grevenus, hocque ipsum deinde etiam Petrus Canisius in Martyrologio Germanico a se concinnato præstitit. Nihilominus hæc annuntiatio a Molano Usuardinis dumtaxat Additamentis accensetur; a Martyrologio autem Romano hodierno prorsus omittitur, sive quod S. Serenus, prout Sollerius noster in Usuardo a se illustrato jam ante me observavit, in Belino non repertus, sive quod satis cognitus non fuerit iis, qui Romanum hodiernum circa ultimos viginti seculi XVI annos reformarunt. Sane, cum hunc Sanctum solo nomine Usuardus indigitet, scire illi ex ipso solo non potuere, an de nostro, an de alio S. Sereno sermo haberetur. Ex Maurolyco haud dubie, quem, licet jam anno 1568 typis vulgatum, præ oculis habuisse non videntur, distinctiorem Sancti nostri notitiam acquisivissent. Hic enim dum in Martyrologio suo Sanctum nostrum ad hunc diem commemorat, non solum ejus nomen exprimit, sed & locum, in quo colitur, castrum scilicet Cantumerulæ, recte assignat. Maurolycum Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum est secutus, qui tamen, omissa voce Castri, Sanctum nostrum Cantumerulæ brevi hac annuntiatione attribuit: Cantumerulæ S. Sereni confessoris. At castrum Cantumerulæ & Cantumerula, quo nomine, ut mox videbimus, nunc abbatia canonicorum regularium S. Augustini, & parœcia cognominis insignitur, eumdem locum designat. Porro Saussayus in Corollario post partem 2 Martyrologii Gallicani pag. 1212 generaliori usus loquendi modo, territorio seu diœcesi Trecensi, in qua, ut videbimus, Abbatia Cantumerulensis sita est, S. Serenum adscribit; qua in re Maurolyco ac Ferrario præstare videtur; nam Sanctus noster, non tantum Cantumerulæ, sed binis insuper aliis diœcesis Trecensis locis colitur; horum autem alterutro sacrum etiam ejus corpus quiescit; quare potiori jure attribuendus videtur aut, ut nos facimus, loco illi, qui non tantum ejus cultu, sed & sacris exuviis lætatur, aut certe generatim territorio seu diœcesi Trecensi, in qua tres ædes sacræ (plures enim id facere, non comperio) venerari eum, consuevere.
[2] Utut sit, tres illæ ædes sacræ, quod ad rem nostram magis facit, [cultus tribus locis diversis, quorum] sunt abbatiæ Cantumerulensis & parœciæ cognominis basilica, ecclesia Cellæ S. Sereni & ecclesia pagi, qui Fons Bettonis dicitur. Disco id tum ex notitia, quam subnexam invenio Actis S. Sereni, quæ reverendus dominus Jacobus Cousinet, canonicus regularis S. Augustini, antiquis ecclesiæ Cantumerulensis chartis ipso in loco evolutis, ad Papebrochium nostrum anno 1682 transmisit; tum ex annotationibus, quas Nicolaus Desguerrois in Opere, cui titulus: Sanctitas Christiana diœcesis ac civitatis Trecensis ad calcem Vitæ S. Sereni adjecit. Prioris verba Latina hæc sunt: Villa seu pagus, qui Cantumerula dicitur, loco eminenti situs in finibus Campaniæ ad Occidentem extitit alias castrum propugnaculis munitum. Hoc Henricus I comes Trecensis palatinus canonicis regularibus cessit, & in abbatiam nomine sancti Sereni erexit ac fundavit, approbante primum Adriano Pontifice maximo hujus nominis quarto, confirmante postea, anno scilicet 1165 Alexandro tertio. Una est cœnobii & parochiæ basilica. Subtus Cantumerulam versus Orientem extat sancti Sereni Cella Ordinis sancti Benedicti, ubi corpus ejusdem sancti confessoris Sereni in capsula super altare devotioni fidelium proponitur. Caput etiam sancti Sebastiani ibi in sacrario asservatur. Ad Occidentem vero in villa, quæ Fons Betonis dicitur, ecclesia eumdem sanctum Serenum patronum habet. Festum sancti Sereni sub titulo Confessoris una eademque die, hæ tres tum ecclesiæ, tum parochiæ, secunda videlicet Octobris, ritu solemniori concelebrant. Posterioris vero, quæ sunt Gallica, interpretatione hac Latina donavi: In diœcesi nostra (Trecensi) tres sunt ecclesiæ Deo sub nomine S. Sereni dicatæ, 1 prioratus & ecclesia parochialis Cellæ, quæ reliquis est antiquior. 2 Abbatia & ecclesia Cantumerulæ. 3 Ecclesia parochialis Fontis-Bettonis. Festum sancti Sereni celebratur 2 Octobris, idque cum solemnitate in memoratis locis, præsertim in ecclesia prioratus Cellæ, ubi ejus reliquiæ capsæ inclusæ super altari principe una cum illis S. Sebastiani separatim existunt.
[3] [exacta notitia] Sammarthani fratres cum laudato mox domino Cousinet fere consentiunt in iis, quæ de cœnobii Cantumerulensis fundatione ac confirmatione commemorat. De illo enim tom. 4 Galliæ Christianæ pag. 214 sic scribunt: Cantumerula diœcesis Trecensis, Ord. S. Aug. fundatur ab Henrico I. Comite Palatino Campaniæ, cujus monasterii privilegia Alexander III Papa diplomate confirmavit Parisiis 1165. 18 Cal. Maii. Quod vero pertinet ad approbationem fundationis memorati cœnobii, quam etiam laudatus dominus Cousinet, ab Adriano Pontifice maximo hujus nominis quarto factam, asserit; de ea nec apud Sammarthanos laudatos, nec apud quoscumque alios scriptores mentionem invenio. At dubium mihi non est, quin is illam didicerit ex antiquis ecclesiæ Cantumerulensis chartis, quales se evolvisse, epistola ad Papebrochium nostrum anno 1682 data significat, qualesque tunc ibi revera exstitisse, verisimillimum fit ex iis, quæ in Opere num. præcedenti citato ad annum 1180 pag. 307 narrat laudatus Desguerroisius, ad quem propterea curiosum lectorem remitto. Certe interim Pontificatus Adriani quarti apprime congruit cum tempore, quo Henricus I, Trecensis comes floruit: hic enim, teste Petro Pitæo in comitum Trecensium seu Campaniæ Genealogia, natus est anno 1127, defunctusque anno 1180; ille vero, uti inter omnes eruditos convenit, Romæ in Cathedra S. Petri sedit a mense Decembri anni 1154 usque ad Septembrem anni 1159, ut ex hoc capite non sit, cur dubitetur, an Adriano quarto sæpe laudatus dominus Cousinet recte attribuat approbationem fundationis abbatiæ Cantumerulensis, quam propterea ante annum 1160 fundatam esse, necesse est.
[4] [traditur;] Porro laudatus Desguerroisius ad annum 1135 pag. 282 & annum 1180 pag. 307 pro distinctiori abbatiæ Cantumerulensis notitia opportune ad propositum nostrum insinuat, sitam eam esse in pago cognomini, qui muris inclusus, collique superimpositus inter vicum, nomine Barbonnam, & Villanoxam, Galliæ in Campania oppidulum interjacet, a quo non nisi unica leuca horaria distat; ex quo fit consequens, ut Cella S. Sereni subtus Cantumerulam quinque fere leucæ horariæ quadrantibus ab eodem oppidulo distet. Etenim ad Orientem Villanoxæ, ut in tabulis Geographicis Blavianis notatum invenio, situm est cœnobium Cantumerulense, ab eoque etiam Orientem versus, ut ex Collectaneis nostris disco, vix leucæ horariæ quadrante distat Cella S. Sereni, quam inter & Cantumerulam æquali utrimque distantia parva ecclesia jussu S. Sereni, ut inquit Desguerroisius, ædificata conspicitur; quare Cellam S. Sereni quinque fere leucæ horariæ quadrantibus Villanoxa distare, non potest non fieri consideranti perspicuum. Ceterum licet, ut jam dictum est, parvo admodum spatio ab abbatia Cantumerulensi absit prioratus Cellæ S. Sereni, non proptera tamen hic ab illa, sed, ut iterum ex Collectaneis nostris disco, a monasterio Cellensi prope Trecas Ordinis S. Benedicti, Gallice Montierla-Celle, dependet; ex quo factum forte est, ut Castellanus, cum nosset quidem, Cellam subtus Cantumerulam dependere a memorato monasterio Cellensi, satis autem compertum non haberet, an hic, an vero illic S. Sereni corpus asservaretur, illud ad hunc diem in Martyrologio suo Universali monasterio Cellensi prope Trecas, utpote quod prioratu Cellæ subtus Cantumerulam celebrius est ac nobilius, maluerit adscribere.
[5] Utut sit, certum est, S. Sereni corpus in monasterio Cellensi prope Trecas non honorari, [supplicationis quotannis fieri solitæ abrogatio,] imo Sanctum ipsum nullo cultu ecclesiastico ibidem vel affici, vel affectum umquam fuisse, licet interim in locis num. 2 memoratis immemorabilem constantemque usque ad finem saltem seculi præteriti cultum habuerit, in quem tamen nonnulla forte subinde quantum ad modum introducta fuerit mutatio. Talis fuit illa anni 1502, quam sæpe laudatus Desguerroisius ad annum illum pag. 413 in hunc modum narrat: Anno 1502, XXVII Aprilis episcopus noster, (Trecensis, qui infra nominatur,) prout vigilantem pastorem decet, plura episcopatus sui loca visitavit, atque in primis Prioratum Cellæ subtus Cantumerulam, cujus prior erat frater Joannes Truchot; ibi Officium divinum recte continuabatur, dicebanturque qualibet hebdomada Missæ quatuor. In Prioratu illo quiescunt ossa S. Sereni, parsque superior capitis S. Sebastiani martyris, quæ reliquiæ eo tempore per plures vicos & pagos aliaque loca supplicantium ritu circumferri eleëmosynas conquirendi causa solebant, at R. Raguier (episcopus Trecensis) id fieri justa de causa vetuit. Hæc ille, qui insuper addit hanc suam relationem esse excerptam ex Diario visitationis, quam in ecclesiis suæ diœceseos memoratus antistes instituit. Ast ego habeo præ oculis excerptum ex Actis seu Diario ejusdem visitationis, a Petro Chiffletio Societatis nostræ sacerdote ad Majores nostros una cum Actis S. Sereni transmissum, quod nullam vel supplicationis cum reliquiis SS. Sebastiani & Sereni fieri olim solitæ, ejusve per R. D. Jacobum Raguier Trecensem episcopum abrogatæ mentionem facit, hisque Desguerroisianæ relationis verbis parsque superior capitis S. Sebastiani martyris terminatur: at, cum verosimillime etiam sequentia ejusdem relationis verba in autographo fuerint, soloque librariorum vitio in excerpto nostro sint omissa, dubium mihi non est, quin, ut narrat Desguerroisius, supplicatio cum reliquiis SS. Sebastiani ac Sereni per vicos & pagos quotannis fieri olim soluerit, eaque a R. D. Jacobo Raguier, Trecensi episcopo ob abusus verosimiliter introductos fuerit abrogata.
[6] Atque hæc quidem mutatio est, quæ in cultum Sancti nostri certo est introducta; [Officium ecclesiasticum,] dubitari etiam potest, an pariter in Officium ecclesiasticum, in ejus honorem olim concinnatum, mutatio quædam jam non sit invecta; sane si id factum nondum sit, fieri jure merito potest: etenim Officium illud ecclesiasticum constat 39 Lectionibus, quæ per Octavam, qua Sanctus noster in locis supra memoratis honoratus olim utique fuit, ad Matutinas recitandæ proponuntur, novem scilicet primo & ultimo die, sex Dominica infra Octavam, tresque singulis quinque diebus reliquis. Cum autem Lectiones illæ omnes depromptæ ut plurimum sint ex Actis S. Sereni, hæcque, ut ex dicendis patescet, fabulis quam plurimis sint fœdata, illas forte aliquis, utpote ex his contextas, indignas merito existimet, quæ in Officio ecclesiastico Sancti nostri, nulla correctione adhibita, locum retineant. Lectiones memoratas, additis etiam Antiphonis, Hymnis, Responsoriis & id genus aliis, quæ Officium ecclesiasticum S. Sereni proprium in festo & per Octavam recitandum constituunt, laudatus supra Chiffletius ad Majores nostros transmisit; transmisit &, Antiphonis, Hymnis &c omissis, solas Lectiones ex codice Ms. sacrarum Lectionum prioratus Cellæ S. Sereni descriptas, iisque hunc titulum præfixit: Vita S. Sereni presbyteri & confessoris. Idem præstitit ex Antiphonario ecclesiæ S. Sereni de Cantumerula sæpe laudatus dominus Cousinet. Lectiones illæ ab utroque viro de Museo nostro bene merito submissæ ad verbum fere inter se congruunt, at cum Actis, ex quibus concinnatæ sunt, non ita consentiunt, ut non subinde quædam discrepantia occurrat, hinc forte orta, quod concinnator Officii S. Sereni nonnulla pro arbitrio suo partim addiderit, partim substraxerit.
[7] [Acta, quæ primum in miraculo,] Acta illa duplicis sunt generis, alia prolixiora, alia contractiora, utraque ab auctore anonymo conscripta; hæc exstant apud Saussayum eo loco, quem num. 1 citavi, nihilque continent, quin & in sæpe memoratis Lectionibus contineatur, non contra; illa vero apud Desguerroisium ad annum 638 in capita 17 divisa, subindeque discrepant ab iis, quæ Lectiones in Officio S. Sereni commemorant, plerumque tamen in levioris tantum momenti adjunctis, si ea præsertim non attenderis, quæ reliquias S. Sebastiani respiciunt, quæque gravioris momenti discrimen important. Acta enim apud Desguerroisium exstantia, quæ deinceps brevitatis ergo solo Desguerroisii nomine subinde designabo, Prioratum Cellæ S. Sereni pretiosis S. Sebastiani reliquiis, quas ibidem venerationi fidelium revera asservari ex num. 2 constat, locupletatum olim tradunt occasione translationis corporis ejusdem sancti martyris, quod cum Roma in Galliam Suessionas deferretur, iterque haberetur haud procul a memorato Prioratu, assistentis populi consilio in loci illius ecclesiam illatum est, ibique ingenti populi concursu honoratum, multisque editis sanationum miraculis clarum, aliquandiu substitit; Lectiones vero Officii S. Sereni insinuant caput S. Sebastiani, quæ sunt sancti hujus martyris reliquiæ in Prioratu Cellæ exstantes, ab ipsomet S. Sereno, qui illud Romæ a Joanne Pontifice monitu angeli acceperat, ad Prioratum Cellæ subtus Cantumerulam delatum fuisse: Lectiones illas vicissim brevitatis ergo Vitam S. Sereni, quam & edemus, deinceps fere nominabo.
[8] [quod affirmant, falsi idcirco suspecta] Desguerroisius ad annum 638 cap. 16 rem sic narrat: Dudum post hæc contigit, ut corpus S. Sebastiani insignis martyris Roma in Galliam (ut ad annum 815 dicemus) Suessionas deferretur. Translatio illa fiebat per Campaniam prope Prioratum Cellæ, ubi populo sacras hasce reliquias in ecclesia quietis causa visum est deponere. Divina providentia, credimus, accidit, ut sacrum hoc corpus moveri illinc, magna licet hominum multitudo adlaboraret, foras asportandum nequiret. Omnes ad orationem confugiebant, ut, quid sibi faciendum foret, Deus aperire dignaretur: inter eos ecclesiasticus reliquis cordatior sanum hoc suggessit consilium: Si mihi, inquit, amici mei, credere velitis, reliquias sancti martyris in chorum illatas, altari principi S. Sereni imponetis; forte a Deo id, quod postulatis, impetrabitis. Ipsi, hoc audito consilio, sacrum corpus illuc transferendum assumentes, tantæ id levitatis reperere, ut nullius fere ponderis esse, videretur. Quo in loco (Deo multiplicia beneficia omnibus sanctum locum visitantibus abunde conferente) dudum istud permansit, deindeque magna cum veneratione Suessionas translatum est, ubi nunc etiamnum existit; hincque est, quod cranium capitis S. Sebastiani in Prioratu Cellæ exstet. Ultima hac periodo reliquiæ S. Sebastiani occasione translationis illius sancti martyris, quod verisimilius mihi est, ad Cellam S. Sereni devenisse, nuncque etiamnum existere, aperte perhibentur; at periodum illam in Vita edenda ad num. 32, ubi proprius erat eam apponendi locus, auctor anonymus omisit consequenter ad ea, quæ de allatis a S. Sereno S. Sebastiani Roma ad Prioratum Cellæ reliquiis ante indicarat; idem etiam anonymus prodigium corporis S. Sebastiani, loco moveri non valentis, verbis Desguerroisii mox recitatis relatum paulo aliter narrat, id scilicet accidisse, non post, uti Desguerroisius indicat, sed ante illatum in ecclesiam Cellæ ejusdem sancti martyris corpus.
[9] Verum ego insigne istud prodigium, neque prout Vita edenda, [habentur, quod illud omittat auctor Historiæ translationis] neque prout Desguerroisius affirmat, accidisse, credo; imo, licet istud pro incredibili non habeam, simileque non semel in Actis nostris, & quidem adhuc novissime ad diem præcedentem in Gloria posthuma S. Bavonis § 4 num. 76 occurrat, cum tamen in sola Vitæ edendæ Desguerroisiique auctoritate fundetur, hæcque, ut ex dicendis amplius patescet, sit admodum infirma, ab eo forte, quod res est, non multum aberraro, si meram illud, putamque fabellam esse, dixero, quam rude vulgus inepte confinxerit pro causa, ob quam S. Sebastiani corpus Suessionas deferendum aliquamdiu in ecclesia S. Sereni olim substitisset. Sane licet Historia translationis S. Sebastiani, quam primo Bollandus ad XX Januarii, ac deinde Mabillonius in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti Sæc. 4 part. 1 a pag. 383 typis vulgavit, corpus ejusdem sancti martyris, cum Roma Suessionas deferretur, in Cellam S. Sereni fuisse illatum, ibique, etiam editis sanationum miraculis, aliquanto temporis spatio substitisse, commemoret, nuspiam tamen indicat, illud vel antequam, vel postquam in Cellam S. Sereni esset illatum, loco moveri, plurimis etiam adnitentibus, non potuisse, donec vel in ecclesiam Cellæ deferendum, vel altari ejus principi imponendum decerneretur. Verba huc spectantia ex cap. 8 a num. 36 editionis Bollandianæ juverit transcripsisse.
[10] Sunt autem hæc: Perlatus cum honorifico agmine egregius martyr Domini (S. Sebastianus) in Cellam S. Sereni, [S. Sebastiani ad S. Medardi monasterium,] mulier quædam clinica, terram semper prospiciens, nec aliquando se sursum erigere valens, in occursum illius ad ecclesiam se pertrahi fecit: quæ statim ut advenit, in directum sese extulit, & quasi nihil umquam gibbi perpessa fuisset, omnibus, qui aderant, suffragio martyris erecta apparuit sana. Fit admiratio & stupor his potissimum, qui eam noverant ante hesternum. Quæ ita mira virtute abfoluta, Deo Sanctoque gratias agens, recessit in propria. Inter frequentes ad sanctum (Sebastianum) concurrentes cuneos, quidam plebeius, surdus, mutus, mancus & claudus, martyri inibi est exhibitus: qui tres ante vivificum ipsius corpus ita explevit dies. Quarto succedente die, dum in precibus votivis perseveraret, repropitiari sibi experitur per Sancti obtentum. Nam & surdus auditum meruit, & mutus promptam loquelam edidit, ariditatem etiam mancus in viriditatem demutavit, & lubricum claudus gressum in solidium extendit. Hic in testimonium suæ reformationis, integram assecutus valetudinem, suis humeris Dei martyrem beatissimum ad Calno-munde (Mabillonius ad Calnomum) portavit vicum. Quibus verosimiliter illustriora tantum ac certiora ad reliquias S. Sebastiani in ecclesia Cellæ patrata miracula memorantur; hoc ipsum in laudata translationis S. Sebastiani Historia, cum hujus auctor pauca se tantum ad reliquias S. Sebastiani patrata miracula oratione inculta esse complexum, in Epilogo affirmet, verosimiliter etiam observatum puto quantum ad miracula, quæ patrata fuere in aliis quibuscumque locis, per quæ S. Sebastianus Roma Suessionas translatus est, hincque ab auctore illo insignissimum istud, præque aliis forte omnibus memoratu dignum corporis S. Sebastiani, moveri loco non valentis, miraculum, si revera factum foret, silentio fuisse prætereundum, non nisi ægerrime in animum induxero.
[11] [cui tamen, se accidit, notum fuisset,] Neque est, quod dicas, auctori, qui Historiam dictæ translationis litteris consignavit, insigne illud prodigium, etiamsi factum sit, forte non innotuisse; cum enim Rodoinum sibi prælucentem habuerit, uti in Epilogo his verbis indicat: Superest hodie tenus in chartophylacio nostro schedula Rodoini ad memorabilem Hilduinum abbatem transmissa. In qua numerosa plurimum capitulatione, virtutum ejus (S. Sebastiani) insignia breviata personaliter habentur inserta; quorum summa in conum redacta, surgit in millibus quatuor, centum septuaginta: Rodoinus autem, quo potissimum auctore atque impulsore, translatio S. Sebastiani facta est, tot miracula, quot verbis proxime citatis importantur, ad reliquias S. Sebastiani peracta posterorum memoriæ tradiderit, dubitandum non est, quin memoratum, quo de agimus, miraculum, cui ipsemet, utpote sacrum S. Sebastiani corpus ex Italia in Galliam Suessionas usque comitatus, oculatus testis interfuisset, ad posterorum memoriam, modo factum foret, pariter transmisisset, ut propterea in eadem illa hypothesi id ex illo Historiæ dictæ translationis auctor certissime didicisset. Accedit, quod idem auctor, ut ex Commentario prævio ad Acta S. Sebastiani § VII num. 37 apud Bollandum videre licet, translationi S. Sebastiani fuerit coævus, tuncque verosimiliter, aut certe non diu post, unus e monachis S. Medardi Suessionensibus, in quorum monasterium corpus S. Sebastiani, comitatum iis ipsis, qui hunc in itinere ex Italia Suessionas continuo præbuerant, etiam tunc præbentibus, fuit translatum, ut ex pluribus, qui præsentes adfuerant, sæpe memoratum miraculum, si accidisset, scire potuisset, verosimillimeque scivisset.
[12] [utpote coævo ejusdem monasterii monacho,] Porro cum Mabillonius tom. 4 Sanctorum Benedictinorum parte 1 Librum translationis S. Sebastiani sub initium seculi X, adeoque seculo fere integro post rem gestam scriptum asserat, sicque ejus auctoritatem non parum infirmet, lubet nunc, ut, quæ hactenus ex Libro illo sive Historia disseruimus, firmiora constent, de nomine auctoris, deque tempore, quo scripsit, nonnulla proferre. Bollandus noster loco mox citato dubitat, an idem ille monachus, nomine Odilo, qui Ingranno abbati seu potius decano elucubratam a se SS. Tiburtii & aliorum translationis Narrationem dedicavit, Historiam translationis S. Sebastiani pariter non elucubrarit. Asserit id Mabillonius loco citato in Observationibus præviis ad Lib. translationis reliquiarum SS. Sebastiani & Gregorii, at non ita asseveranter, quin & ipse dubitare videatur; Sanderus contra in Bibliotheca Belgica pag. 83 lucubrationem illam ex codice monasterii S. Vedasti antiquo charactere, ut ait, exarato indubitanter attribuit Odilino, quem pauca verba, quæ ex illo citat, (modo ea Odilini sint) monachum fuisse, uti etiam Odilo Mabillonii & Bollandi fuit, luculenter ostendunt, adeo ut discrimen, quod inter utrumque nomen intercedit, impedire non debeat, quo minus is, quem Odilini nomine Sanderus appellat, idem esse credatur cum illo, qui a Bollando & Mabillonio Odilo nuncupatur, quique fuit cœnobii S. Medardi Suessionensis monachus.
[13] Utut sit, lucubratio illa, ut apparet ex his Epilogi ejus verbis, [qui medio circiter] Totius orbis Romani principe (Ludovico Pio imperatore) vita exempto, epilogus tandem quoque thematis hujus styli verecundia impellente ponendus est, narrationi mortis Ludovici Pii imperatoris proxime subnexis, absoluta est non diu post ejusdem principis obitum, adeoque medio circiter seculo IX, annis forte circiter viginti quinque elapsis post S. Sebastiani ex Italia in Galliam translationem, anno 826 factam. Sane Bollandus huic opinioni nostræ non repugnat: ad diem enim jam citatum in Commentario prævio ad Acta S. Sebastiani num. 37 sic scribit: Historiam hujus Translationis (S. Sebastiani) litteris commendavit, qui tum aderat, (cum nempe fieret illa translatio) monachus in cœnobio S. Medardi. Mabillonius nihilominus, ut jam monui, Odilini illud sive Odilonis Opus ad initium seculi X refert; idcirco autem id facit, quod ab auctore dedicatum sit Ingranno monasterii Medardensis decano, qui, ut ex Frodoardi Chronico intellexit, anno 932 Lauduni episcopus ordinatus est. Verum unde didicit Mabillonius, Ingrannum, cui Odilo sive Odilinus suam de S. Sebastiani translatione lucubrationem inscripsit, eumdem certo esse cum Ingranno, qui anno 932 ad sacras episcopatus Laudunensis infulas evectus est? Cum a medio circiter seculo nono, ut ex Galliæ Christ. auctæ tom. IX col. 412 & 413 intelligitur, usque ad annum 970 abbatia S. Medardi abbates commendatarios habuerit, horumque loco decani regulares varii monasterium illud tunc rexerint, quid ni ante Ingrannum, de quo Mabillonius & Frodoardus, alius florere potuerit Ingrannus, monasterii S. Medardi vicissim decanus, cui Opus suum Odilo dedicarit? Certe in memorata translationis S. Sebastiani Historia plura occurrunt, quæ id aperte exigunt, uti etiam hanc citius, quam sub initium seculi X esse conscriptam. Unum dumtaxat, ne prolixitate ab iis, quæ ad S. Serenum proprius pertinent, nimium digrediar, hic a me adductum, rem penitus dilucidabit.
[14] Auctor sæpe dictæ Historiæ Odilinus sive Odilo apud Bollandum cap. 18 num. 84 sic scribit: [seculo nono] Vidimus quosdam nec spernendæ probitatis viros, qui Suessæ civitatis venturam, quam formidamus, ruinam ab his, qui audiere, se protestantur percepisse. Turricula erat in eadem urbe Orientis occiduas spectans plagas: super quam spiritus ambiguus cum jam noctis tetras aurora cœpisset umbras spargere, terribilis sententiæ ter ingeminatam profudit vocem, dicens: Væ, væ, væ tibi Suessio, Sodoma ut olim & Gomorra, validis ignium flammis concremanda, & in vacuos favillarum cineres redigenda! Narrat deinde portenti hujus famam longe lateque fuisse vulgatam, ac subjungit: Quam rem a multis, qui nostris superfuere temporibus sine suspicione falsi consono relatu audivi, eamque huic Operi annectendum ratum duxi, ad correctionem omnium eamdem urbem inhabitantium; paucisque interjectis, num. 85 ait: Patres & prædecessores nostri, qui nobis ista narrabant, meritis & interventu hujus nostri piissimi Protectoris (S. Sebastiani) deputabant, quod nequaquam hoc sua tempestate impletum videbant. Quæ sane nec cum iis adjunctis, quæ civitatem Suessionensem, cum scriberet, eversam nondum fuisse, innuunt, nec ad omnium, ut tamen ait, civitatem Suessionensem incolentium correctionem scripturus Odilo fuisset, si post annum 856, quo Dani seu Nortmanni, ut in Chronico Turonensi de Gestis Normannorum apud Chesnium legitur, satisque aliunde constat, Sanctum Quintinum & urbem Suessionis & Parisius cum adjacenti terra destruxerunt combusseruntque, translationem S. Sebastiani litteris consignasset, ut propterea necesse sit, hanc ante annum 856 esse descriptam; ex quo fit insuper consequens, ut Ingrannus, cui dedicata est illa Odilini lucubratio, verosimillime non sit ille Ingrannus, qui anno 932 Laudunensis episcopus ordinatus est; sic enim, cum ad episcopatum Laudunensem promotus est, aut fere centenarius, aut etiam, quod adhuc minus verosimile apparet, centenario fuisset major, utpote ante annum 856, ante quem Odilo ex dictis memoratum Opus suum ipsi dedicarit, decani officio in Abbatia S. Medardi jam perfunctus, adeoque, cum ad illud non pauciorum, quam 30 verosimiliter annorum vir accessisset, anno circiter 826 natus.
[15] [scripsit; commentitia deinde etiam] Quod si dictis hactenus forte opponi queat, inter decanos Medardenses seculi noni & decimi, quorum tamen catalogum inveniri non putem, non reperiri Ingrannum præter illum, qui anno 932 ad cathedram Laudunensem evectus est, respondeo, Præfationem apud Mabillonium Historiæ translationis S. Sebastiani præfixam, Odilini non esse, sed scriptoris, qui posteriori ævo illam ipsi affinxit. Id sane vel ex eo verosimillimum fit, quod laudata Historiæ translationis Præfatio cum ejusdem Epilogo pugnet; in illa enim hæc leguntur: Sed mirari non desino, quomodo tot immensa sidera, tam ingentia & cunctis sæculis admiranda virtutum insignia, quæ per hunc speciali privilegio semper honorandum, excolendum ac venerandum martyrem suum (Sebastianum) Christus operari dignatus est, inlaudabili silentio usque ad hanc supprimi quiverint ætatem: maxime cum notum sit istius sanctæ congregationis (monasterii S. Medardi) alumnos animi sapientia & faceta urbanitate semper fuisse profusos. Nisi forte id recipiamus, quod & ita esse, ratione non spernenda conjicitur, divina miracula ex assiduitate viluisse. Et dum hoc in loco continua signorum frequentia magis magisque fruerentur, & miris semper mira succederent, recentium copia delectati, præterita, quæ & numerum ipsum transgredi dicebant, litteris alligare inofficiosum, & minus utile opinantes, torpenti studio obmisere: in hoc vero ista ante adhuc recitata: Enimvero superest hodie tenus in Chartophylacio nostro scedula Rodoini ad memorabilem Hilduinum abbatem transmissa, in qua numerosa plurimum capitulatione, virtutum ejus (S. Sebastiani) insignia breviata personaliter habentur inserta, quorum summa in conum redacta, surgit in millibus quatuor centum septuaginta: quæ sane pugnantia sunt, ut consideranti patebit. Quare, cum verisimile non sit, Odilinum, sive translationis S. Sebastiani scriptorem, quiscumque demum is sit, tam parum sibi constitisse, oportet, ut vel Præfatio vel Epilogus ipsius non sit; quapropter, cum id ob incommoda alioquin, ut ex dictis facile est colligere, oritura, de Præfatione dicendum appareat, nihil ex ea habetur pro scriptione Historiæ translationis S. Sebastiani ad initium seculi decimi differenda.
[16] Atque ita quidem nemo Historiæ translationis S. Sebastiani, [tam ex iis, quæ narrant de Caroli & Pippini] ex tempore, quo conscripta est, fidem auctoritatemve infirmet; idem de Vita Sancti nostri seu Actis apud Desguerroisium exstantibus, ad quorum ulteriorem discussionem nunc progredior, nullus dixerit: in his enim nihil occurrit, unde saltem seculum, quo conscripta sunt, non dicam certo, sed vel verosimiliter, uti in Historia translationis S. Sebastiani fit, determinari queat. Nihilominus, cum, ut ex dictis liquet, mentionem faciant translationis S. Sebastiani, consequens est, ut ante annum 826, quo hæc facta est, exarata non sint, imo multo serius exarata esse, verosimillimum mihi faciunt ea, quæ mentioni dictæ translationis, miraculoque corporis S. Sebastiani hærentis immobilis eam comitato, num. 33 proxime subnectunt. Sunt autem hæc: Interea dum beati viri Sereni longe lateque fama percrebresceret, cœpere nonnulli ejus sæpe sacra limina frequentare, ac meritis ipsius illic suorum criminum veniam postulare, ac tandem eam obtinere. Qui rumor tamdiu excrevit, donec ad aures gloriosorum regum, Karoli videlicet & fratris ejus Pippini omnino pervenerat. Qui propere consurgentes una cum matre sua Bertha, inclyta scilicet regina, pervenerunt visere Hominis Dei oratorium, ubi officiosissime suscepti sunt a servitoribus ejusdem loci. Ingredientes vero sanctam basilicam oraverunt de more Dominum, ut per sanctum suum Serenum dignaretur eorum abstergere crimina, atque genti Francorum cuncta concedere tempora prospera pariter & pacifica.
[17] Cum enim recitata verba narrationis ordine importent, [cum matre Bertha ad oratorium S. Sereni accessu,] Bertham ejusque filios Carolum & Pippinum post translationem S. Sebastiani anno 826 peractam ad oratorium viri Dei Sereni accessisse, diu autem, ut unanimus est historicorum consensus, ante annum 826, anno scilicet 783 Bertha e vivis excesserit, uti etiam ejus filii, Carolus & Pippinus, hic nempe, ut Annalista Metensis testatur, anno tertio a nativitate sua, quæ anno 759 accidit, ille vero anno 814, manifesti erroris co nvincitur Actorum sive Vitæ S. Sereni auctor, in quem verosimiliter ex eo lapsus est, quod tanto temporis intervallo tum a translatione S. Sebastiani, tum ab ætate Berthæ ejusque filiorum fuerit remotus, ut quæ tum illam, tum hanc præcesserint, quæve subsecuta sint; distincte non cognorit, utque consequenter Vitam Sancti nostri non tantum diu post ætatem Berthæ ejusque filiorum, sed & post translationem S. Sebastiani conscripserit. Etsi autem in iis, quæ de Bertha ejusque filiis narrat, a vero ordine & tempore, quo gesta sunt, non deviaret, fides ejus nihilominus admodum vacillaret, diuque post translationem S. Sebastiani scripsisse, censeretur ob errorem non minus gravem, quem ibidem admittit. Ait enim Bertham ejusque duos filios Carolum & Pippinum, basilicam S. Sereni ingressos, Deum de more oravisse, ut per sanctum Serenum crimina eorum dignaretur abstergere: illud autem de Pippino, Berthæ filio, utpote, qui anno ætatis suæ tertio, ut mox dictum est, nondum expleto, vivere desiit, dici umquam, salva veritate, non potest, idque sive ad tempus translationem S. Sebastiani præcedens, sive ad subsequens respiciatur.
[18] [de victoria ab iis de hostili exercitu,] Idem esto judicium de victoria, quam Carolum Magnum & Pippinum, reges & fratres, junctis viribus, imploratoque SS. Medardi & Sereni patrocinio, de numeroso hostium exercitu retulisse, num. 34 affirmat. Quod si contendas, pro Pippino legendum esse Carolomannum, qui etiam fuit Berthæ filius, postque patris Pippini obitum in Galliarum parte regnavit, tunc quidem fieri potuerit, ut hic aliquando (ante factam tamen, ut ex dictis facile est colligere, S. Sebastiani translationem) cum Bertha & Carolo S. Sereni basilicam supplex inviserit, nondum tamen eam duorum regum fratrum victoriam in historica veritate ullibi fundatam invenias. Etenim Carolomannum & Carolum Magnum ante patris Pippini obitum, bellum, junctis viribus, gessisse, nuspiam comperio; Carolomannus autem a patris Pippini morte annos dumtaxat regnavit tres, menses duos & dies decem, quo toto temporis spatio arma a Francis mota non lego, nisi in solum Hunaldum, Waifarii Aquitaniæ ducis nuper occisi patrem, qui ducatum Aquitaniæ, quem ab annis amplius viginti, monastico habitu assumpto, filio suo regendum possidendumque tradiderat, sibi denuo vindicare, nonnullis collectis copiis, moliebatur. Quapropter cum Carolomannus ne quidem in hoc bello socia arma cum Carolo Magno, qui illud suscipiebat, jungere voluerit, liquet, a vero prorsus alienum esse, quod sæpe laudatus Vitæ sive Actorum Sancti nostri auctor num. 34 citato tradit, idque etiamsi ibidem Pippino Berthæ filio Carolomannus substituatur.
[19] [junctis viribus, relata,] Quod vero Carolomannus in memorato bello vires suas cum viribus Caroli jungere noluerit, docet nos Eginhardus in Vita Caroli Magni, & in Annalibus his verbis: Hunoldus quidam regnum affectans provincialium animos ad nova molienda concitavit: contra quem, quia ipsi eadem provincia sorte obvenerat, rex Carolus cum exercitu profectus est. Sed cum fratris (Carolomanni) auxilium habere non posset (qui procerum suorum pravo consilio, ne id faceret, impediebatur) colloquio tantummodo cum eo habito in loco, qui Duasdives vocatur, fratre in regnum suum remeante, ipse in Engolismam civitatem Aquitaniæ proficiscitur; & inde contractis undique copiis, fugientem undique Hunoldum persequitur. Narrat deinde, quomodo Carolus Magnus, tradito sibi in manus Hunoldo, bellum illud solus feliciter confecerit, adeo ut pateat, Carolomannum nec sub initium, nec sub finem illius Carolo fratri suppetias tulisse. Atque hæc quidem sunt ad seculum 8 & 9 spectantia, in quibus auctor Vitæ sive Actorum Sancti nostri manifeste hallucinatus est; ubicumque vero in iis, quæ ad tempus ab ætate ejus dictis seculis duobus remotius referenda sunt, ab aperta veritate deviat, non tam hallucinationis, quam commenti arguendus est; tot enim dubia, tot mira, tot incredibilia illuc spectantia narrat hic auctor, ut ea fere omnia non ex antiquis monumentis fide minus dignis hausisse, sed pro mero suo arbitrio confinxisse, videatur.
[20] [deque Dagoberti I in Metenses bello, quod] Hoc ut probem, initium duco ab Austrasiorum in Dagobertum rebellione, quam num. 2 his verbis insinuat: Eodem vero tempore orta est non parva seditio illis in partibus (territorio Metensi) ab exercitu inclyti regis Dagoberti ob rebellionem terræ illius adversus eum. Quibus victis captus est Vir Deo plenus (S. Serenus) atque in captivitatem ductus. Hæc ex Vita Ms. sancti Sereni Chesnius tom. 1 scriptorum Historiæ Francorum, ac ex illo deinde Martinus Bouquetus tom. 3 scriptorum Rerum Gallicarum inscripserunt, retuleruntque ad Dagobertum 1, ad quem sane referenda sunt, siquidem id, quod a biographo nostro num. 22 narratur, veritati consonet, scilicet quod sanctus Serenus, Pontifice, cui nomen erat Joannes, S. Petri cathedram occupante, ex urbe Roma, quo post bellum Metense captivitate jam absolutus loca sacra visendi causa se contulerat, in Galliam patriam suam regrediens, S. Eligium Noviomensium ac Tornacensium episcopum sibi in Alpibus habuerit obvium; cum enim hic sanctus antistes circa annum 660 diem extremum clauserit; vivente autem illo, nullus Pontifex, nomine Joannes, præter Joannem quartum, qui anno 642 e vivis excessit, cathedram S. Petri occuparit, sequitur bellum Metense, si quod fuit, utpote gestum, antequam S. Serenus Roma in Galliam, sedente Joanne quarto, reverteretur, ante annum 642 accidisse, adeoque illud ejusque adjuncta referenda esse ad Dagobertum I, cum præter hunc rex nullus, nomine Dagobertus, ante annum 642 in Francia regnarit. At memoratum Metense bellum dubium mihi admodum, ne dicam, prorsus falsum, idcirco apparet, quod tum apud Fredegarium, tum apud alios quoscumque scriptores, qui res Dagoberti primi litteris consignarunt, altissimum sit de bello Metensi silentium. Et sane, si Metenses rebellionis causa bello umquam a Dagoberto I lacessendi fuere, vel id factum est, cum Dagobertus, patre Clothario II adhuc in vivis superstite, solis Austrasiis imperabat, vel cum, jam eo vita functo, Franciæ monarchiam tenebat.
[21] Primum admittere non sinit tum sedes regni, quam tunc apud Metenses, [nec ante Clotarii II patris sui obitum,] veluti apud gentem sibi amicam Dagobertus collocarat, tum Fredegarius, qui cap. 58 de Dagoberto primo, cum solis Austrasiis dominaretur, nondumque Parisios jam factus monarcha accesserat, veluti de principe numeris omnibus absoluto, suisque subditis prorsus omnibus amantissimo, in hunc modum scribit: Usque eodem tempore (cum Parisios advenit) ab initio, quo regnare cœperat, consilio primitus beatissimi Arnulphi Mettensis urbis pontificis, & Pippini Majoris-domus usus, tanta prosperitate regale regimen in Auster regebat, ut a cunctis gentibus immenso ordine laudem haberet. Timorem vero sic fortem sua concusserat utilitas, ut jam devotione arriperent suæ se tradere ditioni; ut etiam gentes, quæ circa limitem Avarorum & Sclavorum consistunt, eum prompte expeterent, ut ille post tergum eorum iret feliciter, & Avaros & Sclavos, ceterasque gentium nationes usque manum publicam (id est, ut Ruinartius in Fredegario a se edito observat, imperium Romanum) suæ ditioni sub jiciendum fiducialiter spondebat. Post discessum beati Arnulphi, adhuc consilio Pippini Majoris-domus & Chuniberti pontificis urbis Coloniæ utens, & ab ipso fortiter admonitus, tantæ prosperitatis & justitiæ amore complexus universas sibi subditas gentes, usque dum ad Parisius, ut supra memini, pervenit, regebat, ut nullus de Francorum regibus præcedentibus sua laude fuisset præcellentior.
[22] Quæ omnia Metensium in Dagobertum I, cum solis Austrasiis dominaretur, [nec post gessisse, potuit;] rebellionem verisimilem non relinquunt; quod vero ad secundum attinet, scilicet an hæc, Dagoberto jam monarcha, acciderit, adstruit id quidem Desguerroisius; dum in notis ad calcem Vitæ S. Sereni adjectis pro illa Metensium in Dagobertum I rebellione anno Christi 630 affigenda Annales Francorum citat; verum qui, qualesve illi Annales sint, non edicit. Ego equidem nullos omnino Francorum Annales invenio, in quibus vel minimum rebellionis Metensium in Dagobertum I vestigium ad annum 630 occurrat. Eadem est ratio de annis regni ejus posterioribus; quamquam enim tunc, ut ex fine cap. 68 Fredegarii erui forsan potest, Austrasii, quorum pars Metenses erant, averso a Dagoberto animo fuisse videantur, numquam tamen eo devenere, ut in apertam rebellionem, quæ fuerit armis compescenda, eruperint. Hisce omnibus perpensis, habebit pariter, quantum opinor, eruditus lector non parum suspecta, aut etiam forte falsa, quæcumque de bello Metensi Sancti nostri biographus refert.
[23] [tum ex iis, quæ S. Sereni apud Bosonem captivitatem,] Verum hæc præcipua non sunt, quibus hic fidem suam infirmat; alia enim deinde, non dicam dubia, sed & prorsus incredibilia subjungit; narrat scilicet num. 5 & 6 S. Serenum, quem occasione prætensi belli Metensis captum comes, nomine Boso, emerat, pascendisque gregibus suis pastorem deinde dederat, cum filio ejusdem comitis sacras litteras didicisse, huncque in finem tribus annis & medio monasterium Nigellense, clam ipso comite Bosone, quotidie frequentasse, armentis, quæ curæ suæ habebat commissa, inter lucos saltusque ferarum agrestium custodiæ relictis, hæcque, quantumcumque partibus diversis essent dispersa, ad Sanctum nostrum e ludo litterario reversum, buccina signo dato, undique, minantibus ea feris, accurrere soluisse. Num. 9, 11, 12 & 13 nihilo fide digniora proponit: ibi enim miram mirabilium eventuum proxime sibi succedentium insolentiam repræsentat, qui quamquam ex hoc solo capite falsi esse certo non evincantur, jure meritissimo tamen figmenti similisve nævi fiunt suspecti, si, ut hic fit, litteris tantum mandati sint ab auctore, qui aut fabulis aut etiam apertis falsitatibus scripta sua commaculasse aliunde luculenter deprehenditur.
[24] [reditum ex Italia, quo ierat, brevi suscipiendum,] Porro num. 15 & 16 narrat, S. Serenum, peregrinatione ad limina SS. Apostolorum Petri & Pauli suscepta, Romam, comitante angelo, feliciter advenisse, ibique annis septem cum dimidio esse commoratum, cumque tunc in patriam redire meditaretur, angelum Joanni Pontifici Romano in somnis apparuisse, præcepisseque, ut S. Serenum presbyteratus ordine initiaret, sacrisque SS. Fabiani ac Sebastiani reliquiis donaret. Num. autem 19 ait, Joannem Pontificem, ut perquireret, an reliquiæ SS. Fabiani ac Sebastiani Sereno tradendæ forent, populo Romano jejunium indixisse, quod certe omnino incredibile est, cumque iis, quæ ante narrarat, neutiquam quadrat. Ut quid enim Joannes Pontifex jejunium illud indixisset, si hic, ut num. 16 biographus noster narrarat, jam Dei voluntatem, quantum ad reliquias SS. Fabiani ac Sebastiani Sereno dandas, ex angelo sibi apparente didicerat, quamque Joanni, cum ex ea jam S. Serenum presbyterum consecrasset, dubiam adhuc fuisse frustra reponas?
[25] [susceptum, deindeque] Valde ego suspicor, oblatam Joanni Pontifici angelicam illam apparitionem, indictumque ab eo populo Romano jejunium mera esse commenta, conficta ad similitudinem (vide Odilinum in translatione corporis S. Sebastiani apud Bollandum cap. 6) jejunii a clero Romano celebrati, cælestisque visionis Joanni episcopo, qui Bollando nostro Joannes Silvæ Candidæ episcopus fuisse videtur, tunc oblatæ, cum sacras S. Sebastiani reliquias in Galliam transferendas ex ejusdem sancti martyris tumulo eruturus anno 826 accederet. Commentis hisce alia, quæ certius etiamnum commenta sunt, atque ea quidem impia & in S. Eligium injuriosa, superadduntur. Etenim, ut num. 22 & 23 biographus noster, seu potius fabulator, pergit, S. Serenus, cum e peregrinatione Romana Gallias repetit, sub Alpium jugis aut ad Padum obvium sibi habet S. Eligium Noviomensium ac Tornacensium episcopum, sanctorum Apostolorum limina adeuntem, qui Sancto nostro SS. Fabiani ac Sebastiani reliquias vi aufert, easque, in medio Padi alveo cimba, qua ferebatur, stante immobili, reddere compulsus, evocato mox S. Sereno, restitutionem spondet; hic, quo ad illum perveniat, instar principis Apostolorum Petri super aquas incedit, S. Eligius accedentem amplectitur, sacrisque pignoribus Sereno restitutis, ejus se Cellam in reditu ex Italia aditurum, pollicetur.
[26] Verum postea, ut num. 25 & 26 fabulator noster iterum prosequitur, [absolutum comitata perhibent, perspicue ostenduntur, hæcque] S. Eligius Roma incolumis revertitur, transit haud procul a Cella S. Sereni, eamque subire negligit, a Deo in pœnam promissionis non impletæ subitanea cæcitate percutitur. Hac diu vexatus pergit ad S. Serenum, qui, dum sancti antistitis ex Italia reditum anxie præstolatur, eum non longe abesse, ex nuntio intelligit, procurrit obviam; ei Eligius se cæcitatem in pœnam admissi mendacii incurrisse, fatetur, preces pro se fundi rogat; usum oculorum, Sereno humi se prosternente, misericordiamque divinam implorante, recuperat, inque eadem eremo cum Sancto nostro per sesquiannum commoratur, post quod ipsi Serenoque, qui in eremo perseverat, mortis hora, ut a Deo postularant, divinitus revelata, ad episcopatum suum revertitur. Quæ omnia cum in Vita S. Eligii, quam S. Audoënus accuratissime conscripsit, neutiquam memorentur, sintque adeo notatu digna, ut, si sanctus ille biographus ea scivisset, silentio utique non præteriisset; certissimeque scivisset, si facta fuissent, indubitanter ego pro inanibus fabellis imperiti vulgi rumore sparsis, sive pro commentis ad S. Serenum supra S. Eligium efferendum studio confictis, habenda omnino censeo, pariterque quantum opinor, eruditus lector mecum habebit.
[27] Ceterum hæc postremo recensita commenta S. Eligio adeo injuria, [nihilominus, etsi etiam S. Sereni ætatem incertam linquant,] aliaque plura in Vita Sancti nostri occurrentia, quorum partem prius dedimus, duplex mihi dubium afferunt: primum est, an ætas Sancti nostri, de quo Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 650 agit, seculo septimo, ut Vita edenda exigit, recte affigi queat: alterum est, an illa S. Sereni Vita, tot ineptis fabellis conspurcata, indigna prorsus non sit, quæ in lucem emittatur. Etenim cum nihil suppetat, quo ætas Sancti nostri seculo septimo affigatur, præter gestum a Dagoberto I in Metenses bellum, Serenique ex peregrinatione Romana, Joanne IV S. Petri cathedram occupante, in Galliam reditum; hic autem æque ac illud, propterea quod in sola fabulosa S. Sereni Vita fundamentum habeat, in dubium merito revocari queat, consequens est, ut in dubium pariter revocari non immerito possit, an S. Sereni ætas seculo septimo sit locanda. Idem fere in Annalibus laudatus Cointius jam ante me advertit: ait enim ad annum mox citatum num. 38: Si Metenses adversus Dagobertum rebellasse, Serenumque inficiaris Romam ivisse, necesse est, fatearis, ætatem sancti Sereni a te penitus ignorari. Melius tamen, apposita restrictione, dixisset: necesse est, fatearis, quo seculo ante seculum nonum S. Sereni ætas figenda sit, a te penitus ignorari. Etenim S. Serenum nec post seculum nonum, nec ipsomet seculo nono floruisse, pronum est colligere ex sæpe laudata translationis S. Sebastiani Historia, in qua cum cap. 6 sanctissimi hujus martyris corpus, dum anno 826 ex Italia in Galliam transportabatur, in ecclesiam S. Sereno sacram illatum perhibeatur, sequitur Sanctum nostrum nec post seculum nonum, imo, quod saltem etiam verisimillimum est, nec ipsomet seculo nono floruisse, ut propterea ejus ætas ad seculum octavum aliudve anterius referenda sit. Ego interim, ad quodcumque referatur aut spectet, S. Serenum qualicumque ejus Vita innixus seculo septimo media sui parte provecto Cointii exemplo dubitanter adscripsi.
[28] [in lucem emittenda, elogio] Quod jam ad alterum attinet dubium de fabulosa Sancti nostri Vita; an scilicet prorsus indigna non sit, quæ edatur; illam quidem tam vilipendit Camuzatus, ut nec S. Sereni in Promptuario sacrarum antiquitatum diœcesis Tricassinæ meminerit, edendam tamen ego, utut luce indignam, eo fine censui, ut vel ex sola ejus lectione prudens lector intelligat, quam merito a nobis fabulosa, commentitiaque reputetur. Vitam illam ex codice Ms. sacrarum Lectionum Prioratus Cellæ, ut jam monui, depromptam, hicque edendam, annotatis vel ulteriori fabellarum refutationi, vel alteri fini servituris, subinde illustrabimus, ubi id in hoc Commentario sufficienter præstitum non fuerit, præcipueque assignabo, in quibus a Vitis sive Actis, apud Desguerroisium & Saussayum exstantibus, notabiliter discrepet. Ad hæc ut, quæ verba singulas constituant lectiones, quibus, uti num. 6 jam monui, Vita edenda constat, sive potius, quæ ex Vita edenda decerptæ sunt, lectori facile innotescat, hanc notis arithmeticis in numeros, quorum quilibet lectioni uni respondeat, de more distinguam; proque majori annotandorum commodo ac præcisione in capita tria distribuam. Ceterum solœcismi, loquendique formulæ cum Latini sermonis puritate pugnantes in eadem Vita edenda subinde occurrunt, sed res, quæ narrantur, tam parvi pretii sunt, easque tam parum illi defectus obscurant, ut horum in Annotandis admonere lectorem, operæ pretium non duxerim. Præmitto interim hic etiamnum Elogium Florario nostro Ms. ad diem 2 Octobris insertum, in quo S. Serenus, quem nulla ibidem adjuncta præter diem, quo annuntiatur, Sanctum nostrum esse, produnt, ob eximiam vitæ austeritatem, castitatemque, postquam in hunc modum, eodem die natale sancti Sereni confessoris, annuntiatus est, præcipue commendatur.
[29] [pariter commentitio præmisso, censui.] En illud; Hic Vir (Serenus) summæ sanctitatis & continentiæ, qui pro interna cordis castitate nocturnis diurnisque precibus ac jejuniis insistens, cum vidisset orationum suarum obtinuisse vota, cunctosque æstus in corde suo concupiscentiæ carnalis extinctos, majori zelo castitatis exarsit, & intensioribus jejuniis & obsecrationibus incubare cœpit, ut mortificatio hujus passionis etiam ad ipsam carnis puritatem eatenus perveniret, ut ne quidem illo simplici ac naturali motu, qui etiam in parvulis ac lactentibus excitatur *, ulterius pulsaretur, credens multum facilius Deum hos stimulos carnis indicatos posse evellere, quos rarius humanæ artis industria solet quibusdam poculis vel medicamentis seu ferri sectione detrahere, cumque cœptæ supplicationi ac lacrymis indefessus insisteret, adveniens angelus in visione nocturna, ejusque velut aperiens uterum, quamdam ignitam carnis strumam de visceribus ejus avellens atque projiciens, suisque omnia, ut fuerant, locis restituens intestina, inquit: Ecce, intestina tuæ carnis abscisa sunt, & obtinuisse te noveris hodierno die perpetuam corporis puritatem, quam fideliter poposcisti. Quo ex fonte angelicam illam apparitionem, donumque castitatis in ea S. Sereno, extincto ab angelo in visceribus ejus libidinis fomite, divinitus collatum, Florarii nostri auctor hauserit, penitus ignoro; nihil sane simile apud quoscumque scriptores, qui de S. Sereno tractant, accuratissima licet, diligentissimaque indagine adhibita, comperire potui; imo ipsamet Vita edenda utcumque sit fabulosa, & in laudes S. Sereni profusa de memorata apparitione angelica, castitatisque dono in ea Sancto nostro divinitus concesso altum silet, ut vel ideo prodigium istud commenti habeam suspectum, proptereaque etiam ad hunc locum elogium recitatum rejecerim, veluti commentum novum Corollarii quodammodo vice aliis Vitæ edendæ commentis ante memoratis superaddendum. Id autem mirum videri non debet; cum enim Florarium nostrum Ms. anno Christi 1486 (vide Papebrochium in patriarchis Hierosolymitanis ante tom. 3 Maii pag. X) scriptum tantummodo sit, adeoque seculis ut minimum sex post S. Serenum, tantæ auctoritatis id esse, non debet, ut ob id solum miraculo, quod ad Sancti nostri ætatem spectat, fides indubia sit adhibenda.
[Annotata]
* Quod de motu ergo hic sermo est?
VITA FABULOSA
Auctore anonymo,
Ex codice Ms. sacrarum lectionum Prioratus Cellæ subtus Cantumerulam.
Serenus presbyter confes., in prioratu Cellæ subtus Cantumerulam in Campania Galliæ (S.)
BHL Number: 7592, 7593
A. anonymo.
CAPUT I.
Clari Sancti natales, captivitas, pietas, humile officium, sacrarum litterarum studium, libertatis recuperatio.
[Sanctus claro stemmate natus,] Beatus a athleta Christi Serenus claris ortus natalibus, patre videlicet Hadriano, matre vero Serena, fertur fuisse territorii urbis Metensium indigena b, cujus magnificum nomen suam liquido pandit ethymologiam; quia sicut cælum, quando serenum est, vocatur clarum atque tranquillum, ita Vir sanctus ac Deo dignus interpretatur clarus, mitis atque tranquillus, sicuti & fuit c; qui etiam ab ipsis infantiæ rudimentis ita Domino Deo servire studuit, ut in infantilibus membris videretur mens inesse perfectioris ætatis: cujus sacra mens erga egentes sic semper prompta erat, ut, quæcumque ex paterni maternique juris facultatibus arripere poterat, libenter eis pro Domino impertiri studeret d, quamquam litterarum adhuc divinarum expers foret, sicque cresceret, tenere a parentibus educatus, venerabilis proles, non solum ætate, verum etiam serenissima probitate e: talem sane volens sibi eligere partem angusto cum tramite, quæ nullo modo umquam auferretur ab eo, quam perenniter adeptus est.
[2] [orto bello, in captivitatem ducitur,] Eodem vero tempore orta est non parva seditio illis in partibus, ab exercitu inclyti regis Dagoberti, ob rebellionem terræ illius adversus eum f. Quibus victis, captus est Vir Deo plenus atque in captivitatem ductus, quem, disponente Deo, emit dux ac comes nobilissimus nomine Boso quinque solidis g, qui tunc præerat cuidam parti Galliarum, quem diligenter ac tenere fovit; sed non post multum temporis diu requisitus est a matre atque repertus. Quo invento summa cum hilaritate cordis, præfata matrona voluit, quantumcumque placeret pretii, ut caram reciperet Sobolem, dare præfato comiti: quod sine aliqua dilatione ab eo prorsus impetravit, gavisa nimirum inde effecta. Quo comperto, Vir sanctissimus nullo modo acquievit verbis propriæ matris in revertendo: malens pro Christo fore advena & exul, hæresque fieri regni cælestis, quam confidere in rebus parentum transitoriis atque caducis; complens illud Dominicum: “Qui amat patrem aut matrem plus quam me, non est me dignus h.”
[3] [qua liberari, atque a Bosone,] Cui mater Serena moriens ac valde lacrymans sic ait: Fili mi, si dispositum est ab omnipotente Deo, ut sic remaneas, fiat voluntas ejus, quamvis finiam omnes dies vitæ meæ cum dolore; illius tamen fiat voluntas, ipsique te commendo, qui te, dum non eras, creavit, ut esses. Hæc dicens unum cum eo peregit mensem i, æstimans eum ab hac intentione revocare, quod nullo modo facere quivit, sicque osculata est faciem ejus, flens diu multumque super collum & ejulans, tristis ad patriam, unde venerat, rediit. Denique beato ac venerabili Viro apud Deum & homines ætate simul & opere magis ac magis semper in melius proficiente, soli Deo placere cupiens, postpositis terrenarum rerum curis, quibus plerumque mortalium plurimi impediuntur, solummodo jugiter orabat, pro donis cælestibus deprecans Deum diebus ac noctibus, quatinus dignaretur dirigere clementer in sacris servitiis omnes actus ejus k.
[4] [domino suo exaltari renuens, petit, obitque pastoris] Erexit ergo se contra se, cuncta oblectamenta carnis spernens, scutumque sumens fidei dominicæ protectionis, loricam justitiæ ac galeam salutis, quo posset omnia tela callidi insidiatoris ignea penitus extinguere; cujus letiferas suasiones, ut postmodum claruit, sub pedibus, adjuvante Domino, prorsus contrivit, nec aliquo modo volens ei aditum concedere. Interea prædictus comes cernens in sanctissimo Sereno donum Spiritus sancti fervere, cœpit intra se occulte deliberare, qualiter posset eum post se super cuncta, quæ habebat, omnino sublimare. Unde salubri exquisito consilio, vocans eum ante se, his verbis allocutus est eum, dicens: Video sane in te spiritum Dei degere: idcirco volo te constituere primum in domo palatii mei, ut sis secundus a me & quæcumque præceperis, sine mora perficiantur. Cui beatissimus vir Domini Serenus hoc in primis dedit responsum: Si inveni gratiam in oculis tuis, domine mi, ad nihil aliud me idoneum precor judices in iis, quæ temporaliter possidere videris, nisi ut committas mihi tantummodo omnia gregum tuorum armenta, quoniam aliarum sum omnino ignarus artium, sed in iis procul dubio scias me multum tibi gregis augmentum brevi sub tempore acquisiturum l.
[5] Videns autem comes constantiam beatissimi Viri largiter ac gaudenter tribuit ei omnia, [officium, dumque interea ludum litterarium,] quæ ad pastorale officium expediebant. Sicque abhinc effectus est pastor suarum pecudum, quas adeo sanctus Vir provide curavit, ut a morsibus ferarum omnes illæsæ intactæque permanerent. Quomodo vero vel quantis temporibus huic præfuit officio, sequentia declarabunt. Per idem autem tempus ad Nigellense monasterium ob sacrarum studium litterarum pergebat præfati comitis filius, cum quo clanculo simul ibat vir Domini Serenus, relictis inter lucos lustraque saltus animalibus m, sub custodia tamen agrestium ferarum, ut in illis diebus videretur illud impleri agiographiæ: “Et bestiæ terræ pacificæ erunt tibi n” & illud: “Lupus & agnus vescentur simul, leo & bos paleas comedent o.” Cumque ante didascalum per dies singulos uterque disceret, beatissimus Tyro, quæque audierat ab ore magistri profluere, ita sitiens epotabat, ut in brevi spatio videretur par fore suo præceptori, omniumque ex tunc suorum coævorum in arte Grammatica pleniter perfectus est magister effectus p.
[6] Redeunte autem eo ab litterariæ exercitationis disciplina ad curam pastoralem, [relicto grege, clam frequentat,] reboante voce buccinæ, quoquo locorum forent greges pecudum sibi commissi dispersi, nutu Dei ante eum a diversis partibus, minantibus feris q, humiliter conventabant. Rursum vero eo jubente, repedabant universa ad quæque densarum loca sylvarum armenta, donec ab ipso denuo revocarentur. Per tres siquidem annos & dimidium huic præfuit officio Vir Deo carus. In quibus quantæ fuit abstinentiæ, longum esset enarrare. O per omnia imitabilem Virum mitem, pacificum, hilarem, misericordem, humilem, benignum, pudicum, sacris moribus decoratum, qui fideliter erogabat in eleemosynis egentium quidquid impensum sibi diurni victus habere potuisset. Omnibus omnia factus, ut cunctis pium præberet exemplum.
[7] Interea omnium inventor malorum, adversarius scilicet humani generis diabolus, [incuriæ apud Bosonem insimulatur, qui] non ferens talem ac tantam sacri Viri conversationem, instigavit acerbe letifero ore quosdam nefarios homines contra eum, volens eum a suo removere proposito. Qui in tantam illico conversi sunt amentiam, ut veluti canes rabidi insurgentes, eum convitiis ac male nominatis verbis ante dominum suum lacessierint, illumque accusaverint, dicentes: Optime dux noster, ille maleficus, quem dicebas sperabasque tibi esse fidelem, cui nuper pecoris tui gregis curam commisisti, per tres annos ac menses sex nil aliud egit, quam cum puerulo tuo ad scholas pergere, ibique cum tanta mentis aviditate, ipso plus filio tuo ceterisque coævis, profiteri cernitur, ut omnes minores majoresque natu ejus prudentiam ac peritiam excessisse, mirentur. Ob id voluimus te certiorem facere, quod ex iis, quæ ei quondam commiseras, armentis quædam a latronibus, quædam vero a feris ita penitus deleta sunt, ut nihil ultra ad usum tuæ domus familiæque exinde percipias.
[8] [inde iratus, S. Serenum, salvum licet gregem hic] Inde nimium ipse comes ira commotus, cupiens per se veraciter scire, an ita se res haberent, constituit certum terminum, quo ad Virum Dei properaret. Quadam nempe die profectus est una cum accusatoribus fallacibus, volens experiri hujusce rei veritatem, vocatoque beato Sereno ante se iis eum duriter increpavit verbis: Cur, inquit, ob hoc recepisti armentorum meorum providentiæ curam, ut ea in deserto dimitteres, otioque vacares? Cui beatissimus Vir constanti animo, confusis undique suis æmulis, sic ait: Noli, domine mi, super me in aliquo contristari, quoniam veluti superius tibi spopondi, recipies cum omni augmentatione absque mora cuncta, quæ mihi commendaveras armenta. Ad hoc ipse respondit: Si dictis facta compenses, gratiam, quam semper penes me habuisti, nullis liventibus linguis amittere poteris. Alias male te disperdam. Cui sanctus Serenus ait: Sicut locutus es, ita fiat. Iis ita gestis, convenere nonnulli ad beati Viri spectaculum, ut viderent, an impleret, quæ spoponderat.
[9] [exhibeat, verberare vult; sed siti] Qui dum resonaret de more suum pastoralem lituum, protinus delitescentes quique greges in profunditate lucorum, audita voce sui Custodis, ante eum simul majores cum parvulis more solito omnino confluxere. Quibus visis, induratum est cor domini sui, non secus ac olim novimus obtusum esse cor perfidi Pharaonis contra Moysen prophetam magni Dei. Quem sic compescere Vir Domini blando cœpit eloquio. Ecce, sicut promiseram superius, Domino faciente, cuncta, quæ mihi commiseras, armenta omni cum multiplicatione & augmentatione restituo tibi r. Quo audito, dominus ejus præmissæ promissionis oblitus jussit sibi verbera dari, quibus posset eum acriter cædere. Sed Dominus, cui semper devoto pectore puraque mente beatissimus famulabatur Serenus, volens depromere, quanti esset ipse meriti; cum arripere voluisset dominus suus omni conamine scopas ad eum verberandum, confestim manus ejus cum lacerto ita arida exsanguisque effecta est, ut nullo modo eam valeret extendere. Quem eadem hora talis invasit sitis, ut diceret, se, nisi foret quis, qui ei poculum præberet aquæ, spiritum ocyus amittere vitæ.
[10] [divinitus punitur, cui restinguendæ aqua deficiente,] Cumque ministri ejus hac illacque discurrerent, potumque, unde sitis sua extingui posset, perquirerent ac nullatenus alicujus fontis vel putei venam valuissent reperire, tristes inde nimium effecti sunt. Quippe quia omnes laticum decursus procul ab eis essent præter unum fonticulum, qui nuncupatur Fons Danilus s, ad quem ob longitudinem spatii in tam brevi spatio temporis nemo illorum pervenire poterat. Dum hæc sanctissimus Dei Serenus cerneret, invocare hoc modo cœpit Domini majestatem, volens ei pro malo bonum reddere; expandit manus suas ad cælum & dixit.
[11] [precibus suis fontem Serenus excitat.] Tu Domine, conditor cæli & terræ, qui nullam habes indigentiam, & cui omne suum famulatur opus, imperium sequens jubentis, quem tartara contremiscunt, qui de sicca rupe quondam habundanter manare laticem fecisti, tuus ne deficeret populus, ne reminiscaris, quæso, iniquitatum nostrarum antiquarum, sed jube nunc nobis prodire hic ad laudem & gloriam nominis tui venam aquæ vivæ, qua possit reviviscere hoc aridum tui plasmatis corpus. Hæc dicens præcepit uni taurorum cornu terram fodere, qui mox acsi rationale animal voci obedivit jubentis, atque cum omni impetu terram cornu percussit, cujus hyatum percussionis tanta aquarum largitas secuta est, ut in amnem maximum derivari videretur, sed paulatim decrescens, cursumque suum retrahens in ingentem versus est fontem, qui hodie usque permanet t.
[12] Igitur beatissimus athleta Christi Serenus gratias inde agens largitori omnium bonorum Deo, [eoque Bosonem refocillat, a quo propterea libertate,] plenum sumpsit vasculum aquæ hujus, hylari vultu porrigens comiti sitibundo ac semivivo. Qua hausta, totum corpus ejus in propriam reversum est valitudinem, moxque pedibus Beati provolutus sic eum alloqui cœpit: Serene serve Dei altissimi, amodo sis liber & absolutus ab omni servitio terreni imperii nostrique juris u, & servito Domino Jesu Christo, qui me per te a morte debita revocare dignatus est. Qua libertate percepta, præcepit ei, ut, quantumcumque sibi placeret ex parte sylvarum loci illius, aliarumque terrarum acciperet, ut cellulam ad serviendum Deo construere posset, & quæque necessaria essent humano usui, inibi percipere quivisset.
[13] Quo audito, Vir sanctissimus libenter obedivit ejus precationi, [locoque ad ædificandam Cellam donatur.] atque videntibus cunctis, qui illic aderant, ferramentum, quo solebat incidere ligna, jactavit continuo a loco, quo stabat, ferme milliarium unum. Quod cecidit super quamdam quercum, per cujus foramen oleum manasse dicitur, ut patenter ostenderet omnipotens Deus, quod illic deberet construi sacra cellula beatissimi viri Sereni, ubi redundabat oleum, id est, donum vel unctio Spiritus sancti. Quod postea res gesta cunctis manifestata est x. Sicque factum est, ut omnes, qui illic aderant, gratias retulerint Deo. Quod cernens præfatus comes, gaudio magno repletus, dans osculum sanctissimo Viro, cum suis reversus est ad propria, atque comes y exinde cœpit haberi Vir sanctissimus longe lateque insignis valdeque famosus. Igitur sanctissimus, Vir dum cerneret se expeditum ac liberum ab omni humana servitute, totus illico ad Christi libertus conversus est servitium.
ANNOTATA.
a Præ manibus etiam habeo Prologum in Vitam S. Sereni ex Legendario Ms. Prumiensi descriptum, atque ad Majores nostros, adjecto etiam Vitæ, quam modo damus, initio, transmissum; hunc nihilominus hic præmittere, visum non est, quod nihil omnino notatu dignum contineat, terminisque adeo generalibus sit conceptus, ut cuilibet Sancto, cujus Vita describitur, solo mutato nomine, valeat applicari.
b In Actis apud Saussayum Sanctus noster ortu Metensis dicitur; non propterea tamen hæc pugnant cum Vita, quam edimus, quæque Sanctum territorii urbis Metensium indigenam appellat; nam etiam territorii seu tractus Metensis incolæ seu indigenæ recte Metenses nuncupantur; imo olim Austrasiæ regnum, ut apud Baudrandum videre licet, a primaria sua civitate Metensi, in qua reges Austrasiæ sedem habebant, regnum Metense dictum fuit, ut & populi illud incolentes Metensium nomine verosimillime venerint: verum an pariter territorii seu tractus Metensis nomineregio civitati Metensi circumjecta apud medii ævi scriptores aliosve anteriores umquam venit? Hoc equidem ego comperire non possum, potestque vel inde non parum augeri suspicio, quam de tempore minus antiquo, quo Vita Sancti nostri conscripta est, in Commentario prævio loco non uno insinuavi.
c Hæc allusio ad nomen Sereni apud Saussayum omittitur.
d Vita apud Saussayum de paterni maternique juris facultatibus ex miserationis affectu a S. Sereno sublatis altum silens, ejus adhuc pueri in pauperes pietatem ita commendat: Charitate in pauperes ita jam enitebat, ut specimina futuræ sanctitatis admiranda exhiberet.
e Pro his apud Saussayum legitur: Crescente ætate, cum ingenuæ educationis tincturam jam imbibisset, divinarum litterarum studium adjecit, scientiæque Sanctorum candidatus, nihil prætermisit, quo ad Dei placita se componeret.
f Quid de bello hoc Metensi universim sentiendum sit, in Commentario prævio num. 19, 20 & 21 aperuimus; quod si tamen id reipsa contigisse, admittendum foret, referri melius quam ad initium regni Dagoberti I in Austrasia idcirco non posset, quod nullus in Historiis Chronicisque antiquis Francorum vir illustris, nomine Boso, qui ætate Dagoberti I floruerit, cuique adeo Sancti nostri captivitas convenire queat, uspiam occurrat præter Bosonem, Audoleni filium, de quo Fredegarius in Chronico cap. 54 ad annum Clotharii II Francorum regis 43, qui cum anno Christi 626, Dagobertinique in Austrasia regni quarto concurrit, in hunc modum scribit: Boso, filius Audoleni, de pago Stampinsi jussu Clotharii ab Arneberto duce interficitur, reputans ei stuprum cum Sighilde regina. Quod si autem huic Bosoni Sancti nostri captivitas attribuatur, cum hæc, ut biographus noster tradit, trium amplius annorum fuerit; Boso vero ille, ut ex mox dictis liquet, anno Christi 626 interfectus vivere desierit, consequens est, ut S. Sereni captivitas, adeoque & bellum Metense debeat referri ad annum Christi 623 aut 622, quo Dagobertus I, ut recentiores omnes nunc passim admittunt, Austrasiæ regnum primo iniit. Accedit, quod inter captivitatem S. Sereni, si hæc anno Christi 622 aut 623 affigatur, interque ejus ex urbe Romana reditum, qui sub Pontificatu Joannis quarti anno Christi 640 ad finem vergente ordinati, biennioque fere post defuncti, contigit, nullo negotio inveniri queant anni amplius tres, quibus apud Bosonem (vide Vitam num. 7) S. Serenus captivus exstitit, anni circiter octo, quibus (vide Vitam num. 15) Romæ peregrinatus est, totidemque etiam, quibus forte, antequam Romam peteret, vitam solitariam in eremo duxit, adeo ut, cum vel hinc Vita Sancti nostri, nisi plura in Commentario prævio allegata obstarent, verisimilitudinem utcumque posset acquirere, bellum Metense in ea assertum non aptius quam anno 622 vel 623 affigatur.
g Apud Desguerroisium cap. I S. Serenus non quinque solidis, sed scutis totidem a Bosone emptus dicitur.
h Matth. 10 ℣ 37.
i Saussayus & Desguerroisius hic in verbis quidem a se, & a biographo nostro discrepant, in substantiam tamen rei narratæ apprime consentiunt.
k Hæc a Saussayo prætermittuntur.
l Saussayus iisdem fere paulo nitidius, compendiosiusque narratis subdit: Quod munus (pastoris gregum) ideo affectabat, ut procul ab hominum turba & vitiorum contagio, in puritate mentis & innocentia vitæ Deo pie serviret. Desguerroisius non multum absimilia subjungit.
m Per monasterium Nigellense hic intelligitur abbatia cognominis diœcesis Trecensis, quæ Nigella abscondita agnominatur: agunt de ea Sammarthani fratres tom. 4 Galliæ Christianæ, sitamque esse, aiunt, in Bria haud longe a Villanoxa; quapropter, cum vicissim a Villanoxa, ut in Commentario prævio num. 4 vidimus, non longe absit prioratus Cellæ, perspicuum est & ab hoc Nigellam absconditam haud longe abesse, quod si adeo, quod facere nihil vetat, Nigellam versus accipiatur illud unum ferme milliarium, quo ædes comitis Bosonis a prioratu Cellæ seu a Cella S. Sereni ut minimum abfuisse, biographus noster num. 13 innuit, S. Serenus Nigellam se conferre ex ædibus comitis Bosonis studiorum causa quotidie potuerit, non tamen tribus annis & medio clam ipso comite Bosone, desertisque armentis custodiæ suæ demandatis, quod ideo in Commentarioprævio num. 22 incredibile pronuntiamus. Porro de monasterio sive abbatia Nigellensi etiam Nicolaus Desguerroisius in Opere, quod in Commentario prævio num. 2 citavi, ad annum 514 agit, aitque se, cum locum illum anno 1632 adiisset, scriptura & traditione intellexisse, abbatiam illam totius Campaniæ esse antiquissimam, a Clodoveo I Francorum rege, ejusque uxore S. Clothilde fundatam, idque probari ex tota ecclesiæ structura, quæ eodem plane modo & ordine exstructa est, quo ecclesia SS. Petri & Pauli Parisiis, quæ nunc S. Genovevæ nuncupatur, quamque idem Clodoveus erexit. Quapropter cum Clodoveus I Francorum rex sub finem seculi quinti Catholicam fidem amplexus, sub initium sexti e vivis excesserit, consequens est, ut Nigella circa idem tempus sit fundata, possetque vel hinc concludi Sanctum nostrum ante seculum sextum non floruisse, si fidem aliquam mereretur noster Biographus, dum monasterium Nigellense a S. Sereno frequentatum, adeoque id ætate ejus exstitisse, insinuat.
n Jobi cap. 5 ℣ 23.
o Isaiæ cap. 65 ℣ 25, sed pro vescentur ibidem legitur pascentur.
p Nonnulla hic adduntur apud Desguerroisium, quæ, cum levioris momenti sint, huc non transcribo.
q Quid de hoc obsequio a feris S. Sereno præstito sentiamus, vide Commentarii prævii num. 23.
r Desguerroisius S. Serenum hic comiti Bosoni dixisse, ait: En, quod tibi promisi, omnia nunc tibi in manus remitto, cumque sim liber, Deo soli vacaturus abeo. S. Serenus hic sese merito vocat liberum, si, ut Desguerroisius cap. 2, ipsaque Vita, quam edimus, num. 2 innuit, eum jam ante mater Serena a comite Bosone, lytro persoluto, redemerat; verum Saussayus, eademque Vita, quam edimus, num. 12 insinuant, Sanctum nostrum, cum hic Bosonem alloqueretur, libertati nondum fuisse restitutum.
s Nec situm, nec nomen fontis hujus uspiam reperire potui.
t Dominus Cousinet in Commentario prævio sæpe laudatus ad marginem Lectionum, quas, ut in Commentario prævio monui, ex Antiphonario ecclesiæ S. Sereni de Cantumerula ad Majores nostrostransmisit, distincte notavit, fontem illum, quem non nominat, hodieque exstare; at non video, qua ratione probari queat, fontem ullum, qui etiamnum exstet, relato hic prodigio esse exortum; id sane ego, nisi potior quam biographi nostri adducatur auctoritas, numquam credidero.
u Hæc verba insinuant, quod jam ad litteram r sub finem notavi.
x Hinc collige, Cellam S. Sereni, quod ad litteram m jam monui, uno ferme milliario ut minimum abfuisse ab ædibus comitis Bosonis. In Commentario prævio ad num. 23 curiosus lector inveniet, quid de illa prodigiorum catena num. 9, 11, 12 & 13 hic contexta sentiendum, arbitremur. Saussayus miracula num. 9 & 13 relata silentio prætermittit.
y Nomen comes procul dubio hic redundat, ut sensus sit, virum sanctissimum, Serenum scilicet, non vero comitem Bosonem, haberi deinceps cœpisse longe lateque insignem, valdeque famosum. Certe apud Desguerroisium sic legitur: S. Serenus pro magno Dei amico deinceps fuit habitus, cui cælum in virtutibus & miraculis faveret.
CAPUT II.
Sancti vita solitaria, peregrinatio & commoratio Romana, reditus in Galliam, varia miracula.
[S. Serenus, vita solitaria aliquamdiu acta, Romam] Et quamquam inter homines videretur degere ad tempus a, tamen sacra mens ejus inter angelos in cælestibus versabatur, complens illud Apostoli: “Nostra autem conversatio in cælis est b.” Theoriam namque, id est, contemplationem Dei semper intra cubiculum cordis sui bajulare studens, reminiscendo crebro ac decantando quosdam Psalmographi versiculos. “Quam dilecta tabernacula tua, Domine virtutum, concupiscit & deficit anima mea in atria Domini c.” Et iterum: “Beati, qui habitant in domo tua, Domine, in sæcula sæculorum laudabunt te. Quoniam melior est dies una in atriis tuis super millia d.” Denique non plurimo peracto tempore e, cœpit intra se deliberare f, quomodo occulte posset Romam pergere, ambiens visere Apostolorum Petri regni cælestis clavigeri Paulique doctoris egregii magnificas domus, ceteraque loca in honore aliorum Sanctorum illic constructa fideliter perlustrare. Cupiebat nihilominus omnimode discere institutionem monastici Ordinis sive canonici, sicuti postea rei probavit eventus.
[15] [peregrinatur, dumque ibi septennio amplius moratas,] Paravit siquidem postmodum iter parvo contentus comite, atque exiguo victu. Quo cœpto, angelum Domini meruit habere ductorem, donec sospes & incolumis veniret, quo tenderet g. In quo etiam itinere quantum sacrum attenuavit corpus frigore, fame ac siti atque excubiis vigiliarum, longum est enarrare. Sicque omnino gaudens, auxiliante Domino Jesu Christo, cui semper devote serviebat, cœptam explevit viam, ubi sane diu multumque commanens, septem strenue peregit annos & dimidium, circuiens quæque loca Sanctorum, investigansque plurima gesta martyrum, ac choruscantium virginum summo cum studio ea descripsit, atque fideliter retinuit. Cetera vero, quæ illic gessit, sequentia declarabunt.
[16] Evoluto autem tempore, meditabatur de reversione isdem Famulus Domini, [redire in patriam parat, Joannes Pontifex monitu angeli] cupiens repedare ad patriam, unde venerat. Quadam vero nocte destinavit Dominus angelum suum in visu Apostolico Joanni, qui tunc præerat Romanæ Ecclesiæ h, cui præcepit dicens: Diluculo matutinis surge & quære diligenter quemdam clericum nomine Serenum a partibus Galliarum huc directum, qui ab infantiæ rudimentis nullo modo cessat Deo fideliter servire, sed nuper istuc veniens visere quæque loca Sanctorum ac sacras discere institutiones, ubi jam peregit lustrum unum ac dimidium i, deliberans nunc remeare ad patriam, quam olim dimiserat. Quo reperto, promove eum ad presbyteratus gradum, quia dignus est fungi sacerdotio in domo Domini; cumque sanctificaveris eum oleo sancto, accipe sanctorum Fabiani necnon Sebastiani sacras reliquias k cum capsellulis, quæ sunt super principale altare sancti Petri cum carbunculo uno, ac libenter tribue ei omnia, quæ ejus expediunt itineri, & postea sine eum cum gaudio ad propria reverti.
[17] His dictis, angelus Domini nusquam comparuit. Illucescente autem die, [cum ad se arcessit,] beatus Papa Joannes surgens de lecto, in quo jacebat, sollicitus omnino de visione angeli, misit clericos & laicos ad cuncta loca Sanctorum, quæ ibi colebantur; qui eum studiose perquirerent. Cumque diu multumque ab his Sanctus Dei quæsitus tandem repertus est in quodam oratorio delitescens, psalmis orationibusque vacando. Qui decenter ductus est ante dominum Papam, a quo summa cum reverentia susceptus est; quem his compellare cœpit verbis: Quare, frater, tamdiu latuisti, inter nos manens nobis tot temporibus incognitus, ut non diceres securiter illud, ad quod veneras peragendum, accipiesque a nobis cuncta necessaria; mane, precor, apud nos, quanto cupis tempore, donec perficientur ea, quæ a Domino de te jussa sunt. Statuto siquidem termino, quo fas est fidelibus clericis accedere ad percipiendum sacri prebyteratus Ordinem, vocatus est famulus Christi Serenus ante dominum Papam, quem ita affatus est dicens.
[18] Novimus te, carissime Frater, præelectum esse a Domino Deo, [presbyterum ordinat, donatumque] ut sis ei peculiaris sacerdos ac devotus minister in templo sancto ejus, quia dignus repertus es, ut fungaris officio sacri sacerdotii, offerasque incensum dignum in odorem suavitatis intra cubiculum tui pectoris ad interpellandum pro totius populi delictis. Unde, quæso, hanc accipere benedictionem ne recuses, ut cum ceteris de te illud Salomonis dicatur: “Dilectus Deo & hominibus, cujus memoria in benedictione est l.” Cui vir domini Serenus, ut erat mitissimus, hoc dedit responsum: Licet, pater optime, scias me indignum ad tanti muneris donum suscipiendum, fiat tamen voluntas piissimi Domini. Quo audito, sanctus Dei præsul, omnesque, qui illic præsentes aderant, benedixerunt una voce Dominum, qui talem sibi dignatus est eligere sacerdotem. Tunc ductus honorifice ante altare, cœptum est more solito sacrum officium consecrationis, super cumque feliciter peractum, sic deinceps minister ingens effectus est in domo Domini.
[19] Quibus rite peractis, cœpit de reversione Sanctus animo deliberare, postulans sibi dari licentiam a sacro Pontifice ad patriam remeandi propriam. [SS. Fabiani ac Sebastiani reliquiis honorifice dimittit;] Qui libenter assensum ejus præbuit votis, dansque ei cuncta, quæ longitudine viarum expediebant præter sacras reliquias sanctorum martyrum Fabiani & Sebastiani, quæ promissæ ei per angelum fuerant. Quod cernens vir Domini Serenus, sic ei infit: Verumtamen nullo modo scias, me hinc recessurum, donec sancti angeli compleatur jussio. Unde vocato populo Romano indictum est jejunium, an deprecatio Viri Dei perfici deberetur m. Quo peracto, disponente Domino, una voce clamatum est ab omnibus, impleri debere petitionem Hominis Dei. Recuperatis autem sacris reliquiis, dantes invicem benigna oscula aggressus est iter feliciter diu optatum.
[20] [hic in via orationibus, jejuniis, aliisque] Proficiebat denique in eo exercitationis quotidianæ processus ultra se semper ascendens, ut meritis non solum vinceret sæculum, sed, edomito corpore, de ipso potius triumpharet. Quis enim expediet, quam fuerit in jejuniorum parcitate præcipuus, in vigiliarum delectatione propinquus, in orationis assiduitate laudabilis, in miserationis opere singularis, ut & hostem, qui sibi repugnabat, extingueret, &, unde solus se affligeret, cunctis spe maxima subveniret.
[21] [piis exercitiis vacat,] Erat enim ad obediendum promptus, ad vicia calcanda maturus, cui vivere Christus fuit semper & mori lucrum. Namque non oculum voluptati, non aurem ludibriis, non animum accommodans lenitati, semper se regens anchora gravitatis. Nec aliud extra se respuendo prætulit, quam Christum, quem in corpore fidelis fortior bajulavit. His igitur studiis occupatus in tantam vitæ claritatem pervenit, ut ejus devotum servitium mundi Dominus per miracula testaretur.
[22] [reliquias, quas Romæ acceperat, sibi per obvium] Quadam vero die, antequam Alpes deveniret, pertransiens quemdam fluvium, nomine Padum n; cui obviavit beatus antistes Eligius, vir Deo carus, Romam pergens, qui vi abstulit sacras reliquias sanctorum Fabiani & Sebastiani, quas a beato Joanne Papa acceperat o. Unde nimium tristis coram omnibus testari Deum cœpit, non hinc se recessurum, quo usque ei redderentur prædictæ reliquiæ; quas quo ordine vel qualiter recuperare meruerit, cerneres, si illic esses, sicuti in sequentibus declarabitur. Interea athleta Christi Serenus lacrymosis precibus cœpit exorare peregrinorum consolatorem Dominum, ut eum in eadem angustia & tribulatione constitutum sublevare dignaretur, quatinus cœptum iter lætus explere quantocyus posset. Mira res & nostris temporibus mirabiliter stupenda. Nondum enim ab oratione cessaverat, navicula, qua fretum prædicti fluminis transire vellet jam dictus præsul Eligius, adeo undæ inhæsit æquoris, ut nec remige impingente, nec flatibus ventorum carbasa exagitantibus, a loco, quo stabat, omnino nec in antea, nec in retro moveri nullo modo potuit.
[23] [S. Eligium surreptas prodigiose recuperat,] Quod cernens sanctus Dei pontifex ingenti pavore percussus, illico sanctum Dei advocans Serenum, sciens eum magni esse meriti, spopondit ei reddere capsulam cum reliquiis sanctorum, martyrum Fabiani & Sebastiani. Ipse vero hæc audiens, magno repletus gaudio, veloci cursu ad eum usque cucurrit. Cujus sub pedibus ita se calcabile flumen supradictum præbuit, quemadmodum quondam altum mare beati Petri gloriosis gressibus obedivit. Quem mox beatus Eligius humiliter amplexans, diuque osculans, reddidit ei libenter ablata pignora, atque deinceps vinculo caritatis ambo simul sociati omnipotentem glorificaverunt Dominum, qui gressus hominum dirigit in salutem, ac semper pie protegit sperantes in se. Beatus vero Eligius Romam pergens, sanctus quoque Serenus cœptam exequens viam; tantummodo deprecatus est eum, ut per eum dignaretur reverti.
[24] Igitur devotus Domini Famulus citissime juga Alpium transcendens atque fines Galliarum propere, [in patriam advenit, pietati totum se dedii,] favente Domino, incolumis adiens, donec tugurio receptus est proprio. In cujus adventu omnes finitimi regionis illius unanimiter lætati sunt. Quique adeo postmodum videbatur a cunctis reverendus, ut operum suorum clarescentibus meritis, nullus ejus voluntati conaretur reluctari. Cernebatur namque vultus ejus angelico veluti nitens aspectu, & juxta Scripturam vultus indicabat mentem. Aderat enim morum temperantia, e qua lanx libratur. Circa exercitia Dominici cultus inerat illi animus devotissimus, amorque inexhaustus. Jam vero verba, quæ diceret, sale sapientiæ divinæ condita cerneres, omnibusque communicare sui fragrantiam odoris. Hæc omnia super fundamentum fidei Catholicæ in pectore casto collocaverat, Christum adhibens structuræ suæ fundamentum perpetuum, qui est vera petra, super quam omnis ædificatio stabilita crescit in templum sanctum in Domino. Inerat ei interea circa peregrinos & exules magnus dilectionis fervor, ita ut, quibuscumque poterat, alimoniam subministraret, tegumentaque præberet.
[25] Eodem vero anno peracto, revertente jam a Roma beato Eligio, [Eligioque in Galliam pariter reverso, obque fidem] pertransiens fines Hominis Dei, ire ad eum, ut promiserat, neglexit. Ob hoc invasit eum subitanea cæcitas, qua graviter diu pressus, præparans sumptus necessarios itineri, pergere ad sanctum Dei Serenum, via, qua venerat, velocius acceleravit. Præstolabatur interea vir Dei Serenus cum omni sollicitudine reditum beati præsulis, ignorans, quid ei acciderat. Cumque his & hujuscemodi anxiaretur angoribus, ecce, subito legatus adveniens, sanctum antistitem Eligium a finibus suis egressum illuc adventasse, denunciavit. Cui inquit S. Eligius: Vide, Frater carissime, qualiter ob crimen mendacii, quod tibi intuli, valida cæcitate sum percussus. Unde, quæso te, interpellare ne differas Deum pro me, quatinus tuis adjutus precibus, pristinum merear recipere visum.
[26] Tunc sanctissimus Serenus prosternens se in oratione, [non servatam, cæcitate percusso visum restituit.] tamdiu fudit preces ad Dominum, donec redditum est sancto viro Eligio lumen amissum. Unde nimium pariter gratulantes, altissimo Domino maximas retulerunt laudes, ac deinde ad beati Viri cellulam cum suis pervenerunt alacres. Unde unum annum fecit & dimidium, designans, ut erat prudens, qualiter tabernaculum Domino Homo Dei fabricaret. Quo peracto, deprecati sunt ambo Dominum, ut diem vocationis suæ ambo scirent, quod & impetrare meruerunt. Postmodum vero invicem se Domino commendantes, antistes ad suum sospes rediit episcopatum, & agonista Dei Serenus intra palæstram sui exercitii habitavit solus p.
ANNOTATA.
a Desguerroisius paulo explicatius sic habet: Quamquam inter homines vivere videretur, qui illum auxilii causa invisebant.
b Ad Philipp. 3 ℣. 20.
c Psalm. 83 ℣ 2 & 3.
d Psalm. eodem ℣. 5 & 11. Textus illi pluresque alii videri possent ex Scriptura sacra a biographo nostro eo fine tantum produci, ut Vitam S. Sereni amplificet, sicque Lectionibus quolibet die Octavæ, qua is colitur, in Officio ecclesiastico recitandis materiam sufficientem inveniat; verum in Actis apud Desguerroisium textus illi fere omnes, nonnullique insuper alii leguntur.
e Desguerroisius ait: multo post tempore, ut saltem aliquot annorum spatium designare videatur, nihil autem obstat, quo minus illud, ut ex Annotatis cap. præcedenti ad litteram f fas est colligere, septem aut octo annorum statuatur, qui cum plurimum tempus dici non debeant, biographus noster cum Desguerroisio hic non pugnat.
f Desguerroisius Sanctum nostrum inspirationedivina ad iter Romanum excitatum scribit. Saussayus rem sic narrat: Verum cum tantæ suavitatis fulgoribus omnium in se oculos raperet, tum fugiendæ humanæ venerationis, tum exercendæ devotionis causa, Romam perrexit, comite angelo, quem familiarem toto itinere habere meruit.
g Comitatus ille S. Sereno ab angelo (sub forma nempe visibili, ut sensus exigit) Romam usque præstitus, incredibilis quidem ex se non est, sed ut illum nemo prudens sola biographi nostri, Actorumve apud Desguerroisium exstantium auctoritate certo crediderit, sic per parvum comitem, cum quo iter suscepisse dicitur, adolescentem nondum adultum quisque intelliget.
h In Commentario prævio num. 24 sensa nostra aperuimus de angelica illa apparitione Joanni Pontifici Romano oblata; hunc solus Saussayus nominis illius quartum recte inscribit.
i Lustrum unum & medium commorationis Romanæ cum nupero illuc adventu non satis congruit; nihil simile habet Saussayus.
k Acta apud Desguerroisium exstantia ferunt quidem, Joanni Pontifici divinitus injunctum fuisse, ut reliquias Sanctorum in altari S. Petri expositas S. Sereno in Galliam reversuro donaret, sed illas SS. Fabiani ac Sebastiani fuisse, nuspiam edicunt; scilicet eorum scriptor (vide Commentarium prævium num. 7 & 8) persuasum sibi, ut biographus noster, non habebat, reliquias S. Sebastiani in prioratu Cellæ S. Sereni exstantes, ab ipsomet S. Sereno illuc fuisse allatas. Et sane id saltem admodum esse dubium, argumento esse potest, quod Eginhardus æque ac scriptor Vitæ Ludovici Pii, ambo imperatori huic coævi, translationem corporis S. Sebastiani ex Italia in Galliam anno 826, vivente eodem Ludovico Pio, factam ita pertractent, ut sanctissimi hujus martyris reliquias tunc primum eo fuisse allatas, insinuare videantur; hincque ex parte profectum est, ut in Commentario prævio num. 8 verosimilius mihi esse dixerim, occasione corporis S. Sebastiani ex Italia Suessionas translati prioratum Cellæ S. Sereni, in quo illud in transitu depositum aliquamdiu substitit, sacris hujus fortissimi athletæ reliquiis esse locupletatum, sive interim hæ, dum sacrum istud pignus illic in transitu etiamnum quiesceret, fuerint obtentæ, sive postea dumtaxat, cum jam in monasterium Suessionense S. Medardi esset illatum, monachorum ejusdem cœnobii dono fuerint submissæ, quod mihi credibilius apparet, quodque suspicandi ansam præbent plurimæ illæ Galliarum ecclesiæ, quæ reliquiis ex corpore S. Sebastiani, cum jam Suessionas esset delatum, excerptis fuere nobilitatæ, uti Saussayus, ad 20 Januarii, narrata corporis S. Sebastiani in Galliam translatione, his verbis testatur: Ceterum ex tam locuplete gazophylacio (corpore S. Sebastiani) decerpta pretiosa aliquot pignora plurimas regni Christianissimi ecclesias nobilitarunt: quæ inclyti hujus martyris reliquiis decoratæ, magis quam exquisita qualibet monilium congerie, aut structuræ magnificentia merito gloriantur. In quibus post Parisiensem omnium clarissimam, Trevirensis quoque hoc ex decore præcipue commendatur; deinde Senonensis, Trecensis, Bruxellana (de hac vide Bollandum in Commentario prævio ad Acta S. Sebastiani num. 43)aliæque cathedraticæ præter abbatiales & ceteras innumeras. Ita ille, qui nihilominus in Corollario Martyrologii Gallicani pag. 1215 cum biographonostro in modo, quo sacras S. Sebastiani reliquias ad prioratum Cellæ devenisse innuit, omnino consentit,
l Ecclesiastici cap. 45 ℣. 1.
m Jejunii populo Romano ad Dei voluntatem investigandam indicti Saussayus recte non meminit. Videsis Commentarium prævium num. 24 & 25.
n Maximus, celeberrimusque Italiæ fluvius, qui & Eridanus a poëtis dicitur; hunc in longum & latum Baudrandus aliique describunt, quos propterea si lubet, curiosus lector consulat.
o Desguerroisius scribit S. Serenum præ gaudio, quo ob reliquiarum possessionem efferebatur, eas S. Eligio sibi ad Padum obvio monstrasse, hocque in causa fuisse, cur sanctus antistes easdem vi abstulerit, cum scilicet inimicitia quidem inter eos non intercederet, sed S. Eligius, utpote summa virtute vir, sacri thesauri desiderio flagraret; quasi vero fictum illud reliquiarum furtum, pio licet utcumque desiderio velatum, S. Eligio cessaret esse injurium.
p Omnia, quæ hic num. 22, 23, 25 & 26 narrantur, pro commentitiis habemus. Adi, si lubet, Commentarium prævium num. 24 & 25. Saussayus solum reliquiarum furtum, miraculumque id proxime subsecutum commemorat, melius facturus, si alia commenta pariter omisisset.
CAPUT III.
Sancti morbus, obitus, sepulturæ locus, miraculaque in eo patrata.
[Dum Sanctus quotidie virtutes] Quis deinde ejus patientiam, quis puritatem, quis caritatem, quis zelum sanctum, quis ingenii meditationem die noctuque in lege Domini poterit explicare? Assertor fidei, ornator ecclesiarum, prædicator gratiæ, extinctor jurgii, seminarium castitatis, norma disciplinæ, morum ponderator, libra consilii. Numquam de ore detractio, numquam mendacium, numquam maledictum contra qualemcumque personam processit. Hic non solum non detraxit cuique, sed nec detrahentem patienter audivit. Numquam etiam aliquem odio habuit. Et non solum pro amicis, sed etiam pro inimicis toto cordis affectu oravit. Non docuit verbis, quod non adimplevit exemplis. Nulla enim hora diei sine divini eloquii meditatione transibat, ita ut recte & veraciter dicere posset: “Meditatio cordis mei in conspectu tuo semper a.”
[28] [alacrius exercet, morbo corripitur,] Cum enim his & hujusmodi agonibus insudaret, & pene infatigabili intentione sese avidus præliator hosti protervo ad singulare quotidie certamen objiceret, finis cunctis inevitabilis ostium corpusculi ejus cœpit pulsare, ut anima Deo dilecta diutissimis revincta cathenis carceralibus, tandem libera servitutis rumperet vincula, & Regi suo occurreret in gaudium ejus suscipienda, acerrima febri corpore prærepto, medullæ ejus igne perurebantur, & sanguinis unda per membra singula siccabatur, spiritus tamen, infirmante carnis vigore, fortior reddebatur, & ad Dei faciem deprecandam, quo celerrime soluto carnis vasculo liberaretur, magis ac magis accendebatur, cupiens secundum Apostolum dissolvi & esse cum Christo.
[29] [moritur, sepelitur in templo a se ædificato,] Divinitas autem fautrix bonarum precum, & rationabilium susceptrix votorum, illius preces benigne ad se admisit, & quod anxie petebat, pie implevit. Denique resolutione jam vicina, cœtibus populorum circum se astantibus, & quæ ventura erant ei, præstolantibus, paulo post futuram suam eis prædixit resolutionem b, & prout possibilitas permisit, ut sui memores essent, fideliter admonuit, quibus ultimum valedixit, ac postmodum Domino Deo pretiosam & sanctissimam reddidit animam; cujus corpori funebria impendentes obsequia, cum magna diligentia loculum præparaverunt, & in basilicam, quam ante obitum suum ipse præparaverat, terræ commendaverunt c.
[30] [miraculis inclarescit; dumque din post] Quem locum Dominus Jesus Christus ad demonstrandum, quem circa Famulum suum habuerit favorem, mirandorum operum consuevit nobilitare; neque enim vel hujus Operis sinit brevitas, vel stylo suppetit facultas enarrandi, quot infirmi post ejus excessum ad illius sepulchrum receperunt sanitatem vel debiles gressum; sed & dæmones ex obsessis corporibus propulsi, nec non plurima sunt mortalibus per intercessionem sanctissimi Sereni a Christo Domino collata beneficia, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat per omnia sæcula sæculorum. Amen.
[31] [non procul illinc corpus S. Sebastiani Suessionas fertur,] Post multum vero temporis accidit, ut beati Sebastiani martyris corpus in Suessionicam civitatem a Roma transportaretur. Cum vero quadam die per fines hominis Dei Sereni transire vellet multiplex vulgus sancti martyris ferens gloriosa pignora; actum est, ut credimus, superna disponente clementia, ut nullo modo a loco illo omnino sacrum removeri corpus posset; unde a diversis partibus infinita congregata est fidelium multitudo d. Tunc pariter unanimes Domini exorantes clementiam, ut eis revelare dignaretur, quid inde agere deberent. Inter quos clericorum quidam sapientissimus dans eis salubre consilium, hoc modo inquit.
[32] Si meæ suggestioni assensum præbere volueritis, portabitis ad Cellam beati Sereni sanctos martyris artus, [moveri id loco non potest, nisi ad oratorium S. Sereni,] ubi caput ipsius sancti martyris Sebastiani decenter reconditur, & forsan in hoc impetrare valebitis, quod fideliter petitis e. Qui protinus ejus verbis acquiescentes, & sacrum corpus sancti Sebastiani sine mora accipientes, cum tanta velocitate inde profecti ad oratorium sancti Viri sunt, acsi nullum pondus se ferre sensissent. Quo in loco juxta caput dicti pretiosi martyris Sebastiani diu commoratum est, ostendens per ista Dominus, ad laudem & gloriam sui nominis locum illum frequentantibus plurima beneficia se collaturum.
[33] Interea dum beati viri Sereni longe lateque fama percrebresceret, [sicque hujus fama increbrescente, illud etiam Francorum reges] cœpere nonnulli ejus sæpe sacra limina frequentare, ac meritis ipsius illic suorum criminum veniam postulare, ac tandem eam obtinere. Qui rumor tamdiu excrevit, donec ad aures gloriosorum regum, Karoli videlicet ac fratris ejus Pipini, omnino pervenerat. Qui propere consurgentes una cum matre sua Bertha, inclyta scilicet regina, perrexerunt visere Hominis Dei oratorium, ubi officiosissime suscepti sunt a servitoribus ejusdem loci. Ingredientes vero sanctam basilicam, oraverunt de more Dominum, ut per sanctum suum Serenum dignaretur eorum abstergere crimina, atque genti Francorum cuncta concedere tempora prospera pariter & pacifica f.
[34] Ubi vero longo consistentes tempore rebus propriis ditaverunt beati Viri locum de Cella juxta Cantumerulam, [invisunt, triumphantque de hostibus Sancti patrocinio,] seipsos ipsi commendantes, ac postmodum cum magno gaudio ad proprias reversi sunt sedes. Evolutis autem diebus aliquot, imminebat exercitui Francorum maximum prælium, cujus pavore undique concussi ac perterriti congregati sunt præfati reges apud castrum almi Medardi g cum cuneo sui exercitus; quem unanimiter deprecantes, ut pro eis Dominum efflagitare dignaretur, dederunt ei in appensione præfatum beati Sereni locellum h, ut amborum precibus adjuti, mererentur de hostibus suis feliciter triumphare. Inito vero certamine, & hostes per suffragia Sanctorum fugati, & inclyti reges cum suis in gaudio ad propria sunt reversi, laudantes ac benedicentes unigenitum Dominum ac Salvatorem nostrum.
[35] Sanctorum mortem in conspectu Domini preciosam beatissimi Sereni compatris i præcipui, [cujus Acta elogio] tum etiam confessoris egregii natalitia festa commendant. Jure etenim sacri ejusdem de sæculo transitus natalicium dixerim, quo mundani squalore emergens ergastuli, cœlestis meruit conscendere palatia regni, deque sinistra translatus in dexteram, jura mortis atrocia perenni immortalitate mutavit. Vere Beatus, vere omnipharia laude dignissimus, cui propositum fuit ita militare in sæculo, ut posset in perpetuum regnare cum Christo.
[36] Denique æterni Imperatoris victricia secutus beatissimus Serenus, [ab animi fortitudine,] atque inter athletas robustissimos, dato nomine, sacramentis militaribus obligatus, non segnis in divina militia torpuit, non sibi notam passus est desertoris immitti. Non denique turpem meditatus fugam, adversariis terga præbuit; quin potius viriliter cum hoste congressus, disciplinali ratione certaminis, non modo contrarios ictus clypeo fidei circumspectus elusit; verum etiam infestos inimici impetus ingenti pondere inclytus præliator oppressit. Ita Deo se in omnibus protegente, victor emergens curru evectus æthereo ad cœleste capitolium, nobilem erexit triumphum, palmaque immortalitatis pariter donatus & laurea, sydereos cœtus meritorum privilegio cumulavit.
[37] [a miraculorum copia & sanctitate,] Ibi feliciter perpetuus, ac perpetuo felix ipsi conregnans Christo, cohabitat angelis, conspaciatur archangelis, universis postremo Sanctorum omnium millibus conlætatur. Inde hodiernæ festivitatis manavere tripudia, inde Christianæ plebis tanta tamque solemnia gaudia profluxerunt. Hinc clerus concinit, inde populus plaudit, pauper tripudiat, dives exultat. Juvenes & virgines, senes cum junioribus laudent nomen Domini, cujus munere sanctus Serenus hic tantus, tam celebris, tam denique præcelsus emicuit, ut & sanctitatis apice * secundus & miraculorum copia maximus quibusque Sanctorum prædicetur merito comparandus.
[38] [a continentia, patientia, caritate aliisque virtutibus] Cujus enim continentiam singularis parsimoniæ non æquavit, cui virtute patientiæ impar fuit, quo fide inferior, spe minor extitit? quem denique summæ caritatis provectibus non transcendit? Quis ab eo egenus sine convivio fessus, sine solatio destitutus, sine præsidio aut quacumque debilitate corporis detentus absque incolumitatis abscessit remedio? Re etenim vera sic Christus in famulo suo Sereno humilitatis, caritatis ac misericordiæ cubile locavit gratissimum, ut, sicut dictum est, nulli statuerit justitiæ & sanctitatis fere secundum. Quanto principalium fulserit splendore signorum confessor Dei Serenus replicare superfluum judico, quæ tanta sunt, ut sui magnitudine multorum, imo omnium notitiam facile vendicarent.
[39] [petito tandem hic biographus claudit.] Qui ergo tanta potuit moribundus, credimus quidem, nec vana fide, multo potiora obtinere poterit immortalis. Si pugnans talia præstitit, regnans cum Deo incomparabiliter meliora præstabit. Hunc itaque votis, hunc debitæ servitutis frequentemus obsequiis. Nec torpet animus in officio, si non vult esse frustratus in voto, rogatus aderit, interpellatus favebit. Cuncta incommoda submovens, commoda omnia providebit. Flectet precibus Judicem, pro reis & fragilibus interpellabit Auctorem. Obtinebit apud Deum veniam criminum atque impetrabit immortalitatis munere consortia præmiorum, præstante eodem Domino nostro, cui laus perennis, gloria indeficiens, victoria immortalis nunc & in omnia sæculorum sæcula. Amen.
ANNOTATA.
a Psalmo 18 ℣. 15.
b Desguerroisius S. Serenum mortem suam proxime instantem adstantibus prædixisse, non affirmat.
c Saussayus de sepultura Sancti nostri sic scribit: Sepultus autem fuit Vir beatus honorificentissimo funere in ecclesia, quam ipse pone Cellam suam ædificaverat, ut per basilicam sive ecclesiam hic verosimillime intelligatur parva illa ecclesia, quam S. Serenus, cum viveret, æquali distantia, ut ad annum 637 Desguerroifius tradit, a Cantumerula & a Cella sua exstruendam curavit.
d De hoc miraculo, cujus Saussayus, cum translationem S. Sebastiani non attingat, meminisse, non debuit, actum est num. 7 & seqq. Commentarii prævii.
e Hic innuitur, caput S. Sebastiani in prioratu Cellæ exstitisse, antequam corpus ejusdem sanctissimi martyris Suessionas deferretur; qua de re vide Commentarium prævium num. 7 & 8, & Annotata cap. præcedenti subnexa ad litteram i: ibidem tamen dictis addi potest, apparere ex relatione Desguerroisii, num. 5 Commentarii prævii adducta, S. Fabiani reliquias, cum in ea non nominentur, in prioratu Cellæ non exstare; id autem, si has cum S. Sebastiani reliquiis, ut a biographo nostro traditur, Roma S. Serenus attulerit, mirum videri posse, suspicionemque ingerere, neutras hunc in Galliam tulisse. Porro per caput S. Sebastiani, quod in prioratu Cellæ exstare hic dicitur, intelligendum non est integrum fortissimi illius athletæ caput; nam & aliæ insuper ecclesiæ, ut apud Bollandum nostrum ad 20 Januarii in Commentario prævio ad Acta S. Sebastiani num. 21, 56, 57, 62 & 66, & in Appendice folio 1138 & 1140 videre licet, vel capite S. Sebastiani martyris vel ejus saltem parte gloriantur: hincque in mox dicta Desguerroisii relatione ex Diario visitationis, quæ anno 1502 in ecclesiis diœcesis Trecensis instituta fuit, excerpta, inque Commentario prævio num. 5 a nobis recitatanon integrum S. Sebastiani caput, sed pars dumtaxat capitis superior in prioratu Cellæ quiescere, recte asseritur.
f Quæ hoc & sequenti numero de Carolo & Pippino hic narrantur, refutata sunt in Commentario prævio num. 16, 17 & 18.
g Monasterium scilicet S. Medardi prope Suessionas, quod etiam castrum S. Medardi nominatum invenitur.
h An ergo vult biographus, locum de Cella subtus Cantumerulam S. Medardo ad pensionem datum fuisse a regibus Carolo & Pippino? Desguerroisius tantum scribit, duos illos reges misisse, ut se commendarent Deo sub invocatione SS. Medardi & Sereni, pensionisque S. Medardo sive ejus monasterio assignatæ non meminit.
i Compater, ut Cangius in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis ad vocabulum compater ex Joanne de Janua scribit, in communi acceptione est, Quasi simul ejusdem filii pater, qui filium alicujus baptizat vel Christianum facit, vel ad baptismum vel ad confirmationem tenet: sed hic S. Serenus verosimiliter vocatur compater ratione S. Benedicti, quia sicuti hic Sanctus est pater seu conditor instituti regularis, quod in prioratu Cellæ servandum est, ita S. Serenus ipsiusmet loci prioratus Cellæ pater est seu conditor, adeoque simul cum S. Benedicto ejusdem prioratusCellæ quodammodo pater seu conditor existit.
* ad. nulii
DE S. JOANNE EPISC. CONFES.
COMI IN DUCATU MEDIOLANENSI.
SECULO VII.
SYLLOGE.
Sancti memoria & gesta.
Joannes episc. Comensis confes., Comi in ducatu Mediolanensi (S.)
AUCTORE J. B.
Sanctum Joannem hujus nominis secundum, sublato e vivis S. Victorino, [Sancti hujus] Comensibus infulis admotum fuisse, gregique suo Majorum suorum exemplo insigni sanctitate præluxisse, recentioris ævi scriptoribus in confesso est: cetera, quæ de illo traduntur, fere in ambiguo sunt. Duorum supra viginti Comensium antistitum sacris Fastis adscriptorum continuam seriem exhibent Benedictus Jovius lib. 2 Novocomensis Historiæ, Ferrarius in Topographia nova ad Calendarium Romanum, Ughellus tom. 5 Italiæ sacræ auctæ, quos inter Joannes II occurrit ordine 18. Primum in ea locum obtinet S. Felix; non quod ante hunc nullus Comensem ecclesiam moderatus antistes fuerit, sed quod antiquiorum præsulum nomina, gestaque (si Jovio, Tattoque credimus) posterorum memoriæ subtraxerit improbitas temporum, motæque in Christianos Romanorum imperatorum edictis persecutiones. Alterum in ea locum S. Provinus occupat; tertium vero S. Amantius. Hunc S. Felici suffectum esse in Notis Martyrologii Romani ad diem VIII Aprilis Baronius scribit: quod si ita est, Joannes hujus nominis secundus non 18, sed 17 Novocomensium episcopus dicendus est: verum Eminentissimum Cardinalem ex antiquo Comensis ecclesiæ hymno refutat Ughellus citatus.
[2] Ballarinus in Chronico Comensi Italico parte 2 S. Joannem sequenti celebrat encomio. Decreta erat S. Victorino, [Ballarinus, Ughellus,] priusquam migraret e vita (ne quid contra veterem consuetudinem faceret) futuri pontificis electio. Qua occasione, divino nutu, ad gradum episcopalem evexit nobilem civem Comensem, Chiesia oriundum prosapia Joannem dictum hujus nominis secundum. Decessoribus suis sanctitate non cessit, quippe sanctis eorum vestigiis insistens cæcis peccatoribus multum attulit lucis, commonstrans illis cæli iter, peritique instar naucleri neque sudoribus, neque laboribus parcens, ut ad desideratum adduceret portum commissam sibi naviculam. Obiit anno Domini DCLX die V mensis Octobris, Vitaliani I Pontificis tempore, sub Constantino III imperatore, regnante in Italia Aritperto Longobardorum rege, sepultusque est in æde SS. Apostolorum, & adscriptus sanctis in cælo Pontificibus. Eadem pene in serie Comensium episcoporum Ughellus habet. S. Joannes (inquit) hujus nominis secundus ex familia Chiesia Comensis, ut arbitrantur nonnulli, Comensi throno promotus est anno DCXLIV. Sedit annos XVI, vitamque liquit die V mensis Octobris, anno DCLX, sepultusque est in cathedrali.
[3] [Tattus & Novocomense Proprium] Fusius quoque in Annalibus Comensibus de S. Joanne agit Aloysius de Tattis ad annum 644 & seqq. strictius vero in Sanctuario seu Martyrologio Novocomensi, ad sextum Nonas Octobris ita scribens: Novocomi in ecclesia D. Abundii natalis S. Joannis secundi hujus nominis episcopi & confessoris, qui tempore Rotharis Longobardorum regis & Arianæ hæreseos assertoris multas insectationes sustinuit: e quibus tandem ereptus pro laboribus suis a Domino æternæ vitæ coronam recepit. Citat in Notis ecclesiæ Novocomensis Officia, Felicianum Ninguarda in Descriptione urbis ecclesiarum, ubi de basilica S. Abundii, Robertum Russcha Antiquitatum suæ familiæ lib. 1, Philippum Archintum, Lazarum Caraffinum Novocomensem episcopum, aliosque, sed quorum Opera ad manus nostras non pervenerunt. Citari hic audis ecclesiæ Novocomensis Officia: recte tamen, nullum de S. Joanne in ecclesia Comensi recitari Officium, Ferrarius scripsit; quippe cujus Topographia, jam inde ab anno 1609 lucem aspexerat, cum citata a Tatto Officia serius in publicum prodierint, nempe sub Lazaro Caraffino, qui a Melphiensi ad Novocomensem sedem translatus fuit anno 1626 mense Januario, teste Ughello.
[4] Neque Ferrarii Topographia solum posteriora sunt Novocomensis ecclesiæ Officia propria, [anni 1644 & 1650 meminerunt:] verum etiam Urbani VIII Pontificis decreto anni 1634, quo cautum est, ne quis Sanctorum Albo adscribere quempiam audeat, nisi cui veneratio cultusque publicus & quidem immemorabilis, id est, ad minimum secularis suffragetur. Illa enim anno 1644 & 1650 Comi sunt edita, notante Tatto ad annum 591 in Annalibus Patriæ. Porro decretum hoc a decennio latum ignorare non potuit Caraffinus: unde nefas est dubitare, quin vir doctus, & antiquitatis amantissimus, rerumque ad suam diœcesim spectantium peritissimus, S. Joannis immemorabilem apud suos cultum rite sibi probatum exploratumque habuerit; vel ex Benedicto Jovio (ut ut forte auctores illo antiquiores desiderentur) cujus Annales integro seculo Urbani præcessere decretum, desinuntque in annum 1532, constantique traditione Comensium Colitur autem ejus memoria Officio duplici in eodem, in quo conditus est, SS. Apostolorum Petri & Pauli, nunc vero S. Abundii templo. Quare, ad vindicandum Joanni sanctitatis titulum, pluribus haud opus esse existimo.
[5] Incerta esse pleraque alia, quæ de Joanne traduntur, [quorum varia placita quoad electionem] initio diximus. Singulorum, quos citavimus, testimonia expendamus. Ballarini sententia est, ut ex verbis ejus liquet, fuisse Comensibus præsulibus in more positum, ut successorem sibi quisque deligeret; viguisse hunc morem, donec Deodatus, urgente Liutprando Longobardorum rege (Liutprandus antiqua monumenta habent apud Muratorium in Annalibus Italiæ ad annum 712) Comensium factus est episcopus 23, ut tradit in S. Flaviano 2. Ballarino subscribit Ughellus. At Tattus S. Joannem non a Victorino, sed a clero Comensi promotum asserit. Addit Nicolaus Coletus in Notis ad Ughellum, post S. Abundium, quartum Comensium episcopum, a decessore suo ad episcopalia munia designatum esse neminem. Ego vero Ballarini Ughellique assertum ex antiquioribus monumentis ægre probatum iri credo. Etenim Benedictus Jovius sanctos quidem Felicem, Provinum, Amantium sibi, cum viverent, successorem designasse, verbis disertissimis tradit lib. 2 Comensis Historiæ: verum id subsecutis in usu fuisse episcopis, ne verbo quidem, unde extundi possit, insinuat.
[6] S. Joannem patria fuisse Comensem, nobilique Chiesiorum prosapia oriundum, [patriam,] idem Ballarinus est auctor: nihil equidem Comensium gloriæ, nihil Chiesiorum splendori detractum volo: vereor tamen, quod hoc loco Ballarinus scribit, solide probari ut possit. Benedictus Jovius patriæ suæ episcopos referens, SS. Eusebium & Eutichium Comi natos fuisse, non præterit, neque id verisimiliter in S. Joanne neglexisset, si & hunc popularem suum certo comperisset. Sanctorum quoque, quos Comum orbi dedit, lib. 1 de Nobilitate Comensi Porcacchius texuit seriem, in qua Eusebii, Eutichiique fit mentio; S. Joannis episcopi nulla. Hinc forte Ughello, cum dixisset S. Joannem Comi ex Chiesia familia natum, mox adjicere visum est, ut arbitrantur nonnulli. Audire denique juverit Aloysium Tattum in Annalibus Patriæ suæ ad annum 644 ita loquentem: Unde originem traxerit Joannes, haud scitur, quamvis recentiores Comensem faciant, & in honore Chiesiam familiam habeant, qua natum autumant. Punctum hoc aliis stabiliendum relinquimus, quia animus nobis non est, sortis incertitudini veritatem exponere, quandoquidem nihil occurrerit ea de re proferendum, præter auctoritatem historicorum aliquot, quibus, utpote exiguæ fidei, probatio incumbit.
[7] [annum suscepti episcopatus,] Multum quoque obscuritatis habet annus suscepti a S. Joanne Comensis ecclesiæ regiminis. Transiit ad vitam cælestem Victorinus S. Joannis decessor, Ballarino teste, anno Domini 644 die V Septembris, summum Pontificatum Theodoro I, Constantino vero III imperium Orientale administrantibus; multaque usus est consuetudine cum Gundeberto Longobardorum rege, Rotharis successore; quod postremum etiam scribit Ughellus: Cum igitur decumana persecutionum procella, quam ab Arrianis pro tuendo grege passus fuerat, strenue perfunctus fuisset, successissetque Rothari Cundipertus rex egregie pius, ab eo retulit Victorinus plura privilegia, atque immunitates in favorem suæ ecclesiæ. Quæ quia sibi non cohærent, non satis constat, inquit Tatrus in Martyrologio ad V Septembris, quo defunctus fuerit anno Victorinus, licet plerique recentiores indubitanter asserant, ex hac miseriarum valle sublatum anno Dni DCXLIV; quomodo accidere id potuit sub Constantino III imperatore, qui triennio ante imperare pariter & vivere desierat, nempe anno DCXLI. Quomodo cum Gundeberto Longobardorum rege intima usus est consuetudine, ab eoque multis condecoratus immunitatibus, si Gundebertus non, nisi anno DCLXI Italici regni habenas assumpsit? Annus autem, quo Comensem cathedram Joannes adiit, non minus incertus est, quam ille, quo obiit Victorinus.
[8] [gesta adversus Arrianos,] Ballarino & Ughello Tattus succedat. Scribit is, S. Joannem tempore Rotharis Longobardorum regis multas insectationes sustinuisse. De Rothari Carolus Sigonius de Regno Italiæ lib. 2 ita scribit: Arialdo vero sine virili stirpe mortuo, Longobardi comitia creando regi habuerunt, ac Gundebergæ mariti regisque optionem, ut ante Theodolindæ, dederunt. Illa Rotharim Harodum genere ducem Brixiæ accersivit, ac maritum sibi ascitum Longobardis, ut ad regnum eveherent, auctor fuit… Hic rex hæresi Arriana, quam majore, quam adhuc quisquam alius, ope defendit, fuit imbutus, verum ceteris virtutibus illo loco dignissimus. Sub hoc rege duo plerisque Insubriæ ecclesiis præfuere antistites, alter Catholicus, Arrianus alter, ut Paulus diaconus Forojuliensis tradit, atque adeo etiam verisimiliter Novocomo. Unde & turbas identidem in Catholicos ab Arrii sequacibus fuisse motas, non absurde deducitur. Suadet id etiam S. Joannes Bergomensium episcopus, S. Joanni nostro synchronus & vicinus, aliquanto post (circa annum 683) Arrianorum furori litatus, si Sigonio credimus. Peculiare factum, quod referret, Tattus non habuit certæ fidei monumentis roboratum; nec referunt ceteri.
[9] Quo Christi anno fato cesserit S. Joannes, non una est auctorum opinio. [emortualem] Ceterarum ea apparet verisimilior, quæ anno Domini 660 ejus obitum illigat, quamque Ballarinus, Ughellus & Tattus tradunt. Minus Tatto probatur cujusdam recentioris (Roberti Rusca lib. 1 de Nobilitate suæ familiæ) assertio, secundum quam anno 714 Joannes obierit. Joannem enim hujus nominis secundum, inquit, Joannes tertius, Ottarianus, Benedictus, Flavianus, Deodatus exceperunt: horum autem postremus episcopalem sedem anno Domini 721 occupabat; in cujus rei testimonium profert datum illo anno Cumanæ ecclesiæ episcopo Adeodato a Liutprando Longobardorum rege privilegium; aitque, fieri quidem potuisse, ut tantilla annorum intercapedine præsules quatuor Comenses infulas susceperint, susceptasque posuerint: at parum fore credibile, si quis pacato animo rem expendere voluerit; qua in re Tatto refragari nolim. Ceterum Liutprandi diploma exstare ait (ubi de Joanne) in archivio episcopali Comensi, licet pag. 944 illius dumtaxat compendium referat.
[10] Monet præterea Tattus, Robertum, sicut in S. Joannis, [annum] ita & in assignando Deodati emortuali anno hallucinatum esse: siquidem anno 781 in vivis esse desiisse Deodatum, scripserit; eo videlicet tempore, quo, exciso Longobardorum regno, Carolus Magnus Franciæ rex potiebatur Italia: cum tamen (quod uno omnes ore fatentur) post Deodatum quinque Novocomenses numerentur episcopi genere Longobardi, & a regibus Longobardis ad id muneris evecti, procul dubio cum in ipsorum potestate erat Italia, non Caroli Magni tempore, quo Italiæ regno exciderant Longobardi, post captum anno 774 Ticini Desiderium. Vide Sigonium lib. 3 de Regno Italiæ, & Muratorium in Annalibus Italiæ ad hunc annum. Si verum est, quod lib. 1 cap. 4 de Nobilitate Mediolanensi Paulus Morigius scribit, nempe anno 635 Joanni nostro alterum successisse Joannem hujus nominis tertium, ille ante medium seculi VII obiisse dicendus est; verum circa medium ejusdem seculi Comensem cathedram etiamnum occupasse Victorinum Joannis secundi decessorem, probabilius apparet, magisque receptum est. Vide Tattum in Victorino, & Acta nostra tom. 2 Sept. pag. 541.
[11] [& diem examinantur.] Ballarinum num. 7 ex Tatto erroris arguimus, quod Victorinum anno 644 sub Constantino III e vivis ereptum fuisse, scribat: fuit is Constantinus Heraclii imperatoris filius anno 641 (eodem, quo pater ejus obierat) atque adeo triennio ante assertam a Ballarino Victorini mortem, veneno a Martina Augusta propinato, ut creditum fuit, sublatus e medio, teste Baronio. At cum Ballarinus etiam Joannem secundum sub Constantino III obiisse dicat, non de Constantino Heraclii filio, sed nepote, quem alii Constantem, alii Constantium, alii denique Constantinum appellarunt, intelligendus videtur. Dies denique S. Joanni natalis non idem est omnibus, his 2 Octobris, illis V ejusdem mensis assignantibus. Postremum Ballarinus in Joanne secundo, & Ferdinandus Ughellus in serie Episcoporum Comensium num. 18, affirmant, sed omni auctoritate destituti, inquit Tattus, quibus hic traditionem opponit ecclesiæ Comensis, quæ sancti sui Præsulis memoriam semper secundo Octobris, non quinto recoluit, cui in tanta antiquiorum monumentorum penuria adhærere, tutius atque consultius arbitramur.
DE SS. LEODEGARIO EPISCOPO ET GERINO COMITE FRATRIBUS MARTYRIBUS.
IN GALLIIS.
ANNO DCLXXVI ET DCLXXVIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Leodegarius episcopus frater M. in Galliis (S.)
Gerinus comes frater M. in Galliis (S.)
AUCTORE C. B.
§ I. S. Gerini memoria in Fastis sacris, cultus ecclesiasticus & an ei titulus Comitis conveniat.
Par simile illustrissimorum fratrem, qui in Gallia annis circiter novemdecim ante eadem fere de causa, & eodem verosimiliter auctore Ebroïno, [S. Gerinus, frater S. Leodegarii] impia & crudeli morte affecti sunt, produximus mense præcedenti ad diem XXVIII, S. Annemundum episcopum Lugdunensem & Dalfinum ejusdem Lugdunensis civitatis præfectum. Hunc tamen Sancti titulo non distinximus, nec de ipso acturi eramus, nisi id exegissent gesta & martyrium S. Annemundi, cum nec Fastis sacris inscriptum legerimus, nec alicubi speciali cultu honoratum. At Gerinus comes, qui varie a væriis, ab aliis scilicet Guerinus, Gairinus, & Garinus; ab aliis vero Girinus, Gaerinus & Gairoenus, imo & Warinus seu Varinus scriptus invenitur, plus hic aliquid requirit; nam & ejus gesta non modo cum gestis fratris sui S. Leodegarii similiter connexa sunt, sed & nomen ut sancti Martyris multis sacris Fastis ipsique hodierno Martyrologio Romano adscriptum est, & cultus non uno in loco specialis sufficienter confirmatus; quæ cum non omnibus lectoribus nostris tam plene cognita sint, multum quippe abest, ut per ecclesiam tam celebris sit S. Gerinus comes, quam S. Leodegarius episcopus, primum exponenda & probanda suscipimus.
[2] Initium ducimus ab Auctariis Usuardini Martyrologii, a Sollerio nostro editis. Istic ex codicibus Antverpiensi, Antverpiensi maximo, Ughelliano & antiquissima editione Lubecana Maxima datur hæc annuntiatio ad diem 2 Octobris: [Usuardo aucto, variisque aliis] Eodem die sancti Gerini martyris, fratris beati Leodegarii, quibus verbis ex Bruxellensi codice additur: Quem Ebroïnus lapidibus obrutum interfecit. Ex Hagenoyensi codice: Ipsa die Gerini fratris sancti Leodegarii martyris, quem idem Ebroïnus ligatum ad stipitem lapidibus obrui præcepit. Ex editione Lubeco-coloniensi: Item sancti Garini martyris, fratris beati Leodegarii prædicti episcopi. Ex Greveni editione: Item sancti Gerini martyris, fratris beati Leodegarii episcopi, quem vilis apostata Ebroïnus de exilio reductum jussit lapidibus obrui. Denique ex editionibus Bellini & Molani, sed iisdem verbis, quibus ex codicibus Antverpiensibus. Usuardinis auctariis jungo annuntiationem unam, quam ex vetustiori suo Vaticano codice Rosweydiani Adonis textui subjicit Dominicus Georgius, quæque, ubi de speciali S. Gerini cultu mox sermo erit, usui iterum est futura: est autem hæc: Apud Verziacum castrum, sancti Girini martyris, fratris sancti Leodegarii episcopi.
[3] Martyrium S. Gerini celebrarunt etiam ad eumdem diem auctor Florarii nostri Ms. istis verbis; [Fastis sacris ad 2 Octobris inscribitur,] Item sancti Gerini martyris, fratris beati Leodegarii, qui ab Ebroïno captus, post lapidibus obruitur. Auctor Martyrologii Germanici: Item sancti martyris Gerini, qui mox memorati sancti episcopi Leodegarii frater ab antedicto infami apostata Ebroïno ab exsilio evocatus & absque omni culpa lapidibus obrutus fuit. Saussayus in Martyrologio Gallicano post prolixum elogium S. Leodegarii, in quo & Gerini martyrium exponit: Ipso die natalis est præfati sancti Gairini, fratris sancti Leodegarii, celebris; cujus mors in Dei conspectu propter innocentiam pretiosa, ab Ecclesia pro martyrio censita est, hocque titulo ejus memoria priscis tabulis adscripta, sacris anniversariis honoratur. Longum quoque utriusque Sancti elogium texuit Petrus de Natalibus lib. 9 cap. 13 sub isto titulo: De sanctis Leodegario episcopo & Gerino mart. & hac clausula: Passio horum Martyrum agitur VI Non. Octobris. Mitto Galesinium, Maurolycum, aliosque recentiores, qui S. Gerini martyris memoriam recolunt in suis Fastis, ac demum hodierni Romani Martyrologii annuntiationem subnecto: Item sancti Gerini martyris, fratris ejusdem beati Leodegarii, qui ibidem lapidibus obrutus est. Verum hæc in loco martyrii assignando, quod hic notari convenit, satis exacta non est.
[4] Nam, cum proxime sequatur annuntiationem, qua S. Leodegarius in territorio Atrebatensi necatus asseritur, [licet, uti locus, sic &] ultimo suo membro importat, S. Gerinum in eodem Atrebatensi territorio lapidibus obrutum fuisse, quod vel a veritate alienum est, vel certe admodum dubium; S. Gerinus enim, ut ex Actis edendis patescet, eo in loco lapidibus est obrutus, ad quem Theodorico Francorum regi cum fratre suo Leodegario sistendus ab Ebroïno majore-domus fuerat arcessitus; est autem perquam verisimile, hunc non alium fuisse, quam civitatem Parisiensem aut quamdam e villis haud procul ab ea dissitis, in quibus Francorum reges ver sari frequenter solebant, tumque etiam Theodoricus, nisi forte fuerit Parisiis, verosimiliter versabatur. Sane nihil occurrit, unde appareat, quod tunc sive ad conventum celebrandum, sive aliam ob causam in territorio Atrebatensi Theodoricus exstiterit. Advertit hæc haud dubie Castellanus; hincque in Additionibus & Correctionibus ad Martyrologium suum Universale S. Gerini martyrium prope Parisios consignavit, quod ante in ejusdem Supplemento ad territorium Atrebatense Martyrologii Romani Baroniani exemplo retulerat. At sancti Gerini palæstram generaliori loquendi modo in Galliis locare propterea malo, quod, cum omnino certum non sit, Theodoricum tunc, cum Gerinus necaretur, Parisiis vel in hujus urbis vicinia exstitisse, certum etiam omnino non sit, an S. Gerinus prope Parisios, an in alia Galliarum parte martyrio fuerit coronatus.
[5] [dies martyrii incertus sit,] Porro ut locus, sic & dies martyrii S. Gerini incertus est: constat quidem ex Actis priori loco edendis, S. Leodegarium aliquanto temporis spatio post necem Gerini, quæ, ut post videbimus, anno 676 contigit, ad monasterium Fiscamnense fuisse abductum, in eoque per biennium fere resedisse, antequam martyrio coronaretur, quod, ut postmodum pariter videbimus, ad 2 Octobris anni 678 referendum est; quare etiam martyrium S. Gerini ad 2 Octobris anni 676, quo passus est, referendum erit, si illud temporis intervallum, quod inter ejus necem & Leodegarii ad monasterium Fiscamnense adventum intercedit, una cum biennio fere, quo ibidem is versatus est, duos annos integros, nullo etiam die vel deficiente vel redundante, perfecte constituat; ast cum id incertum sit, nullaque ratione queat probari, pro incerto etiam habeo, an S. Gerinus 2 die Octobris anni 676, an alio fuerit occisus, idque quamvis ejus nomen vix ad alium diem Fastis sacris inveniatur adscriptum; vulgo enim jam notum est Sanctorum Passiones, Translationes, Elevationes & similia, non iis semper diebus, quibus acciderunt, sed sæpe aliis pro arbitrio assumptis in Martyrologiis annuntiari, ut nec ad XXV Augusti S. Gerini martyrium referendum sit, etiamsi, teste Chiffletio in Dissertatione de annis Dagoberti cap. 16, in antiquis membranis legatur: Lapidatio beati Gayreni est VIII Kalendas Septembris. Id nihilominus movisse videtur Castellanum, ut in Additionibus & Correctionibus Martyrologii sui Universalis S. Gerini lapidationem ad XXV Augusti consignaret, quamvis eam jam ante retulisset ad 2 Octobris, qui dies ad memoriam S. Gerini celebrandam a martyrologis, qui eum post ætatem Usuardi Fastis suis primo inscripserunt, non alia forte de causa electus fuit, quam quod eo jam S. Leodegarius in Adonis & Usuardi Martyrologiis esset signatus, congruumque ducerent, ut duo illi Fratres, qui ab eodem Ebroïno eadem de causa injuste fuerant occisi, eodem etiam die memorarentur. Progredior nunc ad qualemcumque S. Gerini cultum probandum.
[6] [habetque cultum] Bailletus ad 2 Octobris, a quo Auctor Vitarum Sanctorum Augustodunensium anno 1713 Gallice editarum, & Saussayus verbis num. 3 recitatis non dissentit, S. Gerinum publice ab Ecclesia honorari, generatim quidem affirmat, sed locum, in quo is cultu ecclesiastico gaudeat, in particulari nullum assignat. Facit id D. Michaël Germanus Congregationis S. Mauri monachus in Historia parthenonis S. Mariæ Suessionensis anno 1675 a se conscripta: in ea enim, ubi pag. 294 mortem Gerino ab Ebroïno illatam narravit, mox subdit: Honoratur (Gerinus) ut martyr in ecclesia S. Mariæ (Suessionensi) quæ ejus reliquias possidet. Dionysius Sammarthanus Galliæ Christianæ auctæ tom. 2 col. 369 de Ebroliensi, Ordinis S. Benedicti in diœcesi Claromontensi cœnobio, quod vulgo S. Leodegarii monasterium nuncupatur, sic agit, ut S. Gerinum summo in honore ibidem etiam haberi, satis indicet; ait enim, sacra S. Leodegarii pignora una cum reliquiis S. Gerini, fratris ejusdem S. Leodegarii episcopi Æduensis, in altari principe ibidem asservari, adeoque sacris Sanctorum reliquiis annumerari. Duobus hisce scriptoribus Benedictinis accedit P. Petrus Franciscus Chiffletius Societatis nostræ sacerdos, qui Majores nostros de cultu, quo in Vergiacensi seu Verziacensi S. Viventii monasterio, territorii Æduensis seu Augustodunensis ad radices montis Vergiaci sito, S. Gerinus gaudet, sequenti hac notitia submissa edocuit: In monasterio S. Viventii Vergiacensi, in una capsa cum reliquiis S. Renoberti Bajocensis episcopi, & S. Zenonis ejusdem diaconi asservantur quædam ossa S. Guerini martyris cum hac inscriptione: “Beatus Guerinus, cujus hic sunt sacra ossa, frater fuit beati Leodegarii martyris. Hunc tempore Theodorici regis Ebroïnus, qui tunc major-domus existebat, ex invidia, diabolo instigante, jussit lapidibus occidi. Quod cum factum fuisset, a quibusdam nobilibus & religiosis viris sepultus est in monte Vergiaco juxta mœnia castri” quod tunc scilicet, si modo jam erat conditum, cacumini montis illius erat impositum. “Cujus orationibus a Deo adjuvari devota mente poscimus; & quem in terris tamquam patronum ob honorem martyrii veneramur, advocatum in cælis pium habeamus apud Patrem nostrum, qui vivit & regnat per omnia sæcula sæculorum. Amen.”
[7] Addit deinde laudatus Chiffletius: In ecclesia S. Viventii ad quatuor angulorum templi commissuram versus illam partem, [ecclesiasticum diversis locis,] quæ cacumen montis Vergiaci respicit, mausolæum S. Guerini existit, monumento plano sine inscriptione notatum, supra quod binis columnis suffultum ad trium circiter pedum altitudinem lapis in formam crucis efformatus assurgit, sub quo peregrini, qui dictam ecclesiam invisunt, devote genuflectendo transeunt. Ex quibus omnibus certum est, S. Gerinum, si non in pluribus Galliarum locis, saltem in tribus jam memoratis cultum ecclesiasticum diu habuisse, hodieque etiamnum verosimillime habere, ut a vero haud dubie aberret Castellanus, dum in Supplemento Martyrologii sui Universalis ad annuntiationem S. Gerini in margine annotat, sanctum illum Martyrem nec in loco martyrii, nec alibi uspiam cultum umquam habuisse; sed hic martyrologus forte dumtaxat vult, non reperiri, S. Gerinum ullibi umquam Officii ecclesiastici in ejus honorem concinnati recitatione, annuæve festivitatis celebritate fuisse honoratum, quod nec ego comperi, excussis etiam Breviariis, quibus Officium de S. Leodegario, unaque de fratre ejus Gerino insertum forte esse suspicabar; puto tamen in iisdem tribus memoratis locis in Officio ecclesiastico, quod ad 2 Octobris recitatur, S. Gerini saltem præscribi commemorationem, uti etiam in monasterio Maxentiano, cujus monachi aliquot corporis S. Gerini, æque ac S. Leodegarii, particulas penes sese etiamnum existere contendunt, proque sancto martyre ab immemorabili tempore Gerinum venerati sunt, quod an etiam laudata num. 6 monasteria fecerint, nunc indagemus.
[8] Chiffletius num. 6 laudatus notitiæ a se missæ nihil subjecit vel præmisit, quod vel inscriptionis, quam ossa S. Gerini præferunt, vel mausolæi, quod in ecclesia S. Viventii Vergiacensi in honorem ejusdem sancti Martyris erectum est, [cujus summa antiquitas in monasteriis Vergiacensi] antiquitatem commendaret, ut ex Chiffletiana notitia tantum habeamus, S. Gerinum seculo præcedenti, quo illa ad Decessores nostros transmissa est, cultu ecclesiastico in monasterio Vergiacensi fuisse honoratum; at cultum S. Gerini apud monachos Vergiacenses multo antiquiorem esse, probari interim utcumque potest ex annuntiatione S. Gerini a Dominico Georgio ex vetustiori suo Vaticano codice Rosweydiani Adonis textui subjecta, quam num. 2 adduximus, quaque S. Gerinus apud Verziacum castrum idcirco verosimiliter annuntiatur, quod tunc, cum vetustior ille Dominici Georgii codex Vaticanus scriberetur, S. Gerinus in monasterio Vergiacensi cultu ecclesiastico jam gauderet, nisi forte quis velit, in memorato codice Vaticano S. Gerinum propterea tantum apud Verziacum castrum annuntiari, quod sacrum ejus corpus in monte Verziaco haud procul a castro cognomini aliquamdiu jacuerit sepultum. Verosimillimum sane id foret, si idem ille codex Vaticanus ante finem seculi noni, sub quem aut etiam serius monasterium Vergiacense tantum est conditum, fuerit conscriptus; neque enim sic alia suppeteret verisimilis ratio, ob quam in eo S. Gerinus apud Verziacum castrum annuntiaretur; verum codex ille Vaticanus, quem ad certum ævum ipse Dominicus Georgius non refert, tantæ vetustatis esse non videtur. Certe annuntiatio S. Gerini, quæ ei inserta est, ad Rosweydianum Adonis textum non pertinet, & an illa etiam ad genuinum Adonem pertineat vel ex eo potest ambigi, quod dubium admodum sit, an ætate Adonis jam castrum Vergiacense exstiterit. Adde, quod inscriptio num. 6 notitiæ Chiffletianæ inserta, cum de ejus vetustate non constet, indubitatam non faciat S. Gerini sepulturam in monte Vergiaco juxta mœnia castri, adeoque dubium sit, an propterea in Vaticano Georgii codice apud Verziacum castrum S. Gerinus annuntietur.
[9] [& Suessionensi, quæ certa est in Ebroliensi, ex reliquiarum,] Utut sit, cum jam a seculo decimo major pars corporis S. Gerini, ut post videbimus, in monasterio Ebroliensi exstiterit, sacrisque Sanctorum reliquiis hæc fuerit accensita, dubium saltem non apparet, quin S. Gerinus in eodem monasterio longissimo abhinc tempore cultum ecclesiasticum habuerit; quapropter verisimile etiam fit, eumdem sanctum Martyrem eodem honore in monasteriis Vergiacensi & Suessionensi non uno abhinc seculo fuisse gavisum, cum verisimile, ut mox apparebit, etiam evadat, in iis sacras S. Gerini reliquias a pluribus jam seculis exstitisse. Sed antequam rem hanc pluribus pertractem, necesse est, ut de reliquiis S. Gerini, de iis S. Leodegarii infra in particulari acturus, nonnulla hic jam disseram, quo hactenus asserta firmiora subsistant. Laudatus enim dominus Germanus in Opere num. 6 cit. pag. 398, ab Ebroliensibus in Arvernia monachis affirmari, asserit, quod corpora SS. Leodegarii & Gerini in ipsorum ecclesia existant, præter caput & alterum S. Gerini brachium, Meimacensibus in diœcesi Lemovicensi monachis donata; id autem cum iis, quæ de reliquiis ejusdem sancti Martyris etiam alibi existentibus jam dicta sunt, non satis recte congruit.
[10] [quarum nulla pars in monasterio Meimacensi existit,] Dico itaque in primis, non probari, caput & alterum S. Gerini brachium Meimacensibus monachis umquam fuisse concessa, hicque verosimiliter D. Germanum in eo, quod ab Ebroliensibus generatim contendi affirmat, idcirco hallucinatum esse, quod, cum apud Mabillonium Seculo 2 Bened. pag. 706 legisset, Maxentienses in diœcesi Pictaviensi monachos majorem partem reliquiarum S. Leodegarii cum corpore S. Gerini, ejus fratris, Ebroliensibus dimisisse præter caput & manus, quæ Bernardus Guido Lutevensis episc. in Tract. de Sanctis Lemovic. num. 40 apud monasterium Maymacum Ordin. S. Bened. pia devotione coli affirmat, ad verba illa præter caput & manus, quorum etiam loco substituit præter caput & brachium, non satis attenderit, sicque hæc, ipsomet Bernardo Guidone non consulto, ad S. Gerinum, quod loquendi modus Mabillonii, utpote ambiguus, non impediebat, referenda duxerit; certe in Tract. cit., quem studiosus lector in Bibliotheca nova a Philippo Labbeo Societatis nostræ sacerdote edita tom. 1 ad pag. 629 inveniet, caput & manus non S. Gerini, sed S. Leodegarii apud Maymacum in monasterio pia devotione honorari, Bernardus Guido affirmat. En ejus verba: S. Leodegarii Augustodunensis episcopi & martyris, quem Ebroïnus major domus regiæ decollavit & exoculavit, MANUS & CAPUT apud Maymacum in monasterio pia devotione venerantur, quibus cum de S. Gerino nil commemoret, verosimiliterque tamen ob subjectæ materiæ affinitatem commemorasset, si in Meimacensi monasterio ejus aliquot reliquiæ cum S. Leodegarii reliquiis etiam exstitissent, persuasum mihi habeo, nec caput nec brachium aliundve S. Gerini membrum a Meimacensibus possideri, nisi forte, quod mihi incompertum est, sacras illas exuvias post ætatem Bernardi Guidonis sæpe laudati obtinuerint.
[11] Quamquam autem nec caput nec manus brachiumve S. Gerini apud Meimacenses monachos existat, [immemorabili in iis, ut,] non est tamen, quod quisquam propterea existimet, integrum ejusdem sancti Martyris corpus cum capite, manibus ceterisque omnibus membris ab Ebroliensibus possideri. Ex dictis enim num. 6 liquet, aliquas S. Gerini reliquias in monasteriis Vergiacensi & Suessionensi existere; imo verosimillimum etiam est, jam a pluribus seculis tum per sanctimoniales S. Mariæ Suessionenses, apud quas S. Sigrada, de qua ad IV Augusti apud nos actum est, SS. Leodegarii & Gerini mater, post mariti obitum, filiis matura jam ætate florentibus, religiosam vitam fuerat amplexa, tum per monachos Vergiacenses, in quorum vicinia S. Gerinus, ut notitia Chiffletiana num. 6 adducta præfert, a nobilibus religiosisque viris fuerat sepultus, partem aliquam reliquiarum S. Gerini petitam impetratamque fuisse; sed unde & quo determinato tempore, veterum monumentorum penuria me latet, ut locus hic dumtaxat conjecturis esse queat; ne vero has, quas hic facere non abs re erit, pro parum aptis quis forte habeat, nonnulla, quæ postmodum fusius majori pro parte exponentur, paucis hic ad clariorem jam dictorum ac porro dicendorum intelligentiam prænotanda sunt.
[12] S. Leodegarius jussu Ebroïni majoris-domus inique necatus, [paucis prænotatis,] tot tantisque miraculis statim a morte inclaruit, ut eorum fama, quidquid etiam contra niteretur Ebroïnus, longe lateque per universas Francorum provincias spargeretur, interemptoque deinde Ebroïno, in aulam Theodorici regis fuerit perlata. Hinc factum est, ut de sacro inclytissimi Martyris corpore ad locum honoratiorem transferendo fuerit cogitatum, illudque etiam reipsa non diu post jussu Ansoaldi Pictaviensis episcopi, statim ut huic sacer ille thesaurus, quem pariter Ermenarius Augustodunensis, & Vindicianus Atrebatensis, episcopi ecclesiæ suæ vindicare nitebantur, sorte ducta, obtigit, ab Audulfo abbate ad Maxentianum cœnobium in diœcesi Pictaviensi situm, plurimis in itinere patratis miraculis, fuerit translatum, inque ecclesia de novo exstructa postmodo tumulatum, in qua usque ad medium circiter seculum nonum quievit. Tunc autem sacras illas exuvias monachi Maxentienses metu Normannorum, qui per varias Galliæ provincias, perque ipsum Pictaviense solum ferro & igne grassabantur, huc illucque fugientes, primo quidem in Armoricam seu Britanniam minorem, deinde ad Arvernos, postea Autissiodorum detulerunt, tandemque ædificato in Leodegarii honorem monasterio Ebrolio in Arvernis, ibidem majorem earum, corporisque Gerini fratris partem reliquerunt, ut hinc liqueat corpus S. Gerini, aut saltem majorem ejusdem partem, apud monachos Maxentienses seculo nono exstitisse, utpote sacro illo thesauro jam a seculo septimo tunc, cum in honorem S. Leodegarii, cujus corpus acceperant, novam ecclesiam ædificarent, eum in finem verosimillime donatos, ut corpora duorum illorum illustrium fratrum, Leodegarii scilicet & Gerini, qui eadem de causa Ebroïni imperio injuste fuerant necati, in eadem etiam illa ecclesia, de novo exstruenda, summo honore sepelirent, sicque S. Gerinus, cujus corpus (vide num. 6) in monte Vergiaco minus honorifice, forteque præ metu Ebroïni clanculum quodammodo fuerat inhumatum, tumulum omnibus spectabilem, clarissimoque Martyre dignum in solo Pictaviensi acquireret, in quo hunc honorem, utpote, cum viveret, Pictaviensis comes, jure quodam suo videbatur reposcere.
[13] [conjicitur, possessione saltem verisimilis evadit.] Hisce prænotatis, non inepte, quantum opinor, quis conjici putabit, Sanctimoniales S. Mariæ Suessionenses tam fama longe lateque vulgata, qua SS. Leodegarium ejusque fratrem Gerinum ut gloriosos Christi martyres passim ab omnibus prædicari audiebant, quam innumeris miraculis, quæ, dum prioris corpus ad solum Pictaviense transferretur, in itinere acciderant, plurimum excitas, sanctorum illorum Fratrum, quorum mater Sigrada vitam religiosam inter ipsas duxerat, forteque etiam tunc ducebat, sacra corpora sibi ex parte communicari, jam tunc, cum ad monasterium S. Maxentii primum essent advecta, nondumque in novam ecclesiam illata, longioris moræ impatientes a monachis Maxentiensibus instantissime postulasse, postulatumque impetrasse. Quod vero jam pertinet ad reliquias S. Gerini in monasterio Vergiacensi existentes, nemo etiam, ut puto, pro inepta conjectura habebit, monachos Vergiacenses sub finem seculi noni, initiumve sequentis, monasterii sui, quod tunc primum est conditum, sacris Sanctorum exuviis locupletandi, ut monachis ecclesias ædificantibus solemne erat, vehementer cupidos, animum præcipue adjecisse, ut corporis S. Gerini, quod in monte monasterii sui olim inhumatum jacuisse, aut veterum monumentorum fide, aut certe populari traditione didicerant, ossa saltem aliquot acquirerent, huncque in finem apud monachos Maxentienses, qui tunc a patria, e qua S. Gerini aliorumque Sanctorum corpora secum asportarant, non adeo procul a Vergiacensi cœnobio, in agro scilicet Autissiodorensi aut in vicinia metu Normannorum exsulabant, plurimum institisse, ab iisque voti sui compotes esse factos. Incerta hæc libuit proferre, dum certiora de modo & tempore, quibus reliquiæ S. Gerini ad sanctimoniales S. Mariæ Suessionenses, & ad monachos Vergiacenses devenere, comperire non potui; id autem si quo modo comperiri posset, certissimo foret immemorabilis S. Gerini in utroque illo monasterio cultus argumento; nunc vero id comperiri cum nequeat, is ex dictis saltem verisimilis evadit, imo pro verisimillimo habeo, cum etiam seorsum ab iis, quæ jam dicta sunt, dubitandum non videatur, quin longissimo abhinc tempore mox memorati monachi & sanctimoniales S. Gerini reliquias possederint.
[14] Ceterum S. Gerinum in capite hujus Commentarii, & hoc ipso § Comitis titulo non semel insignivi; [An S. Gerino titulus Comitis] at an hic S. Gerino vere competat, dubitare me fecerunt coævi SS. Leodegarii & Gerini biographi, de quibus infra sat fuse agetur, quique S. Gerinum nuspiam comitem appellant. Iis accedebant Cointius in Annalibus, Pagius in criticis, aliique plures, qui dum S. Gerinum nuncupant, a Comitis titulo semper abstinent. Dubium illud nihilominus mihi utcumque exemerunt nonnulli recentiores æque ac vetustiores scriptores, qui, dum de S. Gerino agunt, eum comitis titulo insigniunt: recentiores illi sunt Dionysius Sammarthanus tom. 2 Gall. Christ. auctæ col. 1152 & 1153, Longuevallius tom. 4 Historiæ eccl. Gallic. pag. 113, Castellanus in Supplemento ad Martyrologium suum universale, aliique plures, quos recensere hic necesse non est; vetustiores vero duo præcipue occurrunt, scriptor scilicet incertus Fragmenti historici ab Urstisio præfixi Chronico Alberti Argentinensis atque a Chesnio tom. 1 scriptorum Franciæ pag. 782 recusi, & auctor anonymus Historiæ Novientensis monasterii a Martenio tom. 3 Anecdotorum insertus, qui ambo scriptores, quamquam seculis ut minimum quatuor post ætatem S. Gerini floruerint, potuerunt tamen, quod etiam reipsa fecisse historicus Novientensis Martenio in admonitione prævia videtur, in Opere suo concinnando antiquiorum scriptorum lucubrationibus uti, ex iisque certo discere titulum comitis Pictavensis, quem prior apud Chesnium laudatum pag. 783, posterior vero apud Martenium tom. cit. col. 1129 S. Gerino attribuit.
[15] Binis his postremis scriptoribus addi possunt Henricus Ludovicus Chasteigner de la Rocheposay, [competat, & quid hic significet.] Pictaviensis episcopus, qui primis quinquaginta annis seculi præteriti floruit, quique tom. 2 Bibliothecæ novæ Mss. Labbeanæ pag. 730 in notis ad Litanias Pictonicas a se concinnatis Gerinum S. Leodegarii fratrem Pictonum comitem appellat, & auctor anonymus, qui in Vita S. Baboleni, Fossatensis abbatis, quam litteris consignavit, ac deinde Chesnius tom. 1 Script. Hist. Francorum a pag. 658 inseruit, exstare asserit epistolam, qua confirmantur omnia, quæ dicta ante vel scripta de monasterio Fossatensi fuerant, quamque Clotharius, Chlodovei filius, ad preces matris suæ Baldechildis anno primo regni sui sancto patri Baboleno, præsente Gerino comite, contulit; hoc laudati anonymi assertum Cointius & Mabillonius, quamquam ejus errores, hic Sec. 2 Benedict., ille tom. 3 Annalium, rigidissima crisi recenseant ac carpant, pro erroneo commentitiove non habent, ut non appareat, cur falsitatis suspectum haberi debeat, atque adeo ad titulum comitis S. Gerino certius vindicandum non parum faciat, si per Gerinum comitem, quo præsente, memorata epistola collata asseritur, S. Gerinus S. Leodegarii frater debeat intelligi. Id autem ego omnino propterea existimo, quod, cum Clotharius, Chlodovei & Baldechildis seu Bathildis filius, anno primo, qui cum anno Christi 656 congruit, in Francia regnaret, S. Gerinus, utpote anno 676, ut infra videbimus, martyrio coronatus, verosimillime floruerit, nulliusque alterius comitis nomine Gerini, qui tunc in vivis esse potuerit, Francorum historici meminerint, adeoque dubitandum vix videatur, quin anonymus S. Baboleni biographus S. Gerinum indigitet, hicque vere fuerit urbis Pictaviensis territoriique adjacentis comes, id est, judex seu præfectus; majorum enim civitatum, provinciarumque præfecti ea ætate earumdem comites solebant appellari, ut apud Cangium in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis ad vocabulum comes & comites videre licet, variisque potest antiquarum chartarum exemplis demonstrari.
§ II. Sancti Leodegarii in Fastis sacris antiquioribus & recentioribus memoria, Vitæ variæ, ex iisque duplex edenda.
[S. Leodegarii, qui in omnibus fere] Tot Fastis sacris tum antiquioribus, tum recentioribus S. Leodegarius inscriptus est, ut non nisi paucissimis Sanctis hac in re palmam cedat. Inter antiquiores, qui in Fastis suis, quos Martyrologiorum classicorum nomine distinguimus, S. Leodegarium consignarunt, primum locum tenet Florus, si modo is verus Florus sit, a Decessoribus nostris ante tom. 2 Martii editus; hic ad 2 Octobris S. Leodegarium in hunc modum annuntiat: In Gallia passio S. Leodegarii episcopi & martyris, qui jussu Ebroïni (qui ante monachus, tunc major domus extitit) oculis & lingua privatur, sed fame non tollitur; & postea magna inopia trucidatus *, novissime ense suscepto plectitur capite. Floro accedunt Wandelbertus & Rabanus, quorum ille solum hodie S. Leodegarium sic canit:
Mox sextum Nonarum Leodegarius ornat,
Seditione potens quem dux populusque peremit.
Ille vero ad hunc diem etiam S. Leodegarium episcopum refert quidem, sed hunc Confessoris titulo insignit, atque a Leutgario seu Leodegario Augustodunensi episcopo, cujus passionem paulo fusius die sequenti celebrat, prorsus distinguit; qua in re vehementer hallucinari videtur.
[17] [Martyrologiis Classicis,] Proximi binis his martyrologis sunt Ado, Usuardus & Notkerus: Ado Leodegarium his verbis annuntiat: In Atrebatis *, villa Siricinio, passio sancti Leodegarii Augustodunensis episcopi, quem variis injuriis & diversis suppliciis pro veritate afflictum, Ebroïnus major domus regiæ interfecit. Cujus sacrum corpus in diœcesi Pictavorum translatum, in monasterio beati Maxentii honorifice est humatum. Usuardus totam hanc Adonianam annuntiationem in Martyrologium suum transtulit præter ultimum ejus membrum de Sancti translatione, & voces aliquot initio positas, quibus is villæ seu vico Siricinio in territorio Atrebatensi adscribitur, quibusque has in territorio Adartensi recte substituit; nam cum S. Leodegarius in villa seu vico Siricinio passus non sit, sed tamen in territorio Atrebatensi, quod, teste Valesio in Notitia Galliarum, hic Adartense ab Usuardo nuncupatur, passio ejus minus recte in villa seu vico Siricinio, ubi sepultus tantum est, recte in territorio Adartensi seu Atrebatensi signatur, ubi sita est sylva, hodie S. Leodegarii dicta, in qua Sanctus, ut post videbimus, martyrium suum seu passionem consummavit. Notkerus, qui S. Leodegarium etiam ad hunc diem Martyrologio suo inscripsit, Adonis exemplo Sancti nostri passionem in villa Syrricinio minus recte collocat, atque insuper in Atratis pro in Atrebatis perperam descripsit.
[18] Præter jam memorata Martyrologia Classica adhuc tria alia supersunt omnium antiquissima, [ipsis Hieronymianis codicibus] nempe Hieronymianum, Romanum vetus seu parvum & illud, quod sub Bedæ nomine tom. 2 Martii Majores nostri præfixerunt. Duo posteriora quidem S. Leodegarii certissime non meminerunt; quod vero ad primum attinet, dubitat etiam in Usuardo suo Sollerius noster, an S. Leodegarius ad codices Hyeronymianos seu Martyrologium cognomine pertineat; ast, ut verum fatear, dubitandi hac de re causam, quam habuit, non satis assequor; neque enim Sollerius per codices Hieronymianos intellexit codices Hieronymianos simplices & nudos, omnibusque additamentis, Gregorii Magni saltem ætate posterioribus, expurgatos, cum omnino certum sit ad Hieronymianos hujusmodi codices Leodegarium non spectare, utpote quem ex dicendis patebit lucem non aspexisse, nisi post Gregorium Magnum sub initium seculi VII vita functum; intellexit ergo Sollerius codices Hieronymianos post ejusdem Gregorii Magni ætatem varie seu auctos seu contractos; ast quamquam in majori hujusmodi Antverpiensi seu Epternacensi, sub initium seculi VIII scripto codice Leodegarius non compareat, comparet tamen, distincto licet charactere, ut pro Hieronymiano tantum ævi posterioris auctario habeatur, in majori Lucensi apud Florentinium, uti etiam apud Dacherium tom. 4 Spicilegii in majori Corbeiensi & in pluribus codicibus Hieronymianis contractis, scilicet, ut e multis aliquot recenseam, in Autissiodorensi, Morbacensi, Turonensi a Martenio tom. 3 Anecdot. insertis, imo in ipsomet breviori Corbeiensi apud eumdem Martenium tom. cit., de quo tamen ipse Sollerius in sua ad Usuardum Præfatione pag. IX num. 31 pronuntiat, quod appareat, omnia, quæ in eo occurrunt, ex aliquo Hieronymiano codice fuisse desumpta, ut mirum esse non debeat, quod rationem dubitandi, quam hic Sollerius habuit, non satis assequar, utque S. Leodegarius etiam ad codices Hieronymianos seu auctos seu contractos verosimillime spectet; ex quo consequens est, martyrologos omnes classicos, si Bedam Romanique parvi auctorem exceperis, S. Leodegarium in Fastis sacris a se concinnatis commemorare.
[19] Neque minori consensu posterioris ævi scriptores S. Leodegarium in Martyrologiis suis Fastisve sacris concelebrant. [Fastisque sacris posterioris ævi hodie memoratur,] In Hagiologio Franco-Gallico, quod Labbeus edidit, iisdem plane verbis annuntiatur, quibus in Usuardo. In Kalendario Corbeiensi apud Martenium, annorum circiter 800, ista mense Octobri signantur: VI., Nonas. Atrebatis … passio S. Leodegarii: in Martyrologio ecclesiæ Germanicæ, quod anno 1687 Augustæ Vindelicorum prodiit, ante annos septingentos conscripto: VI. Nonas. Sci Laudegarii ep̄i. & m̄ar.: in Kalendario, quod Martenius, apud quem exstat, ex Ms. Lyrensi ante annos 600 eleganter scripto erutum affirmat: VI. Non. sancti Leodegarii: in Kalendario Ms. Ultrajectino, quod anno 1374 scriptum notatur: VI. N. Leodegarii ep̄i. & m̄ris: & in Kalendario Romano Genebrardi seculi 16: 2 Leodegarii ēp. Edūe. m̄. Denique in Martyrologio Fuldensi, pluribusque Kalendariis a Dominico Georgio editis, uti etiam in Fastis sacris fere omnibus seculi præteriti & præsentis S. Leodegarius memoratur, idque in nonnullis cum prolixiori elogio, quibus recensendis tempus hic terere, necesse non est, cum nihil singulare suppeditent, quod non clarius elucescat ex Actis edendis, de quorum fide, auctoritateque nunc agere, ante omnia convenit; mitto itaque cum ceteris recentioribus, quorum num. 3 jam partem nominavi, etiam Bucelinum, Menardum, aliosque Ordinis S. Benedicti hagiologos, qui Sanctorum suorum catalogo (an recte, infra discutietur) S. Leodegarium pariter inscribunt, solamque Romani hodierni annuntiationem etiamnum hic addo, quæ cum Usuardina, præterquam quod territorium, in quo S. Leodegarius martyrium subiit, non Adartense, sed vocabulo nunc notiori Atrebatense nominet, ad verbum fere consonat. En illam: In territorio Atrebatensi passio beati Leodegarii Augustodunensis episcopi, quem variis injuriis & diversis suppliciis pro veritate afflictum, Ebroïnus major domus regiæ Theodorici interfecit.
[20] [tres vitæ exstant, interque has duæ antiquiores;] Tres Vitæ præcipuæ S. Leodegarii, quibus singulis martyrium S. Gerini, fratris ejusdem sancti Antistitis, etiam insertum est, a tribus auctoribus diversis conscriptæ circumferuntur; duas antiquiores, quæ hoc Commentario nobis usui præsertim erunt, quarumque alteram auctor anonymus, alteram Ursinus conscripsit, Andreas Chesnius tom. 1 Historiæ Francorum primus edidit, priorem quidem ex codice Ms. Jacobi Sirmondi, posteriorem vero, ut Decessoribus nostris merito visum est, ex interpolatione fere Suriana; Mabillonius deinde Seculo 2 Benedictino utramque illam lucubrationem recudendam curavit, primam ad apographum Chesnianum iterum exactam, alteram ad Mss. codices monasteriorum S. Germani Pratensis & S. Cornelii Compendiensis nonnullis in locis emendatam. Bouquetus hanc Mabillonii editionem tom. 2 Scriptorum Rerum Gallicarum iteravit, ejusque auctorem ad amussim in omnibus est secutus.
[21] [harum alteram scripsit auctor anonymus coævus,] Anonymus, cujus Opus apud jam laudatos Chesnium, Mabillonium & Bouquetum primo loco excusum est, S. Leodegario procul omni dubio fuit coævus; cum enim lucubrationem suam inscripserit Ermenario proximo Leodegarii anno 678, ut infra probabimus, martyrio coronati, in episcopatum Augustodunensem successori, cui ante annum 692, ut ex tom. 2 Galliæ Christianæ auctæ in episcoporum Augustodunensium catalogo fit perspicuum, in eumdem episcopatum jam alter successerat, consequens est, ut eam ante dictum annum 692 adornarit; imo vix dubium mihi apparet, hunc uno dumtaxat alterove ad summum anno post Sancti e loco martyrii ad monasterium S. Maxentii translationem, ante quam, cum de ea commemoret, haud dubie non scripsit, anno, ut post probabimus, 681 factam, S. Leodegarii gesta calamo excepisse. Cum nim, ut in Prologo fatetur, Ermenario episcopo Augustodunensi jubente, spiritualibus fratribus postulantibus, impatienterque inter ceteros, ut num. 61 loquitur, Ermenana abbatissa Cadurcensi compellente, lucubrationem illam aggressus sit, ii autem non diu verosimillime post memoratam translationem, utpote recenti plurimorum miraculorum, quæ in ea acciderant, fama memoriaque excitati, gesta S. Martyris litteris consignari, ab anonymo nostro instantissime postularint, verosimile mihi non est, eum alterove amplius anno moras nexuisse, antequam Ermenarii episcopi sui, Ermenanæ abbatissæ, fratrumque suorum spiritualium voto obsecundarit, ut scriptorum Historiæ litterariæ Franciæ, qui tom. 3 pag. 629 anonymi nostri lucubrationem usque ad annum 687 a recentioribus quibusdam differri improbant, opinioni propense accedam.
[22] At non eo modo eorumdem scriptorum sensa possum amplecti, [non tamen etiam pro certo, quomodocumque] dum anonymum nostrum, qua in re Mabillonium sibi prælucentem habuere, monachum Augustodunensem, & quidem S. Symphoriani fuisse indicant. Licet enim is tum num. 42, dum Winebertum, alias Winobertum, abbatem, unum e fratribus suis appellat, tum etiam alibi monachum se prodat, & quidem Augustodunensem, id est, ex urbe vel diœcesi Augustodunensi, dum in prologo jussu Ermenarii Augustodunensis episcopi sese manum Operi admovere indicat, nihil tamen suggerit, ex quo monachis S. Symphoriani Augustodunensibus certo debeat accenseri. Porro Mabillonius in Observationibus præviis ad Vitam S. Leodegarii anonymum nostrum asserit, etiam testem fuisse in pluribus oculatum, probarique id putat tum ex his ipsiusmet anonymi edendi num. 35 verbis: Quod qui audire potuit, aut videre, verum credidit esse, quibus, ut affirmat, ille satis innuit, audisse se ex ore Ebroïni, Leodegarium, quod proxime narrarat, famis inedia consumendum esse; tum ex his ejusdem anonymi ab ipso editi cap. 13 sub finem: Cœperunt velocius contra naturam ejus (Leodegarii) labia recrescere similiter una cum lingua, nec non & verba vidi ultra solitum ab ejus ore effluere. Verum præterquam quod nihil suppetat, unde verisimile utcumque fiat, anonymum nostrum Ebroïno, ut ex hoc Leodegarium famis inedia consumendum audire potuerit, adfuisse, verba priori loco citata iniquam Ebroïni in Leodegarium sententiam proxime sequuntur, moxque, nullis aliis interpositis, hæc sibi habent subjuncta: Sed qui Heliam per corvum pavit in heremum *, nec suum ibi deseruit Famulum, ut verosimiliter non significent, quod ii, qui id ex Ebroïno audiverant, Leodegarium famis inedia consumendum crediderint, sed nihil aliud forte, quam quod ii, qui audire potuerunt aut videre, quam crudeliter famis inedia (neque enim sævum Ebroïni mandatum solo ore prolatum visu quisquam perceperit) Leodegarius torqueretur, futurum crediderint, ut reipsa sanctus Antistes famis inedia interiret.
[23] Forte etiam nihil aliud important, quam quod ii, [id probare Mabillonius contendat,] qui videre potuerunt aut audire, constructum esse tumulum, in quo Leodegarius sepultus esse ferebatur, verum id esse crediderint; illis enim verbis anonymus, qui subinde admodum obscurus est, hæc proxime præmiserat: In silvarum secreta eum (Leodegarium) jubet (Ebroïnus) retrudi, & de ejus morte quasi necatum * in aquis, fabulam mendacem confingere *, etiam tumulum sepulturæ ejus constituere * jussit, donec ipsum longæ famis inedia consumeret, quæ forte hunc sensum habent: Ebroïnus in sylvarum abdita Leodegarium, donec eum famis inedia consumeret, jubet retrudi, deque ejus morte, quasi necati in aquis, fabulam mendacem confingi, & tumulum, in quo sepultus esse diceretur, constitui. Utrolibet modo verba quod qui audire potuit &c accipiantur, nihil sane ex his Mabillonius pro opinione sua potest elicere, & numquam alioquin vel idcirco eliciet, quod nulla adduci queat ratio, ob quam auctori illi Seculo Benedict. cit. pag. 689 in Annotatis anonymus noster merito videatur iisdem verbis seipsum designare eum ad modum, quo S. Joannes in Euang. cap. 14 his, Et qui vidit, testimonium perhihuit seipsum designat. Quod jam ad hæc verba cœperunt velocius &c posteriori loco superius adducta attinet, vox vidi, ex qua etiam oculati testis nomen anonymo laudatus Mabillonius attribuit, legitur tantum apud ipsum, Chesnium ac in Ms. nostro, quod ex Ms. Ultrajectino S. Salvatoris transcriptum notatur, in ceteris omnibus abest; nihil autem suppetit, ex quo, an lectio Mabilloniana ut genuina admittenda, an vero ut adulterina rejicienda sit, quis certo definiat. Sane, sive vox vidi adsit sive absit, nihil oritur incommodi: si enim adsit, sensui non officit, si vero absit, non requiritur, ut sensus plenus evadat; posset nihilominus vel hinc quis forte suspicari vocem illam redundare, lectionemque, in qua abest, esse genuinam.
[24] [testis in pluribus oculatas;] Ut ut sit, rationes a Mabillonio allatæ, ut ex dictis liquet, tales sane non sunt, ut anonymo nostro testis oculati titulum certo vindicent; verum plurima, præsertim ex illis, quæ Leodegarius jam creatus episcopus Augustoduni seu gessit seu passus est, ea accuratione iisque adjunctis exponit, tamque asseveranter affirmat, ut hæc saltem eum vel propriis oculis aspexisse, vel certe ex testibus oculatis omni fide dignis audivisse, mihi habeam persuasum, idque eo firmius, quod is auctor, narrata, quam Leodegarius ab inimicis suis passus est, oculorum evulsione, mox subdat: Testes enim sunt multi illustres viri, qui aderant in præsenti; quibus ex verbis, cum in tempore præsenti dicat testes enim sunt multi illustres viri, satis aperte videtur innuere, viros illos illustres etiam tunc, cum scriberet, in vivis superfuisse, seque ex iis oculorum evulsionem a Leodegario patientissime toleratam, adjunctaque eam comitata, quibus adfuerant, didicisse.
[25] [alteram Ursinus scriptor pariter coævus;] Ursinus, qui alteram S. Leodegarii Vitam scripsit, quemque Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 3 pag. 631 & 654 priorem aut forte etiam abbatem monasterii Locociacensis prope Pictavium fuisse suspicantur, vicissim Leodegario coævus exstitit; hic enim, ut in Prologo indicat, Vitam Sancti nostri elucubravit jussu Ansoaldi Pictaviensis episcopi, urgentissimisque precibus Audulfi monasterii S. Maxentii abbatis, quorum ille, ut anonymus noster & Ursinus scribunt, corpus S. Leodegarii ad solum Pictaviense transferendi auctor exstitit, hic sub annum 681 transtulit. Quare ex iis, quæ num. 21 de anonymo disseruimus, unusquisque haud difficulter colliget, laudatum Ursinum, uti asserimus, Leodegario fuisse coævum, ut necesse non sit, idem vel simile ratiocinium hic iterum institui. Hujus auctoris lucubratio, uti etiam illa anonymi memorati, duas partes complectitur; prior Sancti Vitam seu Passionem exponit, posterior translationem ad agrum Pictaviensem, miraculaque in ea & ad Sancti sepulcrum patrata enarrat. Hæc eadem omnino sunt, quæ ab anonymo referuntur, atque id quidem iisdem fere verbis, quod nihilominus mirum nemini videri debet; id enim ex eo procul omni dubio accidit, quod uterque hic biographus eam dumtaxat lucubrationem hic descripserit, qua Audulphus abbas mox laudatus, ut ex num. 61 anonymi intelligitur, miracula translationem S. Leodegarii comitata, quæ propriis oculis aspexerat, summa fide complexus est, quamque Ursinus quidem ab ipsomet Audulpho, cum gesta Sancti, eo petente, conscriberet, haud dubie impetrarat; ille vero, ut num. 61 aperte innuit, vel ipsomet etiam Audulpho, vel certe Ermenana abbatissa Cadurcensi mittente acceperat.
[26] Quod ad lucubrationum, quas Ursinus & anonymus adornarunt, [neuter alteri verosimiliter præluxit; licet autem] priorem partem attinet, in hac nonnulla aliter anonymus, aliter Ursinus narrat; nonnulla etiam, quæ quantum ad substantiam eadem prorsus sunt, iisdem pariter fere verbis exponunt. Hinc fit, ut duplex hic quæstio oriatur; prima, an Ursinus anonymo, an potius hic Ursino præluxerit; altera, an anonymi, an Ursini in iis, in quibus dissentiunt, auctoritas potior debeat haberi. A priori duco initium. Memoratam Audulphi abbatis lucubrationem Ursinus æque ac anonymus, ut jam dictum est, præ oculis verosimillime habuit, ex eaque miracula in translatione Sancti patrata Operi suo inseruit; ille nihilominus id nuspiam vel verbo insinuat, hic vero num. 61 apertissime declarat, ut verisimile mihi sit, futurum etiam fuisse, ut lectorem moneret, si lucubrationem Ursini præ oculis habuisset, eamque ad Opus suum contexendum adhibuisset; quapropter, cum id non faciat, vix dubium mihi est, quin sine lucubrationis Ursinianæ subsidio gesta S. Leodegarii scripto mandarit. At, inquies, an ergo Ursino anonymus indubie præluxit? Valesius quidem tom. 3 Rerum Francicarum lib. 21 pag. 266 hunc minime nominatum nonnumquam ad verbum ab Ursino transcribi, indubitanter affirmat; verum Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 3 pag. 630 id ipsum suspicantur dumtaxat, proque indubio nullatenus habendum putant, cum Opus Ursini ante illud anonymi lucem forte aspexisse, loco citato etiam insinuent. Quare illorum opinio propius, quam Valesiana, ad meam accedit; puto enim, frequentem illum Ursini cum anonymo in iis, quæ narrat, etiam verbis tenus, consensum non oriri ex eo, quod alter alterum sæpe transcribat, sed ex eo, quod non semel jam laudata Audulfi abbatis lucubratio, quæ ambobus illis scriptoribus præluxit, quamque hi, nonnulla subinde pro arbitrio suo facta vel non facta mutatione, descripserunt, non sola miracula in translatione S. Leodegarii patrata, sed etiam præ nonnullis aliis atroces injurias sævissimaque tormenta, quibus ab Ebroïno ejusque asseclis S. Leodegarius necatus est, ex parte saltem fuerit complexa; præterquam enim, quod frequens ille anonymi cum Ursino, etiam verbis tenus, consensus ibi tantum, ut consideranti patebit, incipiat, ubi Ebroïniana in Leodegarium persecutio narrari inchoatur, duobus ultimis Vitæ, numeris nonnulla referuntur, quæ sane ad miraculorum, quæ in Sancti translatione acciderunt, classem minime pertinent, quæque tamen lucubrationi seu relationi suæ ipsummet Audulfum, qui in monasterio S. Maxentii abbas erat, etiam inseruisse, ex ecclesiæ in honorem S. Martyris ibidem ædificatæ aliisque adjunctis, quæ duobus num. cit. narrantur, satis mihi verisimile apparet.
[27] Discutienda nunc superest altera quæstio; utrius scilicet auctoritati, an anonymi, an Ursini in iis, in quibus dissentiunt, plus tribuendum sit. Valesius tom. 3 Rerum Francicarum, ubi pag. 262 auctoritatem ac fidem anonymi sine dubitatione se secutum, [anonymo Ursinus generatim a nonnullis postponatur;] asseruit, pag. 266 de Ursino sic pronuntiat: Ursinus … quoties dissentit a scriptore (anonymo scilicet) Vitæ Leodegarii, quem minime nominatum nonnumquam ad verbum transcribit, plerumque incertas relationes sequitur, & aliqua de B. Leodegario fatetur ipsemet se ignorare, dum scilicet, ut verosimillime vult Valesius, in Prologo dicit: Sin vero de ejus (Leodegarii) virtutibus aliquid prætermisi, nec studiose gessi, quin vero ignorantia intermittendo præterii. Valesio, in quantum Ursino anonymum præfert, Cointius & Pagius assentiuntur; hic quidem dum in Criticis tom. 3 ad annum Christi 668 num. 10 sic scribit: Hic (Ursinus) nonnumquam dissentit, nonnumquam consentit verbis tenus cum anonymo, qui Hadriano Valesio merito præferendus videtur; ille vero, dum in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 670 num. 3, sugillato Ursino, quod priorem Theodorici III Francorum regis proxime post mortem Clotharii III in Neustria & Burgundia principatum, qui paucorum mensium fuit, silentio prætereat, hæc subdit: Sunt & alia quædam corrigenda in Ursino, qui tantæ authoritatis, quantæ prælaudatus anonymus, apud probos judices numquam erit, adeo ut appareat, tres scriptores illos anonymum Ursino generatim in omnibus, & quidem longissime, præferre.
[28] [hic tamen in rebus Pictaviensibus; ille vero in Augustodunensibus] Verum ego anonymum Ursino non ita generaliter ubique præferendum existimo; distinguenda enim hic sunt ea, quæ S. Leodegarius Pictavii existens, nondumque creatus episcopus egit, ab iis, quæ ad episcopatum jam evectus, Augustoduni præcipue seu gessit seu passus est. In posteriorum relatione auctoritas anonymi, ut ex dicendis patescet, potior debet haberi, in narratione vero priorum, qua cura abbatialis in S. Maxentii, diœcesis Pictaviensis, monasterio S. Leodegario a Didone, ejus avunculo, Pictaviensium episcopo commissa, ejusque ad aulam per S. Bathildem reginam, hujusque filium Clotharium III evocatio & nonnulla alia, quæ anonymus prætermittit, accuratissime narrantur, summam utique fidem auctoritatemque Ursinus, qui temporum notas rebus, quas refert, frequentius, quam anonymus, & quidem recte etiam apponit, procul omni dubio meretur, tum ex eo, quod ipsemet, ut ex dictis num. 25 liquet, episcopatus Pictaviensis fuerit, adeoque res a Leodegario in eo gestas ex fideli saltem multorum, qui iis interfuerant, relatione (neque enim in iis testis oculatus ipsemet fuisse videtur) verosimillime, ut in Prologo innuit, didicerit, tum ex eo, quod Vitam S. Leodegarii ad petitionem Audulfi abbatis a se elucubratam Ansoaldo episcopo nuncuparit, qui ambo viri, cum alter S. Leodegarii in curam abbatialem S. Maxentii, alter Didonis in episcopatum Pictaviensem proximus successor exstiterit, cognationeque hic ultimus, ut ex anonymi num. 58 eruitur, cum Leodegario fuerit conjunctus, res sancti hujus Antistitis Pictavienses, seu quas Pictavii ante episcopatum gessit, probe perspectas habere potuerunt, de iisdemque edocere Ursinum, si quando in iis is a vero aberrasset.
[29] [partim ratione Ermenarii, cui Opus suum] In Vita S. Emmerammi episcopi martyris ad diem XXII Septembris apud nos edita num. 32 Commentarii prævii Ansoaldus Pictaviensis episcopus, res S. Leodegarii probe perspectas habere potuisse, indefinite dicitur; id sane mihi dubium non est; at probam exactamque rerum S. Leodegarii notitiam, quam is antistes actu, reque que ipsa habuit, non ad res Augustodunenses, sed ad solas fere Pictavienses extendendam existimo, quæ tamen etiam ad cognitionem decennii, quo Ursinus episcopatum Leodegarii Augustodunensem ante obitum Clotharii III definit, conducere potuerunt; cum enim in narratione eorum, quæ Leodegarius jam episcopus, Augustoduni præcipue gessit, aut passus est, Ursinus cum anonymo nonnumquam pugnet, consequens est, alterutrum a vero subinde aberrasse; porro cum anonymus Opus suum inscripserit Ermenario, qui quoniam ex abbate monasterii Augustodunensis S. Symphoriani proximus fuit S. Leodegarii in episcopatum successor, res proximi Decessoris sui in eodem episcopatu gestas probe pariter perspectas habere, de iisdemque anonymum, si quando is in iis a vero aberrasset, admonere potuit, consequens ulterius est, alterutrum episcopum, Ansoaldum scilicet Pictaviensem, cui lucubrationem suam Ursinus inscripsit, vel Ermenarium Augustodunensem, cui suam anonymus, res Leodegarii Augustoduni factas probe perspectas non habuisse, aut scriptorem lucubrationis sibi inscriptæ, cum is a vero deviaret, monere noluisse. Quare cum hoc ultimum minus verisimile appareat, superest, ut vel Ansoaldus vel Ermenarius res Sancti Augustodunenses probe perspectas non habuerit; oportet autem, ut id de Ansoaldo dicatur; de Ermenario enim idcirco dici non potest, quod is verosimillime quæcumque Leodegarius Augustoduni gessit, vel propriis oculis aspexerit, vel ex testibus oculatis audierit, quod luculenter in hunc modum nunc ostendo.
[30] Ea, quæ Leodegarius Augustoduni aut gessit aut passus est, [inscripsit, partim ex se potiorem fidem meretur.] exsilium, quo a Childerico rege mulctatus fuit, vel subsecuta sunt, vel præcesserunt; quæ exsilium subsecuta sunt, ab anonymo a num. 28 usque ad 34, uti etiam ab Ursino, quamquam paulo aliter, num. XI, 12 & 13 exponuntur; hæc Ermenarius, si non vidit, verosimillime ex testibus oculatis discere studuerit, reque ipsa didicerit, cum Leodegarium, in cujus episcopatum proxime successit, penitus dejecerint, miserrimeque afflixerint Augustodunum, cujus urbis ærumnæ Ermenarium, cum hanc ipsi, ut ex anonymo num. 19 intelligitur, rex Childericus, Leodegarium relegans, populo petente, commendasset, non parum tangere debebant: quæ exsilium præcesserunt, partim ab anonymo & Ursino, partim a solo anonymo referuntur. Priora, quæ ab Ursino æque ac anonymo narrantur, quæque acciderunt, cum Childericus Augustoduni, quo a Leodegario fuerat invitatus, ad solemnitatem Paschalem celebrandam versaretur, Ermenarium vel propriis oculis vidisse, vel ex testibus oculatis audivisse, ex eo mihi verisimile est, quod tunc, ut anonymus num. 19 docet, abbatis munere in Augustodunensi S. Symphoriani monasterio fungeretur, ab eoque, festivitate Paschali instante, præsenteque rege, haud dubie non abfuerit; posteriora quæ a solo anonymo narrantur, quæque ecclesiam a S. Leodegario variis ornamentis ditatam, sacras S. Symphoriani martyris reliquias honorifice translatas, mœniaque urbis restaurata præsertim spectant, haud dubie Ermenarius, cum jam monasterii S. Symphoriani Augustoduni abbas esset, a Leodegario proximo decessore suo fieri conspexerit, aut ab eo facta esse, ex testibus fide dignis, certissime didicerit, ut jam liqueat Ermenarium omnia, quæ Leodegarius Augustoduni gessit, seu passus est, vel propriis oculis conspexisse, vel ex testibus oculatis audivisse, adeoque & probe perspecta habuisse, aut certe melius, quam Ansoaldus, qui procul a Leodegario Pictavii morabatur. Quapropter cum anonymus S. Leodegarii biographus Ermenario, qui eum, sicubi in rebus Augustodunensibus Sancti a veritate deviasset, monere potuisset, verosimiliterque monuisset, lucubrationem suam inscripserit, atque ipsemet insuper monachus vel Augustoduni vel certe in episcopatu cognomini exstiterit, potiorem fidem, quam Ursinus, qui procul inde in episcopatu Pictavensi versatus est, indubie meretur, quando in narrandis rebus, quas S. Leodegarius Augustoduni gessit, inter sese dissentiunt.
[31] [tertiam minus vetustam scripsit alter anonymus,] Tertia e præcipuis S. Leodegarii Vitis, quæ apud nos Ms. exstat, ab altero auctore anonymo, exarata est; hic illam in duos libros partitur, statimque ab initio monachum se prodit, dum in Prologo indicat, se scribere imperio cujusdam patris sive abbatis, cui non possit non obtemperare, & quidem Morbacensem, dum monachos, ad quos scribit, nunc Fratres carissimos, nunc Patres venerandos nominat, hosque initio libri 2 innuit Alemannos fuisse, qui caput sancti Martyris penes se esse dicerent; id autem e monachis Alemannis, ut infra videbimus, Morbacenses contendunt, ut dubium non appareat, quin hi hic designentur. Scripsisse videtur uno tantum seculo aut paulo serius post Leodegarium; insinuat enim, ætate sua fuisse notissimum, quod plures viri illustres principesve, qui in Francorum regno tunc dominabantur, parentes sive consanguinei S. Leodegarii existerent. Opus suum, ut jam monui, in duos libros partitur; in posteriori, qui inscribitur De miraculis S. Leodegarii, hæc habet: Omissa igitur fastidifera multiplicitate, dicemus pauca de illis miraculis, quæ legimus esse facta in partibus Aquitaniæ, ubi corpus sancti Martyris colitur summa veneratione. Dicemus & de illis pauca, quæ vidimus, dum maneremus in Gallia; lætatur namque Gallia venerandis sancti Martyris oculis illuminata; post habemus illa narrare, quæ videndo didicimus in finibus Alamanniæ, ubi gloriosum caput inclyti Militis dignis laudibus, sancti Patres veneramini.
[32] [quæ vix aliquid præter Ursinum suppeditat,] Tria ergo promittit miraculorum capita, nempe Aquitanica, Gallica & Alamannica; sed apographum nostrum, quod ex Ms. monasterii Caritatis transumptum notatur, solis narratis Aquitanicis, quo etiam vitio Legendarium Fuliense a Mabillonio seculo 2 Benedict. pag. 679 citatum laboravit, lectorem suum destituit, suntque illa prorsus eadem, quæ ab Ursino & anonymo, de quibus supra, enarrantur. In priori solam Vitam ab Ursino conscriptam exhibet, sed hanc varie interpolat; etenim ea omnia sedulo omittit, quibus videri Ursinus utcumque potest, Leodegarium Ebroïno seu comparare seu facere æqualem; maxime nimirum offendebat, ut ait, patrem seu abbatem, cujus jussu scribit, quod antiquus ille ejusdem Passionis (S. Leodegarii) scriptor (Ursinus scilicet, neque enim alium præ oculis habuisse videtur) injuste & sine discretionis temperamento B. Leodegarium, nefariumque illius persecutorem Hebroïnum pluribus in locis æquales facere non dubitaverit. Ad hæc Ursiniano textui colloquia pro arbitrio a se conficta subinde inserit, præterque ea, & pauca initio lib. 1 & 2, nihil fere singulare habet, quod non in Ursino legatur.
[33] Quapropter hunc auctorem, cum nec lib. 2, ut jam innuimus, ampliorem, quam Ursinus aut anonymus noster vetustior, Miraculorum S. Leodegarii notitiam subministret, [ideoque hac & binis aliis brevioribus Vitis omissis,] typis vulgandum non censemus, uti nec vulgandum Mabillonius censuit; illum nihilominus ob ea præsertim, quæ initio lib. 1 & 2 habet, in hoc Commentario prævio subinde citabimus, idque præcipue, ubi de illustri sancti Martyris prosapia, deque celebri ejus cultu sermo erit. Porro præter tres jam memoratas S. Leodegarii Vitas exstat insuper apud nos duplex alia; altera nempe Historiæ Ms. Sanctorum Namurcensium inscripta, altera anno 1643 a P. Petro Possino, Societatis nostræ sacerdote Tolosa, ex Ms. Moysacensi, cum aliis nonnullis brevioribus Sanctorum Vitis huc transmissa: ast utraque compendio fere ea tantum tradit, quæ ab anonymis & Ursino, de quibus supra, fusius explanantur, ut operæ pretium non fuerit alterutram excudere. Mabillonius in Analectis pag. 20 recentioris editionis etiam assignat Vitam metricam S. Leodegarii in codice S. Galli ante annos octingentos conscriptam: Vita, inquit, S. Leodegarii episcopi Æduensis exstat in codice sancti Galli ante annos octingentos metrice scripta duobus libris, quorum alter Vitam, alter Miracula complectitur. Prologus ita incipit:
Carmina plura nitent studio florente peracta.
Verum ego Vitam illam metricam neque in excusis nostris voluminibus, neque in Mss. codicibus & apographis, quantacumque adhibita diligentia, invenire potui, dubitoque, an inventa multum ad illustranda S. Leodegarii Acta conduxisset; ipsissima enim forte dumtaxat est anonymi vetustioris aut Ursini lucubratio versibus reddita.
[34] Solas itaque duas Vitas S. Leodegarii vetustiores, quarum altera ab anonymo, [solas duas vetustiores edemus.] altera ab Ursino conscripta est, Commentario huic prævio subnectemus; priorem quidem ex codice signato PMS. 16, quem cum Apographo Ms., quod cum Ms. Cornelii Duyn collatum notatur, nos contulimus, uti etiam cum editione Chesniana & Mabilloniana, cum Ms. Broniensi, Ultrajectino S. Salvatoris & Broniensi altero, ex quo cum duobus penultimis Mss. & binis mox nominatis editionibus collato etiam mortem S. Leodegarii, adjunctaque eam proxime antegressa & subsecuta fere descripsimus, quod ea a codice & Ms. primo apographo abessent; posteriorem, ut fidem a Majoribus nostris tom. 1 Februarii pag. 222 num. 86 datam liberemus, ex quatuor Mss. excellentissimis, scilicet ex codice, qui notatur Q Ms. 5, quique seculo XIII scriptus videtur, ex altero paris vetustatis codice signato P Ms. 159, & binis Mss. apographis, quorum alterum excerptum notatur ex Ms. S. Maximini Treviris, collato cum Mss. ecclesiæ S. Audomari, Bonifontis & Marchianensis cœnobii, alterum ex Ms. S. Benigni Divionensis & codice Romarici montis invicem collatis. Quatuor illa Mss. inter se contulimus, atque insuper cum editione Mabilloniana, quæ anno 1669 primum prodiit, ac cum Ms. Divit-augiensi, quod anno dumtaxat 1748 acquisivimus, quodque propterea, uti etiam editio Mabilloniana, Majoribus nostris prælucere non potuit, cum anno 1658 tomum 1 Februarii ediderunt. Ceterum utramque jam memoratam Vitam debitis Annotatis elucidabimus, ubi id in Commentario sufficienter præstitum non fuerit, iisque subinde variantes lectiones inseremus, quæ jam ante in margine Vitæ edendæ notatæ non fuerint, notabilioresque nihilominus exstiterint.
[Annotata]
* cruciatus
* id est, in agro Atrebatensi,
* al. eremo
* al. necati
* al. confingi
* al. constitui
§ III. Illustris Sanctorum Prosapia exponitur.
[Etsi ex S. Leodegarii biographis recte ejus prosapia non noscatur,] Gloriosus ac præclarus Leodegarius terrena generositate nobiliter exortus est, inquit coævus anonymus, cujus ac aliorum verba ad generis excellentiam pertinentia etiam Gerino illius germano fratri applicanda esse, non est, quod moneam. Beatus Leodegarius ex progenie celsa Francorum ac nobilissima exortus est, ait Ursinus, & uterque, suppressis progenitorum nominibus, mox indicat, avunculum ipsi fuisse Didonem, episcopum Pictavensem. Idem hoc testantur passim veteres scriptores alii, ubi de Didone sermonem instituunt; verum cum nihil præterea adjiciant de stirpe ipsiusmet Didonis, eorum testimoniis, veluti ad præsens institutum non conducentibus, supersedebimus. Tertius S. Leodegarii biographus, quem deinceps titulo Anonymi Morbacensis plerumque distinguemus, sub initium lib. 1 ita disserit: Illum etenim (Leodegarium) clarissimi inter Francorum principes non mediocris potentiæ parentes genuerunt: de quorum ingenuitate, quoniam adhuc plures ejusdem prosapiæ principantur in glorioso regno Franciæ, non fuit opus hic plura dicere. In illis enim, si cupit quis, valet experiri, quam nobili ortu Vir beatus, de quo loquimur, enituerit. Altam hæc omnia de illustrissima Sanctorum familia cogitationem excitant, sed generalem dumtaxat ac indefinitam; cum ne posterior quidem scriptor verbo significet, quibus in partibus regni Francorum, quibus titulis, quave auctoritate, dum ipse scriberet, principarentur, aut qua via ex Sanctorum stirpe originem ducerent. Nihilominus anonymus hic scriptor posterior nonnihil conducet ad confirmandam proximam Bereswindæ, Ethiconis Alsatiæ ducis uxoris, cum sanctis Gerino & Leodegario sanguinis conjunctionem, dum nonnullorum de hac asserta protulero.
[36] [ex hac tamen Bereswinda Ethiconis ducis uxor, cum hanc alii materteram] Bereswinda, sive alias Berehsinda, Berschinda, Bersinda, Berswinda, Bruswinda, quæ, ut jam innui, matrimonio juncta fuit cum Adalrico duce, quem alii Atticum, plures Ethiconem appellant, Sanctorum nostrorum exstitit matertera, si accurate notavit auctor anonymus seculi XI in Vita S. Odiliæ, virginis abbatissæ Hoemburgensis in Alsatia, part. 2 Seculi 3 Benedictini pag. 488; ibi enim hæc habet: Temporibus Hilderici imperatoris erat quidam dux illustris, nomine Adalricus, qui etiam alio nomine Edichin dicebatur, ex nobilissimis parentibus generis nomen sortiens, Galliensium territorio oriundus… Hujus ergo thalamis venerabilis conjux adhærebat, ex nobilissimis progenitoribus orta, nomine Berehsinda, sicut adsertione plurimorum didicimus, adfinitate S. Leodegarii redimita, soror beatissimæ Sigrandæ, matris ipsius sanctissimi Leodegarii. Sigrandæ, seu potius Sigradæ, nomen fuisse Sanctorum nostrorum genitrici, constat ex epistola consolatoria, quam S. Leodegarius ad ipsam direxit post obitum Gerini, fratris sui & alterius ejusdem filii, quamque sic orditur: Dominæ & sanctissimæ genitrici Sigradæ, quæ antea per cognationem carnis, modo per conjunctionem spiritus facta es vera mater… Leodegarius servus servorum Jesu Christi Salvatoris nostri. Ethiconis ducis uxori nomen fuisse Bruswindæ, testatur quoque auctor Vitæ antiquioris S. Odiliæ, cujus ex codice, omni fere ex parte mutilo, aliquot fragmenta protulit Hieronymus Vignier inter probationes ad Tabellas genealogicas domorum Alsatiæ, Lotharingiæ & Austriæ pag. 63. Verba huc spectantia describo. Dum igitur dux Ethico & Bruswinda uxor ejus post piam conversationem ad longos annos pervenissent, tandem volente Domino, uterque magno pietatis instinctu cum beatissima Odilia eorum filia vitam finire summo ardore flagitaverunt.
[37] Bereswindam similiter nuncupant jam num. 14 laudatus incertus auctor Fragmenti historici, [Leodegarii, alii hunc illius faciant avunculum,] ab Urstisio præfixi Chronico Alberti Argentinensis atque a Chesnio recusi tom. 1 Scriptorum Franciæ pag. 783, & jam num. 14 pariter laudatus anonymus alter in Historia Novientensis monasterii apud Martenium tom. 3 Anecdotorum col. 1129: sed hi alium inter Sanctos nostros & Bereswindam sanguinis nexum faciunt; illos nempe tam hujus, quam Bilihildis, quæ Childerici II regis conjux erat, avunculos faciunt. Prioris verba hæc sunt: Leudesius namque, cum Majordomus esset, duxerat uxorem de prosapia sancti Sigismundi regis, genuitque ex ea Athicum seu Adalricum, qui patre adhuc superstite, & Hilderico regnante, uxorem duxerat Berswindam nomine, filiam sororis sancti Leodegarii, sororem videlicet reginæ. Ob hanc causam consanguinitatis a præfato rege ducatum Germaniæ adeptus est. Consonat pene ad verbum auctor posterior, sed ista interserit: Athicus … uxorem duxit Berswindam, filiam sororis S. Leodegarii episcopi martyris, & Garini comitis Pictavenfis, fororem videlicet reginæ. Huic sententiæ subscribit laudatus Vignerius pag. 2, additque Bereswindam a nonnullis perperam appellari Sororem S. Leodegarii; verisimillime dicere voluerit sororem matris S. Leodegarii.
[38] Verumtamen sororem matris S. Leodegarii appellare pergunt eruditi nunc passim omnes, [fuisse videtur, idque ex eo verosimilius fit, quod ii, de quibus anonymus] nominatim Mabillonius in Observationibus præviis ad Vitam S. Odiliæ, & tom. 1 Annalium pag. 489; Georgius Eccard in Originibus serenissimæ ac potentissimæ familiæ Habspurgo-Austriacæ col. 12, Joannes Hermannus Schminckius in Dissertatione Historico-genealogica, quam laudatus Eccardus probationibus suis adjecit col. 249 & seqq.; quos solos nomino, quia ipsi sententiam a Vignerio admissam improbant & argumentis impugnant. Hæc argumenta apud ipsos videri possunt; sive enim Bereswinda fuerit Sanctorum matertera, sive iidem Sancti fuerint avunculi Bereswindæ, verum manebit, proximam fuisse hos inter & istam sanguinis conjunctionem, ac proinde etiam, servata proportione inter Sanctos nostros & omnes liberos, nepotes ac posteros Bereswindæ ex Ethicone duce, a quo & per quos eruditiores genealogi origines deducunt serenissimarum domuum Habsburgo-Austriacæ & Lotharingicæ.
[39] Porro inter Bereswindam & sanctos nostros Leodegarium & Gerinum proximam intercessisse sanguinis conjunctionem, [Morbacensis loquitur, Leodegarii fuerint consanguinei, isque verosimiliter] potest etiam, ut supra jam monui, ex anonymo nostro posteriori non parum confirmari seu potius verosimilius reddi; is enim, ut ex dictis num. 31 liquet, monachus Morbacensis verosimillime exstitit; quapropter dum eos, de quibus per verba num. 35 adducta loquitur, quique ejus tempore in glorioso regno Franciæ principabantur, ex illustri S. Leodegarii prosapia fuisse significavit, verosimillime ad ducis Ethieonis posteros respexerit, præcipueque ad Eberhardum ejusdem Ethiconis ducis & Bereswindæ, ut mox videbimus, ex Adalberto eorum filio nepotem, ac proin hic Eberhardus, qui, ut de speciali S. Leodegarii cultu agentes probabimus, monasterium Morbacense condidit, ex illustri S. Leodegarii prosapia verosimillime exstitit; unde verisimilius fit, Bereswindam, ejus aviam, quod a pluribus asseritur, cum eodem sancto Antistite sanguinis vinculo fuisse conjunctam.
[40] [respexerit ad ducis Ethiconis posteros, præcipueque ad Eberhardum,] Quod vero anonymum Morbacensem ad Ethiconis seu Adalrici posteros, adeoque etiam ad Eberhardum, ejus nepotem respexisse, diximus, nobis primo visum non est; præivit nempe Mabillonius in Observationibus præviis ad Vitam S. Odiliæ, ubi textum laudati Morbacensis anonymi sic excipit: Quibus verbis designare videtur auctor ille Adalrici (seu Ethiconis) posteros, qui Alesatiam Austrasii regni partem administrasse memorantur. Etsi enim eo tempore Francorum nomine Neustrasii proprie appellabantur; tamen regnum Francorum etiam continebat Austrasiam, quæ Francia Austri & regnum Orientale dicta est. Nec aliam fortasse ob causam Eberhardus, ipsius Adalrici (ut aiunt) filius, cœnobium Murbacense in honorem S. Leodegarii, adfinis utique sui dedicari curavit dux Sueviæ|, comes Alsatiæ. Ita ille, sed Eberhardum Adalrici seu Ethiconis filium perperam appellat; is enim non Ethiconis & Bereswindæ filius, sed, ut a nobis jam nominatus fuit, ex Adalberto eorum filio nepos exstitit.
[41] [ejusdem Ethiconis & Bereswindæ non filium, sed nepotem ex filio] Id clarissime profitetur ipsemet Eberhardus in Charta pro dotatione monasterii Murbacensis apud Mabillonium tom. 2 Annalium pag. 701, dicens: Ergo ego in Dei nomine Eberhardus, filius Adalberti, quondam ducis, etsi vilissimus Christi famulus, dum non habetur incognitum, qualiter ante hos annos, una cum conventu pontificum sacerdotum & germano meo Leutfredo duce & conjuge mea Emeltrude … monasterium ædificavi. Idem non minus clare affirmant tam idem Eberhardus, quam Leutfridus seu Liutfridus frater ejus, in Charta donationis factæ monasterio Honaugiensi apud eumdem Mabillonium pag. 696, ubi ita loquuntur: Liutfridus & Eberhardus cogitantes pro animabus nostris vel pro æternæ retributionis venia, propterea complacuit nobis animus, ut de ipsa insula, quæ dicitur Hohenaug, & Rhenus circuit, de parte nostra, quantumcumque genitor noster Adalbertus dux nobis moriens dereliquit, ad ipsum monasterium condonare deberemus. Hunc autem Adalbertum filium fuisse Ethiconis ac Bereswindæ, fratremque S. Odiliæ, constat similiter ex Fragmento Vitæ S. Odiliæ per coævum conscriptæ, in quo paulo post verba num. 36 recitata ista sequuntur: Sed vix elapsi sunt aliquot menses, quod venerabilis princeps Ethico dulciter animam efflavit, consolante eum & roborante B. Odilia. Domina autem Bruswinda nono post maritum die similiter expiravit & sine ullo morbo, cum esset in sacello B. Joannis. Interim venerunt ad exsequias parentum Ethico (secundus) dux & Adalbertus dux pariter, Ethiconis & Bruswindæ gloriosissima progenies.
[42] [Adalberto, cui præter hunc Eberhardum & Liutfridum filios] In eodem porro Vitæ Fragmento etiam Ethiconis secundi ac Adalberti enumerantur aliquot filii; Frequenter, inquit auctor, veniebant (Ethico secundus & Adalbertus) ut a beata sorore (Odilia) verba vitæ acciperent, nec frustra; post aliquot enim annos præfatos duces ita Domino subjugavit, ut non tantum illi bona sua fundandis monasteriis impenderent, sed illius nepotes tam Etichonis, cujus filii fuerunt episcopus Argentinensis æquivocus & Albericus comes, quam Adalberti liberi, Eberhardus scilicet & Luitfridus, sed etiam Hugonis, qui ante parentes suos (Ethiconem I & Bereswindam) defunctus erat, largiter monasteria dotaverint, & construxerint, & omnes fere se Dei servitio tam masculi quam fæminæ, abjecto sæculi fastu, mancipaverint: inter quos Eberhardus, Alberici comitis filius, Ethiconis II scilicet nepos, aliusque ab Eberhardo filio Adalberti.
[43] Ceterum huic Adalberto, præter Eberhardum & Liutfridum filios, [tres insuper filiæ fuerunt.] fuisse tres filias, Eugeniam, Attalam & Gundelindam, probatum est tom. V Septembris ad diem XVI, quo Eugenia, quæ S. Odiliæ amitæ suæ in Hohenburgensi Alsatiæ parthenone successit abbatissa, colitur ut Sancta. Fuit & Attala virgo Deo consecrata, ac prima quidem præfuit abbatissa Argentoratensi monasterio, quod ab Adalberto patre in honorem S. Stephani exstructum fuit; & ipsa cultum obtinuit, uti probabitur ad diem III Decembris. Gundelinda similiter virginis, Abbatissæ ac Sanctæ titulis plerumque insignitur, at, prout diximus in S. Eugenia, nescitur, an aliquo determinato die celebretur festiva ipsius commemoratio. De S. Odilia earumdem amita agendum erit ad diem XIII Decembris. Hujus autem sanctæ virginis ac proinde omnium hactenus nominatorum, aliorumque posterorum Ethiconis ducis ac Bereswindæ consanguinitatem cum SS. Leodegario & Gerino confirmat antiquus lapis, qui exstat in monte S. Odiliæ, cuique incisæ sunt tres effigies, Ethiconis nempe ducis, S. Odiliæ filiæ ipsius, & S. Leodegarii, prout videre est in adjuncta figura, Chalcographi nostri manu æri incisa ad exemplar Mabillonii, qui monumentum istud, utpote sexcentorum circiter annorum, scalpro dignum judicavit & Annalibus Benedictinis inseruit tom. 1 pag. 489.
§ IV. Quandonam natus sit S. Leodegarius, quo ætatis suæ anno diaconus ordinatus & an ante obtentum episcopatum fuerit monachus.
[S. Leodegarius anno circiter, ut conjicitur,] Biographi nostri sicut nihil suppeditant, unde locum natalem Sanctorum nostrorum eruaamus, ita quoque nihil, unde discamus, uter fuerit natu major, Leodegarius, an Gerinus. Tempus natale S. Leodegarii (nam de eo solo ut deinde agamus usque ad tempus martyrii, cogit nos documentorum penuria) conjiciunt eruditi ex iis, quæ leguntur apud biographos de educatione ipsius commissa Didoni avunculo suo, Pictavensium episcopo. De ea educatione hæc tantum habet anonymus vetustior: Cumque a Didone avuncuculo suo Pictavis urbis episcopo, qui ultra adfines suos prudentia divitiarumque opibus insigni copia erat repletus, fuisset strenue enutritus & diversis studiis, quibus sæculi potentes studere solent, ad plene in omnibus disciplinæ lima politus, in eadem urbe ad onus archidiaconatus fuit electus. Ista aliquanto explicatius Ursinus: A primævæ ætatis infantia a parentibus Lothario Francorum regi est traditus, ab eodem vero rege non post multum temporis Didoni præsuli Pictavensis urbis, avunculo suo, scilicet ad imbuendum litterarum studiis datus est: quem idem præsul cuidam Dei sacerdoti, viro prudentissimo, ad erudiendum tradidit, qui eum per annos plurimos magnis curis edocuit, edoctumque pontifici reddidit… Cum fere viginti esset annorum, ad officium diaconatus electus est atque ab ipso pontifice consecratus. Deinde non post multum temporis archidiaconus effectus &c.
[45] [616 natus, anno ætatis suæ circiter] Per Lotharium Francorum regem designari hic Clotharium ejus nominis secundum, ostensum jam est tom. VI Septembris pag. 459 & sequenti in S. Emmerammo episcopo martyre, patebitque ex infra dicendis. Regnavit autem is Clotharius usque ad annum 628, quo obiit; proindeque ante dictum annum Dido S. Leodegarii avunculus tenuit Pictavensem cathedram. Sed anno 625 istam cathedram adhuc tenebat Joannes ejus nominis primus, qui, teste Flodoardo lib. 2 Historiæ Remensis cap. 5, tamquam Pictavensium episcopus interfuit concilio Remensi primo, quod dicto anno 625 probabilius celebratum est, atque hinc denuo sequitur, educationem S. Leodegarii a rege Clothario commissam fuisse Didoni intra annos 625 & 628. Plura non addo, quia hæc & alia operose probata sunt laudato tom. Septembris, ubi S. Emmerammo abjudicatus episcopatus Pictavensis, quem aliqui ipsi attribuerant. Denique cum dicatur S. Leodegarius a primæ * ætatis infantia Clothario regi traditus & non post multum temporis Didoni episcopo, inde verisimiliter conjicitur decennis circiter fuisse, dum ad hunc avunculum suum pervenit, figiturque ejus nativitas circa annum 616, & secundum hanc epocham ordinantur reliqua ejus gesta.
[46] [20 diaconus ordinatus est. aliter sentit Cointius,] Sic qui tempus collati per Didonem Sancto diaconatus determinant recentiores eruditi, plerumque signant circa annum 636, quia auctore Ursino: Cum fere viginti esset annorum, ad officium diaconatus electus est, atque ab ipso pontifice (Didone) consecratus. Dixi plerumque, quandoquidem Cointius quamquam natalem fixerit circa 616, diaconatum tamen distulit in annum 645, quia cum apud Chesnium verba Ursini sic referantur: Infra viginti annos ad officium diaconatus electus est, atque ab ipso pontifice consecratus, ita ea interpretatus est, ut Sanctus ad Ordinem diaconatus provectus sit, cum apud avunculum mansisset annis fere viginti. Fatetur tamen etiam de annis ætatis verba hæc intelligi posse, inquiens: Si tibi, qua sumus usi, displicet interpretatio, & viginti annos, infra quos Leodegarius diaconatum suscepit, ad ejus ætatem, non autem ad mansionem, quam apud avunculum Pictavensem episcopum egit, referendos putas, ita ut officium diaconatus adolescenti vicesimum ætatis annum haud adepto collatum velis, adscribe anno Christi sexcentesimo tricesimo quinto, quæ de Leodegarii diaconatu narranda in hunc usque annum distulimus.
[46] [sed opinionem suam non sat probat ex textu Ursini,] Rationes porro, ob quas priore sua interpretatione standum arbitratur, mox allegans, pergit: At prius adverte, non deesse argumenta, quibus opinionem nostram valide confirmare possimus. Primum petitur a synodalibus decretis; vetabant enim diaconum ante ætatem viginti quinque annorum ordinari, nec facile nobis persuademus, ea Didonem episcopum in gratiam Leodegarii nepotis transgressum esse. Secundum sumitur a multiplici eruditione, qua Leodegarius, ut auctores Vitæ coætanei scribunt, ceteris antecellebat, cum factus est diaconus, tot enim scientiarum capax haud videtur ætas, quæ minor sit vicenaria. Tertium argumentum petit Cointius a verbis Fortunati in Vita S. Germani Parisiensis episcopi, quæ duplicem quoque interpretationem patiuntur, & quæ ipse eodem suo sensu interpretanda esse, probaverat tom. 1 Annalium Francorum contra plerosque neotericorum, qui dicta verba ad ætatem S. Germani transtulerant. Sed tertium illud argumentum tum dumtaxat vim aliquam obtinere posset, quando constaret, textum Vitæ S. Leodegarii, a Cointio prolatum ex editione Chesnii, esse genuinum Ursini.
[47] Non esse, nobis persuasum est, primo quidem, quia sicut monuimus, [quem affert, cum is genuinus non sit; Scriptores tamen Galliæ] editio Chesniana tam frequenter ac notabiliter differt in aliis ab editione Mabilloniana, & ab omnibus nostris Ursini apographis, ut dubium non supersit, quin ejus deinde mutatus sit stylus adinstar editionis Surianæ. Secundo quia licet in editione Mabillonii & in nostris Apographis frequenter quoque occurrat varia lectio, quod fere accidit, dum idem Opus a multis describitur, hoc tamen loco nulla est variatio aut vocum transmutatio, & ubique legitur: Cum fere viginti esset annorum, præterquam in Apographo Divionensi, ubi ita legitur: Et esset annorum viginti. Imo ipse Surius, cujus editioni passim ita consonat editio Chesnii, ut Mabillonius, cui Majores nostri non repugnant, dicere non dubitaverit, vulgatum esse a Chesnio Opus Ursini ex interpolatione Suriana; Surius, inquam, ipse Ursini verba in hunc modum transposuit: Annos fere viginti natum (Leodegarium) diaconum ordinavit (Dido.) Hinc conjicias, codicem, unde, mutato stylo, Ursinum edidit Surius, nostris apographis fuisse consonum. Tertio quia hæc est communis hodiedum eruditorum opinio: nam si Galliæ Christianæ auctæ scriptores Benedictinos excipias, neminem novi, qui Chesnii lectionem hic sequendam contenderit, vel Cointii opinionem secutus sit, ex quo Mabillonii editio lucem conspexit. Omnes, ubi tempus memorant suscepti a S. Leodegario diaconatus, notant annum ætatis vigesimum aut fere vigesimum.
[48] Benedictini Galliæ Christianæ auctæ scriptores, quos mox excipiebam, [Christ. auctæ Cointio assentiuntur,] tom. IV col. 349 in S. Leodegario distincto charactere recitant ista verba: Infra viginti annos ad officium electus diaconatus & consecratus. Deinde non multo elapso tempore archidiaconus effectus, omnibus diœcesis ecclesiis præfectus, quæ manifeste desumpta sunt ex editione Chesnii. Tum nulla facta mentione editionis Mabillonianæ aiunt: Hic exurgit difficultas, an viginti anni, infra quos Leodegarius ad diaconatum evectus, ad ejus ætatem, an ad mansionem, quam apud Didonem episcopum egit, referri debeant. Ad ætatem refert Mabillonius, cum ait: Intra vigesimum ætatis annum &c; ad mansionem vero Cointius, & quidem maxima cum probabilitate. Nempe propter tria argumenta, relata superius ex Cointii Annalibus, quæ subjiciunt cum hac tamen clausula: Quamquam his omnibus (Cointii argumentis) respondere, non est arduum, nec sua caret verisimilitudine sententia contraria. Sed hic hallucinati sunt laudati scriptores, quando verba editionis Chesnianæ infra viginti annos ad Sancti ætatem a Mabillonio relata fuisse crediderunt. Mabillonius quippe tom. 1 Annalium pag. 439, ubi de S. Leodegario ista scripsit: Quem Dido Pictavorum episcopus, ipsius avunculus, diaconum infra vicesimum ætatis annum ordinavit, non exposuit proxime citata verba editionis Chesnianæ; sed hæc genuini Ursini in sua editione Seculo secundo Benedictino pag. 699: Cum fere viginti esset annorum &c, quæ, sicut illa, non patiuntur sensum duplicem, nec ad mansionem referri queunt, & contra quæ proinde nullum robur habet tertium Cointii argumentum.
[49] [ad cujus argumenta petita a statutis synodalibus,] Id si observassent, non dubito, quin, relicta Chesnii lectione ac interpretatione Cointii, nobiscum Mabillonii sententiæ fuissent subscripturi, & ad duo priora Cointii argumenta responsuri, si quis iisdem uti vellet adversus genuinum Ursini textum, quod minus arduum judicassent, quandoquidem is unum dumtaxat sensum admittat. Nos sane eo casu responderemus, canonibus quidem vetitum fuisse, ne quis ante vigesimum ætatis annum ordinaretur diaconus; at constare etiam exemplo non uno, aliquando justis de causis fuisse dispensatum. S. Theodorus Siciota, cujus Acta a discipulo conscripta dedimus tom. III Aprilis ad diem XXII, anno ætatis suæ decimo octavo diaconus & presbyter ordinatus est. Cum autem Theodosius episcopus eapropter incusaretur, respondit, se non ignorare id canones non permittere, … sed quemadmodum ipse Paulus Timotheum ætate juvenem episcopum constituit, & ego (aiebat) in nomine Domini hunc propter ejus probitatem presbyterum institui, significavit enim mihi Deus, eum esse dignum hoc munere. En exemplum & causam dispensationis. Alterum habemus exemplum in sancto & venerabili Beda, qui in Epitome seu Recapitulatione chronica Historiæ ecclesiasticæ gentis Anglorum de se ipse testatur: Nono decimo autem vitæ meæ anno diaconatum … per ministerium reverentissimi episcopi Johannis, jubente abbate, suscepi. Tertium exemplum præbet hic ipse tomus noster ad diem I Octobris in S. Remigio, qui etiam reluctans episcopus consecratus est anno ætatis vigesimo secundo, quamvis trigesimum exigerent canones.
[50] [& a multiplici Sancti nostri eruditione,] Secundum, quo oppositam sententiam confirmari arbitrabatur Cointius, argumentum, ipsammet causam seu rationem continet, ob quam in jam relatis exemplis facta sit canonum relaxatio, nempe pietatem, vitæ sanctitatem, eruditionem ac prudentiam, quibus alios anteibant Theodorus, Beda, Remigius; quæ dotes quanto magis ac certius eluxisse probantur in S. Leodegario, tanto minus suspectus fiet Dido episcopus temeriritatis, inobservantiæ sacrorum canonum vel nimii amoris in Filium sororis. At tot scientiarum capax haud videtur ætas, quæ minor est vicenaria. Respondeo, verum esse, quod communiter in hujuscemodi ætatis hominibus non reperiantur tot scientiæ; sed quo minus mihi ista incapax videatur, prohibent exempla etiam plura magnorum in ea ætate virorum, de quibus dici potuit, quod S. Hieronymus in epistola ad Pammachium dixit de Origine: Magnus Vir ab infantia, & S. Augustinus de filio suo Adeodato lib. 9 Confessionum cap. 6: Adjunximus etiam nobis puerum Adeodatum … annorum erat fere quindecim, & ingenio præveniebat multos graves & doctos viros.
[51] [cum fieret diaconus, respondetur.] Præterea demus tantisper, deesse exempla. Quænam est illa multiplex eruditio, qua S. Leodegarius, ut auctores Vitæ coætanei scribunt, cum factus est diaconus, ceteris antecellebat, & cujus haud capax visa est ætas illa Cointio? Anonymus vetustior de diaconatu S. Leodegarii nominatim non loquitur, nedum qua ætate quave eruditione tunc esset, exprimit. Ursinus ait, sanctum Puerum sacerdoti cuidam erudiendum ab avunculo episcopo fuisse traditum, & cum edoctus esset, receptum ac sub custodia disciplinæ retentum, dein nihil speciatim de eruditione adjiciens, diaconatus susceptionem memorat verbis supra citatis. Fateor, mox addit Ursinus: Deinde non post multum temporis archidiaconus effectus est, ac tum multiplicem ejus eruditionem laudat; sed inde non sequitur, omni ea eruditione instructum fuisse, cum factus est diaconus. Voces non post multum temporis, vel ut legit Cointius, non multo elapso tempore saltem aliquod spatium ponunt, quo scientias ante diaconatum habitas perficere & novas acquirere potuit, antequam fieret archidiaconus. Auctor Vitarum Sanctorum Augustodunensium Gallice editarum anno 1713 & Bailletus ad diem 2 Octobris diaconatum signant anno 636, archidiaconatum 643, ut juxta ipsos voces non post multum temporis extendantur ad septennium. Sed fortasse Ursinus iis potissimum insinuare voluerit, quod, cum Sanctus esset tam felici indole, tanta morum gravitate, & ingenii perspicuitate, ut anno ætatis vigesimo dignus fuerit diaconatus gradu, ita etiam deinde brevi tempore, seu breviore, quam communiter indigeant alii, scientias & eruditionem ceterasque dotes ad archidiaconatum requisitas nactus sit, atque ita propter excellentiam multo citius, quam alii ad hanc dignitatem promotus.
[52] Quapropter, quamquam facile assentiar, Sancti nativitatem ex verisimillima conjectura statuentibus anno circiter 616, [S. Leodegarius abbas fuit S. Maxentii; unde] ac diaconatus susceptionem anno 636, sufficiens fundamentum non invenio, ut archidiaconatus initium innectam anno determinato. Proxime laudati scriptores Galli meliore fundamento, Sanctum, aiunt, fuisse præpositum Pictavensi S. Maxentii monasterio circa annum 651; de qua prælatura Ursinus, postquam exposuit, quam pie ac strenue archidiaconatus munere per aliquot annos functus esset, hæc tradit: Deinde cum quidam pater ex monasterio, quod est situm in honore beati Maxentii, obiisset, jussu pontificis idem suscepit regendum: quod per sex fere annos strenue rexit, illudque magnis opibus ditavit. Horum sicut aliorum plurium, quæ ante Sancti episcopatum refert Ursinus, non meminit anonymus vetustior; verumtamen sat certa fiunt ex Historia translationis, in qua dicitur corpori S. Leodegarii obviam processisse turba magna monachorum ex S. Maxentii cœnobio, in quo prius abbas fuerat constitutus, & paulo post: in quo pater fuerat effectus monachorum. Hinc scriptores Benedictini Leodegarium Ordinis sui Sanctis annumerant.
[53] Et ita quidem Bucelinus in Menologio, acsi ille monasticam vitam professus fuisset, [illum Ordini suo Benedictini adscribunt; sed an recte,] antequam eligeretur. Nam ubi dixit cum Ursino, quod a Didone destinatus esset successor in episcopatum Pictavensem Leodegarius, sic progreditur Bucelinus: Sed alii cathedræ reservatus, rerum terrenarum fastidio mundum deseruit, & in monasterio sancti Maxentii vitæ monachicæ se devovens, tantis virtutum progressibus enituit, ut ejus loci abbate mortuo, summa omnium gratulatione ipse successor eligeretur. Hæc sane ex nullo coævorum textu elicere valeo. Cautius processit Mabillonius, contentus dixisse, quod Sanctus, cum ex archidiacono factus esset abbas, monachum induerit. Hoc autem probatum putat isto ratiocinio in Observationibus præviis ad Vitas: Monachorum pater ac monachus fuit S. Leodegarius: nulli enim ante Caroli Martelli principatum monachis præficiebantur abbates, nisi monachi; non clerici quidem, quos Gregorius Magnus non semel in epistolis suis ab monachorum regimine excludit. Si quis tamen ex clerico monachorum prælatus ordinabatur, is monastico habitu assumpto, Ordinem profitebatur. Insignis est hanc in rem Venantii Fortunati locus de S. Germano, qui antequam Parisiorum episcopus esset, creatus fuerat ex Augustodunensis ecclesiæ presbytero abbas monasterii S. Symphoriani, ob idque monachum induerat. Nam ADEPTUS GRADUM CURÆ PASTORALIS, Parisiensis scilicet ecclesiæ, DE RELIQUO MONACHUS PERSISTEBAT. Idem de Leodegario cogita, cum ex archidiacono Pictavensi factus est monasterii S. Maxentii abbas. Hinc illi jam episcopo studium fuit de restituenda sancti patris Benedicti Regula in nonnullis cœnobiis, quæ ad laxiora suo tempore deficiebant: id, quod synodus Augustodunensis, eo præsidente, habita, manifeste declarat. Ita Mabillonius.
[54] [ex iis, quæ Thomassinus ex concilio] Sed Ludovicus Thomassinus de veteri & nova Ecclesiæ disciplina part. 2 lib. 3 oppositæ prorsus sententiæ est, atque ita disserit, acsi intenderet destruere singula Mabilloniani ratiocinii membra. Capite 10 fuse tractat de commendis Romæ & in Italia seculis VI, VII & VIII, tum sequens caput orditur his verbis: Romanæ Ecclesiæ & Italiæ commendis universæ ad eum modum constitutis, jam mirabitur nemo, in Gallia quoque episcopos non aliter fere clericis & canonicis suis cathedralibus cœnobia commendasse regenda, quam parochias ruris aut simplicia quævis beneficia. Perspicuum id facit concilium III Aurelianense, ubi & inconcussa ea stabilitur doctrina, non posse abbatem commendatarium de ecclesiasticis proventibus decerpere in suos usus, nisi tantum, quantum ipsi opus est ad necessariam sustentationem: sive illum canonicatu exuat episcopus, simul ac abbatiam ei confert: quod optatius videtur concilio, sive parte canonicatus reddituum aliqua in modum pensionis frui illum sinat. Canonem mox promam, quo tria hæc præmoneo contineri: 1 donatas ab episcopis fuisse abbatias, perinde ut parochias & alia quævis beneficia, clericis ecclesiæ suæ. 2 Cum primum illi ad abbatiam promovebantur, potuisse, adeoque & debuisse spoliari beneficio & stipendio. 3 Non alia temporalia emolumenta ex abbatiis suis in eos redundare potuisse, quam ut decenter sustentarentur, tam procul a superfluitate quam ab indigentia.
[55] [Aurelianensi III, atque] Tum recitat ipsum canonem Thomassinus: De his vero clericorum personis, quæ de civitatensis ecclesiæ officio, monasteria, diœceses vel basilicas in quibuscumque locis positas, id est, sive in territoriis, sive in ipsis civitatibus suscipiunt ordinandas, in potestate sit episcopi, si de eo, quod ante de ecclesiastico munere habeant, eos aliquid, aut nihil exinde habere voluerit, quia unicuique facultas suscepti monasterii, diœcesis vel basilicæ, debet plena ratione sufficere. Aurelianense tertium concilium celebratum est ante medium seculum sextum; Caroli Martelli principatus pertinet ad seculum octavum. Proin canonis istius recitatione ac declaratione Thomassinus abunde ostendit, quam levi fundamento nitatur primum Mabilloniani ratiocinii generale assertum: Nulli ante Caroli Martelli principatum monachis præficiebantur abbates nisi monachi. Cum canon iste manifeste constitutus sit ad directionem clericorum, quorum gubernationi commissa erant monasteria eo modo, quo clericorum, quorum gubernationi committebantur basilicæ. Quod addit Mabillonius, clericos tales assumpsisse monasticum habitum & Ordinem professos esse, dum prælati ordinabantur, denuo nimis generatim assertum videtur. Nam ex producto exemplo S. Germani, postea Parisiensis episcopi, sequitur quidem, id factum esse aliquando, non tamen probatur fieri debuisse toties, quoties clericus monasterium ordinandum suscipiebat, ut loquitur canon, vel jussu pontificis (episcopi) suscipiebat regendum, ut scribit Ursinus.
[56] Sane id equidem ex nulla canonis voce extundere possum: [aliunde affert,] præterea ipsemet S. Gregorius Magnus, ut probat Thomassinus cap. 10, abbatias commendabat seu gubernandas committebat episcopis. An etiam hi mox monasticum habitum assumpsisse, & Ordinem professi esse, dicendi sunt? Verum est tamen, quod asserit de S. Gregorio Mabillonius: sed vel inde colligitur factum esse tunc, quod factum negat Mabillonius ante principatum Caroli Martelli. Tollere nempe voluit sanctus Pontifex abusus, qui ex commissa clericis monasteriorum gubernatione exorti fuerant aliquibus in locis. Duos hujuscemodi abusus præcipuos ex Gregorii epistolis allegat Thomassinus dicto cap. 10. Primus erat, quia clerici isti simul cum regimine monasterii retinebant aliud beneficium sive aliam ecclesiam, in qua residere tenebantur & altari jugiter ministrare, ita ut curam spiritualem monasterii, quam susceperant, gerere non possent, atque sic pessumdaretur in cœnobio religiosa disciplina. Alter abusus erat, quod subinde clerici, qui curam spiritualis regiminis susceperant, ex cupiditate etiam temporale regimen capesserent, atque ita dilapidarentur res temporales monasteriorum.
[57] Istis abusibus, quorum exemplum in Galliis nullum reperio sub ista tempora, [dubitandum videtur, licet interim] viam præcluserant patres Aurelianenses, maxime dum negotium istud, ut sufficienter eruimus ex canone, submissum voluerunt episcoporum vigilantiæ, qui ecclesias vel monasteria certis de causis probatæ virtutis ac scientiæ clericis gubernanda committerent vel ad vitam vel ad tempus, & siquid incommodi exsurgeret, interposita auctoritate sua rescinderent. Ad tempus dumtaxat a Didone episcopo Sanctum nostrum fuisse præfectum abbatiæ S. Maxentii, inde licet conjicere, quod, teste Ursino, episcopus ipsum sibi in episcopatu successorem destinasset, idque alterum videri poterit argumentum adversus ejusdem Sancti monasticam professionem. His porro aliquanto diutius immoratus sum, ut studiosus lector Thomassini rationes considerans, dispiciat, an Mabillonii generalia asserta rem ita conficiant, ut de S. Leodegarii monachatu dubitare non liceat.
[58] Utut est, seu fuerit seu non fuerit monachus, certum est tamen, [abbatiam S. Maxentii Leodegarius utiliter rexerit.] quod ejus præfectura cœnobio S. Maxentii attulerit plurimum emolumenti ac fructus tam in re temporali quam spirituali, uti ex Ursino recte observat Thomassinus cap. XI; ubi & mentem super mox discussa quæstione sat aperte declarat. Ipse antea, inquit, Leodegarius cum Pictavensem gereret archidiaconatum, ab episcopo suo monasterio sancti Maxentii præpositus fuerat, curam ejus ut ageret, quo munere strenuissime perfunctus est. Hic affert textum Ursini ex editione Cointii: Jussu pontificis monasterium illud regendum suscepit; quod sex sere annis ille gubernans & structuris & opibus ditavit. Deinde pergit Thomassinus: Istiusmodi tunc erant commendatarii germani abbates; adeo non collabi sinebant ecclesias, ut magnificentiores ipsimet excitarent; adeo non ditari eorum bonis avebant, ut locupletandis cœnobiis suis impense studerent. Sex quidem tantum annis commendatam illam sibi abbatiam rexit Leodegarius; sed vel id maxime mirum est. Quas ibi enim ille virtutes illustribus documentis explicuerat, iis jam regiæ aulæ notissimus, a Clothario rege expetitus, ab episcopo suo concessus & tandem Augustodunensis episcopus electus est. Abscessit ergo a commendata sibi ecclesia, ex quo ad alterius administrationem vocatus fuit, & adeo non ea, qua florebat gratia apud regem, ad retinendam abbatiam cum episcopatu usus est, ut simul atque aulam iniit, abbatia sibi commendata abierit.
[Annotata]
* al. primævæ
§ V. Sanctus ad aulam evocatur, ac dein creatur episcopus. Testamentum, quod condidisse fertur, examinatur.
[Leodegarius ad aulam evocatus, ibidem,] Abbatiam S. Maxentii Pictavensem per sex fere annos strenue rexerat S. Leodegarius, quando, testante Ursino, vocatus est in aulam a Clothario III rege, hujusque matre Bathilde, regni administratrice. Clotharius autem tertius, mortuo Clodoveo II patre suo, quinque circiter annorum puer constitutus est rex anno Christi 656, defunctusque anno 670, regni sui decimo quarto, quæ chronotaxis est Henschenii in Exegesi præliminari ad tom. III Aprilis, Pagii tom. 3 Criticæ, & eruditorum hodieque receptissima. Secundum hanc autem chronotaxim vocatus est in aulam S. Leodegarius intra annos 656 & 661. Id evincimus ex testimonio Ursini, qui num. 5 dicit, obiisse Clotharium regem, cum S. Leodegarius per annos decem strenue gubernaret episcopatum Augustodunensem; sive, ut legunt alii ex editione Chesnii, cum eo munere annis decem strenue functus esset: proin episcopatum suscepit Leodegarius anno 660 vel 661. At quamdiu tunc in aula versatus fuisset, incertum. Si standum sit narratione vetustioris nostri anonymi, vix aut ne vix quidem in ea moratus est, & ab archidiaconatu Pictavensi sine medio temporis intervallo ad Augustodunensem episcopatum provectus est.
[60] [quod anonymus noster silet, aliquamdiu] Nam is auctor, ut primum exposuit, quam fortiter sapienterque se gereret Sanctus in officio archidiaconatus, nulla voce interposita, sic pergit: Incubuit interim causa necessitatis, ut in Augustodunensi urbe eum ordinare deberent episcopum. Siquidem nuper inter duos contentio de eodem episcopatu exorta fuerat, & usque ad sanguinis effusionem certatum. Cumque unus ibidem occubuisset in mortem, & alter pro perpetrato scelere datus fuisset in exilii trusionem, tunc Bathildis regina, quæ cum Lothario filio Francorum regebat palatium, divino, ut credimus, inspirata consilio, ad memoratam urbem hunc strenuum direxit Virum ibidem esse episcopum, quatenus ecclesia, quæ pene biennio jam, quasi viduata, in seculi fluctuatione remanserat, hujus gubernatione vel fortitudine tueretur, & ab his, quibus impugnabatur, defensaretur. Verum cum hic auctor, ut num. 28 jam innui, aliqua Sancti gesta ante episcopatum silentio præterierit, quæ Ursinus æque coævus, diligentius annotavit, nos, quod & fecerunt passim scriptores alii, dum Vitam S. Leodegarii ordinata serie exponerent, Ursino in iis, quæ Sancti gesta ante episcopatum attinent, adhærendum censemus, atque eapropter etiam hujus relationem subjicimus.
[61] Erat eodem tempore (quo Sanctus S. Maxentii abbatiam regebat) minor Lotharius cum Bathilde matre rex regens Francorum regnum, [versatur, ac dein creatus Augustoduni episcopus,] qui, agnita ejus prudentia, cupientes eum habere in aula regia, petierunt pontificem (Didonem episcopum) ut suam ei daret licentiam secum habitare in palatio. Qui statim jussa complens, magnis rebus ditatum & sapientiæ floribus adornatum, obtemperans eorum voluntati, nisus * est destinare Virum. Quem rex atque regina videntes honorifice susceperunt, & in paucis diebus dulcia sua verba ostendit in tantum, ut rex simul & regina, plerique etiam pontifices * supra omnes eum in amore susciperent, & quia eum videbant dignum ad suscipiendum honorem, cunctorum consensu præcipuorum Francorum, ad honorem pontificalem eum esse idoneum proclamaverunt, quem omnes ad hoc electum Augustoduno, quæ est Æduorum civitas, fecerunt pontificem &c. Modus iste narrandi manifeste indicat, Sanctum e Pictavensi civitate minime vocatum esse, ut mox Augustodunensibus daretur episcopus, sed ut degeret in aula, verisimillime ad instruendum regem, juvandamque consilio suo reginam matrem, regni administratricem. Credibile quoque est, sanctam hanc mulierem permissuram non fuisse, ut Vir talis a se ac filio suo amoveretur, nisi longiore experientia edocta fuisset, ipsum unum præ ceteris capacem ac plane necessarium esse ad sedandas exstirpandasque turbas in Augustodunensi ecclesia exortas.
[62] Res evenit, quemadmodum sperare fas erat, [ortas ea in urbe turbas mox sedat.] mox tumultus omnes compressit Sanctus, suaque prudentia novum diu dilaceratæ ecclesiæ, splendorem attulit, ut pluribus declarat anonymus, hic, utpote scribens ad Ermenarium Augustodunensem episcopum, accuratior quam Ursinus, qui cum scripserit ad Ansoaldum episcopum Pictavensem, similiter diligentior est in gestis Sancti annotandis, quas Pictavii gessit. Pleraque autem, quæ narrat idem anonymus Sancti gesta, tamquam spectantia ad decem primos episcopatus annos talia non sunt, ut longa commentatione indigeant: quare, his missis, nonnulla hic observabimus de ejus, quod circumfertur, testamento, quodque confectum notatur anno episcopatus septimo, ac de synodo, quam ab eodem intra dictos decem primos episcopatus annos celebratam existimant eruditorum plurimi.
[63] Præmittimus testamentum, prout illud vulgatum est a Stephano Perardo inter monumenta historica Burgundiæ pag. 3, [Testamentum, quod ejus nomine signatur,] deinde recensebimus multos fœdosque errores, ob quos ab omnibus passim ut supposititium rejicitur: Anno Incarnationis Dominicæ Dei & Salvatoris Domini nostri Jesu Christi DC. quinquagesimo tertio, Indictione decima, regnante Theodorico filio Clotharii, gloriosi regis, Majore vero domus Leodegiso, filio Herchinoaldi: ego Leodegarius, etsi indignus episcopus Eduorum, septimo episcopatus mei anno, considerans varias rerum immutationes, sed & inevitabilem mortis terminum, ac formidabilem judicii & cunctis tremendam districtionem judicis horam, simul pro his hujuscemodi ad illam disciplinam recurrens, quæ præcipit: Date & dabitur vobis, & facite vobis amicos de mammona iniquitatis, qui vos recipiant in cælis: & illud recordans Sapientiæ monentis, Redemptio animæ viri divitiæ ejus, & sicut aqua ignem extinguit, ita eleëmosyna extinguit peccatum: pro amore Divinitatis, pro remissione peccatorum, pro pia quoque recordatione domini Clotharii & Valdechildis reginæ, pro statu necne regis Theodorici & regni ac cunctorum procerum ejus, precipue pro his, qui in dicendis rebus conquirendis adjutores & collaboratores nobis extiterunt, dono, trado, transfundo & hæredem statuo ecclesiam beati Nazarii, titulum mei præsulatus, de rebus meis.
[64] [quodque varias pias donationes] Hoc est, de Mariniaco villa, quæ jacet super Stantiam fluvium, quam michi jam dicta regina de proprio suo in proprium meum delegavit & per regale instrumentum chartæ habere concessit: nec minus de Tiliniaco villa, quæ de jure materno ab avis & proavis michi competit, & est super fluvium Sagonam nec non & de Olgea; at de Cananis villa, quam de Bodilone & Sigrada, Deo devota, conquisivi, cujus terra sita est tam infra Divionem castrum quam circa. Quas villas cum catallis suis, servis utriusque sexus, vineis, pratis, aquis, stagnis, cursibus, recursibus, sylvis, pascuis majoris peculii vel minoris, de statu nostro proprio in statum matriculæ nostræ, quam * ostium ecclesiæ sancti Nazarii fabricavimus, cum omnibus suis appendiciis delegamus, secernimus, transfundimus, ea ratione, ut tam a præposito, ejusdem matriculæ rectario, quam a successoribus ejus, quos nostri successores pontifices ordinaverint, quadraginta fratres cotidiana diaria & stipendia omni tempore accipiant, ut liberius pro salute regni & principum ac totius orbis dominici deprecari possint.
[65] [a Sancto factas exhibet,] Si vero ullus majorum heredum vel minorum nostrorum, vel alicujus personæ homo hanc nostram & communem eleëmosynam, & hujus instrumenti cartham violare præsumpserit, ut reus majestatis noverit se coram majore palatii vel capite vel centum libris auri multandum. Episcopis autem successoribus nostris hæc ita observare volumus, sicut & plura in partem illorum contulimus & sicut hæc coram Deo digna consideraverint. Si vero deinceps alicujus obstinatio contra hæc se erexerit, noverit se etiam quinquaginta quatuor coepiscoporum, qui a principibus nostris Christiaco congregati sunt, quibus præsentibus, vel quorum consilio hanc donationem ecclesiæ matriculæ, quam nostræ celebravimus, & nostra, quamvis ad extrema, auctoritate excommunicatum, & invocatione sanctæ Trinitatis, potestate beati Petri Apostolorum principis cum Juda traditore Domini, qui loculos habebat, & qui res Domini furabatur & pauperum, æternaliter damnandum cum Dathan & Abiron, quos vivos terra absorbuit, inconsueta & desperabili morte in omnium viventium terrore, nisi digna satisfactione resipuerit, profligatum, in perpetuum puniendum. Amen, Amen. Acta Christiaco publice tertio anno regni Theodorici regis. Ego episcopus Leodegarius huic donationi factæ sub anathemate subscribo, & manu propria firmo.
[66] Laudatus testamenti editor Perardus mox ei suam crisim subjiciens, ob multiplices errores, quorum unum & alterum proponit, [pro supposititio habet Perardus; id autem] totum supposititium judicat, & post confectum ex traditione & aliunde accepta notitia multorum beneficiorum, quæ in cathedralem suam contulerat sanctus Episcopus. Sammarthani fratres tom. 1 Galliæ Christianæ, chartam testamenti vulgarem in plurimis corruptam esse, aiunt, & similiter specimina producunt. Plura errorum specimina enumerat Cointius ad annum 666; addit tamen, inter testamenti notas chronologicas eam præcipue in pretio habendam esse, quæ sumitur a S. Leodegarii episcopatu, designatque annum Christi sexcentesimum sexagesimum sextum, ipsius Leodegarii septimum, Clotharii regis undecimum; Hoc autem posito, facile emendari posse fragmenta testamenti, quæ ibidem recitat. Mabillonius Seculo 2 Benedictino pag. 707 ita pronuntiat: Quod attinet ad S. Leodegarii scripta, circumfertur quoddam ejus testamentum, quod eruditis hominibus merito non probatur: tum quasi operæ pretium non sit pluribus de eo disputare, lectorem remittit ad memoratos jam Galliæ scriptores. Sed postea idem ipse testamentum pluris fecit in Præfatione secundæ partis Seculi 3 num. 33 & in Annalibus ad annum 674, uti ostendam, cum præcipuos errores, seu suppositionis aut corruptionis indicia recensuero.
[67] Primo itaque modus computandi annos ab Incarnatione Christi in publicis instrumentis ætate S. Leodegarii nondum usurpari consueverat. [præcipuis suppositionis notis, quæ hic assignantur,] Secundo signatus annus sexcentesimus quinquagesimus tertius cum aliis notis chronologicis componi non potest. Non cum regno Theodorici, qui eo vix natus erat, nec cum majoratu domus Leodegisi seu Leudesii, qui, eodem Theodorico regnante, istam præfecturam tantum obtinuit, nec denique cum episcopatu S. Leodegarii, qui ad eum promotus est tantum anno 660 vel 661. Præterea nec inter se componi queunt postremæ hæ notæ chronologicæ; nam anno septimo, imo juxta ante dicta decimo episcopatus S. Leodegarii, regnabat Clotharius III, cui successit Childericus & huic occiso demum Theodoricus. Tertio hujus Theodorici pater non fuit Clotharius, sed frater; pater vero utriusque, sicut & Childerici, fuit Clodoveus II, mater S. Bathildis regina, quæ in testamento Valdechildis nuncupatur. Mitto alia, quæ ad testamentum illud observat Cointius. Ista sufficient, ut advertat lector, verosimillimum esse, quod conjectant idem Cointius & Perardus, fabricatum fuisse scilicet instrumentum multo tempore post Sancti nostri obitum.
[68] Modus autem, quo utitur ad testamenti emendationem Cointius, [rescissis, frustra emendare Cointius,] hic est: rescindit integrum ejus exordium, quo plerique ac præcipui errores continentur, & hoc illi substituit: In nomine Dei & Salvatoris Domini nostri Jesu Christi: tum pergit: Ego Leodegarius etsi indignus episcopus Æduorum, septimo episcopatus mei anno &c, usque ad hæc verba: Pro pia quoque recordatione domini Clotharii & Valdechildis reginæ, pro statu necne regis Theodorici, quibus illa substituit: Pro pia quoque recordatione domini Clodovei & Valdechildis reginæ, pro statu necne regis Clotharii. Dein nihil immutat usque ad penultimam periodum: Acta Christiaco publice tertio anno regni Theodorici, pro qua ponit istam: Acta publice, regnante Clothario rege, omisso videlicet anno regni, quia tertius Clotharii non cohærebat etiam cum septimo episcopatus Leodegarii. Fateor, sic notæ chronologieæ & historicæ componunturque, reducunturque ad annum 666 vel 667. Sed quid inde utilitatis? Ad eumdem modum, mutatis pro arbitrio vocibus & characteribus chronologicis, emendari poterunt instrumenta quantumcumque corrupta. Nihil tamen sic majoris auctoritatis aut roboris accipient ad stabilienda ea, quæ aliunde probari nequeunt. Exempli gratia, neget quis, donationi per S. Leodegarium factæ adstitisse quinquaginta quatuor episcopos; si instrumentum hoc proferas, dicet, etiam corruptum esse in hac parte, sicut in aliis multis. Idem continget, si quis neget, factam esse donationem anno septimo episcopatus, uti negavit Mabillonius in Annalibus ad annum 674, ubi donationem factam esse credidit, regnante Theodorico, cujus anno regni tertio Leodegarius agebat, inquit, annum præsulatus circiter decimum sextum aut decimum septimum.
[69] [frustra genuinum in substantia probare] Quis primus hujus auctoris de testamento sensus fuerit, sufficienter indicant verba superius recitata ex Observationibus præviis ad Vitas Sancti nostri. Idem in Præfatione ad partem 2 Seculi 3 Benedictini num. 33 sic loquitur: Synodus, Augustodunensis appellari solita, … nationale (ut vocant) concilium fuisse videtur, illud scilicet, de quo sermo est in vulgato Leodegarii testamento, quinquaginta quatuor coëpiscoporum Christiaco una cum Leodegario congregatorum anno tertio Theodorici regis. Etsi enim testamentum istud in notis chronologicis interpolatum est & in nonnullis forsan nominibus propriis errore librariorum, non tamen omnino rejici debet: maxime cum tam prædicti testamenti, quam donationum in eo factarum mentio sit in litteris Joannis Papæ octavi, quas Perardus in Monumentis Burgundicis post idem testamentum vulgavit. Eamdem materiam resumens Mabillonius loco Annalium proxime citato, ita disserit: In editis vitiosi sunt characteres chronologici, tametsi ipsa testamenti substantia legitima sit, constatque ex aliis indubitatis instrumentis. Hujus generis instrumenta duo allegat, alterum Jonæ seculo nono episcopi Augustodunensis apud Perardum pag. 147, alterum Joannis VIII Papæ apud eumdem pag. 4 & seq. In priori Jonas episcopus villam concedit canonicis Æduensibus, quatenus … in Christi militia devotiores existant, nec solum pro principibus, ut sanctus instituit Leodegarius, sed pro rectoribus totius ecclesiæ & universo grege, jugiter divinam exorent misericordiam.
[70] [ex binis antiquis instrumentis] His denotari putat Mabillonius ea, quæ leguntur in testamento: Pro pia quoque recordatione Clotharii & Valdechildis reginæ, pro statu necne regis Theodorici & regni, ac cunctorum procerum ejus, præcipue pro his, qui in dicendis rebus conquirendis adjutores & collaboratores nobis extiterunt, dono &c. In secundo instrumento Joannes VIII Papa in litteris ad Adalgarium Augustodunensem episcopum ita scribit; Constat siquidem villam Tilliniacum, proprietatis jure sancti fuisse quondam Leodegarii Augustodunensis episcopi, & ab eo sancto collatum Nazario, cujus vocabulo ipse honoratur episcopatus. Postmodum cum a pravis hominibus longo tempore fuisset retenta, & quasi in proprietatem eorum redacta, dilectus filius noster Karolus clementissimus imperator super hac subtili examinatione habita, cum eam ad jus ecclesiæ Augustodunensis pertinuisse legitime cognovisset, & possessam primo ab ea, & postea pervasam a violentis hominibus liquido didicisset: hanc præcepto suæ authoritatis ipsi episcopo reddidit, & ad jus ipsius ecclesiæ revocavit, cui scilicet hanc superius nominatus sanctus Leodegarius olim contulerat, & ideo quia postulavit a nobis fraternitas tua, ut jam memoratam villam, secundum imperiale præceptum, Apostolicæ authoritatis liberalitate ac privilegio Augustodunensi ecclesiæ firmaremus, inclinati &c confirmamus &c. Hæc sane prorsus congruunt iis, quæ habet testamentum: Trado, transfundo & hæredem statuo ecclesiam beati Nazarii, titulum mei præsulatus, de rebus meis hoc est … de Tiliniaco villa, quæ jure materno ab avis & proavis michi competit & est super fluvium Sagonam.
[71] Hinc Mabillonius, missa ulteriori probatione, denuo infert: [Mabillonius conatur.] Itaque de validitate ejus testamenti nequaquam dubitandum est, tametsi vitiosi sint, ut jam dixi, characteres chronologici. Non dubitavit Perardus, neque dubitamus nos, quin vere per S. Leodegarium factæ sint donationes pleræque in sæpe dicto testamento relatæ. Id nobis persuasum est tam auctoritate instrumentorum, quæ a Mabillonio allegata produximus, quam testimonio coævi anonymi in Vita num. 4, ubi inter alia Sancti pia opera nominatim exprimit matriculam, quæ ab eodem instituta residet ad ecclesiæ (S. Nazarii) januam. Hæc enim certe eadem est matricula, cui Sanctus Tiliniacum aliasque tres villas concessisse dicitur in testamento. Verba hæc sunt: Quas villas … de statu nostro proprio in statum matriculæ nostræ, quam [ad] ostium ecclesiæ S. Nazarii fabricavimus … delegamus &c, de his, inquam, non dubitamus; sed quærimus, an Sanctus istas donationes fecerit per illud ipsum testamentum, sive an primum donationum instrumentum sit illud, quod nomine testamenti adeo corruptum ad nos transmissum est, & an eatenus validum sit & authenticum. Negat Perardus, nec satis probat Mabillonius. Asserit quidem hic tam prædicti testamenti, quam donationum in eo factarum mentionem esse in litteris Joannis octavi Papæ. Sed ego unam villæ Tilliniaci donationem a S. Leodegario ecclesiæ S. Nazarii factam lego, nullam testamenti sive donationis vel donationum instrumenti mentionem in litteris reperio. Itaque verisimilius nobis est, quod primum judicavit Perardus, conflatum esse testamentum ab homine, qui præ oculis habuit varia antiqua documenta, qualia sunt litteræ Joannis Papæ, Jonæ episcopi & Vita per anonymum conscripta, sed qui historiæ & chronologiæ imperitus in tot tantosque errores prolapsus est.
[Annotata]
* al. visus
* al. addit. & proceres
* adde ad
§ VI. Canones aliquot synodi a S. Leodegario celebratæ: cui anno hæc affigenda, & an nationalis exstiterit.
[Synodus a Leodegario celebrata, cujus aliquot] Sirmondus tom. 1 Conciliorum Galliæ pag. 506 synodi a Sancto nostro celebratæ canones aliquot promulgavit cum hac prævia admonitione: In antiquissima collectione, canonum e bibliotheca ecclesiæ Andegavensis producuntur titulo XLIV, qui est de monachis & monasteriis, canones aliquot ex hac synodo, qui omnes ad diplinam monasticam spectant, inscribunturque: Canones Augustodunenses S. Leodegarii episcopi, neque tamen universi eo loco describuntur, sed quibusdam prætermissis, hi dumtaxat, qui sequuntur. Post hæc, repetita jam data inscriptione, eo, quo reperit ordine, recenset canones, quos & nos, utpote pretiosum antiquitatis monumentum ac sollicitudinis S. Leodegarii ad restaurandam firmandamque in sua diœcesi disciplinam etiam monasticam evidens testimonium, huc referendos censemus.
[73] [canones ad disciplinam monasticam spectantes,] Primus titulus hic est monasticæ disciplinæ, ut abbates vel monachi peculiare non habeant, & monachi ab abbate victum & vestitum consuetum accipiant.
V. Ut compatres nullus eorum audeat habere.
VI. Ut in civitatibus errare, non inveniantur. Quod si causa utilitatis monasterii, cum litteris abbatis sui ad archidiaconum civitatis scriptis dirigantur.
VIII. Ut abbati suo ac præposito sint obedientes.
X. Ut nullus familiaritates extranearum mulierum præsumat habere; & qui inventus fuerit, severius corrigatur. Ut mulieribus in monasterium monachorum nullatenus ingredi liceat.
Statuimus atque decernimus, ut nullus monachum alterius absque permissu sui abbatis præsumat retinere: sed cum inventus fuerit vagans, ad cellam propriam revocetur, ibi juxta culparum merita coërcendus.
XV. De abbatibus vero vel monachis ita observare convenit, ut, quicquid canonicus Ordo vel Regula S. Benedicti edocet, & implere & custodire in omnibus debeant. Si enim hæc omnia fuerint legitime apud abbates vel monasteria conservata, & numerus monachorum, Deo propitio, augebitur, & mundus omnis per eorum orationes assiduas malis carebit contagiis.
Sint monachi omnes omnino obedientes, sint frugalitatis decore pollentes, in opere Dei ferventes, orationi instantes; in caritate perseverantes: ne propter negligentiam aut inobedientiam, hoste circumeunte ac rugiente & quærente, quem devoret, cibus efficiantur. Sit eis cor unum & anima una. Nemo suum aliquid dicat, sed sint eis omnia communia. In commune laborent, hospitalitatis omnino sint receptores.
Quisquis autem hæc a nobis, Deo præcipiente, dictata in confirmationem Regularem monachorum tentaverit aliqua transgressione cassare, si abbas est, anno uno ei communionis potestas suspendatur, si præpositus, annos duos, si monachus, aut fustibus verberetur, aut a communione & Missa & caritate annos tres suspendatur. Justum enim est, ut subripientia vitiorum semina falce justitiæ resecentur, ne, dum simulatione continentiæ nutriuntur, ita silvescant, ut nec securibus excidantur.
[74] [aliique duo ex Sirmondo,] Idem editor Sirmondus, hisce recitatis, monet denuo: Ad Augustodunensem præterea S. Leodegarii synodum referendus videtur canon, qui in altera collectione canonum e bibliotheca S. Benigni Divionensis, atque in aliis citatur, appellaturque primus canon Augustodunensis, his verbis:
Canones augustodunenses Æra I.
“Si quis presbyter, diaconus, subdiaconus vel clericus Symbolum, quod, sancto inspirante Spiritu, Apostoli tradiderunt, & fidem S. Athanasii præsulis irreprehensibiliter non recensuerit, ab episcopo condemnetur.” Dein in Notis ad tomum eumdem pag. 620 observat: In codice Bonævallis, itemque in Andegav., Divionen:, & aliis, qui elenchos exhibent episcoporum, quot numero in singulis synodis fuerint & canones ediderint, postremo loco hæc leguntur: “Consensus domni Leodegarii episcopi Augustodunensis. Ego Leodegarius, acsi indignus peccator episcopus, cum consensu fratrum meorum polliciti sumus, & perpetualiter placuit observandum.” Quæ subscriptio videri potest ad concilium hoc nostrum pertinere.
[75] Eosdem canones cum Sirmondi Observationibus Labbeus & Cossartius inseruerunt generali Conciliorum Collectioni tom. 6 col. 535: [Labbeo & Gossartio,] sed & ipsi ibidem col. 1887 alterum canonem producunt: Ad canones, inquiunt, supra editos pag. 535 alium addit Petrus de la Lande V. C. ex collectione canonum, quæ est in bibliotheca Thuana; qui cum ibi XIV appelletur, ex eo constat, plures olim fuisse, quam qui nunc exstant, nec ad monasticam disciplinam omnes pertinuisse. Fuisse autem a S. Leodegario Augustodunensi episc. dictatos, patet ex duobus hujusce collectionis indicibus, quorum prior continet capitula canonum Græcorum & Latinorum, in cujus fine sunt hæc verba: “can. Augustodunensium sancti Leodegarii episcopi” posterior autem index sic habet: “episcopi, qui hos canones dictaverunt” quorum nomina desiderantur. Et ad calcem hujus legitur: “Consensio & confirmatio domini Leodegarii episcopi Augustodunensis.”
Canon Augustodunensis XIV.
“Sæculares vero, qui Natale Domini, Pascha, Pentecosten non communicaverint, inter Catholicos non habitent. Nullus presbyter confertus cibo, aut crapulatus vino Sacrificia contrectare aut Missas facere præsumat: quod si quis præsumpserit, amittat honorem. Mulieres ad altare ingredi non oportet.”
[76] Sat certum apparet ex præfixis numeris aliquot hujus synodi canones deperiisse; [ceteris deperditis, recitantur, a variis variis annis] verumtamen dubitari potest, an duo in aliis collectionibus reperti ad eamdem synodum pertineant; quia clausula collectionis Andegavensis: Quisquis autem hæc a nobis, Deo præcipiente, dictata in confirmationem regularem monachorum tentaverit aliqua transgressione cassare &c. Videtur innuere, omnes canones spectasse ad disciplinam monasticam; prout revera ad eam spectant, quotquot in collectione Andegavensi supersunt. Sed res sic concipi posset, ut primum pro quovis fidelium statu canones compositi fuerint, ac dein ex iis desumpti ad solam disciplinam monasticam spectantes, in singula diœcesis monasteria sint distributi. Hinc factum, ut hi potius quam alii hactenus supersint. Id sane aliquo modo indicatur in primo canone Andegavensis collectionis: Primus titulus hic est monasticæ disciplinæ. Vide interim quæ de can. num 74 recitato dicta sunt tom. 1 Maii pag. 758.
[77] Hanc porro synodum Augustodunensem pro suo quique arbitrio ad diversos annos referunt scriptores. [affigitur; a Sirmondo male anno 4 Theodorici,] Sirmondus ipsam statuit circa annum Christi DCLXX, Theodorici regis IV. At ista non cohærent. Non regnavit enim Theodoricus ante Clotharii III obitum, quem nos cum Henschenio, Pagio, aliisque innexuimus anno 670; Cointius cum aliis innectit 669. Præterea Theodoricus, mortuo Clothario, per Ebroïnum quidem rex suffectus est, sed paucos post menses e throno dejectus & a fratre Childerico, monarchiam adepto, in monasterio S. Dionysii residere jussus; donec tandem etiam Childerico e vivis sublato, anno 673 secundum receptiorem modo chronologiam regnare cœpit; annus igitur quartus Theodorici proprie conjungendus esset cum Christi 676 vel 677, quo tempore synodum a S. Leodegario celebrari potuisse, nobis probabile non est, uti mox declarabimus. Ruinartius in Apologia missionis S. Mauri, quam habes in prima Appendice ad tomum 1 Annalium Benedictinorum Mabillonii pag. 636, & scriptores Galliæ Christianæ auctæ tom. 4 col. 350 & seq. synodum figunt anno 661: Cointius tom. 3 Annalium pag. 547 anno 663; Mabillonius in Præfatione ad Seculum secundum Benedictinum num. 18 circa 665, alii circa 666.
[78] [a Cointio sine sat solido] Ex laudatis auctoribus unus Cointius opinionis suæ fundamentum allegat, illudque desumit a titulo, qui præfigitur canoni collectionis Divionensis: Canones Augustodunenses, æra I. Per æram I intellexerant Sirmondus & alii canonem primum, sed hanc vocis acceptationem ipse repudiat, & Era, inquit, fortassis in concilio Augustodunensi abusive usurpatur, ut annos Leodegarii episcopi connotet, & iste titulus… frustra dividitur in duas partes, cum nihil aliud significare videatur, quam canones Augustodunenses conditos fuisse Æra I, sive anno primo Leodegarii episcopi. Quamvis hæc interpretatio placere possit & sanctum Leodegarium ob studium ac vigilantiam in administranda diœcesi plurimum commendet, quod ne primum quidem sui pontificatus annum absque convocatione synodi passus sit elabi, suspicamur potius mendum in æram irrepsisse, nec æra I, sed æra DCCI sancitos fuisse canones Augustodunenses… Synodum igitur Augustodunensem existimamus celebratam fuisse æra septingentesima prima, id est, hoc anno Christi sexcentesimo sexagesimo tertio.
[79] [fundamento anno Christi 663,] Esto cuilibet sua opinandi aut suspicandi libertas: experientia docti sumus, hujuscemodi errores frequentissime irrepsisse in antiqua monumenta; at talem hic latere, ut pro æra DCCI per incuriam posita sit æra I, non suadet argumentum Cointii, desumptum ex Præfatione concilii Arelatensis, in qua revera dicitur hoc concilium celebratum esse æra DCCCLI, id est, anno Christi 813. Nam cum, ipso affirmante Cointio, vox æra bis tantum inveniatur in universa collectione antiquorum Galliæ conciliorum; adeo mirum videri non debet, quod Arelatensis seculi IX scriptor ea voce usus sit ad designandos annos more Hispanorum, Augustodunensis autem scriptor seculi VII ad indicandam sectionem capitum sive ad distinguendos canones, titulos aut articulos, prout a scriptoribus medii ævi factum esse, pluribus exemplis probat Cangius in Glossario ad vocem Æra. Altera opinio, qua æra I indicaret annum primum episcopatus S. Leodegarii, & ex qua fortasse Ruinartius synodum signavit anno Christi 661, placere poterit quidem, at cum talem computandi modum exemplis firmatum non reperiam, præplacet mihi interpretatio Sirmondi, secundum quam vox æra nihil conducit ad formandam synodi epocham.
[80] [a Mabillonio 665, mutataque deinde opinione, anno tertio] Mabillonius, qui in Præfatione ad Seculum 2 synodum affixerat anno 665, nec sententiæ suæ rationem attulerat, etiam hanc postmodum deseruit & epocham a se repertam putavit ex testamento S. Leodegarii, superius examinato. Mentem ejus ut satis assequamur, oportet repetere ea, quæ ante recitavimus ex Præfatione ad partem 2 seculi III: Synodus, Augustodunensis appellari solita, … nationale (ut vocant) concilium fuisse videtur, illud scilicet, de quo sermo est in vulgato Leodegarii testamento, quinquaginta quatuor coëpiscoporum, Christiaco una cum Leodegario congregatorum, anno tertio Theodorici regis. Etsi enim testamentum istud in notis chronologicis interpolatum est, & in nonnullis forte nominibus propriis errore librariorum, non tamen omnino rejici debet: maxime cum tam prædicti testamenti, quam donationum in eo factarum mentio sit in litteris Johannis Papæ octavi, quas Perardus in Monumentis Burgundicis post idem testamentum vulgavit. Et certe convenit huic loco epocha istius synodi apud Sirmondum, qui Theodorici annum quartum assignavit: nam facile annus tertius regni cum anno quarto componitur sub diversa ratione, qua nonnulli regnum cujusque regis ab ipso decessoris obitu, alii ab anno insequenti numerare incipiunt. Ita ille.
[81] Cur autem notam chronologicam synodo præfixam apud Sirmondum componere conatus sit cum nota testamenti, [Theodorici regis, Christi] satis liquet. Nempe ut evinceret, eodem tempore celebratam fuisse synodum, quo conditum testamentum, id est, anno Theodorici regis tertio vel quarto. Id absolute statuit in Præfatione ad Seculum IV num. 106, ubi allatis & pro subjecta materia explicatis aliquot ejusdem synodi verbis, ait: Porro hæc synodus constabat quinquaginta quatuor episcopis, Christiaci congregatis, ut ex Leodegarii testamento observavi in Præfatione secunda Seculi tertii; non ergo diœcesana dumtaxat fuit hæc synodus; sed fere nationalis… Itaque anno tertio sive quarto Theodorici regis, una sancti Benedicti Regula cum decretis canonum monachis præcipitur, non ut primum admittatur, sed ut CONSERVETUR ET IMPLEATUR, quæ postrema verba desumit ex canone XV dictæ synodi. Nunc videndum, an ista synodi epocha conciliari queat cum aliarum rerum gestarum historia & chronologia.
[82] Anno DCLXXIII, Theodoricus, Chlodovei filius tertius, [675 vel 676, quæ epocha] exstincto fratre Childerico, imperium capessit. Sunt ipsa Mabillonii verba in brevi Chronologia Rerum Francorum, præfixa Seculo secundo Benedictino, estque sententia Pagii & aliorum nunc communior. Itaque tertius Theodorici regis annus fuit Christi 675 vel 676, servata ipsiusmet Mabillonii ratione computandi de re Diplomatica lib. 6, pag. 469 & seq., ubi producit bina Theodorici diplomata, data mense Septembri anno V regni ipsius, quæ annectit anno 678, & tertium datum sub die segundo Kalendas Julias, annum VII rigni nostri, quod affigit Mabillonius anno 680. Sed probabile non est, S. Leodegario liberum fuisse celebrare synodum anno Theodorici tertio, Christi 675 vel 676; cum, fatente rursum cum aliis communiter Mabillonio, martyrio coronatus sit anno 678; postquam in captivitate detentus & variis suppliciis affectus fuisset per annos ut minimum quatuor, ut ex dicendis evidens fiet, & hic obiter dumtaxat ostendimus.
[83] Mortuo Childerico rege, Leodegarius Luxovium, ubi eum exsulasse videbimus, [cum rebus tunc gestis componi] deseruit, & annuente novo rege Theodorico, cujus partes sequebatur, Augustodunum rediit. Ebroïnus Theodorico adversans & infensus Leodegario ingentem militum turbam cum ducibus Augustodunum direxit, qui sanctum Episcopum caperent. Aliquamdiu obsessa civitate, sponte se hostibus stitit Sanctus, oculis privatus est, ductusque in Campaniam: ubi primum in sylva relictus est, ut fame periret, deinde custodiæ traditus in monasterio, in quo latuit per annos circiter duos, ut scribit Ursinus. Interim Theodorico regi conciliatur Ebroïnus, accusat de nece Childerici Leodegarium, ejusque fratrem Gerinum. Vocatur uterque in aulam, Gerinus lapidibus obruitur, Leodegarius atrociter mutilatus, ad longiores cruciatus committitur custodiæ Waningi, qui eum perducit ad Fiscamnense cœnobium a se conditum in Normannia provincia, ubi, dum per biennium fere, ita anonymus noster, in Dei laudibus resedisset Sanctus, audivit, multos hostium suorum, permittente Deo, per ipsum Ebroïnum punitos fuisse. Sed tunc & ipse Sanctus in aulam denuo vocatus, mortis sententiam accepit, & clam perimendus traditus est cuidam Chrodoberto, in cujus domo cum aliquamdiu commoratus esset Sanctus, & tam ipsum quam ejus uxorem pluresque alios ad meliorem vitam convertisset, tandem, urgente Ebroïno, interfectus est.
[84] [non potest. Synodum illam] Hæc, quæ per decursum operosius explanabuntur, sufficiunt, ut mox advertat studiosus lector, nequaquam probabile esse, quod S. Leodegarius postremis quatuor vitæ annis, quorum certe unus fuit Theodorici regis tertius, synodum celebrare potuerit, quandoquidem toto isto temporis intervallo extra diœcesim suam versatus & in captivitate detentus sit. Porro hinc discimus quidem, quo tempore episcopatus S. Leodegarii verisimillime celebrata non fuerit synodus; at cum nihil quoque solidi fundamenti reperiamus, ut ad unam potius quam ad alteram ex ante memoratis opinionibus accedamus, ad aliam quæstionem progredimur; num scilicet dicta synodus nationalis fuerit, an provincialis, an diœcesana. Diœcesanam tantum judicarunt plerique. Mabillonius nationalem aut fere nationalem fuisse censet, eo, ni fallor, intuitu, ut inde concluderet, Regulam S. Benedicti Seculo VII tam a S. Leodegario quam ab omnibus fere totius Franciæ episcopis commendatam ac præscriptam fuisse monachis, uti merito colligere est ex allatis supra ejusdem verbis.
[85] [nationalem fuisse, Mabillonii argumenta, ad quæ] Sententiæ suæ argumenta proponit in Præfatione ad Seculum IV num. 106. Quia hæc synodus constabat quinquaginta quatuor episcopis Christiaci congregatis: quia per ea tempora synodi pene omnes, in quibus canones condebantur, erant minimum provinciales: quia statuta synodi Augustodunensis censentur inter canones ecclesiæ Gallicanæ: quia pro universa Gallia condita sunt, probante canone sexto: Ut in civitatibus non inveniantur monachi. Sed respondebitur ad primum, testamentum sensu superius exposito esse supposititium vel ita corruptum, ut ineptum sit ad fidem faciendam de tanto congregatorum episcoporum numero. Detur tamen, hoc etiam loco verum referri in testamento: quomodo probabitur, tunc ab istis episcopis conditos fuisse canones, & hos speciatim, de quibus est quæstio? Imo nec ab ipsis episcopis, nec isto in loco hos canones fuisse conditos, credere nos jubent inscriptiones, quas in vetustis collectionibus præfixas esse canonibus testatur Sirmondus. In Andegavensi collectione inscriptio hæc est: Canones Augustodunenses S. Leodegarii episcopi: ista in Divionensi: Canones Augustodunenses. Cur enim Augustodunenses vocantur, & non potius Christiacenses? ubi, si testamento fides, congregati erant episcopi, & ubi secundum Mabillonium habita synodus & conditi sunt canones? Cur S. Leodegarii canones appellantur & non potius episcoporum Galliæ?
[86] Ad secundum ac tertium Mabillonii argumentum respondebitur, [respondetur,] gratis ista asseri, contrarium suaderi ex synodo Autissiodorensi, quam circa annum 578 instituit S. Aunarius episcopus cum septem abbatibus, presbyteris triginta quatuor ac tribus diaconis, quamque diœcesanam fuisse, nemo inficiabitur. In ea tamen conditi sunt canones numero quadraginta quinque, & hi, sicuti Augustodunenses, a Sirmondo recensiti tom. 1 Conciliorum Galliæ. Ad quartum denique argumentum respondebitur primo, verba canonis: Ut in civitatibus non inveniantur monachi accipi posse de civitatibus diœcesis, donec probetur, unicam tantum tunc in ea fuisse civitatem. Interim novisse juverit ea, quæ de ejus hodierna amplitudine tradunt scriptores Galliæ Christianæ auctæ tom. 4 col. 324: Præter Augustodunum plurimas alias urbes sub se continet; Molinum scilicet, Borbonium-Anselmium, Semurium, Belnam, Flaviniacum, Sedelocum, Avallonem, Arneum-Ducium &c. Septingentas parœcias, canonicorum collegia, virorum ac mulierum omnis generis plurima monasteria, abbatias plusquam quindecim &c. Secundo respondebitur, verba canonis sic legi: Ut in civitatibus errare non inveniantur; & ita intelligi posse: Inhibetur monachis nostræ diœcesis, ne in civitatibus seu intra seu extra diœcesim sitis, vagentur.
[87] Id, quod observavimus de canonum inscriptionibus, quodque validissimum est Mabillonio adversantium argumentum, [non evincunt.] advertit etiam ipse in Præfatione ad Seculum IV, & Augustodunenses canones ab antiquis appellatos fuisse, ait; Propterea quod in diœcesi ejus civitatis conditi sunt, dictos autem canones S. Leodegarii; Quod eorum auctor fuerit episcopus sanctus. At utrumque dictu facilius, quam probatu. Nam si quæras, Quis locus sit Christiacus, ubi synodus habita; reponet tom. 1 Annalium pag. 519: Non facile dixerim, nisi si legendum est Chrisciacus, quæ villa regia erat in Pontivo. Sed sic tacite everti patitur assertum primum: nam si legendum sit Chrisciacus, conditi non sunt canones in Augustodunensi diœcesi; cum Pontivus pagus pars sit Picardiæ, Chrisiacus vero, alias Crisciacum & Creciacum, vulgo Crecy, locus diœcesis Ambianensis. Ad alterum Mabillonii assertum, equidem reponam dictos fuisse canones S. Leodegarii, quia unus ille episcopus interfuit ac præsedit synodo Augustoduni in primaria diæcesis suæ civitate congregatæ ac celebratæ. Sed de his jam satis. Redeo ad interruptam tantisper rerum seriem, sive ad Sancti nostri gesta ab anno 670, episcopatus decimo vel undecimo.
§ VII. Examinatur, an, mortuo Clothario III, Leodegarius pro Childerico contra Theodoricum steterit, & an hic illo fuerit natu minor.
[Mortuo Clothario III, Neustria Burgundiaque] Mortem Clotharii regis tertii ingens excepit regnorum perturbatio. Mater ejus S. Bathildis, jam dudum abdicato Burgundiæ ac Neustriæ regimine, in Kalense monasterium secesserat, nullos ipse, qui succederent, liberos reliquerat: supererant fratres duo Childericus ac Theodoricus, quorum ille in Austrasia regnabat, hic degebat in aula fratris demortui, in qua penes Ebroïnum majorem-domus erat, fueratque a secessu reginæ Bathildis summæ rerum potestas; sed ea abusus plerosque regni principes infestissimos sibi effecerat. Audiatur anonymus noster biographus. Erat enim, inquit, memoratus Ebroïnus ita cupiditatis face succensus, & ambitioni pecuniæ deditus, ut illi coram eo justam causam haberent tantum, qui plus pecuniæ detulissent. Cumque alii timoris causa, alii pro redimenda justitia eum auri argentique immensa replessent pecunia, quorundam animi, ob hujus causam exspolii, dolore tacti, contra eum jam fuerant commoti; quia non solum rapacitatis exercebat commercium, verum etiam pro levi offensa sanguinem nobilium multorum fundebat innoxium. Sanctum itaque Leodegarium episcopum ideo habebat suspectum, quia eum superare non valebat in verbo, nec adulationis, ut ceteri, ei impendebat obsequium, & contra omnes minas suas semper eum cognoverat permanere intrepidum. Tyrannicum dederat tunc edictum, ut de Burgundiæ partibus nullus præsumeret adire palatium, nisi qui ejus accepisset mandatum. Tunc de metu priore fuerant omnes suspecti, quod cogitaret ad suum facinus cumulandum, ut aut quosdam capitis amissione damnaret, aut dispendia facultatum infligeret.
[89] [turbantur Ebroini causa.] Eo res loco erant, quando ad Sanctum nostrum perlatus est nuntius de obitu Clotharii. Tunc idem Pontifex …, ita Ursinus, concito cursu in palatium perrexit, ac cum suis commilitonibus de rege tractare cœpit. Qui audientes Hildericum Austrasiorum regem in adolescentia sua regnum juxta sui temporis ætatem optime disponentem, elegit quædam pars Francorum, volentes eum regem habere. Nam Ebroïnus, qui major-domus fuerat sub rege Lothario, Theodoricum germanum ejus cupiebat subrogare fratri in regno. Ipse vero Ebroïnus erat tunc odiosus inter Francos, & quia metuebant hujus ponderis jugum, quod per eumdem sustinuerant sub rege Lothario, relicto ejus consilio, Hildericum in toto sublimaverunt regno. Paucis verbis multa complexus est hic auctor; ac primo quidem satis confirmat ea, quæ fusius tradit anonymus de iniqua Ebroïni gubernandi norma sub rege defuncto, simulque causam declarat, cur Childericum potius, quam Theodoricum, regem Neustriæ & Burgundiæ optarint Francorum optimates. Sed pluribus etiam hæc & diversis hinc inde adjunctis declarat anonymus. Is altum silens de S. Leodegarii, audito Clotharii obitu, festinatione ad aulam, ac de rege constituendo deliberatione, Interim, inquit, rex Lotharius a Domino vocatus de hac luce migravit. Sed cum Hebroïnus ejus fratrem germanum, nomine Theodericum, convocatis optimatibus, sollenniter, ut mos est, debuisset sublimare in regnum, superbiæ spiritu tumidus, eos noluit deinde convocare. Ideo magis cœperunt metuere, eo quod regem, quem ad gloriam patriæ publice debuerat sublimare, dum post se eum retineret * pro nomine, cui malum cupierat, audenter valeret inferre. Cumque multitudo nobilium, qui ad regis novi properabant occursum, mandante Hebroïno, itineris accepissent repudium, inito in communi consilio, relicto eo, omnes expetunt Hildericum juniorem ejus fratrem, qui in Austro sortitus erat regnum, & Neustriæ ac Burgundiæ regem faciunt.
[90] Hæc si, ut historiæ veritas exigebat, narrata sint, & auctor verbis usus in sensu proprio & obvio sumptis, [Jus Theodorici ad Clotharii hæreditatem declaratur;] videntur insinuare, debitam fuisse Theodorico hæreditatem Clotharii, peccasseque primum in eo dumtaxat Ebroïnum, quod solus cum suis ipsum in solio collocarit, non convocatis de more regnorum optimatibus, qui solemni isti actui ad majorem gentis splendorem assisterent, ceteraque præstarent, quæ tum generatim omnes, tum speciatim pro suo quique ordine & gradu præstare consueverant. Sane jus illud Theodorici videtur agnovisse multitudo illa nobilium, quæ ad salutandum regem novum properavit, postquam vel sic non servatis antiquis cæremoniis constitutus esset; ut dicas Burgundos ac Neustrios non cogitasse de statuendo sibi rege Childerico, nisi cum ex secunda ac probrosa magis repulsa animum Ebroïni penitius introspicerent, judicarentque, ideo ab illo convocatos se non fuisse, ideo sponte venientes ab aula fuisse repulsos, ut ipse solus cum suis regem possideret, ejusque nomine pro arbitrio suo omnia statueret ac dirigeret, deprimeret adversantes vel suspectos, elevaret assentientes ac sui similes.
[91] Rursum idem auctor jus Theodorici aliquod indicat paulo post citata verba, [at in quo id fuit fundatum? Theodoricum] ubi ait, quod quidam, qui in regno videbantur esse primarii … crinem SUI DOMINI (Theodorici jam captivi) temeritatis ausu jusserunt amputari. Denique Theodoricum ipsum mox ita loquentem inducit anonymus, acsi nullum ipsi de suo jure esset dubium. Attonsus enim & a Childerico interrogatus, quid de se agi vellet … hoc solum, eo quod injuste fuerat de regno ejectus, judicium sibi a Deo celere expectare professus est. Addit auctor; Et Deus cæli, quem sibi judicem est habere professus, feliciter postmodum ipsum permisit regnare. Sed quo fundamento nixum fuisse dicemus jus illud Theodorici? An in suprema Clotharii morientis voluntate, qua sive speciali in Theodoricum fratrem amoris affectu, sive Ebroïni omnia dirigentis instinctu successorem eum sibi designarat? Ut hoc asseramus, nihil succurrit præter conjecturam. An in consuetudine Merovingiorum regum filiis usitata, qua, ut apud Gregorium Turonensem & Fredegarium scholasticum videre licet, relictam a defunctis sive parentibus sive consanguineis hæreditatem ex æquo inter se non semel diviserant? Huic consuetudini nihilo firmius quam conjecturæ jus Theodorici innititur: etenim eam Theodorici ætate etiamnum obtinuisse, admodum est dubium; imo potius apparet fuisse abrogatam, usu contrario introducto primum quidem sub Dagoberto I, deinde vero sub Clothario III, Theodorici, de quo hic agimus, fratre natu majori, quorum alter (vide Fredegarium cap. 56 & 57) cum fratre suo juniore Chariberto, alter autem (vide Cointium in Ann. Franc. ad annum 655 num. 9) cum fratribus suis Childerico & Theodorico hæreditatem paternam ex æquo non fuerat partitus. An tandem in ætate, qua Childerico prior erat Theodoricus? Recentiores pene omnes adversantur, dum Theodoricum filiorum Clodovei natu minorem, vel Childericum filium ejus secundo genitum appellant.
[92] Attamen P. Petrus Franciscus Chiffletius Societatis nostræ sacerdos, [Childerico natu majorem fuisse, censet Chiffletius,] qui in Dissertatione de annis Dagoberti cap. 15 præsentem materiam ex instituto pertractavit, non tantum ex recitatis supra anonymi verbis Theodorico Clotharii regnum jure debitum arbitratus est, verum etiam Theodoricum Childerico natu majorem fuisse contendit, potissimum ex istis: Relicto eo (Theodorico) omnes expetunt Hildericum, juniorem ejus fratrem. Advertit etiam Cointius, isto in textu latere aliquid minime favens suæ communiorique aliorum sententiæ: idcirco alia usus interpunctione legit: Hildericum juniorem, ejus fratrem, & To JUNIOREM, inquit, non ad fratrem, sed Childedericum referre voluit (anonymus) ut Childericum hunc, cognomento Juniorem a seniore Childerico, Clodovei primi patre, distingueret. Nam cum res sui temporis in litteras referret, ignorare non potuit, Childericum natu majorem fratre Theodorico fuisse. Sed non immerito Chiffletius: Quod optarem ego antiqui alicujus scriptoris auctoritate firmari. In primis enim præter morem est scriptorum, qui sub prima regum stirpe floruerunt, ut e duobus cognominibus regibus Juniorem appellent, qui a priore fuerit tanto intervallo discretus, quanto Childericus hic a Childerico, Magni Clodovei parente, qui fuit avi ejus Dagoberti atavus… Mihi certe dubium non est,quin auctor iste, horum inspector temporum, Childericum Theodorico fratre juniorem fuisse, existimaverit, idemque cum illo (si tamen vera narrat) Franci ipsi proceres senserint. His subdit Chiffletius ea, quibus idem anonymus insinuat jus Theodorici ad successionem Clotharii.
[93] [contra quem ex gestis historicis,] Nemo inficiabitur, opinor, lectionem Chiffletii magis obviam esse seu minus quæsitam, quam Cointii; imo illam auctoris menti omnino conformem esse, non poterit non fateri, quisquis sequendam putaverit vel Mabillonii editionem vel novam a Martino Bouquet adornatam, tom. 2 Scriptorum Rerum Gallicarum: utrobique enim sic legitur: Expetunt Hildericum ejus fratrem juniorem. Hinc non immerito optabat Chiffletius proferri testimonium antiqui scriptoris, cujus auctoritate firmaretur sententia asserentium, Theodoricum juniorem ætate fuisse, Childerico. Equidem studiose consului scripta & monumenta vetera, e quibus id erui posse existimabam; & revera varios textus reperi, unde, seposita auctoritate anonymi nostri, probabilissime id judicarunt illi, nullum tamen tam clarum ac evidentem, quin explicari queat ad sensum anonymi nostri per Chiffletium allegati. Hujusmodi textus sunt in pluribus Gestis, Historiis ac Chronicis regum Francorum apud laudatum Bouquetum tomis secundo ac tertio, ubi enumerantur Clodovei & Bathildis filii, & Theodoricus tertio tantum loco nominatur. Ita fit tom. 2 pag. 569, ubi in Gestis regum Francorum legimus: Ex Bathilde regina ejus habuit tres filios, Clotharium, Childericum atque Theudericum.
[94] [Chronicis, aliisque] Eodem ordine enumerantur prima parte Fredegarii continuati pag. 449, in brevibus Chronicis regum Francorum pag. 664, in Chronico Adonis pag. 669; in Fragmento historico pag. 692, in Prosapia regum Francorum pag. 697 & in libello de Majoribus-domus pag. 699, sed ipse editor in Præfatione, anonymum, qui seculo octavo Gesta regum Francorum conscripsit, tot fabulas comminisci ait, ut nullam fidem mereatur auctoremque primæ partis Fredegarii continuati miserandum appellat consarcinatorem ex Gestis regum Francorum & Dagoberti Historia. Reliqua vero allegata Opuscula vel similiter fabulis conspersa sunt, vel ab hominibus confecta, qui a rebus narrandis nimium remoti, vetustiores illos descripserunt. Hoc de Adone nominatim observat Bouquetus dicens: Quæ de regibus Francorum primæ stirpis narrat, ea haurit ex Gestis regum Francorum. Non affero alia Opuscula, quæ Bouquetus tomo tertio inseruit, & in quibus eodem ordine fit enumeratio filiorum Clodovei: cum de iis universim dicat editor in Monito prævio in illos: Diu hæsitavi, an scriptores sequentes typis ederem. Præterquam quod enim nihil habent, quod non ex antiquioribus auctoribus, quos dedimus, excerpserint, recentiores sunt, quam ut rebus, quæ sub prima regum Francorum stirpe gestæ sunt, fidem faciant.
[95] Eos inter collocat auctorem Vitæ secundæ S. Wandregisili abbatis, [Opusculis nihil certi evincitur,] editæ a Mabillonio Seculo 2 Benedictino, & a nobis tom. V Julii ad diem XXII, procul dubio, quia, licet auctor is scripserit seculo VII, Opus tamen ipsius interpolatum fuit seculo IX, uti monet Mabillonius, & in iis præsertim, quæ ad chronologiam spectant, ut exemplis apud nos probatum est. In ista porro Vita S. Wandregisili bis eodem, quo in præcedentibus, ordine recensentur Clodovei & Bathildis filii, ac secundo quidem loco, apud nos tomo citato pag. 279, ut sequitur: Bathildi namque reginæ, relictæ Hlodovei regis, obitus triarcharum filiorum ac successiones insinuavit S. Wandregisilus, e quibus Hlotharius, qui major erat natu, quartum decimum regni agens annum, consortiis subito caruit humanis. Deinde Hildericus temere ab insidiatoribus interemptus, a præsenti sublatus est vita. Tertius quoque Theodericus, superstes matris, regni suscepit gubernacula: sicque juxta viri Dei prophetiam evenisse, manifestum est. His meliora pro communi opinione testimonia non comperi. Videndum nunc, an talia sint, qualia requirebat Chiffletius. Negabit ille, non tantum, quia desumpta sunt ex scriptoribus nec ætate nec auctoritate cum anonymo nostro comparandis, sed vel maxime, quia ea inter nullum est, quin facile ad sensum ejusdem anonymi explicari queat, dicendo, quod a memoratis scriptoribus seu potius ab uno eorum priore, unde acceperunt alii, facta sit enumeratio filiorum Clodovei non eo ordine, quo nati, sed eo dumtaxat, quo monarchiam adepti sunt. Hoc ipsum utcumque innuit ultimo loco citatus, dum ait, per S. Wandregisilum Bathildi reginæ prædictos fuisse obitus & successiones filiorum, quos inter tertius ordine successionis regni gubernacula suscepit Theodoricus, matri in vivis superstes.
[96] At vero, inquiet non nemo: etiamsi dici forte posset, [uti nec in particulari ex genealogicis,] a memoratis plerisque scriptoribus aut potius ab uno eorum priore, unde reliqui acceperint, Clodovei filios non ordine nativitatis, sed successionis in monarchiam dumtaxat enumerari, dici tamen nondum posset, id pariter fieri vel ab auctore Prosapiæ regum Francorum, quam Martinus Bouquetus tomo 2 scriptorum Rerum Gallicarum pag. 697 profert, vel ab auctore Genealogiæ eorumdem regum a Meroveo usque ad Pipinum regem, quam ex veteri codice Ms. bibliothecæ Britanniarum regis vulgavit Chesnius tom. 1 Scriptorum Historiæ Francorum pag. 794. Cum enim ambo auctores memorati Genealogiam regum Francorum primæ stirpis contexant; genealogis autem solenne sit, imo incumbat, ut nomina principum, quorum seriem genealogicam describunt, nativitatis ordine recenseant, sine ratione asserendum non est, alterutrum ex laudatis genealogis a solito, imo debito genealogis more forte recessisse, atque adeo in recensendis Clodovei filiis nativitatis ordinem non servasse. Equidem non inficior, solenne omnino esse genealogis, imo tamquam debitum ab iis merito requiri, ut in contexendis genealogiis nativitatis ordinem potissimum consectentur; verum duplicis generis personæ in serie genealogica considerandæ occurrunt; aliæ, quarum una ab altera originem non trahit, ut sunt ejusdem patris & matris liberi; aliæ contra, quarum una ab altera trahit originem, quarumque generationem vel a posteris ascendendo ad progenitores, vel ab his ad illos descendendo genealogus exponit: in posterioribus, non item in prioribus recensendis nativitatis ordinem a genealogo servari necesse est.
[97] [ex quibus formata una atque] Quapropter ex officio, quod genealogo incumbit, ne quidem consequitur, ut laudati genealogi Clodovei filios nativitatis ordine enumerare studuerint, nedum ut reipsa enumerarint: & sane priorem genealogum in Genealogia, quam contexuit, de ordine nativitatis in recensendis Clodovei filiis parum fuisse sollicitum, dilucide constat vel ex eo, quod, dum in memorata regum Francorum Prosapia duos Dagoberti senioris silios, Clodoveum scilicet & Sigebertum commemorat, Clodoveum, de cujus hic filiis disputamus, præponat Sigeberto, quem tamen natu majorem Clodoveo fuisse nemo ibit inficias, qui Sigebertum, cum nasceretur Clodoveus, jam secundo anno in Austrasia regnasse, ex Cointio in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum Christi 634, num. 2, aliisque scriptoribus intellexerit.
[98] [altera objectio facile solvitur,] Porro etiamsi apertissime constaret (quod tamen minime constat) genealogos ex Bouqueto & Chesnio adductos, in recensendis Clodovei filiis curam omnem adhibuisse, ut nativitatis ordine singulos nominarent; qui probari possunt finem hunc suum vel reipsa assecuti, vel potius certo assequi valuisse? Sane cum Chesnianus genealogus nullo prorsus indicio ætatem suam prodat, merito dubitari potest, an non tanta ipsum inter & filios Clodovei temporis distantia intercesserit, ut nihil certi de illis scire, adeoque, utut voluerit, nec litteris consignare potuerit. Quod vero pertinet ad Bouquetianum, si hic auctor, ut Bouqueto videtur, idem sit cum auctore Chronici S. Medardi Suessionensis, qui seculo XIII floruit, remotior est (quod supra de aliis etiam scriptoribus observat Bouquetus) a Clodovei ejusque filiorum temporibus, quam ut rebus, quas de illis scribit, fidem indubitatam facere queat. Nec est, quod opponas, scriptores Clodoveo ejusque filiis coævos, qui modo interciderunt, laudatis sæpe genealogis forte præluxisse, ex iisque nativitatis ordinem Childerico Theodoricoque assignandum innotescere potuisse; cum enim illud admodum incertum sit, incertum pariter manet, an Clodovei filios nativitatis ordine enumerarint, vel potius an certo enumerare potuerint.
[99] [ideoque Chifflerii sententia aliquantum saltem confirmata] Nihil itaque hactenus habemus, quo Chiffletii sententia certo convellatur; imo contra non parum confirmari posset, si Chronico Sandionysiano, quod antiquo idiomate Gallico exaratum Bouquetus tom. 3 Scriptorum Rerum Gallicarum edidit, integra sua constaret fides. Etenim lib. 5 cap. 23 Childericum Theodorico fuisse juniorem apertissime in hunc modum insinuat: Cils rois Clothaires morut, quant il ot quatre anz regné. Lors couronnerent li François le mainé (alias, ut in margine notat Bouquetus, mainsné) qui avoit non Theodoric; Childeric le tiers envoyerent en Austrasie. Quibus ego verbis, spectato contextu, extra quem tiers & mainé sive mainsné (vide dict. Trivul. ad verbum puisné) latiorem, quam hic concedam, significationem habent, sensum hunc Latinum accommodandum arbitror: Hic rex Clotharius mortuus est, cum regnasset annis quatuor. Tunc coronaverunt Franci secundo genitum, qui nominabatur Theodoricus; Childericum tertio genitum miserunt in Austrasiam. Quid clarius haberi potest pro ordine, quo nati sunt Theodoricus & Childericus, indubie determinando? Verum hæc, liberaliori adhibita interpretatione, deprompta forte tantummodo sunt ex Gestis regum Francorum, quorum auctor incertus cap. 45 nullum prorsus præbens indicium, ex quo possit colligi, Theodoricum Childerico fuisse natu majorem, narrationem hoc modo instituit: In his diebus Clotharius rex puer obiit, regnavitque annis quatuor. Theudericus autem frater ejus rex elevatus est Francorum. Childericus itaque alius frater ejus in Austria una cum Vulfaldo duce regnum suscipere perrexit: ubi nec Theodoricus secundo genitus, nec Childericus tertio genitus nominatur. Accedit, quod, ut constat ex prævio Bouqueti Monito, laudatum Chronicum Sandionysianum Gallicum non ante seculum XIII; Latinum vero, ex quo illud versione est concinnatum, cum Aimoïnum prælucentem habuerit, non ante seculum XI sit conscriptum, adeoque non ante secula quatuor elapsa post seculum VII, quo Childericus ac Theodoricus floruerunt.
[100] Hisce perpensis, Chronico Sandionysiano in præsenti materia fidem quidem indubitatam habendam non reor, [ut probabilis habetur, non tamen ut certa] sed neque etiam omnem denegandam: licet enim Bouquetus supra citatum laudati Chronici caput ex cap. 44 & 45 de Gestis regum Francorum desumptum annotet in margine, ex nonnullis tamen etiam aliis antiquioribus scriptoribus, ex quibus certius aliquid sciri potuit, illud esse contextum facile ex ejusdem capitis inspectione, factaque collatione cum capitibus e Gestis Regum Francorum a Bouqueto assignatis manifestum evadit. Quare, cum ex ordine, quo a plerisque auctoribus enumerantur Clodovei filii, certo, ut vidimus, sciri non possit, an Childericus Theodorico, an contra hic illo fuerit junior; Chronicum autem Sandionysianum Gallicum, cui consonat noster anonymus in sensu obvio & minus quæsito acceptus, Childericum Theodorico juniorem fuisse, aperte edicat; laudati ego Chronici qualicumque auctoritate, maxime vero anonymi nostri, cujus fidem habere suspectam nihil cogit, verbis manifestis num. 89 allegatis permotus, sententiam Chiffletianam saltem probabilem existimo; quo minus tamen eam admittam ut certam, aut ut opposita probabiliorem, facit tum expositio laudatis anonymi nostri verbis a Cointio num. 91 applicata, tum vero præcipue difficultas non parva, quæ in illa occurrit. Si enim Childericus Theodorico fuerit junior, qua ratione factum est, ut sancta Bathildis, Childerici & Theodorici mater, regem solis Austrasiis imperaturum constituens, Childericum Theodorico prætulerit? Nuper, inquit auctor anonymus coævus in Vita S. Bathildis a Bollando ad XXVI Januarii, aliisque edita, & Austrasii pacifico ordine ordinante Domna Bathilde, per consilium quidem seniorum receperunt Childericum filium ejus regem Austri: Burgundiones vero & Franci (sub Clothario scilicet natu majori Bathildis filio) facti sunt uniti.
[101] Evolvi scriptores bene multos, tum antiquos, tum recentiores, [ob difficultatem, cui non nisi conjecturis] apud quos aptum difficili huic nodo solvendo cuneum forte reperiendum, arbitrabar, nec quidquam nisi conjecturæ uni aut alteri non improbabili faciendæ fundamentum inveni. Ludovicus du Four in Annalibus Francorum, quos ad calcem tom. 3 Scriptorum Rerum Gallicarum Bouquetus adjecit, ad annum Christi 660 de Austrasiis ita pronuntiat: Austrasii semper reges apud se residentes habere voluerunt, ægreque se principibus in Neustria commorantibus submittebant. Auctori huic adstipulantur Pagius in Critica, & Cointius in Annalibus Francorum, dum hic ad annum 660 num. 1 & 2; ille vero ad eumdem annum num. 6 scribit, Austrasiis tumultuantibus & regem, qui soli Austriæ dominaretur, sibi dari poscentibus, a Bathilde regina, ut tumultus sedaret, Childericum eisdem esse præfectum. Porro Austrasios saltem a tempore Dagoberti I ita animo, ut scribis laudatus Du Four, fuisse comparatos, non inepte deduci posse videtur ex Fredegario; hic enim cap. 58 Austrasiæ regnum sub Dagoberto I apud Austrasios residente, velut felicissimum; contra vero cap. 68, 74 & 75 sub eodem Dagoberto, sede regni ad Neustrasios translata, velut infelicissimum depingit, utpote crebris Winidorum, sævissimæ gentis irruptionibus misere devastatum, imo & ipsiusmet Dagoberti odio sinistrisque suspicionibus expositum: ad hæc idem Fredegarius, ut Cointio ad annum 633 visum est, cap. 85 insinuat Dagobertum I præcipuos Austrasiorum proceres, qui ipsum in Neustriam fuerant secuti, apud se in Neustria, quoad vixit, retinuisse, ne res novas in Austrasia molirentur.
[102] [ex Austrasiorum genio] Quapropter verisimile admodum ex Fredegario, imo certum quodammodo fit, Austrasios miserum rerum suarum statum, regisque, cui antea in amoribus fuerant, alienatum a se animum pravis Neustrasiorum consiliis adscripsisse, adeoque ab illo saltem tempore regem, qui in Neustria resideret, fuisse aversatos. Conjici ergo non immerito potest, Austrasios non tantum a Bathilde regina regem, qui soli Austriæ dominaretur, (quod aiunt Pagius & Cointius laudati) sed & in hunc finem filium ejus natu minimum sibi dari postulasse, datumque a Bathilde fuisse, ut tumultus sedaret. Cum enim regem, qui sedem regni in Neustria haberet, prorsus, ut vidimus, aversarentur, verisimile est, illos regem sibi præfici e Bathildis filiis eum expetiisse, de quo minus timendum erat, ne aliquando forte, devoluto ad ipsum per Clotharii fratris natu majoris mortem Neustrasiorum regno, sedem regni ex Austria in Neustrasiam, ut Dagobertum I fecisse meminerant, cum ingenti totius regni detrimento transferret; illud autem minus timendum erat a natu minimo, quam a secundo genito Bathildis filio, ad quem hæreditatis jure Neustriæ regnum spectaret, si quando e vivis sine filio excederet Clotharius, cujus vita, utpote tunc decem vix annos nati, summis adhuc periculis, ut id ætatis puerorum solet, erat obnoxia.
[103] [& Hymnechildis reginæ petitis utcumque satisfit;] Porro conjecturæ non absimili faciendæ materiam suggerit Pagius in Critica, qui, postquam ad annum 661 num. 4 Hymnechildem reginam, sancti Sigiberti Austrasiæ regis viduam, & matrem Dagoberti II in Hibernia exsulantis, donationi Barisiaci a Childerico Austrasiæ rege sancto Amando factæ, una cum eodem Childerico subscripsisse, luculenter ostendit, tandem num. 5 in hunc modum concludit: Ex præcepto itaque donationis Childerici pro monasterio Barisiacensi) hoc anno (661) edito, arcanum notabile discimus, Hymnechildem scilicet viduam sancti Sigiberti regis & matrem Dagoberti exulis ac Bilihildis, profectam esse in Austrasiam cum Childerico nepote, quando is huic regno præpositus est, ut ejus tutelam gereret, Childericum promisisse accepturum se Bilihildem uxorem, quando ea nubilis esset; ac Hymnechildem matrimonio illo contentam parum curasse de Dagoberto filio ex Hybernia revocando. Nonnullis deinde interpositis, tutelam Childerici in Austrasia regnantis penes Hymnechildem fuisse, num. 6 ex eodem donationis instrumento probat; huic autem probationi paulo ante præmiserat: Ex eo enim (præcepto Childerici de loco Barisiaco) manifestum fit, Hymnechildem Dagoberto juniori filio Bilihildem filiam prætulisse, & dummodo hæc Childerici regis sponsa fieret, sibi vero regni administratio concederetur, filii exulis curam abjecisse. Ex his, aliisque, quæ ex laudato Childerici præcepto, eique subscripta Hymnechilde Pagius deducit, sola certa est Childerici tutela Hymnechildi mandata, reliqua vero, etsi indubitatæ fidei non sint, verisimillima tamen sunt: quare ex iis non immerito conjicias, Hymnechildem non solum de rege e filiis Clodovei Austrasiis præficiendo, cujus tutelam esset gestura, prona admodum voluntate cum Bathilde consensisse, verum etiam, ut natu minimus Clodovei filius natu majori præferretur, omni studio contendisse: cum enim verosimillime, ut ex dictis est consequens, Hymnechildis regina regni Austrasiæ administrationem sibi coneedi appeteret; sciret vero eam penes se eo dumtaxat tempore mansuram, quo pupillus regius, qui tutelæ ejus erat committendus, regnum per se ob imbecillam ætatem gubernare non posset, verisimillime etiam mulier regnandi avida eum Austrasiis regem dari summa cura expetiit, sub quo diutius Rerum Austrasianarum summam penes se mansuram existimabat.
[104] Itaque, etiamsi Childericus Theodorico admittatur junior, [nec aliter adversarii jus Theodorici defenderint,] reddi ratio non inepta potest, ob quam Bathildis Childericum, Theodorico præterito, Austrasiorum regno regem imposuit. Quod si hanc non nisi conjecturam esse reponas, quid, quæso, si Theodoricus Childerico statuatur junior, conjectura melius afferas, ut Theodorico jus suum ad fratris Clotharii hæreditatem asseras? Jus autem Theodorico ad Clotharii hæreditatem fuisse, manifeste docent varia adjuncta ex anonymo nostro num. 89, 90 & 91 adducta. Nec est, quod adjunctis iis fidem deneges, propterea quod Ursinus ne verbo quidem illa uspiam attingat; quamquam enim Ursinus in narratione eorum, quæ Sancti episcopatum præcesserunt, accurationis palmam anonymo nostro præripiat; eam tamen huic (rationem vide num. 62) in iis recensendis, quæ, Leodegario jam episcopo, gesta sunt, certissime cedit. Etenim quod, adhuc ante monuimus, non pauca prætermisisse dignoscitur, quæ post Leodegarii ad cathedram Augustodunensem promotionem contigerunt, quæque ab anonymo nostro diligentissime recensentur, adeo ut mirum videri non debeat, si ne verbo quidem attingat adjuncta ab anonymo nostro relata, quæ Theodorici jus ad Clotharii hæreditatem vel insinuant vel supponunt. At, mortuo Clothario III, Neustrasii arcessitum ex Austrasia Childericum regem crearunt, deposito Theodorico, relegatoque Ebroïno, qui illum regem constituerat; quare memoratum jus Theodorici merito posset vocari in dubium, si, quod Valesius lib. 21 Rerum Francicarum pag. 262, aliique nonnulli asserunt, sanctus Leodegarius arcessendi contra Theodoricum ex Austrasia Childerici, ne inimicum suum Ebroïnum Majorem-domus videret, præcipuus auctor exstiterit: etenim existimandum non est, sanctum Antistitem privato in Ebroïnum odio abreptum, tantopere adversaturum fuisse Theodorico, si ab hujus partibus stare justitiam, pro certo habuisset.
[105] [quod non convellitur ex gestis] Verum qua ratione tandem satis probari poterit, S. Leodegarium arcessendi ex Austrasia Childerici præcipuum auctorem exstitisse? An ex favore, quo apud Childericum in Neustrasia Burgundiaque pacifice jam regnantem est gavisus? S. Lantbertus, abbas Fontanellensis ac deinde Lugdunensis episcopus, apud Childericum, cum hic jam Neustriam Burgundiamque pacifica possessione teneret; summa pariter gratia summoque favore valuit. Ast an propterea Lantbertus vel Childerici ex Austrasia arcessendi auctor exstitit, vel Theodorico fuit adversatus? Contrarium liquet ex Vitæ ejusdem S. Lantberti Fragmento Actis nostris ad XIV Aprilis inserto; hujus enim auctor num. 3 Lantberti apud Childericum favorem his verbis exponit: Postquam vita functus est præfatus juvenis rex Clotharius, fratresque suos Childericum & Theodoricum superstites reliquisset, ortaque esset inter ipsos valida contentio pro fastigio regni; aliis Hilderici parti faventibus, aliis in Theodoricum declinantibus; ita iste vir venerandus (Lantbertus) cautum se reddidit, ut in neutram partem declinaret, donec populi pars æmulam sibi partem superaret. Elevato namque in sede regni Hilderico, in tanto apud eum est honore habitus, ut quidquid ab illo postulasset, absque alicujus obstaculo difficultatis mereretur. Ex quibus patet, S. Lantbertum apud Childericum jam Francorum monarcham summo favore esse gavisum, licet interim ei antea adversus Theodoricum non adhæsisset. Quapropter licet pariter S. Leodegarius apud Childericum monarchiam jam consecutum plurimum favore valuerit, consequens non est, sanctum illum Virum a partibus Childerici adversus Theodoricum antea stetisse. Certe favoris hujus causam longe diversam anonymus noster num. XI assignat: Sanctum Leodegarium, inquit, eo quod cognoverat (Childericus) præ omnibus sapientiæ luce esse conspicuum, secum assidue retinebat in palatio.
[106] [sancti Leodegarii; hic enim Theodorico, licet hunc] Ast, inquies, Leodegarius statim ut audivit Clotharii obitum, ad aulam properavit, deque rege constituendo cum regni proceribus deliberationem iniit. Quid inde? An ad hujus adjuncti veritatem requiritur, ut Leodegarius Theodorico fuerit adversatus? Sed esto: solus illud refert Ursinus, qui res a Leodegario Pictavii non gestas accurate novisse non videtur: meminit quidem noster anonymus consilii a multitudine nobilium de arcessendo ex Austrasia Childerico initi; at præterquam quod Leodegarium illius fuisse participem, minime insinuet, hanc nobilium contra Theodoricum Ebroïnumque conspirationem non statim a Clotarii morte, sed nonnisi aliquanto tempore post erupisse affirmat, scilicet cum jam Ebroïnus Theodoricum propria auctoritate Neustriæ Burgundiæque regem constituisset, nobilibusque, ut novum Regem salutarent, properantibus, aula interdixisset. Ursinus ergo, anticipato tempore, nobilium de Rege constituendo deliberationem narrat; huic autem interfuisse Leodegarium, fidem certam non facit vel ex hoc, quod eo ipso loco, quo Sanctum de rege constituendo deliberasse asserit, proximum Clotharii successorem verbis num. 89 citatis faciat Childericum, ante quem tamen regna Neustriæ & Burgundiæ, paucis saltem mensibus, tenuit Theodoricus, uti Cointius in Annalibus Ecclesiasticis Francorum ad annum 669 num. XI ex anonymo in Gestis regum Francorum, ex Continuatore Fredegarii & ex Sigeberti Chronico manifeste probat, hodieque apud omnes in confesso est. His itaque consideratis, nihil occurrit, quo certum fiat, Leodegarium sive statim a morte Clotharii, sive aula sibi ceterisque nobilibus propudiose ab Ebroïno postea interdicta, arcessendi ex Austrasia Childerici auctorem præcipuum exstitisse. Dubitari tamen non potest, quin Sanctus, ut majora mala averteret, tum saltem, cum res amplius mutari non posse cerneret, Childerici partibus accesserit, eumque tunc Neustriæ Burgundiæque regem salutarit, ad aulam ex episcopatu suo properans, in quem, conspirantibus contra Theodoricum nobilibus, verosimiliter secesserat.
[107] Porro Leodegarium Theodorico adversatum non fuisse, [regno restitutum habuerit faventem,] argumento esse potest, quod Theodoricus, cum regnum, Childerico mortuo, jam recuperasset, Leodegarium inimicis suis non tantum non accensuisse, sed & favore regio prosecutus esse videatur: hoc autem ratione non una probari potest. Anonymus noster sæpe laudatus de Ebroïni sequacibus, restituto jam in regnum Theodorico, in hunc modum profatur: Dolebant enim (Ebroïni sequaces) se abjectos esse per meritum, dum populum universum fideliter cernebant declinare post Theodoricum, eumque jam confirmatum in regno, & Dei famulum Leodegarium (ab exsilio Luxoviensi reversum) cum illius gratia in sua urbe (Augustodunensi) residentem: ex quibus ultimis verbis non immerito colligas, a Theodorico, cum regnum recuperarat, non inimici, sed amici potius loco habitum fuisse Leodegarium, utpote qui illius gratia sive favore in sua urbe (episcopali Augustodunensi) tum resideret, eoque nomine (vide anonymum nostrum num. 25) Ebroïno adhærentium invidiæ exponeretur. Ad hæc Continuator Fredegarii opportune ad rem nostram cap. 95 hæc commemorat: Wlfoaldus dux per fugam lapsus evasit, & in Austriam reversus est. Franci vero Leudesium filium Erchonualdi nobilem in majoris-domus dignitatem statuunt per consilium beati Leodegarii & sociorum ejus. Continuatori huic adstipulantur Annales Metenses, Chronicon Moysacense & anonymus in Gestis Regum Francorum cap. 45. Ex quorum assertis etiam recte propterea deducitur, Leodegarium a Theodorico in regnum restituto non inimici, sed amici potius loco habitum fuisse. Etenim parum verisimile apparet, Francos, quibus Theodoricus, ut ex anonymo nostro & Ursino colligitur, jam dominabatur, consilio Leodegarii, si hunc inter inimicos suos Theodoricus computasset, ad majoris-domus dignitatem evecturos quemquam fuisse, nedum Leudesium, cujus filius Adalricus S. Leodegarium affinitate proxima contingebat, si modo quam fidem merentur bini scriptores anonymi num. 37 laudati.
[108] Anonymus noster nihilominus de Leodegarii inimicis sic loquitur: [adversatus fuisse, ex Ursino,] Interim invidi hostem (Ebroïnum) moverunt ex adverso, primoque circa eum, (Leodegarium) cum quo regem Childericum egisse putabant. Hoc paulo aliter, clarius tamen, refert Ursinus: His itaque diebus, inquit, vir Dei Leodegarius cum … resideret urbe sua Ædua, reminiscens Ebroïnus omnium malorum, quæ circa eum cum rege Hilderico egisse illum putabat; tunc adjunctis sibi nequissimis inimicorum sociis, consulere cœpit, quemadmodum eumdem Pontificem destruere potuisset. Unde forte quis arguat, Ebroïno saltem ejusque sequacibus fuisse persuasum, quod Leodegarius arcessendi ex Austrasia Childerici, Theodorici throno deturbandi, atque adeo Ebroïni a majoratu-domus amovendi præcipuus auctor exstiterit. Verum enimvero fuerit id Ebroïno ejusque sequacibus utcumque persuasum, an propterea est consequens, ut, quod Ebroïnus eique adhærentes sibi persuasere, veritati fuerit conforme? Sane, etiamsi Leodegarius Childerico ex Austrasia arcessendo, Theodoricoque deponendo minime omnium adlaborasset, facile tamen fieri potuit, ut eum malorum omnium, quæ sibi obvenerant, auctorem crederet Ebroïnus, pravis malevolorum suggestionibus impulsus, sinistrisque contra Sanctum præjudiciis occupatus, quem jam tum, cum adhuc in vivis esset Clotharius III, unicum mandatorum suorum, ut num. 6 refert noster anonymus, contemptorem, & propemodum hostem falsis calumniantium delationibus existimarat: ut pro certo hactenus probatum non sit, Leodegarium post Clotharii tertii mortem a Childerici partibus stetisse, hujusve ex Austrasia arcessendi fuisse auctorem.
[109] [anonymo Morbacensi, aliisque] Ast, inquies, id aperte intelligitur primo quidem ex Chronico Centulensi sive S. Richarii, cujus auctor Hariulphus monachus apud Dacherium tom. 4 Spicilegii pag. 449 sic scribit: Clothario vero defuncto, Childericus germanus ejus in toto regno sublimatus est, procurante id ipsum Leodegario Augustodunensium episcopo, qui tunc temporis inter regni magnates egregius animi industria, vitæque merito habebatur: deinde vero ex Chronico Virdunensi, cujus auctor Hugo abbas Flaviniacensis apud Labbeum tom. 1 novæ Bibliothecæ lib. Mss. pag. 103 hæc habet: Quo (Clothario III) mortuo, contentio inter principes agitabatur de regno. Ebroïnus major-domus Theodorico favebat, sanctus Leodegarius Eduensium episcopus, & ceteri, quibus erat mens sanior, Childerico favebant: ac tandem etiam ex anonymo Morbacensi S. Leodegarii biographo, qui libro 1, narrata Clotharii III morte, mox subdit: Quæ quidem res cæteris tantum luctum, & desolationem; sancto autem Pontifici (Leodegario) curam, & majoris ponderis injecit sollicitudinem. Penes namque illum restaurationis ratio manebat, & consilium: ad quem convenientes episcopi & optimates totius Franciæ, quem regendis sceptris præficerent, cœperunt deliberare. Erant enim duo adolescentes, filii senioris Clotharii (imo Clodovei II) … quorum Childericum, quem vita & morum probabilitas magis commendabat, regno & fraternis sceptris præponendum totius conventus recta deliberatio judicabat: huic etenim pene adhuc puero commendatum fuerat Austrasiorum regnum & dominatio. Et quoniam, licet adolescentulus, juste & irreprehensibiliter illud rexerat, sancto Præsuli & cunctis optimatibus, ut illum eligerent, melius complacebat. Solius vero Ebroïni versutia irrationabilis ab omni justa electione dissentire cupiebat: & paulo post, nonnullis interjectis, hæc addit: Omnia providentis Dei voluntate & venerabilium principum, qui cum sancto Præsule agebant, probabili auctoritate Childericus regni diademate coronatus, magna cum exultatione Francorum rex est effectus.
[110] [binis scriptoribus] Fateor ex tribus hisce memoratis scriptoribus apertissime intelligi, Leodegarium a Childerico contra Theodoricum stetisse: verum cum Hugo abbas Flaviniacensis & Hariulfus monachus, quorum hic Centulense, ille Virdunense Chronicon conscripsit, non citius quam seculo XI floruerint, ab ætate S. Leodegarii remotiores sunt, quam ut rebus, quas de eo scribunt, fidem certam atque indubitatam facere queant. Quod vero pertinet ad anonymum Morbacensem, ex quo forte Centulensis & Virdunensis chronistæ hauserunt; is quidem ætati S. Leodegarii nonnihil propior fuit; at, cum ab ea nihilominus uno aut forsan etiam altero seculo abfuerit, tantæ auctoritatis esse non potest, quantæ Ursinus, quem dumtaxat interpolavit, quique Leodegario exstitit synchronus; quare, dum ea narrat, quæ Sancti nostri tempore gesta sunt, fidem certam non meretur, si eadem etiam non narrat Ursinus, quia tunc, cum hunc solum sibi prælucentem habuerit, scripsisse non videtur nisi ex liberaliori interpretatione, quam verbis laudati Ursini pro arbitrio suo applicuit. Locum certe id obtinet, dum verbis num. præcedenti recitatis aperte innuit, Leodegarium a partibus Childerici contra Theodoricum stetisse; id enim verba Ursini num. 5 & 6 posita, quæ loco illo interpolavit, necessario non important. En illa: Tunc (mortuo Clothario III) idem Pontifex (Leodegarius) hæc audiens, concito cursu in palatium perrexit, ac cum suis commilitonibus * de rege tractare cœpit. Qui audientes Hildericum Austrasiorum regem in adolescentia sua regnum juxta sui temporis ætatem optime disponentem, elegit quædam pars Francorum, volentes eum regem habere. Nam Ebroïnus, qui major-domus fuerat sub rege Lothario, Theodoricum germanum ejus cupiebat subrogare fratri in regno. Ipse vero Ebroïnus erat tunc odiosus inter Francos, & quia metuebant hujus ponderis jugum, quod per eumdem sustinuerant sub rege Lothario, relicto ejus consilio, Hildericum in toto sublimaverunt regno: ad quorum sane veritatem exigi non videtur, ut Leodegarius statim a morte Clotharii Childerico contra Theodoricum adhæserit.
[111] Quod si vero oppositum contendas; respondeo, illam Leodegarii Childerico adhæsionem ipsa Ursini auctoritate certam indubitatamve, [non sat probatur.] ut num. 106 jam satis innui, fieri non posse. Ceterum disputata hæc sunto, ut studiosus lector dispiciat, an Valesius, Cointius, aliique recentiores sat solido fundamento nitantur, ut indubitanter affirment, Theodoricum Childerico fuisse juniorem, hujusque ex Austrasia arcessendi præcipuum auctorem exstitisse Leodegarium. Ego interim alterutrum pro certo affirmare vel negare non ausim, cum, ut id faciam, rationes convincentes non habeam, uti ex jam dictis satis superque liquet: puto tamen Leodegarium vel neutri e duobus principibus, Theodorico scilicet & Childerico, vel certe illi favisse, penes quem jus ad Clotharii III defuncti hæreditatem esse existimabat, sive interim jus illud fundatum fuerit in ætate, qua alter alterum præcedebat, sive in extrema Clotharii morientis voluntate, sive in alia quacumque causa, in quam, cum conjectura eam forte assequi, non item probare sit facile, inquirendum non arbitror. Certum interim est, Ebroïnum Leodegario partim acceptum referre debuisse, quod tunc, cum Childericus, detruso in monasterium S. Dionysii Theodorico, regnum Neustriæ & Burgundiæ obtinuit, non mortis, sed exsilii tantum pœna fuerit multatus. Episcopis, inquit anonymus noster num. 9, tunc quibusdam intercedentibus, & præcipue interventu antistitis Leodegarii eum (Ebroïnum) non interficiunt, sed Luxovio monasterio dirigitur in exilium.
[Annotata]
* al. dum posset eum retinere
* al. similibus
§ VIII. An S. Leodegarius major-domus Childerici II, an tantum consiliarius exstiterit, & quo anno hic, quove circiter mense in Austrasia ac deinde in Neustria & Burgundia regnare inceperit ac desierit.
[S. Leodegarius Childerico II percarus est, cui tamen major-domus] Relegato ad S. Dionysii monasterium Theodorico, ac Ebroïno in Luxoviense detruso, tribus Francorum regnis rediit pax & tranquillitas, eaque conservata est quamdiu Childericus adquievit consiliis S. Leodegarii, quem, ut loquitur anonymus noster, eo quod cognoverat præ omnibus sapientiæ luce esse conspicuum, secum asdue retinuerat in palatio. Apertius id declarat Ursinus: Rex vero, inquit, Hildericus confirmatus in regno, … Leodegarium pontificem super omnem domum suam sublimavit & Majorem-domus in omnibus constituit. Qui accepto hujus regni gubernaculo, quidquid maxime adversus leges antiquorum regum ac magnorum procerum vita laudabilium obstabat, multum ad pristinum deduxit statum. In tantum vero usquequaque omnia regna Francorum restituit, ut omnes se gratularentur, regem sibi habere Hildericum ac rectorem palatii Leodegarium. Ita ille: in eo tamen corripitur ab eruditis nunc passim omnibus, quod Leodegarium Majorem-domus & Rectorem palatii nuncupet, quam dignitatem nec habuisse nec habere potuisse sanctum Antistitem, recte contendunt.
[113] [non fuisse probatur duplici argumento] Argumentum primum est, quod majoratus-domus dignitas esset laica; secundum, quod Vulfoaldus, qui ante in Austrasia Childerico major-domus exstiterat, postea etiam in Neustria ac Burgundia sub ipso monarcha eumdem magistratum gesserit. Postremum hoc probant tum ex antiquis Francorum scriptoribus, qui Vulfoaldum majorem-domus ex Austria cum Childerico ad Neustriæ & Burgundiæ regnum capessendum venisse tradunt, tum præsertim ex anonymo nostro vetustiore, qui de S. Leodegarii majoratu-domus & præfectura palatii altum silet & Vulfoaldum expresse Majorem-domus appellat num. 14. Illic enim commemorans machinationes, quibus invidi homines S. Leodegarium Childerico regi odiosum reddere conati sunt, ait: Majorem-domus nomine Vulfoaldum, in sua occasione conjungunt, mendacem fabulam de Leodegario & Hectore confingunt. His addi meretur Fragmentum Vitæ S. Lantberti episcopi, cujus auctorem primus editor Mabillonius vixisse putat, Ludovico Pio imperante.
[114] [& tertio ex Vita S. Lantberti, cujus notæ chronologicæ,] In eo quippe comparent cum aliis Leodegarius, Gerinus & Vulfualdus, & hic quidem titulo Majoris-domus insignitus. En verba: Denique (Childericus) ad petitionem reginæ suæ Bilhildæ atque venerabilium episcoporum, id est bonæ recordationis Leodegarii episcopi, qui postea gloriosissimus effectus est martyr, Nivonis etiam episcopi & Emonii, atque illustrium virorum, quorum hæc sunt nomina: Fucoaldi, Amalrici, Wlfoaldi Majoris-domus regiæ, Bavonis, Wanningi, Adalberti, Gerini fratris clari præfati Leodegarii episcopi, largitus est præfato venerando patri (Lantberto tunc abbati Fontanellensis cœnobii) fiscos duos &c. Edita est autem hæc regia largitio Arlaudo Jocundo palatio, undecimo anno præfati regis in Austria, qui fuerat primus in Neustria; porro ejusdem rectoris cœnobii lucidissimi anno quinto, ex quo regiminis locum sortiebatur post decessum felicissimum magni patris, Christique clarissimi sacerdotis Wandregisili. Hæc auctor ille procul dubio ex ipso donationis instrumento, quoniam mox subdit: Plurimæ namque ejusdem regis diversarum possessionum largitiones ad ipsum reverendissimum patrem editæ usque nunc exstant.
[115] Sane characteres chronologici & inter se apprime congruunt & annum denotant Christi 671; [definito tempore, quo Austrasiam, ac deinde] si autem id ita sit, non parum confirmatur, recitata laudati Fragmenti verba ex ipso donationis instrumento esse deprompta, ac proin operæ pretium fuerit, id reipsa ita esse, ante omnia ostendere, atque adeo aperire tempus, a quo S. Lantbertus Fontanellam, Childericus vero regnum Austrasiæ ac deinde Neustriæ & Burgundiæ gubernare inceperint; imo cum, ut ex dicendis patescet, reliqua Sancti nostri gesta facile queant chronologice ordinari, si sciatur, non solum, quo idem Childericus tempore in Neustria & Burgundia regnare inceperit, sed etiam, quo in regnis illis regnare desierit seu obierit, lubet eadem opera etiam in hoc dilucidationis causa operosius inquirere, licet interim a receptiori modo chronologia, cum meliorem hactenus reperire non licuerit, nuspiam velim recedere. Initium desumo a tempore regni Austrasiani a Childerico inchoati. Regnum illud hic exorsus est anno 660; etenim ut in Commentario prævio Vitæ S. Wandregisili ad XXII Julii editæ, num. 25 probatum est, Clodoveus II anno Christi 656, ad finem fere provecto (superstes quippe fuit usque ad secundam saltem hebdomadam Novembris) e vivis excessit; ab hujus autem obitu Clotharius III non solum Neustriæ & Burgundiæ, sed & Austrasiæ, ut ex auctore de Gestis Francorum & continuatore Fredegarii a Pagio in Criticis Baronii ad annum 656 num. 16 & 20 recte deducitur, annos quatuor fuit dominatus, statimque ab illis, nondum scilicet, ut ex dicendis patebit, integre elapsis, Childericus II, Neustria & Burgundia Clothario relictis, regnum Austrasianum est adeptus, ac proin in Austrasia regnare incepit anno Christi 660, sed non ante XXVI Julii, ut infra num. 124 docebimus. Itaque ex annis quatuor incompletis, quibus dumtaxat post mortem Clodovei II in Austrasia regnavit Clotharius III, annum deduximus, quo idem regnum consecutus est Childericus II: nunc ex annis potissimum quatuordecim, etiam incompletis, quibus, ut probabimus, Clotharius III in Neustria regnavit, annum, quo idem regnum Childericus II obtinuit, pari modo determinemus.
[116] Auctor anonymus coævus Vitæ secundæ S. Wandregisili ad XXII Julii in Actis nostris num. 15 diserte asserit: [post mortem Clotharii III, quæ a Pagio] Ex quibus (filiis Clodovei II) Hlotharius, qui & major natu erat, fastigium adeptus est regni, rexitque populum Occidentalium Francorum (Neustrasiorum) annos quatuordecim, rursumque num. 25 ejudem Vitæ sic scribit: E quibus (filiis Clodovei II) Hlotarius, qui major erat natu, quartum decimum regni agens annum, consortiis subito caruit humanis. Liquet itaque annis quatuordecim, incompletis saltem, in Neustria regnasse Clotharium III. Porro idem Clotharius, ut ex probatis a Pagio ad annum 656 num. 17 & 18 recte colligitur, anno 656 ultra hebdomadam secundam Novembris provecto Occidentalibus Francis seu Neustrasiis imperare cœpit; quare si ab anno illo supputentur dicti anni quatuordecim incompleti, quibus in Neustrasia regnavit, annus decimus quartus paulisper inchoatus deducit ad annum 670, quo is proinde, nec serius, cum sic annis amplius quatuordecim regnasset, e vivis excessit. Ast, inquies, quo mense obitus ille accidit? Certe non ante Junium, si genuinæ sint notæ chronologicæ veteris diplomatis, quod in favorem monasterii puellarum, extra muros Suessionenses ab Ebroïno majore-domus & Leutrude ejus uxore constructi, Drausius Suessionensis episcopus concessit, quodque apud Melchiorem Reginaldum inter probationes Historiæ Suessionensis exstat; subscribitur enim in hunc modum: Actum Augustæ Suessionum sub datæ sexti Calend. Julii, anno decimo quarto regni domini nostri Clotharii gloriosissimi regis; quare si genuini sint characteres chronologici hic signati, Clotharius anno 670 ante XXVI Junii mortuus non est, cum aliquin anno regni ejus decimo quarto, utpote post hebdomadam secundam Novembris anni 669 inchoato, sexta Calend. Julii sive XXVI Junii in citato diplomate adscribi non posset. Verum Michaël Germanus in Probationibus ad Historiam abbatiæ regiæ S. Mariæ apud Suessionas ait, se lustratis, ac semel atque iterum excussis ejusdem abbatiæ archivis, reperisse ipsum diplomatis Drausiani instrumentum, illudque non anno XIV Clotharii, sed X confectum notari, ut characteres chronologici laudati diplomatis, prout illud a Melchiore Reginaldo vulgatum est, pro dubiis saltem habendi sint, adeoque, contra ac Pagius in Criticis ad annum 668 num. 6 existimavit, aut parum aut nihil faciant pro morte Clotharii non ante XXVI Junii anni 670 collocanda.
[117] [ad finem anno 670,] Idem Pagius in eodem Opere ad annum 669 num. 6 & 7 diutius adhuc differt mortem Clotharii, quod nec admitti posse, nec stare cum aliis ab auctore illo assertis mox ostendam, cum argumentum, quo opinionem suam stabilire nititur, penitus elisero. Probare itaque loco citato contendit, Clotharium III Francorum regem die XXIX mensis Septembris anni 670 adhuc superstitem in vivis fuisse, & non nisi sub finem ejusdem Christi anni mortalitatem explesse. Hunc in finem instituit longum ratiocinium, cui velut coronidis loco subnectit: Quæ fuse narranda fuere, ut, qui inolevere errores, tandem tollantur. Errores, quos hic commemorat, procul dubio respiciunt Cointium, Valesium aliosque anno Christi 670 Clotharii mortem non illigantes, de quibus anno 668 num. 7 ita pronuntiarat: Cointius mortem Clotharii cum anno 669 copulat, Hadrianus Valesius cum an. 668, aliique cum aliis Christi annis; sed præter privilegium citatum, a Drausio episcopo Suessionensi datum, anno sequenti, argumento ex Beda deducto, illum anno 670 (in finem scilicet inclinante) adhuc in vivis fuisse demonstrabimus. Errasse quidem videntur omnes, qui mortem Clotharii anno Christi 670, aut certe 669 fere finito non innexuere, at Clotharium anno Christi 670, jam fere desinente, adhuc in vivis fuisse, non evincit Pagius argumento ex Beda desumpto, quod ad hanc fere formam reducitur. Dilucide ex Beda demonstratur Ebroïnus anno 670 jam valde provecto, imo ex Willelmo Thorno in Chronica a Seldeno vulgata, mense Septembri ejusdem anni exeunte, majoratum-domus in Neustria adhuc gessisse, ergo Clotharius III Galliarum rex, sub quo Ebroïnus major-domus exstitit, anno 670 jam valde provecto, imo mense Septembri exeunte adhuc in vivis fuit, & non nisi sub finem ejusdem anni mortalitatem explevit. Fateor, liquet ex Beda & Willelmo Thorno adhuc Ebroïnum anno 670 jam valde provecto majoratum-domus gessisse; verum non video, qua ratione Pagius ex majoratu-domus Ebroïni eo usque, imo ad mensem Septembrem anni 670 exeuntem protracto, mortem Clotharii usque ad finem ejusdem Christi anni adeo indubitanter differat: cum enim, uti ex Continuatore Fredegarii cap. 93 & 94 atque ex auctore de gestis Regum Francorum cap. 45, præcipue vero ex anonymi nostri verbis num. 89 transcriptis constat, proxime post Clotharii III obitum regnum Neustriæ aliquot saltem mensibus tenuerit Theodoricus sub eoque omnia toto illo tempore pro arbitrio suo administrarit Ebroïnus, quid ni hic majoratum-domus mense Septembri anni 670 exeunte gerere adhuc sub Theodorico potuerit, etiamsi forte jam duobus aut tribus mensibus aut etiam pluribus Clotharius III e vivis excessisset? atque ita vim omnem amittit Pagii argumentum pro morte Clotharii usque ad finem anni 670 differenda, quod tamen miror ipsum pro convincenti habuisse.
[118] Ostendo nunc, mortem Clotharii tamdiu differri non posse, [spectatis iis, quæ admittit, perperam differtur,] stantibus aliis, quæ laudatus Pagius vel affirmat vel admittit. Etenim scriptore illo in Criticis ad annum 668 num. 8 & 9 fatente, Theodoricus post mortem Clotharii aliquot mensibus in Neustria regnavit ante Childericum; quare si Clotharius non nisi anno 670 ad finem pene provecto vita functus sit, sequitur Childericum non nisi anno 671, mense forsan Martio vel Aprili aut etiam serius in Neustria regnare incepisse; cum vero laudatus Pagius in eodem Opere ad annum 673 contendat, anno 673 ante diem X Octobris, imo ante XV mensis Septembris Theodoricum in regnum fuisse restitutum, adeoque jam tum Childericum fuisse e vivis sublatum, consequens est, ut hic in Neustria regnarit annis dumtaxat duobus cum quinque aut sex mensibus, quod temporis intervallum inter mensem Martium vel Aprilem anni 671 & Septembrem anni 673 interfluit. Ast Childerici in Neustria regnum fuisse diuturnius, ipsemet Pagius in Criticis ad annum 674 num. XI affirmat: Regnavit, inquit, Childericus in Austria annos quatuordecim, ut legitur in brevissimo Chronico a Duchesnio edito, quod a Clothario II usque ad Pippini regis obitum continuatur: in Neustria vero ac Burgundia annos fere quatuor, ut patet ex Fragmento Actorum sancti Waningi monachi Seculo 2 Benedictino, ubi legitur: Childericus non plene quatuor annos tenens, vita decessit: quos incompletos, fuisse produnt Acta sancti Ragneberti martyris ab Ebroïno interfecti.
[119] Liquet ergo, stantibus aliis, quæ Pagius vel affirmat vel admittit, [& alioquin etiam] mortem Clothari III usque ad finem anni 670 differri non posse; id autem fieri etiam non permittit finis & diuturnitas regni Childerici in Neustria & Burgundia. Etenim, ut mox laudatum a Pagio Vitæ S. Waningi Fragmentum indicat, regnavit Childericus in Neustria & Burgundia annis fere quatuor, ac proin, si Clotharius III dumtaxat obiit sub finem anni 670 atque adeo anno tantum insequenti Neustriam & Burgundiam adeptus est Childericus, regnare hic in regnis illis non prius desierit, quam anno 675 vel 674: at Childerici in Neustria & Burgundia regnum citius finem accepit: signatur id in chronotaxi a Mabillonio, Cointio, Pagio aliisque recentioribus passim admissa, variisque potest argumentis probari, quæ licet talia non sint, ut nulla ratione queant dilui, validissima tamen sunt; bina profert Pagius in Criticis ad annum Christi 673 num. XI & 12; præcipuum huc transfero. Petitur id partim a notis chronologicis, quæ in quodam Theodorici III placito de Chramlino episcopo Ebredunensi in synodo deposito occurrunt, quæque cum notentur in ipso placiti autographo, quod Mabillonius lib. 6 de Re Diplomatica pag. 469 æri incisum exhibet, dici tam facile nequeunt falsatæ vel corruptæ; partim ab anno, ad quem prædictum placitum referendum est. Argumentum eo fere recidit: Diploma seu placitum Theodorici III de Chramlino episcopo datum notatur medio mense September, annum V rigni nostri ac præterea, dum Theodoricus ad se evocasset episcopos solius Neustriæ & Burgundiæ, ac proin datum fuit, cum rex ille soli Neustriæ & Burgundiæ dominaretur, sive antequam Dagobertus II Austrasiæ rex e vivis excessisset; hoc enim vita functo, Theodoricus etiam Austrasiæ regnum obtinuit.
[120] [tamdiu differri non potest,] Porro Dagobertus II (vide Pagium Opere citato ad annum 678 num. 12 & 13) e vivis excessit anno Christi 678 ante diem XXV mensis Martii, ac proin prædictum diploma referri non potest ad medium Septembrem anni 678, cum tunc Theodoricus etiam in Austrasia regnarit; referendum ergo est ad medium Septembrem anni 677, a quo tempore computati ordine retrogrado anni completi quatuor, quibus Theodoricus in dicto diplomate, cum id ederet, Neustriæ & Burgundiæ regnum tenuisse innuitur, perducunt ad medium Septembrem anni 673, ante quod tempus per consequens Theodoricus in Neustria & Burgundia regnare incepit, ac proin Childericus, proximus ejus decessor, regnare desiit seu e vivis excessit. Huic Pagii argumento lubet sequens adjicere. Petitur id a tempore, quo Theodoricus III obiit, & quo Neustriæ & Burgundiæ regnum tenuit. En illud: obiit Theodoricus III Francorum rex anno 691, ut Pagius ad annum 688 num. 3 & 4 luculenter ostendit; regnum autem Neustriæ & Burgundiæ tenuit annis novemdecim, ut Erchanbertus in Breviario Regum Francorum ac majorum-domus, Auctor de Gestis Regum Francorum Erchanberto antiquior cap. 49 & Ado in Chronico affirmant. Quare cum ad annum 691, quo, ut dictum est, Theodoricus obiit, anni novemdecim, etiam incompleti tantum, quibus hunc in Neustria & Burgundia regnasse docuimus, reperiri nequeant, si serius quam anno 673 regnare in Neustria Theodoricus sit exorsus, consequens est, ut citius quam anno 674 in Neustria regnare inceperit, ac proin regnare etiam desierit Childericus, proximus ejus decessor; unde ulterius consequitur, multa occurrere incommoda, si mors Clotharii III usque ad finem anni 670 differatur.
[121] [Neustriam gubernare] Quare, cum annum, imo & mensem emortualem Clothario III eum deligere oporteat, cum quo veritas historiæ notæque chronologicæ in ea occurrentes optime congruunt, statui non inepte posse arbitror, anno 669 sub finem Decembris Clotharium III obiisse, ejusque successore Theodorico post novem circiter mensium spatium e solio deturbato, Childericum II in Neustria sub initium Octobris anni 670 regnare cœpisse. Imo non tantum convenienter id statui potest, sed & necessario debet, si, quod Sigebertus Gemblacensis in Chronographia tradit, Theodoricus Clotharii Francorum regis defuncti frater in Neustriæ & Burgundiæ regnum ab Ebroïno majore-domus evectus, anno insequenti ob ejusdem Ebroïni insolentiam a Francis fuerit repudiatus, ejusque frater Childericus, qui regnabat in Austria, a cunctis ad regnandum fuerit evocatus. Si enim Childericus non eodem anno, quo vita functus est Clotharius, at insequenti tantum, ut scribit Sigebertus, in Neustria regnare incepit, sequitur Childericum, si anno 670 Clotharius obierit, anno tantum 671 in Neustria regnare cœpisse, quod cum secundum jam dicta admitti non possit, necesse est, mortem Clotharii collocare anno 669, verosimiliter tamen sub finem Decembris illius anni, certe non citius quam post hebdomadam secundam Novembris, cum Clotharius non nisi post hanc anno 656 regnare sit exorsus, & annis nihilominus quatuordecim, incompletis saltem, regnarit. Nolim interim receptiorem modo opinionem improbare, juxta quam mors Clotharii III anno 670 paulisper inchoato illigatur; in ea enim nihil pariter incommodi occurrit, si excipias, quod cum Sigeberto non satis congruat, sed hoc magni faciendum non est, cum Sigeberti chronographia non semper & ubique sit exacta.
[122] Anno, imo & mense Clothario emortuali ita assignato, [Childericus incepit, ac desiit.] initioque regni Childerici in Neustria principio Octobris anni 670 affixo, facile, ut ex disputandis patefiet, obviari potest difficultatibus, quæ contra opponi queunt, atque in primis illis, in quas incurrere vidimus Pagium, qui Clotharii III mortem in annum 670 propemodum elapsum differt. Ast, inquies, etiamsi Childericus jam inde ab initio Octobris anni 670 regnum Neustriæ inchoasse statuatur, nondum tamen anni quatuor, etiam dumtaxat incompleti, quibus ex Fragmento Vitæ S. Waningi citato Childericus in Neustria regnavit, inveniri queunt, cum anni fere tres solummodo intercedant inter initium Octobris anni 670 & XV Septembris anni 673, ante quem diem, ut dictum est num. 120, Childericus II interfectus est. Fateor, ita plane res habet, si annos Childerici in Neustria regnantis ab initio Octobris anni 670 supputare incipias: verum auctor laudati Fragmenti, dum Childericum annos non plene quatuor in Neustria regnasse asserit, annorum Childerici in Neustria regnantis computum auspicatur proxime a morte Clotharii, adeoque a Decembri anni 669, a quo tempore, quod Clothario emortuale statuimus, usque ad Septembrem anni 673, ante quem media sui parte elapsum vita functus est Childericus, anni amplius tres fluunt, non tamen plene quatuor. Verosimillimum id fit ex eo, quod citati Fragmenti auctor, nulla facta Theodorici post Clotharii mortem mentione, solius Childerici, velut proximi in regnum Neustriæ successoris hoc modo meminerit: Defuncto igitur rege Clothario Childericus regnum Francorum (Neustrasiorum) suscepit. Id autem propterea ab eo factum reor, quod pro rege habendum non duxerit Theodoricum, utpote ab Ebroïno fere solo, solitis omissis cæremoniis, in regnum evectum, & a nullis, aut certe paucissimis optimatibus, juramenti religione interposita, in regem adscitum. Sic Ursinus eamdem forte ob causam, ut Valesius tom. 3 Rerum Francicarum pag. 263 insinuat, Theodorici proxime a morte Clotharii in Neustria & Burgundia principatum non agnovit, aut, ut certius quid dicam, prætermisit. Quod si hoc responsum displiceat, videsis, an præstet dicere in citato Vitæ S. Waningi Fragmento mendose legi annos non plene quatuor, errore scilicet amanuensium, qui, cum oculo minus attento in autographo, quod præ manibus habebant, annos non plene IM, unitate posteriori cum media, ut hic expressum vides, pæne inferius coeunte, exaratum aspicerent, annos non plene IV descripserunt.
[123] [Fontanellam vero regere auspicatus est S. Lantbertus,] Alterutrum sane admitti necesse est, cum ex dictis certum omnino sit, annis vix tribus completis in Neustria regnasse Childericum, utpote anno 673 ante medium Septembrem violenta morte sublatum, & anno dumtaxat 670 regnum illud gubernare exorsum, & quidem non nisi sub initium Octobris, nec citius; Pagius enim ad annum 669 num. 6 & 7 id saltem argumento ex Beda deprompto consecutus est, ut merito dubitandum amplius non sit, quin anno 670 sub finem mensis Septembris major-domus in Neustria adhuc exstiterit Ebroïnus; hic autem magistratum illum tunc temporis procul dubio non gessisset, si jam inde in Neustria Childericus principatum tenuisset. Porro quod jam pertinet ad regimen Fontanellense S. Lantberti, cujus initium duco a XXVI mensis Julii anni 667; hunc pariter annum, mensem & diem S. Lantberto Fontanellam regere inchoanti Henschenius ad XIV Aprilis in Commentario prævio Vitæ S. Lantberti, & in Exegesi præliminari ad tom. III Aprilis, Cointius in Annalibus, & Pagius in Criticis assignant. Recte autem facere demonstrantur ex electione S. Lantberti in abbatem Fontanellensem quatriduo facta post mortem S. Wandregisili, quam anno 667, XXII Julii contigisse, in Commentario prævio Vitæ ejusdem Sancti in Actis nostris ad XXII Julii luculenter probatum invenies, ut nihil amplius hic addi necesse sit, quo certius determinetur annus, mensis ipseque dies, a quo Fontanellam regere S. Lantbertus incepit.
[124] [mendosæ non esse probantur,] Ceterum ex hactenus dictis jam facile eruitur, characteres omnes chronologicos in Fragmento Vitæ S. Lantberti num. 114 recitato inter se apprime congruere, annumque Christi 671 denotare. Cum enim Lantbertus anno 667 a XXVI Julii regimen Fontanellense sit auspicatus; Childericus vero anno 670 sub initium Octobris in Neustria regnare inceperit, sequitur, annum quintum S. Lantberti Fontanellam regentis fluere incepisse anno 671 post XXVI Julii; eodem vero anno ante initium Octobris adhuc fluxisse annum primum Childerici in Neustria regnantis; quare hic annus primus Childerici majori sui parte præterlapsus congruit cum anno quinto regiminis S. Lantberti, uno alterove mense jam inchoato, annumque Christi ambo denotant 671, & quidem usque ad mensem Augusti vel Septembris jam provectum; pari modo cum Childericus anno 660 in Austrasia regnare inceperit, sequitur undecimum regni ejus Austrasiani annum, aliqua saltem sui parte coincidere cum anno Christi 671; hic tamen undecimus Childerici annus in annum quintum regiminis S. Lantberti, utpote XXVI Julii anni 671 solummodo inchoatum, convenire minime potest, si anno 660 ante XXVI Julii in Austrasia regnare Childericus inceperit; sic etenim is XXVI Julii anni 671 non undecimum, sed duodecimum regni Austrasiani annum jam egisset: quare, cum nihilominus annus undecimus regni Childerici in Austrasia cum anno quinto regiminis Fontanellensis S. Lantberti in Fragmento Vitæ ejusdem Sancti memorato conferatur, hocque falsi eo in puncto non convincatur, jure merito statuendum est, Childericum anno 660, at non nisi post XXVI Julii, ut num. 115 monui, regnum Austrasiæ esse exorsum, mense verosimiliter Augusto vel initio Septembris, cum ante hunc mensem medium anno 673 (vide num. 120) obierit, illudque regnum annis nihilominus quatuordecim, incompletis scilicet, tenuerit.
[125] Cum itaque, ut ex jam dictis liquet, characteres chronologici, [ac, cum proin Vitæ S. Lantberti fides insit,] de quibus hic, annum denotent Christi 670, apprimeque inter se congruant, atque adeo, ut jam præmonui, non parum hinc confirmetur, verba num. 114 ex Fragmento Vitæ S. Lantberti recitata, ex ipso instrumento donationis, de qua ibidem sermo est, esse deprompta, dubitandum amplius non est, quin dicto anno 670 major-domus Childerici Francarum regis exstiterit Wulfoaldus, non Leodegarius, cum in laudato Vitæ Fragmento, quod ob dicta integram fidem meretur, non hic, sed ille titulo isto insigniatur. Porro idem Wulfoaldus magistratum illum etiam gessit circa Pascha anni 673, dum Sanctus noster a Childerico in exsilium pulsus est. Etenim num. 14 indicat noster anonymus, tum invidos quosdam, qui principem illum in sanctum Antistitem concitabant, in partes suas attraxisse Wulfoaldum, huncque majoris-domus nomine distinguit, ut haud dubie is tunc, uti etiam medio tempore inter Pascha anni 673 & annum 670 major-domus Childerici seu rector palatii exstiterit, ac proin Leodegarius dignitate illa insignitus numquam fuerit. Ast, inquies, quo ergo munere in aula Vir sanctus est perfunctus? Dubium non apparet, quin eum Childericus consiliarii loco habuerit, ejusque consiliis, præsertim sub initium, plurimum detulerit.
[126] Liquet id vel ex eo, quod anonymus noster asserat, [Leodegarius non major-domus Childerici, sed consiliarius tantum fuit.] malevolos quosdam omnia, quæcumque rex justo injustove judicio egisset, pravis Leodegarii consiliis attribuisse: Hujus, inquit, rei causa (commorationis Leodegarii in regia) malorum crevit invidia rediviva, atque contra eum rursus accusationum exquirentes initia, ita ut quæque ageret rex, aut justo injustove judicio daret, illius (Leodegarii) criminantur * factum. Accedit, quod sub initium monarchiæ Childerici Sanctum nostrum, consilio scilicet atque impulsu, consuetudines legibus repugnantes abolevisse, regnumque ad pristinum & meliorem statum revocasse, verbis num. 112 citatis insinuet Ursinus, qui Leodegarium forte etiam majorem-domus Childerici, rectoremque palatii nuncupavit, non quod majorem-domus eum non fuisse ignoraret, sed quod sanctum Antistitem aliqua ratione Childerico principi pro majore-domus fuisse existimaret, utpote cujus consilio atque auctoritate, ut a majoribus-domus fieri consueverat, gravissima monarchiæ negotia sub Childerico administrata fuisse, certis relationibus acceperat. Simili modo majoratum-domus Leodegario ab Ursino attributum Valesius tom. 3 Rerum Francicarum pag. 265 interpretatur, illique assentiuntur Cointius, Pagius aliique recentiores, ut dubium minime appareat, quin Sanctus noster Childerico a consiliis saltem exstiterit.
[Annotata]
* criminarentur
§ IX. Sanctus excidit gratia Childerici, ab eoque pellitur in exsilium. Varia adjuncta utrumque hunc eventum comitata.
[Licet Leodegarius sana suadeat Childerico.] Revocatis a Childerico ad pristinum statum tribus Francorum regnis, lætissima ubique affulgebat rerum facies, idque partim Leodegarii consiliis passim ab omnibus merito referebatur acceptum. Verum Childericus sancto Antistiti sana suadenti non usque obtemperare perrexit: etenim cum esset adolescens non minus natura, quam ætate levis, facillime ea, quæ prudentiorum virorum, atque adeo etiam Leodegarii consilio in communem regnorum sibi subditorum utilitatem primum sanciverat, pravis deinde malevolorum suggestionibus impulsus rescindebat, prorsusque irrita esse jubebat. Perspicuum id fit ex anonymo nostro, qui, relato edicto æquissimo, quod sub initium monarchiæ ad procerum postulationem is princeps condiderat, mox subjungit: Ut vero illis (magnatibus Childericus) libenter petita concessisset *, stultorum & pœne gentilium depravatus consilio, ut erat juvenis levitate præventus, subito, quod per sapientum consilia confirmaverat, refragavit. Opportune etiam ad rem nostram in Gestis Regum Francorum cap. 45, cui consonat caput 95 Fredegarii continuati, de Childerico jam monarcha hæc leguntur: ipse Childericus levis nimis omnia incaute peragebat, donec inter eos odium maximum & scandalum crevit, Francos valde opprimens. Ex quibus omnibus aperte intelligitur, plurima a Childerico perperam fuisse peracta, atque adeo hunc aures sæpe non præbuisse Leodegario, cujus, inquit anonymus noster, si obtemperasset consiliis, in mandatis ambulasset divinis.
[128] [hujus tamen malefacta ipsi imputantur. Regem corripit.] Ast, etiamsi sanctus Præsul in plurimis sibi auscultantem Childericum minime haberet, cum tamen in regia assidue versaretur, in eam calamitatem incidit, ut, quæcumque a principe perperam agerentur, unice in illum, velut horum omnium auctorem, invidi nonnulli, qui sanctum Virum e regia volebant expulsum, conjicienda dictitarent, atque id ipsum plurimis reipsa persuaderent. Quapropter Leodegarius, cum sinistram hanc de se opinionem magis magisque indies invalescere, probe cognosceret, non minus bono publico, quod ex dissolutis Childerici moribus multum patiebatur, quam famæ suæ consulturus, regia delicta immerito sibi imputari, voluit ostendere, ideoque Childericum cœpit arguere, quod consuetudines patrias, quas converti in melius præceperat, tam subito immutasset, suique avunculi filiam matrimonio sibi junxisset. Anonymus hæc ita num. 12 exponit: Vir autem Domini (Leodegarius) ut cognovit contra se invidiam diaboli recalescere, tunc juxta Apostolum sumens loricam fidei & galeam salutis, & gladium spiritus, quod est verbum Dei, contra antiquum hostem iniit singulare certamen, & quia sacerdotalis integritas minas regis nescit metuere, Hildericum cœpit arguere, cur consuetudines patrias, quas conservare præceperat, tam subito immutasset, simulque fertur dixisse, quod regina, quam habebat conjugem, filia sui esset avunculi & nisi hæc facinora cum reliquis illicitis sceleribus emendatione corrigeret, divinam certe sibi ultionem subito imminere cognosceret. Ac primum quidem rex sanctum Virum hæc monentem non tantum non durius excepit, sed & primitus, ait anonymus, libenter cœpit auscultare.
[129] Verum non diu perstitit hæc Childerici moderatio: [hincque malevolorum impulsu ejus gratia excidit] erant quippe in regia homines pessimi, qui a Leodegario, si principem monitis suis habuisset auscultantem, male sibi metuentes, totis propterea viribus in id incumbebant, ut sanctum Præsulem, quacumque data occasione, regi suspectum redderent atque invisum: horum suasione atque impulsu libertatem Leodegarii vera monentis gravissime deinde, contra ac primum fecerat, Childericus tulit, ejusque perdendi occasionem quærere incepit. Audi iterum anonymum num. 13 hæc ita referentem: Sed satellitum (Childericus) præventus consiliis, dum verba ejus debuerat ad emendationem aptare, de illius (Leodegarii) morte occasiones cœpit inquirere, suadentibus hoc illis, qui justitiam cupiebant evertere & indisciplinati juvenilia opera regis favebant exercere: necnon & hi, qui suum decretum ei elicuerant irrupisse. Metuebant enim hi omnes, & horum similes, in voluptatibus seculi conversantes, Dei Hominem, & sua opera destrui cupientes, dum eum noverant per justitiæ callem inflexibiliter gradi. Hæc paulo aliter refert Ursinus, hic utique anonymo nostro præferendus, quia, quod ab hoc non fit, diserte significat, quanto tempore Leodegarius auctoritate atque amicitia apud Childericum valuerit. En proinde etiam ejus verba: Cum igitur, inquit num. 7, hæc (regni negotia a Leodegario) pœne annis tribus cum decore magno agerentur, tunc adversarius, cujus est consuetudinis, invidia conditionis suæ bona destruere, cæpit sodales suos, quos secum elegerat idem Pontifex habere socios gubernaculi, invidiæ malo instigare & inter ipsum & regem zizania discordiæ seminare.
[130] Anni pene tres, quibus hæc Ursini verba insinuant Leodegarium apud Childericum, [circa Pascha anni 673; etiamsi hæc epocha] antequam hunc in illum malevoli concitassent, plurimum valuisse, ad annum Christi 673 uno verosimiliter, alterove mense tantummodo inchoatum terminantur. Cum enim, ut ex supra dictis liquet, Childericus annis dumtaxat fere tribus in Neustria & Burgundia regnarit, sequitur annos pene tres, post quos invidi regem in Sanctum nostrum commovere, terminari ad annum 673, utpote anno 670 sub initium Octobris dumtaxat inchoatos, adeoque exsilium Luxoviense, quo Leodegarium a rege in Paschate post invidorum in ipsum machinationes multatum fuisse, anonymus noster æque ac Ursinus indicant, convenire in annum Christi 673 jam provectum usque ad Pascha, quod anno illo in X Aprilis incidit. Ad hæc cum dictis invidorum in Sanctum nostrum, antequam is Luxovium relegaretur, iniquis machinationibus non minus quam unius aut alterius mensis spatium concedi queat, sequitur annos pene tres, post quos Childericus malevolorum impulsu Leodegarium aversari cœpit, ad annum Christi 673 uno verosimiliter, aut ad summum altero dumtaxat mense inchoatum terminari, & quidem nec serius nec citius; non serius ob mox dicta, non citius, quia sic recte inveniri non possent anni pene tres, quibus in flagrantissima Childerici amicitia Sanctum nostrum vidimus exstitisse. Atque ita determinatum est tempus, tum quo Leodegarius Childerico fieri cœpit invisus, tum quo in exsilium pulsus, ex ejus amicitia penitus excidit.
[131] [componi nequeat cum Notis chronologicis, quæ] Porro ob epistolam donationis S. Bercharii, quæ a Camuzato in Promptuario antiquitatum Tricassinæ diœceseos in Notis ad Historiam ejusdem Sancti affertur, atque hac subscriptione munitur: Actum Remis civitate sub die III Cal. Septemb. præsente domno & glorioso Childerico rege an. IV regni ejus. Signum Nivardi archiepiscopi, S. Leodegarii episcopi Augustodunensis, S. Mummoleni epis. Noviomensis, S. Hermari abbatis, S. Hilduïni abbatis, S. Bercharii abbatis, qui hanc cartam donationis fieri jussit: opinionem nostram, qua exsilium Luxoviense S. Leodegarii X Aprilis anni 673 affigitur, merito quis posset vocare in dubium. Vel enim in charta citata anni regni Childerici in Neustria etiam regnantis (hos enim ibidem designari puto) computari incipiuntur a morte Clotharii III, quam anno 669 ad Decembrem provecto innexuimus, vel ab initio Octobris anni 670, quo reipsa regnum illud iniit; si primum, annus quartus Childerici III Cal. Septembris signatus denotat annum Christi 673; si secundum, annus quartus Childerici III Cal. Septembris notatus convenit in annum Christi 674; quare necesse foret, si genuinæ sint allatæ subscriptionis notæ chronologicæ exsilium Luxoviense Leodegarii serius quam in Paschate anni 673 collocare, cum alias sanctus Præsul laudatæ chartæ III Cal. Septembris anni sive 673 sive 674 confectæ nomen suum, uti fecit, subscribere non potuisset, utpote Luxovium jam ante relegatus. Verum tum ob inferius dicenda, tum ob annos pene tres, quibus Leodegarium Childerico carum fuisse, Ursinus insinuat, omnino mihi persuadeo eo modo, quem num. 122 exposui, mendum in ante dictam Chartæ subscriptionem irrepsisse, legendumque an. III regni ejus pro an. IV regni ejus. Hoc sane posito, si proxime a morte Clotharii, ut hic fieri arbitror, supputentur anni, quibus in Neustria regnavit Childericus, annus hujus regis tertius III Cal. Septembris notatus congruit cum anno Christi 672, quo indubie laudata charta a Leodegario potuit, subsignari.
[132] [in epistola donationis S. Bercharii occurrunt.] Neque est, quod dicas, characteres chronologicos, quibus Childerici cum Leodegario amicitiam definit Ursinus, mendosos potius esse dicendos, legendumque annis pæne IV pro annis pæne III errore amanuensium propterea forte ibidem exaratis, quod in autographo, quod describebant, numerus Romanus V inferiori sui parte nonnihil esset exesus. Præterquam enim quod anni, quibus Leodegarius in amicitia Childerici fuit, in nullo Ursini apographo numeris Romanis exprimantur, si in iis apud hunc legendum esset annis pæne IV pro annis pæne III, sequeretur Leodegarium non nisi anno 674 circa Pascha Luxovium a Childerico fuisse relegatum, ex quo ulterius esset consequens, principem illum, utpote non nisi, Leodegario in exsilium pulso, e vivis sublatum, anno dumtaxat 674 vivere desiisse. Id autem admitti non potest ob chronologiam modo receptiorem & ob valida argumenta, quibus illa num. 119 & 120 stabilitur. At perges forte contendere ob laudatam sæpe donationis chartam, Childerici mortem non ante annum 674 contigisse. Contendi sane merito id posse, arbitratus est Pagius, si characteres chronologici chartæ Bercharianæ ad Childericum jam monarcham referrentur, ideoque illos, ut opinionem suam de initio & fine monarchiæ ejusdem principis anno 670 & 673 illigandis tueretur, non ad eum jam monarcham, at in sola Austrasia regem referendos, tom. 3 Annalium pag. 41 & seq. adstruxit; rectene an male, operosius indagare non vacat. Sane Mabillonium tom. 1 Annalium pag. 509, Cointium ad annum 672 num. 2 nostrosque Decessores in Vita S. Nivardi sibi adversantes habet. Verum, utut est, cum numeri Romani, qui in antiquis chartis occurrunt, descriptorum vitio mendosi sæpe esse jam vulgo noscantur, iisque nihilominus exprimantur anni, quibus jam sæpissime laudata donationis charta subscribitur, non est, cur ejus auctoritate movear, ut vel mortem Childerici vel exsilium Luxoviense Leodegarii cum alio Christi anno, quam cum 673 ante jam assignato conjungam.
[133] Atque hæc pro determinando tempore, quo Sanctus noster Luxovium relegatus est, [Leodegarius Childericum Augustodunum] præpropere nonnihil disserui, quod determinandum jam foret tempus, quo Leodegarius Childerico fieri cœpit invisus, hocque cum tempore, quo in exsilium pulsus est, proxime scilicet conjunctum, illius pariter determinandi opportunitatem offerret. Lubet nunc exponere ea adjuncta, quæ exsilium Sancti nostri insuper præcesserunt, quæque sanctum Antistitem regi, cui non modice jam erat invisus, suspectum tandem etiam proditionis, atque exosum penitus reddiderunt. Valesius lib. 21 Rerum Francicarum pag. 268 hæc observat: Mos tum erat Regibus Francorum plerumque in villis publicis, quæ & regiæ dicebantur, nonnumquam & in urbibus Pascha multa hilaritate & magna procerum utriusque Ordinis ministerialiumque frequentia jucunde religioseque celebrare. Et qui inter episcopos nobilitate opibusque præstabant, aut gratia plurimum poterant, a principe maximi beneficii loco petere consueverant, ut apud ipsos diem festum celebrare dignaretur, civitatemque & ecclesiam quisque suam regis præsentia honorari ambitiose cupiebant. Sic Chilpericum a Ragnemodo Luteciæ Parisiorum sacerdote, sic Childebertum juniorem Sigiberti filium a Sigiberto Mogontiacensi antistite invitatum esse accepimus. Morem hunc Leodegarius, quamquam regem sibi infensum verosimiliter jam nosset, voluit observare, ideoque Childericum, forte ut experiretur, quantum hujus erga se amori decessisset, obnixe rogavit, ut sacratissimam Resurrectionis Dominicæ diem celebrandi causa Augustodunum Æduorum se conferret, cujus civitatis ipse cum esset episcopus, eo jam, ne muneri suo episcopali deesset, ejusdem festi causa cogitabat.
[134] Sæpe dictum Hildericum, inquit anonymus num. 14, [ad Pascha celebrandum invitat, Hectorisque causam,] in ecclesiam suæ urbis in Paschali sollemnitate (Leodegarius) rogaverat advenire, quod Ursinus sic refert: His itaque diebus jam imminebat celeberrimus Paschalis dies: tunc flagitante Pontifice (Leodegario) ut in Augustoduno urbe sua ipsum sanctissimum diem rex (Childericus) juberet celebrari, nequaquam renuit, sed implere nititur votum deprecantis, reque ipsa princeps, sive quod, ut Mabillonius in Annalibus recte observat, nondum Sacerdoti plane esset infensus, sive quod conceptum odium dissimularet, ad diem festum celebrandum Augustodunum accessit, idque, ut narranda patefacient, diebus aliquot ante Paschalem sollemnitatem. Eodem ante regem jam advenerat Hector Massiliæ patricius, hospitioque a Leodegario fuerat exceptus, ut in hujus Vita testatur anonymus. Affuit, inquit num. proxime citato, tunc in illis diebus vir quidam nobilis, Hector vocatus nomine, qui tunc regebat in fascibus patriciatum Massiliæ, quique generis nobilitate & prudentia sæculari, ut claro stemmate ortus, ita erat præ ceteris præditus. Hic enim ad Hildericum regem pro quadam causa advenerat, & per Viri Dei intercessionem obtinere petita sperabat, eumque gratia hospitalitatis in urbe sua Dei Sanctus receperat, donec, sicut petierat, suis intercessionibus eum regi commendare deberet: nam sæpe dictum Hildericum in ecclesiam suæ urbis in Paschali sollemnitate rogaverat advenire.
[135] [quæ exponitur, tutandam suscipit; hinc Sanctus, qui ideo etiam] Causa illa quædam, ob quam Hectorem, cujus ne quidem meminit Ursinus, ad Childericum regem accessisse anonymus asserit, hæc fuit: Prædia quædam ecclesiæ Arvernensi contulerat Claudia mulier Arverna, cujus filiam Hector raptam toro suo sociarat, hincque dicta prædia, cum Claudia deinde obiisset, injuste, uti contendebat, ecclesiæ Arvernensi attributa, reddi sibi postulabat; quod cum S. Præjectus Arvernorum episcopus facere detrectaret, regia ad id eum auctoritate compellere aggressus, ad regem Childericum, quem Augustoduni Pascha celebraturum audierat, sese contulit, Leodegariumque, verosimiliter jam ante sibi amicum, in partes suas, quas hic fraudibus circumventus æquissimas putabat, subdole attraxit. Intelliguntur hæc omnia ex priori Vita S. Præjecti ad XXV Januarii a Bollando edita, cujus auctor anonymus coætaneus num. 10 pia memoratæ Claudiæ munificentia, morteque narrata, sic pergit: Erat quidam infamis vir, Hector nomine, qui apud Massiliam patriciatus honorem adeptus fuerat, qui filiam supradictæ Claudiæ raptam ex scelere sibi sociaverat, & deinceps concubinarum miseria adorsus *, ad Hildericum principem, qui eo tempore utraque regna (Austriam scilicet & Neustriam cum Burgundia conjunctam) suscepta gubernabat, alio sibi in scelere sociato, nomine Leodegario, pervenit ad regem, quod postea in ejusdem martyrio perficiendo fomes scandali fuit. Incusat Pontificem (S. Præjectum) quod prædia prædictæ feminæ Claudiæ sibi vendicaret, causasque regi depromit: obtinuitque cum principe, ut missos ex latere dirigeret, qui eum per fidejussores nuntiarent, & in aula regis facerent præsentari. Tetris sane coloribus hic Hector depingitur, quem contra anonymus Leodegarii biographus verbis num. 134 recitatis impense laudat.
[136] [a S. Præjecti biographo minus honorifice tractatur,] Quod si tamen Massiliensis patricius, ut dubitandum non videtur, filiam Claudiæ memoratæ re ipsa rapuit, eamque sibi, matre invita, matrimonio copulavit, ac deinde bona ecclesiæ juste donata eo nomine repetiit, anonymum nostrum Leodegarii biographum in laudibus ejusdem patricii modum reor excedere, assentiorque priori Vitæ S. Præjecti auctori Hectorem fœde delineanti. At simul improbo duriorem ejus loquendi methodum, dum Leodegarium Massiliensi patricio contra S. Præjectum favisse, his verbis insinuat: Ad Childericum principem (Hector) … alio sibi in scelere sociato, nomine Leodegario, pervenit. Puto interim, hunc scriptorem, durius licet locutum, tantummodo velle, Hectorem ad Childericum principem pervenisse, sociato sibi sive in partes suas attracto Leodegario, cui scelus, quod, lite S. Præjecto injuste intentata, patrabat, justitiæ velamine obtexerat. Id mihi vel ex eo persuadeo, quod idem biographus Leodegario Sancti nomen quoque attribuat, eumque ab exitu glorioso plurimum commendet: Impie, inquit, valde peremptus, (Leodegarius) palmam martyrii adeptus est, sacrisque nunc virtutibus pollet, ut forte sancto Antistiti id vitio tantum vertat, quod passus sit ab Hectore se circumveniri. Hoc autem ab homine subdolo & fraudulento, nulla etiam Sancti nostri culpa, fieri facillime potuisse, quis non videt?
[137] Porro Cointius, quem deinde Pagius est secutus, [novis oneratur calumniis, iisque pondus, addente] in Annalibus ecclesiasticis ad annum 673 num. 2 velle videtur, ardentiori studio, quo causam Hectoris tutatus est Leodegarius, factum esse, ut quamplurimi aulici aliter de Massiliensi patricio sentientes, invidia atque odio in Sanctum nostrum concepto, ultimum ejus exitium aut saltem e regia expulsionem sint moliti. Hinc sane in Leodegarium, si præsertim, quod tamen non arbitror, in tutando amico modum excessit, commoveri potuere nonnulli, qui nondum forte antea erga eum male fuerant affecti. Ast ejus generis homines, quos num. 129 memoravimus, stimulo illo indubie non eguerunt; non tamen hos negaverim sancti Antistitis, quo eum tandem a lateribus regis prorsus avellerent, criminandi novisque calumniis onerandi ansam arripuisse ex hospitio patrocinioque ab illo Hectori impenso. Id enim anonymus noster num. 14 non obscure indicat. Hanc, inquit, (Hectoris apud Leodegarium hospitantis) invidi repererunt occasionem, per quam nequitiam, quam nuper in cor regis effuderant, adimplerent. Hunc in finem mendacem, ait iterum eodem loco anonymus, invidiosamque fabulam de Leodegario & Hectore confingunt, quasi ideo insimul fuissent conjuncti, ut regiam dominationem everterent, & potestatis jura sibimet usurparent; quod commentum ut regi magis faciant indubium, Majorem-domus (sunt & verba anonymi) nomine Vulfoaldum in sua occasione * conjungunt, hoc est, in partes suas attrahunt, atque ab eo Leodegarium apud regem sua sponte jam satis motum accusari etiam faciunt. Quod quidem ipsis difficile fuisse non opinor; neque enim videtur opportuna hæc occasio Leodegarii ex aula deturbandi displicuisse Vulfualdo verosimiliter metuenti, ne majoratu-domus regiæ tandem excideret, eaque dignitas, agente scilicet Leodegario, si hic diutius in regia perseverans, amicitiam regis recuperaret, Leudesio conferretur, qui magistratum illum, quem pater ejus Erchinoaldus quondam gesserat, forsitan ambiebat, quique filium habebat, nomine Adalricum, quem inter & Leodegarium, ut num. 107 etiam dixi, proximæ affinitatis necessitudo forte intercedebat.
[138] Ceterum Leodegarii calumniatoribus etiam accesserat quidam Augustoduni in monasterio B. Symphoriani martyris, [Marcolino pseudo-monacho, a rege vita periclitatur.] corpore, non animo inclusus, nomine Marcolinus, religionis obtentu laudis & honoris cupidissimus; hic Sanctum nostrum cum Hectore res novas vere moliri audacter affirmabat, nequitia eo scelestiori, quod pietatis specie esset velata, quodque ejus dictis fidem propensissime adhibiturus rex nosceretur, utpote qui hypocritam pro Dei propheta habebat, quique alioquin objectum Leodegario conspirationis cum Hectore crimen pro vero prædicari, non illubenter audiebat, cum sancti Antistitis, cui invidorum artibus jam maxime erat infensus, perdendi causam saltem in specie justam quæreret. Fas est hæc colligere ex anonymo nostro, qui, præmissa, quam mox quoad substantiam dedi, dicti Marcolini notione, subdit: Hunc ergo sæpe dictus rex (Childericus) ignorans, quasi Dei prophetam habebat in omnibus, eo quod de Viri Dei (Leodegarii) accusationibus ejus voluntati favendo adularetur præ omnibus. Habes nunc jacta a malevolis semina, e quibus orta Childerici in Leodegarium indignatio in exitiale demum odium excrevit. Tantum vero illud exstitit, ut idem Childericus, qui, uti num. 134 diximus, aliquot jam diebus ante Pascha Augustodunum advenerat, Leodegarium ipso die Veneris sacro manu propria interfecisset, ni prudentiorum quorumdam magnatum consilio fuisset inhibitus. Testatur id anonymus noster, qui, ut fugam a Leodegario metu mortis non fuisse arreptam probet, hæc subjungit: Nec enim quis eum (Leodegarium) æstimet usque adeo formidasse martyrium: nam cum pridem per quemdam monachum, nomine Bertharium *, ei in Dominica Cœna de suo fuisset interitu nuntiatum, die passionis Domini crastino regis adiit palatium, & ultro se ingerens, in eo die sanguinem offerre voluit Christo, quo pro mundi salute sanguinem Christus effuderat suum. Nam & rex eadem die, ipsum propria manu percutere voluit: sed ob Dei reverentiam optimatum quorumdam sapientum consilio prohibitus fuit.
[139] [Silet hæc Ursinus, qui in alio asserto hic potest,] Horum omnium, quæ Augustoduni post Childerici adventum, solemnes Paschatis Vigilias antecessere, ne vel verbo meminit Ursinus. Narrat quidem Leodegarium de nece sibi inferenda monitum fuisse. Ast hos adjunctum, quod ad Cœnam Dominicam sive diem Jovis sanctum anonymus noster refert, Vigiliis Paschæ sive nocti Pascham proxime præcedenti illigat, ut necesse sit alterutrum hic errare, nisi forte Sanctus noster cædis sibi imminentis bis fuerit admonitus, semel die Jovis sancto a monacho quodam, ut ait anonymus, nomine Berchario, semel nocte inter Sabbathum sanctum & Dominicam Resurrectionis media ab alio quodam, quem Ursinus, omisso nomine, instigatorem mali cognominat. Hoc adstrui non inepte potest. Etenim anonymus noster, ubi num. 15 narravit Childericum nocte Paschæ prævia ecclesiam primariam adiisse, ut Leodegarium sacris illic operantem terreret, addit: Dum gladii percussione jam per nuntios minitans terruisset, Leodegarium videlicet, ut forte velit ex nuntiis, qui regii in Sanctum odii incentores erant, extrema quæque regis nomine minantibus, mortem sibi imminere, Sabbatho sancto Leodegarium iterum intellexisse, qui jam id ipsum die Jovis sancto intellexerat ex monacho, nomine Berchario. Hac certe via anonymus noster cum Ursino conciliatur.
[140] [in alio non potest,] Verum, an Ursinus gesta Vigiliis Paschæ cum gestis die Jovis sancto non confuderit, dubitari forsan potest, tum ob jam ante dicta, tum præcipue, quod eo ipso loco, quo Sanctum nostrum cædis sibi instantis monitum commemorat, in alio insuper adjuncto pugnet cum anonymo nostro, in quo tamen huic contra Ursinum adstipulandum, mox ostendam, cum utriusque biographi verba, necessaria adjecta dilucidatione, recitaro. Ursini hæc sunt: Qui (Childericus & Leodegarius) cum, appropinquante jam die (festo scilicet Paschæ) ad Missarum sollemnia celebranda, Sabbatho, ut mos est, in Vigiliis Paschæ irent pariter, & malum seminarium odii simul haberent absconditum, tunc instigator utriusque mali accedens, eidem Pontifici dixit: Observa te, inquit, Pontifex, quia celebritate transacta Missarum, a rege te scias esse interficiendum: quoniam semen nequam, quod adversum te per tuos inimicos, quemadmodum in ejus corde jam olim est seminatum, in hac nocte consummare est decretum. Quod audiens Pontifex, dissimulando distulit, & se lætum ostendit, & non pro magno ducens, apparuit vultu clarus, & sollemnia Missarum, quæ cœperat, honestissime consummavit. Sed communionem sanctam cum ipse & rex percepissent, rex ad palatium pergens, abiit pransurus. Quæ certe luculentissime indicant, Childericum cum Leodegario in Paschalibus Vigiliis Communionem sanctam percepisse, idque non tantum in eadem urbe, sed & in eadem ecclesia, ut audiendus non videatur Mabillonius, qui in Annotatis ad priorem Sancti nostri Vitam citata Ursini verba de Communione sancta a rege cum Leodegario in eadem dumtaxat urbe percepta intelligi forsan posse affirmat.
[141] Eo autem procul dubio intuitu id asserit, ut Ursinum in concordiam utcumque adducat cum anonymo nostro, [conciliari cum anonymo nostro,] qui Childericum cum Leodegario in eadem ecclesia nocte Paschati prævia Communionem sanctam non percepisse, aperte prodit, dum, narrata, de qua num. 138, Marcolini pseudo-monachi malitia, mox hæc subdit: Ea igitur nocte, qua sanctæ Paschæ Vigiliæ celebrantur in urbe, rex jam quasi suspectus, ibidem (ubi Leodegarius Vigilias Paschales peragebat) noluit advenire; sed cum paucis tunc fautoribus præfati hypocritæ (Marcolini) requirentes consilium, jam contra Dei Famulum (Leodegarium) malignum gestiens * animum, illic (apud Marcolinum in monasterio S. Symphoriani) temporaneum Paschale non timuit recipere Sacrificium. Postea vero cum dedecore a vino jam temulentus, aliis jejunis sancta sollemnia præstolantibus, ecclesiam (primariam scilicet, in qua Leodegarius sacris operabatur) fuisset ingressus, Leodegarium clamitans requirebat ex nomine, ut eum quasi in fugam verteret, dum gladii percussione jam per nuntios minitans terruisset. Cumque eum sæpius clamitans, esse in baptisterio cognovisset, ibi quoque introiens, ad tanti luminis claritatem seu odorem chrismatis, quæ illic in * baptizantium sanctificatione gerebantur, obstupuit. Sed cum ad clamorem ejus ipse responderet, Adsum: ipsum nullatenus recognoscens, pertransiit, atque in ecclesiæ domo, ubi paratum erat, resedit. Episcopi vero alii, qui cum Dei Viro Vigilias celebraverant, redierunt ad hospitia: ipse vero, ut sacrum peregit Officium, intrepidus adiit regem iratum, eumque verbis mitibus requisivit, cur ante ad Vigilias non venisset, vel in tam sacræ noctis sollemniis repletus ira persisteret. Vigiliæ, ad quas Childericus non venisse, quasque episcopi quidam cum Leodegario celebrasse hic narrantur, non pro tota nocte Pascha inter & Sabbathum sanctum media, sed pro Officio ecclesiastico, precibusve nocturnis persolvi ea nocte tunc solitis accipiuntur. Cum enim dicatur Sanctus noster, reversis ad hospitia sua post Vigilias episcopis, petiisse a rege, cur ante ad Vigilias non venisset, vel in tam sacræ noctis sollemniis repletus ira persisteret, hæcque verba innuant, regem sic interpellante sancto Antistite, noctem Paschati præviam nondum fuisse elapsam, quomodo a Leodegario iræ causam rogari rex potuit, jam reversis ad hospitia sua episcopis post Vigilias, si hæ pro tota nocte Pascha inter & Sabbathum sanctum media accipiantur?
[142] Hoc notato, facile jam est intelligere, quomodo anonymus noster verbis datis reipsa velit, [cui tamen ex Vita S. Præjecti] Childericum nocte Paschati prævia Vigilias Paschales cum Leodegario non celebrasse; licet interim indicet, illum tunc ad ecclesiam, in qua Sanctus sacris Vigiliis vacabat, venisse, atque in ecclesiæ domo, ubi paratum erat, resedisse. Quod vero ad Communionem sanctam Paschalem pertinet, hanc pariter anonymum nostrum velle a Childerico cum Leodegario in eadem ecclesia perceptam non fuisse, nuda hujus auctoris verba jam recitata satis superque ostendunt. Porro hac in re contra Ursinum anonymo nostro assentiendum propterea existimo, quod huic faveat Vita S. Præjecti jam ante laudata, in qua Leodegarius & Hector dicuntur nocte fugam arripuisse, postquam Hectori innotuit, Præjectum præsidio Wlfoaldi majoris-domus fulciri, & ab episcopis Augustoduni congregatis rogatum fuisse, ut nocte Pascham proxime antevertenti pro statu regis & ecclesiæ pace Missæ sacrificium Deo immolaret. Cumque jam, inquit auctor illius Vitæ anonymus coævus, meridianam plagam sol lustrasset, & occasum tenus occumberet, & hora, quod est consuetudinis, jam in promptu cerneretur, ut solennes Vigilias Paschæ celebrare licitum esset, ex regali permisso vel majorum natu, pontifices vel sacerdotes, qui in Æduorum urbe ob regiam potestatem conglobati fuerant, beatum virum Præjectum supplici voce enixius poscunt, imo precantur, ut eadem sacræ noctis Vigilia ipse pro statu regis, vel pace ecclesiæ Sacrificium Deo immolaret. Cumque hæc de tanta veneratione Hector cognovisset, maximeque quia Wlfoaldi seniorisdomus fiducia perusus erat, intempesta nocte cum S. Leodegario male multatum * uterque fugam ineunt.
[143] [adstipulandam esse ostenditur,] Hæc ille; quæ, quamquam S. Præjectum Arvernorum episcopum sacris Paschæ Vigiliis coram rege beatissimæ noctis sollennia celebrasse, aperte non significet, ea tamen narrat, ex quibus vel omnino, vel fere id ipsum non immerito deducatur, cum verosimillimum sit, S. Præjectum memoratæ episcoporum petitioni annuisse, eaque ab illis rogatum fuisse, ut Missæ sacrificium sacris Paschæ Vigiliis, præsente rege, sollenniter celebraret. Si enim ab episcopis rogatus dumtaxat fuisset, ut pro statu regis & ecclesiæ pace, Missæ sacrificium Deo privatim offerret, magnam enimvero ea episcoporum petitione venerationem sancto illi Antistiti fuisse exhibitam, laudatus Vitæ ejusdem Sancti auctor minime, prout facit, insinuasset. Utut sit, recitata Vitæ S. Præjecti verba tantum apud Mabillonium valuerunt, ut illis S. Præjectum Vigiliis Paschalibus coram rege sacra celebrasse, certissime significari, fuerit arbitratus. Etenim in Notatis ad priorem S. Leodegarii Vitam id, quod ex aliis tantum sequitur, pro asserto habens, ita observat: S. Præjectus Arvernorum episcopus coram rege sacra celebrasse in propriis Actis dicitur, Vita scilicet a nobis citata; neque enim alia sunt S. Præjecti Acta, ex quibus id certo sciatur, aut potius ratiocinando eruatur. Cum Mabillonio interim non consentit, sed neque etiam omnino dissentit Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum. Ibi enim ad annum 673 num. 4 Vitam S. Præjecti non quidem Ursino hic prorsus adversari, at favere saltem asserit anonymo nostro S. Leodegarii biographo, cui propterea etiam adstipulandum arbitratur, atque adeo tenendum, prout & nos ob eamdem causam tenemus, Childericum in eadem ecclesia nec Paschalium Vigiliarum sacris interfuisse, nec Communionem sanctam cum Leodegario percepisse, antequam hic nocte Paschæ prævia fugam arriperet, de qua ut nunc agamus, rerum ad Sanctum nostrum pertinentium series requirit.
[144] [Leodegarius nocte fugam] Ursinus, ubi narravit, regem, sancta Communione percepta, ad palatium, episcopale scilicet, secessisse, hæc scribit: Pontifex vero (Leodegarius) cum suum perconsummasset officium, & merum cum suis accepisset, sicut est fragilitatis humanæ, metuens animositatem regis, tractare cum suis cœpit, quid in hoc conflictu agere deberet. Ac paucis deinde interjectis: Tunc relicto rege, & omnium potestatum sublimitate, pro nihilo reputans, quod habebat in mundo, eadem nocte (qua scilicet Paschales Vigiliæ agebantur) procedens cum paucis, ire cœpit, ubi pauper Christi fieri potuisset. Ursino consonat anonymus S. Præjecti biographus, a quo ultimis verbis num. 142 recitatis Hector fugam intempesta nocte, Paschati nempe prævia, cum Leodegario iniisse asseritur. Anonymus noster pariter refert, Leodegarium fugæ se commisisse: quamquam autem id ab eo nocte factum esse, aperte non edicat, ipso tamen narrandi modo satis indicat. Ubi enim retulit, Leodegarium nocte Paschati prævia (vide eum num. 16) nondum elapsa, ad Childericum accessisse, ex eoque intellexisse, se quadam de causa ipsi esse suspectum, mox fugæ consilium a Sancto initum fuisse indicans, ita subjungit: Igitur, inquit, vir Domini Leodegarius cernens, apud ejus (Childerici) animum esse defixum, quod, suadentibus satellitibus, eum una cum Hectore, sicut decreverat, redderet interfectum, aut Hector in augustia, sicut timebant, contra regem subiret contemptum, non de sua veritus morte, sed de illorum, qui ad eum causa tuitionis advenerant, pertractus salute, elegit potius interim latere per fugam, quam occasionem præbere, ut per ejus martyrium in Resurrectionis Christi sollemniis cruentaretur vel diriperetur ecclesia.
[145] Quibus verbis præterea, cur Leodegarius, qui mortem nullatenus reformidabat, [justas ob causas arripit,] fugiendi consilium ceperit, rationes duæ innuuntur, altera, ne, quos tutandos susceperat, ii vita periclitarentur; altera, ne ecclesia vel cæde vel aliter sacro Dominicæ Resurrectionis die profanaretur. Duabus hisce rationibus tertiam adjungit Ursinus, ne scilicet, si rex sanctissimo Paschæ die manus suas sacerdotis sanguine inquinaret, populo regis sui sævitia ad seditionem commoto, respublica detrimentum pateretur. Cogitans, inquit, & orans ad Dominum, consilium reperit, melius ei esse omnia relinquere & Christum sequi, quam locum regi dare, & manus regis sanguine sacerdotis in tanti diei festo coinquinare; ne forte fieret Francorum opprobrium & per se unum hominem in tota plebe esset disceptatio. Hæc quidem ratio nonnihil differt a duabus prioribus, at tribus illis simul sumptis, aliisque similibus Leodegarius, ut fugam arriperet, commoveri potuit, ut propterea Ursinus cum anonymo nostro hic non pugnet.
[146] Pari modo duo illi biographi pugnare inter se dicendi non sunt, [ab eaque retractus] dum in recensendis iis, quæ proxime fugam Sancti nostri subsecuta sunt, unus eorum ipsiusmet Leodegarii a fuga retracti precibus, alter magnatum & episcoporum consilio a rege impetratum indicat, ut sanctus Antistes, graviori non inflicta pœna, Luxovium relegaretur. Potuit enim rex & consilio optimatum, & humilibus Leodegarii precibus inflecti, ut mitiora in eum statueret. Ursinus quidem rem ita exponit: Hoc rex audiens, contristatus est valde ac mœrens, quemdam ex suis fidelibus cum exercitu magno post ipsum misit, & secutus eum per totam illam noctem, diliculo * reperit, & juxta jussum regis secum reduxit: ipso quoque Pontifice (Leodegario) deprecante, Luxovio cœnobio ut ei liceret, relicto seculo, vacare Deo, humili poposcit prece se dirigendum: quem protinus illuc ire * non distulit. Anonymus autem in hunc modum: Igitur Leodegarius Dei famulus cum a quibusdam tunc fuisset detentus, Hilderico subito nuntiant factum. Maximam regis gratiam se credidit habiturum, qui valuit comprehendere Leodegarium. Per consilium tunc optimatum vel episcoporum jubetur duci in Luxovium monasterium, donec in commune consulerent, quid facerent de tanti nominis Viro.
[147] [in exsilium pellitur.] Duos hos textus visum fuit huc transcribere, quia ex collatione unius cum altero liquet, in quo insuper Ursinus ab anonymo nostro discrepet; hic scilicet posteriori periodi suæ membro significat, exsilii pœnam in Leodegarium, ut primum is a fuga reductus est, finali judicio in perpetuum non fuisse decretam, sed tantum ad tempus, donec scilicet de eo quid certius ac forte etiam durius, inito a rege cum regni proceribus consilio, statueretur; quæ alto silentio involvit Ursinus. Ac consilium quidem cum regni proceribus rex iniit, at non antequam Luxovii Leodegarius jam exsularet. Etenim anonymus noster referens, episcopos quosdam, qui tunc regi adfuere, perpetuo exsilio damnari Leodegarium, eo fine assensisse, ut eum ad præsens ab ira regis, a qua Sancto nostro pejora metuebant, redderent liberum, hanc rationem, cur Leodegarium, perpetui etiam exsilii pœna injuncta, liberum regis ira expeterent, insuper adjungit: Nam sæpe dictus rex, (Childericus) pravorum illectus consilio, eum (Leodegarium) adduci jusserat de Luxovio, ut ad voluntatem accusantium cum irrisione depositum, prout voluissent, redderent interfectum, quæ verba insinuant, Leodegarium, cum rex de illo cum regni proceribus consilium inivit, in exsilio Luxovii jam fuisse; quare cum de hoc tantum acturus sim § sequenti, etiam ad eumdem §, ne rerum gestarum ordinem perturbem, ulteriorem de illo sermonem remitto.
[Annotata]
* al. concessit
* al. concubinatus miseriam
* al. accusatione
* al. Bercharium
* al. gestans
* al. baptizatorum
* multatus
* diluculo
* al. dirigere
§ X. Sanctus quatuor circiter menses Luxovii exsulat, hincque deinde occidendus educitur, sed, audita Childerici regis morte, incolumis servatur.
[Leodegarius ut Luxovium advenit, cum Ebroïno] Leodegarius & a regia & ab ecclesia Augustodunensi, sponsa sua, jam exsul, Luxovium ingressus, ibidem, ut ex biographis ejus intelligitur, Ebroïnum attonsum ac monastica veste indutum invenit: Qui (inquit Ursinus Leodegarium designans) festinans in monasterium (Luxoviense) perveniens, ibidem Ebroïnum jam clericum invenit, dicensque, se aliquid in eo peccasse, veniam sibi invicem petentes steterunt concordes; sed quoniam his verbis Ursinus quoque significat, Leodegarium confessum esse, se aliquid in Ebroïnum peccasse, veniamque ab eo petiisse, horum loco anonymus Morbacensis, qui Ursinum interpolavit, hæc substituit: Quo (Luxovium) tandem dum pervenit (Leodegarius) reperit ibidem Hebroïnum sub habitu monachili tantum latitantem, quem Vir plenus pietate, fraterna quidem & ibi coluit dilectione. Existimavit scilicet hic auctor, non sine injuria S. Leodegarii tradi aut credi posse, hunc alicujus in Ebroïnum delicti reum sese agnovisse, voluitque, ut num. 32 jam monui, omni studio cavere, ne quo modo sanctum Antistitem nefario ejus, ut loquitur, persecutori Ebroïno comparare aut æqualem facere videretur. Eo forte etiam spectavit Surius, dum citata Ursini verba stylo suo sic exposuit: Ebroïnum jam clericum invenit, eumque rogavit, ut, si quid in ipsum peccasset, veniam invicem peterent, & animorum inter se concordia jungerentur. Verum illa Ursini verba, ut eruditus lector mecum forte censebit, non nisi ægre admodum interpretationem hujusmodi patiuntur, nec video quid magni piaculi admitti, si pro vero habeatur, Leodegarium sese alicujus in Ebroïnum delicti reum dixisse. Potuit enim Vir sanctissimus, quamquam nullius in Ebroïnum delicti reus existeret, sese nihilominus præ humili de semetipso existimatione reum putare, Ebroïnoque fateri.
[149] Quapropter illa Leodegarii confessio ab Ursino asserta, [in gratiam redire nititur, virtutique,] haberi quidem pro certo falsa neutiquam debet, sed nec pro certo vera, cum neque ab anonymo nostro vetustiori memoretur, neque aliunde queat probari. Certius est, Ebroïnum cum Leodegario, ut primum hic Luxovium advenit, concordiam, si non sinceram, saltem simulatam inivisse. Nam præter anonymum nostrum vetustiorem, qui rem illam his verbis indicat, In illis igitur diebus (cum Leodegarius Luxovium relegaretur) adhuc exsul in Luxovio residebat Hebroïnus, monachali habitu tonsuratus, simulatam gerens concordiam, quasi dum uterque (Leodegarius & Ebroïnus) unam, sed disparem exilii accepissent sententiam, concordem ducerent vitam; etiam Ursinus verbis num. præcedenti recitatis concordiæ ab Ebroïno cum Leodegario initæ non obscure meminit; quamquam autem minime indicet, eam dumtaxat fictam ex parte Ebroini fuisse, prout fuisse, verba ex anonymo proxime adducta insinuant, id tamen sat certum apparet ex summo odio, quo infra tum ex anonymo nostro, tum ex Ursino videbimus, in Leodegarium exarsisse Ebroïnum, statim ut a morte Childerici II Francorum regis Luxovio fuerat egressus. Utut sit, dubitandum equidem non apparet, quin Leodegarius in suo ad monasterium Luxoviense accessu dextram Ebroïno cum summo animi candore porrexerit, vitamque inter monachos sanctissime exegerit; de hac nihilominus seu de virtutibus piisque exercitiis a sancto nostro Martyre, cum Luxovii exsulavit, excultis nihil prorsus anonymus noster vetustior commemorat; Ursinus vero nullam sancti Exsulis virtutem in particulari recensens, ea dumtaxat tradit, quibus Leodegarium Ebroïno, aut hunc illi æqualem facere videtur, prout in Prologo suo anonymus Morbacensis conqueritur, quæque propterea hic auctor paulo aliter reddenda duxit. Utriusque biographi verba subjungo: Morbacensis hæc sunt: Nam licet pater ejusdem monasterii (Luxoviensis) cognoscens animum Hebroïni, a Viri Dei (Leodegarii) privata habitatione illum interim sejungeret, Dei tamen Electus non dimittebat, quin eodem affectu, & ut in paternitate Christi fratrem diligeret: Ursini illa: Tamen ab abbate * sejuncti (Leodegarius & Ebroïnus) per aliquod spatium temporis uterque pœnitentiam agentes, inter contubernia monachorum strenue habitare, quasi perpetui monachi conati sunt, quibus sane nullo prorsus discrimine Leodegarius & Ebroïnus tractantur.
[150] [non tamen indubie, ut velle videtur Cointius,] Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 673 num. 7 indubitanter affirmat, Luxoviense monasterium rexisse abbatem Windologum, cum S. Leodegarius anno 673 ad illud exsul accessit; idcirco autem id fecit hic scriptor, quia arbitratus est, S. Walbertum sive Waldebertum, abbatem Luxoviensem, proximum Windologi in abbatis Luxoviensis munere decessorem, S. Faroni in episcopatum Meldensem anno 672 successisse; verum hac in re vehementer hallucinatus est; nam neque Walbertus, frater S. Faronis, neque Walbertus, abbas Luxoviensis, quem cum priori Walberto, fratre S. Faronis perperam confudit, in episcopatum Meldensem S. Faroni successit. Perspicuum id fit ex iis, quæ tom. 1 Maii in Commentario prævio ad Vitam S. Waldeberti abbatis afferuntur ab Henschenio nostro, in cujus deinde hac in re opinionem Pagius in Criticis, & Scriptores Galliæ Christianæ auctæ tom. 8 in episcopis Meldensibus manibus pedibusque iverunt. Ad hæc S. Waldebertus, abbas Luxoviensis vel anno 625, ut cum Sammarthanis Fratribus Henschenius noster vult, vel anno 627, ut Pagius contendit, in regimen Luxoviensis monasterii S. Eustasio successit; in Vita autem ejusdem S. Waldeberti abbatis, quam Adso, abbas Dervensis conscripsit, quamque laudatus Henschenius tom. cit. ex veterrimo codice monasterii Bertiniani edidit, num. 8 idem S. Waldebertus dicitur, annis quadraginta monasterium Luxoviense rexisse.
[151] [sub abbate Windologo,] En verba: Cum per quadraginta annorum spatium gloriosus confessor Domini Waldebertus locum sibi delegatum (monasterium Luxoviense) omni virtutis genere optime dispositum, augeret rebus & numero Deo servientium, multis miraculorum virtutibus adornatus, migravit ad Dominum VI Nonas Majas, id est, 2 Maii, anni scilicet 665 vel 667, cum ad alterutrum annum deducant anni quadraginta ab anno 625 vel 627 computati, quibus Waldebertus, ut ex citatis Adsonis verbis intelligitur, monachis Luxoviensibus abbas præfuit. Itaque anno 672 S. Waldebertus, abbas Luxoviensis S. Faroni in episcopatum Meldensem non successit, utpote jam annis aliquot defunctus; sibi vero non anno 672, ut loco citato Cointius etiam affirmat, sed anno 665 vel 667 Windologum in regimen Luxoviense proximum habuit successorem. Quapropter cum ab anno 665 vel 667 usque ad annum 673, quo Leodegarius Luxovii exsulavit, anni dumtaxat sex vel octo numerentur, facile quidem fieri potuit, ut anno 673 Windologus in vivis adhuc superstes, abbas Luxoviensis exstiterit; ast id, ut fecit Cointius, indubitanter affirmari merito non potest, cum in serie Abbatum Luxoviensium, quam Sammarthani Fratres sibi a Petro Francisco Chiffletio Societatis nostræ sacerdote communicatam tom. 4 Galliæ Christianæ inseruerunt, solum Windologi nomen exprimatur sine ulla temporis nota, aliove signo seu adjuncto, ex quo colligi queat, quo anno alter Windologo vita functo in abbatis munus fuerit suffectus, quantove temporis spatio monasterium Luxoviense hic rexerit. Nunc ad verba Ursini ultimo allata, a quibus digressi sumus, revertamur.
[152] [operam dat, periculum capitis præcipue,] Crediderim sane Leodegarium inter contubernia monachorum, ut laudatus Ursinus loquitur, strenue habitare, quasi perpetuum monachum fuisse conatum; imo verosimillimum mihi est, sanctum nostrum Exsulem, nisi, mutata per mortem Childerici rerum facie, sedi suæ episcopali restitutus brevi fuisset, non illubenter inter monachos diu victurum, asceticasque eorum exercitationes fuisse obiturum, prout S. Lambertum episcopum Trajectensem a sede sua ab Ebroïno pariter pulsum, in monasterio Stabulensi fecisse, Vita ejus apud nos ad XVII Septembris edita testatur. Ast id integrum Sancto nostro relicturi fuisse non videntur ejus inimici. Hi enim exsilio ejus non contenti, omni studio apud regem instabant, ut capitali pœna sanctum Antistitem mulctaret, jamque Childericus, antequam quid certi de Leodegario statueretur communi procerum consilio, ad quos rei decisio primum fuerat remissa, pravis malevolorum suggestionibus impulsus, adduci eum ad aulam jusserat, episcopatu pro calumniantium arbitrio ignominiose dejiciendum necique tradendum. At sæva illa atque iniqua sententia in mitiorem perpetui exsilii a Childerico, habito cum proceribus regni consilio, mutata fuisse videtur. Audi de his anonymum nostrum vetustiorem. Interea, inquit num. 18, cum hi, qui videbantur esse primi paladi, simul ab Hilderico * conquisiti, quod judicium de sancto Dei Sacerdote decernerent, hoc consona responderunt voce, ut, si ei vitam concederet, sub perpetuo exsilio eum in Luxovio permanere juberet, confirmans subito sub hoc decreto judicium: episcopis vero aliquibus vel sacerdotibus ideo consentientibus, ut ad præsens eum ab ira regis redderent liberum. Nam sæpe dictus rex (Childericus) pravorum illectus consilio eum adduci jusserat de Luxovio, ut ad voluntatem accusantium cum irrisione depositum, prout voluissent, redderent interfectum, sicut quondam Herodes disposuerat Judæis facere Petrum.
[153] Habes hinc jam igitur initum a rege cum regni proceribus consilium, [adnitente Ermenario abbate, evadit, deindeque] ab illoque ante hoc iniquam & sævam in Leodegarium latam sententiam, sed hujus mutationem in mitiorem nondum habes. Intelligitur hæc ex iis, quæ de Ermenario, monasterii S. Symphoriani Augustoduni tunc abbate, verbis mox recitatis anonymus noster proxime subjungit. Sunt autem hæc: Aderat … venerabilis vir abbas sancti Symphoriani basilicæ, nomine Hermenarius, cui post discessum Viri Dei (Leodegarii) rex petitionibus populi Augustidunum commendaverat urbem, cumque immensis precibus crebro regis provolveretur pedibus, ut eum in Luxovio permitteret residere, ne ad exspectationem crudelium, quos diabolus contra eum in furorem succenderat, juberet adduci: tandem ob hujusmodi precibus * est tunc ab interfectione salvatus. Ex quibus omnibus colligi tandem merito videtur, mortis pœnam, quam rex in Sanctum nostrum pravorum consilio prius decreverat, in mitiorem perpetui exsilii ab eo fuisse mutatam, regni proceribus, dum cum iis de pœna Leodegario infligenda deliberaret, unanimiter id suadentibus, præcipueque adnitente Ermenario monasterii S. Symphoriani abbate, qui proceribus cum rege consilium conferentibus aderat, quique forte pro Leodegario intercedendi intuitu Childerici regis aulam frequentabat, licet propterea quidam ipsi obtrectarent, falso, ut ait anonymus noster, opinantes, quasi ideo regis habitaculum frequentaret, ut accusantium esset primus, quo facilius ei episcopatum alienum tenere liceret, scilicet Augustodunensem, quem ei rex, cum Leodegarium relegaret, populi petitione commendarat. Verum idem anonymus noster ut hanc ignominiæ labem removeat a viro præclaro, cui lucubrationem suam nuncupat, hæc subdit: Longe aliter exstitit, quia carnalis oculus spiritualem dilectionem non videt. Testes enim postea illius (Ermenarii) extiterunt opera. Quia quo usque præsenti (Leodegarius) superfuit vita, ejus necessitatibus, in quo voluit, caritate monstravit * devota.
[154] [in id recidit, Luxovio educi jussus;] Patuit id potissimum, dum Sanctum nostrum dirissime vulneratum, Waningo custodiendum Ebroïnus in majoris-domus dignitatem jam restitutus tradiderat. Tunc enim Ermenarius, ut num. 42 anonymus noster testatur, ad Leodegarium præ metu Ebroïni clanculum accedens, vulnera ejus studuit diligenter curare, & arte, qua valuit, potu ciboque reficere, vestemque, quam habuit, meliorem induere, ut tunc caritate vere Christiana Leodegarii necessitatibus subvenerit, putandumque sit, eum non animo nocendi, sed favendi Leodegario, regis Childerici aulam frequentasse. Verum utut sanctum Antistitem a graviori pœna servare immunem verosimiliter studuerit, huncque in finem, iteratis non semel precibus, Childerici pedibus fuerit advolutus, futurum tamen fuisse non videtur, ut nihil exsilio durius in sanctum nostrum Exsulem, subsequente tandem etiam effectu, a Childerico denuo decerneretur, si hic diu in vivis superfuisset. Nam anonymus noster num. 20, narrata Childerici nece, mox subdit: Ac priusquam hoc (Childericum occidi) evenisset, dum duces quidam duo, quibus jussum fuerat (a Childerico) sanctum Leodegarium adduci de Luxovio, eatenus demorassent, conspiraverat unus eorum minister, ut, si Famulum Dei extra Luxovium cerneret, ipsum gladii percussione occideret. Childericus ergo, ut ex verbis recitatis intelligitur, antequam interficeretur, jam duobus ducibus, id est, provinciarum urbiumve præfectis in mandatis iterum dederat, ut Leodegarium Luxovio extraherent, neci pro arbitrio eorum, qui eum habebant exosum, verosimiliter dedendum; sic nempe Childericus levitate plus quam juvenili mortis sententiam, quam prius in Sanctum nostrum pronuntiarat, procerum deinde, præcipueque Ermenarii interventu in mitiorem exsilii, moxque iterum hanc malevolorum impulsu in duriorem mortis commutavit.
[155] [sed iterum, licet inde ante Childerici] Verum bini illi duces, sive provinciarum urbiumve præfecti, quibus Leodegarium Luxovio educere, fuerat a rege injunctum, non illico accepto mandato fuere obsecuti; moras autem nexuisse videntur, donec aliquem reperissent, qui onus in se susciperet Leodegarii, simul atque hic Luxovio esset egressus, interficiendi, quod Childerici præceptum forte exigebat. Certe verbis num. præcedenti ex anonymo nostro ultimo citatis dicitur unus eorum minister sive famulus in necem Leodegarii conspirasse, dum illi eatenus demorassent, id est, si modo anonymi nostri sensum hic nonnihil obscurum recte assequar, dum duo memorati duces sive præfecti Sanctum nostrum Luxovio extrahere eo usque sive tamdiu distulissent, donec invenissent, qui Leodegarii occidendi partes assumeret. Porro quamquam duo duces, quos verisimile est, ut Leodegarium occidendum curarent, mandatum etiam accepisse, Childerico non festinarint obtemperare, ante necem nihilominus ejusdem Childerici Sanctum nostrum Luxovio extraxisse videntur. Eruitur id ex anonymo nostro, dum num. 20 indicat, famulum illum, qui Leodegarium occidere statuerat, extra Luxovium hunc vidisse, mirificeque impeditum fuisse, quo minus propositum suum exsecutioni mandaret. Ut enim *, inquit, ad hoc (ut memoratus famulus Leodegarium extra Luxovium cerneret) perventum fuit, ita cor ejus intolerabilis pavor perfudit, ut non solum dixisse, sed cur etiam de Dei Famulo (Leodegario) tam gravia cogitasse *, voce publica confiteretur, & tremens ejus provolutus pedibus indulgeri sibi ab eo hanc nequitiam deprecatur *. Cum enim hæc verba insinuent, Leodegarium Luxovio egressum, a sæpe memorato famulo, nisi hic animo protinus mirabiliter mutato, propositum suum reliquisset, occidendum fuisse; id autem, ut ex dicendis facile erit colligere, ausurus ille post cognitam Childerici necem non fuisset, consequens est, ut saltem paulo ante hanc extra Luxovium Sanctus noster exstiterit, inde verosimillime a sæpe memoratis ducibus jussu regis eductus.
[156] Clarius id ipsum insuper intelligitur ex eodem anonymo nostro, [necem post quatuor circiter] dum num. 22 sic scribit: His diebus (cum a morte Childerici res in Gallia essent turbatæ) Vir Domini (Leodegarius) a commemoratis ducibus (iis scilicet, qui Leodegarium Luxovio educendi mandatum acceperant) erat ob salvationem detentus, a quibus de Luxovio fuerat jam eductus. Cum enim his verbis aperte prodat, Leodegarium a prædictis ducibus Luxovio fuisse eductum, credibile autem non sit, fecisse id ipsos, cum jam Childericus, cui ea in re non lubenter obtemperabant, e vivis excesserat, consequens est, ut, stante anonymi nostri testimonio, S. Leodegarius ante Childerici obitum Luxovio fuerit eductus. Anonymo quidem hic adversatur Ursinus, dum num. 10 in hunc modum scribit: Hæc (Childerici obitum ac Theodorici in regnum successionem) audientes utrorumque (Leodegarii nempe & Ebroïni) amici, desiderantes aspectum eorum cernere, cum favore magno vota sua complentes, ad propria nituntur reducere. Pergentes namque de utrisque partibus ad supradictum monasterium, (Luxoviense) cogebant eos procedere & ad eorum domos remeare. Qui angore multum æstuantes, tamen deprecante dilectionis amicitia, quia fatigati spatiis terrarum longius * valde fuerant, consentientes acquieverunt deprecantibus. Quibus sane verbis luculenter innuit, Luxovio egressum non esse Leodegarium, nisi cum jam Childericus esset interfectus. At cum ea, quæ ad S. Leodegarii exsilium Luxoviense pertinent, atque in primis illud, de quo hic est quæstio, in regno Burgundiæ, in quo situm erat Luxovium, majori pro parte acciderint, & quidem non admodum procul ab episcopatu Augustodunensi, in quo, ut supra docuimus, monachum profitebatur noster anonymus, huic potius reor hic assentiendum, quam Ursino, qui procul a Luxovio in episcopatu Pictavensi prope civitatem homonymam versabatur.
[157] Hinc nunc ulterius consequitur, ut Leodegarius non nisi quatuor circiter mensium spatio Luxovii exsularit. [mensium exsilium educatur,] Nam, ut § præcedenti ostendimus, paulo ante medium Aprilem anni 673 eo relegatus fuit; Childerici vero interfectio, quam Leodegarii e monasterio Luxoviensi egressus saltem aliquantulum antecessit, eodem anno 673 ante medium Septembrem evenit. De hac mortis Childerici epocha fuse quidem actum est § octavo, de ea tamen aliquid hic insuper juverit notasse. Divina, inquit anonymus noster num. 20, non diu distulit ultio suum de Hilderico dare judicium. Nam ejus dissoluta conversatio omnibus increverat optimatibus palatinis. Tunc unus ex eis hoc molestius ferens præ ceteris, dum venationem in sylva securus exerceret, eum vulnere mortis percussit. Ob adjunctum venationis, quam cum exerceret Childericus, interfectus hic dicitur, Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 673 num. 9 sic scribit: Innuit (anonymus Leodegarii biographus verbis proxime citatis) tempus Autumnale, quod aptissimum est venationi, & a regibus Francorum in illa exercitatione transigi frequentissime solebat. Hadrianus Valesius lib. 21 Rerum Francicarum pag. 279 hæc habet: Reges Francorum plerumque prope silvas suas, aut mediis etiam in silvis ampla & operosa exstruebant prætoria, quæ palatia vulgo dicebantur, illucque Vere & Autumno venationis causa cum conjugibus & liberis secedere consueverant. Eo ex more forte Childericus in silvam Lauconiam cum paucis secesserat, optimatum in se conspirationis ignarus aut certe ignorationem simulans. Hac occasione, ut pluribus exponit, Childericus cum uxore sua Bilihilde a conjuratis necatur, adeo ut tempus Autumnale, spectato hoc scriptore, pariter assignandum videatur regis Childerici neci, cum hic secundum illum Vere vel Autumno sit occisus, idque tamen Vere, ut quisque ex ante dictis facile colliget, indubie non acciderit. Verum cum § octavo ostensum sit, Theodoricum III, proximum Childerici successorem, anno 673 jam ante medium Septembrem in Neustria ac Burgundia regnasse, nequit usque ad tempus Autumnale ejusdem anni 673 mors Childerici differri; si nempe per tempus Autumnale eam anni tempestatem intelligas, quæ diebus aliquot post medium Septembrem sumit initium. Ad hæc Childerici mortem tam diu differre, neutiquam cogit venationis exercitium, cujus occasione interfectum eum fuisse, anonymus noster affirmat. Nihil enim obstat, quo minus Childericus sub finem Augusti aut initium Septembris venationem exercuisse credatur.
[158] [incolumis servatur.] Porro Childerici regis mors saluti Leodegario indubie tunc fuit. Quamquam enim duo duces, qui jussu Childerici sanctum Antistitem a monasterio Luxoviensi interimendum abstraxerant, nec facile nec cito mortem ejus procuraturi fuisse videantur, eumque occidere etiam detrectaret unus ille eorum minister, qui id faciendum assumpserat, antequam Luxovio Sanctus educeretur; certum tamen mihi videtur Childericum æ malevolis suis adulatoribus inductum, si diutius vixisset, urgentioribus præceptis Leodegarii necem fuisse imperaturum, tandemque effecturum, ut reipsa necaretur. At vero, Childerico interfecto, accidit, ut duo duces, qui Sanctum nostrum occidendum Luxovio jussi eduxerant, eum apud se, Famulo suo supernam gratiam, qua eorum amorem sibi conciliaret, Deo largiente, humanissime retinuerint, mutatisque animis, venerabundi servarint, contraque inimicos tutari parati exstiterint. Audi hac de re anonymum nostrum verbis num. 156 citatis hæc addentem: Tunc enim ibidem (in loco, ubi Luxovio eductus servabatur) Famulo suo (Leodegario) gratia superna concesserat venerabilem dignitatem, ut in illis locis tam prædicti duces, quam eorum matronæ, simulque ministri universæque familiæ & vulgus populi ita in ejus conspirassent amore, ut si necessitas immineret, semetipsos pro eo non dubitarent offerre.
[Annotata]
* al. jubente tamen abbate,
* al. addit. fuissent
* al. preces
* al. ministravit
* al. autem
* al. cogitasset,
* al. deprecaretur
* al. longinquis
§ XI. Leodegarius post cædem Childerici protegitur a Burgundiæ optimatibus, pergit cum iis ad Theodoricum, eoque jam rege solenniter constituto, ad sedem suam episcopalem revertitur. Ebroinus Luxovio egressus contra Theodoricum insurgit, variasque turbas ciet.
[Turbatis per mortem Childerici in Francia rebus,] Mors Childerici rerum in Francia statum amplius turbavit. Hac enim audita, plerique, qui ejus imperio vel ob suum in Theodoricum Ebroïnumve studium, vel ob admissa scelera in exsilium pulsi fuerant, absque ullo metu domum sunt reversi, magnoque furore per Neustriam ac Burgundiam sunt grassati, cum interim illi, qui, junctis viribus, hujusmodi grassatores comprimere debuissent, mutuis sese odiis armisque lacesserent. Audiatur anonymus noster biographus. Igitur, inquit num. 21, cum Hilderici mors subito nuntiata fuisset, tunc hi, qui ob ejus jussionem exilio fuerant condemnati, tamquam Verno tempore post hiemem solent de cavernis serpentes venenati procedere, sine metu * fuerunt reversi: quorum debacchante furore, surrexit magna turbatio patriæ, ita ut manifeste crederetur adventus imminere antichristi. Hi vero, qui rectores regionum esse debuerant, surrexere contra aliquos, & qui pacis fœdera debuerant continere, odiis se invicem cœperunt lacessere. Causam horum motuum hanc affert: Quia, inquit, rex tunc non erat stabilitus in culmine, quod unicuique rectum videbatur in propria voluntate, hoc agebat sine formidine disciplinæ. Ast, inquies, an ergo Theodoricus in locum Childerici fratris sui interfecti illico non successit? Respondeo, annorum quidem computum, quibus Theodoricus regnavit, proxime a morte Childerici inchoari, illum tamen ob verba anonymi nostri ultimo citata non videri ante unum saltem alterumve mensem a morte Chiderici elapsum regnare cœpisse. Quamquam enim penes Theodoricum forte fuerit, statim a morte Childerici regni habenas capessere, fecisse tamen id ipsum non puto, nisi procerum regni erga se voluntate prævie explorata. Quippe si iis inconsultis, hincque forte futuris invitis solium conscendisset, iterum cum dedecore regia dignitate deponere eum facile potuissent, prout ante fecerant, cum ab Ebroïno, iis de more non convocatis, rex fuisset constitutus. Quapropter Theodoricus verosimiliter unum alterumve mensem, quo tempore ad procerum studia exploranda indigere potuit, a morte Childerici elabi siverit, antequam pro rege se gessit, forte etiam tamdiu, quamdiu a convocatis regnorum optimatibus, solitis cæremoniis in solio nondum erat collocatus, ab omni regii nominis potestatisque usu abstinuerit, tumultuantibus interea sine ullo legum suppliciorumque metu pacis publicæ inimicis, quod sic nullus esset, qui eorum audaciam coërceret.
[160] [Burgundiæ proceres tueri statuunt Leodegarium;] Erant inter hos quietis perturbatores nonnulli, qui exsilium & quidquid propter scelera sua a Childerico passi fuerant, uni Leodegario, quod hic illius principis fuisset consiliarius, adscriberent: Hi, inquit loco citato noster anonymus, qui cum malevolo animo redierunt de exilio, quicquid pro suo pertulissent facinore *, Leodegarii factionibus hæc se incusant fuisse perpessos. Ast duos duces, qui Sanctum nostrum, ut § præcedenti dictum est, venerabundi apud se retinebant tuerique statuerant, id minime latuit. Quapropter cum timerent, ne facinorosi illi in ea rerum perturbatione occasionem arriperent ulciscendi in Leodegarium injurias, quas ab eo sibi illatas autumabant, solis suis viribus non sat fisi, sanctum Antistitem aliis Burgundiæ viris primariis, comitibus forte ac ducibus commendarunt, qui sæpe jam memoratis duobus ducibus se jungentes, unanimi consensu sanxerunt, si, durantibus regnorum turbis, antequam Theodoricum communi consilio regem constituissent, Leodegarium quis lædere tentaret, auxilio se ei ac præsidio futuros. Audi iterum hac de re anonymum nostrum: Cumque, ait num. 22, illi (duo duces) secum Dei Famulum (Leodegarium) retinentes *, circa se manentibus potestatibus aliis nuntiassent, eo quod divinam gratiam super Dei famulum Leodegarium cognovissent, religioso Christianitatis amore jam se eorum auxilio fuerant sociati, & conspirantes inter se confirmaverunt, ut, dum indisciplinata hujus dominationis erat exorta turbatio, si priusquam Theodoricum pariter sublimassent in regnum, aliquis forsitan sanctum voluisset lædere Leodegarium, eorum protegeretur auxilio. Leodegarii patrocinium a ducibus illis ita susceptum fructu verosimillime non caruit; certe non invenio, tunc inimicos Sanctum nostrum vi aggredi ausos fuisse.
[161] [at quando hic cum illis pergit ad Theodoricum,] Id nihilominus in votis hos maxime habuisse, mox patuit, cum Ebroïnus pariter Luxovio erat egressus. Hunc enim, quem subito amicorum famulorumque comitatu stipatum esse, audiebant, læti illico tunc adeunt, opem ac consilium poscunt, ut vindictam sumere queant de Leodegario, quem veluti infensissimum ipsiusmet Ebroïni inimicum depingunt. Rem illam sic narrat noster anonymus: His enim, ait num. 23, diebus (cum nondum motus in Francia cessarent) egressus est de Luxovio etiam Hebroïnus, Juliano similis, qui vitam fictam monachorum tenuit. Etenim cum ipse tam amicorum quam famulorum stiparetur subito comitatu, prædicti exsules ad * ejus expetentes obsequium, malum, quod de sua accusatione confinxerunt, ipsum in caput constituunt, ut ejus auxilio vel consilio, si in Dei Hominem (Leodegarium) valerent, unanimiter vindicarent. Difficile haud dubie non fuit iis facinorosis id, quod petebant, ab Ebroïno impetrare, qui reconciliationem cum Leodegario tantum hactenus simularat, nihilque de odio in eum concepto remiserat. Verum opportunitas vindictæ in Virum Dei exercendæ erat exspectanda; reperiendam hanc verosimiliter putavit Ebroïnus, si cum suis comitibus sese adjungeret episcopis, ducibus aliisque Burgundiæ optimatibus cum Leodegario ad Theodoricum properantibus, ut eum de more in solio collocarent. Eorum itaque consortio Ebroïnus cum suis sese admiscet, simulans se pariter ad Theodoricum festinare, ut fidem ei juraret, semperque deinde servaret. Ipse enim, pergit noster anonymus, Hebroïnus caput relevavit venenosum, quasi vipera restaurans venena sua, simulans, se esse tunc Theodorici fidelem, & ob hoc ad eum cum sociis quantocius festinare. Nec Burgundiæ optimatibus, nec Leodegario suspectus erat Ebroïnus, quod acceptum referre debuit vesti clericali, quam nondum exuerat, nec umquam exuturus videbatur.
[162] Brevi interim inveteratum hominis vaferrimi in Leodegarium odium erupit. [ab Ebroïno, qui se comitem adjunxerat, periclitatur, ac pulso] Etenim, dum una cum Leodegario aliisque Burgundiæ episcopis & optimatibus iter faceret, & Augustoduno, qua transeundum erat, unius vix diei itinere abesset, nulla habita ratione amicitiæ, quam Sancto nostro promiserat, hunc, ab exsulibus, credo, supra memoratis ad flagitium etiam incitatus, comprehendere conatus est. Verum inter Burgundiæ episcopos & proceres, qui ad Theodoricum properabant, erat Genesius, Lugdunensis episcopus. Hic partim consiliis suis Ebroïnum inhibuit, partim manu armatorum valida, quam secum habebat, adeo perterruit, ut ab incepto destiterit, atque ad solitas suas artes amicitiæque simulationem recurrens, cum aliis Augustodunum usque perrexerit. Cum enim (verba iterum sunt anonymi nostri) Vir Domini (Leodegarius) cum sociis supra scriptis (Burgundiæ optimatibus) eodem festinaret itinere, quo Ebroïnus, factum est, quantum nec unius diei itineris spatium, antequam Augustidunum urbem accederent, urgentibus fautoribus, Hebroïnus immemor amicitiæ dudum promissæ, eum ibidem voluit comprehendere, si non Genesii metropolis Lugdunensis episcopi consiliis fuisset prohibitus, aut manu valida, qui * cum eo aderant *, perterritus: & fictam rursus amicitiam simulans, mixto agmine pariter pervenerunt in urbem, scilicet Augustodunensem.
[163] Tunc videre licuit, quo animo in Leodegarium episcopum suum Augustodunenses essent. [periculo, Augustoduni honorifice recipitur, dumque deinde iter] Hujus quippe ab exsilio reditus omnis ætatis, sexus & ordinis homines summo gaudio implevit. Lætatur, ait noster anonymus num. 24, ecclesia (Augustodunensis) de Pastoris (Leodegarii) præsentia rediviva, plateæ ornantur virentibus, aptant diaconi cereos, gaudet civitas tota de adventu sui Pontificis post persecutionis procellam. Ursinus hac de re sic scribit: Venerunt simul Ebroïnus scilicet cum Leodegario pontifice in civitatem suam Augustoduno. Quam rem audiens tota civitas suscitata est in gaudium. Quibus cives procedentes obviam, receperunt eos cum magno triumpho, lætantes, eo quod recepissent Patrem, quem amisisse plangebant olim gubernatorem: quem receptum collocaverunt eum in sede pristina, ut frueretur cum eis lætitia. Atque ita quidem hic inter se non male congruunt ambo antiquiores nostri biographi, at non æque inter ipsos convenit in assignando tempore, quo Ebroïnum a Leodegario, postquam a pravo suo in hunc consilio fuisset prohibitus, fuga se subduxisse scribunt. Etenim Ursinus, narrata Leodegarii apud Augustodunenses, quo primum die ad illos ab exsilio reversus est, honorifica receptione, hæc subdit: Cupiebat beatus Leodegarius in crastinum Ebroïnum ditatum cum magnis honoribus muneribusque ad propria destinare. Idem vero Ebroïnus non est passus suos paululum requiscere; sed fuga * nocte ab ipsa discessit civitate, Augustodunensi nempe; anonymus vero ista: Crastina vero die exinde (e civitate Augustodunensi) pariter (Leodegarius cum optimatibus Burgundiæ) promoventes, ut ad occursum Theodorici pervenirent uniti. Interim dum isti cœpto itinere pervenissent ad regem, de ipso itinere pæne jam medio Hebroïnus tyrannus eorum deserens comitatum, ad suos usque pertransiens, clericatum abjicit, ad mulierem, ut canis ad vomitum, post sacrum velamen redit. Quibus verbis prior quidem scriptor fugam Ebroïni refert ad noctem a Leodegarii in urbem Augustodunensem reditu proximam; posterior vero ad diem noctem illam subsecutum, ut haud dubie inter illos hic minime conveniat.
[164] [cœptum resumit, Ebroïnus fugam clam arripit] At cum quæstio sit de re in episcopatu Augustodunensi gesta, ob rationem, quam jam plus semel attuli, anonymo nostro hic adstipulandum reor. Nec valde mirum est, si Ursinus fugam Ebroïni ad noctem referat, non vero ad alterum diem a Leodegarii Augustodunum reversione, quando hic cum Burgundiæ optimatibus ad Theodoricum e civitate illa iter suum promovit. Iter enim Leodegarii ad Theodoricum novisse non videtur hic scriptor; quare, cum sciverit nihilominus, Ebroïnum a Leodegario clam aufugisse, fugam illam noctu factam, facile potuit putare. Porro Ebroïnus a Leodegario ceterisque Burgundiæ episcopis & proceribus clam forte, tacitusque propterea discessit, quod, cum plurimos recentibus suis in Sanctum nostrum insidiis offendisset, non parum timeret, ne ab iis comprehenderetur, ac, consentiente Theodorico, in monasterium retruderetur, sicque spe omni excideret majoratum-domus recuperandi, quem tamen omni modo, ut eventus docuit, recuperare volebat, quemque etiam armis repetere idcirco jam forte statuerat, quod aliam ad eum perveniendi viam sibi superesse non perspiceret. Nimirum, inquit Valesius lib. 22 Rerum Francicarum pag. 297, vir callidus (Ebroïnus) intelligebat, invisum se esse Theodorico, cui gravi dominatione sua causa dejectionis fuisset, invisum plerisque episcopis ac optimatibus, qui cum ipsum antea tondendum & in monasterium relegandum curavissent, jam pro clerico essent habituri, & ademptam semel præfecturam nulla condicione sibi restituturi, atque alium quemvis potius quam ipsum majorem-domus regiæ electuri. Eo ergo loco cum res suas esse, nosset Ebroïnus, a proceribus Burgundiæ clam secessit, & cum partium suarum viris aperte se Theodorico inimicum exhibere cœpit. Secularia arma, inquit anonymus noster num. 24, arripuit (Ebroïnus) & contra terrenum dominum (Theodoricum) etiam apertum se prodidit adversarium.
[165] [in Austrasiam, ibique Wlfoaldo, cum interim] Ut autem, quod saltem verosimillimum est, amissam majoratus-domus regiæ dignitatem, quam prona regis Theodorici, procerumque voluntate recuperandam a se non sperabat, vi armisque posset auferre, Austrasios, verba sunt Ursini num. XI, quos secum habuerat aliquando adversarios, sibi sociavit ut amicos. Valesius lib. 22 Rerum Francicarum pag. 299 scribit, Ebroïnum etiam tunc cum Wlfoaldo, qui ei attonso & Luxovium relegato in præfecturam palatii Neustriæ & Burgundiæ successerat, jamque post cædem Childerici Austriam repetierat, in gratiam rediisse. Idcirco autem id haud dubie facit hic scriptor, quod verbis ex Ursino proxime adductis dicatur Ebroïnus, ut amicos, sociasse sibi Austrasios, quos habuerat aliquando adversarios; Wlfoaldus vero homo Austrasius Ebroïni aliquando adversarius exstiterit. Ebroïnus, inquit, præfecturam palatii omnibus rationibus recuperare tentabat. Quod ut facilius consequeretur, cum Wlfoaldo homine Austrasio, a quo præcipue præfectura privatus videbatur, & qui Austriam post Childerici cædem repetierat, in gratiam rediit, ceterosque Austrasiorum proceres, quos ante adversarios habuerat, sibi & amicos reddidit, & ad bellum socios adscivit. Verum cum nihil cogat Ursini verba in sensu universali accipere, adeo ut significent, Ebroïnum cum omnibus omnino Austrasiis, quos habuerat aliquando adversarios, societatem amicitiamque inivisse, nequit ob illa pro certo affirmari, Ebroïnum cum Wlfoaldo in gratiam rediisse, cumque ceteris Austrasiæ proceribus, quos habuerat aliquando adversarios, belli societatem contraxisse.
[166] Verosimile tamen mihi apparet, non obstitisse Wlfoaldum, [a Leodegario ceterisque optimatibus Theodoricus rex salutaretur,] quo minus Ebroïno, ut primum hic ex Burgundia in Austrasiam profugus venerat, aliquot sese Austrasii adjungerent, quorum auxilio in Neustriam ac Burgundiam irrumperet, bellumque Theodorico inferret. Etenim Leodegarius & Burgundiæ optimates, a quorum Theodoricum adeuntium consortio se clam Ebroïnus subduxerat, atque in Austrasiam fugerat, ad Theodoricum jam pervenerant, eumque una cum Neustriæ proceribus regem Neustriæ & Burgundiæ solitis cæremoniis, nemine, ut videtur, dissentiente, constituerant. Leudesium etiam, virum nobilem, Erchinoaldi, qui sub Chlodoveo Theodorici patre palatium rexerat, filium in majorem-domus regiæ, Sancto nostro id etiam suadente, summa, ut apparet, concordia elegerant. Primum intelligitur ex num. 22, 23, 24, 25 & 27 anonymi nostri biographi; postremum vero scriptor anonymus in Gestis regum Francorum cap. 45 aperte docet his verbis: Franci autem (occiso Childerico) Leudesium filium Erchinoaldi nobilem in majorem-domus palatii eligunt. Eratque ex Burgundia in hoc consilio beatus Leudegarius Augustodunensis episcopus & Gerinus frater ejus consentientes.
[167] Anonymo huic adstipulatur continuator Fredegarii cap. 95 sic scribens: [forsan non renitente,] Franci vero (occiso Childerico) Leudesium filium Erchinoaldi nobilem in majoris-domus dignitatem statuunt per consilium beati Leudegarii & sociorum ejus. Cum itaque Theodoricus in Neustria & Burgundia pacifice utcumque jam regnare videretur, timere poterat Wlfoaldus, ne, si duo illa regna perfecta pace aliquando gauderent, animum tandem etiam adjiceret Theodoricus ad Austrasiam, fraternæ hæreditatis partem, pariter occupandam; hanc autem si is occupasset, Wlfoaldus regni Austrasiani regimine, quod adhuc gerebat, haud dubie etiam excidisset. Quapropter, cum Wlfoaldi indubie plurimum referret res in Neustria & Burgundia turbari, impedire verosimilter noluerit, quo minus nonnulli Austrasii sese Ebroïno adjungerent, a quo eorum opera belli civilis facem in Neustria & Burgundia accendendam prævidebat. Verum Ebroïnus, ut mox docebimus, Clothario III filium supposuit, huncque in partibus Austrasiæ regem constituit. Quapropter, si id ille forsan fecit, statim ut in Austrasiam profugus advenerat, verosimillime etiam jam tum sibi adversantem Wlfoaldum habuerit. Etenim cum hic, majoratu-domus in Neustria & Burgundia amisso, Austrasiæ saltem regimen penes se manere indubie expeteret, non poterat non summopere ipsi displicere, supponi ab Ebroïno Clothario III filium, huncque in partibus Austrasiæ regem constitui, a quo sub potestate Ebroïni posito regiminis regni illius jacturam pariter habebat timendam.
[168] [plures Austrasios in partes suas attrahit,] Utut interim Wlfoaldus in Ebroïnum fuerit affectus, non videtur hic, spectato narrationis ordine, quem anonymus noster servat, statim a suo in Austrasiam adventu, sed tantum postea Clothario III filium supposuisse. Quamquam autem id tunc non fecerit, non paucos tamen Austrasios partim spe prædæ, ut credibile est, inductos, partim cupidine ulciscendi mortem Childerici, quem amasse illi ex num. 6 Ursini intelliguntur, in partes suas brevi attraxit, attracturusque plures temporis lapsu verosimillime fuisset. Verum, ut erat vir astutus, licet justum forte necdum haberet exercitum, celeritate tamen, qua res in bello utplurimum feliciter conficiuntur, utendum hic ratus est, hacque opprimi posse Theodoricum. Hic tum verosimiliter uno tantum alterove mense, quod temporis spatium contrahendis copiis Ebroïnus impenderat, in solemni procerum Neustriæ & Burgundiæ conventu, binis circiter post mortem Childerici mensibus celebrato, amissum ante regnum recuperarat, residebatque securus ac nihil timens in villa regni Neustriæ Novigento dicta. Hæc regis securitas apta erat Ebroïno occasio rem prospere gerendi. Itaque in Neustriam, idque verosimiliter sub finem anni 673, aut, quod jam dictis & Sigeberti Chronico magis congruit, sub initium sequentis, improviso irrumpit, Theodoricum regem, Leudesium, ejus majorem-domus ceterosque optimates fugere compellit, fugientes insequitur, ærarium regium intercipit, ecclesias locorum, per quæ copias ducit, exspoliari permittit, aut certe non impedit, Leudesiumque potestatis suæ factum interficit. Noviente enim villa, (verba sunt anonymi nostri biographi) jam recuperato regno, tunc Theodoricus residebat securus; cum repentino superventu Hebroïnus ibi advenisset * cum Austrasiis. Quis enim enumerare plene valeat, quæ tunc fuit direptio de regali thesauro vel ecclesiæ ministerio, quod ob amorem Christianitatis Catholici retro principes devoti in Dominicum contulerant sacrarium? Majorem-domus ejus (Theodorici) ferunt etiam interfectum *.
[169] [in Neustriam ex improviso irruptionem facit,] Continuator Fredegarii, cui anonymus in Gestis regum Francorum cap. 45 fere consonat, hæc eadem cum nonnullis insuper aliis adjunctis paulo fusius dilucidiusque cap. 96 in hunc modum exponit: Ebruïnus, inquit, … convocatis in auxilium sociis, personis quam plurimis, cum multo comitatu exercituum, a Luxovio cœnobio egressus in Franciam regreditur, usque Issam * fluvium veniens accessit, custodes dormientes interfecit ad sanctam Maxentiam, atque Issam fluvium transiens, quos ibi invenit de insidiatoribus suis, occidit. Leudesius Major-domus una cum thesauris regis per fugam dilapsus evasit, atque Abacivo * villa evadens aufugit, ibique adveniente Ebroïno, thesauros, quos ibi reperit, adprehendit. Inde egressus Criscecum villam veniens, in Pontio Leudesio subdole fidem promittit, simulans fefellit, facto placito, ut conjuratione facta cum pace discederet. Sed Ebruïnus fallaciter agens, ut solebat, compatri suo insidias præparans, ipsum Leudesium occidit. Ita hactenus ille, & quidem, ut apparet, sat recte, si pauca, quæ aliis discutienda relinquo, excipias; sed mox perperam subjungit Theodoricum tunc ab Ebroïno in regnum fuisse restitutum; qua in re a vero haud dubie aberrat. Pugnat enim cum Ursino & anonymo nostro, quorum hic num. 25 Theodorici in regnum restitutionem ante Ebroïni in Neustriam irruptionem, ille vero num. 10 ante ejusdem e monasterio Luxoviensi egressum factam insinuat, ut juxta utrumque hunc scriptorem Theodoricus ab Ebroïno in regnum restitutus omnino non fuerit. Nemo autem est, qui non Ursini & anonymi nostri assertis potius standum putet, quam continuatoris Fredegarii, qui in Scriptoribus Rerum Francicarum apud Bouquetum tom. 2 miserandus vocatur fabularum consarcinator, quas hauserit ex anonymo de Gestis regum Francorum. Hausisse tamen assertum, quo de agimus, ex anonymo illo non potuit. Is enim non tradit, Theodoricum ab Ebroïno in regnum apud Crisciacum fuisse restitutum, sed tantum receptum una cum Majoratu-domus regiæ seu præfectura palatii, cum Leudesium majorem-domus jam interfecisset. Post hæc, inquit, Crisciago veniens (Ebroïnus) regem recepit, Leudesium autem data fide sub dolo ad se venire mandavit. Quo facto, Leudesium interfecit, & ipse principatum sagaciter recepit. Quæ sane verba non indicant, Theodoricum ab Ebroïno in regnum fuisse restitutum; & sic tamen exactæ veritati nondum forte satis congruunt.
[170] Innuunt enim, Ebroïnum in memorata jam expeditione apud Crisciacum Theodoricum cepisse, [postque hanc, ut apparet,] principatumque seu præfecturam palatii non diu post necem Leudesio, majori-domus, ibidem illatam recuperasse, quæ cum anonymo nostro, cui potior fides debetur, non satis concordant. Hic enim Theodoricum ab Ebroïno ibi captum fuisse, non scribit; illam vero per Ebroïnum principatus seu præfecturæ palatii recuperationem nonnulla alia præcessisse insinuat. Atque in primis quidem, spectato illo, videtur Ebroïnus, antequam majoratui-domus regiæ restitueretur, in memorata expeditione Theodoricum capere non potuisse, sicque in spe dignitatis illius pristinæ a rege capto tunc recuperandæ fuisse deceptus. At cum nihilominus major-domus regiæ iterum fieri quacumque tandem ratione expeteret, videtur ulterius vires suas omni modo contra Theodoricum augere studuisse, eaque de causa in Austrasiam rediisse e Neustria, in qua res ipsi prorsus ex voto non cesserat. Colligi hæc posse apparet, non quidem ex nudis anonymi nostri verbis, sed ex ordine, quem in rebus narrandis servat. Ubi enim expeditionem, de qua duobus numeris præcedentibus actum est, ejusdemque præcipuam causam breviter exposuit, mox narrat Ebroïnum, ejusque asseclas Clothario III filium, quem Chlodoveum nominarunt, supposuisse, regemque in partibus Austrasiæ hunc contra Theodoricum constituisse.
[171] En verba: Et quia, suadente diabolo, qui eos (Ebroïnum ejusque asseclas) fide nudaverat, [Clothario III filium substituit,] dum veritatis consilium jam cæcati non invenerunt, per quod destruerent Dei Sanctum (Leodegarium) declinant ad majorem interitum per falsitatis commentum, per quod in regno intulerunt magnum malum & stragem depopulationis in persecutione multorum. Denique acceperunt quemdam puerulum, & Clotharii fuisse confinxerunt filium, hunc in partibus Austri secum levantes in regnum. Ad horum veritatem requiritur, Ebroïnum, dum fecit, quæ fecisse eum perhibent, in Austrasia fuisse, adeoque in regnum illud e Neustria, si, quemadmodum narrationis ordo exigit, in hanc ante irruperat, tum fuisse reversum, ut numerosiores copias, prout verisimile est, contra Theodoricum, quem in priori expeditione sua capere non potuerat, compararet, iisque hunc compelleret ad majoratum-domus sibi restituendum. Sunt & alia quædam, quæ idem anonymus noster non tantum insinuat, sed & aperte prodit, Ebroïni in majoratum-domus regiæ restitutionem præcessisse. Hæc inter præter suppositum Clothario III filium, de quo jam memini, præcipue numeratur promulgatio ab Ebroïnianis longe lateque facta, qua Theodoricum jam vita functum esse falso prædicabant. Accedunt edicta atque decreta nomine pseudo-regis sui Chlodovei per eosdem Ebroïnianos judicibus sive urbium provinciarumque præfectis data, quibus qui parere nollet, aut fuga sibi consulere & amisso officio latere cogebatur, aut persequentium manus & gladios non evadebat.
[172] [pluresque turbas ciet.] Ipse anonymus noster audiatur, qui quidem num. 26 sic scribit: Qua de re (nempe pseudo-regis creatione, quem Clotharii III filium esse dicebant) multum collegerunt (Ebroïniani) hostiliter populum, eo quod verisimile videbatur esse illum esse genuinum Clotharii III filium. Cunctorum etenim cum depopulando patriam subjugarent, etiam in nomine sui regis, quem falso fecerunt, præcepta judicibus dabant. Tunc qui eis volens noluit adquiescere, aut jura potestatis amisit, aut si non fuga latitando discessit, gladii interfectione deperiit. Num. autem 32 opportune ad rem præsentem hæc habet: Omnes (Ebroïniani) cum sacramento Theodoricum asserebant esse defunctum. Plures hisce commentis artificiisque decepti ad Ebroïnianos accesserunt, credentes Theodoricum mortuum, ac Clothario natum esse Chlodoveum, cui propterea jus ad patris regna competeret. Quanti enim (inquit num. 26 noster anonymus) per hoc calliditatis figmentum, Theodoricum tunc defunctum & Hlodoveum Hlotharii filium esse crediderunt? Plures etiam, qui decipi non potuere, vi minisque compulsi sunt in pseudo-regis Chlodovei verba jurare, donec tandem, hoc relicto, Ebroïnus apud Theodoricum majoratum-domus in Neustria & Burgundia recuperavit. Sed cum ante hanc recuperationem nonnulla etiam acta sint, quæ ad Sanctum nostrum propius pertinent, rerum gestarum ordo exigit, ut prius de his, quam de illa nunc agamus.
[Annotata]
* al. addit. quidam
* al. propter sua facinora,
* al. qui retinebant
* al. deest ad
* al. quæ
* al. aderat,
* al. fugaciter
* al. venit
* al. Majore-domus ejus etiam interfecto.
* al. Isaram
* al. melius a Bacivo
§ XII. Leodegarius Augustoduni obsidetur, comprehenditur, oculis orbatur, multaque alia jussu Ebroïni patitur.
[Ebroinus de perdendo Leodegario] Ebroïnus sequacium suorum multitudine iis artibus, quas § præcedenti aperuimus, magnopere jam aucta, non tantum ad majoratus-domus regiæ recuperationem armis denuo tentandam, sed & ad comprehendendum vexandumque Leodegarium animum adjecit. Hic Augustoduni favore Theodorici, regno jam restituti, in sede sua episcopali securus residebat, componendisque episcopatus sui rebus operam dabat, nihil ab Ebroïnianis metuens. At nonnulli inter hos Ebroïnum continuo in Leodegarium concitabant. Erant verosimiliter turbulenti illi exsules supra memorati, qui, audita Childerici nece, ab exsilio fuerant reversi. In illis diebus, inquit anonymus noster num. 27, his ita gestis, (iis scilicet, de quibus § præcedenti actum est) per singula evolutis, postquam Hildericus est interfectus, postquam episcopi vel patricii cum optimatibus de Neustrico vel præsentia Theoderici, in partes redissent Burgundiæ, & jam ipso in regno confirmato, ad propria residerent securi, interim invidi hostem, Ebroïnum nimirum, moverunt ex adverso, primoque agere * circa eum, quomodo cum rege Hilderico * egisse putabant. Illorum sane instigatorum stimulis non indigebat Ebroïnus, ut quid iniquius contra Leodegarium machinaretur, sponte sua, ut eventus docuit, ad atrociora quæque in sanctum Antistitem consilia plus nimium proclivis.
[174] Hic itaque partim nonnullorum e suis asseclis impulsu, [cum suis init consilium, contraque illum mittit] partim motu proprio amicos familiaresque sibi non absimiles in consilium adhibet, ut ab his discat, qua potissimum ratione Sanctum nostrum disperdat. Duo ex his hujusmodi consiliariis Leodegarii comprehendendi vexandique provinciam in se sponte suscipiunt, &, accepto a gaudente hinc Ebroïno exercitu, Augustodunum propere pergunt. Tunc, pergit noster anonymus eodem num., adjunctis sibi consiliariis inimicorum, Leodegarii nempe, nequissimis sociis, consulere cœpit (Ebroïnus) quemadmodum eumdem Pontificem (Leodegarium) destruere potuisset. Ex his enim consillariis, duo videlicet, Deddo *, (hunc num. 26 innuit fuisse Cabillonensem episcopum, qui ob crimina episcopatu fuerat depositus) & Waïmirus * (hunc num. 34 Campaniæ ducem inscribit) ex nomine, caput effecti malitiæ, dixerunt se posse eum (Leodegarium) rapere de civitate (Augustodunensi, ubi tunc degebat) & in eum facere vindictam, ex qua malitia Hebroïni satiata esse deberet. Gavisus namque Hebroïnus de eorum (Diddonis & Waimiri) responso, dedit exercitum copiosum valde, qui festini perrexerunt ad civitatem, nempe Augustodunensem.
[175] Præcedenti § non obscure innui ob ordinem, quo res ab anonymo nostro narrantur, [exercitum, cum jam quidem ipse in Neustriam] improvisam Ebroïni irruptionem, de qua ibidem egi, prius accidisse, quam hic Clothario III filium, Chlodoveum ab Ebroïnianis dictum, substitueret. At nunc erit fortasse non nemo, qui contendat ordinem, quo res ab anonymo nostro narrantur, conformem non esse ordini, quo gestæ sunt, illamque Ebroïni irruptionem ne quidem accidisse ante Diddonis & Waimiri contra Leodegarium expeditionem hic jam memorari cœptam, quæ tamen pseudo-Chlodovei substitutione certo est posterior. Indicantur enim hic (vide verba duobus numeris præcedentibus recitata) episcopi Burgundiæ aliique optimates, confirmato jam in regno Theodorico, domi suæ resedisse securi, quando Ebroïnus cum suis de perdendo Leodegario deliberavit, brevique post contra hunc expeditionem, de qua hic, Diddo & Waimirus susceperunt; quomodo autem tunc Burgundiæ optimates domi suæ residere potuerunt securi, si jam ante Ebroïnus irruptionem sæpe memoratam fecerat? Respondeo: in solam Neustriam ex improviso Ebroïnus irruperat: liquet id ex locis, quæ Continuator Fredegarii num. 169 laudatus Ebroïnum tunc invasisse scribit, quæque, nullo excepto, ætate Sancti nostri pertinebant ad regnum Neustriæ, utpote tunc comprehensum intra Mosam & Ligerim, intra quos duos amnes, prout Valesium in Notitia Galliarum aliosve nonnullos geographos consulens facile deprehendet, omnia etiam illa loca sita erant, ut perspicuum sit Ebroïnum in solam Neustriam tunc irrupisse. Quod cum ita sit, quid in Burgundiæ optimates domi suæ secure ac quiete degere potuerint, etsi interim res in Neustriæ partibus a Burgundia nonnihil remotis perturbatæ fuissent hostili Ebroïni in has irruptione ex improviso facta, præsertim cum hæc diu durasse non videatur?
[176] [irrupisset, nondum tamen,] Itaque ex securitate optimatum Burgundiæ, cum jam Diddonis & Waimiri in Leodegarium expeditio instaret, probari non potest, aut hanc sæpissime jam memorata Ebroïni in Neustriam irruptione non esse posteriorem, aut ordinem, quo res ab anonymo nostro narrantur, conformem non esse ordini, quo gestæ sunt. Quapropter quemadmodum § præcedenti ob ordinem, quo res ab anonymo nostro narrantur, Ebroïnum innui in Neustriam prius irrupisse, quam Clothario III filium supponeret, ita hic eamdem ob causam Ebroïni in Neustriam irruptionem Diddonis & Waimiri in Leodegarium expeditione statuo anteriorem. At, sciscitabitur quis forte: quanto hanc illa tempore præcessit? Ebroïnus, ut num. 168 docuimus, verosimiliter initio anni 674 in Neustriam irrupit, e qua, cum regem Theodoricum capere non potuisset, non diu admodum post, ut apparet, mense forsan Martio vel Februario ejusdem anni in Austrasiam reversus est, ibique ante Diddonis & Waimiri expeditionem Clothario III filium supposuit, Theodoricum jam vita functum esse, confinxit, hisque commentis plurimos in partes suas attraxit, ac ingentem exercitum conscripsit. Ad hæc pseudo-regis a se constituti nomine edicta dedit ad præfectos provinciarum urbiumque regni, (Neustriæ scilicet, ut ex num. 25 & 26 anonymi nostri colligendum videtur) eosque, qui edictis illis obtemperare nolebant, misere afflixit. Quare, cum ad ea omnia gerenda quatuor circiter aut quinque mensium spatium opus fuisse videatur, verisimile mihi est, quinque circiter aut sex menses inter Ebroïni in Neustriam irruptionem fieri primum cœptam, & Diddonis ac Waimiri contra Leodegarium in Burgundia expeditionem intercessisse, ut propterea hæc sub æstatem anni 674 contigisse videatur.
[177] [quidquid scribat Ursinus,] Ursinus nihilominus num. 12 hæc scribit: Major-domus effectus (Ebroïnus) cogitare cœpit de ultione inimicorum, qui eum noluerunt habere subregulum. Qui ut leo rugiens inter feras ceteras, resonuit rugitus ejus per Francorum terras. Omnes vero, qui adversus eum olim cogitaverant mala, tremefacti, qui remanserant ex ejus cœde *, perrexerunt * fugam, quibus ubi addidit, quod tunc vir Dei Leodegarius … ad suam plebem * resideret urbe sua Ædua, mox narrat iis ipsis fere verbis, quæ num. 173 & 174 ex anonymo nostro jam recitavimus, Ebroïnum memorem malorum omnium, quæ in eum cum rege Childerico Leodegarium egisse putabat, consilium de sancto Antistite perdendo cum suis inivisse, inque hunc, subministrato ab illo exercitu, Diddonem & Waimirum, qui ad Sanctum nostrum comprehendendum vexandumque se sponte obtulerant, expeditionem suscepisse, ut aperte significet hanc non accidisse, nisi cum Ebroïnus jam major-domus esset effectus. Quare si, ut forte verum est, Ebroïnus ante annum 675 majoratum-domus non recuperavit, consequens erit, ut Diddonis & Waimiri expeditio anno 674 perperam a nobis affigatur. Verum anonymus noster Ebroïni in majoratum-domus restitutionem non narrat nisi post Diddonis & Waimiri expeditionem seu civitatis Augustodunensis obsidionem, Leodegarii in ea comprehensionem hujusque adjuncta. Ad hæc num. 32 refert Diddonem, dum Augustodunum obsideret, a Leodegario exegisse, ut in pseudo-regis Chlodovei verba juraret; innuit autem num. 37, Ebroïnum, cum præfecturam palatii recuperavit, a pseudo-rege Chlodoveo, quem constituerat, defecisse, ut Diddo in obsidione Augustodunensi prædictum juramentum a Leodegario indubie non exegisset, si jam Ebroïnus in præfecturam palatii restitutus fuisset.
[178] Itaque Ebroïnum in majoratum-domus restitutum non fuisse, [majoratum-domus recuperasset.] nisi post Diddonis & Waimiri expeditionem seu Augustoduni obsidionem, anonymus noster aperte docet, idque non solum narrationis ordine, sed etiam adjunctis, quæ refert. Quapropter cum Augustoduni obsidio, ut consideranti patebit, majoratus-domus per Ebroïnum recuperationem reipsa indubie præcesserit, si verum est adjunctum juramenti in verba Chlodovei per Diddonem in obsidione illa a Leodegario exacti; illa autem juramenti exactio spectet ad res Sancti nostri Augustodunenses, sive ad illas, quas Augustoduni aut gessit aut passus est, ob rationem, quam jam plus semel protuli, anonymo nostro hic assentior, proque indubio habeo, Ebroïnum majoris-domus dignitatem apud Theodoricum non recuperasse, nisi post absolutam Diddonis & Waimiri in Leodegarium expeditionem, licet interim contrarium scribat Ursinus, qui etiam in adjunctis, quæ Augustoduni obsidionem comitata sunt, ab anonymo nostro non parum discrepat. Sed de his infra redibit sermo. Rerum gestarum series exigit, ut nunc ea expediam, quæ Sanctus noster, audito inimicorum suorum consilio, Augustoduni peregerit. Silentio hæc involvit Ursinus, statimque, narrata Diddonis & Waimiri Augustodunum versus properatione, hæc subdit: Et circumdantes (Diddo & Waimirus) eam (civitatem Augustodunensem) cum eodem exercitu, quem nempe acceperant ab Ebroïno, devastabant circa murorum circuitum.
[179] Ast anonymus noster scribit, S. Leodegarium, cognito Ebroïnianorum proposito, [Leodegarius, audito inimicorum suorum consilio,] plura dixisse ac gessisse, quibus invicta ejus animi fortitudo, generosus rerum terrenarum contemptus, eximia in pauperes charitas, rerum sacrarum veneratio aliæque virtutes plurimæ mirifice eluxerunt. Vir autem, inquit, Domini Leodegarius cum ad suam plebem restaurandam resideret in urbe sua, (Augustodunensi scilicet) ubi destinatum contra se hostium sensit impulsum, non est passus, ut ultra fugaciter tenderet gressum, sed intrepidus de se Domini expectabat judicium. Instabant interim apud Sanctum nostrum familiares clericique nonnulli, ut suos secum thesauros opesque quamprimum asportaret, maturaque fuga sibi pariter ac civitati consuleret. At timidum improbavit Vir sanctissimus juxta ac fortissimus consilium, maluitque, quam id sequi, thesauros suos in pios usus impendere. Cum enim (prosequitur anonymus noster) ei (Leodegario) tam familiares quam clerici vel fideles imminerent, ut thesauros, quos sibi ipse contulerat, auferret & abscederet, quatenus hostes, hoc audito, a perditione civitatis vel illius persecutione desisterent, ille his nullatenus adquiescens, sed eos continuo in thesaurario * convocans, omnia, quæ ibi addiderat, assignans, talia prosequens verba: Hæc omnia, quæ cernitis, fratres, quamdiu terrenorum hominum gratiam me voluit gratia Dei habere, ad communem ornatum, prout potui, hic * fideliter contuli. Nunc vero forsitan irati sunt ideo mihi homines terreni, quia Dominus nos vocare dignatur ad gratiam cæli. Utquid enim hæc hinc auferam, quæ mecum in cælo non tollo * ? Ergo si vobis placet, ego eligo consilium, hæc potius dari * in usus pauperum, quam cum turpi sarcina huc illucque oberrare per seculum.
[180] [thesauros suos egenis, & ecclesiis distribuit, pluraque] Dixerat hæc Sanctus noster; nec mora, jussit lances argenteas atque alia vasa quam plurima e gazophylacio proferri, eaque a fabris argentariis arcessitis minutatim confracta in pauperes ac monasteria utriusque sexus, tam in agro Augustodunensi quam intra civitatem posita, distribui, iis interim, quæ ecclesiasticis usibus apta erant, ecclesiæ etiam donatis. Anonymus noster num. 29 rem fuse sic exponit: Statimque, inquit, jussit (Leodegarius) custodi discos argenteos cum reliquis vasis quamplurimis foras ejicere, & argentarios cum malleis adesse, qui minutatim cuncta confringerent, quod * per fidelium dispensationem jussit pauperibus erogari: quæ autem ex his fuerant ecclesiasticis usibus apta, ecclesiæ addidit ministerio. Monasteria sane tam virorum quam virginum infra urbem vel territorium de eodem argento consolatus est & paupertatem multorum. Quæ fuit tunc vidua, vel orphanitas *, vel omnis in commune paupertas, quæ ibi affuit, quæ de ejus largitate consolationem non habuisset? Subdit his egregia quædam monita, quæ huc non transcribo, Augustodunensibus a sancto nostro Antistite data, ac deinde narrat, hunc in illorum comitatu, indicto triduano jejunio, muros urbis cum signo Crucis Sanctorumque reliquiis circumivisse, humique identidem prostratum cum lacrymis a Domino postulasse, ut, si jam ipse ad gravia quæque, mortemque ipsam forte ab inimicis sufferendam destinatus esset, saltem neminem e grege sibi commisso in servitutem abduci permitteret.
[181] [exercet laudatissima opera;] Anonymus noster hac de re num. 30 sic habet: Commonens * igitur (Leodegarius) universum urbis illius (Augustodunensis) populum, cum triduano jejunio, cum signo Crucis & reliquiis Sanctorum murorum circumiens ambitum, per singulos etiam aditus portarum terræ adhærens, Dominum precabatur cum lacrymis, ut, si illum vocabat ad passionem, plebem sibi creditam non permitteret captivari: & ita præstitum est evenisse. Laudatissima sane erant hæc Leodegarii opera, sanctoque Præsule plane digna. At, cum ab inimicis se verosimiliter occisum iri putaret, aliud insuper agendum duxit, quo sese eo melius certiusque ad mortem pie sancteque obeundam præpararet. Cum itaque metu advenientis hostilis exercitus numerosi accolæ Augustodunum undique se recepissent, portasque urbis clausissent, mandat Sanctus noster, ut omnes in ecclesiam conveniant, petitque a convenientibus, ut, si quos illorum vel acrius increpuisset vel verbo forte læsisset, veniam illi remissionemque suo Episcopo concederent. Itaque (pergit num. 30 noster anonymus) cum ob metum hostium certatim populi undique se recepissent in urbem, & meatus portarum forti obturassent seratu, & super omnia stabilissent in ordine propugnacula, jussit Vir Domini universos ingredi in ecclesiam, cunctorum sibi postulans indulgentiam, ut, si quempiam illorum, ut adsolet, dum pro zelo rectitudinis increpasset, aut verbo læsisset, ei indulgentiam darent. Sciebat autem Vir Dei, iter passionis ingrediens, non prodesse martyrium, ubi, livore deterso, non prius fuerit cor emundatum, vel caritatis lampade illustratum. Nullus fuit tunc ibidem tam ferreum possidens pectus, qui, etiamsi fuisset graviter læsus, non omnem malitiam cordis indulsisset devotus.
[182] Atque hæc sunt, quæ, scribente anonymo nostro, [Augustoduno autem obsesso, minus pro sua,] Leodegarius proxime ante Augustoduni obsidionem egregie gessit. Sunt autem adeo notatu digna, ut, quamquam multa commentatione non indigeant, ea nihilominus huic Commentario inserenda duxerim, mirarique subeat, cur ne in genere quidem ab Ursino memorentur. Progredior nunc ad memorari jam cœptam Augustoduni obsidionem, in cujus adjunctis, ut jam monui, anonymus noster ab Ursino non parum rursus discrepat. Etenim hic, quasi Leodegarius, nulla alicujus pretii re prævie tunc gesta, inimicis suis se sponte stitisset, simul atque urbis obsidionem inceperant, mox ubi hanc ab Ebroïnianis cœptam narravit, num. 13 hæc subjungit: Hæc enim (inimicorum in urbis muros molimina) Vir Dei (Leodegarius) prospiciens, zelo magno accensus pro plebe sibi commissa, Domini secutus exemplum, animam suam malens ponere pro ovibus suis, eosque * cupiens lucrifacere, quam solam suam temporalem quærere salutem, tunc omnem clerum civitatis aggregari jussit, & cum reliquiis, crucibus & choris psallentium obviam abiit cum Dei laudibus suis inimicis, & sponte se obtulit ad palmam martyrii; si voluntas non defuisset percussoris. Verum anonymus noster, præterquam quod non meminerit supplicationis cum Sanctorum reliquiis, crucibus universoque Augustodunensi clero a S. Leodegario institutæ, dum inimicis suis se sponte sisteret, hoc inter Sancti nostri factum & obsidionis initium sequentia, quæ Ursinus omisit, intercessisse num. 31, 32 & 33 affirmat.
[183] Hæc ego ex anonymo partim nude, partim in compendium redacta huc transcribo, [quam civium salute sollicitus Meroaldum,] dilucidatione, ubi opus est, adjecta. Non diu post ea, quæ Leodegarium, audito inimicorum suorum consilio, egisse jam vidimus, Ebroïnianorum exercitus in conspectu Augustoduni apparet, civitatem obsidione circumdat, ipsoque die, quo id accidit, inter oppidanos & Ebroïnianos fortiter ad vesperam usque pugnatur, dumque nihilominus Ebroïniani die ac nocte velut canes (clamores scilicet tunc in bello usitatissimi erant) ululantes, Augustoduno nihilo segnius imminent, omnibusque extra mœnia vastatis, oppidanos oppugnant, animadvertit Sanctus noster obsessos in periculo versari. Itaque ex muro turribusque pugnantes inhibet, seque paratum declarat, qui inimicorum voluntati satisfaciat, eorumque furorem spontanea sui deditione sedet, siquidem unius ipsius causa civitatem obsiderent; placere nihilominus sibi, ut, antequam urbe inimicis se dediturus egrediatur, unus e fratribus mittatur, qui ab hostibus, cur civitatem obsideant, exquirat. Eligitur ad legationem illam obeundam Meroaldus. Abbas is erat, teste nostro anonymo; sed cujus monasterii, non edicit. Duæ tantum ætate nostra sunt Augustoduni & in ejus vicinia virorum abbatiæ, quarum altera S. Symphoriani, altera S. Martini nomine insignitur. Factum hinc verosimillime est, ut scriptores Galliæ Christianæ auctæ tom. 4 col. 449 hæc scripserint: Non satis constat, cujus loci Abbo fuerit abbas, an S. Martini, an potius S. Symphoriani; quod etiam dicendum est de Meroaldo abbate, quem sanctus Leodegarius luminibus proxime orbandus ad Didonem Ebroïni satellitem misit, petiturum, ut accepta, quantumcumque vellet, pecunia, discederet, quibus innuunt, esse sibi dubium, utrius loci, Ebroïnianis Augustodunum obsidentibus, Meroaldus abbas fuerit, an S. Martini, an vero S. Symphoriani.
[184] [qui non vel S. Symphoriani vel S. Martini,] At mihi id valde dubium non est. Etenim verosimillimum apparet, Meroaldum, quo de agimus, S. Symphoriani abbatem tunc non fuisse, sed Ermenarium. Quamquam enim hic, Leodegario a Childerico rege Luxovium relegato, Augustodunensem urbem, ut ante vidimus, sibi habuerit commendatam, videtur tamen episcopus ex abbate creatus tunc nondum fuisse, sed, ut post videbimus, tunc forte tantummodo, cum Ebroïnus majoratum-domus jam recuperarat. Apparet id ex anonymo nostro, qui Ermenarium sola abbatis appellatione distinguit, dum narrat, eum precibus suis apud Childericum effecisse, ne Leodegarius Luxovio, ubi cum Ebroïno jam exsulabat, gravius plectendus educeretur, adeo ut Ermenarius brevi illo temporis spatio, quo solummodo, uti ex ante dictis liquet, post exsilium S. Leodegarii Childericus in vivis superfuit, abbas S. Symphoriani exstitisse videatur, verosimillimeque etiam tunc exstiterit, cum Ebroïniani Augustodunum obsiderent. Neque tamen hinc inferas, Meroaldum S. Martini abbatem fuisse. Consequens quidem id ex mox dictis foret, si, quod laudati Galliæ Christianæ auctæ Scriptores censuisse videntur, Meroaldus certo exstitit abbas vel S. Symphoriani vel S. Martini. Verum ætate Sancti nostri aliud virorum monasterium præter duo illa jam memorata Augustoduni fuisse videtur.
[185] [sed vel S. Martini vel S. Andochii abbas fuisse videtur,] Etenim iidem Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. citato col. 483 sic scribunt: Fuisse olim monasterium (S. Andochii, ut notant in margine) virorum simul & xenodochium a Syagrio episcopo, Brunichilde fundum præbente, in ipsa urbe Augustoduno conditum, satis innuit privilegium Gregorii Magni indultum Senatori abbati, ejusdem scilicet monasterii S. Andochii. Syagrius sedem episcopalem Augustoduni tenuit ab anno circiter 560 usque ad annum circiter 600; Brunichildis ultimis quinquaginta annis seculi VI & initio sequentis floruit; hæc, illo auctore atque adjutore, varia monasteria in urbe Æduensi anno circiter 589 construxit. Id ex Gregorii Magni litteris docent iidem rursus Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. citato col. 345, adduntque, inter pia illa Brunichildis opera recenseri xenodochium urbis Augustodunensis sive monasterium S. Andochii, quod consequenter, seculo VI senescente, conditum fuit. Quamquam autem in puellarum monasterium postmodo fuerit conversum, factum tamen id non videtur ante seculum VIII, ut ætate Sancti nostri, dum Ebroïniani Augustodunum obsiderent, a viris verosimiliter adhuc fuerit habitatum, quibus cum Meroaldus tunc abbas præesse potuerit, dubitandum videtur, non quidem, ut mox dixi, an hic S. Symphoriani, an S. Martini, sed an S. Martini, an vero S. Andochii abbas exstiterit. Redeo nunc ad rem cœptam.
[186] [ad inimicos emittit, rebusque componi non valentibus,] Meroaldus abbas, verosimillime vel S. Andochii vel S. Martini, civitate egressus ad Diddonem venit, rogat, ut accepta pecunia, quantamcumque vellet, sine cujusquam injuria ab obsidione discedat, aitque, Si hæc nostra commiserunt facinora (verba sunt anonymi nostri) peto, ut interim evangelicam recorderis sententiam, ubi Dominus dixit: “Si non dimiseritis * hominibus peccata eorum, nec Pater vester cælestis * dimittet vobis peccata vestra.” Et illud: “In quo enim judicio judicaveritis, judicabimini:” simulque imprecans *, ut hostem compesceret, & redemptionem, quam volebat, acciperet. At Diddo Meroaldi precibus nil motus respondet, sese ab urbis oppugnatione non ante recessurum, quam Leodegarium comprehendisset, nisi hic forte fidem Chlodoveo regi vellet promittere. Sed, subdit noster anonymus: Hæc enim erat simulata occasio, quoniam omnes (Ebroïniani) cum sacramento Theodoricum asserebant esse defunctum. Quibus verbis forte vult innuere, Diddonem obsidionis solutionem sub conditione fidei pseudo-regi Chlodoveo a Leodegario promittendæ simulate tantum spopondisse, ut Ebroïnianis, qui omnes Theodoricum regem jam vita functum esse, cum juramento affirmabant, occasionem sive causam saltem in specie justam obtenderet mulctandi sancti Antistitis, quem prospiciebat a fide Theodorico regi jurata non recessurum, prout etiam reipsa non recessit. Etenim minaci accepto Diddonis responso nihil territus, palam professus, contestatusque est, sese, quoad viveret, fidem Theodorico datam servaturum, moriturumque potius, quam infidelem futurum. At Ebroïniani, audita hac Leodegarii in fide Theodorici constantia, statim undique omni telorum genere, igne etiam viam sibi facere, & in urbem irrumpere nituntur. Hostes vero, ait noster anonymus, his auditis responsis, quibus scilicet Leodegarius fidem promittere pseudo-regi Chlodoveo renuebat, cum telorum jaculis & cum incendio festinanter undique insistebant irrumpere murum civitatis.
[187] Desinunt hic, quæ anonymus noster in obsidione Augustodunensi, [Ebroïnianis se sponte dedit,] antequam Leodegarius sese ad spontaneam sui deditionem Ebroïnianis jamjam faciendam accingeret, evenisse narrat, quæque Ursinus silentio suppressit. At ea, quæ spontaneam illam deditionem comitata proximeve subsecuta sunt, bini isti biographi pariter pertractant; nonnihil tamen hic iterum invicem discordant. Etenim ubi anonymus num. 32 narravit, Ebroïnianis, audita Leodegarii in fide Theodorici constantia, omni telorum genere in muros Augustodunenses impetum fecisse, num. 33 sic prosequitur: Ipse vero (Leodegarius) universis fratribus valedicens, panis & vini participatione communicans, eorumque dubia corda confirmans, suam eis, ut Christus, memoriam passionis commendans, ad portarum aditus perrexit intrepidus, apertisque claustris sponte se obtulit pro inimicis *. Adversarii vero, tamquam ovem innocuam ipsum, ut lupi, susceperunt in prædam. Ursinus vero ubi narravit Leodegarium, universo civitatis clero, quod ab anonymo nostro non memorari jam monui, supplicantium ritu comitante, inimicis suis obviam processisse, mox post verba num. 182 adducta, silens Leodegarium inimicis suis se sponte dediturum ad portas urbis intrepide perrexisse, iisque apertis, se dedidisse, hæc subdit: Qui enim (Ebroïniani) venerant ad eum (Leodegarium) puniendum, absque reverentia reliquiarum eum comprehenderunt: qui exclamans fertur dixisse: Gratias ago omnipotenti Deo Redemptori, qui me dignatus est hodie glorificare. Qui pergentes duxerunt eum extra civitatem, quæ ultima verba insinuant, Leodegarium in civitate, Augustodunensi scilicet, fuisse, cum Ebroïniani illum comprehenderent; videtur autem anonymus noster verbis proxime ex illo recitatis significare, Leodegarium, qui juxta num. 31 ejusdem anonymi Augustoduno egredi statuerat, ab Ebroïnianis comprehensum non fuisse, nisi cum jam urbe illa esset egressus.
[188] Quod si tamen quis contendat, Leodegarium forte, cum ad portas urbis inimicis se dediturus perrexisset, [qui eum, evulsis primum] ad eas sibi apertas Ebroïnianis mox, antequam egredi posset, ingredientibus se sponte dedidisse; id quidem dici non potest cum anonymo indubie pugnare, sicque hic & Ursinus in concordiam revocari poterunt, quantum ad locum, in quo Sanctus noster ab Ebroïnianis tunc captus est, sed nondum propterea inter se prorsus hic concordes erunt, cum non omnia eadem adjuncta narrent. At, quod præcipuum est, saltem invicem concordant in narrando genere supplicii, quo Ebroïniani Leodegarium jam captum affecerunt. Ambo enim tradunt, sancto Antistiti a sævis illis hominibus oculos fuisse evulsos. Sed, addit Ursinus, factum id esse, quod sane mihi indubium apparet, Ebroïni mandato; nullam autem Ebroïniani mandati mentionem facit noster anonymus; affirmat vero multorum illustrium virorum testimonio, qui præsentes aderant, Leodegarium supplicio inferendo nil territum manus sibi vinciri noluisse, dumque ei jam ferro oculi evellerentur, non modo non gemuisse, sed etiam Dei laudes, psalmosque cecinisse, quod ab Ursino subticetur, ut hic iterum biographi nostri, quamquam in rei, quam narrant, summa consentiant, in adjunctis tamen discrepent. Sed, quod majoris momenti est, nihil etiam suppeditant, unde dies mensisve eruatur, quo Sanctus noster oculis orbatus est. Cum tamen sub æstatem anni 674, ut num. 176 jam docui, obsidio Augustodunensis, quæ diu durasse non videtur, acciderit, etiam hanc proxime secuta Leodegarii oculorum evulsio, seu excæcatio (voce hac, licet non Latina, brevitatis causa hic uti fas sit) sub æstatem ejusdem anni 674 accidit; uti autem nec mensem nec diem determinare potui, quo prædicta obsidio inchoata finitave sit, ita etiam nec diem nec mensem certo determinare possim, quo Sanctus noster luminibus fuerit orbatus.
[189] [mense ac die incerto oculis,] Ait quidem Chiffletius in Dissertatione de annis Dagoberti regis cap. 16, Leodegarium oculis exsculptis excæcatum esse octavo Kalendas Septembris, quia, inquit, in antiquis membranis legitur: Excæcatio quoque gloriosissimi martyris Leodegarii, ac lapidatio beati Gayreni est VIII Kalendas Septembris. Ad hæc in veteri Martyrologio, inquit Mabillonius tom. 1 Annalium pag. 518, Gregoriani in Alsatia monasterii memoratur VIII Kalendas Septembris excæcatio sancti Leodegarii; atque ipso die sanctus Garinus frater ejus, qui innumera multitudine telorum confossus, & intestinis stipiti circumrotatis, horrendo martyrio vitam finivit. Eumdem signat diem aliud Martyrologium Mediani-monasterii, in quo præcise fit mentio Garini & Leodegarii, adeo ut Sancti nostri excæcatio, si antiquis a Chiffletio laudatis Membranis, Mabilloniique Martyrologiis standum sit, XXV Augusti acciderit. Verum Passio martyrum in monumentis ecclesiasticis sæpe annuntiatur aliis diebus, quam quibus contigit. Et vero id locum hic forte obtinere, argumento esse potest, quod eodem XXV Augusti die S. Leodegarii excæcatio annuntietur cum S. Gerini fratris ejus lapidatione, quæ ne quidem eodem anno, quo illa, sed binis annis post contigit, ut suspicari hinc liceat, forte nec Leodegarii excæcationem, nec Gerini lapidationem eo die, quo accidit, laudatis a Chiffletio Membranis Mabilloniique Martyrologiis esse inscriptam. Quamquam enim S. Leodegarii excæcatio XXV Augusti anni 674, biennioque post eodem Augusti die Gerini lapidatio potuerit accidere, parum tamen verisimile id mihi apparet, eo quod sic temporis spatium, quod inter Sancti nostri excæcationem & Gerini lapidationem intercessit, duos annos integros, nullo etiam die vel deficiente vel redundante, deberet constituere; verosimile autem non videatur, duos hujusmodi annos hanc inter & illam exacte intercessisse. Nequit itaque aut ex Martyrologiis a Mabillonio, aut ex Membranis a Chiffletio adductis certo determinari, quo die quove mense S. Leodegarii excæcatio acciderit, quod jam etiam num. 5 quantum ad S. Gerini lapidationem innui, quodque ex jam hic dictis confirmari puto.
[190] Porro Ursinus num. 13 narrat, Sanctum nostrum, [Waimiro in custodiam tradunt;] cum jam oculis esset orbatus, traditum fuisse custodibus; idipsum etiam narrat anonymus num. 34, adeo ut hic inter binos illos nostros biographos apprime conveniat, si excipias, quod prior non edicat, qui qualesve illi custodes fuerint, quibus Leodegarius fuit traditus; id vero edicat posterior, dum num. proxime citato sic scribit: Cum hostes lætarentur, diviserunt spolia, &, suprascripto Waimiro, quem paulo ante ducem Campaniæ nominat, adeoque & copiis, quibus is præerat, Dei Hominem (Leodegarium) tradiderunt in custodiam. Ad hæc scribit Ursinus, Leodegarium in quoddam monasterium fuisse ab Ebroïnianis abductum; id ipsum etiam satis innuere videtur anonymus, dum num. 39 refert, Sanctum nostrum jussu Theodorici regis & Ebroïni, in majoratum-domus regiæ jam restituti, arcessitum fuisse ex monasterio, in quo tenebatur absconditus. Quare hic iterum inter biographos nostros nulla discrepantia seu potius dissensio occurrit. Aliud dicendum est quantum ad nonnulla, quæ accidere, priusquam eveniret, sanctum Leodegarium in monasterium quoddam abduci. Etenim Ursinus silentio præterit plurima ab anonymo nostro accuratissime notata, quæ eventum illum præcesserunt, quæque vel ad Leodegarium proprie pertinent, vel cum rebus ad hunc pertinentibus sunt connexa, qualia sunt ea, quæ Augustodunenses ab Ebroïnianis tunc passi sunt. Hæc æque ac illa visum est huic Commentario inserere. A rebus, quæ Augustodunenses spectant, duco initium.
[191] Ebroïnianis cum Leodegario Augustoduno etiam potitis, [hic Sanctum secum abducit in Campaniam,] Diddo & Waimirus civitatem illam in dominium seu potius in prædam tradunt Boboni, qui sede episcopali Valentina fuerat dejectus; hic a civibus vi coactis in Leodegarii locum utcumque susceptus, mox urbis a militum direptione redimendæ obtentu e sacro ecclesiæ thosauro argentum, quod ad quinque solidorum millia ascendebat, jubet educi, idque una cum pecunia, quam a civibus extorquere potuerat, Ebroïnianis tradit, qui spolia illa læti inter se dividunt; quamquam autem hinc multum de ecclesiæ opibus, deque oppidanorum fortunis decesserit, evenit nihilominus, ut nullus e civitate in captivitatem fuerit abductus, quod Sanctus noster a Domino, uti ex anonymo num. 180 docuimus, enixe postularat, antequam Ebroïnianis se dederet. Innuit hæc omnia, quamquam nonnihil obscurius, noster anonymus num. 34, ubi etiam addit, transactis iis, quæ jam exposui, Waimirum, in cujus custodiam Leodegarius traditus fuit, cum copiis sibi subditis reversum esse in patriam, id est, cum tunc ille Campaniæ dux fuerit, verosimillime in Campaniam, quo etiam, ut ex dicendis facile erit colligere, Leodegarium custodiæ suæ commissum secum abduxerit, adeo ut Mabillonius lib. 16 Annalium Benedictinorum pag. 518 & 531 non inepte in eadem provincia collocare videatur monasterium, in quo Sanctus noster a Waimiro fuit inclusus, postquam jussu Ebroïni passus esset ea, quæ nunc subjicio, sicque ad res, quæ ad Leodegarium propius pertinent, revertor.
[192] [in sylvam detrudit, in domum suam post recipit, tandemque] Ebroïnus, audita Leodegarii comprehensione, in silvarum secreta, ait noster anonymus num. 35, eum jubet retrudi, & de ejus morte, quasi necatum * in aquis, fabulam mendacem confingere *, etiam tumulum sepulturæ ejus constituere * jussit, donec ipsum longæ famis inedia consumeret. Quæ ego verba, ut num. 22 jam monui, sic verosimillime accipienda esse puto, ut significent, Ebroïnum in sylvarum abdita Leodegarium, donec eum famis inedia consumeret, jussisse retrudi, deque ejus morte quasi necati in aquis fabulam mendacem confingi, & tumulum, in quo sepultus esse prædicaretur, constitui. Voluit scilicet sævissimus juxta ac vaferrimus homo hujusmodi figmentis sævitiem suam populo occultare, & nihilominus sanctum Antistitem sævissimo mortis genere, fame nimirum, enecare. Verum hic Famulo suo speciali quodam modo adfuisse Dominus videtur. Etenim, testante nostro anonymo num. 36, cum sanctus Dei Martyr longam jam famem pertulisset, nec tamen defecisset, reminiscens Waimirus, humanam in eo naturam non aliter posse ita durare, nisi eum Christi gratia sustentaret, in domum suam eum jubet perduci. Ibi sanctus Antistes familiaribus colloquiis admonitionibusque brevi Waimirum ita mutavit, emollivitque, ut hic argentum ecclesiæ, quod paulo ante pro Augustodunensis civitatis redemptione acceperat, illi pro arbitrio adhibendum tradiderit. Id autem Leodegarius Augustodunum egenis distribuendum remisit per Bettonem abbatem, qui etiam Sancti voluntatem fideliter implevit. Hæc omnia anonymus noster num. 36 sat aperte docet, ut nulla hic dilucidatione indigeat; nihil tamen suggerit, unde innotescat, cujus monasterii Betto abbas fuerit; idque aliunde comperire non potui, ut res plane in obscuro sit.
[193] [monasterio includit anno 674, mense forsan Septembri,] Ceterum his jam narratis Sancti nostri in monasterio quodam inclusio, cujus num. 190 & 191 memini, proxime successit. At, inquies, quanto quidem tempore hæc contigit post obsidionem Augustodunensem, quam supra ad æstatem anni 674 retulimus? Respondeo: neque ex anonymo nostro, neque aliunde quidquam succurrit, unde fas sit colligere, quanto temporis spatio Leodegarius post prædictam obsidionem degerit sive in domo Waimiri sive in sylva, in quam jussu Ebroïni fuerat detrusus, ac proin incertum est, non tantum, quo die, sed etiam quo mense in monasterio fuerit inclusus; dubitandum tamen non videtur, quin id anno 674 acciderit, cum verosimiliter Waimirus Leodegarium nec in sylva ultra unam alteramve hebdomadam reliquerit, nec ultra unum alterumve mensem, ne forte Ebroïnum offenderet, domi suæ jam emollitus benigne habuerit, adeo ut forsan memorata inclusio ad Septembrem anni 674 non inepte valeat referri. Fuit interim secundum Ursinum Ebroïni in majoratum-domus restitutione posterior; hanc enim ille Augustoduni obsidione anteriorem facit, qua in re ipsi quidem adstipulandum non esse num. 178 docuimus; at ratio, quæ ad id faciendum ibidem nos impulit, efficere hic non potest, ut Ebroïni in majoratum-domus restitutio Sancti nostri in monasterio inclusione certo etiam negetur anterior. Licet enim Ebroïnus etiam tunc, cum Diddo & Waimirus Augustodunum obsiderent, Chlodoveo pseudo-regi a se constituto adhæserit, potuit paulo post ab eo deficere, ac cum Theodorico in gratiam rediens majoratui-domus prius etiam restitui, quam Leodegarius monasterio includeretur. Puto nihilominus, Ebroïni in majoratum-domus restitutionem præpropere ab Ursino narrari, non tantum ratione obsidionis Augustodunensis, sed etiam ratione inclusionis Leodegarii in monasterio, idque fere pro indubio habeo, si Ebroïnus serius, quam anno 674, majoratum-domus recuperavit, cum ex jam dictis ultra hunc annum Sancti nostri in monasterio inclusio differri non posse videatur.
[Annotata]
* al. deest agere
* al. cum quo regem Hildericum
* al. Diddo
* al. Waimerus
* i. e. verosimiliter, qui manus ejus effugere potuerant,
* al. addit. in
* al. addit. restaurandam
* al. thesauros
* al. huc
* al. tollam
* al. dare
* al. quæ
* al. orphana
* al. commovens
* al. easque
* al. remisoritis
* al. deest cælestis
* al. deprocans
* al. pro civibus inimicis.
* al. necati
* al. confingi
* al. constitui
§ XIII. Ebroïnus in majoratum-domus restitutus S. Gerinum occidi curat, & Leodegarium dire mutilatum Waningo tradit in custodiam, a quo Sanctus deinde Fiscamnum ducitur.
[Ebroïnus in majoratum-domus restitutus, inque] Ebroïnus quorumdam factione Theodorico regi reconciliatus, inque palatii præfecturam, aliis invitis, aliis consentientibus, restitutus passim in omnes sævire incepit, ac primo quidem promulgato mox edicto sanxit, ut nemini ratione eorum, quæ, flagrante bello, contra jus fasque passus esset, actio in jure competeret. Erat sane hujusmodi edictum multis litibus, quæ alioquin fuissent oborituræ, impediendis accommodatum, sed non alio fine ab Ebroïno erat editum, quam ne ipsemet restituere compelleretur, quæ per ministros suos multis inique abstulerat. Asserit id anonymus noster num. 37, ubi etiam & duobus numeris sequentibus Ebroïni sævitiem egregie depingit. Hanc Valesius lib. 22 Rerum Francicarum pag. 306 & 307 partim anonymum nostrum interpretans, partim ex Ursino & aliunde quædam illuc facientia colligens, dilucidius in hunc modum exponit: Memor idem (Ebroïnus) nihilominus acceptæ contumeliæ optimates Francos, qui ipsum subregulum habere noluerant, tonsumque in monasterium relegaverant, vehementer persequi cœpit, nec minore livore ac malignitate, quam superbia & crudelitate in omnes, qui adversus ipsum fuerant, sæviit. Si quid cuiquam eorum objici, si quis in aliqua culpa deprehendi potuit, mox aut gladio interfectus, aut fortunis spoliatus & ad gentes exteras confugere coactus est. Sic autem se gerebat, ut jure agere, non vindicandarum injuriarum suarum occasiones quærere & oblatas arripere, & ut sontes punire, non inimicos suos perdere videretur.
[195] Plerumque nobiles Francos sibi invisos nomine ac vi regia aggrediebatur, [Francos passim sæviens] damnatorumque bona fisco inferebat, quæ mox in prædam suam verteret. Reus majestatis erat, qui ipsum grassantem ferre non potuerat: cumque genere, opibus & honoribus claros partim interemisset, partim fugere compulisset, eorum in locum viles & egentes, aut animi mollitie aut hebeti ingenio despiciendos substituebat, qui crudelibus ac impiis ipsius imperiis refragari non auderent. Quorum propinquos oppresserat, ab his ne vicissim opprimeretur, timebat, & tamquam suspectos malevolosque vexabat, ne quandoque haberet æmulos dignitatis. Nobilium quoque feminarum monasteria tum diruta esse dicuntur, & primariæ monachæ, ætate ac pietate venerabiles, quibus vel barbari captis pepercissent, ab Ebroïno varias cuique ob causas infesto crudeliter in exsilium actæ. Multi Francorum proceres, qui aliquo facto Ebroïnum offenderant, cum ex aliorum exitu intelligerent, quantum cervicibus suis impenderet periculum, vix fuga manus ejus evasere & pars Ligerim transgressi ad Aquitanos, tum excusso Francici imperii jugo rebelles; pars in Austriam perfugere. Plurimi exsilio multati, nec umquam postea domum reversi; plurimi carceribus inclusi & bonis suis spoliati sunt. Ita Ebroïnus in omnes, quos sibi adversatos fuisse putabat, vel a quibus utcumque habebat timendum, sine ullo discrimine grassabatur; semper tamen sub alicujus seu veri seu falsi criminis puniendi obtentu. Optimates enim, quos oderat, regis nomine palam persequi sine causa saltem in speciem justa non audebat, inquit anonymus num. 39.
[196] [Leodegarium & Gerinum ad aulam arcessit] Porro cum Ebroïnus, jam multis popularium suorum in exsilium actis, multis interfectis, sæviendi finem faciendum nondum duceret, simulat, se mortem Childerici velle ulcisci. Æquissimum sane erat crudelissimo mortis genere eos omnes puniri, qui impias manus suas in Childericum regem extenderant, quique eum una cum Bilihilde regina prægnante nefarie occiderant. Verum alio collineabat Ebroïnus; volebat scilicet sub prætextu necem Childerico illatam ulciscendi necis illius reos agere nonnullos sibi invisos, qui adhuc supererant, quibusque aliud crimen cum aliqua veri specie imputare difficilius videbatur. Hos inter erant Leodegarius & Gerinus; ille, ut supra vidimus, a Childerico in exsilium pulsus fuerat, ideoque Ebroïnus verosimiliter putarit, facile futurum, ut necis Childerico illatæ conscius fuisse crederetur; hic illius frater erat, ideoque Ebroïnus putarit, facile futurum, ut cum aliis in Childerici necem ob injuriam fratri suo Leodegario ab eo illatam conspirasse crederetur. Hac itaque ratione homo vaferrimus nomini suo, etsi in Leodegarium & Gerinum injuste sæviret, satis consultum iri arbitratus, nobilissimum illud par Fratrum Theodorici regis jussu suoque ad aulam arcessit. Leodegarius adhuc morabatur in monasterio, cui a duobus circiter annis fuerat inclusus. Gerinus iis in partibus versabatur, ad quas metu Ebroïni procul ab aula, vel sponte sua cum multis aliis Francorum proceribus secesserat, vel ad quas ab Ebroïno fuerat relegatus. Ambo illi accepto mandato obsecuti sunt. Innuunt hæc omnia partim anonymus noster num. 38 & 39, partim Ursinus num. 14. Quæ autem subsecuta sunt, dum Leodegarius cum Gerino in conspectu Theodorici comparuit, ii ipsi scriptores, Ursinus nempe num. 14, 15, 16 & 17, anonymus vero num. 39, 40 & 41 fuse exponunt, idque (rationem vide num. 26) iisdem pene verbis.
[197] [anno 676; hunc necari jubet; illum dire mutilatum Waningo] Mabillonius prolixiorem horum relationem tom. 1 Annalium Benedictinorum pag. 531 compendio in hunc modum complexus est: Cum (Leodegarius & Gerinus) in conspectum principis (Theodorici) venissent, multis ab Ebroïno contumeliis & opprobriis affecti dixerunt, se quidem hæc merito pati, qui in Deum sæpius peccassent: ipsum vero miserum, qui totam Francorum gentem tyrannide sua conturbaret, alios fortunis spoliando; alios proscribendo & mittendo in exsilium; aliis denique vitam eripere moliendo: quæ omnia ipsi aliquando certi exitii causa futura essent. His auditis, excandescens Ebroïnus, alterum ab altero separari jussit: & Gairinum quidem abductum & ad palum alligatum saxis obrui; Leodegarium vero, ut lento supplicio ad desperationem impelleret, laceratis plantis, abscissa lingua, labiisque mutilatis, Waningo tradi, veritus, ne, si eum, uti Vir sanctus optabat, simul conficeret, omnes eum pro martyre haberent. Hæc ille ad annum 676, quo etiam revera contigerunt. Etenim, ut num. 193 docuimus, Leodegarius in monasterio quodam inclusus fuit anno 674, in quo, teste Ursino num. 13, latuit per annos circiter duos; teste autem anonymo nostro num. 39, in monasterio, cui fuerat inclusus, etiam tunc latebat, cum ad aulam cum fratre suo Gerino jussu Ebroïni & Theodorici regis arcessitus est, adeo ut tum, cum id factum est, non amplius quam duorum circiter annorum spatium post ejus in monasterio inclusionem, anno 674 factam, effluxisset, sitque per consequens anno 676 cum fratre suo Gerino ea passus, quæ mox exposuimus. Atque ita quidem innotescit, quo anno S. Gerinus martyrio coronatus sit; dies autem mensisve, ut num. 5 & 189 jam docui, pro certo determinari non potest, ut supervacaneum sit hic in alterutrum inquirere, præstetque ad alia progredi.
[198] Ursinus, huncque secutus Mabillonius num. præcedenti laudatus, [tradit in custodiam, in cujus domo] in genere tantum dicunt, Leodegarium & Gerinum, dum in conspectu Theodorici & Ebroïni comparuere, contumeliis & opprobriis fuisse affectos. Ast ego puto, Sanctis nostris in particulari tunc imputasse exprobrasseque Ebroïnum, quod necis Childerico illatæ conscii fuissent. Narrat enim num. 39 noster anonymus, Leodegarium cum fratre suo Gerino tunc arcessitum fuisse, cum Ebroïnus Hilderici mortem simulabat se vindicare, unde non immerito colligi posse videtur, præfatum crimen Sanctis in conspectum Theodorici adductis objectum exprobratumque ab Ebroïno fuisse. Accedit, quod anonymus noster num. 46 diserte narret, idem illud crimen S. Leodegario objectum fuisse, dum biennio post mortem fratris sui Gerini ad concilium episcoporum jussu Ebroïni fuit adductus. Ubi, inquit, cum deductus fuisset (Leodegarius) ad medium (concilium episcoporum) inquisierunt ab eo verbum, ut de Hilderici morte fuisse confiteretur se socium *. De hoc episcoporum concilio sermo recurret, dum, quæ illud præcesserunt & ad S. Leodegarium spectant, fuerint pertractata. Ursinus, narratis iis, quorum compendium num. 197 ex Mabillonio exhibuimus, mox subdit, Leodegarium ad cœnobium Fiscamnense a Waningo, cui in custodiam datus erat, fuisse perductum.
[199] At antequam id fieret, Waningus domi suæ Leodegarium aliquamdiu retinuit, [visitur a Winoberto & Ermenario,] ubi ea contigerunt, quæ anonymus noster num. 41, 42 & 43 tradit, quæque Mabillonius pag. proxime citata & sequenti contrahere sic pergit: Tanti Antistitis (Leodegarii) pœnas miseratus Winobertus abbas, ægre a Waningo custodibusque impetravit, eum ut adire ac curare sineretur. Ingressus, sanctum Virum in stramine jacentem reperit, ac vetusto tentorii segmento opertum, vixque tenui spiritu palpitantem, ita ut brevi exspiraturus videretur. Sed, res mira! quem excisa lingua, labiisque exsectis, mutum credebat, inter sputamina sanguinum nihilo minus diserte loquentem offendit. Itaque qui Leodegarii funus curaturus venerat, de curandis ejus vulneribus cogitare cœpit, remque Ermenario, Æduensi post Leodegarium episcopo, confestim nuntiavit, quem Waningus ægre, ob tyranni metum, ad Virum Dei admisit. Omnes enim, ait auctor æqualis, ut leonem iratum metuebant Ebremerdum, id est, Ebroïnum. Ambo itaque, Ermenarius scilicet ac Winobertus, omni metu postposito, mutilati vulnera pro virili curant, corpus cibo ac potu reficiunt, eumque meliori veste induunt. Tres hic præter Leodegarium & Ebroïnum personæ nominantur, Waningus scilicet, Ermenarius & Winobertus; de singulis aliquid notasse, non abs re fuerit. A Winoberto lubet incipere.
[200] [quorum ille tunc abbas vel civitatis,] Hunc Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 4 col. 449 inter abbates S. Martini Eduensis collocant, nulla facti sui idonea ratione adducta, qua etiam destituti fuisse videntur. Etenim loco citato de Winoberto abbate hæc tantum scribunt: Winobertus abbas (S. Martini Eduensis) florebat tempore sancti Leodegarii episcopi Eduensis, cujus Vitam scripsit anonymus monachus, qui sub Winoberto abbate vitam religiosam ducebat, & quidem, uti existimat Mabillonius, in Martiniano monasterio: ex quibus liquet, hos in eo dumtaxat fundari, quod, ut putant, anonymus noster antiquior, qui Vitam S. Leodegarii conscripsit, sub Winoberto abbate vitam religiosam duxerit, idque, ut existimari a Mabillonio affirmant, in monasterio Augustodunensi S. Martini. Verum unde auctores illi didicere, vel a Mabillonio putari, anonymum nostrum in monasterio Martiniano Augustodunensi monachum fuisse, vel hunc sub Winoberto abbate vitam religiosam duxisse? Postremum sane neque ex ullis ipsiusmet anonymi nostri verbis neque aliunde comperire potui; quod vero ad primum attinet, Mabillonius Seculo 2 Benedictino in Observationibus præviis ad Vitam S. Leodegarii anonymum nostrum asserit monachum Augustodunensem fuisse, non S. Martini, sed S. Symphoriani. Hoc autem assertum suum, uti post diligens examen comperi, nuspiam retractat, ut laudati scriptores verosimiliter hic hallucinati sint, idoneaque ratione caruerint, qua Winobertum abbatem catalogo abbatum S. Martini adscriberent.
[201] [vel diœcesis Augustodunensis fuisse videtur,] Porro licet certo, ut apparet, determinari nequeat, cujus monasterii abbas Winobertus exstiterit, hunc tamen abbatem fuisse cujusdam monasterii, quod vel in civitate vel in diœcesi Augustodunensi situm erat, verisimile mihi est tum ex eo, quod anonymo nostro, Augustodunensi monacho, qui eum num. 42 unum e fratribus suis appellat, apprime notus fuisse videatur, tum ex eo, quod ipsemet, ut apparet, recte noverit Ermenarium, Augustodunensem S. Symphoriani abbatem, Leodegarii in episcopatum successorem. Cum enim, ut anonymus num. 42 testatur, Sanctum nostrum in domo Waningi in stramine jacentem, & nihilominus, excisa lingua, labiisque exsectis, diserte loquentem reperisset, rem illico ad Ermenarium detulit, ac cum eo Sancti nostri vulnera pro virili curavit; quæ cura sancto Antistiti summa charitate a Winoberto adhibita argumento etiam esse potest, hunc fuisse abbatem in civitate vel diœcesi Augustodunensi, cui ante episcopus Leodegarius præfuerat, jamque, ut apparet, Ermenarius præerat.
[202] [hic vero Leodegario in sedem] Etenim hunc anonymus noster num. 42 episcopi titulo insignit, dum de Winoberto abbate, qui Leodegarium custodiæ Waningi primo commissum inviserat, sic scribit: Et concito gradu (Winobertus abbas) Hermenario episcopo nuntiat factum, nempe de Leodegario, quem, excisa lingua labiisque exsectis, diserte loquentem audierat; erat ergo Ermenarius jam tunc, eum Sanctus in custodiam Waningo primum erat traditus, Augustodunensis episcopus. Verum a quo tempore Leodegario fuerat suffectus? Factum id non videtur, cum adhuc in vivis Childericus esset superstes. Licet enim anonymus noster num. 19 narret, Childericum, cum Leodegarium Luxovium relegaret, Augustodunensem urbem Ermenario, S. Symphoriani abbati, petitione populi commendasse, eum tamen ibidem episcopum non compellat. Ad hæc Sanctus noster post mortem Childerici Augustodunum repetens ab universo populo & clero, ut jam vidimus, triumphi quadam specie est receptus, inque sedem pristinam locatus, nemine omnino repugnante, ut Ermenarius, qui populo maxime erat in amoribus, Sancto tunc nondum, adeoque nec vivente Childerico, in episcopatum subrogatus fuisse videatur. Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 674 num. XI ita pronuntiat: Observa præterea, Ermenarium basilicæ sancti Symphoriani abbatem exulis Leodegarii loco subrogatum ab Ebroïnianis fuisse apud Æduos episcopum, ut liquido patebit ex iis, quæ post biennium referemus ex Vita ipsius Leodegarii ab anonymo conscripta; post biennium autem, ad annum scilicet 676 num. 1, transcriptis iis, quæ anonymus noster refert num. 42, hæc subdit: Ex illo textu (imo præcipue ex verbis, quæ hic mox ex anonymo nostro recitavi) patet id verum esse, quod ante biennium a nobis observatum fuit, Hermenarium abbatem in locum exulis Leodegarii subrogatum fuisse apud Æduos episcopum ab Ebroïno.
[203] Sane Cointio hic assentiendum est, si, quod ex mox dictis verosimile apparet, [episcopalem jam successisse.] Ermenarius, vivente Childerico, nondum fuerit Augustodunensis episcopus, fueritque nihilominus tunc, cum præfatum ex Winoberto de Leodegario nuntium accepit, in dignitate illa constitutus, prout anonymus sat aperte indicare videtur, dum num. 42 (vide verba num. præcedenti recitata) Ermenarium episcopi titulo distinguit. Ast ibi Ermenarius forte tantum per anticipationem ab anonymo nostro vocatur episcopus, nimirum non quod tunc, cum ex Winoberto de Leodegario nuntium accepit, Augustodunensis fuerit episcopus, sed quod postmodo ad sacrum illud munus fuerit promotus: id autem si verum sit, dubium prorsus est, sub quod tempus Ermenarius Leodegario in episcopatum sit suffectus, recteque facere dicendi sunt Galliæ Christianæ auctæ scriptores, dum tom. 4 col. 356 recensitis iis, quæ de Ermenario ex anonymo nostro suppetunt, incertum esse aiunt, quando Ermenarius episcopatum sit exorsus. Nihilominus mihi hic præplacet Cointii opinio, in qua anonymi verba num. præcedenti recitata in sensu magis naturali & obvio accipiuntur; juxta hanc autem, ut ante dicta consideranti patebit, Ermenarius Leodegario in episcopatum fuerit subrogatus anno circiter 675 vel 676. Neque hic opponas, Bobonem ab Ebroïnianis, ut anonymus num. 34 innuit, in cathedram Augustodunensem, civitate illa sub æstatem anni 674 subacta, fuisse intrusum. Potuit enim Bobo brevi post, ut pluribus aliis contigit, excidere amicitia Ebroïni Theodorico jam reconciliati, perque eum episcopatu injuste parto spoliari, ejusque loco Ermenarius substitui. Sed de hoc jam satis; superest, ut de Waningo nunc quædam dicamus.
[204] [Waningus initio Sanctum durias habet, deindeque,] Condidit is monasterium Fiscamnense, vulgo Fescam, quod situm inter Diepam & Portum Gratiæ, quadraginta fere milliaribus, ut scribit Glaber Rodulphus lib. 4 Hist. cap. 4, ab urbe Rotomagensi distat. De Waningo sub titulo Sancti ad IX Januarii Majores nostri egere, ejusque Vitam non integram, sed varia dumtaxat Fragmenta, quæ licuit acquirere, in lucem emisere. Iis Fragmentis aliud ex quodam cœnobii Fiscamnensis apographo Mabillonius in Seculo 2 Benedictino adjunxit; quamquam autem ibi Waningo titulum Sancti etiam attribuat, eum tamen, quod nec Majoribus nostris adversatur, antiquioribus Fastis sacris esse adscriptum, recte negat. Waningi nomen, inquit in Observationibus præviis pag. 972, in antiquis Martyrologiis non exstat, neque in Actis SS. Wandregisili ac Leodegarii Sanctus prædicatur, sed Vir illustris; & cum S. Leodegario mitius egisse laudatur. Ista hic auctor; sed quod ait de Leodegario mitius a Waningo habito, sano sensu intellige. Licet enim mitius egerit Waningus cum Sancto nostro custodiæ suæ commisso, ideoque ab anonymo num. 43 laudetur, non prius tamen hunc modum tenuit, quam Leodegarium stupendo prodigio distincte sine lingua loquentem audivisset, hincque conclusisset, sanctum Antistitem iniqua persecutione ab Ebroïno immerito vexari. Manifestum id præcipue faciunt quædam ab anonymo nostro num. 41 & 42 relata, quibus Waningus, antequam cognovisset mox memoratum miraculum, in S. Leodegarium potius durior quam mitior fuisse videtur, hincque haud dubie est, cur idem Mabillonius tom. 1 Annalium, ubi verbis num. 199 recitatis retulit Winobertum & Ermenarium Sancti nostri misere mutilati vulnera pro virili curasse, corpus cibo ac potu refecisse, eumque meliori veste induisse, proxime subjungat: Quod mirum est, a Waningo, viro alioqui pio, tunc prætermissum fuisse. Sed nimirum ita crudelis tyranni edicta ferebant. Quamquam cur talis furiæ se ministrum præstare? Hæc Mabillonius & quidem plus æquo forte in Waningum hic severus.
[205] [mutato animo, Fiscamnum ducit, ubi is linguæ abscissæ] Potuit enim Vir pius deceptus fraudibus & dolis Ebroïni, qui Leodegarium necis Childerico illatæ conscium fuisse prædicabat, criminis illius vere reum sanctum Antistitem putare, sicque eum non humani alicujus respectus, sed solius justitiæ intuitu durius tractare. Utut sit, certe ubi primum objecto crimine innoxium cognovit Sanctum nostrum, multo eum humanius, ut ex dicendis mox patescet, tractandum curavit. Nunc ad interruptam tantisper rerum seriem revertor. Hanc Mabillonius loco proxime citato ita prosequitur: Interim, dum in Waningi domo retinetur sanctus Antistes, (Leodegarius) ipsius labia & lingua recrescere cœperunt, ac solito more ex ejus ore verba profluere. Quo miraculo flexus tandem Waningus, mitius cum eo agere non dubitavit, & Martyrem Dei agnoscens, in monasterium Fiscamnum, quod ipse exstruxerat, & Childemarcæ abbatissæ regendum commiserat, Leodegarium perduxit, ibique custodiri, sed tamen humanius tractari curavit. Hausta hæc fere sunt ex solo nostro anonymo. Etenim Ursinus de Leodegario mitius a Waningo habito nihil prorsus commemorat; quemadmodum autem Sancti nostri, antequam Fiscamnum duceretur, in domo Waningi detentionem silentio præteriit, ita pariter omisit, quæ anonymus num. 42 de loquela ipsi ibidem una cum labiis & lingua recrescentibus redire cœpta memoriæ prodit. Porro Ursinus etiam non indicat labia & linguam Leodegario plene recrevisse, cum jam Fiscamnum esset perductus, sed tantum ait, linguam ejus præcisam solitum recepisse officium. Indicat id, quamquam subobscure, noster anonymus; ubi enim hic num. 43 narravit Leodegarium ad monasterium Fiscamuense a Waningo fuisse perductum, non solum ait tunc ejus linguam præcisam solitum recepisse officium, sed, paucis interjectis, addit: Ubi (in monasterio Fiscamnensi) dum intra parvum spatium oris, faciei * vel linguæ recepisset (Leodegarius) officium, eo quod oblatus fuerat ipse jam Domino *, quotidianum immolare studuit sacrificium. Quibus verbis verosimillime vult significare labia & linguam in monasterio Fiscamnensi Leodegario plene recrevisse; præmisit enim num. 42, ea jam Sancto recrescere cœpisse, cum nondum Fiscamnum esset adductus.
[206] Porro ad præsens institutum pertinent, quæ num. 7 leguntur in Fragmento Vitæ S. Waningi, [recrescere jam cœptæ usum perfecte recuperat,] quod Majores nostri ad IX Februarii secundo loco ediderunt. Sunt autem hæc: Illo tempore (ædificato jam monasterio Fiscamnensi) beatus & gloriosus martyr Leodegarius Fiscanum deducitur, quem efferus & nefandus apostata Ebroïnus episcopatus sui sede injuste expulerat, rerum affluentia multarum expoliaverat, & lingua inclementer abscissa totius officio sermonis privaverat. Verum cum gloriosus Martyr & Episcopus Summi & Omnipotentis sacras ingrederetur ædes, & psallentium Virginum audiret angelicas voces, ablatæ officium linguæ reperit. Quibus verbis, spectato sensu magis obvio & contextu, insinuari videtur, Leodegarium loquendi usum, quem, lingua abscissa, amiserat, tunc primum recuperasse, cum ad cœnobium Fiscamnense perductus sanctimoniales ibi in sacris ædibus psallentes audivit, quod cum Ursino, cum hic tantum asserat linguam Leodegarii præcisam solitum in monasterio Fiscamnensi recepisse officium, satis congruit; at non item cum anonymo nostro. Hic enim narrat, ut jam vidimus, Leodegario loquelam post linguæ abscissionem redire etiam cœpisse, antequam Fiscamnum duceretur. Sed Ursinus juxta ac laudati Fragmenti Vitæ S. Waningi auctor forte dumtaxat volunt, Leodegario tunc primum, cum Fiscamnum venit, linguam abscissam perfecte recrevisse, plenumque ejus usum rediisse. Utut sit, narratione, quam anonymus noster num. 42 & 43 instituit, standum puto. Cum enim, quæ ibidem prodit, Ermenarius Augustodunensis post Leodegarium episcopus, cui Opus suum ille inscripsit, & Winobertus in episcopatu, ut verisimile esse jam vidimus, Augustodunensi abbas, propriis suis oculis ac auribus perceperint, ea verosimiliter ex iis ipsis, utpote & ipse monachus Augustodunensis, fideli relatione intellexerit, aut etiam suis ipsemet oculis aspexerit, si genuina sit Mabillonii lectio, de qua num. 22 & 23 hujus Commentarii prævii actum est.
[207] Ceterum Leodegarius Fiscamnum jam perductus, [austerum vitæ genus amplectitur, animique] austerum admodum vitæ genus amplectitur, dies noctesque integras in divinis laudibus transigit, totum se pœnitentiæ operibus impendit, vix templo egreditur, nisi ut paululum cibi & quietis fesso corpori concedat. Insinuat hæc tam anonymus noster quam Ursinus; hic quidem num. 17, ille vero 43. Iisdem ambo fere verbis utuntur. Ursiniana hæc sunt: Nam (Leodegarius in monasterio Fiscamnensi) diebus ac noctibus in Dei cultu pervigilans astabat, ut vel paululum ad necessaria corporis vix aliquando ab ecclesia procederet, vel quippiam somni ac ciborum perceptionem capere * potuisset. Ad hæc Vir sanctus linguæ usum, quem divinitus recuperarat, inutilem ibidem non reliquit. Etenim non tantum sæpe suavia miscebat colloquia cum monasterii Fiscamnensis sacris virginibus, sed etiam piis suis doctisque sermonibus effecit, ut multi alii admirantes, quanta Dei clementia in Sancto suo, cui lingua exsecta prodigiose recreverat, operaretur, a pravis operibus ad Dominum conversi, dignos pœnitentiæ fructus fecerint. Insinuat hæc iterum Ursinus. Quippe num. proxime citato sic scribit: Magnum (Leodegarius Fiscamnum jam ductus) doctrinæ suæ semen ostendit in populo: ut quando inter virgines * (sanctimoniales) accederet, tantum, ut fertur, dulcia sua fulgebant eloquia, ut mirarentur, quicumque audierant, quanta Dei operabatur clementia, & conversi a pravis operibus, velociter peterent fructus pœnitentiæ. Hæc ille, cui hic quidem ad verbum fere iterum consonat anonymus, sed subjungit, Leodegarium insuper in monasterio Fiscamnensi quotidianum Missæ sacrificium Deo immolare studuisse, quod Ursinus alto silentio involvit.
[208] [in inimicos bene affecti egregium specimen præbet.] Pari modo silentio etiam involvit is scriptor id, quod idem item anonymus num. 44 perhibet, quodque luculenter ostendit, eximia Leodegarium etiam in inimicos suos charitate fuisse, eorumque dilectionem, quam verbis in epistola ad matrem suam num. 221 recitandis impense commendat, opere reque ipsa exercuisse. Res sic habet. Exegerat jam Sanctus biennium fere in monasterio Fiscamnensi sub custodia Waningi, dum manifesto Dei numine accidit, ut ii, quos habuerat inimicos, perduellionis crimine damnati, partim mortis pœna fuerint mulctati, partim ad extraneas regiones fugere fuerint compulsi. Audivit id sanctus Antistes. Tum vero tantum abfuit, ut aliqua vindictæ cupidine abreptus de misero illorum casu fuerit gavisus, ut contra non parum doluerit, quod ii, qui morte fuerant puniti, sine præviis pœnitentiæ fructibus obiissent. Audi ipsum anonymum: Dum per biennium fere, inquit num. 44, ibidem (in monasterio Fiscamnensi Leodegarius) in Dei laudibus resedisset, ut eos illi nuntiaverunt interfectos, aut pro infidelitatis causa in regionibus, alios effugatos; ille * graviter deflens, non de ultione est gavisus, sed cur sine pœnitentia eos comprehenderit mortis occasus, ingemiscebat. Ita Leodegarius in inimicos suos erat affectus, cum interim Ebroïnus, præteritis sancti Exsulis suppliciis non contentus, de eo iterum vexando, mortique etiam tandem dedendo cogitaret, ut § a sequenti proximus aperiet.
[Annotata]
* al. conscium.
* Mabill. labiorum, faucium
* al. abest Domino
* al. refectionem percipere
* al. virginum catervam
* al. quos ille
§ XIV. S. Leodegarius ad S. Sigradam matrem suam scribit epistolam, in cujus epocham hic inquiritur.
Philippus Labbeus Societatis nostræ sacerdos tom. I Novæ Bibliothecæ librorum Mss. pag. 777 & 778 primus omnium publici juris fecit [S. Leodegarius vel post, ut communis fert opinio,] insignem sancti Leodegarii ad S. Sigradam matrem suam epistolam, quam deinde Mabillonius ex Ms. codice Maxentiano ad calcem Actorum Sancti nostri recudendam curavit, quamque Appendici tom. 4 Galliæ Christianæ auctæ novissime etiam insertam reperio. Hanc ego hic denuo recudam ex Ms. apographo, quod ex antiquis Membranis clarissimi viri, domini Philiberti de la Mare, Divione regii consiliarii, desumptum notatur, quodque ad Decessores nostros P. Petrus Chiffletius, & ipse Societatis nostræ sacerdos transmisit. Dicta epistola tam in apographo nostro quam in editione Mabillonii & Labbei hunc præfert titulum: Epistola consolatoria, quam S. Leodegarius episcopus Heduorum post obitum germani sui Guayreni *, post amissos oculos & labia incisa, direxit ad genitricem suam Suessionis in cœnobio puellarum, incipit. Hinc haud dubie factum est, ut hanc Mabillonius, Cointius, aliique huc usque eruditi omnes, S. Gerini morte posteriorem esse indubitanter existimarint. Verum cum non constet de ætate antiquorum Mss., ex quibus tam in apographum nostrum quam in Labbeanam & Mabillonianam editionem recitatus titulus illatus est, forsitan is tantum profectus fuerit a posterioris ævi scriptore, qui nimium a seculo Sancti nostri remotus, ejus ad matrem epistolam post mortem Gerini scriptam, sine sat solido fundamento putarit, ac proin dubitari posse videtur, an vere tunc scripta fuerit, cum id ex nullo plane, ut apparet, ipsiusmet epistolæ loco pro certo queat concludi.
[210] Etenim in hac, quam longa est, ne quidem Gerini nomen uspiam comparet. [vel ante, ut etiam] Ad hæc nihil omnino suggerit, quod Gerini mortem jam evenisse, cum scriberetur, vel utcumque insinuet, vel necessario requirat. Cointius in Annalibus ad annum 676 num. 2 recitat ex illa hæc verba: O felix mors, quæ vitam tribuit; felix amissio rerum, quæ divitias restituet sempiternas; felix tristitia, quæ gaudium affert angelorum! Impræsentiarum probasti, quantum clementissimus Dominus Jesus Christus misertus est tui, qui devotionem spiritualem & custodiam sanctæ disciplinæ & contemptum mundi tibi habere concessit, & pignora uteri tui de ærumna hujus sæculi & de errore præsentis vitæ eripuit, & dedit spem vitæ æternæ iis, quos lugere poteras, quasi mortuos, si superstites reliquisses in mundo, de quibus non est habenda mœstitia, sed multimoda gratiarum actio referenda Deo Patri & Domino Jesu Christo, quibus ait a Leodegario pronuntiari Gerini fratris necem non tristitiæ, sed lætitiæ causam esse debere, ut velit iis agi de Gerini morte. Alia, fateor, non sunt in tota epistola magis valida, quibus id contendatur, aut, ut melius dicam, alia non sunt, quibus id merito contendi queat. Verum sat probabile apparet, non agi ibi a Leodegario de morte, quam Ebroïni jussu Gerinus subierat, sed de morte, quam ipsamet Sigrada, suscepto vitæ religiosæ statu, eo modo obierat, quo secundum introductam ab hominibus acceptionem, ii omnes mortui seu mori dicuntur, qui, abdicatis seculi rebus, in monasterium secesserunt, vel secedunt, in eoque totos se Deo consecrarunt vel consecrant. Probatur id ex verbis, quæ Sanctus proxime præmittit, quibusque matri suæ relictum mundum susceptumque vitæ religiosæ statum gratulatur. Vide illa infra num. 218 conferque cum proxime num. 219 sequentibus: O felix mors &c, quæ jam recitata sunt.
[211] Quod autem ait Cointius, his etiam Leodegarium pronuntiare, necem Gerini non tristitiæ, sed lætitiæ causam esse debere, [probabile apparet, Gerini fratris sui mortem] id equidem, ut mihi apparet, sanctus Præsul iis non pronuntiat. Etenim verba, quibus illud præcipue pronuntiaret, hæc sunt: Pignora uteri tui de ærumna hujus sæculi & de errore præsentis vitæ (Deus) eripuit, & dedit spem vitæ æternæ iis, quos lugere poteras quasi mortuos, si superstites reliquisses in mundo, de quibus non est habenda mœstitia, sed multimoda gratiarum actio referenda Deo &c, per quæ Leodegarius, cum plurali numero utatur, tam seipsum quam fratrem suum Gerinum designat. Quapropter, sicuti per illa non de sua, sic nec de Gerini fratris sui morte id pronuntiat, quod Cointius contendit. Ast, inquies, verba illa a Cointio laudata saltem innuunt, Gerinum, cum scriberentur, in mundo non fuisse superstitem, seu eum tunc mortuum fuisse. Quid tum? id ipsum etiam innuunt de Leodegario: an hic, cum illa scriberet, in vivis forte non exstitit? Debent itaque verba illa accipi secundum sensum num. præcedenti datum, ut insinuent, quod non solum Leodegarius, cum hæc ad matrem suam scriberet, sed etiam frater ejus Gerinus in monasterio quodam idque cum proposito monachorum adinstar perpetuo vivendi exstiterit. Nisi enim sic accipiantur, non potuit, si vero sic accipiantur, potuit Leodegarius illa de se ipso cum veritate pronuntiare; hic autem, ut ex jam dictis & porro dicendis facile erit colligere, verosimiliter tum resederit in monasterio illo, in quo a Waimiro, ut vidimus, post exsilium Luxoviense fuit inclusus; Gerinus vero vel in eodem vel in alio, in quod aut sponte sua Ebroïni metu, abjecta agri urbisque Pictaviensis præfectura, secesserat, aut ab Ebroïnianis fuerat detrusus. Jam quisque, ut opinor, ex hoc & num. præcedenti dictis facile intelliget, nullum plane, ut supra asserui, in epistola Leodegarii locum esse, ex quo pro certo queat concludi scriptam illam esse post mortem Gerini, ac proin, cum id etiam certum non sit ex titulo, quem præfert, dubitari merito posse, an vere tunc scripta sit, seu potius, an dicendum non sit scriptam eam esse ante obitum Gerini, quod verba, quæ ex illa proxime recitavi, ad sensum datum intellecta aperte exigunt, quodque propterea mihi sat probabile videtur.
[212] [ac proin anno incerto,] Quod si interim vera habeatur communis opinio, qua statuitur morte Gerini posterior, dubium aliud tunc occurrit, an scilicet scripta sit ante, an postquam Leodegarius Fiscamnum a Waningo esset perductus. Scriptores Galliæ Christianæ auctæ tom. 4 col. 353 indubitanter affirmare videntur, scriptam illam esse post mortem Gerini, antequam Leodegarius Fiscamnum esset perductus. At in illa hypothesi contrarium forte factum fuerit; quippe Sancto nostro post mortem Gerini matri suæ scribere non prius liberum fuisse videtur, quam a Waningo mitius tractari cœpit; dum autem id accidit, statim forte ad monasterium Fiscamnense ductus fuerit, ut ibi illam, qua de agimus, epistolam forte etiam scripserit, ac proin, non nisi immerito, indubitanter affirmari queat scriptam esse, antequam Leodegarius Fiscamnum esset perductus. Verum parum refert, sive tunc sive post scriptio illa adornata sit. In utroque enim casu, ut colligere est ex § præcedenti, referenda erit ad annum 676, si nempe, ut jam monui, vera sit communis de illius epocha opinio; si autem hæc vera non sit, sed opposita, qua statuitur epistola morte Gerini anterior, quamque mihi sat probabilem esse in fine num. præcedentis asserui, referenda illa erit vel ad eumdem annum 676 vel ad alterutrum ex duobus præcedentibus, ut fas est inferre ex tempore, quo Leodegarius, ut supra vidimus, a Waimiro in monasterio quodam fuit inclusus, & ex biennio fere integro, quo juxta Ursinum in illo latuit, antequam ab Ebroïno ea pateretur, quæ § præcedenti retulimus.
[213] Ast, sciscitabitur jam forte non nemo: An memorata Leodegarii scriptio in hypothesi, [matrem suam Suessione sanctimonialem factam] quod ante Gerini necem concinnata sit, referri forsan etiam non potest vel ad sexennium, quo Sanctus monasterio S. Maxentii abbas præfuit, vel ad tempus, quo Luxovii exsulavit? Respondeo, primum fieri indubie non posse. Etenim dum S. Leodegarius epistolam jam sæpissime dictam scripsit ad Sigradam, matrem suam; hæc, ut ex verbis ejusdem epistolæ infra num. 223 dandis liquet, sub disciplina Itheriæ seu Ætheriæ abbatissæ vitam religiosam ducebat, atque adeo Suessione in monasterio puellari ab intemerata Virgine Maria nuncupato tunc versabatur. Quippe Abbatissa illa, nomine Itheria seu Ætheria, cum alia cognominis, ut apparet, tunc non floruerit, procul omni dubio fuit ea ipsa Etheria, quæ, uti ex Fragmento Vitæ S. Drausii apud Chesnium tom. I Scriptorum intelligitur, prima fuit præfati puellaris monasterii abbatissa. Quapropter cum illud monasterium, prout Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. IX col. 442, aliique tradunt, circa annum tantummodo 660 condi cœptum sit, sexennium autem, quo S. Leodegarius monasterium S. Maxentii gubernavit, ab anno circiter 651 (vide num. 52) usque ad annum 657 vel 658 excurrat, consequens est, ut Sigrada, dum Leodegarius abbatiam Sanmaxentianam rexit, sub disciplina Itheriæ abbatissæ in Parthenone Suessionensi S. Mariæ vitam religiosam non duxerit, ac proin ut tunc ad illam a sancto Filio ea epistola, de cujus epocha hic disputamus, scripta non fuerit.
[214] Quod vero jam ad secundum pertinet, an scilicet illa scriptio referri non possit ad tempus, [variasque persecutiones passam,] quo Sanctus Luxovii exsulavit, respondeo verisimile saltem esse, nec id fieri posse. Etenim Leodegarius sub istius initium matri suæ jam, ut vidimus, sanctimoniali hæc scribit: Gratias ago Deo meo … pro fide vestra & patientia in omnibus persecutionibus & tribulationibus tuis, quas sustinuisti, ac proin scripsit, cum multas graves persecutiones illa passa esset, cumque jam post illas vitam religiosam esset amplexa; verisimile autem non videtur, hæc accidisse vel antequam vel cum jam Sanctus Luxovii exsularet; non primum, quia, quoniam Leodegarius eo tempore summa auctoritate valuit, matrem ejus tunc persequi nemo ausus fuerit; non secundum, quia nihil suppetit, ex quo id utcumque valeat probari. Acciderint ergo, cum Ebroïnus post mortem Childerici Leodegarium modis omnibus vexavit. Verisimile id ex eo fit, quod tunc non tantum sanctum Præsulem, sed & fratrem ejus S. Gerinum persecutus sit, ut credibile fiat, virum crudelissimum, privato in Leodegarium odio abreptum, ab ejus etiam matre persequenda non abstinuisse. Accedit, quod, testante auctore Vitæ S. Drausii supra laudatæ, monasterium puellare, in quo illa Suessione vitam religiosam egit, ab Ebroïno ejusque uxore Leutrude fuerit conditum, ac proin suspicio oriri queat, Sigradam, licet postea volens in vota religiosa concesserit, primo tamen ab Ebroïno, postquam hic cum Leodegario ab exsilio Luxoviensi esset reversus, in prædicto monasterio invitam fuisse inclusam, adeo ut post exsilium Luxoviense verosimiliter acciderint persecutiones illæ, post quas Sanctus noster epistolam, de qua hic, matri suæ scripsit, atque adeo hæc etiam in hypothesi num. præcedenti facta referri nequeat ad tempus, quo Leodegarius Luxovii exsulavit.
[215] [per epistolam, de quæ eruditorum proferuntur judicia,] Ceterum si illa Sancti nostri scriptio, de cujus tempore jam satis disputatum est, vere concinnata sit, antequam Gerinus Ebroïni jussu necatus est, debet titulo num. 209 recitato, quem præfert, hic sequens substitui: Epistola consolatoria, quam S. Leodegarius episcopus Æduorum, postquam oculos amisisset, & in quodam monasterio esset inclusus, direxit ad genitricem suam Suessionis in cœnobio puellarum, ut nulla in eo de Gerini obitu mentio habeatur. Venio nunc ad judicium, quod nonnulli eruditi de præclaro illo Leodegarii monumento, ejus, inquam, epistola ad matrem consolatoria tulerunt. Illi omnes, ut jam monui, in opinione præconcepta pergunt, scriptam esse, post mortem Gerini, quod cum proinde in hoc Commentario prævio pro vero tantisper habuerim, non prius, quam hac narrata, de illa hic agendum duxi. Itaque Mabillonius tom. I Annalium Benedictinorum pag. 532 ita pronuntiat: In ea epistola (consolatoria Leodegarii ad matrem) miræ caritatis elucet exemplum, quod ne verbum quidem habet Vir sanctus de Ebroïni sævitia, immo nec de suppliciis sibi ab eo inflictis; sed tantum genitricem hortatur ad ferendum patienter adversa, in primis Gairini mortem, ad amorem inimicorum, & ad religiosæ vitæ propositum fideliter exsequendum. Mabillonio accedunt Scriptores Galliæ Christianæ auctæ, qui tom. IV col. 354 sic aiunt: Jam … consolatoriam (Leodegarius) ad matrem in parthenone Suessionensi monacham effectam scripserat epistolam, primis Ecclesiæ seculis, martyre & apostolo dignam. Hisce adhuc addo Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores, qui tom. III pag. 621 Sancti nostri epistolam impensissime laudant. Horum verba reddita e Gallicis Latina hæc sunt: Jure merito (epistola S. Leodegarii ad matrem suam) epistolæ consolatoriæ titulum præfert. Nihil hujus loquendi genere est aptius, ut in cor penetret, illudque unctione prorsus sancta perfundat. Haberi potest pro effusione cordis charitate penitus incensi, indubitatisque Scripturæ, ut ita dicamus, veritatibus ebrii, e quibus proprie tota dumtaxat est contexta. Stylus totus est igneus, vereque in omnibus sancto martyre dignus. Quamquam ei non alia ars insit, quam quæ charitate sit nata, dici nihilominus potest industrie scripta. Sanctus Leodegarius in ea in particulari instat, ut inimicis veniam dandam probet, veritus, ne Sigrada, quamquam pietatem profiteretur, sese quodam animi motu abripi contra filiorum suorum interfectores & persecutores pateretur. Si Sanctus ita loquebatur ad populum, merito deploratur jactura homiliarum, quas ei fecit decennio episcopatus pacifici & tranquilli. Hæc illi: quam merito autem ita loquantur, docebit ipsamet epistola, quam nunc subjungo.
[216] [consolatur, ostendens mundi calamitates breves esse,] En illam: Dominæ & sanctissimæ genitrici Sigradæ, quæ antea per cognationem carnis, modo per conjunctionem spiritus facta es vera mater, & impletum est illud, quod sancta Veritas dicit: “Quicumque enim fecerit voluntatem Patris mei, qui in cælis est, ipse meus frater, soror & mater est.” Leodegarius servus servorum Jesu Christi Salvatoris nostri, gratia vobis & pax a Deo Patre nostro, & Domino Jesu Christo. Gratias ago Deo meo, qui non abstulit misericordiam suam a me, sed dedit auditui meo gaudium & lætitiam, pro fide vestra & patientia in omnibus persecutionibus & tribulationibus tuis, quas sustinuisti in exemplo justi Judicis Dei, ut digna habearis in regno Dei, in quo elegit te Dominus noster Jesus Christus ante constitutionem mundi; & dedit tibi non solum, ut in eum credas, sed etiam ut pro illo patiaris, si qua consolatio in Christo, si quod solatium caritatis, si qua societas spiritus, si qua viscera misericordiæ in ipso, implesti Sanctorum gaudium. Omnis tristitia versa est in lætitiam, quia nullo modo oportebat tristari; sicut ait beatissimus Petrus: “Modicum nunc si oportet contristari in variis tentationibus, ut probatio vestræ fidei multo pretiosior sit auro, quod per ignem probatur.”
[217] Ita & beatus Paulus testatur dicens: “Id enim, [gaudiumque parere æternum. Post hortatur ipsam] quod in præsenti est, momentaneum & leve tribulationis nostræ supra modum in sublimitate æternæ gloriæ pondus operatur in nobis” &c. Et alibi: “Rememoramini pristinos dies, in quibus illuminati magnum certamen sustinuistis passionum. In altero quidem opprobriis & tribulationibus spectaculum facti; in altero autem socii taliter conversantium effecti. Nam & vinctis compassi estis, & rapinam bonorum vestrorum cum gaudio suscepistis, cognoscentes, vos habere meliorem & manentem substantiam.” Et ut confirmatio & retributio maneat in æternum, addidit dicens: “Nolite itaque amittere confidentiam vestram, quæ magnam habet remunerationem. Patientia enim vobis necessaria est, ut facientes voluntatem ejus, reportetis promissionem. Adhuc enim modicum aliquantulum, qui venturus est, veniet, justus autem meus ex fide vivit. Quod si subtraxerit se, non placebit animæ meæ. Nos autem non sumus subtractionis in perditione, sed filii in adquisitione animæ.” Paulo aliter epist. ad Hebræos cap. 10.
[218] O Domina, quantum gaudium oportet te habere in Domino! [primum quidem, ut in Domino gaudeat, quod ipsamet, relicto] Nec lingua effari, nec pagina valet continere. Dereliquisti, quod derelinquendum erat, adepta es, quod desideravit anima tua. Exaudivit Dominus orationem tuam, & vidit lacrymas tuas, quas, multis peractis, fudisti in conspectu ejus, & quod paululum videbatur impedire ad capiendam æternam beatitudinem, truncavit a te, ut soluta a vinculo familiarium & libera ab omni compede mundi hujus vaces & vivas Domino, & gustes, quam suavis est Christus. Ipse est Deus noster, ipse est rex noster, ipse est redemptor noster; ipse via & veritas & vita in agnitione Dei Patris, & Filii & Spiritus sancti; ipsi serviendum est in perpetuum, de quo Psalmista, ait: “Quid retribuam Domino pro omnibus, quæ retribuit mihi?” Significans, quid retribuendum sit, illico adjunxit: “Calicem salutaris accipiam & nomen Domini invocabo.”
[219] O felix mors, quæ vitam tribuit! Felix amissio rerum, [seculo, ac ejus liberi salutis viam insistant;] quæ divitias restituet sempiternas! Felix tristitia, quæ gaudium affert angelorum! Impræsentiarum probasti, quantum clementissimus Dominus Jesus Christus misertus est tui, qui devotionem spiritalem, & custodiam sanctæ disciplinæ & contemptum mundi tibi habere concessit, & pignora uteri tui de ærumna hujus seculi, & de errore præsentis vitæ eripuit, & dedit spem vitæ æternæ iis, quos lugere poteras quasi mortuos, si superstites reliquisses in mundo; de quibus non est habenda mœstitia, sed multimoda gratiarum actio referenda Deo Patri & Domino Jesu Christo. Ecce, ablata est caligo, quæ obscurabat pupillam animæ, ecce, abjecta est subfascinatio & cura præsentis vitæ: jam non habet nudus luctam *, ubi adhæreat manus sua, suscepto jugo levi, portans crucem Christi.
[220] [deinde vero, ut patientia fortis esse pergat,] Sequentes igitur Dominum, ejus præcedente misericordia, intrepidi procedamus ad certamen: fidelis enim est; dabit nobis victoriam, quia ipse præliabitur pro nobis, & conteret satanam sub pedibus nostris velociter. En, quo Deus suos milites vocat ad certamen, quibus post victoriam paratas habet coronas, & talibus armis induit, qualia inimici eorum non habent, id est, scutum fidei, loricam justitiæ, galeam spem salutis, in quo possint omnia tela nequissimi ignita extinguere, & gladium Spiritus, quod est Verbum Dei, per omnem orationem & obsecrationem orantes omni tempore in spiritu & in ipso vigilantes. Nihil vult Rex noster in suis militibus de veteribus armis, nec de veteri vestimento reperire, sed innovatos vult probare ad prælium: & si aliquid fuerit (quod absit) de vetusta consuetudine, quamvis parvum videatur, maximum generat detrimentum, præcipue si aliquid odii contra inimicos fuerit in corde, quod avertat Deus ab animo Christianorum fidelium.
[221] [Christi exemplo mimicos diligat,] Quæ enim potest perfectior esse virtus, ut diligendo inimicos mereatur quis effici Filius Dei, & dimittendo debita, mereatur absolvi a vinculo delictorum suorum? dicente Domino: “Si quis mihi ministrat, me sequatur, & ubi sum ego, illic & minister meus erit.” Qualem viam Dominus docuit sequi, audi eum dicentem, cum ad crucem iret *: “Domine Pater, dimitte illis, quia nesciunt, quid faciunt.” Si Auctor vitæ æternæ, qui carnem de Virgine absque peccati macula assumpsit, pro inimicis orabat, quanto magis nos, qui pleni sumus peccatis, oportet inimicos diligere, & orare pro eis, ut imitando Dominum, & sequendo illum, mereamur partem habere in regno illius cum Sanctis? Et si sunt nonnulli, quos perversitas vitæ in communione a nobis separat, tamen in id, quod conditi sunt, non sunt odiendi, sed potius propter præcepta Dei diligendi. Illud namque summopere cavendum est, ut, quos divina pietas de cura rerum temporalium liberavit, nullatenus nec corpore nec animo revertantur: & si qua sint, quæ jure legitimo debentur, cum omni festinatione vendita aut data, vel etiam dispensata pauperibus *, ad thesaurum regni cælestis, & æternam beatitudinem animus incalescat. Huic exemplo Maria obsequens, quæ sedebat ad pedes Domini, audiebat verbum illius: Martha autem satagebat circa frequens ministerium, quæ stetit & ait: Domine non est tibi curæ, quod soror mea relinquit me solam ministrare, dic ergo illi, ut me adjuvet, & respondens dixit illi Dominus: Martha, Martha, sollicita es & turbaris erga plurima, porro unum est necessarium; Maria optimam partem elegit, quæ non auferetur ab ea.
[222] Tanti amoris æstu Maria intrinsecus anhelabat, ut etiam a corporali Domini ministerio vacaret, & solam ejus potentiam Deitatis, in quantum Dominus ei præstabat, contemplaretur. Ideo oportet, [nec ad rerum mundanarum curam revertatur,] ut, quisquis ad hanc contemplationem surgere meruerit, nullis impediatur obstaculis; sed die ac nocte psalmis & hymnis, & canticis spiritualibus vacans, & obedientiam sanctæ regulæ custodiens, præstoletur venientem Dominum, accensa lampade: & cum venerit, & pulsaverit, confestim aperiatur ei. Nichil melius, quam timor Dei, & nichil dulcius, quam respirare in mandatis ejus.
[223] O bona domina, quod tibi pius Dominus præparatum habet, [quarum loco quid in monasterio acquisierit, enumerans,] nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendere potest. Qualiter in præsentem vitam te Dominus remuneravit, audi & ausculta. Pro obsequio famulorum dedit tibi omnes fratres sanctos, qui quotidie pro te orant: pro servitio ancillarum dedit tibi sorores sanctas, quarum consortio frueris: pro labore præsentis vitæ quietem in congregatione monasterii; pro amissione rerum Scripturam sanctam divinam, & meditationem sanctam & orationem assiduam; pro amissione parentum * habes venerabilem & sanctam dominam Itheriam abbatissam: est tibi mater, est tibi soror, est tibi filia. Tu itaque ei vicissitudinem redde, quia, ut certus sum in Christo Jesu, est vobis cor unum & anima una.
[224] Ideo te confido ista omnia accepisse, quia non meis meritis, [brevi sermone de semetipso epistolam terminat.] sed sola misericordia Christi, per tuam orationem & sanctitatem omnia mihi a Christo collata sunt. Fidelis sermo & omni acceptione dignus, quia Christus Jesus venit in hunc mundum peccatores salvos facere, quorum primus ego sum, sed ideo misericordiam consecutus sum, ut in me clementissimus Jesus ostenderet patientiam suam ad consolationem omnium peccatorum & spem veniæ. Quod minus apud nos terrena habetur substantia, de thesauris sanctarum Scripturarum vobis direximus; et cum legeritis & audieritis, gratias agite Domino per sæcula æterna. Amen. Hactenus Leodegarii epistola, de qua ad encomia jam recitata hoc insuper addi potest; quod, cum e Scripturæ veritatibus a Sancto jam oculis orbato fere tota sit contexta, argumento subserviat, verum esse id, quod de S. Leodegarii in Scripturis sacris eruditione num. 3 Ursinus affirmat. Scripturis sacris, inquit, ac legum doctrinis simulque canonicis pene * cunctis præcellebat parochiæ *, id est, diœcesis, quam regendam susceperat, habitantibus. Nunc ad alia Sancti gesta progrediamur.
[Annotata]
* Mabil. Gaireni
* forte luctans
* imo cum e cruce penderet
* forte addendum: dum fuerint
* i. e. consanguineorum
* al. præ
* al. in parochia
§ XV. Leodegarius ad aulam ex monasterio Fiscamnensi arcessitur, ut sacerdotali honore in synodo a Theodorico convocata privetur: qualis hæc exstiterit, & an in ea Sanctus de morte Childerici interrogatus & de gradu fuerit dejectus.
Leodegarius tum ob prodigiosam linguæ, quæ ei fuerat exsecta, recuperationem, tum ob eximiam vitæ sanctimoniam, [Theodoricus Ebroini suasu synodum] qua non solum monasterii Fiscamnensis incolis, sed & accolis, pluribusque aliis admirationi erat, passim a populo, velut Sanctus, prædicabatur, atque honorabatur: Cum post tot flagella, inquit noster anonymus num. 44, ut decebat martyrem, fideles populi ei famulatum exhiberent venerabilem; quia non potest sub modio lucerna abscondi, manifeste hanc Omnipotens declaravit omnibus. Porro cum, ut verisimile est, egregia sancti Viri fama magis magisque indies invalesceret, & longe lateque spargeretur, non inter postremos, puto, Ebroïnus fuit, ad quorum aures pervenit. Ast hic verosimiliter secundam illam de Sancto existimationem percrebrescere ægerrime tulit; eam enim, nec immerito, pro aperta indubie habuerit condemnatione eorum omnium, quæ ipse contra Leodegarium inique gesserat, aut falso pronuntiarat, ac proin, prout verisimile apparet, partim nomini suo ut consuleret, partim ut inveteratum in sanctum Antistitem odium expleret, statuit eum, quod, ut vidimus, adhuc ante fecerat, veluti necis Childerico illatæ conscium iterato aggredi, hujusque deinde criminis obtentu ignominiose habitum de medio etiam, quod jam dudum facere decreverat, tandem tollere. Ad hæc cum præter Leodegarium nonnulli alii superessent episcopi, quos pariter habebat invisos, voluit & in hos, uti ex dicendis fas erit colligere, seu morte seu aliis pœnis uno eodemque tempore animadvertere.
[226] [anno 678 convocat;] Sed, ait Valesius tom. 3 Rerum Francicarum pag. 311, quoniam sciebat, solos de episcopis episcopos judicare consuevisse, ne cui injuriam facere velle videretur, persuasit Theodorico, ut concilium antistitum in locum diemque certum indiceret. Ita ille; at voluit forte etiam Ebroïnus, ut erat astutus, hac ratione declinare facti invidiam, utpote non sibi, ut putabat, sed episcopis imputandi, si nullos ipse ex eorum ordine, nisi synodo convocata, eaque vel assentiente, vel saltem non repugnante, pœna afficeret. Utut sit, Theodoricus concilium seu synodum convocavit, idque anno 678. Etenim ubi anonymus num. 44 narravit, Leodegario de inimicorum suorum interitu nuntiatum fuisse, postquam biennio fere in monasterio Fiscamnensi resedisset, mox subdit: Eodem tempore vir gloriosus Theodericus rex & idem Hebroïnus synodum convocaverunt, & ad quamdam villam regiam venientes, multam episcoporum turbam adesse fecerunt. Quare, teste anonymo, synodus illa, de qua hic sermo est, celebrata est biennio fere post Leodegarii ad monasterium Fiscamnense accessum, atque adeo anno 678, cum Leodegarius, ut supra ostensum est, anno 676 ad monasterium Fiscamnense accesserit, annique fere bini, quibus ibidem resedit, additi anno 676 ad annum 678 perducant. Ursinus num. 18 synodi a Theodorico & Ebroïno convocatæ pariter meminit, idque iisdem plane verbis, quibus anonymus, sed proxime apud hunc antecedentia omittit, nihilque aliud suggerit, ex quo synodi illius epocham certo definias; at cum hæc ex solo anonymo sat certo jam definita sit, ad aliud progredior.
[227] [probabile est hanc eamdem esse] Quæri hic jam potest, an memorata illa ab anonymo synodus eadem sit cum synodo, in qua Chramlinum Ebredunensem episcopum sede sua depositum fuisse, indicat diploma, quod Mabillonius libro sexto de Re diplomatica pag. 469 & 470 recenset, quodque Theodoricus III Francorum rex anno quinto regni sui, medio mense Septembri de præfato Chramlino emisit. Sententia, quæ synodum anonymi eamdem facit cum synodo, in qua Chramlinus fuit depositus, idcirco potest pro probabili haberi, quod certo non constet, binis illis synodis epochas esse diversas, & quatuor interim characteres præcipui, quibus anonymus synodum suam distinguit, etiam in prædicto Theodorici diplomate attribuantur synodo, in qua Chramlinus de gradu fuit dejectus. Etenim characteres illi quatuor præcipui, quibus anonymus synodum a se memoratam distinguit, in eo unice consistunt, quod synodo multi interfuerint episcopi, quod quidam ex iis fuerint puniti, quod illa a Theodorico convocata, celebrataque sit in villa quadam regia; ii ipsi autem characteres etiam synodo, in qua Chramlinus fuit depositus, a Theodorico in laudato diplomate assignantur. Ut id manifestum fiat, tam anonymi quam diplomatis verba huc facientia hic describo. Anonymi num. 44 & 45 hæc sunt: Eodem tempore vir gloriosus Theodericus rex & idem Ebroïnus SYNODUM CONVOCAVERUNT, & AD QUAMDAM VILLAM REGIAM VENIENTES, MULTAM EPISCOPORUM TURBAM ADESSE FECERUNT; ibique inter ceteros Deddo (qui sanctum virum Leodegarium cum Waimiro expulit de episcopatu, & pœnæ tradidit) condemnatus ab ipsa synodo pœnam calvariæ accepit in capite, expulsus & segregatus a sancta congregatione; deinde exilio condemnatus, morteque secuta, pœna capitis digessit *, quidquid doloris * in sancto Viro exercuit. Alii vero episcopi tunc a rege per Hebroïnum IN IPSA SYNODO POENAM SIMILEM SORTITI, PERPETUO EXILIO SUNT DEPORTATI.
[228] Diploma vero sub initium hæc habet: Theudericus rex Francorum, [cum synodo, in qua Chramlinus fuit depositus;] viris inlustrebus Audoberctho & Rocco nostris patriciis, ac omnebus ducis seu comitebus, vel actoribus publicis. Dum et episcopos de rigna nostra, tam de Niuster, quam et de Burgundia, pro statu Ecclesiæ vel confirmacione pacis ad nostro palatio Marlaco villa jussemus advenire; & aliqui ex ipsis, qui in fidelitate nostra fuerant inventi, PER EORUM CANNONIS FUERANT JUDECATI; inter ipsos adfuit Chramlinus filius Miecio quondam, qui episcopatum Æbreduna civitate habuit, inventum est, quod sua præsumtione, vel per falsa carta, seu per revellationis * audacia, sed non per nostra ordenacione ipsum æpiscopatum reciperat; etiam nec sicut eorum cannonis continent, ad ipsum benedicendum sollemniter episcopi non adfuerunt. Unde Genesio, Chadune, Blidramno, Landoberctho & Ternisco, qui metropoli esse videntur, vel reliqui quamplures episcopi ipsus judicantis, in nostri præsentia fuit conscissus, adque de supradicto episcopato rejectus. Tale est diplomatis a Theodorico dati initium, in quo sane per verba, quæ majoris formæ litteris hic expressa sunt, etiam synodo, in qua Chramlinus fuit depositus, eos ipsos quatuor characteres supra recensitos attribuit, quibus anonymus per verba, quæ majoribus litteris in ejus textu num. præcedenti recitato pariter exprimuntur, synodum a se memoratam distinguit, ac proin probabile est hanc ab illa non esse diversam.
[229] Ast, inquies, si synodus, in qua Chramlinus fuit depositus, [non tamen id certum fit] eadem sit cum synodo anonymi, consequens est, illam, cum hæc, ut ex jam dictis liquet, anno 678 celebrata sit, ad eumdem annum 678 esse referendam; ac proin etiam ad annum illum referendum esse Theodoricianum de Chramlino diploma, in quo eadem illa synodus memoratur; unde ulterius consequitur, ut penitus ruat præcipuum Pagii argumentum num. 119 & 120 pro morte Childerici II Francorum regis anno 673 innectenda propositum, quod illam mortis Childerici epocham non probat, nisi Theodorici de Chramlino diploma seu placitum anno 677 statuatur emissum. Si enim id anno 678 affigendum sit, computati ab anno illo ordine retrogrado anni quinque incompleti, quibus Theodoricum in jam sæpe dicti diplomatis subscriptione, cum id ederet, Neustriæ & Burgundiæ regnum tenuisse innuitur, non necessario perducunt ad annum 673, quo per consequens Theodoricum in Neustria & Burgundia regnare incepisse, minime probabit in hypothesi facta Pagii argumentum, ac proin nec probabit, Childericum, proximum Theodorici decessorem, anno illo regnare desiisse seu e vivis excessisse. Fateor, rueret penitus præfatum Pagii argumentum, si certum foret, synodum ab anonymo memoratam eamdem esse cum synodo, in qua Chramlinus fuit depositus, ac proin hanc anno 678 esse celebratam. Verum id non certum, sed probabile tantum est, ut num. præcedenti asserui, ac proin Pagii argumento manet vis sua, eoque saltem est probabile, Childericum II Francorum regem proxime ante annum 674 seu anno 673 obiisse, licet interim, ut num. 119 etiam monui, tale illud non sit, ut nulla ratione possit dilui. Porro advertat hic studiosus lector, non parum referre, certumne sit, an tantum probabile, Theodoricianum de Chramlino diploma anno 678 esse conditum. Si enim id anno 678 certo sit conditum, consequens est, ut Dagobertus II Austrasiæ rex anno illo post XXV Martii adhuc in vivis fuerit superstes, cum illud, hoc vivente principe, datum sit, idque medio mense Septembri, ut in subscriptione notatur: Datum medio mense September, annum V rigni nostri, Marlaco in Dei nomine feliciter.
[230] [vel ex Sigeberto, vel ex eo, quod alioquin duæ synodi] Quod si autem Dagobertus II anno 678 post XXV Martii adhuc in vivis fuerit superstes, prorsus convellitur, quod in chronologia non parvi momenti est, Pagii opinio, qua hic mortem Dagoberti II anno 678 usque ad XXV Martii nondum provecto illigat, confirmaturque contra non parum rerum ad Dagobertum II spectantium chronotaxis, secundum quam mors ejus usque ad annum 680 ab Henschenio nostro in Exegesi Præliminari ad tom. 3 Aprilis, atque ab aliis multis hodieque differtur; ac proin erit fortasse ex his non nemo, qui, ut chronotaxi illi qualecumque pondus accedat, probabile non esse contendat, synodum anonymi nostri diversam esse a synodo, in qua Chramlinus fuit depositus. Primo quidem, quia Sigebertus Gemblacensis in Chronico meminit tantum unius synodi a Theodorico III Francorum rege Ebroïni consilio convocatæ; deinde vero, quia parum verisimile apparet, tempore non multum diverso, anno scilicet 677 & 678, duas synodos diversas celebratas fuisse, in quibus ambabus varii episcopi de gradu fuerint dejecti. Quod ad primum spectat, respondeo, Sigebertum Gemblacensem non tradere nisi rerum Theodorici ætate gestarum epitomen, ac proin multas silentio involvere, ut mirum videri non debeat, quod unius tantum synodi tunc convocatæ meminerit, etsi interim duæ forsan fuerint celebratæ. Adde, hunc scriptorem, utpote anno 1113 vita functum, seculis circiter quatuor post Theodoricum florere incepisse, ac proin facile fieri potuisse, ut unius tantum synodi a rege illo convocatæ habuerit notitiam, licet interim hic forte duas diversas convocarit. Quod vero ad secundum pertinet, parum scilicet verisimile apparere, duas synodos diversas, tempore etiam non multum diverso, fuisse celebratas, in iisque ambabus varios episcopos de gradu fuisse dejectos. Respondeo, posse id forsan parum verisimile apparere, si Ebroïni mores non attendantur, non item, si hi attendantur. Etenim hic præcipiti quadam ira abreptus plus vice simplici in episcopos sæviisse noscitur, ac proin vero absimile non est, eum plus semel etiam antistitum plurium conventum seu synodum, idque intra breve temporis spatium, celebrari curasse, ut ab iis fraude & dolo circumventis propere multari faceret varios primariæ notæ sacerdotes, quos non simul, sed per vices habebat exosos.
[231] Certe id Mabillonio vero absimile visum non est; [similes brevi tempore fuerint celebratæ,] licet enim tom. 1 Annalium Benedictinorum pag. 541 affirmet, Leodegario episcopalem dignitatem abrogatam fuisse in eadem synodo, in qua Chramlinus & quidam alii episcopi secundum canones, ut innuit Theodorici diploma, fuere judicati, illam nihilominus ac proin etiam hanc distinguit a synodo per anonymum memorata, in qua pariter quidam episcopi fuere judicati, varieque multati. Etenim in hac, teste eodem anonymo, Diddo Cabilonensis quondam episcopus propudiose fuit exauctoratus; asserit autem laudatus Mabillonius eodem tomo pagina proxime citatam præcedenti, hunc non in eadem synodo, in qua Leodegarius, sed in alia ignominiam illam subiisse. En ejus verba: Aderant, inquit, in palatio plurimi de more episcopi, quibus in unum convenire, & de Leodegarii causa sententiam ferre mandatum est. Productus in medium Vir sanctus, postquam seorsim regi multa futura prædixisset, tamquam reu s in ordinem redactus est: ejus tunica sacerdotali a capite conscissa, qui ritus exauctorandorum episcoporum erat, ut in causa Prætextati Rotomagensis factum, Gregorius Turonicus refert. Alio modo Dido pseudepiscopus paullo ante Leodegarium, itidem in alia synodo episcoporum, e sancta congregatione expulsus fuerat, capite penitus decalvato, ut in eo coronæ sacerdotalis insigne omnino abraderetur. Qualem pœnam monacho, infandi criminis reo, Fructuosus episcopus in regula prima decernit. Ex quibus sane manifeste intelligitur Mabillonius synodum ab anonymo memoratam distinguere a synodo, in qua, ut putat, Leodegario ac Chramlino sacerdotalis dignitas fuit abrogata, ac proin velle duas synodos diversas, in quibus ambabus varii episcopi fuere depositi, celebratas fuisse, idque, ut verba proxime recitata innuunt, intra breve temporis spatium, ut per consequens id auctori illi vero absimile visum non fuerit, proindeque nec nobis videri debeat, cum nulla ad id ratio convincens adigat, imo potius ad contrarium non inepta possit impellere.
[232] Etenim duæ synodi, altera a Theodorico rege in diplomate de Chramlino, [cum tunc in Francia frequentes essent generales regni conventus,] altera ab anonymo nostro memorata, regni forte comitia seu conventus generales fuerunt, ad quos non tantum episcopi, sed & optimates a rege convocati solebant confluere. Conventus autem hujusmodi seu comitia frequenter olim a Francis celebrabantur. Liquet id ex concilio Suessionensi anni 744, quod hujusmodi etiam conventus fuit. Etenim canone illius secundo (vide Sirmondum tom. 1 antiquorum Galliæ Conciliorum pag. 544) ita sancitur: Cum consensu episcoporum, sive sacerdotum, seu servorum Dei & optimatum meorum consilio decrevimus, ut annis singulis synodum renovare debeamus, qualiter populus Christianus ad salutem animarum pervenire possit. Canonem hunc parte 2, lib. 3, cap. 47 de Veteri & Nova Ecclesiæ Disciplina etiam profert Thomassinus, moxque subdit: Hi conventus, qui regnante Clodovæi prosapia frequenter habebantur, non quolibet tamen anno; ea pessum eunte & concidente, cœperunt annis singulis haberi; sub Caroli Magni stirpe bis anno quolibet adgregari cœpti sunt, instar regni comitiorum, conveniente in ea clero & nobilium ordine. Quod si ergo hi conventus sub Carolo Magno bis, sub Pipino semel quotannis haberi soluerint, frequentesque etiam, regnante Chlodovei prosapia, exstiterint, certe vero absimile videri non debet, duos hujusmodi conventus, anni tantum spatio invicem sejunctos, sub Theodorico III Francorum rege Chlodovei prosapia oriundo habitos fuisse, si præsertim id ex re sua judicaverit Ebroïnus, uti illum verosimiliter judicasse jam innuimus, ut episcopos, quos vel habuerat semper exosos, vel sibi quidem antea amicos, aut certe non adversos, lapsu vero temporis alios post alios factos invisos, conciliorum illorum seu conventuum opportunitate perderet, sicque interim famæ suæ utcumque consuleret.
[233] [hæque verosimiliter exstiterint conventus hujusmodi,] Et vero synodum, in qua Chramlinus fuit depositus, generalem regni conventum fuisse, colligi posse videtur ex ipso jam sæpe memorato Theodorici de Chramlino diplomate, quod de synodo illa agit. Etenim in eo dicit Theodoricus: Dum & episcopos de rigna nostra, tam de Niuster, quam de Burgundia pro statu Æcclesiæ vel confirmacione pacis ad nostro palatio Marlaco villa jussemus advenire. Quibus ex verbis liquet, synodum, de qua agitur, pro confirmacione pacis, inter Theodoricum III scilicet & Dagobertum II sancitæ, fuisse celebratam. Quare, cum pacis confirmatio non minus regni optimates, quam episcopos tangeret, verosimile est, non tantum hos, sed etiam illos ei interfuisse, ut adeo generalis regni conventus verosimiliter exstiterit. Ad hæc Theodoricus in præfato diplomate etiam sic ait: Ideo nus una cum consilio suprascriptorum ponteficum vel procerum nostrorum complacuit, quatenus dum secundum cannonis in ipso senodale consilium fuerat (Chramlinus) degradatus, res suas proprias pertractavemus, pro mercidis causa, perdere non debirit. Quibus verbis innui videtur, cum episcopis etiam regni optimates seu proceres synodo, de qua agitur, interfuisse, ut proinde hæc & ex hoc capite generalis regni conventus fuisse videatur. Quod autem pertinet ad synodum ab Ursino & anonymo memoratam, hanc quoque generalem regni conventum fuisse, probabile saltem, quantum opinor, ex infra dicendis evadet. Neque est, quod dicas, episcoporum conventum, de quo anonymus in Vita Sancti nostri, & Theodoricus in diplomate sæpissime memorato agunt, ab hoc senodale consilium, ab illo synodum vocari, hasque nomenclaturas comitiis seu generalibus regni conventibus non competere. Etenim comitia seu generales regni conventus indiscriminatim nunc synodos, aut synodales conventus, nunc synodalia concilia aut etiam consilia in antiquis monumentis nominari invenio.
[234] [qui in antiquis monumentis,] Rem sic ostendo. Concilium Liptinense primum, ut Thomassinus in Veteri & Nova Ecclesiæ Disciplina tom. 2, lib. 3, cap. 47 num. 2 recte asserit, certissime conventibus, seu comitiis generalibus accensendum est, & tamen in ipsa Præfatione, quam apud Sirmondum tom. 1 antiquorum Galliæ Conciliorum pag. 537 præfert, synodus & concilium vocatur a Carolomanno duce & principe Francorum, qui illud, ut ex eadem Præfatione intelligitur, anno 742 convocavit. Item anno 743 rursus alia apud Liptinas synodus celebrata fuit. Hujus primus canon apud laudatum Sirmondum Opere & tom. citatis pag. 540 sic incipit: Modo autem in hoc synodali conventu, qui congregatus est ad Kalendas Martias in loco, qui dicitur Liptinas, omnes venerabiles sacerdotes Dei, & comites & præfecti, prioris synodi decreta consentientes firmaverunt, seque ea implere velle & observare promiserunt. Fuit ergo illa synodus, ut ex verbis canonis recitatis liquet, non solum ex episcopis, sed & ex regni optimatibus composita, ac proin conventus regni generalis, vocaturque nihilominus synodalis conventus. In Annalibus Bertinianis apud Chesnium tom. 3 Scriptorum Francorum conventus regni generales seu publicos nomine etiam synodi insignitos pluribus locis invenio, atque in primis quidem ad annum 767 & 773. Priori enim loco hæc habentur: Ibi (in Aquitania) synodum fecit (Pippinus rex) cum omnibus Francis solito more in campo. Posteriori vero illa: Tunc synodum rex Carolus (Magnus scilicet) tenuit generaliter cum Francis apud Jenuam civitatem, ibique exercitum dividens, perrexit ipse per montem Cenisium. Ex quibus omnibus perspicuum fit, generales regni conventus in antiquis Monumentis etiam synodi, aliamve affinem appellationem sortiri.
[235] Quod si opponas, utrumque Liptinense concilium & Annales Francorum Bertinianos monumenta esse seculo VII posteriora, [etiam seculi VII] ac proin, licet in iis comitia seu conventus generales nomine synodi aut synodalis concilii veniant, consequens non esse, ut id pariter fiat in monumentis vel seculo VII anterioribus, vel ipsiusmet tantum seculi VII. Respondeo, id quidem inde non certo consequi, at verisimile saltem fieri. Ut autem fiat certum aut saltem multo verosimilius, lubet hic etiam in subsidium vocare edictum de synodo quinta Parisiensi a Clothario II Francorum rege seculo VII editum. Recenset illud Sirmondus tom. 1 Antiquorum Galliæ Conciliorum pag. 474 & duabus sequentibus, ubi sub finem ita loquitur Clotharius: Quicumque vero hanc deliberationem, id est, constitutionem, quam cum pontificibus, vel tam magnis viris optimatibus, aut fidelibus nostris in synodali concilio instituimus, temerare præsumpserit, in ipsum capitali sententia judicetur, qualiter alii non debeant similia perpetrare. Quibus verbis, cum constitutio, de qua Clothario sermo est, non solum cum episcopis, sed etiam cum optimatibus instituta memoretur, designari haud dubie vides constitutionem editam in comitiis regni seu generali episcoporum & optimatum conventu, huncque a Clothario synodale concilium nuncupari. Ad hæc præfato edicto hic titulus præfigitur: Edictum vel constitutio inclyti principis Chlotacharii regis super omnem plebem in conventu episcoporum in synodo Parisius adunata, sub die quinto decimo Kal. Novembris, anno XXXI suprascripti regis imperii. Quibus verbis distingui videtur inter episcoporum conventum & synodum, atque adeo per synodum verosimiliter intelligitur non solum episcoporum, sed etiam optimatum conventus. Quapropter, nisi forte, quod tamen non apparet, prædictus titulus Clotharii constitutioni a posterioris seculi scriptore fuerit adjectus, perspicuum fit, in monumento seculi VII conventum regni generalem synodi etiam nomine venire, ut adeo conventus regni generales indiscriminatim synodalia concilia, & synodi seculo etiam VII verosimiliter fuerint nuncupati.
[236] [synodi nuncupantur. Leodegarius ad aulam] Porro laudatus Thomassinus tom. & lib. ejusdem Operis citatis causam etiam insinuat, ob quam generales illi conventus synodorum etiam seu synodalium conciliorum nomine venerint. Generales, inquit ante capitis 47 initium, hi conventus in duos singuli secabantur rursus conventus, quorum in uno episcopi proceresque de regni rebus, jubente rege, tractabant, in altero soli episcopi spirituales versabant causas. Tum, nonnullis præmissis, cap. citato sic scribit: Horum duorum conventuum, in quos secabantur conventus generales, prior placitum dicebatur, posterior synodus; cumque eodem loco, & tempore haberentur, iisdemque constarent episcopis minus illos plerique historici discrevere, promiscue permixtis & nominibus & conventibus. Quibus verbis innuitur, binos illos conventus, in quos conventus generales secabantur, indiscriminatim seu promiscue nunc placiti, nunc synodi aut etiam synodalis concilii nomine apud historicos venire, idque quia ambo in eodem loco, id est, ut puto, in eadem urbe vel palatio, & tempore, id est, ut apparet, eodem mense vel anno habebantur, iisdemque constabant episcopis. Hæc, quæ de singulorum conventuum generalium in duos alios sectione, deque eorum nomenclatura, ex Thomassino hic dicta sunt, difficultati, ut ex dicendis patescet, non parvæ enodandæ mox servient, ac proin fusius tractanda fuere. Ceterum cum satis superque ex jam dictis liqueat, synodorum seu synodalium conciliorum nomine apud historicos, & in antiquis monumentis venire comitia seu conventus regni generales, sitque vero non absimile, duos hujusmodi conventus, tempore non multum diverso, anno scilicet 677 & 678 a Theodorico rege Ebroïni consilio fuisse celebratos, consequens est, ut sit pariter vero non absimile, synodum anonymi & synodum, cujus Theodoricus in diplomate de Chramlino meminit, tempore non multum diverso, alteram nempe anno 677, alteram anno 678, fuisse celebratas, ut proin nihil sit, ex quo certum fiat, synodum anonymi diversam non esse a synodo, in qua Chramlinus fuit depositus.
[237] [arcessitur, ut in synodo memorata deponatur; at an huic] Utut sit, certum interim est, Leodegarium, quod propius huc spectat, ad aulam iterum Ebroïni impulsu arcessitum, ibique, cum synodus ab anonymo & Ursino memorata celebraretur, ignominiose habitum fuisse. Primum aperte docet anonymus his verbis: Adhuc enim, ait num. 45, vir Dei Leodegarius in eodem (Fiscamnensi scilicet) monasterio sanctimonialium, in quo ad custodiendum positus fuerat, commorabatur. Igitur ad beati Martyris fabricandam coronam artifex versutus ex illis Hebroïnus tyrannus superfuit unus, qui ea, quæ passionis ejus gloriæ supererant, adimplere deberet. Ita enim antiquus serpens invidus, moleste ferens, se ab eodem loco (Fiscamno verosimiliter) ejus orationibus fuisse expulsum, stimulare rursus cœpit Hebroïnum; atque reduci eum (Leodegarium) præcepit (Ebroïnus nempe) ad palatium, ut in episcoporum concilio ejus disrumperet vestimentum, quatenus ob hoc ei esset interdictum, ut ultra offerre non præsumeret Sacrificium. Tum enim, inquit Valesius tom. 3 Rerum Francicarum pag. 313, episcopo, discissa tunica, a collegis Sacrificii oblatio interdicebatur, cui Sanctus noster in monasterio Fiscamnensi, ut ante docuimus, quotidie vacabat. Ursinus non aperte prodit, Leodegarium ad aulam, cum synodus a Theodorico convocata celebraretur, fuisse arcessitum; sed id ipsum satis declarat, dum num. 19 ait, sanctum Antistitem vocatum fuisse ad synodum, quæ Theodorici jussu convenerat ad villam quamdam regiam; quo Theodoricus ipse & Ebroïnus sese contulerant, ut adeo tunc ibidem aula indubie exstiterit, certumque fiat tam ex Ursino quam anonymo, Leodegarium ad aulam, cum synodus, quam hi memorant, celebraretur, fuisse arcessitum. Verum hic ingens occurrit difficultas. Oritur hæc ex anonymi nostri verbis proxime recitatis, & ex iis, quæ his, nulla alia voce interposita, num. 46 subjungit.
[238] En illa: Ubi, inquit, cum deductus fuisset (Leodegarius) ad medium, [interfuit? Difficultas circa id ex anonymo nostro] inquisierunt ab eo verbum, ut de Hilderici morte fuisse confiteretur se socium *. Cognoscens igitur, per diabolicum commentum rursum sibi imminere conflictum, ut de humano se non excusaret delicto, ita de hoc facinore nullatenus * fuisse se conscium, sed Deum potius, quam homines hoc scire, professus est. Tunc & ipsum ad eamdem synodum accersierunt, non tamen intra concilium confirmant fuisse, sed seorsum rex & Hebroïnus * cum eo collationem fecisse dicuntur, in qua eis multa prædixisse fertur futura, quæ evenisse manifesta convincitur. Et cum diu flagitantes ei aliud non valuissent elicere, ejus tunicam consciderunt a capite, eumque Rodoberto * cuidam viro, qui tunc comes erat palatii, jussit tyrannus impius Hebroïnus * tradere *, & præsentem vitam in gladii percussione auferre. Hactenus anonymus, cujus sane verba non parvam difficultatem creant. Cum enim hic scriptor sub finem verborum, quæ num. præcedenti ex illo recitavi, dicat Leodegarium jussu Ebroïni reductum fuisse ad palatium, ut in episcoporum concilio ejus disrumperet vestimentum, quatenus ob hoc ei esset interdictum, ut ultra offerre non præsumeret Sacrificium, proximeque subjungat, ubi, cum deductus fuisset (Leodegarius scilicet) ad medium, inquisierunt ab eo verbum, ut de Hilderici morte fuisse confiteretur se socium *, insinuare videtur, Leodegarium fuisse in concilio seu synodo, cum inquisierunt ab eo verbum, ut de Hilderici morte fuisse confiteretur se socium, id est, cum petierunt ab eo, an necis Childerico illatæ conscius fuisset. Porro cum idem anonymus, ubi Leodegarium criminis illius reum se negasse asseruit, mox subdat: Tunc & ipsum (Leodegarium) ad eamdem synodum accersierunt, innuere videtur, sanctum Antistitem, dum prædictam interrogationem subiit, in concilio seu synodo non fuisse, ac proin, cum fieri non possit, ut Leodegarius tunc fuerit, & non fuerit in concilio seu synodo, secum ipsemet pugnare videtur hic scriptor, difficileque dictu est, qui certo exponi debeat, aut intelligi.
[239] Sirmondus, qui synodum illam ex anonymo tom. 1 Antiquorum Galliæ Conciliorum pag. 510 recenset, [orta, quam vitare nisus videtur Sirmondus,] difficultatem hanc advertit, hincque verosimiliter textum, quo Leodegarii ad aulam accessum, adjunctaque eum comitata anonymus exponit, non integrum, sed ex parte tantum, monito tamen lectore, in Opus suum intulit. Quippe hic scriptor post verba, quibus anonymus narrat, Leodegarium jussu Ebroïni ad palatium fuisse reductum, ut in episcoporum concilio ejus disrumperet vestimentum, quatenus ob hoc ei esset interdictum, ut ultra offerre non præsumeret Sacrificium, sequentia proxime locavit: Tunc ergo ipsum (Leodegarium) ad eamdem synodum accersierunt, ante quæ tamen apud anonymum hæc leguntur: Ubi cum deductus fuisset, inquisierunt ab eo verbum &c. Nemo autem non videt, difficultatem omnem, verbis his a textu anonymi resectis, evanescere, ut solo illius vitandæ intuitu a Sirmondo videantur resecta, atque adeo hic eamdem adverterit, solvere tamen vel non potuerit vel certe id facere non studuerit. Porro licet laudatus Sirmondus anonymi nostri textum modo jam exposito parum apte truncarit, nihil tamen loco citato scribit, quod non sit exactæ veritati conforme. Tantummodo enim quantum ad præsens institutum ait, doceri ab anonymo, Leodegarium, tametsi ad synodum accitus fuerat, ut a synodo damnaretur, synodum tamen ingressum non fuisse, sed seorsim a rege auditum, mortique addictum, quod nec cum anonymo nostro, nec cum Ursino pugnat, uti amplius patescet ex dicendis, cum de difficultate tractari jam cœpta plura protulero.
[240] [nec sat feliciter solvisse Valesius & Mabillonius,] Hanc etiam adverterunt Valesius & Mabillonius, suntque idcirco, ut apparet, solvere etiam utcumque conati; hic quidem tom. 1 Annalium Benedictinorum pag. 540, ille vero tom. 3 Rerum Francicarum pag. 313. Hunc in finem locis citatis anonymi verba, quibus innui videtur, Leodegarium, cum de nece Childerici interrogatus fuit, concilio seu synodo a Theodorico convocatæ interfuisse, ita interpretati sunt, ut significent, sanctum Antistitem, cum primum ad aulam reductus est, non in medio episcoporum concilio, sed in medio palatio, ubi concilium congregatum erat, comparuisse, ibique ab Ebroïno & Theodorico de nece Childerici interrogatum fuisse. Verum posterioris hujus adjuncti ne verbo quidem meminit Ursinus; quod autem ad anonymum pertinet, ait quidem is, Theodoricum & Ebroïnum de nece Childerici Leodegarium interrogasse, imo & ursisse, ut necis illius conscium sese fuisse, fateretur, at non asserit id accidisse, ut primum Sanctus ad palatium sive aulam reductus est. Accedit, quod non facile, ut apparet, Valesii & Mabillonii interpretationem patiantur anonymi verba, quibus, ut dixi, innui videtur, Leodegarium, cum ad aulam primo reductus de nece Childerici interrogatus fuit, concilio seu synodo a Theodorico indictæ interfuisse. Verba illa, ut res fiat clarior, hic iterum repeto. Reduci eum (Leodegarium) præcepit (Ebroïnus) ad palatium, ut in episcoporum concilio ejus disrumperet vestimentum, quatenus ob hoc ei esset interdictum, ut ultra offerre non præsumeret Sacrificium. Ubi, cum deductus fuisset ad medium, inquisierunt ab eo verbum, ut de Hilderici morte fuisse confiteretur se socium *. Quæ sane, ut mihi quidem apparet, in sensu obvio accepta ita nequeunt exponi, ut significent Leodegarium, cum primo ad aulam reductus est, de nece Childerici ab Ebroïno & rege interrogatum fuisse. Etenim præteritum plurale inquisierunt in sensu obvio referendum videtur ad episcopos, ac proin verbis recitatis significatur, hos præfatam interrogationem fecisse, idque in medio concilio, ut adeo anonymi verba mox iterum hic repetita non facile patiantur Valesii & Mabillonii interpretationem, hique proinde via, quam ineunt, difficultatem num. 238 propositam non sat feliciter solvant. Ostendo nunc, qua ratione hæc, ut mihi quidem apparet, certius solvi queat, sive quomodo inter se componi possint duo hæc in speciem pugnantia asserta: Leodegarius fuit, & Leodegarius non fuit in concilio seu synodo, quando in aulam primo reductus de nece Childerico illata interrogatus fuit.
[241] In memoriam hic revocanda sunt, quæ jam hoc § de comitiis seu conventibus regni generalibus olim habitis, [facile solvitur ex eo, quod synodus illa, ut verisimile] eorumque nomenclatura disseruimus; primo scilicet conventus illos singulos in duos alios secari soluisse, quorum alter erat episcoporum tantum, sive in quo soli episcopi res pure spirituales, aliasve ad forum suum ex consuetudine spectantes versabant, alter episcoporum simul & optimatum, sive in quo episcopi simul proceresque de regni rebus, jubente rege, tractabant; deinde vero conventus illos omnes, generales juxta ac alios, in quos ii secabantur, apud antiquos scriptores indiscriminatim nomine synodi, & synodalis concilii seu consilii venisse. Hisce prænotatis, nullo negotio inter se componi queunt, quæ in speciem pugnantia anonymus num. 45 & 46 insinuat. Dum enim ibidem innuit, fuisse & non fuisse in concilio seu synodo Leodegarium, cum circa necem Childerici interrogaretur, intelligendus est de duplici ejusdem synodi conventu seu consessu, ita ut synodus, de qua agit, conventus regni generalis exstiterit, in duos alios conventus seu consessus mox designatos distinctus, quorum uni, nempe episcoporum, interfuerit, alteri vero, nempe episcoporum simul & optimatum, non interfuerit sanctus Antistes. Liquet id ex ipsomet anonymo dum num. 45 synodum seu concilium, cui, ut num. 238 docuimus, Sanctum nostrum interfuisse innuit, cum addito vocat episcoporum concilium; synodum vero seu concilium, cui, ut ibidem etiam docuimus, eumdem Sanctum nostrum non interfuisse insinuat, simpliciter sine addito synodum appellat, ut adeo hic scriptor in duos conventus seu consessus diversos, quorum unum episcoporum concilium, alterum simpliciter synodum nominat, synodum a se memoratam distinguat, hæcque per consequens conventus regni generalis exstiterit. Id ipsum etiam colligi posse videtur ex eodem anonymo dum num. 44 sic scribit: Eodem tempore vir gloriosus Theodoricus rex & idem Hebroïnus synodum convocaverunt, & ad quamdam villam regiam venientes, multam episcoporum turbam adesse fecerunt. His enim verbis inter synodi, ut apparet, & episcoporum convocationem distinguit, ac proin significare videtur, non tantum episcoporum, sed & optimatum regni conventum ad villam quamdam regiam Theodorici & Ebroïni jussu fuisse convocatum. Ab hac opinione alieni non videntur Galliæ Christianæ auctæ Scriptores. Etenim tom. 4 col. 354 hæc habent: Rex & Ebroïnus eum (Leodegarium) in palatium, ubi tunc (anno 678) magnatum & episcoporum conventus agebatur, sisti jubent.
[242] Ast erit fortasse non nemo, qui opponat ab anonymo nostro synodum, [apparet, conventus regni generalis exstiterit.] cui Leodegarium, cum de nece Childerici interrogaretur, non interfuisse innuit, vocitari eamdem synodum, proindeque per hanc ab illo designari episcoporum concilium, cui sanctum Antistitem, cum de nece Childerici interrogaretur, interfuisse, paulo ante innuerat, ut adeo via num. præcedenti exposita componi inter se nequeant, quæ biographus ille de Leodegarii, cum de nece Childerici interrogaretur, præsentia & non præsentia in concilio seu synodo insinuat. Fateor, res ita habet, si anonymus per eamdem synodum, ad quam Leodegarium, cum crimen sibi objectum negasset, arcessitum fuisse scribit, necessario debeat intelligere episcoporum concilium, cujus paulo ante meminerat. Verum qua ratione tandem id sat certo poterit probari? Quid ni per synodum illam, quam ratione synodi ante a se memoratæ eamdem vocat, intelligere possit synodum, cujus ante convocationem nonnullaque adjuncta commemorat? Certe anonymus episcoporum conventum, cui Leodegarium interfuisse innuit, vocat concilium, ac proin, dum paulo post scribit, sanctum Antistitem ad eamdem synodum arcessitum fuisse, per has voces eamdem synodum non intelligit, ut mihi quidem apparet, episcoporum conventum, quem paulo ante concilium nominavit, sed conventum, quem paulo superius non concilium, sed synodum vocavit, quemque ego generalem regni conventum fuisse existimo. Utut sit, si anonymi verba num. 240 iterum repetita in sensu magis obvio accipiantur, ita ut significent Leodegarium, cum sub initium sui ad palatium adventus de Childerici nece interrogaretur, in concilio seu synodo fuisse, alia certe præter jam expositam ratio non suppetit, qua, quæ in speciem pugnantia tum scribit anonymus, inter se concilientur; quod tamen, fieri necesse est, cum hic scriptor pro gravi auctore ab omnibus passim eruditis merito gravi auctore ab omnibus passim eruditis merito habeatur, putandumque proinde non sit, eum tam parum sibi constitisse, ut verbis proxime invicem sequentibus duo pugnantia litteris mandarit. Dispiciat nunc studiosus lector, quid hic velit statuere, ego interim pergo ad reliqua, quæ Leodegario in aula, ad quam arcessitus fuerat, contigere.
[243] [Sanctus. conscisa ipsi non in synodo,] Dubium non est, quin ibidem sanctus Antistes de gradu, conscissa tunica, fuerit dejectus. Ita enim testatur anonymus num. 46. Verum uti mox examinandum fuit, an Leodegarius fuerit in synodo ab anonymo memorata, dum de nece Childerici interrogatus fuit, ita hic, quod minus est difficile, examinari jam debet, an sanctus Præsul in eadem synodo exstiterit, dum tunica ipsi fuit conscissa. Mabillonius, dum tom. 1 Annalium Benedictinorum pag. 540 præsentem materiam pertractat, affirmantem opinionem amplectitur. Aderant, inquit loco citato, in palatio (dum illuc advenerat Leodegarius) plurimi de more episcopi, quibus in unum convenire, & de Leodegarii causa sententiam ferre mandatum est. Productus in medium Vir sanctus, postquam seorsim regi multa futura prædixisset, tamquam reus in ordinem redactus est, ejus tunica sacerdotali a capite conscissa. Quibus verbis sane aperte indicat, Leodegarium in episcoporum concilio seu synodo de gradu, conscissa tunica, fuisse dejectum. Ne autem, an hoc recitatis verbis certo innuat, dubitari forte queat, tom. citato pag. 541 insuper ait, Leodegario in episcoporum synodo, quam eamdem facit cum synodo, in qua Chramlinus fuit depositus, sacerdotalem dignitatem fuisse abrogatam. Verum illud tam anonymo quam Ursino manifestissime repugnat. Etenim anonymus verbis num. 238 jam recitatis deserte affirmat, Leodegarium in synodo non fuisse, dum ipsi sacerdotalis tunica fuit conscissa. Quod vero ad Ursinum pertinet, is nullam faciens tunicæ Leodegario conscissæ mentionem, diserte pariter affirmat, sanctum Antistitem in concilio seu synodo, ad quam fuerat arcessitus, omnino non fuisse, ut Mabillonius Ursino & anonymo indubie adversetur, perperamque proinde affirmet, Leodegarium in episcoporum concilio seu synodo, conscissa sacerdotali tunica, in ordinem fuisse redactum seu de gradu fuisse dejectum.
[244] Verum, inquies, si non in synodo seu concilio, ubi ergo & a quibus Leodegarius, [sed seorsum a quibusdam episcopis tunica,] conscissa tunica, episcopali dignitate est privatus? Primum, ut jam monui, docemur ab anonymo num. 46; ibi enim ab illo dicitur Leodegarius, cum ei tunica conscissa fuit, non fuisse in synodo seu concilio, sed seorsum cum rege & Ebroïno sermonem habuisse, eisque multa futura, quæ postea evenerunt, prædixisse, ut proinde juxta scriptorem illum tunc sanctus Antistes, licet non in eodem conclavi, in quo synodus, in eadem tamen exstiterit villa regia, ad quam Theodoricus episcopos & regni optimates, ipsumque etiam Leodegarium ad se evocarat. Quod vero ad secundum pertinet, a quibus scilicet Leodegarius, conscissa tunica, episcopali dignitate fuerit privatus, putat Valesius tom. 3 Rerum Francicarum pag. 314 id ab episcopis in Ebroïni gratiam factum esse, quod sane, ut mihi quidem apparet, verosimile est. Episcoporum enim erat episcopum, si quando id justa gravisque ratio exigeret, de gradu dejicere. Episcopi autem, qui Sancto nostro tunicam conscidere, tales verosimiliter fuerint, quos prævie Ebroïnus sciebat vel metu vel principibus placendi adulandique studio Collegam suum, licet insontem, damnaturos, quosque idcirco forte ad locum a synodi consessu separatum evocarit, ut ibidem ab iis Leodegario tunicam conscindendam curaret, quod ante in episcoporum concilio, cui Sanctus fuerat præsentatus, factum non fuisse dolebat, quodque a plena synodo factum iri multo minus sperabat, quod in ea verosimiliter essent non solum aliquot episcopi, sed etiam optimates, qui Leodegarii innocentiam vitæque sanctitatem habebant perspectam, quique proinde lapidem omnem moturi essent, quo propudiosam injustamque sancti Præsulis depositionem impedirent.
[245] Tali arte usum esse Ebroïnum, ut sanctum Leodegarium exauctoraret, [Chrodoberto traditur post occidendus.] suspicari fas est, tum ex eo, quod contra consuetudinem, non in ipsa synodo, sed in privato secessu Sanctus fuerit episcopali dignitate privatus, tum ex eo, quod vafri & subdoli ingenii vir fuerit Ebroïnus, summoque insuper in Leodegarium odio exarserit, cujus explendi nullam occasionem & modum prætermittebat, cujusque etiam tunc non obscurum specimen dedit. Cum enim, ut jam vidimus, Leodegarius seorsum, id est, in loco diverso a consessu synodi, sermonem cum Theodorico rege & Ebroïno tunc haberet, ipsisque multa futura prædiceret, Ebroïnus sanctum Antistitem libere loquentem non ferens, hac brevi, sed aspera oratione, ut Ursinus num. 19 testatur, in eum est invectus: Multum … tibi verborum sublimitas persuadet loquendo, martyr esse suspicaris, ideo te tam temerarium ostendis. Adhuc multum te dilatas, frustra tale desideras habere præmium: nam ut merueris, ita eris accepturus martyrium. Quibus verbis sane Ebroïnus sui in Leodegarium odii novum tunc documentum præbuit. Subdit deinde idem biographus, paucis minoris momenti interjectis, Ebroïnum viro cuidam Chrodoberto Leodegarium in custodiam tradidisse. Anonymus ab Ursino, nonnihil hic iterum diversus, ait regem (vide verba num. 238 recitata) Ebroïnumque, antequam id fieret, diu multumque variis interrogationibus ursisse Leodegarium, ut necis Childerico illatæ conscium se fuisse, fateretur; cumque ex sancto Antistite præter responsum, quo in episcoporum concilio innocentiam suam contestatus erat, nihil aliud valuissent elicere, hunc tandem, conscissa tunica, Chrodoberto cuidam sive Rodoberto jussu Ebroïni non custodiendum, sed perimendum traditum fuisse. Videtur tamen Chrodobertus, dum ei Leodegarius traditus fuit, in mandatis tantum habuisse, ut Sanctum occideret non statim, sed tunc dumtaxat, cum alterum id faciendi præceptum acciperet. Etenim Leodegarii interficiendi mandatum tunc tandem ab aula advenit, cum jam sanctus Antistes in domo ejusdem Chrodoberti versaretur, uti ipsemet anonymus testatur. Quippe num. 47 sic scribit: Et cum memoratus vir (Chrodobertus) eum (Leodegarium) in domum propriam perduxisset; ita in ejus adventu benedictionem cælestem recepit, ut cum omnes illic habitantes, hoc manifeste cognoscerent, peccata propria confitentes relinquerent *, & certatim ad pœnitentiæ medicamenta confugerent, ac deinde num. 48, paucis interjectis, ait: Tandem pervenit dies muneris, in quo persecutionis ejus (Ledoegarii) jam esset finis. Tunc a palatio sententia mandatur * decreti, Leodegarium diutius vivere non debere.
[Annotata]
* al. exsolvit
* al. doli
* i. e. notat Mabil. in margine rebellionis
* al. conscium
* al. addit. dixit
* al. deest Hebroïnus
* al. Chrodoberto & Roberto
* al. deest Hebroïnus
* al. tradi
* al. conscium
* al. conscium
* al. deest relinquerent
* al. mandata
§ XVI. Sanctus Ebroïni jussu anno 678 occiditur, Sarciniique in Artesia terræ mandatur.
[Leodegarius a Chrodoberto benigne habetur, dumque jam] Leodegarius de gradu jam dejectus, & numquam tamen episcopatu dignior, de sorte sua minime dolebat, sed contra non parum gaudebat, quod futurum conspiceret, ut brevi vexationes omnes & supplicia, quæ Ebroïni jussu passus fuerat, felici tandem morte terminaret. Lætabatur … (inquit anonymus num. 46 in fine) Dei Martyr in omni patientia, quia debitam sibi, remunerante Domino, martyrii sentiebat appropinquare coronam. Sanctus scilicet verosimiliter intellexerat ex Ebroïno & Theodorico, aut etiam ex aliis, futurum brevi, ut de medio tolleretur. Nec id tamen brevi futurum erat, si Chrodoberto, cui in custodiam datus erat, integrum fuisset. Hic enim, teste anonymo num. 48, Leodegarii sermonibus ad Dominum conversus, eum pietatis sensum, cum Sancti occidendi mandatum ex aula paulo post allatum est, jam induerat, ut nequidem necis sancto Antistiti inferendæ spectator esse, sustinuerit. Ad hæc idem Chrodobertus, quod Waimirum & Waningum minus mature fecisse, jam vidimus, benigne, ut apparet, Leodegarium, statim ut hunc in custodiam suam acceperat, tractavit. Cum enim Theodorici & Ebroïni mandato ad domum suam Sanctum deduceret, fessumque ex itinere conspiceret, jussit ei in refectionem sitisque restinctionem potum præberi. Id anonymus num. 47, & Ursinus num. 20 üsdem fere verbis testantur. Accidebat nempe Leodegario, ut quibuscumque ab Ebroïno custodiendus, divexandusque traderetur, iis contra curæ venerationique esset. Hac enim, inquit anonymus num. 48, Deus gratia suum Famulum illustraverat, ut, ubicumque exul fuisset traditus, ut ei inferrentur nequitiæ *, versa vice famulabilem illi omnes impenderent reverentiam. Id locum certissime obtinuit, cum primum Leodegarius Chrodoberto in custodiam datus esset.
[247] Etenim tunc Dominus, quo Leodegario Chrodobertum ejusque servos redderet magis benignos, [ad hujus domum, facto in via miraculo,] manifesto, eoque insigni miraculo Famulum suum honorare est dignatus. Jusserat, ut jam docui, Chrodobertus Leodegario potum dari; verum priusquam famulus, cui id injunctum erat, ad Sanctum veniret, ecce, lux ingens circuli in modum e cælo descendens, super caput ejus resplenduit. Hoc prodigio, quicumque id conspexissent, velut mentis impotes effecti, stupore primum hæsere defixi, deindeque ad se reversi, Leodegarium pro vero Dei servo habuere, ejusque sermonibus inflexi ad Deum sese post convertere, ut proinde tunc superna gratia seu divina benignitate acciderit, sanctum Antistitem cordi venerationique esse iis, quibus ab Ebroïno datus fuerat vexandus. Ursinus num. 20 & anonymus num. 47 rem iterum tam consona relatione exponunt, ut inter se fere etiam verbis tenus consentiant: quo autem ex fonte hic eorum tantus nonnullis in locis consensus ortum habeat, num. 26 hujus Commentarii prævii edocui. Ursini verba huc transcribo. Acceptum, inquit, eum (Leodegarium) cum ad suam domum (Chrodobertus) deduceret, cernens eum ex itinere ac infirmitate defessum, jussit ei dari ad refocillandum potum. Antequam pincerna ei assisteret, lumen magnum, quasi in rotæ circulo e cælo descendens, super caput ejus refulsit. Tunc trementes omnes, qui hoc signum viderunt, Quid est, inquiunt, Domine, quod paret super caput tuum, quasi in circuli modum lumen splendidissimum emissum de cælo? quia nobis numquam simile est visum. Ille protinus * in terra adoravit, dicens: Gratias tibi, omnipotens Deus consolator omnium, refero, qui super Servum tuum ostendere dignatus es tale miraculum. Tunc videntes omnes quasi in excessu mentis positi, tandem quidem resumpti *, simul glorificantes Deum omnipotentem, conversi alter ad alterum, dicebant: Vere hic Homo Dei servus est, & pollicebantur, se ad Deum totis virtutibus * tendere. Ita Ursinus quantum ad præsens institutum.
[248] Quod vero pertinet ad promissionem, quam addit de sua ad Dominum conversione eos fecisse, [perductus, multos ad Deum convertit,] qui miraculum jam memoratum aspexerant, vana sane illa & sine effectu non exstitit. Etenim mox subdit, reipsa deinceps Leodegarii sermonibus ad verum Dei cultum plerosque esse conversos, qui e Chrodoberti famulitio essent, ut proin verosimillime inter conversos illos fuerint, qui dominum suum, cum ex aula Sanctum ad ædes suas deduceret, comitati fuerant, quique adeo cælestis luminis Leodegarium prodigiose tunc illustrantis oculati testes exstiterant. Nec solum ii, sed etiam Chrodoberti conjux, omnesque fere consanguinei cum plurimis aliis ad meliorem frugem ejusdem Leodegarii opera fuere reducti. Tunc, pergit num. 20 Ursinus, deinceps ejus (Leodegarii) prædicationibus pæne omnes parentes *, conjunx ac familiæ domus ipsius (Chrodoberti) converti sunt ad Dei cultum: ac per hoc ejus (Leodegarii) famam audientes per circuitum loci concurrebant ad eum verbum salutiferum audire *. Ille vero non cessabat sua prædicatione cunctos instruere, qualiter ad regna cælorum valerent pervenire. Conversiones illas omnes Sanctus operatus est, cum jam ad domum Chrodoberti esset perductus. Sat clare id verbis recitatis innuere videtur Ursinus, aperteque quantum ad domesticorum Chrodoberti conversionem docet anonymus: Et cum, inquit num. 47 in fine, memoratus vir (Chrodobertus) eum (Leodegarium) in domum propriam perduxisset, ita in ejus adventu benedictionem cælestem recepit, ut, cum omnes illic habitantes hoc manifeste cognoscerent, peccata propria confitentes, relinquerent *, & certatim ad pœnitentiæ medicamenta * confugerent. Quamquam autem anonymus his verbis tantum narret, Chrodoberti domesticos ad meliorem vitam a Leodegario fuisse conversos, cum hic ad illius ædes jam esset perductus, non dubito tamen, quin tunc, ut innuit Ursinus, multi etiam alii fuerint conversi, pluresque convertendi fuissent, si diutius vivere sanctum Antistitem Ebroïni crudelitas sivisset.
[249] [allato ab aula mandato,] Verum, teste Ursino num. 21, non multo elapso tempore, postquam Leodegarius in Chrodoberti custodiam traditus fuisset, trucidandi sancti Antistitis mandatum ex aula affertur. Cum autem vereretur Ebroinus, ne quis occiso honos, velut martyri, deferretur, locum, in quo Sanctus post obitum conderetur, hominibus studuit in perpetuum reddere incognitum. Hunc in finem jussum tunc insuper est, ut Leodegarii, cum occisus foret, corpus in puteam in secretiori sylvæ loco prævie quæsitum projiceretur, osque putei terra & lapidibus sedulo obturaretur. Timens, inquit anonymus num. 48, impius Hebroinus, ne a fidelibus Christianis honor ei (Leodegario occiso) impenderetur martyrii, inter * sylvarum condensa jubet perquiri puteum & ibidem corpus ejus immergi trucidatum, quatenus os putei terra vel lapidibus obturatum, incognitum esset hominibus illius sepulchrum. Ita scilicet Ebroïnus insano odio abreptus Sancto nostro volebat non solum vitam eripere, sed & omnem insuper post obitum populi venerationem, utpote qua suam sibi injustitiam crudelitatemque in Virum sanctissimum exercitam tacite exprobrandam putabat. De hac arte, qua Ebroïnus, dum Leodegarium occidi jussit, nomini suo studuit consulere, ne verbo quidem meminit Ursinus, differtque hic insuper ab anonymo in alio gravioris momenti adjuncto. Ait enim, Ebroïnum Sancto necem illaturum quatuor velocissimos equites submisisse, eosque Leodegarium ex ædibus Chrodoberti eductum obtruncasse; contra vero anonymus affirmat, Chrodobertum, allato Leodegarii occidendi præcepto, necis Sancto inferendæ ministerium, cum ipse, aliquantulum jam ad meliora conversus, crudele spectaculum cernere non sustineret, quatuor e famulis suis delegasse, ut hic ambo biographi non tantum inter se dissentiant, sed & pugnare videantur.
[250] [occiditur] Ast utri assentiendum est? Quamquam id pro certo nequeam edicere, anonymo tamen assentiri malim. Licet enim hic sermo sit de re gesta in Atrebatensi territorio tam a diœcesi Augustodunensi quam Pictaviensi procul dissito, ac proin in ea non tantum Ursinus, sed etiam anonymus a vero aberrare facile potuerit, videtur tamen hic, cum narrationem suam pluribus, quam ille, adjunctis vestiat, accuratiori notitia, quæ Leodegarii martyrium comitata sunt, habuisse perspecta, atque adeo potiorem fidem mereri. Vide etiam, quæ de Ursino num. 106 hujus Commentarii prævii docuimus. Porro adjuncta illa plura, quibus anonymus narrationem suam vestit, præter jam memoratum de puteo, ut in hunc Leodegarii occisi corpus projiceretur, ab Ebroïno quæri jusso, duo sunt numero præcipua. Primum est, Chrodoberti uxorem, allato Leodegarii occidendi mandato, vehementer doluisse, quod viro suo injunctum esset, sanctum Hospitem necandum curare; hanc autem consolatum esse Leodegarium, promisisseque, necem suam nequaquam ei in malum, sed in bonum cessuram, modo hæc ejus corpus sepulturæ tradi curaret; alterum est, quatuor famulos, quibus a Chrodoberto ministerium cædis Leodegarii delegatum erat, non invenisse, cum Sanctum necandum ducerent, puteum antea quæsitum, in quem occisi corpus juxta Ebroïni mandatum projicere statuerant. Ceterum, postquam hoc postremum adjunctum narravit anonymus, reliqua ejus de morte Leodegarii narratio cum Ursiniana apprime congruit. En illam in compendium redactam. Leodegarius per varia loca incognita in mediam sylvam deductus, memoratos viros quatuor, a quibus necandus erat, ipse commonuit, ut, quod haberent in mandatis, id ipsi exsecutioni mandarent. Tum tres ex illis ad Leodegarii pedes provoluti veniam & indulgentiam petiere; quartus vero, stricto gladio, paratus adstabat ad Sanctum necandum. Hic omnibus, qui se divexarant, suisque interfectoribus bene precatus, gratiis Deo actis, quod ad ultimum hunc diem pervenisset, implorata Christi misericordia, cervicem obtulit, quam præcidit ille, qui, ut mox dixi, paratus ad id faciendum adstabat.
[251] Sylva, in qua S. Leodegarius interfectus est, [in sylva etiam hodie] hodie quoque, inquit Mabillonius tom. 1 Annalium Benedictinorum pag. 541, sancti Leodegarii nomine insignis est in pago Atrebatensi. Idem cum pluribus aliis recentioribus auctoribus affirmat Cointius in Annalibus ecclesiasticis Fran corum ad annum 678 num. 3. Per pagum seu territorium Atrebatense hic debet intelligi, non hodiernum gubernium seu castellania Atrebatensis, sed ille terrarum tractus, qui olim, ut Malbrancus lib. 2 de Morinis cap. 57 docet, Austrebates, Ostrebates & Adarctenses, ac proin præter hodiernum gubernium Atrebatense nonnullas alias regiones, partemque etiam Picardiæ complectebatur. Etenim, uti infra docebimus, locus, in quo S. Leodegarii occisi corpus Chrodoberti uxor, ut mox dicetur, sepeliendum curavit, duabus circiter leucis horariis abest a gubernio seu territorio hodierno Atrebatensi; verosimile autem non apparet, sylvam, in qua Leodegarius fuit occisus, tanto intervallo abfuisse a loco, in quo statim a nece fuit sepultus, ac proin per pagum Atrebatensem, in quo sita est sylva, quam Sanctus pro palæstra habuit, intelligi non debet castellania Atrebatensis, sed extensior ille terrarum tractus, quem jam designavi, quemque brevitatis simul & distinctionis causa territorium Atrebatense antiquum deinceps nominabo. Porro dubium non est, quin seculo XI & XII in territorio Atrebatensi antiquo sylva exstiterit sancti Leodegarii nomine insignis; Baldericus enim Noviomensis ac Tornacensis episcopus lib. 1 Chronici Cameracensis & Atrebatensis cap. 20 sub finem sic scribit: In territorio Atrebatense transductum (Leodegarium) decollari fecit (Ebroïnus) in loco, qui dicitur Silva sancti Leodegarii. Hic autem scriptor seculo XI exeunte & XII ineunte floruit, eratque insuper ex nobili Artesiæ familia, ut adeo id, quod hic scripsit, apprime novisse videatur, errorisque merito nequeat haberi suspectus.
[252] Verum tabulæ omnes geographicæ præteriti æque ac præsentis seculi, [S. Leodegarii dicta,] quas quidem ego ad manum habeo, nullam omnino sylvam iis in regionibus, quæ territorio Atrebatensi antiquo possint attribui, S. Leodegarii nomine distinguunt, ac proin dubium forte cuiquam videbitur, an Mabillonius aliique auctores verum prædicent, dum affirmant, sylvam hodie quoque sancti Leodegarii nomine insignem esse in pago Atrebatensi. Quod ad me attinet, puto a Mabillonio id dici, quod res est, quidquid ex tabulis geographicis possit argui. Sæpe enim geographi in tabulis geographicis, quas conscribunt, suo quasque nomine sylvas non distinguunt, præsertim si hæ vicum homonymum sibi habeant adjunctum. Sic, Martiniero in Dictionario geographico teste, in Belsia, Galliæ tractu, sylva S. Leodegarii nomine insignita existit cum vico homonymo, hancque nihilominus Blavius & Jonssonius in tabulis geographicis Belsiæ a se conscriptis Leodegarii nomine non distinguunt, solum vicum homonymum sylvæ adjacentem nominasse contenti. Id ipsum ab his aliisque geographis sæpe etiam alibi fieri observo, ac proin ex eo, quod tabulæ geographicæ nullam omnino sylvam, quæ in territorio Atrebatensi antiquo sita sit, sancti Leodegarii nomine distinguant, consequens non est, ut in eodem territorio nulla sit reipsa sylva Leodegarii nomine hodieque insignis. Ast, inquies, qua ergo plaga territorii seu pagi Atrebatensis antiqui sita est sylva illa S. Leodegarii nomine insignis? Respondeo: Versus caput fluvii Quantiæ, Gallice la Canche, situs est vicus S. Leodegarii dictus, ab eoque, ut in recentiori Picardiæ Septemtrionalis, & Artesiæ tabula geographica a Guilielmo de L'iste, academiæ regiæ scientiarum Parisiensis membro, confecta notatum invenio, sylva non mediocris haud procul abest. Hanc ego puto Leodegarium pro martyrii palæstra habuisse, proptereaque ejus nomine etiam hodie esse insignem. Idcirco autem id puto, quod, ut infra ostendam, S. Leodegarius in vico proxime memorato fuerit sepultus, verosimileque appareat, locum, in quo fuit sepultus, haud procul abfuisse a loco seu sylva, in qua fuerat necatus. Aliud hactenus non suppetit, quo situm sylvæ, in qua Leodegarius occisus fuit, certius determinem. Venio nunc ad adjuncta Sancti necem proxime secuta.
[253] [sepeliturque] Hanc una cum illis num. 22 Ursinus, cui anonymus verbis tenus fere iterum consentit, in hunc modum exponit: Cum hæc (Leodegarius) diceret, percussor extendens gladium, amputavit caput ejus, & erectum corpus ejus substitisse, quasi unius horæ spatio dicitur. Sed cum nondum eum gladiator cadere cerneret, ipsum pede percussit, ut vel sic citius in terram decideret. Sed non post multum percussor ejus arreptus a dæmonibus & mente captus, a * Dei ultione percussus in ignem se projecit, ibique vitam finivit. Ita scilicet mox ulciscebatur Dominus Famuli sui jam occisi injuriam, qui, cum viveret, tot opprobria totque vexationes ab Ebroïno inultus fuerat perpessus, idque sine ulla sua culpa, quod nec inficiari puto Valesium, dum tom. 3 Rerum Francicarum, narrata Leodegarii nece, sacrarumque ejus exuviarum translatione, pag. 317 sic scribit: Qui Antistes (Leodegarius) felicior videtur futurus fuisse, & cruentam mortem evasurus, si ecclesiæ tantum suæ curam egisset, nec se reipublicæ miscuisset. Licet enim hæc nonnihil crudior sit locutio, insinnareque quodammodo videatur, Leodegarium diris suppliciis, quæ ab Ebroïno passus est, ansam saltem præbuisse, mox tamen ipse Valesius, quo Sanctum a culpa eximat, subdit, eum non potuisse non reipublicæ se immiscere, quod sane indubium apparet. Nec enim Leodegarius, ut mihi quidem videtur, sese reipublicæ negotiis immiscuit, nisi cum id evidens Ecclesiæ utilitas, suique officii ratio exigeret, cujus rei causa cum pravis Ebroïni consiliis subinde cogeretur obsistere, implacabile in se hominis, sibi a quoquam resisti non ferentis, odium, sinistras suspiciones, sævissimasque persecutiones concitavit, ut adeo Leodegarius non aliquo suo merito, sed sola Ebroïni malitia extrema quæque supplicia, mortemque tandem ipsam fuerit perpessus. Sed hæc pro Sancto nostro a culpa eximendo dicta sufficiant: institutum prosequor. Chrodoberti uxor, cui, ut docuimus, necem suam Sanctus, si corpus suum ipsa sepeliret, in bonum cessuram promiserat, officio suo hic minime defuit. Sacras enim sancti Martyris exuvias, cum non diu occisus esset, in oratorio villæ, cui Sarcingum seu Sarcinium nomen erat, sepulturæ mandandas curavit. Rem post verba proxime recitata, nullis aliis præmissis, sic narrat Ursinus: Tunc (divinitus punito non diu post mortem Leodegarii impio ejus interfectore) jussu conjugis hujus viri Chrodoberti in quamdam villam, Sarcingo nomine, cum magno fletu plangentium a ministris (Chrodoberti) deportatus est; in hujus fæminæ (conjugis Chrodoberti) decretum * cum vestibus, in quibus trucidatus fuerat, in parvulo oratorio beatus Martyr est sepultus.
[254] Villa, in cujus oratorio Leodegarius hic sepultus dicitur, [in vico territorii Atrebatensis] verosimillime non pro prædio rustico, sed, ut sæpe alias apud medii ævi scriptores, pro vico accipitur. Situs hic haud dubie erat in diœcesi Atrebatensi, cum diœcesi Cameracensi tunc unita. Perspicuum id fit ex disceptatione inter Vindicianum Atrebatensis, Ansoaldum Pictaviensis & Ermenarium Augustodunensis ecclesiæ episcopos de corpore S. Leodegarii post obitum Ebroïni exorta. In ea enim Vindicianus Atrebatensis episcopus sacrum Leodegarii corpus ecclesiæ suæ vindicare eo nomine conatus est, quod in diœcesi sua jaceret sepultum. Testatur id anonymus in Translatione Sancti nostri per Audulphum abbatem conscripta. Tunc, inquit num. 58, Vindicianus præsul Atrebatensis, in cujus fuerat (Leodegarius) diœcesi interfectus, dicitur respondisse: Nequaquam ita fiet, ut vos (Ansoalde & Ermenari) sancti pontifices locuti estis; sed mihi donetur facultas hujus Beati corpus habere *, quoniam huic loco decus * est, in quo dignatur requiescere. Quibus ex verbis etiam intelligitur, sylvam, in qua Sanctus necatus fuit, in diœcesi Atrebatensi sitam pariter fuisse. Ast, inquies, quis est ille diæceseos Atrebatensis vicus, in cujus oratorio Leodegarii occisi corpus fuit sepultum? Iis in partibus, quæ territorio Atrebatensi antiquo accenseri queunt, duo sunt vici Leodegarii nomine insignes, quibus sancti Antistitis sepultura adscribitur. Horum alter ad fontes fluvii Alteiæ in Picardia, alter versus caput Quantiæ in Artesia situs est; in priori Mabillonius Seculo 2 Benedictino in Annotatis pag. 705; in posteriori vero Bailletus tom. 3 Vitarum col. 28 in margine Leodegarium innuit fuisse sepultum.
[255] Huic autem auctori, non illi, quantum opinor, [versus caput Quantiæ sito,] hic assentiendum est. Etenim vicus, in quo Leodegarius sepultus fuit, ætate Balderici supra laudati, cum Chronicum suum scriberet, in confiniis episcopatus Cameracensis & Morinensis situs erat. Leodegarius, inquit hic scriptor Opere, libro & capite num. 251 citatis, sepultus est in villa, quæ dicitur Sercin, quæ est in confinio Cameracensis episcopii & Morinensis, ac proin sepultus non est in vico S. Leodegarii ad fontes Alteiæ sito; hic enim ætate Balderici dici non potuit in confinio Cameracensis episcopii & Morinensis situs esse, quod sic ostendo. Ætate Balderici episcopatus Cameracensis usque ad annum 1094 cum Atrebatensi fuit unitus; Morinensis vero diœcesim hodiernam Iprensem, Audomaropolitanam, & Boloniensem complectebatur; certum autem est, nec in confiniis episcopatus Cameracensis & Iprensis vel Audomaropolitani vel Boloniensis, nec in confiniis episcopatus hodierni Atrebatensis & Iprensis vel Audomaropolitani situm esse vicum S. Leodegarii ad fontes Alteiæ in Picardia, ac proin ætate Balderici indubie hic dici non potuit situs esse in confinio Cameracensis episcopii & Morinensis, nisi forsan nunc dici queat situs esse in confiniis diœcesis hodiernæ Atrebatensis & Boloniensis. Verum nec id dici potest. Etenim diœcesis Boloniensis, ut tabula geographica provinciæ ecclesiasticæ Rhemensis tom. X Galliæ Christianæ auctæ præfixa exhibet, ab Atrebatensi sejungitur linea fere recta a capite Quantiæ Gravelinam versus ducta; nullus autem in diœcesi Boloniensi tractus est, a quo vicus S. Leodegarii ad fontes Alteiæ minus distet, quam a tractu capiti Quantiæ adjacenti, distatque nihilominus ab hoc tribus circiter leucis horariis, ac proin dici nequit in confiniis diœcesis Atrebatensis & Boloniensis esse situs. Hinc porro ulterius consequitur, ut vicus, in cujus oratorio Leodegarii occisi corpus fuit sepultum, non sit vicus S. Leodegarii dictus ad fontes Alteiæ, sed vicus homonymus versus caput Quantiæ situs, qui juxta tabulam geographicam Guilielmi de L'isle num. 252 laudatam duabus circiter, ut jam ante docturum me monui, leucis horariis a Castellania seu gubernio hodierno Atrebatensi versus Occidentem, totidemque fere Dulenco, Gallice Doulens, Picardiæ oppido, versus Septemtrionem abest, maximeque vicinus existit diœcesi Boloniensi. Sed hæc de loco, in quo Leodegarii occisi corpus inhumatum fuit, dicta sufficiant: inquirendum nunc est in annum, ipsumque diem, quo Sanctus fuerit necatus. A die emortuali duco initium.
[256] [die quidem 2 Octobris,] In Vita Sancti per Ursinum conscripta, quam secundo loco edituri sumus, verbis num. 253 recitatis proxime subjicitur, factum esse id, quod prævie narratur, quinto die Nonarum Octobrium. Ita scilicet exprimitur in codice nostro Ms., qui notatur Q.Ms. 5. Verum in altero nostro codice itidem Ms., qui signatur P.Ms. 159, in editione Chesniana, Mabilloniana, omnibusque nostris Mss. apographis legitur: Sexto die Nonarum Octobrium. Ad hæc Surius & anonymus Morbacensis, qui Ursinum interpolarunt, sexto Nonas Octobris Leodegarii mortem collocant, unde consequens est, Ursiniana apographa, quibus ambo illi scriptores usi sunt, Chesnianæ & Mabillonianæ editioni nostrisque Mss. apographis conformia fuisse. Quare, cum tot apographa, in quibus pingitur sexto die Nonarum Octobrium, præponderare indubie debeant uni codici nostro Ms., in quo habetur quinto die Nonarum Octobrium, puto ego, Ursinianum textum, in quo sexto die Nonarum Octobrium legitur, pro genuino esse habendum, atque adeo Leodegarium sexto Nonas, id est, 2 Octobris esse occisum. Finitur quidem Vita Sancti nostri per anonymum conscripta sequenti apud Mabillonium clausula: Consummatum est sancti Leodegarii martyrium quinto Nonas Octobris &c, unde quis forte contendat, genuinum non esse Ursini textum, quem pro tali habendum esse jam diximus, atque adeo Leodegarium non 2, sed III Octobris esse occisum. Verum clausula illa abest ab omnibus nostris Mss., præterquam a Ms., quod desumptum notatur ex Ms. Ultrajectino S. Salvatoris. Quod si tamen velis, præfatam clausulam ad genuinum anonymi textum spectare, non equidem vehementer refragabor, sed dico, hanc in laudato nostro apographo Ms. Ultrajectino non ad quintum, sed ad sextum Nonas Octobris Leodegarii martyrium referre.
[257] [non tertio;] Idem etiam pronuntio de clausula, qua terminatum erat anonymi apographum, quod tom. 3 Rerum Francicarum ad res Francicas illustrandas Valesius adhibuit. Ibi enim hic auctor pag. 315 Leodegarii mortem ex anonymi relatione ad VI Nonas, seu secundum Octobris diem consignat, ut adeo hæc clausula anonymi apud Mabillonium quantum ad diem, cui Leodegarii martyrium affigit, genuina forte non sit, ac proin ex ea confici non possit, vel genuinum non esse Ursini textum, quem pro genuino proponimus, vel Leodegarium non secundo, sed tertio Octobris die esse occisum. Neque est, quod opponas, Sanctum Calendario sub initium seculi IX concinnato, parisque vetustatis Martyrologio Gellonensi apud Dacherium tom. 2 Spicilegii recentioris editionis exstantibus ad diem III Octobris inscribi. Sæpe enim Sancti, quod adhuc alibi in hoc Commentario monui, ad alios dies, quam quibus defuncti sunt, Kalendariis Martyrologiisque inscribuntur. Ceterum cum apud Ursinum, narrata Leodegarii sepultura, in Mss. nostris apographis proxime sequatur: Hoc vero die sexto Nonarum Octobrium actum esse creditur: dubitabit forte aliquis, an verba illa ad solam Sancti sepulturam non referantur, ac proin an is non citius quam 2 Octobris die fuerit necatus. Verum verba illa uno tenore subjiciuntur non tantum narrationi sepulturæ, sed etiam narrationi mortis Leodegarii, ac proin ad hanc æque quam ad illam referenda videntur. Non esse autem, cur dubitetur, an Sanctus non citius, quam 2 Octobris die fuerit necatus, fieri videtur vel ex eo perspicuum, quod mors ejus a nullo omnino scriptore sive antiquo sive recentiore ad diem anteriorem referatur. Accedunt bina Mss. anonymi vetustioris apographa, illud scilicet, quo, ut dixi, usus est Valesius, & nostrum Ultrajectinum num. præcedenti laudatum, in quibus ambobus Leodegarii martyrium, uti jam innui, ad secundum Octobris diem apertissime refertur. Adde etiam anonymum Morbacensem, qui diserte affirmat, Leodegarium 2 Octobris die esse occisum. En ejus verba: Adoratæ Trinitati custodiendam animam sexto Nonas Octobris (Leodegarius) reddidit. Atque ita definitus jam est dies, quo Leodegarius necatus est, restat, ut & annum definiamus.
[258] [anno vero 678, qui tamen ex Sigeberto] Ursinus num. 21 & 22 innuit, Leodegarium non post multum temporis a synodo, quam Theodoricus, ut § præcedenti docui, anno 678 convocavit, jussum esse occidi, reque ipsa tunc occisum fuisse; unde recte consequi videtur, Sancti necem anno 678 esse affigendam. Si enim hæc in annum 679 differatur, consequens erit, Leodegarium, prout ex jam dictis facile est colligere, uno amplius anno post synodum anni 678 esse interfectum. Tantum autem temporis spatium inter Sancti necem & prædictam synodum pati non videtur illud non post multum temporis ab eadem synodo elapsum, cum Leodegarius, teste Ursino, de medio fuit sublatus, ac proin apparet, necem ejus anno 678 debere innecti. Scriptores Galliæ Christianæ auctæ, qui sibi Mabillonium Sæculo 2 Benedictino in Annotatis pag. 705 prælucentem habuere, tom. 4 col. 354 putant, partim ex anonymo & Ursino, partim ex Sigeberto colligi posse, Leodegarium vere occisum fuisse anno 678, quem hic ei emortualem etiam statuimus. En illorum, quo id probare nituntur, ratiocinium: Uterque (anonymus & Ursinus) Ebroïnum obtruncatum fuisse asserit, transacto a passione S. Leodegarii spatio trium pæne annorum: Ebroïnus porro exstinctus est anno regni Theodorici nono ex Sigeberto, Christi 681. Ergo sanctus Martyr capite truncatus est anno 678. Verum quamquam id, quod laudati scriptores allato ratiocinio contendunt, partim ex anonymo & Ursino, partim ex Sigeberto colligi forte possit, si cum Sigeberto solum comparetur triennium fere, quod juxta anonymum & Ursinum a passione Leodegarii ante necem Ebroïni effluxit; fieri tamen id non potest, si cum eodem Sigeberto alia etiam conferantur anonymi & Ursini asserta. Si enim Ebroïnus, ut Sigebertus notat, exstinctus sit Theodorici anno nono, ex hac epocha cum aliis assertis anonymi & Ursini comparata consequi videtur, Leodegarium non anno 678, sed 679 fuisse necatum. Etenim juxta Ursinum num. 22 & anonymum num. 50 Leodegarii corpus Sarcinii sepultum jacuit annis duobus & dimidio, eoque tempore elapso, de terra fuit levatum atque ad agrum Pictaviensem translatum, quod proinde acciderit mense Aprili anno a Leodegarii nece tertio.
[259] [cum biographis nostris collato non probatur.] Porro juxta anonymum & Ursinum Ebroïnus paulo ante Leodegarii ad solum Pictaviense translationem fuit occisus, quod proin verosimillime contigerit mense circiter Martio, anno a Leodegarii nece pariter tertio. Quapropter, si Ebroïnus, ut Sigebertus scribit, anno nono Theodorici fuerit interfectus, consequens est, ut id acciderit anno 682. Cum enim juxta § VIII hujus Commentarii prævii & chronologiam passim nunc ab omnibus eruditis, ipsisque Galliæ Christianæ auctæ scriptoribus & Mabillonio (vide num. 82 hujus Commentarii prævii) receptam Theodoricus tantum possit regnare cœpisse anno 673 jam ad ultimos quatuor menses aut paulo amplius provecto, annus regni ejus nonus mense Martio notatus convenit in annum Christi 682, quo proinde, si vera hic sit Sigeberti chronologia, Ebroïnus e medio fuerit sublatus. Quod si autem ab anno 682 ad mensem Martium circiter provecto anni duo cum dimidio, quo tempore Leodegarius ante necem Ebroïni Sarcinii jacuit sepultus, ordine retrogrado computentur, descendendo venitur ad annum 679 majori sui parte præterlapsum, ut adeo ex anno Theodorici nono, quem Sigebertus Ebroïno emortualem statuit, cum assertis anonymi & Ursini comparato, consequens sit, Leodegarium non anno 678, sed 679 esse occisum. Neque est, quod reponas, Ebroïnum anno Theodorici nono, non mense Martio vel Aprili, sed Decembri vel Novembri forte esse occisum, sic enim is, cum certe necatus sit ante Leodegarii translationem, interfectus foret duobus annis totidemque circiter mensibus post necem Leodegarii, quod tempus a mense Decembri vel Novembri anni 681 ordine retrogrado computatum perducit ad annum 679 ad mensem circiter Septembrem vel Octobrem provectum, ac proin etiam sic consequens erit ex Sigeberto cum biographis nostris collato, Leodegarium non anno 678, sed 679 esse occisum. Nequit ergo partim ex his, & partim ex illo colligi annus, quem Leodegario emortualem statuimus, imo cum hinc contra sequatur, Sanctum, ut ostendimus, anno 679 esse necatum, Sigeberti chronotaxim hic cogor deserere tum ob argumenta, quibus Leodegarii mortem anno 678 jam ante affixi, tum ob chronologiam apud omnes nunc receptam, juxta quam Leodegarii mors eidem anno 678 innectitur.
[Annotata]
* i. e. injuriæ
* al. pronus
* al. resumpto spiritu
* al. viribus
* i. e. consanguinei
* al. addit. cupientes
* al. deest relinquerent
* al. lamenta
* al. in
* al. ae
* al. & … decreto
* al. habendi
* al. datus
§ XVII. Sanctus post mortem miraculis inclarescit: horum famam impedire nititur Ebroïnus, infeliciterque anno 681 occiditur.
[Varia fiunt ad Sancti tumulum miracula, quorum fama] Quemadmodum Ebroïnus nisus fuit, ut Leodegarius in vivis adhuc superstes necis Childerico illatæ conscius fuisse crederetur, ita verosimiliter etiam studuerit, ne Sanctus jam e vivis sublatus crimine illo innoxius ac proin injuste necatus fuisse putaretur. Et vero viro astuto & vafro artes & fallaciæ non deerant, quibus forte ab hominum plerorumque cognitione removere potuisset Sancti innocentiam. Verum hanc ipse Dominus brevi tot miraculis ad Leodegarii tumulum patratis contestatus est, ut ex iis quisque facile potuerit intelligere, Sanctum minime reum criminis exstitisse, cujus obtentu fuerat occisus. Miracula illa anonymus noster ex relatione Audulfi abbatis sibi submissa in genere his verbis num. 51 commemorat: Qui venerabilis Martyr (Leodegarius) multas turbas languentium & diversis infirmitatibus detentas venientes ad ejus venerandas orationes sanavit, claudis etiam gressum dedit, cæcis lumen tribuit, obsessos a dæmonibus mundavit, multisque virtutibus in hujus loci, in quo Sanctus jacebat sepultus, venerando habitaculo emicuit. Subdit deinde eodem num. in particulari miraculum, quod, implorato Leodegarii patrocinio, patratum est in favorem æditui ecclesiæ Sarciniensis, in qua Sanctus jacebat sepultus, additque num. 52, tunc evenisse, ut præclara beati Martyris sanctitatis fama magis magisque percrebresceret, hancque Ebroinum paulo post facta ad Sancti tumulum miracula non latuisse. Quæ deinde narrat, innuunt Ebroïnum rumore de miraculis Leodegarii invocatione patratis longe lateque sparso non parum fuisse commotum. Eo fere ejus recidit narratio.
[261] Ebroïnus sive reipsa de dicti rumoris percrebrescentis veritate dubitaret, [Ebroïnus excitus, mittit, qui in ea inquirat, hocque divinitus] sive saltem miracula, quæ ad Leodegarii tumulum fieri audiebat, exactiori notitia cuperet habere perspecta, fidum hominem ad sancti Antistitis tumulum clam submisit, qui in rei veritatem inquireret, certaque ad se referret. At speculator ille, domino suo non absimilis, sua in Sanctum Deumque irreverentia supremum sibi exitium concivit. Etenim Sarciniensem ecclesiam ingressus, locumque, in quo Leodegarius jaceret, edoctus, nullam Sancti locique sacri rationem habuit, sed superbia tumidus, terram in beati Martyris despectum pede percussit, virtutemque ullam mortuo competere negavit. Hinc factum est, ut infelix ille, Deo, ut apparet, injuriam sibi Sanctoque suo illatam ulciscente, in itinere, antequam Ebroïno visa & audita renuntiare posset, misere perierit, magno suo malo expertus, quanta sanctus Martyr, quod ante agnoscere noluerat, virtute polleret. Prodit, ut mox innui, hæc omnia, aut certe insinuat, loco proxime citato anonymus, additque num. 53, Ebroïnum, audita Dei de homine a se emisso vindicta, pudore suffusum, rem cum nemine, præterquam cum conjuge, communicare ausum fuisse, ne, crescente Leodegarii gloria, sua decresceret ac minueretur.
[262] [morte multato, ipsemet, dum Sancti gloriam] En ipsa hac de re anonymi verba: His, quæ de homine a se emisso evenerant, ita cognitis, Ebroïnus nequissimus tacito corde retinebat, & tremens intra se verecundia, præter conjugem, nemini manifestare audebat, ne forte, crescente gloria Martyris, sua, qui tale lumen extinguere cupivit, esset diminuta in populis. Verum quanto magis ille miser, Ebroïnus scilicet, famam de pœna exploratori suo divinitus inflicta, deque aliis Leodegarii miraculis cuperet exstingui, tanto magis hæc invalescebat & quaqua versum spargebatur. Hinc Ebroïnus, ut rem, quam nomini suo maxime noxiam putabat, impediret, malum etiam minatus est his, qui aliqua Leodegarii miracula comperissent, si comperta vulgassent, quæ vel pro falsis habebat ipse, vel certe pro falsis haberi volebat, & ne a quoquam scirentur, crederenturque, metuebat. Innuit iterum hæc omnia num. proxime citato anonymus. At dum Ebroïnus Leodegarii gloriam apud homines ita impedire conatur aut exstinguere, ipsemet inopinato exstinctus est, a primariæ scilicet notæ Franco, cui cum omnes fere fortunas eripuisset, vitam etiam eripere cogitabat, gladio percussus. Valesius tom. 3 Rerum Francicarum pag. 332 anonymi nostri ad num. 54, 55 & 56 verba partim contrahens, partim interpretans, rem sic exponit: Francus optimas, qui tum functionem fiscalem obibat, pecuniam publicam interceperat. Quam prædæ sævitiæ que occasionem nactus Ebroïnus, eum omnibus fere prædiis suis possessionibusque spoliavit: nec contentus hac multa homini insuper graviora minabatur.
[263] [obscurare nititur, ab Ermenfrido infeliciter] Intelligens itaque optimas, nudo jam sibi mortem cruentam, aut saltem inops exsilium imminere, a desperatione animum sumit, & Ebroïnum inopinantem interficere constituit. Solebant tum laïci diebus Dominicis matutinis hymnis, qui in ecclesia decantabantur, interesse. Die ergo Dominica mane ante lucem ad ostium Ebroïni egressum observat armatus, ut ad Missarum matutinarum sollemnia procedentem obtruncet, vixque egressum limine ex improviso prosiliens interimit. Eum in modum Ebroïnus, qui gladio multos interfecerat, gladio & ipse in capite percussus periit. Infelix, qui tantis honoribus auctus, & in toto orbe fama notissimus, dum non vult inimicis parcere, dum injurias suas omni ratione vindicat, magnosque sacerdotes ac proceres crudeliter interimit, excelsam, & quanta nemini ante Francorum fuerat, gloriam atque potentiam cum vita amisit. Ita Valesius, ut jam innui, ex anonymo, a quo hic nihilominus nonnihil dissentit secundus Fredegarii continuator, qui initio seculi VIII floruit, ac proin cum ab ætate Ebroïni non multum abfuerit, sitque aliunde in rebus narrandis satis exactus, fidem integram videtur mereri. Vocat hic Ebroïni interfectorem Ermenfridum & cap. 98 sic scribit: Ebruïnus quoque magis atque profusius crudeliter Francos opprimebat, donec tandem aliquando Ermenfrido Franco minas parat, id est, notat Bouquetus, negotia facessit seu insidias molitur, resque proprias tollere disponit. Consilio cum suis patrato, nocte collecta manu sociorum, per noctem super eum consurgens, Ebruïnum interfecit: quo perempto, ad Pippinum ducem in Auster cum muneribus suis pervenit. Auctoris hujus narratio Valesio probatur. Hac enim præmissa, tom. citato pag. 333 subdit: Certe admodum verisimile est, unum hominem, nullis consilii participibus, nullis adjutoribus, tantum facinus (Ebroïni interfectionem) ausurum & tam facile exsecuturum, ac tam feliciter evasurum non fuisse. Verum, sit ita: Ebroïnum non interfecerit Ermenfridus, nisi aliis in sceleris societatem sibi adjunctis, non propterea tamen laudatus Fredegarii Continuator pugnat cum anonymo, cum hic non edicat, sceleris sui socios Ebroïni interfectorem non habuisse. Examinanda nunc accuratius est mortis Ebroïni epocha.
[264] Annus, quo hic interfectus est, optime colligitur ex Leodegarii anno emortuali, [anno 681 necatur.] & ex tempore, quod inter hunc & Ebroïni necem intercessisse, ex anonymo nostro intelligitur. Id quidem jam in antecessum ob materiæ connexionem num. 259 satis innui, at nunc hic proprio suo loco luculenter ostendo: Annus Christi 678 ad 2 Octobris provectus Leodegario, ut vidimus, emortualis fuit; Ebroïni autem cædes, ut anonymus innuit, contigit paulo ante Leodegarii ex ecclesia Sarciniensi ad solum Pictaviense translationem, ac proin paulo ante Aprilem anni 681, cum hæc mense illo & anno facta sit, uti § præcedenti docuimus, sequentique pluribus docturi sumus. Porro cum a 2 Octobris anni 678 usque ad Aprilem anni 681 anni duo cum dimidio excurrant, consequens est, intercessisse inter annum Leodegarii emortualem & Ebroïni cædem annos fere duos cum dimidio, ac proin hunc anno Christi 681 esse necatum, idque paulo ante mensem Aprilem. Hinc jam colligas, quod adhuc ante monui, annum nonum regni Theodorici III, cum anno 681, mense Septembri circiter, inchoatus tantum fuerit, conjungi non posse cum anno, quo necatus est Ebroïnus; annos vero fere tres, quos anonymus inter Leodegarii & Ebroïni necem intercessisse num. 55 innuit, annos duos integros cum quinque circiter mensibus complecti. Ceterum annus, quem hic Ebroïno emortualem statuimus, utcumque ex Chronico S. Medardi Suessionensi, quod tom. 2 Spicilegii Dacheriani recentioris editionis insertum exstat, confirmari potest. In eo enim sic legitur: Anno DCLXXXI. Ebroïnus princeps Francorum & dux, præfectus palatii, & major-domus interfectus est. Anno, quo Ebroïni cædes contigit, ita examinato, lubet nunc nonnullorum eruditorum de Ebroïno proferre judicia, ut ex iis queat studiosus lector dispicere, an merito, an immerito virum illum celeberrimum biographi nostri subinde tetris coloribus depingant.
[265] Pagius in Criticis ad annum 681 num. 27, [Licet scriptores omnes Ebroïno multa scelera] narrata Ebroïni nece, sic pronuntiat: Præfecturam palatii sub Clothario III primum, ac deinde sub Theodorico ejus fratre gessit Ebroïnus; vir crudelis, rapax, perfidiosus, qui inimicos suos jugulare fas duceret, cunctosque sibi suspectos perdere; quod sub Theodorico rege, homine hebeti, perfecit eo licentius atque facilius, quod, ei inani nomine servato, regni administrationem in se transtulerat. Remittit deinde pro quibusdam vitiis ac virtutibus, quibus Ebroïnus erat præditus, ad Hadrianum Valesium, cujus & nos infra hac in re judicium laudabimus. Baronius in Annalibus ecclesiasticis ad annum 687 num. 6 Ebroïni mortem hoc modo annuntiat: Quod ad res Francorum pertinet, eodem anno, maximo malo purgantur Galliæ, cum truculentus carnifex, Sanctorum sanguine ebrius, Ebroïnus occiditur: tertio namque anno a sancti Leodegarii martyrio trucidatur ab Ermenfrido. Gerardus Du Bois in Historia ecclesiæ Parisiensis, narrato infolici Ebroïni exitu, subdit: Is exitus Ebroïni fuit viri audacissimi, qui nihil reliqui fecit, ut summam sibi in regno potestatem faceret, quique magnas virtutes plurimis gravissimisque vitiis obscuravit, primus omnium præfectorum palatii, regiam despiciens auctoritatem, suo nutu omnia regere cœpit; etsi enim antea magna jam præfectis auctoritas, non ea tamen, ut sub ea gemeret abolita potestas regum, quorum magis se crederent consiliarios, quam moderatores. Ita omnes plane scriptores tum recentiores tum antiquiores, quos quidem ego potui consulere, dum de Ebroïni moribus ferunt judicium, eum vel rapacitatis, vel sævitiæ, vel ambitionis, vel perfidiæ vel horum omnium vitiorum simul insimulant.
[266] [imputent, eum tamen ab apostasiæ crimine] Cointius nihilominus in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum Christi 670 num. 3, ad annum 681 num. 62, aliisque nonnullis locis Ebroïni famam tueri nititur. Et vero hunc principem non immerito, ut mihi quidem apparet, ab apostasiæ crimine vindicare laborat, ad annum 678 num. 5 ita scribens: Ebroïni facinus (exercita in Leodegarium sævitia) excusari nequit, non ideo tamen vituperandi sunt Audoënus, Reolus, aliique sanctissimi Præsules, quibus arctissimam cum Ebroïno amicitiam ea tempestate annisque subsequentibus intercessisse constat. Licet enim Ebroïnus, tonsis capillis, clericalem habitum induisset, plerique nihilominus sentiebant, illi liberum ad secularia desideria regressum patuisse, quia vir conjugatus, nec uxoris assensu spontaneave voluntate comam deposuerat, nec sacris Ordinibus se permiserat initiari. Ita ille, & recte: attamen, quod ait, plerosque tunc sensisse, liberum Ebroïno ad secularia desideria tunc patuisse regressum, id quidem sensere forsitan Audoënus, Reolus & nonnulli alii; at non plerique, ut mihi quidem apparet. Nam a plerisque seculi VII Sanctorum Neustriæ biographis, qui Ebroïni meminerunt, probroso impii apostatæ nomine hic princeps notatur. Certe S. Filibertus, Ebroïno coætaneus, id, quod ait Cointius, neutiquam sensit. Etenim in Sancti hujus Actis, quæ apud nos ad XX Augusti illustrata sunt, monachus Gemeticensis anonymus & subæqualis num. 18 hæc memorat.
[267] [vindicare merito conatur Cointius;] Cum igitur pestifer Ebroïnus, qui a Francorum genere pro nimia crudelitate de palatino honore fuerat pulsus, coma detonsa clericus Luxovium ingressus, apostata factus, spiritu malignitatis armatus cœpisset rabidis dentibus fremere super nobiles sacerdotes & Francos, atque, consentientibus sibi plurimis, contra mandatum Dei recepisset locum honoris, sanctus ad eum Filibertus abiit, & prædicationis verba impendit. Cumque ei ille dare munera magna vellet, Vir Dei cuncta respuens, ait, apostatam esse eum, nec Christianum hominem cum eo participare debere, existimans, quod potuisset hoc facto per acumen ferri palmam martyrii obtinere. Quibus sane ex verbis liquet, Filibertum, uti etiam ejus biographum non sensisse id, quod plerosque sensisse, Cointius affirmat. Puto nihilominus, dubitari posse, an Ebroïnus, qui non sponte, sed mortis evadendæ necessitate coactus monachum induerat, sacrosque ordines nondum susceperat, libere ad seculum, data opportunitate, sine ulla Dei offensa reverti non potuerit, ut ab eo proinde, ut jam dixi, apostasiæ labem removere, non immerito Cointius conetur.
[268] Verum hic scriptor modum excedit, dum ad annum 670 num. 3, [ut non item] ut Ebroïni famam tueatur, sic scribit: Habuit Ebroïnus suorum consiliorum participes, suorumque gestorum æstimatores viros doctrina, pietate, pontificalibus infulis æque præstantes, Chrodobertum episcopum Parisiensem & sanctum Audoënum Rotomagensem episcopum, quibuscum ditiones Clotharii tranquille pacificeque rexit. Author coætaneus, qui Vitam sanctæ Bathildis scripsit, Clotarii regnum in pace constitisse testatur, incumbentibus in id operis præcellentibus principibus, Chrodoberto episcopo Parisiaco, & domno Audoëno, seu & Ebroïno majore-domus, cum reliquis senioribus. Et sanctus Audoënus in Vita sancti Eligii constanter affirmat, Clotarium diem obiisse, dum quiete tranquilleque regnaret. Præterea Ebroïnus, ut aliquot exemplis jam docuimus, non pauca signa sub Clotarii principatu dedit insignis pietatis, cum monasteria ipsemet ædificavit, aut pios viros in aliis ædificandis adjuvit. Hæc palam ostendunt, id Ebroïno contigisse, quod viris in tali dignitate constitutis evenire solet, ut quocumque modo res sibi commissas administrent, odium & invidiam aliorum incurrant, qui simili fortuna gaudere cupiunt, nec gaudent. Cum enim his verbis proxime præmittat hæc; Uterque (anonymus noster & Ursinus) quia stat a partibus Leodegarii, liberius in Ebroïnum debacchatur, quocum graves contentiones Leodegario fuerunt, velle videtur Cointius, Ebroïnum iis caruisse pravis affectibus, quibus nihilominus infectum eum fuisse innuunt anonymus & Ursinus. Ex pravis illis affectibus præcipui tres sunt; immoderata scilicet ambitio, vindictæ studium, immanisque in ea exercenda crudelitas.
[269] At non video, qua ratione ab iis nævis Ebroïnum vindicare possit Cointius. [ab ambitione,] Liquet enim ex ipsiusmet indubitatis viri gestis, quam fuerit honoris & dignitatum cupidus, quamque in eos, quos habebat invisos, supra modum crudelis. Ut ab eo, quod primum est, probando incipiam, Ebroïnus Luxovio post mortem Childerici egressus, in pristinum præfecturæ palatii honorem seu dignitatem ut restitueretur, nihil sibi duxit illicitum. Regem Theodoricum una cum majore-domus Leudesio armis persecutus, hunc, incolumitate jurejurando promissa, ad se evocatum contra datam fidem nefarie occidit; illum vero tamdiu aperto bello vexavit, donec qua vi, qua fraude dignitatem, quam amiserat, recuperavit. Hæc sane invicte probant, ambitionis vitio Ebroïnum plurimum laborasse; constantque partim ex anonymo num. 24 & 25, partim ex Fredegarii continuati cap. 96 & Gestis Regum Francorum, in quibus cap. 45 hæc leguntur: Leudesius (superveniente scilicet Ebroïno) una cum Theodorico rege & sociis quam plurimis per fugam evasit. Ebroïnus autem eos usque ad Bacio villa insecutus est, ibique thesauros regales adprehendit. Deinde post hæc Crisciago veniens, regem recepit; Leudesium autem, data fide, ad se venire mandavit. Quo facto, Leudesium interfecit, & ipse principatum sagaciter recepit.
[270] Ostendo nunc, etiam liquere ex ipsiusmet Ebroïni gestis, [ab immodico vindictæ studio,] eum vindictæ cupidum maxime fuisse. In Annalibus Metensibus Francorum apud Bouquetum tom. 2 Scriptorum pag. 677 & sequenti hæc leguntur: Succedentibus vero annis, (Ebroïnus) cum rex alius, Theodoricus scilicet, qui sibi amicus fuerat, Francorum suscepisset imperium, rursus monasterium relinquens, habitumque tantummodo tonsuræ retinens, monachalem habitum abjiciens, uxore recepta, honorem iterum majoris-domatus arripuit. Sed quantum inordinate & illicite illius officii admiministrationem subiit, tantum perversius & scelestius ipsius gubernationem exercuit. Nam illos, qui sibi in primi principatus amissione adversarii fuerant, ita persecutus est, ut nonnullos vita libertateque plurimos ac propriis facultatibus spoliaret. Quæ certe arguunt, vindictæ studio Ebroïnum in plures sibi antea adversatos sæviisse, ac proin pravo illo affectu minime caruisse. Quamquam autem Annales Metenses seculis ut minimum duobus post ætatem Ebroïni concinnati sint, eorum tamen auctor ex scriptoribus antiquioribus, ut Bouquetus in Præfatione annotat, ea omnia deprompsit, quæ annum 687 præcedunt, atque adeo fidem integram videtur hic mereri. Ad hæc, quæ huc facientia perhibent, eruditorum nemo vocat in dubium, admittunturque ad annum 681 num. 62 ab ipsomet Cointio, qui, quamquam ibidem innuat, Ebroïnum in majoratum-domus restitutum, non vindictæ studio, sed ut sibimet ipsi consuleret, in plures sibi antea adversatos sæviisse, a vindicta tamen expresse vindicare nec nititur, nec vero vindicare potuisset ejusdem Ebroïni sævitiam in S. Leodegarium, quem sibi aliquando adversatum fuisse ille autumabat, etiam tunc exercitam, cum nihil amplius ab eo, utpote jam oculis orbato, haberet timendum.
[271] [crudelitateque ex eo exercita:] Imo, quod tertio loco probandum est, ea ipsa Ebroïni sævitia certissime etiam probat, crudelissimi ingenii hominem illum fuisse. A quo enim, nisi ab homine cum ipsis primorum martyrum tyrannis crudelitate comparando proficisci potuerunt dirissima illa tormenta, quibus Leodegarium biennio fere oculis jam orbatum affecit? A quo, nisi ab homine supra omnem modum crudeli, proficisci potuit falsa illa atrocissimi criminis impositio, cujus obtentu sanctum Antistitem, ut famam una cum vita ei eriperet, biennio fere post linguæ & labiorum abscissionem tandem necavit? Sane hæc Ebroïni in Leodegarium crudelitas tam ferox, tam fœdum est facinus, ut excusari illud non posse, fateatur ipsemet Cointius, qui Ebroïni tamen scelera, ubicumque aliqua ratione potest, conatur excusare. Hac etiam præcipue de causa Ebroïnus in Chronico Centulensi S. Richarii apud Dacherium tom. 2 Spicilegii recentioris editionis pag. 301 tetris sane coloribus depingitur. En verba: Theodoricus igitur matri Baldetildi superstes regni suscepit gubernacula: quod cum audisset ille verus simulator, & falsus monachus, nequissimus scilicet Ebroïnus, monasterium deseruit, habitum abjecit, & ab eodem rege major-domus regiæ restitutus, multa mala his, qui dudum suo consilio in eligendo rege restiterant, inflixit. Inter omnia autem suæ sævissimæ crudelitatis nefanda opera, illud detestabilissimum comprobatur, quod reverendissimum pontificem Leodegarium tantis injuriis, tamque multiformibus affecit suppliciis, ut in ipsa pœnarum argumentatione, paganorum quondam principum sævitiam æquiparasse, aut etiam superavisse credatur. Plura hic opus esse non puto, quibus immanis Ebroïni sævitia probetur, cum hanc ex jam dictis satis superque probent dira supplicia, quibus is Leodegarium miserrime afflixit. Dispiciat nunc studiosus lector, an verbis num. 268 recitatis sat recte Cointius eximat Ebroïnum a vitiis, quibus eum laborasse, biographi nostri innuunt.
[272] Utuntur quidem hi, quod absit, ut approbem, duriori subinde atque asperiori loquendi modo, [placet hinc Valesii opinio,] quam par sit, at non propterea falsa sunt, quæ de Ebroïno affirmant. Puto nihilominus, quod nec illis adversatur, Ebroïnum, utut ambitioni, vindictæ, crudelitati, aliisque etiam vitiis addictum, virum in bellis strenuum fuisse, nec omni pietate destitutum, ut adeo prope vera de eo pronuntiare videantur auctor Vitæ S. Præjecti ad XXV Januarii Operi nostro insertæ, & Valesius tom. 3 Rerum Francicarum. Utriusque verba huc transcribo. Prioris num. 12 hæc sunt: Leodegarius… ab Ebroïno, comite palatii, alias strenuo viro, sed in nece sacerdotum nimis feroce, impie valde peremptus, palmam martyrii adeptus est, sacrisque nunc virtutibus pollet. Posterioris vero fol. 334 illa: Iterum receptum (Ebroïnus) præfecturam novem annis (imo, uti ex jam disputatis facile est colligere, annis ad summum septem iisque incompletis) gessit. Vir, qui neque satis laudari, neque abunde vituperari potest, magnus animo, consilio providus, strenuus, in rebus gerendis celer, nec umquam cessans, antequam destinata exsecutus esset, laboribus periculisque invictus, & monasterii Suessionici constructione ac sanctorum episcoporum Audoëni, Drausionis, Reguli, Ægilberti, aliorumque amicitia pietatem aliquam testatus: crudelis idem, rapax, perfidiosus, qui inimicos suos perjurio decipere, spoliare, jugulare fas duceret; qui nemini eorum, a quibus præfectura dejectus erat, parceret, cunctos sibi suspectos perderet, & Franciam fraudibus, sævitia, proscriptionibus vexaret: plurimis nobilium Francorum ad Pippinum confugientibus, suppliciterque petentibus, ut ipsos ex tyranni manibus eriperet. Quid ambitionem referam, quæ tanta in Ebroïno fuit, ut recipiendæ præfecturæ causa regem una cum majore-domus regiæ armis persecutus & capere conatus sit, ac neminem e Francis optimatibus parem tulerit, unus denique omnibus ac regi ipsi imperare voluerit?
[273] Primus enim Ebroïnus sub nomine præfecturæ palatinæ tyrannidem invasit, [juxta quam Ebroïnus, licet pluribus vitiis infectus, vir tamen] & quod post Balthildis reginæ secessum novissimis Chlotharii principis annis cœperat, sub Theodorico homine hebeti perfecit eo licentius atque facilius, quod pœne per vim restitutus in dignitatem erat, & quasi jure belli palatium occupaverat. Regem igitur in sua potestate habuit, eique inani nomine servato, regni administrationem ademit, ac in se transtulit, summumque omnium rerum imperium usurpavit. Hactenus ex primo, ut apparet, & secundo Fredegarii continuatore variisque Sanctorum seculi VII biographis, sat recte Valesius; attamen quod ait, Ebroïnum monasterii puellaris Suessionensis, sanctissimæ Virginis Mariæ, constructione, & amicitia, quam cum Audëno, aliisque quibusdam sanctis episcopis coluit, pietatem aliquam esse contestatum, posset id vocari in dubium. Quod enim amicitiam cum S. Audoëno, aliisque nonnullis episcopis coluerit, facere id potuit, ut erat astutus, partim ex aliquo politico intuitu, partim ex eo, quod episcopos illos sibi adversatos aliquando fuisse minime suspicaretur, ita ut, quamquam illa amicitia argumento sit, Ebroïnum non omnibus prorsus piis hominibus fuisse adversum, in ea tamen pietas partem longe minimam forte habuerit. Quod vero pertinet ad prædicti monasterii Suessionensis constructionem, monasterium illud Ebroïnus primo construxit seu construi permisit extra urbem Suessionensem, deinde vero, cum religiosas virgines ibi incommode habitare advertisset Ebroïni uxor, intra muros ejusdem urbis idem transtulit; utrumque autem fecisse videtur, non tam ut pietati serviret, quam ut uxoris suæ desiderio voluntatique obsecundaret. Etenim in Vita S. Drausii episcopi Suessionensis ad V Martii apud nos edita num. XI narrationi constructionis prædicti monasterii præmittitur: Igitur ea tempestate, qua Ebroïnus in regio palatio habebatur præcipuus, & consiliis regis intimus, nec non & inter primates regiæ dignitatis nobilissimus, sæpe dictus episcopus (Drausius) provide delegit prius votum suum revelare in auriculam nobilissimæ matronæ Leutrudis, prædicti principis Ebroïni conjugis. Petiit siquidem ab ea & humili prece depoposcit, ut pro Dei timore simul & amore dignaretur voto suo satisfacere, scilicet quo suaderet viro suo, ut aut licenter daret sibi facultatem construendi locum vitæ virginum, in quolibet locorum vicinarum partium, aut ipsa cum vir * inciperent ipsum diligenter perficiendum pro salute animarum suarum. Cujus petitionibus pia conjunx favens, viro suo hoc ipsum faciendum, aut sibi facere permittendum sedulo suasit, ac precibus suis aurem ejus inclinavit. Qui tam suæ conjugis, quam Sancti Dei piis exhortationibus, & votivis precibus victus, quod petebant, se facturum seu fieri permissurum spopondit. Translatio vero num. 14 ita incipit referri.
[274] [strenuus, nec omnis pietatis expers fuisse videtur,] Quod (religiosas virgines incommode in monasterio extra civitatem posito habitare) cernens nobilis matrona Leutrudis, quia pietosæ erat mentis, animo indoluit, corde ingemuit, quod tam negligenter tractarentur ancillæ Dei. Accedens igitur ad præfatum Ebroïnum, virum suum, longaque ab intimo cordis suspiria trahens; heu, mi domine, inquit, quid facere voluimus, ut tanto angore & detrimento fideles Dei afficeremus? Nam non solum hoc morbi est, quod præsentibus malis & infortuniis subjacent, sed, quod deterius est, si quando hostilis impetus derepente supervenerit, aut improvisa calamitas, peccatis nostris exigentibus, super nos ingruerit, quod absit; istæ tamquam oves innocentes & insontes gladiis advertentur, & velut nullum habentes tutelæ propugnaculum, primum intercipientur. Qua pro re, non bona fortunæ versa vice, quod debuit nobis provenire ad animarum subsidium, fiet utriusque in futuro exitium: & unde nobis debuimus Dei mercari gratiam, inde, nisi actu caveatur, ejus incurremus iram. Hujus rei gratia jubeat clementia vestra præparari asylum intra civitatis ambitum, ad quod confugere, in quo consistere, & ubi ab hostium incursu liberæ, secura ibi mente Deo valeant servire. His & similibus alloquiis demulcens viri sui animam, blanditiisque multis fovens, ad votum suum tandem ejus inclinavit mentem. Quibus ex verbis hoc & præcedenti numero recitatis colligi posse videtur, Ebroïnum unice uxoris suæ precibus victum, & quidem non nisi ægre in monasterii puellaris Suessionensis constructionem, ejusque deinde translationem consensisse, ut adeo pietatem hinc aut admodum exiguam aut potius nullam contestatus esse queat videri. Verum, utut sit, cum æquum non videatur, omnia Ebroïni opera in sequiorem partem interpretari, hunc ego principem omnis plane pietatis expertem non fuisse, vere existimo, tum ex eo, quod amicitiam cum Audoëno, aliisque sanctis episcopis coluerit, monasteriumque puellare Suessionense construxerit, aut certe construendum permiserit, tum ex eo, quod die Dominica necatus sit, cum officium Catholici hominis facturus, ad ecclesiam, ut pro more illorum temporum die illo matutinis interesset officiis, properaret.
[275] Absit etiam, ut de salute viri in communione Catholica mortui omnino desperandum cum quibusdam pronuntiem. [quidquid de salute ejus quidam pronuntient.] Pro fabula enim habeo id, quod ab Adone in Chronico narratur, quodque, si verum foret, Ebroïnum damnatum esse, innueret. En ipsam fabellam, quæ vel ex vetustiore scriptore, vel traditione accepta, narrationi necis Ebroïno illatæ apud laudatum Adonem subditur: Erat tunc temporis vir oculis cæcatus, unus de illis, quibus Ebroïnus effoderat lumina, in insula Lugdunensis provinciæ, quæ Barbara dicitur. Qui cum nocturno tempore super ripam Sicannæ fluminis orandi gratia resideret, audivit navigantium impetum, & magna vi brachiorum contra impetum fluminis insurgentium. Cumque interrogasset, quo navigium illud tenderet, vox in auribus ejus percrebuit: Ebroïnus est, quem ad Vulcaniam ollam deferimus: ibi enim facti sui pœnas luet. Hoc idem vir audivit ad consolationem sui, ut sciret, quam pœnam persecutores justorum sentirent. Tota hæc, ut jam innui, narratio fabulosa apparet, proque tali etiam a Pagio, Cointio, aliisque eruditis omnibus hodie, idque merito, habetur. Et vero mirum non est, putidam hujusmodi fabellam de Ebroïno fuisse confictam, nec mirandum foret, si similis furfuris plures forent confictæ, si quidem is, ut Valesius tom. 3 Rerum Francicarum pag. 231 scribit, avaritia, perfidia, crudelitate consecutus est, ut vivus odio esset plurimis, nomen mortui, tamquam Marii aut Sullæ, posteri exsecrarentur.
[Annotata]
* Chesnius cum viro
§ XVIII. Contentio de corpore S. Leodegarii, ejusque ad agrum Pictaviensem ac deinde ad novam ecclesiam Sancto exstructam translatio.
[Occiso Ebroïno, Leodegarii corpus,] Ebroïno e vivis sublato, miraculorum fama, quæ indies ad tumulum S. Leodegarii magno numero fiebant, liberius cœpit vagari, perlataque non diu post ad aulam, ad quam hactenus Ebroïni metu ægre penetrarat, ad ipsas Theodorici regis aures pervenit. Tum vero hic cum admiratione credens, facta esse ad Leodegarii corpus prodigia, quæ ad illud facta ante ignorarat, ex animo venerari & laudare cœpit sanctum Antistitem, quem prius putarat reum fuisse criminis, cujus ab Ebroïno insimulabatur. Sed, inquit anonymus num. 57 & 58, postquam infelix Ebroïnus vitæ finem dedit, quod invidia ductus de Dei Servo absconderat, magnis laudibus longe lateque percrebuit. Post hæc igitur ut serenitati regis ejusque palatio de virtutibus sancti Martyris veraciter fuit percognitum, quod Christus Dominus ad titulum suæ laudis eum clarificasset signis virtutum, cum admiratione rex credidit factum, & cœpit vere venerari ut martyrem, quem per accusationem tyranni crediderat prius fuisse culpabilem. Tunc perlatum est cum laude in palatio, quod multis diebus ab æmulo latuit absconsum. Aderant eo tempore in aula multi magnique episcopi, quibus inter se de Leodegario miraculisque ad tumulum ejus patratis libere jam & sine metu sermonem habentibus, pia inter Ansoaldum Pictaviensem, Ermenarium Augustodunensem & Vindicianum Atrebatensem orta est contentio. Quisque scilicet horum trium episcoporum sacrum Leodegarii corpus ecclesiæ suæ vindicare contendebat.
[277] [dum de eo episcopi Ansoaldus, Ermenarius] Contentionem illam ejusque decisionem num. 58 & 59 pluribus refert anonymus, quem Mabillonius tom. 1 Annalium Benedictinorum pag. 567 in hunc modum exponit: Crescentibus indies ad sancti Leodegarii tumulum miraculis, eorumque fama facile in aulam Theodorici, mortuo Ebroïno, perlata, de transferendo ejus corpore contentio inter episcopos, qui tum in palatio frequentes erant, exorta est, tertio anno, quam martyrium expleverat. In his Ansoaldus Pictavensis antistes, vir magnæ sanctitatis, corpus sacrum sibi deberi contendebat, tum ob consanguinitatem, qua sancto Martyri erat conjunctus: tum quia in ipsius parochia ille ad honores ecclesiasticos adoleverat, primo quidem sub Didone episcopo Pictavensis ecclesiæ archidiaconus, tum abbas in sancti Maxentii monasterio, priusquam ad episcopatum Augustodunensem proveheretur. Contra Hermenarius, qui ei in episcopatu Augustodunensi successerat, Jure mihi, inquiebat, hoc corpus debetur: quia ibi eum requiescere æquum est, ubi is episcopus fuit.
[278] [& Vindicianus contendunt, Ansoaldo adjudicatur, cujus jussu] Utrique intercedebat Vindicianus præsul Atrebatensis titulo possessionis, quippe cum sanctum illud depositum in pago Atrebatensi, ubi cæsus (Leodegarius) fuerat, jam requiesceret. Ad finiendam controversiam jejunia cum precibus indicta: & tribus schedulis subter pallam altaris appositis, post sacra Missarum sollemnia, a ministro altaris Ansoaldi schedula prima producitur; atque adeo beati Martyris corpus ei hac sorte adjudicatur. Ansoaldus hoc modo superior, Audulfo monasterii sancti Maxentii abbati curam transferendi sacri corporis committit: ut, ubi prius cultum Dei Vir sanctus professus fuerat, ibidem etiam post mortem, uti lucerna, in perpetuum emicaret. Ita in favorem Ansoaldi decisa est pia illa de S. Leodegarii corpore contentio. Hujus deinde ad agrum Pictaviensem Translationem loco proxime citato ex anonymo pariter narrat laudatus Mabillonius.
[279] [ad agrum Pictaviensem, multis in via factis] Rem, inquit, haud segniter Audulfus exsequitur, accepta regis facultate, qui universis, quacumque sanctum corpus transiret, mandaverat, ut sollemni cultu ubique honoraretur. Quod factum a pago Atrebatensi ad Pictavensem, omnibus tam clericis quam monachis, infinita promiscui vulgi multitudine comitante, cum crucibus, accensisque cereis & suavitatum odoribus obviam effusis, ita ut vix ad sacrum feretrum accedere liceret. Nec defuit honorando Martyri divina potentia, tot patratis in via miraculis, ut quisquis, quavis detentus infirmitate, feretrum aut pannum, quo tegebatur, manu tangere potuisset, confestim sanitatem recuperaret. Accedenti ad urbem Turonum sacræ pompæ obviam processit Bertus seu Theodebertus ejusdem civitatis pontifex cum choris psallentium & luminibus, & sacrum corpus usque ad Pictavorum fines deduxit.
[280] [miraculis, ab Audulfo abbate] Ansoaldus episcopus, audito, sanctum jam appropinquasse corpus, ex villa sua Interamni pauperibus & promiscuo vulgo vinum suppeditari jussit, quod in vasculis nequaquam defuit, immo exuberavit, quantumvis exhausta vascula crederentur. Sedato ad Vigennam * fluvium vento, processum est ad Gelnacum villam, ubi Ansoaldus cum suo clero occurrit sacro corpori, cujus contactu in suburbana basilica sanctæ Radegundis unus paralyticus sanatus, itidemque alter in basilica sancti Hilarii, quam unus ex hujus translationis scriptoribus monasterium sancti Hilarii vocat. Ab urbe Pictavorum elatum corpus monachi Maxentiani magno numero & comitatu, sed majori gaudio excipiunt, atque in suum deferunt monasterium, pastorem quondam suum cum magna devotione suscipientes. Ibi nullus miraculorum modus in quosvis debiles & ægrotos, quibus incolumitas restituta est. Ita hactenus, anonymum scilicet contrahens, Mabillonius, qui per unum illum scriptorem, qui basilicam S. Hilarii, ut ait, monasterium vocat, anonymum Morbacensem S. Leodegarii biographum intelligit. Liquet id ex Sæculo 2 Benedictino, quo in Opere pag. 697 ad has voces basilicam S. Hilarii ita observat: Auctor tertius, qui juxta illum anonymus Morbacensis est, monasterium S. Hilarii vocat. Ad hæc in Ms. nostro anonymi Morbacensis apographo pro basilica monasterium notatur.
[281] Idcirco autem a biographo illo basilica S. Hilarii monasterium forte vocatur, [transfertur] quod lucubrationem suam ante seculum X adornarit, ante quod S. Hilarii basilica ad monasterium seu abbatiam homonymam spectabat, quæ seculo X ab Ebulo, Guilielmi 2 Aquitanorum ducis fratre, qui secundum Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 2 col. 1227 usque ad annum circiter 975 in vivis fuit superstes, in insigne canonicorum collegium fuit conversa. Docet id Chronicon Malleacense. In eo enim hæc leguntur: Hic (Guilielmus 2 Aquitanorum dux) Ebulo germano suo abbatiam S. Hilarii præbuit, qui canonicos ibidem disposuit, quia infestatione Normannorum idem locus a pristina monachorum habitatione desciverat. De S. Hilarii monasterio, nunc canonicorum collegio, plura suggerunt tomo proxime citato col. 1223 laudati mox Galliæ Christianæ auctæ Scriptores, ad quos propterea curiosum lectorem remitto. Possent & nonnulla alia ad Historiam translationis Sancti nostri hic observari, sed hæc in Annotatis priori Vitæ edendæ adjiciendis commodius locum invenient. Tantum lubet hic adhuc discutere dictæ translationis tempus, aliaque nonnulla adjuncta præcipua hanc jam factam secuta.
[282] Annus, quo Leodegarius e pago Atrebatensi ad agrum Pictaviensem fuit translatus, [anno quidem 681,] facili potest negotio determinari. Etenim Sanctus, ut § XVI docuimus, die 2 Octobris anni 678 fuit necatus, eodemque die in ecclesia Sarciniensi sepultus; ibi autem, antequam transferretur, annis duobus & dimidio, ut anonymus num. 50 & Ursinus num. 22 testantur, humatus jacuit. Quare, cum anni duo cum dimidio additi anno 678 ad 2 Octobris provecto perducant ad annum 681, consequens citra omnem controversiam est, ut hoc anno Leodegarius e pago Atrebatensi ad agrum Pictaviensem fuerit translatus. Verum non tam facile est, quo die, quove mense id acciderit, determinare. Dubitari enim potest, an plures, an pauciores, quam sex menses, biographi nostri intelligant per medium annum, quo supra duos annos integros Leodegarium affirmant in ecclesia Sarciniensi jacuisse sepultum, ac proin dubium fit, ad quem mensem anni 681 perducant computati ab anno 678, usque ad 2 Octobris provecto, anni duo cum dimidio, quibus Leodegarius Sarcinii jacuit sepultus. Dubium nihilominus id minime futurum est, si clausula Vitæ Leodegarii per anonymum conscriptæ, cujus num. 256 initium dedi, genuina sit, translatioque, de qua agit, sit translatio Sancti e pago Atrebatensi ad agrum Pictaviensem. Illa enim clausula juxta apographum nostrum Ms. Ultrajectinum supra laudatum sic habet: Consummatum est martyrium sancti Leodegarii episcopi sexto * Nonas Octobris & dedicatio ipsius basilicæ tertio Kalendas Novembris; Translatio vero sancti corporis medio Martii mense. Quæ verba aperte indicant, Translationem, qua de agunt, mense Martio factam esse, ac proin indubie eodem mense etiam facta fuerit Leodegarii e pago Atrebatensi Translatio, si hæc ab illa diversa non sit, clausulaque jam recitata debeat haberi pro genuina, seu pro adjecta ab ipsomet anonymo, non autem pro posterioris ævi scriptoris additamento.
[283] [mense vero, ut apparet, Aprili,] Verum, utut prædicta clausula pro genuina, qualis etiam forte est, habeatur, videtur tamen, ut mox docebo, translatio, cujus meminit, diversa esse a translatione Leodegarii e pago Atrebatensi ad agrum Pictaviensem, ac proin hanc mense Martio factam esse, ex eadem clausula non consequitur; imo mense Aprili factam esse, probari utcumque posse apparet. Etenim biographi nostri, dum temporis spatium, quo res gestas definiunt, pro incompleto accipiunt, id indicare aut semper aut saltem plerumque solent, particula fere aut simili apposita. Sic Ursinus, dum num. 7 Leodegarii cum Childerico amicitiam tribus annis definit, incompletos illos fuisse, addita particula pæna, significat. Idem facit anonymus, dum num. 44 biennium, quo Leodegarium in monasterio Fiscamnensi resedisse affirmat, apposita particula fere, ad biennium incompletum restringit, dumque num. 55 eadem accuratione indicat, pro incompletis habendos esse annos tres, quos inter Sancti nostri, & Ebroïni necem medios constituit. Quapropter si iidem biographi dimidium anni, quo supra duos annos integros Leodegarium in ecclesia Sarciniensi humatum jacuisse scribunt, pro medio anno incompleto acciperent, id etiam aliquo indicio verosimiliter notarent, ac proin, cum id non faciant, verosimile fit, annum illum medium ab illis pro anno medio completo seu pro sex mensibus accipi; cum autem anni duo integri cum sex mensibus, quibus Leodegarius post mortem, antequam transferretur, Sarcinii jacuit sepultus, computati ab anno 678 usque ad 2 Octobris provecto, quo fuit necatus, perducant ad mensem Aprilem anni 681, hoc ipso mense & anno Sancti e pago Atrebatensi ad agrum Pictaviensem translatio verosimiliter contigit, ac proin probatum est, quod probari utcumque posse mox asserui.
[284] [inque novam ecclesiam,] Porro quod jam pertinet ad alterum, quod mox pariter docturum me præmonui, videri scilicet translationem, cujus in clausula Vitæ per anonymum conscriptæ num. 282 recitata fit mentio, diversam esse a translatione Leodegarii e pago Atrebatensi ad agrum Pictaviensem; rem sic ostendo. Anonymus, narrata corporis Leodegarii ad diœcesim Pictaviensem Translatione, inque monasterium S. Maxentii invectione, num. 75 & 76 ita prosequitur: In ipsius beatissimi Martyris (Leodegarii) honore, jussu pontificis domini Ansoaldi, opera Audulphi, patris monasterii, miræ magnitudinis fabricata est domus; cujus fabricæ ædificium est dissimile omnium basilicarum constructionibus. Quo charismate supradictus pontifex votum, quod vovit, perficere volens, huic loco accessit, cum omnibus suæ ecclesiæ sacerdotibus, & turba magnificorum, catervaque plebis & populi magna. Et quidem cum magnis laudibus sepelivit sanctum corpus beati Martyris. Paucis deinde, quæ huc non faciunt, adjectis, in Ms. nostro Ultrajectino apographo, & editione Mabilloniana sequitur clausula num. 282 recitata. Quare cum hæc proxime subdatur verbis jam recitatis, quibus Leodegarii, cum ad monasterium Sanmaxentianum aliquamdiu jam esset translatus, in ædem sacram de novo exstructam illatio narratur, per translationem, quam mense Martio factam prodit, verosimiliter nil aliud intelligitur, quam proxime memorata Sancti in ecclesiam de novo exstructam illatio; ac proin translatio, cujus meminit, diversa esse videtur a translatione Leodegarii a pago Atrebatensi ad agrum Pictaviensem. Accedit, quod in jam sæpe dicta clausula, ut hanc inspicienti patebit, priori loco assignetur dies, quo basilica, seu ecclesia, quam in Leodegarii honorem Audulphus abbas construxerat, solenniter fuit consecrata; posteriori vero mensis, quo Leodegarii translatio, cujus meminit, facta fuit, ut adeo hæc post memoratæ basilicæ consecrationem seu dedicationem accidisse videatur, ac proin, cum consecratione illa certo fuerit anterior Leodegarii e pago Atrebatensi translatio, fuit hæc translatione, cujus in sæpissime memorata clausula fit mentio, pariter anterior, adeoque & ab illa diversa.
[285] Pagius in Criticis ad annum 681 num. 29 mecum quidem hic idem sentit; [quæ, ut videtur, non] at non ita fit quantum ad tempus, quo Basilicæ ab Audulpho abbate in honorem Leodegarii exstructæ consecratio seu dedicatio, Sanctique in illam illatio seu potius translatio contigit. Hanc enim is scriptor anno 693, illam vero anno 690 evenisse putat; verum mihi verosimilius apparet, Basilicæ seu ecclesiæ in honorem Leodegarii constructæ dedicationem XXX Octobris anni 684; Sancti vero ad illam translationem mense Martio anni 685 accidisse. Laudati Pagii ratiocinium, quo probare nititur, ecclesiæ ab Audulpho abbate in honorem S. Leodegarii constructæ dedicationem anno Christi 690 esse peractam, eo fere recidit: Seculo VII, quo ecclesiæ in in honorem S. Leodegarii ab Audulpho abbate exstructæ dedicatio seu consecratio facta est, nefas erat, ecclesias aliis diebus quam Dominicis consecrare, ac proin, cum juxta clausulam, qua Vita S. Leodegarii per anonymum conscripta terminatur, præfatæ ecclesiæ in honorem S. Leodegarii exstructæ consecratio tertio Kalendas Novembris, seu XXX Octobris die fuerit peracta, consequens est, ut hæc anno aliquo acciderit, quo dies XXX Octobris in Dominicam incidebat. Hactenus sat recte: etenim in concilio Cæsaraugustano III, quod anno 691 celebratum est, ita sancitur: In sanctum & satis venerabile concilium residentibus nuntiatum est nobis, eo quod aliqui pontifices regulam veritatis prætermittentes, ecclesias, quæ a fidelibus pia devotione construuntur, extra diebus Dominicis consecrent. Si ergo, cum quisque nostrum mortalium ad sacerdotale promovetur officium, nullatenus patimur, ut in reliquis diebus, nisi tantum in Dominicis festivitatibus, ii, qui honoris digni habentur officio, in ordine præficiantur ecclesiastico: quanto magis ut deificata sancta templa, quæ ab hominibus fidelibus censentur honorificanda, sine diebus Dominicis prohibeantur consecranda? cujusque nos talium præsumptiones pontificum, non solum sanctorum Patrum cohibemur prohibere sententia, sed propria deliberatione censemus: ut nulli penitus pontificum, in quibuscumque provinciis constitutis * amodo liceat, præter certis diebus Dominicis, ecclesias sanctas consecrare.
[286] [anno 690,] Quo canone, qui prædicti concilii primus est, non tantum præscribitur, ut ecclesiarum consecrationes diebus Dominicis deinceps fiant, sed etiam, veluti regulam, quam patres regulam veritatis appellant, prætermittentes, reprehenduntur episcopi, qui aliis diebus, quam Dominicis, ecclesias consecrabant; unde videtur, non solum in Hispanica, sed etiam in universa Ecclesia, ante concilium Cæsaraugustanum III, anno, ut dixi, 691 celebratum, nefas seculo VII jam fuisse aliis diebus, quam Dominicis, ecclesias consecrare. Quapropter ex eo, quod ecclesia in honorem S. Leodegarii ab Audulpho abbate constructa tertio Kalendas Novembris, seu die XXX Octobris fuerit consecrata, recte concludit Pagius, consecratam eam fuisse anno aliquo, quo dies XXX Octobris in Dominicam incidebat. At non æque recte idem auctor consecrationem illam indubitanter illigat anno 690, quo dies XXX Octobris in Dominicam incidit, non autem anno 684, quo dies illa in Dominicam pariter incidit. Id enim idcirco facit, quod, ut ait, ab anno 681, quo sacrum Leodegarii corpus in monasterium S. Maxentii fuit allatum, quoque in sancti Antistitis honorem ab Audulpho abbate ecclesia ædificari cœpta est, usque ad XXX Octobris anni 684 tres tantum anni effluxerint, vixque intra triennii spatium construi potuerit basilica, quæ, biographis nostris testantibus, miræ magnitudinis & superbæ fabricæ fuit. Verum cum Leodegarii corpus anno 681, mense Aprili, ut jam docuimus, e pago Atrebatensi ad agrum Pictaviensem cœperit transferri, fuerit verosimiliter, spectata locorum distantia, eodem anno ad monasterium S. Maxentii mense circiter Majo jam allatum, a quo usque ad XXX Octobris anni 684 non tantum anni tres, sed anni tres cum sex mensibus effluxerunt; non video autem, cur intra triennium sexque menses construi nequierit talis ecclesia, qualem verbis num. 284 recitatis biographi nostri commemorant; imo sat verosimile apparet, intra illud temporis spatium dictam ecclesiam fuisse exstructam: primo quidem, quia dubitandum non videtur, quin Ansoaldus, Pictaviensis episcopus, cujus jussu illam exstruebat Audulphus abbas, vehementer institerit, ut id opus, quod in honorem S. Leodegarii consanguinei sui exstruebatur, ad apicem cito perduceretur; deinde vero, quia si intra illud temporis spatium exstructa non fuerit, consequens erit, ut tantum, quemadmodum Pagius innuit, anno circiter 690 fuerit absoluta, ac proin, ut constructioni ejus decennium fere fuerit impensum, quod mihi equiqem parum verisimile videtur ob vehemens impatiensque desiderium, quo verosimiliter impulsi Audulphus abbas ejusque monachi celerrime perfici optarint, curarintque ecclesiam, ad quam sacras transferrent insignis illius Sancti, Leodegarii scilicet, reliquias, qui, cum viveret, monasterium eorum abbas rexerat, illudque mortuus plurimis quotidie miraculis illustrabat.
[287] [sed anno 684 consecrata fuit,] Itaque, his consideratis, verosimilius mihi apparet, prædictam ecclesiam anno 684 ad apicem perductam, eodemque anno, XXX die Octobris fuisse consecratam. Verum Pagius loco citato ait, ex anno, quo Leodegarius ad ecclesiam ab Audulpho abbate constructam translatus fuit, evidentius patere, ejusdem ecclesiæ dedicationem seu consecrationem anno 690 factam esse; quia scilicet Leodegarius non citius, ut putat, quam anno 693 ad ecclesiam illam de novo constructam fuit translatus; unde fit consequens, ut ejusdem ecclesiæ consecratio seu dedicatio non citius, quam anno 690 facta fuerit, quia si anno 684 facta foret, hanc inter & Sancti translationem anni amplius octo, quod verisimile non est, intercessissent. Ut autem probet Pagius jam plus semel laudatus, Leodegarii ad novam ecclesiam translationem anno 693 accidisse, hunc in modum fere ratiocinatur. In dubium vocari nequit, tam Leodegarii in novam ecclesiam translationem, quam ejusdem ecclesiæ dedicationem in Dominica esse peractam, ac proin, cum medius mensis Martius, seu dies mensis hujus decima sexta, qua juxta clausulam Vitæ per anonymum conscriptæ Leodegarii in novam ecclesiam translatio facta est, ab anno 682 usque ad annum 693 non cadat in Dominicam; certum autem sit, translationem illam anno 682 factam non esse, consequens est, ut anno 693 fuerit peracta. Verum non video, qua de causa nequeat vocari in dubium, Leodegarii ad novam ecclesiam translationem die Dominica esse peractam. An lege forte aliqua cautum erat, ne ulla plane solemnitas alia die quam Dominica ageretur? Id equidem nullibi comperio. An ita forte ferebat consuetudo? Verum ab illa potuit justa de causa recedi. At vero fuerit illa Leodegarii translatio die Dominica peracta, nondum tamen hinc consequens erit, ut anno 693 certo acciderit. Ad hoc enim, uti ex mox proposito Pagii ratiocinio liquet, insuper requiritur, ut certum sit, die decima sexta mensis Martii factam esse; id autem, ut mihi quidem apparet, sat certum fieri non potest. Licet enim in sæpe memorata Vitæ Leodegarii clausula translatio Sancti medio mense Martii facta dicatur, certum non est voces illas medio mense Martii cum latitudine aliqua accipi non posse, ita ut duos tresve dies, quorum aliquo translatio dicta acciderit, comprehendant.
[288] Addit quidem Pagius, in nonnullis Martyrologiis, teste nostro Henschenio lib. 2 de Tribus Dagobertis cap. 16, [anno 685 usque ad mensem] Leodegarii translationem XVII Kalendas Aprilis seu die decima sexta Martii annotari; verum hic oppono regulam, quam ipsemet Pagius in Criticis sæpius inculcat, quamque tamquam principium chronologiæ pronuntiat esse habendam, dum ad annum 640 num. 14, relata Mabillonii de anno, quo SS. Audoënus & Eligius episcopi consecrati sunt, opinione, hæc subdit: Ita vir doctissimus (Mabillonius) & quidem solide, cui si in mentem venisset regula a nobis posita, totiesque inculcata, id omni asseveratione affirmasset: depositiones enim Sanctorum, eorum reliquiarum translationes, & sanctorum Episcoporum ordinationes aliis diebus, quam quibus contigerint, Martyrologiis sæpe inscriptas esse, tot exemplis in hoc Opere demonstro, ut illud imposterum tamquam principium chronologiæ haberi debeat. Quare, cum juxta Pagium tamquam chronologiæ principium haberi debeat, Sanctorum translationes sæpe aliis diebus, quam quibus contigerint, Martyrologiis inscribi, consequens juxta eumdem scriptorem esse debet, ut certum non sit Leodegarii ad novam ecclesiam translationem die decima sexta Martii factam esse, licet die illa nonnullis Martyrologiis inscribatur, ac proinde ut hinc etiam certum saltem non sit per medium mensem Martium, quo in sæpe dicta clausula Leodegarii translatio facta notatur, solam decimam sextam ejusdem mensis diem debere intelligi. Ceterum uti verisimile Pagio visum non fuit, annos amplius octo inter consecrationem ecclesiæ in honorem Leodegarii ab Audulpho abbate constructæ, & inter Sancti in hanc ecclesiam translationem intercessisse, ita mihi, si non omnino vero absimile, parum saltem verisimile apparet, tres fere annos inter prædictum consecrationem & translationem interfluxisse, ac proin, cum id nihilominus in opinione Pagii, ut consideranti patebit, adstruendum sit, placet Leodegarii in novam ecclesiam translationem anno 685 usque ad mensem Martium provecto innectere.
[289] [Martium provecto infertur.] Sic enim inter ecclesiæ novæ dedicationem, quam supra anno 684 usque ad XXX Octobris provecto affiximus, Sanctique in eamdem ecclesiam translationem menses tantum fere sex intercedent, quos sane credibile est, Ansoaldum, utut honorandi Leodegarii percupidum, post consecrationem novæ ecclesiæ exspectasse, antequam in hanc sacras sancti sui Consanguinei exuvias, quo fine illam exstruendam curarat, summa solemnitate pompaque transferret. Ceterum prima Leodegarii ad agrum Pictaviensem, ac deinde altera ad novam ecclesiam in ejus honorem constructam translatio, nonnullaque tam hujus, quam illius adjuncta, quæ de gloria Sancti posthuma biographi nostri docent, perquam sane luculenter ostendunt, cultum Sanctis proprium ei fuisse, & quidem non diu ab obitu, a fidelibus delatum. Iis autem jam expositis, ad alia, quæ ad idem argumentum pertinent, quæque iidem anonymi non produnt, explananda progredior, utque in rebus narrandis, quantum in me est, ordinem chronologicum, quem sequi hactenus studui, deinceps etiam observem, ab iis duco initium, quæ quo ævo, quove circiter tempore contigerint, comperire fas fuit; quæ vero ex veterum monumentorum, scriptorumve fide ad certam ætatem seculumve, cum aliqua saltem verisimilitudine, revocare non licuit, aut nec nata sunt, nec porro debent ad certam epocham referri, posteriori loco memorata Commentario huic prævio finem imponent.
[Annotata]
* la Vienne
* Mabill. quinto
* an constituto?
§ XIX. Antiquitas cultus Leodegarii ulterius probatur ex Missa, qua in antiquo Missali honoratur.
[Missa de Leodegario inscribitur Missali antiquo;] Eruditi hodie pœne omnes, qui de antiquitate cultus, quo Leodegarius in Ecclesia honoratur, meminere, hanc a Missali antiquo seu Gallicano seu Gothico-Gallicano, cui Missa de illo inscribitur, plurimum commendari existimant. Et vero post Audulphi abbatis de Sancti translatione lucubrationem, quam anonymus & Ursinus Vitis a se conscriptis adjecere, vix aliud validius pro antiquitate illa probanda, uti ex dicendis patescet, argumentum militat. Etenim si Missale illud, quod ab eminentissimo Cardinali Bona in suo Rerum Liturgicarum Opere indicatum Josephus Thomasius primus omnium typis Romanis anno 1680 e tenebris in lucem protulit, deindeque Mabillonius in sua Liturgia Gallicana recudendum curavit, jam multis seculis, imo forte non diu post Leodegarii obitum, exaratum sit, consequens est, & Missam, qua is in eo honoratur, vel multis pariter seculis, vel non diu post Sancti obitum compositam fuisse, ejusque proinde in Ecclesia cultum summæ antiquitatis merito gaudere. Juverit ergo in ævum seu tempus inquirere, quo præfatum Missale scriptum esse, verisimilius est; eo autem non parum conducit, si sciatur, fueritne illud Hispanum, an Gallicanum; cum enim Missas secundum Liturgiam antiquam ordinatas exhibeat, hæc autem, ut infra docebo, in Gallia jam penitus seculo nono, in Hispania vero multo serius, nec penitus, fuerit abrogata, consequens est, prædictum Missale, si Gallicanum, non item si Hispanum sit, eodem seculo nono aut citius fuisse exaratum, aut certe tunc concinnatum fuisse Missale primigenium, ex quo exemplar, quo laudatus Thomasius usus est, fuit depromptum. Refert etiam, ut ex dicendis fas erit colligere, an idem Missale Gallicanum antiquum, an Gothico-Gallicanum existat.
[291] Certo non esse Hispanum, Mabillonius, qui pro se Thomasium citat, [hoc certe non est Hispanicum,] lib. 3 Liturgiæ Gallicanæ laudatæ pag. 175 & 176 in hunc modum ostendit: Thomasius, Gallicanæ ecclesiæ, inquit, hoc, quo de agimus, esse Missale, comprobat ex compluribus Sanctorum Galliæ festis, ut sancti Saturnini episcopi Tolosani, sanctorum Ferreoli & Ferrutionis martyrum Vesontionensium, sancti Symphoriani martyris Augustodunensis, itemque sancti Leodegarii ejusdem urbis episcopi, & sancti Martini Turonensis. Aliud etiam argumentum desumit ex triduanis ante Asscensionem Rogationibus in eodem Missali Missa notatis, quæ in Galliis institutæ, serius ad alias ecclesias pervenerunt: immo apud Hispanos post Asscensionem rejectæ. Adeo ut certum sit, hoc Missale non esse Hispanicum, etsi in eo referatur Missa in natali sanctæ Eulaliæ virginis & martyris Lusitanæ, quæ apud Francos olim celebris erat, ut patet ex Gregorio & ex Venantio Fortunato. Ita fere, ut jam innui, ex Thomasio Mabillonius. Quod autem ait, nulla asserti sui probatione adducta, triduanas ante Ascensionem Rogationes serius ad alias ecclesias pervenisse, & apud Hispanos post Ascensionem fuisse rejectas, partim verum est, partim sano sensu debet intelligi. Verum est, triduanas ante Ascensionem Rogationes serius, quam seculo VIII, quo Missale, quo de agimus, exaratum ait Mabillonius, ad nonnullas ecclesias venisse. Sane Romæ non citius, quam anno 801 a Leone III Pontifice institutæ sunt. Probatur id a Pagio in Criticis ad eumdem annum num. 2. Quod vero ad Hispaniam in particulari pertinet, hodie in regno illo Rogationum supplicationes, & quidem, uti ex decem Directoriis Hispanicis, Tarraconensi, Toletano, Urgellensi, Ilerdensi, Valentino, Vicensi, Dertusensi, aliisque tribus, quæ ad manum sunt, disco, ante Ascensionem Dominicam servantur; at seculo octavo vel nondum erant ab Hispanis receptæ, vel post Ascensionem Dominicam, ut ait Mabillonius, fuerant rejectæ. Tunc enim hi ritus Mozarabicos sequebantur; in Breviario autem Mozarabum, teste Edmundo Martene in Tractatu de antiqua Ecclesiæ disciplina pag. 514, post Dominicam infra Ascensionis Dominicæ Octavam hæc legitur Rubrica: In nomine Domini nostri Jesu Christi incipit officium jejuniorum. Observantur quarta feria & quinta feria & sexta feria, & sabbato ante Pentecosten ad exorandum Dominum nostrum Jesum Christum pro peccatis nostris ac pacem impetrandam, vel pro sanctis lectionibus audiendis, & ut veniat Spiritus Paraclitus & munda nostra reperiat habitacula, ecclesiam Dei frequentemus. Jejunia, quæ hic quarta, quinta & sexta feria ante Pentecosten præscribuntur, locum Rogationum ante Ascensionem, ut laudatus Martene etiam innuit, verosimiliter tenem, ut adeo ab Hispanis, ritus Mozarabicos olim sequentibus, Rogationes post Ascensionem fuerint rejectæ, certumque proinde sit, Missale antiquum, in quo Missæ in Rogationibus ante Ascensionem dicendæ notantur, Hispanicæ ecclesiæ non esse.
[292] [at vel Gallicanum] Ast, inquies, cujus ergo ecclesiæ illud Missale est? an Gallicanæ antiquæ universæ, an Gothico-Gallicanæ? Cardinalis Bona lib. 1 Rerum Liturgicarum cap. 12 num. 6 ita scribit: Unus ex his codicibus (Missalibus, quæ se invenisse, paulo ante ait) exstat in Bibliotheca serenissimæ Suecorum reginæ, ante annos nongentos scriptus, ut periti censent, litteris quadratis & majusculis, signatus num. 626. quem olim fuisse aiunt amplissimi viri Petavii, senatoris Parisiensis, emptum vero a regina post ejus decessum. Desunt ei aliquot folia in principio & in fine. Initio præfixus hic titulus est manu recentiori, Missale Gothicum: & ex eo quædam Liturgicæ precationes excerptæ sunt, & tomo sexto Bibliothecæ veterum Patrum editionis novissimæ Parisiensis insertæ pag. 155. Verba hæc in Opere proxime laudato pag. 175 etiam recitat Mabillonius, subditque: Hactenus pius & eruditus Cardinalis, existimans (quod revera est) hoc (Missale, de quo disserimus) esse vetus Missale Gallicanum, præsertim Galliæ Narbonensis, Gothorum Hispanicorum regno olim subjectæ, adeo ut existimet, & Missale, de quo laudatus Cardinalis loquitur, vetus esse non solum Gothicæ Narbonensis, sed etiam totius ecclesiæ Gallicanæ antiquæ Missale, huncque idipsum verbis recitatis innuere. Verum non solum id innuit eruditus ille Cardinalis, sed & apertissime docet; etenim lib. & cap. citatis num. 5 sic scribit: Cum igitur ex testimonio Hilduïni abbatis hoc Missæ Gallicanæ peculiare fuerit, quod ejus orationibus martyrum passiones insertæ essent, cum Carolus rex testetur, se ab ecclesia Toletana adscivisse presbyteros, qui prisco & dudum in Galliis abolito ritu coram se Sacrificium offerrent: hinc manifeste deducitur, veterem Missam Gallicanam ei similem fuisse, quæ Toleti & per universam Hispaniam atque etiam in Gallia Narbonensi Gothorum regno subdita agebatur; deinde vero num. 6 confirmans ea, quæ de Missæ Gallicanæ & Hispanicæ similitudine dixerat, ita prosequitur: Cæterum non absurdam neque incredibilem esse hanc sententiam de utriusque Missæ Gallicanæ & Hispanicæ similitudine, præter ea, quæ dicta sunt, alia etiam persuadent. Dum enim vetustos codices ad propositum mihi scopum pertinentes in celebrioribus bibliothecis perquiro, factum est Dei nutu, ut duos antiquissimos repererim, quorum seriem, stylum, characterem, singulasque Missas in eis contentas sedulo consideranti venit protinus in mentem, utrumque esse vetus Missale Gallicanum, quia & illis ad amussim conveniunt, quæ Hilduïnus tribuit Gallicis Missalibus a se visis; & priscis ritibus consonant ecclesiæ Toletanæ, ex qua Carolus Calvus sacerdotes adscivit, ut antiquum Galliæ morem ab his celebrantibus disceret; ac post pauca addit, unum ex duobus codicibus a se repertis initio præferre hunc titulum manu recentiori adjectum, Missale Gothicum; hic autem codex ipsum est, quo de agimus, Missale, atque adeo laudatus Cardinalis verbis jam recitatis aperte tradit, illud esse vetus non tantum Gothicæ Narbonensis, sed & reliquæ Gallicanæ ecclesiæ Missale.
[293] [antiquum] Ad hæc loco mox citato sic scribit idem Eminentissimus Bona: In codice reginæ, quo diu uti licuit benignitate V. Cl. Benedicti Mellini ejus bibliothecæ præfecti, est Missa propria sancti Martini Turonensis episcopi, tributo ei nomine Patris nostri; ex quo suspicor, hoc Missale vel Turonensis vel alterius Gallicanæ ecclesiæ, fuisse huic Sancto specialiter dedicatæ; nam in Missali Mozarabico extat quidem de eo Missa propria, sed sine additione Patris nostri. Quibus verbis, cum urbs Turonensis certo sita non sit in Gallia Narbonensi, iterum prodere videtur, Missale, de quo agimus, & in quo Missa de Leodegario habetur, non solius Narbonensis seu Gothicæ Gallicanæ, sed & reliquæ insuper Gallicanæ fuisse ecclesiæ. Thomasius supra laudatus in Præfatione, quam libro, Codices Sacramentorum a se inscripto & edito, præmittit, etiam asserit, Missale, cui Missa de S. Leodegario inscribitur, vetus esse non solum Gothicæ Gallicanæ, sed & totius Gallicanæ ecclesiæ Missale; hoc ut probet, iisdem fere, quibus Mabillonius supra ostendit, idem illud Missale non esse Hispanicum, rationibus adductis, hanc addit: Gallicanum (Missale, de quo hic sermo est) item comprobabit, qui consensum animadverterit Gallicanarum synodorum cum eo. Etenim in conc. Agathensi celebrato anno Christi DVI & Alarici Gothorum in Gallia regis XXII Can. XIII statutum fuit, Symbolum ab omnibus ecclesiis una die, id est, ante octo dies Dominicæ Resurrectionis, publice in ecclesia competentibus tradi. Quod hic reperies: nam Missa Dominicæ Palmarum inscribitur, Missa in symboli traditione. Item Can. XXX orationes vocantur Collectiones: quo nomine orationes, & in hoc Missali Gothico dici constat. Tres ergo jam habemus auctores, qui Missale, in quo Leodegarius Missa honoratur, vetus Gallicanum esse existimant.
[294] Verum Honoratus a S. Maria in Observationibus super regulis & usu critices Gallice editis tom. 3 lib. 5 dissert. 3 § 3 in alia opinione versatur: [vel Gothico-Gallicanum] ait enim pag. 198 in memoriam revocandum, esse quod Thomasius crediderit, Missale, quod Gothicum nominat, usitatum fuisse in Francia, antequam ibidem ritus Romani essent admissi, qui admodum ex ejusdem Thomasii judicio erant diversi ab his, qui in Missali Gothico cernuntur: Sane, inquit Thomasius in Præfatione num. præcedenti laudata, Gallicanæ ecclesiæ vetus hoc esse Missale, antequam Romanos ritus ab eo longe diversos admitteret, mihi pene (non plene, sicut legitur apud Honoratum) exploratum habetur. Jam vero, ait loco citato Honoratus, certum est, Missale in Francia usitatum ante Caroli Magni tempus, non fuisse illud, quod auctor ille (Thomasius) Gothicum appellat, sed illud, quod alibi Gallicanum vetus nuncupat. Hoc ipsum enim est, ut ipsemet fatetur, quod multum ad ritus Romanæ ecclesiæ accedebat. Ita Honoratus: cum autem contendat, Missale antiquum Gallicanum ad Romanum ordinem propius accedere, in hanc fere pergit sententiam: Mabillonius lib. 3 Liturgiæ Gallicanæ in Præfatione etiam consentit, in Missali Gallicano veteri ordinem ex Romano & Gallicano mixtum exhiberi; quod de Missali Gothico, utpote multum diverso ab ordine Romano, intelligi non potest; ut adeo velit Honoratus Missale, quod a Thomasio Gothicum appellatur, quodque Missam de S. Leodegario continet, Gallicanum vetus non esse. Id ipsum etiam satis insinuat, dum loco citato ait, liturgiam Toletanæ seu Hispanicæ similem, quæ in Missali, quo de agimus, servatur, non esse antiquam Gallicanam: si enim liturgia, quam Missale illud sequitur, vetus Gallicana non sit, consequens est, ut nec ipsum Missale pro veteri Gallicano queat haberi; habet autem liturgiam illam Toletanæ seu Hispanicæ similem pro Gothico-Gallicana seu Gothico-Narbonensi, ac proin pro Gothico-Narbonensi etiam debet habere Missale, quod liturgiam illam sequitur, quodque Missam de S. Leodegario continet.
[295] [seu Gothico-Narbonense,] En ipsiusmet Honorati verba facta a me e Gallicis Latina: Videtur, inquit pag. citata, Cardinalis Bona confudisse hanc (Gallicanam antiquam) Liturgiam, quæ in usu erat apud Gallos, cum Gothica ab Hispanis usitata, dum (verbis num. 292 recitatis) dicit illam (Gallicam antiquam) similem esse Missæ, quæ dicebatur Toleti, in Hispania & Gallia Narbonensi. Profert hic verba, quibus laudatus Cardinalis id affirmat, ac deinde subdit: Verum eruditus hic Cardinalis certo aberrat: nam liturgia Gallicana, quæ similis est Hispanicæ, non est antiqua Gallicana; sed Gothica Gallicana, quæ ita nominatur, quia usitata erat in Galliarum provinciis, quæ dominio Gothorum suberant: at vero Missa Gallicana erat communis reliquæ Franciæ. Missa ergo Gallicana, quæ similis est vel eadem, quæ Hispanorum, non est antiqua Gallicana, vel Gelasiana; sed Gothica Gallicana, quæ primum appellata fuit Gothica, quia Gothi Hispaniarum erant domini; nuncupata etiam Gallicana, quia populi isti possidebant Galliam Narbonensem. Ast cum Gothi ex Hispania a Mauris fuere ejecti, liturgia illa non fuit amplius appellata Gothica aut Gothica Gallicana, sed Mozarabica vel Muzarabica. Liquet ergo, Honoratum liturgiam antiquam Toletanæ seu Hispanicæ similem non pro antiqua Gallicana, sed pro Gothico-Gallicana seu Gothico-Narbonensi habere atque adeo etiam Missale, quod liturgiam illam sequitur, quodque Missam de S. Leodegario continet, non pro antiquo Gallicano, sed pro Gothico-Gallicano habere, utut sæpe laudatus eminentissimus Cardinalis Bona, Thomasius & Mabillonius contrarium existiment. At vero parum hic sibi constare videtur is scriptor. Circa tria enim Missalia a Thomasio & Mabillonio producta, quorum alterum Gothicum cum seu Gothico-Gallicanum, quo de hic agimus, alterum Francorum; tertium vero Gallicanum vetus ab illis nuncupatur; circa tria, inquam, ista Missalia, pag. 194 & 195 observat, duobus istis scriptoribus adeo parum constitisse de distinctione, quam illa inter Missalia ponunt, ut sine solido fundamento nomina tam diversa dederint uni eidemque Missali, atque ex uno solo Gelasiano tria fecerint; ut adeo velit, etiam Missale Gothicum seu Gothico-Gallicanum, cui Missa de S. Leodegario inscribitur, Gelasianum esse; jam vero cum idem Honoratus pag. 194 & tribus sequentibus in eam opinionem propendeat, quæ censet, quod Missale, ante Caroli Magni principatum in Gallia usitatum, idem fuerit cum Gelasianio, consequens est, ut ex ipsius judicio Missale, quod Gothicum seu Gothico-Gallicanum appellatur, ante Caroli Magni principatum in Gallia fuerit usitatum, sitque proinde Gallicanum vetus, quod certe cum iis, quæ de Missali illo, liturgiaque in eo expressa statuere eum jam vidimus, componi non potest.
[296] [quod minus verisimile apparet;] Ad hæc, quod ait verbis num. præcedenti recitatis, Liturgiam Gallicanam, quæ similis est Hispanicæ, non esse antiquam Gallicanam, ac proin nec Gallicanum antiquum esse Missale, quod liturgiam illam sequitur, id ego pro certo non ausim asserere. Intercessisse enim usque ad tempora Pipini & Caroli Magni similitudinem inter liturgiam ecclesiarum Hispaniæ & liturgiam ecclesiarum Galliæ, seculo IX adeo fuit persuasum, ut Carolus Calvus imperator, qui seculo illo floruit, crediderit, se videre antiquam istam liturgiam Gallicanam, quando coram illo celebrata fuit Missa juxta ritum Toletanæ ecclesiæ. Ne vero id a me sine fundamento putes asseri, apud Cardinalem Bona lib. 1, cap. 12, num. 5 occurrit epistolæ ipsiusmet Caroli Calvi ad clerum Ravennatem fragmentum, quod sic habet: Usque ad tempora abavi nostri Pipini Gallicanæ ecclesiæ aliter, quam Romana vel Mediolanensis ecclesia, divina celebrabant Officia, sicut vidimus & audivimus ab iis, qui ex partibus Toletanæ ecclesiæ ad nos venientes secundum morem ipsius ecclesiæ coram nobis sacra Officia celebrarunt. Celebrata etiam sunt coram nobis Missarum Officia more Hierosolymitano, auctore Jacobo apostolo, & more Constantinopolitano, auctore Basilio; sed nos sequendum ducimus Romanam Ecclesiam in Missarum celebratione; ex quo liquet, quod Carolus Calvus putarit, liturgiam antiquam Gallicanam se videre, quando coram illo Missa juxta liturgiam Toletanam celebrata fuit, ac proin huic illam esse persimilem. Non puto interim, ambas illas liturgias ita prorsus esse similes, ut nulla in iis dissimilitudo occurrat, sed hæc mihi tanta non videtur, ut proinde certum fiat, liturgiam Gallicanam, quæ similis est Hispanicæ, non esse antiquam Gallicanam, præsertim si cum Hispanica liturgia non in omnibus exacte congruat Gallicana illa Hispanicæ similis, quæ in Missali sæpissime jam memorato, quod Missam de S. Leodegario continet, passim est obvia. Licet enim in hoc Missali ordo Missæ fere ubique sit idem, qui in Missali antiquo Hispanico seu Mozarabico, orationes tamen diversæ sunt, uti manifestum quibuslibet evadet, qui Missale unum cum altero contulerint. Hisce omnibus consideratis, verosimilius mihi apparet, & liturgiam Gallicanam, quæ similis est Hispanicæ, Gallicanam esse antiquam, & Missale, de quo hic disputamus, esse vetus Gallicanum, id est, etiam in Gallia, quæ non sit Narbonensis, antiquitus usitatum.
[297] Fuse hic indagare libuit, Gallicanumne sit, [si enim Gothico-Gallicanum sit,] quo de agimus, Missale, an Gothico-Gallicanum, quia si Gallicanum illud sit, scriptum esse facile potuit initio seculi VIII, quo, ut mox docebo, aut forte paulo citius, reipsa etiam scriptum esse apparet. Quod si autem Gothico-Gallicanum sit, non citius, quam seculo VIII jam senescente, scriptum esse videtur. Rem sic ostendo: Annalista Metensis ad annum Christi 752 sic scribit: Anno Dominicæ Incarnationis DCCLII Pippinus rex exercitum duxit in Gothiam, Narbonamque civitatem, in qua adhuc Saraceni latitabant, obsedit. Tentatis itaque plurimis argumentis, munitissimam civitatem capere non potuit. Custodia tamen ibi derelicta quotidianis irruptionibus illos cives afflixit, & per triennium bellum Narbonam obtinuit; expulsisque de tota Gothia hominibus illis, Christianos de servitio Saracenorum liberavit. Quibus ex verbis, cum laudatus annalista iis asserat, civitatis Narbonensis obsidionem anno 752 cœpisse, perque triennium durasse, consequens est, ut ejus expugnatio, Gothiæque seu Galliæ Narbonensis a Saracenorum jugo liberatio anno 755 acciderit. Eodem anno hæc accidisse, etiam affirmant Cointius in Annalibus Ecclesiasticis Francorum & Pagius in Criticis: Licet vetus, inquit hic posterior, Chronicon, de quo mox, hæc ad annum DCCLIX referat. Porro minus verosimile apparet a provinciæ Narbonensis incolis ante tempus illud, quo Saracenorum jugo erepti ad Francorum dominium accesserunt, post præscriptum semel in concilio Toletano IV, quod anno 633 celebratum fuit, Sacramentorum ordinem Missarumque dicendarum modum novas Missas, quæ in ecclesia Hispanica usitatæ non erant, fuisse introductas. Etenim canone illius 2 ita sancitur: Post rectæ fidei confessionem, quæ in sancta Dei Ecclesia prædicatur, placuit, ut omnes sacerdotes, qui Catholicæ fidei unitate complectimur, nihil ultra diversum aut dissonum in ecclesiasticis Sacramentis agamus; ne quælibet nostra diversitas apud ignotos seu carnales schismatis errorem videatur ostendere, & multis existat in scandalum varietas ecclesiarum. Unus igitur ordo orandi atque psallendi nobis per omnem Hispaniam atque Galliam (Narbonensem scilicet) conservetur, unus modus in Missarum solemnitatibus, unus in vespertinis matutinisque Officiis; nec diversa sit ultra in nobis ecclesiastica consuetudo, qui una fide continemur & regno: hoc enim & antiqui canones decreverunt, ut unaquæque provincia & psallendi & ministrandi parem consuetudinem teneat.
[298] [non videtur,] Licet autem dici forte queat, hoc canone tantum præscribi, ut deinceps in Officiis divinis, Missisque celebrandis idem Ordo idemque modus ubique servetur, videtur tamen is etiam omnem sacrorum ministeriorum seu Missarum diversitatem vetare. Nihil ultra, inquit, diversum aut dissonum in ecclesiasticis Sacramentis agamus; ne quælibet nostra diversitas apud ignotos seu carnales schismatis errorem videatur ostendere, & multis existat in scandalum. Quibus certe verbis synodus universim improbat omnem plane in ministeriis sacris diversitatem, ac proin recitato canone prohibere videtur, non tantum diversitatem ordinis in recitandis Missis, sed etiam ipsam Missarum diversitatem. Quare cum in ecclesia Hispanica Triduanæ, ut ex dictis num. 291 potest colligi, ante Ascensionem Rogationes seculo VIII receptæ non fuerint, verisimile fit, illas a provinciæ Narbonensis incolis seculo VIII, ante annum saltem 755, quo Saracenorum jugo erepti ad Francorum dominium accesserunt, non fuisse receptas, ut adeo Missale, quod Missam de S. Leodegario præscribit, quodque etiam Missas in triduanis ante Ascensionem Rogationibus celebrandas continet, initio seculi VIII scriptum non videatur, si pro Gothico-Gallicano debeat haberi, seu si a solis provinciæ Narbonensis incolis Gothorum dominio olim subjectis fuerit usitatum; tunc quippe, ut apparet, Missæ de triduanis ante Ascensionem Rogationibus iis minime convenissent, ac proin illas Missali, si quod exarassent, verosimiliter non inseruissent. Videtur ergo Missale, de quo disserimus, seculo VIII jam senescente, scriptum esse, si Gothico-Gallicanum sit, seu a solis provinciæ Narbonensis presbyteris fuerit usitatum. Quod si autem sit Gallicanum vetus, nihil obstat, quo minus initio seculi VIII scriptum esse credatur.
[299] [si vero Gallicanum sit, videtur initio seculi VIII scriptum,] Etenim ut id, quod num. 297 asserui, verum esse, ostendam, nulla in eo Missa de aliquo sive die festo sive Sancto occurrit, qui in Galliis seculo VIII serius coli cœperit. Quod vero in particulari pertinet ad Missas, quas de triduanis ante Ascensionem Rogationibus continet, sunt illæ indubie de celebritate, quæ seculo VIII in Galliis sit anterior. Etenim instituta illa primum fuit a S. Mamerto Viennensi in Galliis episcopo, qui seculo V floruit; erat autem jam seculo VI ad omnes Galliarum ecclesias propagata; liquet id ex S. Gregorio Turonensi, qui seculo VI ad finem inclinante e vivis excessit, & tamen lib. 2 Historiæ Francorum cap. 34, Rogationum per S. Mamertum institutione ejusque modo & causa exposita, hæc subdit: Quæ (Rogationes) usque nunc in Christi nomine per omnes ecclesias in compunctione cordis & contritione spiritus celebrantur. Ita Gregorius Turonensis; sed quod ait, Rogationes usque ad ætatem suam per omnes ecclesias fuisse celebratas, id certe, ut dicta num. 291 docent, non de Hispanicis, nec verosimiliter etiam, uti ex mox dictis colligas, de Gothico-Gallicanis, sed de solis fere Gallicanis intelligendum est, quæ ex præscripto Concilii 1 Aurelianensis anno 511 celebrati prædictam S. Mamerti institutionem susceperunt. In eo quippe Concilio can. 27 ita statuitur: Rogationes, id est, litanias ante Ascensionem Domini ab omnibus ecclesiis placuit celebrari: ita ut præmissum triduanum jejunium in Dominicæ Ascensionis festivitate solvatur, per quod triduum servi & ancillæ ab omni opere relaxentur, quo magis plebs universa conveniat. Quo triduo omnes abstineant, & quadragesimalibus cibis utantur. Huic decreto omnes Galliarum ecclesias, quæ Gothorum dominio non suberant, paruisse, dubitandum non est: ut adeo certum fiat, esse de celebritate seculo VIII anteriori Missas, quæ de triduanis ante Ascensionem Rogationibus in Missali, quo de agimus, leguntur, nihilque proinde etiam ex hac parte obest, quo minus initio seculi VIII scriptum esse credatur, si Gallicanum antiquum sit.
[300] Scriptum autem esse initio seculi VIII, Mabillonius lib. 3 Liturgiæ Gallieanæ pag. 176 existimat: [quo tamen, ut apparet, scriptum est,] ibi enim ita loquitur: De tempore, quo scriptus est codex ille (Missale, de quo tractamus) non omnino constat: attamen ex forma litterarum, & ex Liturgiæ Gallicanæ abrogatione, quæ Pontificatu Hadriani I, regnante Carolo M. ante annos nongentos facta est, apparet, hunc ineunte sæculo octavo, nempe ad exemplum alterius codicis vetustioris, fuisse exaratum, non citius, propter festum sancti Leodegarii, qui anno 678 necatus est. Idem censet Cardinalis Bona, dum in duobus Rerum Liturgicarum libris anno 1674 a se editis ita scribit: Unus ex his codicibus (Missale, de quo quæstio est) extat in bibliotheca serenissimæ Suecorum reginæ ante annos nongentos scriptus, additque, ut periti censent. Horum eruditorum judicio, quod hic opponam, nihil habeo, ac proin existimo, Missale illud tunc revera scriptum esse, ut adeo Missa de S. Leodegario, quam continet, vel initio seculi VIII, vel etiam citius fuerit composita. Fateor nihilominus, id nulla ratione, ut mihi quidem apparet, certum effici posse. Nihil enim obstare video, quo minus idem Missale nonnihil serius, quam initio seculi VIII scriptum esse potuerit. Utut sit, sat saltem credibile apparet, initio seculi VIII scriptum esse, & eruditorum omnium judicio ego refragari nolim, quod in Sancti nostri honorem cedit, quodque proinde ne quis pro certe falso habere queat, plura etiam, quam par forte videbitur, hic disserui. Certum interim est, Missale sæpissime dictum non serius, quam seculo nono media sui parte jam præterlapso, esse exaratum, ac proin Missam de S. Leodegario, quæ ei inscribitur, vel certe tunc vel citius fuisse compositam. Rem hanc nunc sic ostendo.
[301] [certeque non serius, quam seculo IX, ut adeo vel sic valde] Mabillonius in Præfatione ad Liturgiam Gallicanam a se editam num. 3 ita loquitur: Hæc Liturgiæ Gallicanæ in Romanam mutatio tanta universæ Galliæ ecclesiarum consensione facta est, ut, regnante Carolo Calvo, Magni nepote, Missæ Gallicanæ notitia jam penitus obliterata esset. Unde Carolus Calvus, ut ejus a Romana discrimen oculis perciperet ac comprobaret, Missam Toletano more a quibusdam presbyteris, qui ex partibus Toletanæ ecclesiæ ad se venerant, celebrari voluit: quoniam veterem Gallorum Liturgiam cum Toletana convenisse, didicerat. Id patet ex ejus epistola ad clerum Ravennatem, in qua subdit: Celebrata etiam sunt coram nobis Missarum sollemnia more Jerosolymitano, auctore Jacobo apostolo; & more Constantinopolitano, auctore Basilio: sed nos sequendam ducimus Romanam ecclesiam in Missarum celebratione. His verbis Carolus innuit, eam hujusce facti rationem fuisse, ut, visis compertisque diversarum ecclesiarum variis celebrandæ Missæ ritibus, statueret, qualem alteri formam præferendam existimaret: sed Romanum tandem ritum sibi præ ceteris placuisse. Ab eo tempore nemini de restituenda Liturgia Gallicana, Romanave dimittenda quidquam tentare venit in mentem; nec ante nostram ætatem apud Gallos de prisco illo ritu fuit ulla fere mentio aut memoria. Sic recte probat Mabillonius, Liturgiam Gallicanam antiquam jam penitus, vivente adhuc Carolo Calvo, fuisse abrogatam; unde fit consequens, abrogationem hanc jam seculo IX, cum tunc Carolus Calvus e vivis excesserit, omnino fuisse perfectam, ut adeo indubie Missale quidem, quod secundum liturgiam illam exactum est, non serius fuerit quam seculo IX, cum alioquin usui non fuisset, exaratum; Missa vero de S. Leodegario, quam continet, non serius, quam eodem seculo IX composita.
[302] [antiqua sit Missa de S. Leodegario, in qua partes illi propriæ] Imo erit forte etiam, qui Missale illud non serius, quam seculo VIII, scriptum esse, pro certo habendum putet, quia liturgia Gallicana antiqua, quæ in illo exprimitur, abrogata fuit a Carolo Magno, Romanam S. Petri cathedram occupante Hadriano I, qui anno 795, ut Pagius in Criticis probat, vitam cum morte commutavit. Verum Liturgia Gregoriana, quam antiquæ Gallicanæ Carolus Magnus substituit, necdum adeo generaliter seculo VIII in Francia erat stabilita, ut antiqua, quæ etiam Gelasiana, utpote Liturgiæ a Gelasio I Pontifice Romano conditæ non multum absimilis, nuncupabatur, jam penitus ibidem tunc esset abolita. Etenim in descriptione seu recensione bonorum Centulensis monasterii, anno Christi 831 facta, atque impressa apud Dacherium tom. 4 Spicilegii, libro 3, capite 3 leguntur ista: De libris sacrarii, qui ministerio altaris deserviunt: Missales Gregoriani tres; Missalis Gregorianus, & Gelasianus modernis temporibus ab Albino ordinatus I. Missales Gelasiani XIX. Quibus verbis spectatis, consequens est, ut liturgia Gallicana antiqua seu Gelasiana anno 831 in monasterio Centulensi obtinuerit, cum ibidem tunc essent novemdecim Missalia secundum ritum Gallicanum antiquum seu Gelasianum exacta, eaque non obsoleti, non abrogati, sed usitati tunc moris, utpote de quibus in prædicta bonorum recensione ratio habetur, tamquam de libris sacrarii, qui ministerio altaris deserviunt. Quare cum in præfato monasterio usitata fuerit anno 831 liturgia Gallicana antiqua, vero absimile non est, hanc in pluribus aliis Galliarum locis usitatam pariter tunc fuisse, ac proin ex illius abrogatione per Carolum Magnum, seculo VIII inclinante, facta pro certo haberi non debet, imo non potest, Missale, de quo hic fuse actum est, non serius quam seculo illo esse conscriptum. Solum itaque certum est, hanc scriptionem, Missamque de S. Leodegario, quam continet, referendam non esse ad seculum, quod sit nono posterius, licet interim Sanctus, ut num. 300 docuimus, verosimiliter jam ab initio seculi VIII, ac forte etiam citius prædicta Missa honoratus fuerit.
[303] Lubet nunc hanc, utpote venerandum, minimeque dubium cultus ecclesiastici Leodegario antiquitus delati monumentum, [sunt oratio quædam præliminaris, dicta Præfatio,] lectorum oculis ex Thomasio subjicere, atque utcumque describere. Nihil exhibet, præter ea, quæ Leodegario sunt propria, caretque proinde iis, quæ omnibus antiquis Missis Gallicanis erant communia. Videri hæc possunt apud Mabillonium lib. 1 Liturgiæ Gallicanæ cap. 5, ubi Missæ Gallicanæ partes ex Gregorio Turonensi episcopo, aliisque monumentis singillatim exponit. Eas inter etiam recenset lectionem unam ex Veteri, duasque alias ex Novo Testamento, quæ in singulis fere Missis Gallicanis antiquis erant diversæ, quasque, in festis Sanctorum, Passionis vel Vitæ eorumdem lectio præcedebat. Desunt eæ omnes, quemadmodum a reliquis sæpissime memorati Missalis Missis, sic etiam a Missa Leodegario inscripta; incipit autem hæc ab oratione, quæ, si Missa integra exstaret, proxime post Introitum, Kyrie eleison, & Hymnum Gloria in excelsis Deo præfatis Quatuor Lectionibus præiret. En illam: Summe, Omnipotens, æterne Deus, qui vitam beati antistitis tui Laudegarii martyris per istius sæculi ærumnas transire jussisti, cujus annua festa devota mente celebramus; quæsumus: ut per ejus intercessionem plebi * tuæ clementiæ famulantem ita in præsenti foveas; ut ad cælestia regna perducas. Per Dominum. Oratio hæc vocari solebat Præfatio, eratque veluti quædam adhortatio, qua populus a sacerdote quandoque minus, quandoque magis expresse ad pie exigendum diem commonebatur. Respondebat, inquit Mabillonius lib. 1 Liturgiæ sæpius citatæ cap. 3 pag. 24, orationi illi, cujus meminit beatus Abbas Hispanus, agens de Missa Mozarabum, his verbis superius relatis: Prima oratio ejusdem Missæ (Mozarabicæ) commonitionis erga populum est, ut omnes excitentur ad exorandum Deum.
[304] Orationem jam recitatam hæc sequitur: Deus, [oratio altera seu collectio anonyma, altera post nomina,] qui beatum martyrem tuum Laudegarium in agone probasti, & probatum in dolore sustentasti; quem hodierna die in cælestibus gaudiis recipere dignatus es: præsta nobis, famulis tuis, ut qui gloriam non meremur, indulgentiam peccatorum, ipso interveniente, adepisci mereamur. Per. Oratio hæc Collectio inscribitur; hoc nempe nomine Missæ orationes, quas nunc Collectas dicimus, solebant antiquitus vocari. Post orationem proxime adductam tertio loco hæc assignatur: Auditis nominibus offerentum, fratres karissimi, Domini majestatem deprecemur, ut qui vitam summi antistitis sui Laudegarii martyris transtulit ad coronam; per interventu * sanctorum Patriarcharum, Prophetarum, Apostolorum & Martyrum, Anachoritarum & Virginum omniumque Sanctorum concedere dignetur: ut sacræ præsentis oblatio, quæ offertur, viventibus emendationem, & defunctis remissionem obtineat peccatorum: & quorum nomina hic recitatione patefacta sunt, in cælestibus paginis conscribantur. Quod ipse præst. Debebat hæc oratio recitari, facta jam oblatione, lectisque etiam sacris diptychis, id est, recitatis nominibus tam Sanctorum, in quorum memoriam, quam vivorum atque defunctorum, in quorum gratiam offerebatur Sacrificium, atque hinc est, cur hunc præferat titulum: Collectio post nomina.
[305] [iterumque altera Post pacem nuncupata,] Quarto loco sequitur hæc alia oratio seu collectio: Pacem tuam Domine nostris inlabere pectoribus: qui * beatum martyrem tuum Leudegarium, in hoc sæculo commorantem, per pacis studium hodie cælestis aula suscepit: nobis quoque peccatoribus pacis vinculum, & caritatis studium, ejus meritis suffragantibus, largiri jubeas in ævum. Per Dominum. Recitari debebat, cum jam fideles post vivorum atque defunctorum ad oblationem memoriam sibi invicem pacis osculum impertiissent, atque hinc est, cur inscribatur Collectio post pacem. Quatuor orationes jam allatas subsequitur immolatio nostræ Præfationi respondens; vocabatur etiam nomine ex re assumpto Contestatio, quia in hac fideles sursum corda se habere contestabantur. In hac Contestatione recitabatur etiam Sancti, de quo Missa dicebatur, vitæ compendium, quæ initio Missæ integra lecta fuerat. Liquet id tum ex multis aliis, tum ex Missæ de S. Leodegario contestatione seu immolatione, quam nunc, utpote in Missa de S. Leodegario collectioni post pacem jam recitatæ proximam, subjungi necesse est.
[306] [immolatio seu contestatio, nostræ Præfationi respondens,] Dignum & justum est: vere æquum & pulchrum est: nos tibi hic & ubique semper laudes & gratias agere, laudesque adtollere, Domine sancte Pater omnipotens æterne Deus, per Jesum-Christum, Filium tuum, Dominum nostrum, ab initio sæculi procreatum Verbum editum Patris principia * sæculi istius conlocatum per totum orbem terrarum contulisti: ubi beatus martyr tuus Leudegarius episcopus de altitudine sæculi hujus per alternas musitationis * discerptus, pompas sæculi fragilitatisque calcavit. Cui tu, Domine, auxilium ferre dignatus es: ut præsentis sæculi amorem despiceret, & cælestia adepiscere promereret: verumtamen crucem suam tollens, te Pastorem sequens, ut Paradisi delitias possideret, præsentia omnia dereliquit. O beatum virum Leudegarium antistitem qui per nefandorum consilia corpus * nexibus absolutum, ora labiis minuatum, oculisque orbatum, exilium perpetratum, lubricitatis sæculi postpositum, diversis tormentis passum, exemplum reliquit episcoporum per suam passionem vel patientiam: & ad extremum vitæ perpetuæ restitutus, cælestia regna penetravit; angelorum choro sociatur; coronam immarciscibilibus floribus remuneratur: unde post multæ reliquiæ floruerunt in Galleis. Precamur ergo te, Domine: ut nos famulos tuos omnemque plebem reminiscentes talem Pastorem, ejus meritis suffragantibus, veniam mereamur obtinere peccaminum. Per Christum Dominum nostrum. Cui omnes angeli.
[307] [duæque insuper aliæ orationes, quarum una post Sanctus,] Immolationi huic seu Contestationi succedere debebat Trisagion, de quo dicendo exstat in Concilio Vasensi secundo, quod anno 529 celebratum est, canon ordine tertius, quo statuitur, ut in omnibus Missis seu in Matutinis, seu in Quadragesimalibus, seu in illis, quæ pro defunctorum commemoratione fiunt, semper Sanctus, Sanctus, Sanctus, eo ordine, quo ad Missas publicas dicitur, dici debeat. Et vero in Missa, quam hic utcumque describimus, immolationi seu contestationi succedere debuisse Trisagion, dubitari non potest. Liquet enim id ex titulo, quem præfert oratio seu collectio, quæ dictæ immolationi seu contestationi subjicitur; inscribitur quippe collectio seu oratio Post Sanctus, non alia haud dubie de causa, quam quod post ter Sanctus ingeminatum seu post Trisagion recitaretur. En nunc illam: Osanna excelsis. Benedictus qui venit in nomine Domini. O vere beata vox, quam angelorum & archangelorum concinunt virtutes quæ nos hodie in passione beati martyris tui Leudegarii vox una prorumpit in laude. Ut tu Deus Pater omnium, qui nobis veniam tribuas de peccatis, quæsumus, da oblivione * præteritorum facinorum; qui dedisti martyribus post triumpho * corona *. Per Dominum nostrum. Qui. prid. Oratio hæc locum tenet illius, quod in Missali Romano Canon vocatur, estque actionis sacræ, quæ incipit ab his verbis: Qui pridie quam pateretur &c, veluti præludium, uti liquet ex verbis Qui. prid., quæ proxime habet subjecta. Verba hæc, inquit Mabillonius lib. 1 Liturgiæ Gallicanæ cap. 5 pag. 46, ex sanctis Evangeliis, Apostolo & Traditione accepta, eadem sunt in omnibus liturgiis, nisi quod in nonnullis quædam voces variant.
[308] Ultimo loco in Missa, de qua hic sermo est, [altera Post Secreta seu post mysterium vocabatur.] indicatur hæc oratio, seu collectio: Hæc facimus, Domine, passionem tuam commemorans *. Hæc facimus, Pater Jesu-Christe: qui nobis de lege veteri novam tradidisti. Concede nobis, intercedente beato antistite tuo Leudegario martyre, cujus hodie annuæ * commemoratione * celebramus: ut descendat hic benedictio tua super hunc panem & calicem in transformatione Spiritus tui sancti; uti hæc benedicendo benedicas, sanctificando sanctifices: ut quicumque ex utraque benedictione sumpserimus, æternitatis præmium, & vitam consequi mereamur æternam. Per. Oratio hæc inscribitur collectio Post secreta seu Post mysterium, eoquod diceretur proxime post verba sacramentalia seu illa, quibus panis & vini consecratio perficitur. Orationi huic, quæ jam recitata est, quæque post mysterium seu consecrationem assignatur, continuo alia in Missa Gallicana antiqua, cum hæc integra recitaretur, præfationis instar ante orationem Dominicalem subjiciebatur; sed hæc in ea, qua de agimus, Missa ob rationem num. 303 adductam desideratur, uti etiam nonnullæ aliæ orationes seu precandi formulæ, quæ ad integritatem ejus requiruntur, quæque Leodegarii mentionem in particulari non faciunt.
[Annotata]
* plebem
* interventam
* Mab. & cum
* an principium?
* mutilationes
* sic, notæ Mabil., accusandi casus ponebant pro sexto casu absoluto.
* oblivionem
* triumphum
* coronam
* commemorantes
* annuam
* commemorationem
§ XX Duo monasteria in honorem S. Leodegarii seculo VIII adolescente constructa aut dedicata.
[In honorem S. Leodegarii monasterium Morbacense,] Antiquitatem cultus, qui Leodegario, tamquam Sancto, ab Ecclesia defertur, validissime etiam probant duo monasteria in Sancti honorem ineunte seculo VIII exstructa, quorum alterum Murbachium, vel Morbacum, alterum Masmonasterium seu Masonis monasterium nuncupatur. De ambobus hisce monasteriis, prout ad gloriam Sancti nostri posthumam spectant, visum est hoc integro § tractare. A priori, quod altero est celebrius, duco initium. Situm est in Alsatia superiori ad amnem Morbach, sub dominio nunc regis Franciæ, distatque, ut Baudrandus in Geographia testatur, tam a Colmaria, quam a Mulhusia, Alsatiæ oppidis, tribus circiter milliariis versus Occasum. De hoc monasterio tom. 5 Spicilegii ecclesiastici Germaniæ pag. 940 hæc leguntur: Principalis & exemptæ ecclesiæ Murbacensis initia referuntur ad annum 726 (imo 727, ut dicetur) quo videlicet divus Pirminius Meldensium quondam antistes (S. Pirminius infra ab Hermanno Contracto chorepiscopus nominatur) ex Augia Divite pulsus animum adjecit construendo novo monasterio in vastissima & horrida Vosagi montis eremo, quæ tunc Vivarius peregrinorum, antea vero Muorbach audiebat. Piis Pirminii conatibus clementer annuit Eberhardus, Sueviæ & Alemanniæ dux, Attici sive Eticonis ex Adalberto filio nepos, dum videlicet Pirmino locum & impensas exstruendo cœnobio prætereaque amplissimos proventus alendis monachis copiosissime suppeditavit, annuentibus Emeltrude conjuge & Lutfrido fratre. Conditum fuit illud monasterium in honorem Dei & Genitricis Domini nostri Jesu Christi semper Virginis Mariæ, S. Michaëlis archangeli, sanctorum Apostolorum Petri & Pauli &, uti jam innui, S. Leodegarii martyris. Intelligitur id ex Theodorici Calensis præcepto pro eodem Morbacensi monasterio. Exstat hoc præceptum in laudato Spicilegio ecclesiastico Germaniæ pag. 951 & 952, & apud Mabillonium in Appendice ad tom. 2 Annalium Benedictinorum pag. 700. Cum autem multis, quæ in decursum hujus § dicenda sunt, probandis confirmandisve subserviat, lubet illud ex Mabillonio huc integrum transcribere.
[310] [cujus fundatio diplomate] Theodoricus rex Francorum, viris apostolicis, patribus episcopis, nec non inlustribus viris, ducibus, patriciis, comitibus vel agentibus tam præsentibus quam futuris. Si petitionibus sacerdotum, quod ad proprietatem * ecclesiæ pertinet, devota mente præstamus, Retributorem omnium bonorum Dominum Jesum-Christum ex hoc nos habere confidimus. Igitur dum & venerabilis vir Perminus gratia Dei episcopus nostris temporibus cum monachis suis, Deo inspirante, pro Evangelio Christi peregrinatione suscepta, monasterium virorum in Heremo vasta, quæ Vosagus appellatur, in pago Alsacinse in loco, qui vocatur Vivarius-peregrinorum, qui antea appellatus est Mourbach, in alodo fidele * nostro Eberhardo comite, cum ipsius adjutorio, Deo donante, conatus est constituere, vel cœnobium sanctum ibidem instituere in honore Dei & Genitricis Domini nostri Jesu-Christi semper Virginis Mariæ, seu sancti Michaëlis archangeli, vel sancti Petri apostoli & Pauli beatis apostolis *, & sancti Leodegarii martyris cum sociis eorum, ubi ipsi famuli Dei sub sancta regula solitariam vitam fruuntur; petiit ipse vir Dei Perminus episcopus serenitati nostræ, cum ipso jam nominato fidele nostro Eberhardo comite, tale ob hoc nostrum emanare præceptum de omni corpore possessionis ipsius monasterii, quicquid ad præsens tenere vel dominare videtur, aut quod inantea a quocumque Deo inspirante, ibidem recte fuerit conlatum vel delegatum, per nostrum præceptum deberem in Dei nomine plenius confirmare. Quod nos pro mercede nostra in omnibus fecisse cognoscite, & ad prædictis famulis * Dei talem emisimus decretum, ut nullus episcoporum nec præsentes, nec quifuerint successores, nec eorum ordinatores, aut qualiscumque judiciaria potestas pro quocumque ingenio possint quocumque ordine de loco ipso aliquid auferre aut abstrahere, ut facilius liceat pro familia Christi, quæ ibidem in Dei nomine adunari desiderat, eorum factam delegationem quiete per tempora possidere, & sanctam regulam conservantes proprio privilegio, quod nobis præ manibus ostenderunt, Deo jubente, sub tranquillitate possint permanere, quia nihil de canonica auctoritate convellitur, quicquid ad talem familiam Christi ad laudem Dei die noctuque canendam conceditur.
[311] Idcirco pro cælesti intuitu talem * nobis beneficium præstitisse cognoscite, [a Theodorico IV Francorum rege,] ut maneat quicquid antefati viri Dei ad ipso monasterio * conquesierint vel laboraverint, quod jam dictus fidelis noster Eberhardus per sua strumenta * ibidem affirmavit, vel a ceteris collatum fuit, aut fuerit, sub nostra emunitate ejus temporibus absque illius * inquietudine Deo auxiliante cuncta eis proficiant in augmentis. Additur tamen, ut si abbas congregationis ipsius episcopum fuerit postulatus *, ut ei presbyteros vel diaconos pro Missas celebrandum * debeat ordinare, absque commodi acceptione instituat; & si rogatus consecrare ecclesiam, chrisma, tabulas, gradus ecclesiæ absque commodi acceptione faciat: quod si ipse renuerit, alterum quemlibet pontificem, qui gratis hæc tribuat, licentiam habeat supplicare, & ille hoc facere; & nullo umquam tempore parochiæ ipsius pontificis, in cujus diocesi situm est hoc monasterium, potestatem nullam habeat inquietandi; non ipse, non archidiaconus, non ecclesiæ judices, nec censum mittere, neque pastum, neque honorem in rebus monasterii accipere non audeat *. Et, si abbas ipsius congregationis de hac luce vocatus fuerit, nullus ibidem de alio monasterio, nec de civitate, nec pro parentela, nec ab episcopo ordinetur, neque per potestatem, neque pro præmio aut quolibet ingenio, quicumque judicis nullus præsumat in ibidem abbatem ordinare, nec quandocumque necessitas evenerit abbatem instituere, nisi eum ipsa congregatio & melior pars elegerit, secundum quod regula & privilegius * ipsorum continet, ipsi sibi dignum constituant pastorem.
[312] Et illud nobis placuit pro integramento vel stabilitate regni nostri innectere, [dicto Calensi, confirmatur,] ut ipsum monasterium sub defensione & tuitione Dei & nostra stirpe regia per succedentia tempora valeat consistere inconvulsum, & nulla publica judiciaria potestas, nec præsente, nec futuro tempore in curtis vel territuriis ubicumque ipsius monasterii ad causas audiendum vel freda undique exigendum non præsumant ingredere, nec fide jussores tollere; & quicque * tam de ingenuis, quam de servientibus super territuriis ipsius monasterii omni * commanentibus fisco de freda, aut herebannus *, unde poterat præparare, ad luminaria vel stipendia super scriptis famulis Dei, & nostra indulgentia ad integrum mancipentur effectui, & nobis regnantibus aut postmodum tempore succedentium regum, quod nos pro Dei amore & timore indulsimus, quemquam * hoc non præsumat convellere; sed cum quiete & integra emunitate hoc, quod decrevimus, inviolabile, auxiliante Deo, perseveret. Et ut hæc præceptio erga ipso monasterio * firmius habeatur, manus nostræ subscriptionibus subter decrevimus roborari. Theodoricus, rex Francorum, sub data quod fecit mense Julio, die duodecimo, anno VII regni nostri, Gundulfi-villa in Dei nomine feliciter, amen. Gerbaldus obtulit.
[313] [non anno 724,] Sæpe ab hoc Diplomatis Theodorici apographo discrepat apographum aliud, quod, ut jam monui, Spicilegio ecclesiastico Germaniæ est insertum; discrepantias illas in margine subinde notavi; nusquam autem notabilior occurrit, quam in anno regni Theodorici, quo diploma fuit emissum; in priori enim apographo anno VII, in posteriori vero anno tertio regni Theodorici id factum notatur. Postremum hunc annum forte etiam exprimebat apographum, ex quo Theodoriciani diplomatis jam recitati partem in monasteriorum Germaniæ Chronologiam a se editam pag. 93 intulit Bruschius; licet enim in parte diplomatis, quam loco citato transcribit, nullam prorsus exhibeat notam chronologicam, in notitia tamen monasterii Morbacensis, quam suppeditat, initium regni Theodorici IV Francorum regis anno Christi 720 innectit; quapropter cum monasterii Morbacensis fundationem referat ad annum circiter 724, consequens est, ut Theodoriciani diplomatis apographum, quod ipsi præluxit, annum forte regni Theodorici tertium expresserit, quia ex hoc & ex initio regni Theodorici, quod anno 720 affigit, monasterii Morbacensis fundationem ad annum circiter 724 merito potuit referre. Ast, etiamsi illud, quo usus est Bruschius, pluraque forsan alia prædicti diplomatis Theodoriciani apographa ad modum apographi, quod in laudato Spicilegio ecclesiastico Germaniæ exstat, annum regni Theodorici tertium exhiberent, forent ea omnia hac in re, uti ex dicendis facile apparebit, pro mendosis verosimillime habenda, ac proin nihil ex iisdem certi pro monasterii Morbacensis fundatione anno Christi 724 affigenda posset confici. Et vero monasterium illud anno 724 fundatum seu constructum non fuisse, apertissime docet Chronicum Hermanni Contracti, monachi Augiensis, qui initio seculi XI floruit; illud enim auctoris hujus Chronicon in editione Canisiana ad annum 727 habet: Sanctus Pirminius ob odium Caroli a Theobaldo Gotifridi ducis filio ex Augia pulsus Eutonem pro se constituit abbatem, & ipse Alsatiam, alia instructurus cœnobia, petiit; in editione vero Pistoriana Sanctus Pirminius a Thietbaldo Gotofridi filio expulsus, Etonem abbatem constituit, & ipse in Alsatiam venit. Quare cum monasterium Morbacense, ut inter omnes eruditos convenit, tunc primum condi cœptum sit, dum S. Pirminius pulsus ex Divit-augiensi monasterio, quod triennio abbas rexerat, in Alsatiam, alia exstructurus monasteria, advenit; eo autem, uti ex laudato Hermanni Contracti Chronico intelligitur, ante annum 727 non advenerit, consequens est, ut ante annum illum monasterium Morbacense conditum non sit. Ast, inquies, quo ergo anno monasterium illud fuit fundatum seu conditum?
[314] [nec anno 731, ut Cointius] Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum fundationem illam ad annum 731 refert; idcirco autem id facit, quod existimet S. Pirminium non citius, quam anno 730, ex Augiensi monasterio Theobaldi Sueviæ ducis imperio secedere compulsum, in Alsatiam venisse. Rationes porro, cur id existimet, ad annum 730 num. 3 ita proponit: Super anno, quo Pyrminius Augiam majorem deseruit, cum Crucio non convenimus. Hic enim auctor annum Christi septingentesimum vigesimum notat, in opinione videlicet Hermanni ac sequacium, qui Pyrminium tribus dumtaxat annis abbatem Augiensem constituunt. At cum Theobaldus, qui, teste Hermanno, in editionibus Pistoriana & Canisiana, Pyrminium expulit, Sueviæ præfecturam ante annum Christi septingentesimum tricesimum non inierit, nec Pyrminius ante illum annum ex Augia recessit. Rerum eodem anno gestarum series hæc fuit. Carolus (Martellus scilicet) major-domus odium, quo Lantfridum, (Sueviæ ducem) prosequebatur, non amplius dissimulandum ratus, Sueviam ingressus est cum exercitu. Cessit tempori Lantfridus & quibuscumque potuit officiis atque obsequiis animum Caroli demulsit. Hic existimavit e re sua plurimum esse, si, quos in Suevia pietate præstantissimos nosset, hos amplissimis beneficiis cumularet. Pyrminius præ ceteris enitebat, erat jam in amicitia Lantfridi ducis, &, ut acceptior ei fieret, commendatus est etiam a Carolo, qui, pace redintegrata, statim discessit e Suevia, serioque de bello Aquitanico seu Trans-ligeritano cogitavit. Lantfridus paulo post obiit. Theobaldus ejus filius in Sueviæ ducatum seu præfecturam successit, & exemplo patris avique provocatus hostem se Caroli dixit, ac Pyrminium abbatem, cui propter amicitiam ejusdem Caroli diffidebat, ex Augiensi monasterio deturbavit. Quibus verbis manifestat, sese S. Pirminii ex Augia expulsionem, secessumque in Alsatiam non alia de causa usque ad annum 730 differre, quam quod existimet, Theobaldum, Sueviæ ducem, qui Pirminium ex Augia pepulit, non Gotofridi, Sueviæ ducis, anno 709 vita functi, sed Lantfridi, Sueviæ pariter ducis, filium fuisse, ac proin Sueviæ ducatum seu præfecturam non citius, quam anno 730 gessisse, cum ad hunc usque annum, uti apud omnes in confesso est, Lantfridus vitam protraxerit.
[315] Verum Theobaldus sive Thietbaldus, qui S. Pirminium ex Augia pepulit, [ex tempore, quo S. Pirminius ex Augia] ab Hermanno Contracto in Chronico ad annum 727 Gotofridi filius vocatur, idque tam in editione Pistoriana, quam Canisiana, uti evidens fit ex verbis, quæ ex utraque num. 313 produxi. Hermanno quidem adversatur Hepidamnus, monachus sancti Galli, in Brevibus Annalibus usque ad annum 1044 perductis, dum ad annum 715 de Liutfrido, Alamanniæ duce loquens, ait, cujus filius Thietpaldus S. Pirminium pepulit. Ast Hepidamnus cum Hermanno, qui in monasterio Augiensi seculo XI vixit, paris, inquit Pagius in Criticis ad annum 759, num. 9, auctoritatis non est, ac proin Hermanno hic assentiendum videtur, præsertim cum ei adstipulentur Continuator Fredegarii apud Chesnium tom. 1 Scriptorum pag. 773, auctor Appendicis ad Gesta Francorum, ibidem pag. 721 atque ad annum 745 Annalista Metensis, qui omnes, dum de Theobaldo, Alemannorum seu Sueviæ duce loquuntur, Gotofridi ducis filium eum appellant. Posterioris scriptoris, qui circa annum 900 Opus suum absolvit, atque adeo Hepidamno laudato est antiquior, verba huc facientia hæc sunt: Eodem anno Teobaldo rebellante filio Godefridi ducis Alamannorum, Pippinus cum virtute exercitus sui & Dei auxilio in Alamanniam ingressus, viriliter ipsum in fugam convertit, & ad obsidionem Alpium fugientem expulit, revocatoque illo, ejusdem loci ducatum dedit, & ad propria remeavit. Prioris vero, quæ jam recitatis & secundi etiam scriptoris verbis fere consonant, ista: Per idem tempus rebellante Theudebaldo, filio Godfredi ducis, Pipinus cum virtute exercitus sui ab obsidione Alpium turpiter expulit fugientem, revocatoque sibi ejusdem loci ducatu, victor ad propria remeavit. Dubitandum ergo non videtur, quin Theobaldus, qui S. Pirminium ex Augia pepulit, Gotofridi, Sueviæ ducis, filius exstiterit.
[316] [pulsus, in Alsatiam venit, probare] Ast, inquies, certum nihilominus est, Lantfridum, qui, ut inter eruditos convenit, Gotofridum patrem habuit, eique anno 709 vita functo in ducatum Sueviæ successit, non citius, quam anno 730 e vivis excessisse, ac proin Theobaldum ante eumdem annum ducatum seu præfecturam Sueviæ non tenuisse, adeoque nec Pirminium ex Augia pepulisse. Fateor, res hinc conficeretur, si uno eodemque tempore plures duces Alamanniæ, quæ & Suevia apellata fuit, non præfuissent. Verum, inquit Pagius loco proxime citato in Criticis, ea regio major erat, quam ut uni duci a Francorum regibus tota committeretur, ut jam observavit Hadrianus Valesius lib. 24 Rerum Francicarum, quem ea in re secutus est ipsemet Cointius anno 693 num. 38 & seq. Ibi scilicet hic auctor sic scribit: De Alamannis & Suevis multa pererudite scribit Hadrianus Valesius libro vicesimo-quarto Rerum Francicarum. Imprimis observat alteros alterorum nomine promiscue, sæpius tamen Suevos tum appellatos fuisse. Deinde Alamanniam in plures ducatus separatam testatur, istiusque partitionis duas rationes affert; primam, quod Alamannia major visa sit, quam ut uni duci tota committeretur; alteram, quod, Alamanniæ duce mortuo, filii ejus præfecturam seu ducatum juxta beneplacitum regis inter se dividerent. Affert deinde nonnulla, quæ manifeste probant, Alemanniam seu Sueviam uni eidemque duci non fuisse commissam, ducatusque insuper, in quos separata erat, morientium ducum liberos inter se pro regis arbitrio fuisse partitos. Cum ergo juxta ipsummet Cointium plures Alemanniæ seu Sueviæ duces uno eodemque tempore exstiterint, filiique morientium ducum paternam inter se hæreditatem, seu ducatum diviserint, consequens non est, Theobaldum, Gotofridi ducis filium, ante annum 730 ducatum Sueviæ, seu potius in Suevia, non tenuisse, licet Lantfridus, qui patri suo Gotofrido, anno 709 vita functo, in ducatum Sueviæ successerat, non citius, quam anno 730 e vivis excesserit. Verisimillimum enim ex dictis fit, Lantfridum & Theobaldum, cum ambo Gotofridum anno 709 vita functum patrem habuerint, paternam inter se hæreditatem fuisse partitos, ac proin tam hunc, quam illum jam ab anno 709 ducatum in Suevia gessisse, ut adeo ex ducatu Lantfridi usque ad annum 730 protracto consequens etiam non sit, S. Pirminium ante annum illum a Theobaldo ex Augia non fuisse expulsum.
[317] [frustra contendit, sed anno] Imo S. Pirminium anno 727, ac proin citius, quam anno 730, ex Augia a Theobaldo duce pulsum fuisse, perspicuum fit ex annis, quibus S. Pirminius præfecturam Augiensis abbatiæ auspicatus est, Hetto vero seu Heddo aut Etho, proximus S. Pirminii in eamdem præfecturam successor, ad episcopatum Argentoratensem fuit promotus, comparatis ad annos, quibus tam hic, antequam ad memoratum episcopatum promoveretur, quam S. Pirminius, antequam ex Augia pelleretur, prædictæ abbatiæ abbates præfuerunt. Etenim Walafridus Strabus apud Canisium Lectionum Antiquarum tom. 2, parte 2 editionis Amstelodamensis anni 1725 pag. 206 in Carmine de Visionibus Wettini monachi Augiensis, abbates Augiæ enumerans, sic canit:
Rhenus ab Ausoniis quo ducitur Alpibus, æquor
Miscet, in Occiduis diffusus partibus, ingens:
Illius in medio suspenditur insula fluctu,
Augia nomen habens, jacet hanc Germania circa.
Hæc solet egregias monachorum gignere turmas.
Primus in hac sanctus construxit mœnia præsul
Pirminius, ternisque gregem protexerat annis.
Hujus quisque velit Sanctorum cognoscere vitam,
Ipse sepulchra petat, satis ipse probabit in Hornbach.
Postea septenis petat, præsedit cursibus Etho:
Tunc sequitur binis laudandus Geba sacerdos.
Hic autem scriptor ipsimet Augiæ diviti abbas præfuit seculo IX nonnihil inchoato ac proin uno vix amplius seculo post S. Pirminii ex Augia expulsionem, Ethonisque ad episcopatum Argentoratensem promotionem, ut adeo verosimillime temporis spatium, quo eorum in abbatia Divit-augiensi præfecturam in versibus recitatis circumscribit, vel ex monumentis fide dignis didicerit, vel saltem apprime habuerit perspectum.
[318] Quam ob rem, cum laudatus Walafridus Strabus tres tantum annos S. Pirminio in Divit-augiensi præfectura per versus recitatos attribuat, [727 construitur] consequens est, ut Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 730 num. 13 eamdem præfecturam sexennio perperam definiat, idque eo magis, quod nec rationem solidam, cur id faciat, nec auctorem, qui vel antiquitate vel auctoritate cum Walafrido Strabo sit comparandus, in medium producat; pugnetque insuper cum Hermanno Contracto, qui Walafridum Strabum secutus, in Chronico suo ad annum 724 ita scribit: Sanctus Pirminius abbas & chorepiscopus, a Berchtoldo & Vehi principibus ad Carolum (Martellum scilicet) ductus, Augiæque insulæ ab eo præfectus, serpentes inde fugabat, & cœnobialem inibi vitam instituit tribus annis. Porro Cointius non aliam ob causam S. Pirminii in abbatia Divit-augiensi præfecturam sexennio definit, quam quod existimet, Sanctum illum anno 724 dictam præfecturam iniisse, eamque non citius, quam anno 730 dimittere fuisse compulsum, quod quam infirmo fundamento nitatur, ex jam ante dictis satis liquet. Cum jam itaque, si non omnino certum, verosimillimum saltem indubie sit, S. Pirminium annos tantum tres, antequam in Alsatiam secesserit, abbatiæ Divit-augiensi abbatem præfuisse; in confesso autem apud omnes sit, eumdem Sanctum anno 724, quod & ipse Cointius ad annum 730 num. 13 admittit, præfecturam illam iniisse, consequens est, ut Pirminius jam inde ab anno 727 ex Augia expulsus, in Alsatiam secesserit. Liquet id ipsum, ut jam num. præcedenti innui, ex anno, quo Etho, proximus S. Pirminii in abbatiæ Augiensis præfecturam successor, ad episcopatum Argentoratensem fuit promotus, comparato cum annis septenis, quibus per versus numero præcedenti transcriptos Walafridus Strabus præfecturam Augiensem Ethonis definit; cum enim Etho, uti constat ex hoc Walafridi Strabi versu supra recitato, postea septenis præsedit cursibus Eto, septem annis abbatiæ Divit-augiensi abbas præfuerit; hi autem ab anno 734, quo Eto, uti certum est, ipsequemet iterum Cointius ad annum 730 num. 13 admittit, ad cathedram Argentoratensem evectus est, ordine retrogrado computati deducant ad annum 727, consequens est, ut hoc anno abbatiæ Augiensis præfecturam Eto inierit, illamque adeo proximus ejus decessor, S. Pirminius dimiserit, atque in Alsatiam secesserit, quod cum Hermanno Contracto, cum hic ad eumdem annum verbis num. 313 recitatis Pirminii in Alsatiam adventum referat, apprime congruit. Quapropter, cum S. Pirminius, ut apparet, monasterium Morbacense statim a suo in Alsatiam adventu condiderit, aut condere inceperit, dubitandum non videtur, quin illud anno 727 aut exstructum, aut exstrui saltem fuerit inceptum, ut adeo, quemadmodum jam ante monui, recitatum supra diploma seu præceptum, quo monasterii Morbacensis possessiones atque privilegia confirmantur, in laudato Spicilegio Ecclesiastico Germaniæ mendose signetur anno tertio Theodorici IV Francorum regis, retinendusque sit annus VII ejusdem regis quo apud Mabillonium notatur; cum enim Theodoricus IV, ut nunc communis fert opinio, anno 720 regnare inceperit, annus regni ejus tertius non potest; septimus vero potest cum anno Christi 727 componi, ante quem tamen præfatum diploma indubio emissum non fuit, cum certe posterius sit monasterii Morbacensis condendi consilio, quod non citius quam anno illo, fuit initum.
[319] [a S. Pirminio, fundum & impensas suppeditante] Examinato sic anno, quo monasterium Morbacense fuit exstructum, lubet nunc in ipsius conditores inquirere; S. Pirminius ex Augia pulsus, non diu, ut jam innui, post suum in Alsatiam adventum novis condendis monasteriis animum adjecit, interque ea primum omnium fuit Morbacense. Huic condendo locum impensasque suppeditavit Eberhardus comes, Adalberti filius. Liquet id ex his Diplomatis jam recitati verbis: Igitur dum & venerabilis vir Perminius gratia Dei episcopus nostris temporibus cum monachis suis, Deo inspirante, pro Evangelio Christi peregrinatione suscepta, monasterium virorum in Heremo vasta, quæ Vosagus appellatur, in pago Alsacinse, in loco, qui vocatur Vivarius-peregrinorum, qui antea appellatus est Muorbach, in alodo fidele * nostro Eberhardo comite, cum ipsius adjutorio, Deo donante, conatus est constituere &c. De hoc Eberhardo, qui, uti ex ejus Charta apud Mabillonium tom. 2 Annalium pag. 701 & 702 liquet, monasterium Morbacense copiosissime dotavit, Bucelinus part. 2 Germaniæ sacræ pag. 238 ita commemorat: Fundavit illud (Monasterium Morbacense) Eberhardus Sueviæ & Alsatiæ dux, parens Warini & Ruthardi an. DCCXXVI, (imo ut jam probatum est, anno 727) fundationem confirmante Gregorio II Pon. Max., quod postea Widegernus, Argentinensis episcopus, ann. Christi DCCXXXIII (in Spicilegio ecclesiastico Germaniæ laudato ad annum 728 id refertur) solemniter consecravit. Contulere manasterio multa beneficia veteres Franciæ Germaniæ originis reges. Fundator ipse jam senio confectus, sanctorum Virorum allectus consuetudine, & delectatus familiaritate, seria anteactæ vitæ ductus pœnitudine, distributis in filios provinciis, memorabili triumphati mundi & honorum contemptus exemplo, in eodem cœnobio vitam monasticam complexus, humillimo fratrum conversorum numero aggregari voluit, & minimus in domo Dei esse elegit. Omnia, quæ hic Bucelinus asserit, hujusmodi non sunt, ut pro eorum veritate ego me vadem ponere velim; falsum autem apparet id, quod de provinciis ab Eberhardo inter filios, dum hic vitam monasticam amplexurus esset, distributis affirmat.
[320] Etenim in laudatis ipsius comitis Eberhardi litteris, [Eberhardo comite, de quo] apud Mabillonium tom. cit. pag. 701 & 702 anno Theodorici regis octavo, cum quo annus Christi 728 congruit, notatis, quibus, ut jam innui, amplissimas donationes monasterio Morbacensi facit, hæc leguntur: Ergo ego in Dei nomine Eberhardus, filius Adalberti quondam ducis, etsi vilissimus Christi famulus, dum non habetur incognitum, qualiter ante hos annos una cum conventu pontificum, sacerdotum, & germano meo Leutfredo duce, & conjuge mea Emeltrude, in re mea propria, in loco, qui dicitur Maurobacus, qui nunc vocatur Vivarius peregrinorum, in pago Alsacensi in honore S. Petri principis Apostolorum & sanctæ Dei Genitricis Mariæ ceterorumque Sanctorum, a novo, meo opere, sicut mihi vires Deus dedit, monasterium ædificavi, & illis diebus, juxta quod in illo priore testamento continetur, de rebus meis aliquid ditavi; nunc autem Salvator & Redemptor humani generis, qui omnes vult salvos fieri & ad agnitionem veritatis venire, non meis meritis exigentibus, sed pro clementia sua, me in corpore visitare dignatus est, & fallax temporaleque lumen subtraxit, ut ad verum, quod ipse est, me etsi indignum perduceret lumen, etiam sua providentia, quamvis me optante, ex proprio corpore hæredem, qui mihi successor existeret, similiter subtraxit. Quibus ex verbis liquet, Eberhardum, cum anno Christi 728 litteras illas ederet, & liberis & oculis fuisse orbatum, ac proin verosimile mihi non apparet, pium hunc comitem filios, nomine Warinum & Ruthardum, aliterve appellatos habuisse, quos inter provincias suas, ut ait Bucelinus, partitus fuerit, dum vitam monasticam est amplexus. Hinc Georgius Eccardus lib. 1, cap. 5 Originum Habsburgo-austriacarum pag. 22 de Eberhardo comite, monasterii Morbacensis fundatore, recte pronuntiat: De liberis ejus nihil nobis constat, & qui tot bona in Murbacense monasterium transfudit, ἅπαις fuisse videtur. Conjugis enim, Emeltrudis jam senescentis & RELICTÆ nomine, non autem liberorum meminit in laudata dotatione hujus monasterii, cujus hic mox partem protulimus, imo asserit substractum sibi esse hæredem, qui sibi successor existeret, cumque in fine conjugem suam relictam vocet, ipseque tunc oculis esset orbatus, videtur jam tum seculo nuntium remississe, atque adeo vitam monasticam, ut ait laudatus Bucelinus, forsitan fuisse amplexus.
[321] Quod quidem minus vero absimile fiet, si umquam monachum Eberhardus ante mortem induerit, [ejusque cum S. Leodegario] atque adeo fidem mereatur ejusdem Eberhardi in monasterio Morbacensi Epitaphium, quod, ut laudatus Bucelinus Germaniæ sacræ parte & pag. citatis inquit, antiqua simplicitate, gratæ memoriæ ergo scriptum ibidem legitur. En illud:
Dicat, qui nescit, Eberhardus dux hic requiescit,
Qui vir sublimis rebus dotavit opimis
Hoc claustrum sponte, sic non rapitur Phlegetonte,
Indutus veste claustrali vixit honeste.
Verum cum hoc Epitaphium carminibus Leoninis constet, quorum inventio seculo VIII videtur posterior, dubitari merito hic potest, an profectum illud non sit ab auctore, qui diu forte post seculum VIII, quo Eberhardus obiit, florere incepit; unde consequens est, ut ex dicto Epitaphio certum non sit, Eberhardum comitem in monasterio Morbacensi, quod condidit, monachum induisse. Certius est id, quod apud eumdem Bucelinum loco citato duobus hisce aliis, quibus recitari cœptum Epitaphium clauditur, carminibus innuitur:
Pro tibi donatis Leodegari junge beatis,
Perpetuo vives cælis supra omnia dives.
Iis enim indicatur, Eberhardum monasterium Morbacense in honorem S. Leodegarii fundasse, donationibusque locupletasse; licet autem id non exprimatur in laudatis litteris seu Charta Eberhardi comitis pro dotatione monasterii Morbacensis confecta, perspicue, ut jam ante monui, intelligitur ex sæpe laudato Diplomate seu præcepto, quo Theodoricus IV Francorum rex monasterii Morbacensis possessiones confirmavit, ratumque habuit privilegium, haud dubie, inquit Mabillonius tom. 2 Annalium pag. 77, Romani Pontificis, quo prædictum monasterium, uti ex diplomate supra recitato liquet, ab episcopali ditione immune redditum est, eidemque concessa libera facultas eligendi secundum Regulam abbatis.
[322] [consanguinitate nonnulla hic proferuntur;] Cur autem, ait, paucis interjectis, laudatus Mabillonius, Murbacense monasterium in honorem sancti Leodegarii sit conditum, id in causa fuit, quod Eberhardus ipsum ex materna linea propinquitate attinebat. Aviam quippe habuit Bereswindam, Sigradæ Leodegarii genitricis sororem. Alii sunt, qui, ut § 3 hujus Commentarii prævii docuimus, S. Leodegarium Bereswindæ faciunt avunculum; sed hæc opinio variis argumentis, iisque validis impugnatur; licet autem pro iis ad Georgium Eccard & Hermannum Schminckium § proxime citato remisimus, ut nihilominus ea opinio, quæ Bereswindam Leodegarii statuit materteram, quæque verosimilior est, & eruditis nunc passim probabilior videtur, talis etiam studioso lectori appareat, ex eaque innotescat, quænam verosimilius sanguinis propinquitas Leodegarium inter & Eberhardum, monasterii Morbacensis fundatorem intercedat, lubet hic saltem ea proferre, quæ certius evidentiusque elevant auctoritatem duorum antiquiorum scriptorum, quibus ceteri recentiores, qui Leodegarium Bereswindæ faciunt avunculum, unice nituntur. Alter duorum illorum antiquiorum scriptorum, quem jam plus semel laudavimus, est auctor incertus & anonymus Fragmenti historici, ab Urstisio præfixi Chronico Alberti Argentinensis, atque a Chesnio recusi tom. 1 Scriptorum Franciæ pag. 783; alter, quem supra plus semel pariter laudavimus, est Scriptor anonymus Historiæ Novientensis monasterii: exstat hic apud Martenium tom. 3 Anecdotorum. Ambo, judice Cointio & Martenio, seculo XIII floruerunt, ac proin ab ætate Leodegarii & Bereswindæ, qui seculo VII vixerunt, remotiores sunt, quam ut rebus, quas de iis scribunt, fidem certam facere queant, præsertim cum in rebus aliis, quas narrant, erroris plus vice simplici ex coævis vel pene æqualibus scriptoribus apertissime convincantur. Errores illi argumenta sunt, quibus laudati Georgius Eccardus, Schminkius aliique auctores contendunt, fidem habendam non esse anonymo Urstisiano, Novientensique historico, dum hi Leodegarium faciunt Bereswindæ avunculum.
[323] [hæc ex anonymo Urstisiano,] Ut ergo ex iis argumentis, quemadmodum proposui, hic quædam jam proferam, nonnullos tam Urstisiani, quam Novientensis historici errores aperiri, necesse est. Initium duco a crassissimo, eoque apertissimo errore, qui ambobus laudatis scriptoribus est communis, quique cum materia, de qua hic sermo est, proxime conjungitur. Urstisianus anonymus loco mox citato sic scribit: Leudesius namque cum major-domus esset, duxerat uxorem de prosapia sancti Sigismundi, regis Burgundiæ, genuitque ex ea Athicum seu Adalricum, qui patre adhuc superstite & Hilderico regnante, uxorem duxerat Berswindam nomine, filiam sororis sancti Leodegarii, sororem videlicet reginæ. Novientensis vero historicus apud laudatum Martenium tom. citato Anecdotorum col. 1129 ita narrat: Leodesius itaque, ut prædiximus, major-domus existens, duxit uxorem nobilissimam de prosapia Sigismundi & Gothmari regum Burgundiæ, genuitque ex ea filium nomine Athicum seu Adalricum. Paucisque deinde interjectis, addit: Athicus autem filius ipsius, (Leudesii) patre adhuc superstite, uxorem duxit Berswindam, filiam sororis sancti Leodegarii episcopi & martyris, & Garini comitis Pictavensis, sororem videlicet reginæ. Quibus jam recitatis verbis ambo illi scriptores apertissime produnt, Leudesium seu Leodesium, cum majoratum-domus gereret, contraxisse nuptias, in iisque procreasse filium, qui & ipse, vivente adhuc patre, matrimonium inierit. Verum id indubie falsum est, Leudesius enim, uti fas est colligere ex iis, quæ § XI disseruimus, anno Christi 674 major-domus primum est creatus, annoque insequenti ab Ebroïno fuit necatus. Quomodo ergo jam major-domus effectus inire potuit matrimonium, in eoque suscipere filium, patre nondum mortuo, nuptiis aptum?
[324] Venio nunc ad errores utrique scriptori, Urstisiano scilicet & Novientensi historico particulares. [& Novientensi historico, qui erroribus scatent,] Ut autem ceteros Novientensis historici errores brevitatis ergo silentio præteream, unum hic dumtaxat proferam, qui manifestus fit ex sæpe laudato Theodorici IV de monasterio Morbacensi diplomate seu præcepto, quod supra integrum produximus. Etenim in præfato diplomate legitur, Igitur dum venerabilis vir Perminus … monasterium virorum in heremo vasta, quæ Vosagus appellatur, in pago Alsacinse, in loco, qui vocatur Vivariusperegrinorum, qui antea appellatus est Muorbach … conatus est constituere &c. Ex quo intelligitur, locum, in quo conditum est monasterium Morbacense, non primum ab Eberhardo comite, ejus conditore, Murbaci seu Morbachii nomen accepisse, sed ita jam ante fuisse appellatum, ac proin a vero certissime aberrare Novientensem historicum, dum apud laudatum Martenium tomo citato Anecdotorum col. 1134 & 1135 innuit, monasterio Morbacensi ab Eberhardo comite Murbaci nomen primo inditum fuisse; sic enim ibidem scribit: Denique Dei inspiratione Eberhardus in fundo suo monasterium primo in honore S. Mauritii construxit, postea vero, in honore S. Leodegarii, a beato Pirminio episcopo dedicari jussit, quod & Vivarium peregrinorum seu Murbacum nominavit. Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 731 num. 21 agens de errore cujusdam Ebersheymensis seu Novientensis chronographi, qui innuit locum, in quo Eberhardus comes monasterium Morbacense exstruxit, Murbaci nomen antea non gessisse, existimare se ait, quod monasterium ab Eberhardo exstructum, Vivariique peregrinorum nomine distinctum, antiquum Murbachii nomen, quod quondam loco fuerat, in quo erat conditum, seculo X etiam induerit. Obsoletum postea, inquit, Vivarii nomen, nomenque Murbachii rursus usurpatum decimo, ut existimamus, seculo, cum ea regio ab Hunnis sive Hungaris vastata esset. Fuerunt, inquit Munsterus, nempe in Cosmographia pag. 437, tempore Hunorum, septem monachi juxta monasterium Murbacense, in monte propinquo sanctam agentes vitam, qui ab infidelibus trucidati, reliquerunt loco illi nomen, ut postea vocaretur Latrocinii campus. Fuerit scilicet monasterium, cui ab Eberhardo Vivarii peregrinorum nomen fuerat inditum, seculo X Murbachium ob viciniam, ut quidam aiunt, latrociniis infestam vocitatum, quia locus, in quo erat conditum, ita fuerat antiquitus eadem de causa nominatus.
[325] [æstimanda non est, sed ex auctore Vitæ S. Odiliæ.] Verum monasterium Morbacense situm est ad fluvium Morbach, ut num. 309 docuimus; id autem ita esse, intelligitur tum ex Topographia Alsatiæ Meriani, tum ex diplomatibus Caroli Magni & Lotharii Augusti, qui, ut Mabillonius tom. 2 Annalium pag. 77 scribit, monasterio Luciariæ & monachis ibi degentibus, quosdam ingenuos homines, a Ludovico patre suo concessos, confirmavit ad petitionem Sigmari abbatis monasterii, quod dicitur Vivarium-peregrinorum, situmque est in ducatu Alsensi super fluvium Morbach … & constat esse constructum in honore S. Leodegarii & S. Petri Apostolorum principis. Ita Mabillonius, qui post nomen Morbach verbis recitatis recte interserit unde inditum loco priscum nomen; cum enim, uti ex dictis constat, monasterium Morbacense ad fluvium Morbach situm sit, verosimillimum est, a fluvio nomen suum illud traxisse, ac proin fabulosum videri potest, quidquid dicitur de nomine illi indito ob viciniam latrociniis infestam. Venio nunc ad errores, qui Urstisiano anonymo particulares sunt: Leudesium tradit statim creatum fuisse majorem-domus, postquam reclusus in monasterio fuisset Ebroïnus; id autem apertissime pugnat cum antiquissimis monumentis, quæ unanimiter testantur, hunc virum eo munere defunctum non fuisse, antequam Childericus fuerit necatus. Errat pariter in morte Dagoberti, quam ad annum 674 refert; quæ chronologia tolerari nequit, sive Dagobertum primum sive secundum intelligamus, cum ille anno 638; hic vero vel ipso anno 678 vel certe non citius e vivis excesserit. Primum tamen regem hunc anonymum in animo habere, non solum ex toto orationis filo, sed & ex liberis adjectis, Sigeberto & Chlodoveo constat, qui Dagobertum primum parentem habent. Narrat etiam S. Arbogastum, Argentinensem episcopum, Dagoberti (de quo in antecedentibus, id est, primo, locutus fuerat) filium a morte suscitasse, & S. Florentium, itidem Argentinensem episcopum, ejus filiam a dæmone vexatam liberasse, quod omnes alii sub Dagoberto II contigisse volunt, uti pluribus ostendit Henschenius noster lib. 2 de tribus Dagobertis cap. 5 & 6. Aliis hujus scriptoris erroribus enumerandis supersedeo, cum jam recensiti ad fidem ejus elevandam sufficiant. Cum itaque ambo illi scriptores, Urstisianus scilicet anonymus & historicus Novientensis multis gravissimis erroribus, ut vidimus, in rebus narrandis laborent, fidem non merentur, dum Leodegarium faciunt avunculum Bereswindæ, quæ, ut § III docuimus, Eberhardum, monasterii Morbacensis fundatorem, ex Adalberto filio habuit nepotem, ac proin adhærendum potius est auctori anonymo seculi XI, qui parte 2, Seculi 3 Benedictini pag. 488 in Vita S. Odiliæ verbis num. 36 jam recitatis Bereswindam facit Leodegarii materteram.
[326] [Monasterium Masonis seu] Atque hæc jam de Monasterio Morbacensi in honorem S. Leodegarii constructo, ejusque fundatore dicta sufficiant; de capite autem Leodegarii, quod Morbacenses se possidere gloriantur, infra dicetur. Agendum nunc est de Masmonasterio seu Masonis in Alsatia monasterio. Munsterus in Descriptione Suggoiæ sic scribit: Habuit hic Maso, quem Eberhardi, de quo jam actum est, fratrem facit, filium unicum, qui, cum in amne Olruna, vulgo Tolder, balneare vellet, submersus est, quum annorum esset octo, idque subter arcem, in qua tunc parentes ejus habitabant. Privatus ergo Maso & uxor ejus legitimo hærede, fundaverunt monasterium in eo loco, & eo tempore, quando Eberhardus comes Egisheymensis fundavit monasterium Murbacense sub Theodorico rege Francorum, anno Christi plus minus DCCXXX, contribuentes omnia bona sua, mobilia & immobilia, terras & homines. Bruschius eadem fere narrat ex chronographo Ebersheymensi, nempe, Masonem Eberhardi fratrem ex ducta uxore filium suscepisse, quem cum illico in Olruna præterfluente fluviolo submersum amisisset, tanto dolore motum illum construxisse eodem loco (ubi filiolus perierat) in S. Leodegarii honore, monialium cœnobium, quod de suo nomine Masonis monasterium appellarit, idque factum esse sub Theodorico & Childerico Galliarum regibus, qui rerum potiti sunt ab anno Christi DCCXX ad annum usque DCCL. Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum Christi 731 num. 24 recitat quoque utrumque hunc Munsteri & Bruschii textum, subditque: Hoc Bruschii textu deceptus Bucelinus Masonis monasterium a Masone sub annum Christi DCCXX fundatum dixit. At standum a chronologia Munsteri, cui calculus Bruschii non adversatur aperte, cum vaga sit ejus epocha, atque indeterminate per annos excurrat triginta. Ita Cointius, & recte quidem, quia nihil suppetit, unde vel cum aliqua verisimilitudine Masonis monasterii seu Mas-monasterii constructio determinato anno affigatur. Licet interim primis quinquaginta seculi VIII annis illud fuisse exstructum, ex communi scriptorum consensu utcumque certum appareat.
[327] Uti autem annus, quo Mas-monasteriense monasterium est conditum, [Mas-monasterium a Masone in honorem S. Leodegarii,] pro certo determinari non potest, ita etiam pro certo determinari non posse videtur, an Maso monasterii illius fundator frater exstiterit Eberhardi comitis, qui monasterium Morbacense fundavit. Etenim in vetustissimo Vitæ S. Odiliæ Fragmento apud Hieronymum du Vignier pag. 68, ubi narratur S. Odilia fratres suos, eorumque filios Domino subjugasse, hos inter Maso non numeratur. Masonem nihilominus Adalberti filium, fratremque Eberhardi & Luitfridi faciunt Chronicon Novientense, Lazius, Bruschius in Chronologia monasteriorum Germaniæ pag. 93, Guillimannus de Rebus Helveticis lib. 3, cap. 4, Ruyrus in Antiquitatibus Vosagi, ejusque fide Vignierius; Bucelinus item Germaniæ sacræ parte 2, pag. 59 & Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 725 & 731, ita ut omnes fere, qui de Masone, conditoque ab eo Mas-monasteriensi monasterio agunt, Eberhardi eum fratrem vel certe Adalberti filium vocitent. Eccardus supra laudatus in eam saltem opinionem propendet, quæ existimat, quod Maso, Mas-monasteriensis monasterii fundator, e familia saltem Etichonis ducis exstiterit. Ex situ tamen, inquit pag. 26, Masonis monasterii in ditione Etichonis posterorum, facile eum (Masonem) ad familiam hujus Etichonis pertinuisse crediderim. Confirmor in ea opinione, quando progenitores Masonis de regia prosapia Francorum & Burgundionum fuisse a Munstero feruntur: idem enim de Etichone fictum fuisse, supra attigimus. Hisce omnibus perpensis, mihi equidem, si non certum, verosimile saltem utcumque apparet, Masonem vel fratrem Eberhardi fuisse, vel certe consanguineum seu ex familia Ethiconis, cujus Eberhardus ex Adalberto filio nepos erat, ut adeo etiam Maso, qui Mas-monasteriense monasterium fundavit, Leodegarii consanguineus exstiterit, illudque ea de causa verosimiliter in ejus honorem exstruxerit. Ad hæc Ludovicus Laguille, Societatis nostræ sacerdos in Historia Alsatiæ lib. 8 pag. 95 ita scribit: Tempus illius fundationis (parthenonis Mas-monasteriensis) accurate notari nequit; sed dubium non est, quin hæc fuerit effectus munificentiæ Masonis, filii ducis Adalberti, & fratris comitis Eberhardi. Diploma Ludovici Pii, quod in illius abbatiæ archivio servatur, probationem suppeditat, quæ in dubium vocari non potest. Charta illa, cujus habemus exemplar, data notatur XI Calendas Julii, anno X imperii Ludovii Pii, indictione 1, quæ respondet anno DCCCXXIII. Quæ verba in rigore accepta significare videntur, ex diplomate Ludovici Pii, cujus meminerunt, non tantum probari parthenonis Mas-monasteriensis fundationem a Masone esse profectam, sed etiam hunc Adalberti ducis filium, comitisque Eberhardi fratrem fuisse. Verum cum hic forsan tam rigide non loquatur laudatus Laguille, fieri potest, ut Masonem appellet, Eberhardi comitis fratrem, non quod in præfato Ludovici Pii diplomate, sed quod a Lazio, Bruschio aliisque similis notæ scriptoribus, qui fidem certam in præsenti argumento facere non possunt, eum sic appellatum invenerit, ut adeo dubium adhuc maneat, an Maso Eberhardi comitis frater exstiterit.
[328] [Occasione forte submersi filii, conditur.] Laudatus supra Georgius Eccardus Originum Habsburgo-Austriacarum lib. 1 cap. 5, col. 26 aliud insuper dubium movet circa occasionem, qua verba num. 326 ex Munstero & Bruschio recitata innuunt, abbatiam Mas-monasteriensem fuisse fundatam. En ipsamet ejus verba: In Chronico Novientensi & apud Munsterum Ruyrumque narratur, hunc Masonem (parthenonis scilicet Mas-monasteriensis fundatorem) filium habuisse unicum, qui, cum in amne Olrunna, vulgo Tolder vocato, balneare vellet, cum octo esset annorum, submersus sit: hanc vero unici filii jacturam commovisse parentes, ut fundaverint monasterium fæminarum, illudque largiter dotatum S. Leodegario consecraverint: filium aqua suffocatum ibi tumulatum fuisse, atque illius in tumba hoc epitaphium legi: “Hic jacet filius regis Masonis, fundatoris hujus monasterii”. Masonem deinde ipsum, qui monasterio & Valli, antea Wost appellato, in quo situm est, nomen dederit, cum uxore Romam ivisse, ibi obiisse & sepultum fuisse. Sed quicquid demum illius sit, historiola fabulam sapit, & suspectæ sunt plerumque origines monasteriorum, quæ a liberis vel ab apro occisis vel submersis deducuntur, ad initia eorum notabiliora & quandoque augustiora facienda excogitatæ, aut minimum ex plebis narratiunculis incertis & ad tempus fallendum inventis, haustæ videntur. Epitaphium, cui omnia innituntur, recentioribus seculis effictum est, ut vel ex titulo REGIS apparet, qui Masoni, ad summum comiti, tribui nequit. Ita Eccardus, cui, quod hic opponam, nihil habeo; Historicus enim Novientensis, Munsterus & Ruyrus a seculo VIII, quo fundata est abbatia Mas-monasteriensis, remotiores sunt, quam ut iis, quæ de fundatione illa narrant, satis tuto fidi queat, nisi forte, quod hic non faciunt, monumenta antiqua fide digna in testimonium adducant. Adde, quod Ruyrus & Munsterus pleraque, quæ de præsenti argumento scripserunt, ex Historico Novientensi seu Ebersheymensi hauserint, qui quam sit sublestæ fidei, jam supra satis superque est probatum. Utut sit, dubitandum saltem non videtur, quin abbatia Mas-monasteriensis in honorem S. Leodegarii a Masone, ejus verosimiliter consanguineo, fuerit exstructa, quod ad præsens institutum sufficit.
[Annotata]
* al. profectum
* al. allodio fidelis
* al. beatorum Apostolorum
* al. prædictos famulos
* al. tale
* al. & ipsum monasterium
* al. instrumenta
* al. ullius
* i. e. rogaverit
* al. Missis celebrandis
* al. requirere audeant.
* al. privilegium
* al. quicquid
* al. omnibus
* al. de bannis
* al. quisquam
* al. ipsum monasterium
* al. allodio fidelis &c.
§ XXI. Monasterium in diœcesi Lingonensi, aliudque in pago Portensi S. Leodegario consecrata.
[Monasterium S. Leodegarii Capellense seculo VIII, vel] Post conditum in honorem S. Leodegarii monasterium Murbacense & Mas-monasteriense, nullum antiquius gloriæ Sancti posthumæ monumentum invenire potui, quam Campellense seu Capellense S. Leodegarii monasterium in diœcesi Lingonensi. Quamquam autem exacte definire nequeam, quo determinato anno sit conditum, certum tamen est, illud non serius, quam vel adolescente seculo IX vel labente VIII exstructum aut potius Leodegario esse consecratum. Liquet id ex Chronico Besuensi, quod tom. 1 Spicilegii Dacheriani, cui insertum est, pag. 512 instrumentum exhibet, quo inter monasterii Besuensis abbatem, nomine Seraphim, & abbatem Theutonem monasterii S. Leodegarii, quod etiam Capellense dictum, rerum quarumdam commutatio facta est, quodque in hunc modum subscribitur: Actum Fonte-Besua monasterio publico 3 Calend. April. anno 13. imperii domni Hlucdovici imperatoris. Cum enim Ludovicus, cujus imperii anno 13 præfatum instrumentum notatur, alius indubie non sit, quam Ludovicus Pius imperator & Francorum rex, hujusque annus imperii decimus tertius tertio Calendas Aprilis notatus cum anno Christi 826 congruat, consequens est, ut dictum instrumentum anno 826 fuerit confectum, ac proin ut jam tunc Capellense Leodegarii monasterium (hujus quippe in laudato instrumento præpositus abbatis titulo insignitur) abbatiæ prærogativa fuerit gavisum; unde ulterius consequitur, ut non serius, quam vel seculo XI adolescente, vel labente VIII fuerit exstructum, sanctoque Leodegario dedicatum; imo si qua fides Mabillonio adhibenda sit, fuerit illud monasterium etiam citius exstructum. Ait enim parte 1 Seculi 3 Benedictini in Observationibus præviis ad Vitam S. Mederici num. 6, duplex ætate hujus Sancti, cujus mortem circa annum 700 collocat, monasterium, Campellense seu Cappellense dictum, in Gallia exstitisse; alterum, quod huc non spectat, in Briegio tractu; alterum, de quo hic agimus, in Burgundia; hoc, uti addit laudatus scriptor, postea S. Leodegarii dictum fuit, non serius, puto, quam, ut jam innui, seculo IX adolescente. Porro de monasterio S. Leodegarii Campellensi agunt Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 4 col. 652 & 653, illudque accensent diœcesis Lingonensis abbatiis, quæ primigenium suum statum amiserunt. Merito autem id faciunt, quia, uti loco citato probant, jam seculo XII solum prioratus nomen, pristino splendore amisso, obtinebat, solumque hodie prioratus nomen indubie obtinet. Etenim in Chronico Lingonensi, auctore Jacobo Vignerio Societatis nostræ sacerdote, anno 1665 Lingonis excuso de monasterio S. Leodegarii Capellensi hæc leguntur: S. Leodegarii monasterium, olim amplissimum, atque antiquissimum, nunc prioratus est.
[330] [seculo IX ineunte, S. Leodegario;] Verum, inquies, unde constat, amplissimum olim fuisse illud S. Leodegarii monasterium? Respondeo, ex laudato Chronico Besuensi, in quo tom. 1 Spicilegii Dacheriani citati pag. 537 scriptum invenio: Est ecclesia non multum distans ab hoc Besuensi loco in honore sancti Leodegarii dedicata, largissimis prædiis & latifundiis a regibus, & ducibus & comitibus dotata. Ne vero dubites, an de ecclesia Capellensis monasterii, an de altera S. Leodegario dedicata sermo sit, mox narrat Chronici auctor, inter monachos illius loci, id est, ecclesiæ, de qua verbis proxime recitatis egerat, & monachos Besuensis monasterii rixas intercessisse, illosque paulo post S. Leodegarii monachos vocat, quorum monasterium, etiam Capellense dictum, a monasterio Besuensi non multum aberat, ac proin, quæ de ecclesia a monasterio Besuensi non multum dissita verbis mox recitatis affirmat, de Capellensi S. Leodegarii monasterio debent intelligi. Porro ex iisdem jam recitatis verbis etiam datur intelligi, qua de causa monasterium illud Leodegarii nomine fuerit insignitum, quia scilicet in S. Leodegarii honorem erat consecratum. Aliud de monasterio Capellensi Leodegarii, quod hic locum habere mereatur, nihil invenio, ac proin ad alterum gloriæ Sancti posthumæ monumentum progredior. Mabillonius tom. 1 Annalium Benedictinorum pag. 533 & sequenti notitiam præbet Abbatiæ, quæ si non in honorem S. Leodegarii condita, eamdem tamen post vel sibi consecratam Sanctus habuit, vel certe patrocinio suo tutelæque commendatam. Cum autem id videatur non serius contigisse, quam seculo IX aliquantum provecto, quo adolescente vel etiam citius Capellense, de quo jam egi, monasterium est conditum, locus videtur exigere, ut & de abbatia illa nunc hic agam.
[331] [monasterium vero Offonis-villæ,] Laudatus Mabillonius loco citato de illa hæc memorat: Alia est Offonis-villa monasterio item insignis, quæ in divisione facta inter Carolum Calvum & Ludovicum ejus fratrem, Carolo obtigit. Sita erat in pago Portensi diœcesis Vesontionensis; abbatia vero S. Leodegario nuncupata. Bodo Tullensis antistes monasterium Offonis-villæ in honore sancti Leodegarii, jure paterno sibi ad servitium Dei concessum, ecclesiæ suæ tradidisse memoratur in Actis nondum editis Episcoporum Tullensium. Hic Bodo non alius est, ut jam dixi, quam Leudinus, Salabergæ germanus frater, alio nomine Bodo appellatus, etsi in prædictis Actis a Leudino distinguatur. Verum illud obstare videtur, quod monasterium Offonis-villæ tunc exstructum fuisse dicitur in honore sancti Leodegarii, qui Bodoni-Leudino superstes fuit. Siquidem Deodatus, ejus in sede Tullensi successor, concilio Romano in causa Wilfridi episcopi subscripsit eo anno, quo Leodegarius martyrio affectus fuit. Verum forte anticipato dictum est monasterium Sancti Leodegarii, qui Offoni-villæ postea patronus accesserit. Hanc abbatiam, simul Faverniacensem, sitam in eodem pago Portensi, Ludovicus Transmarinus Francorum rex, rogatu Ugonis comitis, cuidam fideli suo, nomine Adalardo, ejusque conjugi Addilæ, in beneficium concedit anno tertio regni sui, indictione tertia, seu anno supra nongentesimum quadragesimo *. Post annos fere centum Burchardus comes locum, Offonis-villam dictum, nobilem quondam abbatiam, in honorem sancti Leodegarii consecratam, Divionensi sancti Benigni monasterio tribuit, eo pacto, ut monasticus ordo ibidem per Halinardum abbatem repararetur. Hactenus Prioratus est eidem sancti Benigni monasterio subjectus. Ita Mabillonius, cujus hic dicta perfunctorie saltem discutienda sunt.
[332] Ait, nulla hic plane asserti sui probatione adducta, [quod a Bodone, qui non distinguitur a Leudino,] Bodonem Tullensem antistitem, qui monasterium Offonis-villæ in honore sancti Leodegarii jure paterno sibi ad servitium Dei concessum, ecclesiæ suæ tradidisse memoratur in Actis Tullensium episcoporum nondum editis, alium non esse a Leudino, Tullensi episcopo, S. Salabergæ fratre, etsi in prædictis Actis a Leudino distinguatur. Verosimillimum sane videtur, Bodonem in Actis illis memoratum eumdem esse cum Leudino seu Leuduino S. Salabergæ, abbatissæ Laudunensis, fratre germano. Etenim ex Vita S. Salabergæ Operi nostro ad XXII Septembris inserta manifestum fit Bodonem, Tullensem episcopum, S. Salabergæ fratrem germanum, alio etiam nomine Leudinum seu Leuduinum fuisse vocatum. Quippe in Vita illa ab auctore anonymo suppari conscripta num. 18 hæc leguntur: Inter ceteras nobilium Sicambrorum feminas Odila nobilitate & ingenii natura boni pollens, quæ & ipsa pridem a venerabili Walberto Christiani vigoris insigne & salubre acceperat antidotum, consilio accepto cum regali viro illustri Bodone, quem superius Leuduinum prædiximus, qui eo tempore industrius & potens erat, postpositis phaleramentis mundi, ad Dominum sunt conversi. Res suæ monasteriis collatæ *, post beatam Salabergam eundem callem tenentes, Lugdunum properaverunt. Bodo, incisa cæsarie, monachi, in quantum res sinebat, agebat officium, ac non multo post Tulli oppidi adeptus episcopatum, naturæ debitum reddidit. Quibus ex verbis perspicuum fit, Bodonem, Tullensem episcopum, etiam Leuduinum fuisse vocatum, ut adeo verosimillimum sit, Bodonem, Tullensem episcopum, distinctum non esse a Leudino seu Leuduïno S. Salabergæ germano fratre. Cum tamen, inquit P. M. Stiltingus noster in Vita S. Bodonis a se ad XI Septembris illustrata, sola illa verisimilitudo fallere possit, si rationes notabiles occurrerent pro distinctione, perlegi totum Kalendarium Tullense supra laudatum, ut perspicerem, an nomen Leudini, cujus sanctitas elogio mox dato mire commendatur, in Kalendario illo invenirem: at Leudinum ibi non inveni. Subdit deinde ea, quibus innuit, se non dubitare, quin Bodo & Leudinus, qui in Actis episcoporum Tullensium distinguuntur, unus idemque sint Tullensis episcopus, gemino nomine Leudinus Bodo appellatus, hæcque nunc est communis hodie eruditorum opinio.
[333] Recte itaque ait Mabillonius, Bodonem, Tullensem episcopum, [in honorem S. Leodegarii ecclesiæ Tullensi] eumdem esse cum Leudino seu Leuduino S. Salabergæ germano fratre; id autem hic libuit ostendere, ne quis forte existimet, me hic ordinem chronologicum, contra ac facere proposui, in tractandis rebus ad gloriam Leodegarii posthumam spectantibus non servare. Etenim si Bodo distinctus sit a Leudino seu Leuduino S. Salabergæ germano fratre, floruerit ille verosimiliter, ut Tullensium episcoporum catalogum tom. 3 Anecdotorum a Martenio insertum consideranti patebit, seculo VIII nonnihil provecto, ac proin verum esse poterit, Bodonem, ut in sæpe dictis Tullensium episcoporum Actis seu catalogo asseritur, monasterium Offonis-villæ in honorem S. Leodegarii jure paterno, seu, ut legit laudatus Martene, perpetuo sibi ad servitium Dei concessum, ecclesiæ suæ, Tullensi scilicet, cujus erat episcopus, tradidisse; unde consequens esset, monasterium Offonis-villæ seculo VIII nonnihil inchoato Leodegario forte consecratum fuisse, ac proin a me hic forte ordinem chronologicum, cum jam de monasterio S. Leodegarii Campellensi serius eidem verosimiliter consecrato egerim, non servari. Jam vero, cum Bodo, Tullensis episcopus, a Leudino seu Leuduino, S. Salabergæ germano fratre, cui Leodegarius supervixit, distinctus non sit, consequens est, ut falsum sit, quod in laudatis Actis de monasterio Offonis-villæ in honorem S. Leodegarii a Bodone ecclesiæ Tullensi tradito asseritur; unde ulterius consequitur, ut ex illo in Actis Tullensibus asserto argui non possit, monasterium Offonis-villæ seculo VIII nonnihil inchoato Leodegario consecratum aut conditum fuisse. Ast, inquies, quandonam ergo monasterium illud conditum seu fundatum fuit? Mabillonius verbis num. præcedenti recitatis innuit, monasterium illud, ætate Bodonis jam fuisse exstructum, quamquam id in honorem Leodegarii factum non admittat.
[334] [collatum fuisse non videtur, medio circiter,] Ubi enim sæpe memoratum monasterium, quod in Actis sæpe laudatis ætate Bodonis in honorem S. Leodegarii jam conditum fuisse innuitur, obstare asseruit, quo minus Bodo cum Leudino seu Leuduïno, S. Salabergæ fratre, cui S. Leodegarius supervixit, idem esse credatur, subdit: Verum forte anticipato dictum est monasterium S. Leodegarii, qui Offoni-villæ postea patronus accesserit, ut adeo velle videatur, dictum monasterium ætate Bodonis jam fuisse exstructum, licet id in honorem S. Leodegarii factum fuisse, non admittat, proindeque Acta Tullensia sæpius memorata, quæ id affirmant, ab errore excusare verbis proxime adductis conetur. Verum, cum sine errore dici non possit, in honorem Leodegarii a Bodone, cui Leodegarius supervixit, Tullensi ecclesiæ traditum fuisse monasterium Offonis-villæ, licet illius post Leodegarius factus fuerit patronus, admittenda non videtur Mabillonii excusatio, ac proin cum sic indubie errent Tullensium episcoporum Acta, quorum auctor, ut Martenio videtur, non citius, quam seculo XII ineunte floruit, nihilque aliunde suppetat, quo monasterii Offonis-villæ fundatio seculo VIII nonnihil inchoato aut citius indubie statuatur, incertum mihi est, an serius facta non fuerit; uti autem tempus, sic & locus, quo præfatum monasterium collocandum sit, pro certo definiri non posse videtur. Etenim Calmetus & Mabillonius, qui rem illam attingunt, invicem dissentiunt. Quippe posterior, uti ex verbis supra recitatis liquet, sæpe dictum Offonis-villæ monasterium in diœcesi Vesontionensi collocat; prior vero, uti apud nos in Annotatis ad Acta S. Gauzlini, ad VII Septembris illustrata, observatum est, in Tullensi. Uterque tamen Offonis-villam includit pago Portensi, qui potius in Campania videtur quærendus, quam in diœcesi Vesontionensi aut Tullensi, prout apud nos cum Valesio jam observatum est in Annotatis ad Vitam S. Agili datam XXX Augusti.
[335] [ut verisimile apparet, seculo IX fuit consecratum] Verum, utut incertum sit, quo loco & tempore conditum sit Offonis-monasterium, certum saltem est, conditum illud non esse serius, quam seculo X. Etenim apud Perardum in monumentis Historiæ Burgundiæ exstat Diploma, seu præceptum, quod sic incipit: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis, Ludovicus gratia Dei rex. Si fidelium nostrorum congruis petitionibus aures accommodamus, prædecessorum nostrorum regum consuetudines obtinemus, eisque nostræ celsitudini magis familiariores reddimus. Quapropter notum sit omnibus fidelibus nostris, tam præsentibus, quamque futuris, quod inclitus comes Ugo nostram adierit præsentiam, deprecatusque sit, ut quasdam abbatias cuidam fideli nostro, nomine Adalardo, suæque conjugi Adalæ, eorumque hæredibus daremus, sitas in pago Portensi; quarum monasteria, unum dicitur Faverniacum, dicatum in honore sanctæ Mariæ, alterum dicitur Offonis-villa, dicatum & ipsum in honore sancti Leodegarii martyris. Faventes itaque libentissime precibus præfati gloriosi comitis Ugonis, concedimus eisdem Adalardo, uxorique ejus Addilæ, cum omni integritate, supradictas abbatias; hoc est, Faverniacum, cum omnibus appenditiis suis, videlicet cum ecclesiis, villis, mancipiis utriusque sexus, campis, pratis, silvis, aquis, aquarumque decursibus, molendinis, exitus & regressus, quæsitum & inquirendum: Sanctum Leodegarium similiter, totum & integrum, similiter cum omnibus ad se pertinentibus; ita dumtaxat &c. Diploma autem hoc seu præceptum a Ludovico Transmarino, Francorum rege sine controversia est editum, ac proin, cum hic princeps anno 936 regnare inceperit, consequens est, ut Offonis-villæ monasterium, quod in recitato diplomatis initio in honorem Leodegarii consecratum dicitur, non serius, quam seculo X fuerit exstructum, Leodegarioque consecratum; imo illud non serius quam seculo IX exstructum fuisse, evidens fit ex Recensione monasteriorum & abbatiarum in divisione regni Lotharii inter Ludovicum & Carolum reges anno 870 facta; in illa enim, quæ apud Mabillonium tom. 3 Annalium Benedictinorum pag. 678 exstat, portioni Ludovici Offonis-villæ monasterium accensetur. Quapropter, cum in Actis episcoporum Tullensium antea laudatis dicti monasterii, veluti seculo VIII jam conditi, mentio fiat, satis mihi verisimile est, illud jam saltem initio etiam seculi IX fuisse exstructum, eodemque seculo circiter medio Leodegario esse consecratum; hincque est, cur tractatum de hoc monasterio, cum Campellense, de quo ante actum est, non serius quam seculo IX adolescente Leodegario consecratum sit, ad locum hunc remittere visum fuerit.
[Annotata]
* vitiosæ sunt notæ chronologicæ
* lege contulerunt, vel rebus suis … collatis
§ XXII. Corpus S. Leodegarii a monachis S. Maxentii metu Normannorum pluries transfertur.
[Corpus S. Leodegarii Pictavio] Cultum S. Leodegarii, quem duobus §§ præcedentibus a monasteriis in ejus honorem exstructis probavimus, probare nunc etiam contendimus a cura & sollicitudine, qua sacrum Sancti corpus servatum fuit immune a sacrilegis Normannorum manibus, dum seculo IX in Gallias sæpissime irrumpentes, ecclesias ferro & igne vastabant, sacraque omnia profanabant. Cura illa & sollicitudo, ut docebimus, a monachis S. Maxentii, quos penes erat sacrum pignus, fuit adhibita. Sancti Leodegarii corpus, inquit Mabillonius Seculo 2 Benedictino pag. 706, ex villa Sarcingo in S. Maxentii monasterium Pictavense, jubente Ansoaldo, per Audulfum abbatem translatum, ibidem quievit usque ad cladem Normannorum: quibus per Pictavense solum grassantibus, Maxentienses monachi sacras prædicti Martyris exuvias una cum B. Maxentii reliquiis primo quidem in Armoricam, deinde ad Arvernos, postea Autissiodorum invexerunt. Demum ædificato in S. Leodegarii honorem Ebrolio monasterio (quod ab Arvernorum urbe sex circiter millibus dissitum in opidum accrevit, hodie quoque Ordini Benedictino subjectum) ibidem majorem partem reliquiarum S. Leodegarii cum corpore S. Gairini, ejus fratris, dimiserunt. Ita Mabillonius, & sat recte quidem; sed eorum omnium, quæ asserit, probationem expressam non affert, remittens tantum, idque haud dubie pro solis probandis Leodegarii translationibus metu Normannorum factis, ad Vitam S. Maxentii Seculo 2 Benedictino a se editam, sub cujus finem meminit chartæ cujusdam relatæ a Joanne Besly in Historia ducum Aquitaniæ pag. 217. Chartam illam integram ad calcem Vitæ S. Maxentii abbatis ad diem XXVI Junii a se illustratæ Henschenius noster ex laudato Beslio transcripsit. Videamus nunc, quid ex illa in præsenti materia possit erui.
[337] [in Armoricam anno] Dubium quidem non est, quin ex ea constet, corpus S. Maxentii in Britanniam Armoricam, grassantibus in Aquitania Normannis, fuisse seu translatum seu transmissum. Etenim dicta charta e Chartulario S. Salvatoris Rothonensi deprompta, dataque anno Christi 924 subscribitur ab Ademaro abbate, Haimerico vice-comite, Richardo archidiacono, Turgalo aut Tutgalo sacerdote, aliisque tribus personis, quæ, utpote coævæ, res, quæ in præfato instrumento referuntur, aut indicantur, apprime habuere perspectas ac proin integram fidem merentur; corpus autem S. Maxentii Pictavio in Britanniam Armoricam translatum fuisse, prædicta charta in hunc modum innuit: Notum sit omnibus Christianis Deum timentibus tam clericis quam laïcis nobilibus, qualiter adiit Tutgalus sacerdos Pictaviæ, cum consilio & consensu domni Haimerici vicecomitis, Britanniam de Pictavis causa corporis B. Maxentii ad nos; & locutus est cum nostro decano, nomine Moroe, ut deportaremus illud ad propria, promittens nobis plurima beneficia ex parte Haimerici; & nos ei credidimus, consentientes deportavimus eum cum labore maximo usque ad Ligeris flumen; cum enim his verbis significetur, Tutgalum sacerdotem in Britanniam, Minorem scilicet seu Armoricam venisse, ut corpus S. Maxentii repeteret, consequens est, illud tunc ex monasterio Pictaviensi S. Maxentii, in quo ante quieverat, a monachis verosimiliter Maxentianis translatum, in Britannia Armorica exstitisse. Ne vero id ullo modo in dubium queat vocari, Bertrandus Argentræus lib. 2 Britanniæ Armoricæ cap. 26 asserit, Salomonem Britanniæ Armoricæ regem in abbatia Plebelanensi in honorem S. Salvatoris a se exstructa, atque ejus jussu Salomonis nuncupata deposuisse corpus S. Maxentii, sibi ex Aquitania pro singulari munere submissum: & cap. 27 in charta fundationis dictæ abbatiæ sic loquitur prædictus Salomon rex: In qua (ego) corpus meum sepeliendum devovi, nec non ad augmentum felicitatis & pacis totius Britanniæ, munus adeo maximum nobis transmissum præteritis temporibus, sanctissimum feci collocari Maxentium. Certum ergo est, corpus S. Maxentii ex Aquitania, seu ex monasterio San-maxentiano in Aquitania sito in Armoricam fuisse delatum. Ast, inquies, an hinc ergo est consequens, ut corpus S. Leodegarii in Armoricam pariter fuerit delatum?
[338] [verosimiliter 857 deindeque ex Armorica,] Respondeo, id hinc, licet non certum, verosimile tamen effici. Etenim, ut mox videbimus, transmissio corporis S. Maxentii eo tempore facta est, quo regio Pictaviensis a Normannis devastabatur, ut sacrum Maxentii corpus non alia de causa ad Salomonem regem videatur fuisse transmissum, quam ut profanationis a Normannis faciendæ periculo subduceretur. Quare, cum verosimile sit, monachos San-maxentianos eidem periculo voluisse subducere sacrum S. Leodegarii corpus, verosimile etiam est, e solo Pictaviensi in Britanniam Armoricam, a Normannis, ut apparet, tunc liberam, illud fuisse delatum. Id autem etiam reipsa factum esse, amplius ex verbis numeri 343 initio recitandis fit credibile. Inquiro nunc in annum, quo S. Maxentii corpus, ac proin verosimiliter etiam corpus S. Leodegarii in Britanniam Armoricam fuit translatum. Certum apparet, translationem illam factam esse inter annum Christi 856 & 870. Etenim facta est, regnante in Britannia Minore seu Armorica Salomone; liquet id ex proxime laudata fundationis charta, in qua Salomon inquit, sanctissimum Maxentium ad se fuisse transmissum, ac proin, cum Salomon, uti ex auctore Chronici S. Michaëlis apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ & Annalista Berthiniano apud Bouquetum tom. 5 Scriptorum intelligitur, anno Christi 857 regnare inceperit, dicta autem charta apud laudatum Argentræum anno Incarnationis DCCCLXIX confecta notetur, consequens est, ut sacrum S. Maxentii corpus, ac proin etiam corpus S. Leodegarii inter annum 856 & annum 870 fuerit transmissum; neque enim sacra illa pignora ad Salomonem, antequam rex esset, transmissa videntur. Jam vero, cum transmissio illa, ut jam monui, facta videatur, cum Pictaviensis regio, Aquitaniaque a Normannis vastaretur, facta illa verosimillime fuerit anno 857; tunc enim Pippinus, Pippini Aquitaniæ regis filius, qui, invito Ludovico Augusto avo, post patris mortem Aquitaniæ regem se dixerat, una cum Normannis, quibus sese adjunxerat, Pictaviensem regionem Aquitaniamque vastabat. Pippinus, ait ad annum 857 Annalista Bertinianus apud Bouquetum tom. 7, Danorum piratis sociatur, Pictavorum civitatem devastat, & multa alia Aquitaniæ loca depopulat.
[339] Habemus itaque jam annum, quo verosimiliter accidit SS. Leodegarii & Maxentii ex agro Pictaviensi in Britanniam Minorem seu Armoricam translatio, [seculo nono jam forte senescente,] lubet etiam nunc inquirere in tempus, quo iidem Sancti ex Armorica ad Arvernos fuere translati. Contigisse id non puto, vivente adhuc Salomone rege, quia in charta Beslii supra laudata, in qua S. Maxentii corpus e Britannia in Alverniam translatum narratur, præcipuæque personæ, quæ ad translationem illam concurrere, memorantur, nulla plane fit mentio Salomonis, qui tamen, cum sacrum illud pignus, uti ex Argentræo supra laudato fas est colligere, loco muneris pretiosissimi ad se transmissi haberet, non minimam in translatione illa partem verosimiliter habuisset, ac proin si sub principe illo facta esset, ejus verosimiliter mentio fieret. Accedit, quod Salomon S. Maxentii corpus, cum illud, ut in charta sæpius laudata ait, muneris maximi loco haberet, non facile, in vivis superstes, dimissurus fuisse videatur. Quapropter, cum Salomon, ut Annalista Bertinianus apud Bouquetum tom. 2 Scriptorum testatur, anno 874 fuerit a Britanniæ primoribus necatus, consequens est, ut verosimiliter nec S. Maxentii corpus, nec corpus S. Leodegarii ante annum illum e Britannia ad Arvernos fuerit translatum. Imo videtur sacrorum illorum corporum translatio, si non serius, certe non citius, quam ultimis viginti annis seculi IX esse peracta. Etenim cum translationem illam, uti ex verbis num. 337 ex laudata Beslii charta recitatis liquet, præcesserit tractatus inter monachos, penes quos corpus S. Maxentii in Britannia existebat, & inter Turgalum seu Tutgalum, sacerdotem Pictaviensem, qui Pictavio ex consilio & consensu domini Haimerici vice-comitis in Britanniam corpus S. Maxentii repetiturus advenerat; nomen autem tam vice-comitis Haimerici, quam Tutgali seu Turgali sacerdotis subscriptum inveniatur sæpius laudatæ chartæ Beslyanæ, quæ anno 924 data notatur, consequens est, tam Haimericum vice-comitem, quam Turgalum sacerdotem, cum eidem chartæ subscripserunt, fuisse vel octogenarium vel octogenario majorem, si ambo triginta tantum annorum, cum Turgalus corpus S. Maxentii repetiturus Britanniam adivit, fuisse statuantur; prædicta vero sacrorum corporum translatio anno v: g: circiter 874, quo Salomon Minoris Britanniæ rex necatus est, facta adstruatur; quamquam autem octoginta annorum ætas minime sit incredibilis, mihi tamen verisimilius apparet ætatis tam provectæ non fuisse tam Haimericum vice-comitem, quam Tutgalum sacerdotem, cum laudatæ chartæ a Beslyo productæ subscripserunt, ac proin mihi etiam verisimilius est, sacrorum corporum SS. Maxentii & Leodegarii in Alverniam si non serius, certe non citius, translationem, quam ultimis viginti annis seculi IX factam esse.
[340] [in Alverniam] Atque ita determinato, ut potui, tempore, quo translatio illa ad Arvernos facta est, subdo nunc verba, quibus illa in charta Beslyana post verba num. 337 recitata narratur. Sunt autem hæc: Deinde cum ibidem (ad Ligerim) castra metaremur, audivimus, quod pagani devastabant Pictavensem regionem, plorantes & ejulantes in faciem cecidimus; eoquod beatum Virum a suo Mausolæo, quem Christus sibi præparaverat, expulimus, quatenus vero redire non poteramus, nec in antea ad propria portare. Ecquid inde noster luctus requievit, deinde movimus ad Condatensem ecclesiam, super illud flumen, quod vocatur Bebronus, comparantes eam sexaginta solidis cum omni suo territorio. Quæ verba fere ultima movimus ad Condatensem ecclesiam super illud flumen, quod vocatur Bebronus, translationem factam indicant in Alverniam. Etenim Bebronus fluvius in Alvernia situs est, vocaturque hodie, ut Mabillonius Seculo 1 Benedictino ad calcem Vitæ S. Maxentii in margine annotat, Sivolis, Gallice la Sioule. Quare per Condatensem ecclesiam, ad quam recitatis verbis translatio facta indicatur, intelligi non debet ecclesia aliqua urbis Rhedonensis in Britannia Minori, quæ, teste Baudrando, etiam Condate nominata invenitur. Imo per ecclesiam Condatensem intelligi hic non posse ecclesiam aliquam vel urbis Rhedonensis, vel etiam Minoris Britanniæ, perspicuum fit non solum ex eo, quod in Britannia Minori nullum sit flumen nomine Bebronus, hodie Sivolis, sed etiam ex ipsis mox recitatis chartæ Beslyanæ verbis. Etenim iis dicitur, illos, qui corpus S. Maxentii ex Britannia transferebant Pictavium versus, non potuisse, cum jam ad Ligerim fluvium pervenissent, corpus S. Maxentii, obstantibus Normannis, vel in antea ad propria portare vel redire, id est, non potuisse illos vel ad monasterium S. Maxentii reportare Sancti illius corpus vel cum eodem ad locum, unde venerant, reverti; unde consequens est, ut per Condatensem ecclesiam, ad quam tunc S. Maxentii atque adeo etiam S. Leodegarii corpus tulerunt, sit intelligenda non urbis Rhedonensis, sed regionis Arvernorum ecclesia, licet forte in ea nullus locus occurrat, qui Condate vocitetur.
[341] Porro SS. Maxentii & Leodegarii corpora in Alverniam procul a Britannia Minori & agro Pictaviensi metu Normannorum translata, [ac tandem initio forte seculi X Autissiodorum] in ecclesia Condatensi, in qua fuerant ibidem deposita, non usque Normannorum furor sivit quiescere. Etenim in charta Beslyana post verba proxime recitata, paucis, quæ post recitabimus, interjectis, hæc leguntur: Devastatio autem Normannorum & timor crevit super nos, quatenus ad salvamentum definivimus deportare corpus ipsius viri (Maxentii) & ita fecimus, deportantes honorifice in Antisiodorum pagum, cum adjutorio Ricardi comitis, tunc tempore in corpore viventis. Ille vero cum episcopo & optimatibus totius regionis plurima beato Viro beneficia & fiscos & prædia libenti animo ac devote donare voluerunt. Fuit ergo corpus S. Maxentii ac proin etiam corpus S. Leodegarii ex Alvernia ad pagum seu territorium Autissiodorense translatum, cum utrumque in ecclesia pagi illius seu territorii Condatensi aliquamdiu quievisset. Ast, sciscitabitur forte aliquis, quamdiu quidem in ecclesia illa quievere SS. Maxentii & Leodegarii corpora? Respondeo, nihil omnino suppetere, unde id certo definiri queat. Incertum enim est, uti ex jam dictis liquet, quandonam in Alverniam fuerint allata, incertumque pariter videtur, quandonam hinc, quamquam forte initio seculi X id acciderit, Autissiodorum fuerint translata, ac proin necesse est, ut similiter incertum sit, quanto temporis spatio in ecclesia Condatensi quieta substiterint, ut supervacaneum mihi videatur in rem illam pluribus inquirere. At nunc alia hic exsurgit quæstio, an scilicet memoratæ duæ posteriores SS. Maxentii & Leodegarii translationes factæ sint per monachos San-maxentianos agri Pictaviensis; an vero per monachos Rhotonenses in Britannia, qui ad monasterium Plebelanum a Salomone rege ipsis concessum, cum multis Sanctorum reliquiis confugerant. Mabillonius, priori sua opinione (vide num. 336) relicta, in eam propendet, quæ existimat, translationes illas per Rothonenses monachos factas esse.
[342] Etenim tom. 3 Annalium Benedictinorum pag. 158 de monasterio Plebelano monachis illis a Salomone concesso ita scribit: [a monachis, non, ut vult Mabillonius,] Processu temporis, ob translatas istuc, ut perhibent, sancti Maxentii abbatis reliquias, appellatum est sancti Maxentii monasterium, idque nomen etiam nunc retinet, non jam abbatia, sed cella monasterii Rothonensis. Deinde vero eodem ejusdem Operis tomo pag. 380 hæc habet: Ex notitia quadam a Joanne Beslio relata, cujus jam sæpe meminimus, partemque etiam dedimus, discimus sancti Maxentii abbatis corpus e suo monasterio, apud Pictones sito, a Salomone Britanniæ duce delatum fuisse in quamdam cellam Rothonensis in eadem Britannia monasterii, quæ sancti Maxentii nomine insignita est. Cum vero inde ad pristinum locum reveheretur, audita Nortmannorum in illas partes incursatione, deportatum fuisse ad Condatensem ecclesiam pagi Arvernensis, sitam super fluvium Bebronum, quem modo Sivolim vocant, sexaginta solidis comparatam cum suo territorio: ubi Rothonenses monachi cellæ sancti Maxentii commorati sunt cum capsa eburnea multis Sanctorum referta reliquiis. Sub hæc, urgente rursus Nortmannorum infestatione, prædicti monachi sacrum beati Maxentii loculum, favente Richardo comite, deportasse dicuntur in pagum Autissiodorensem. Verum Maxentianis cœnobitis sacrum beati Patroni sui corpus repetentibus, Rothonenses illud se restituturos, exceptis maxillis, polliciti sunt, vitamque illius & Missale. Quibus verbis sane aperte declarat, corpus S. Maxentii ex Britannia in Alverniam, ac deinde Autissiodorum translatum fuisse per Rothonenses in Britannia monachos, qui juxta ipsum in charta Beslyana monachi S. Maxentii idcirco vocantur, quod eorum monasterium ob reliquias S. Maxentii, quas sinu suo complectebatur, S. Maxentii nomen induisset. Quamquam autem hic solum expresse loquatur de translationibus S. Maxentii, intelligendus etiam est de translationibus corporis S. Leodegarii, cum has ex illis, ut jam num. 336 monui, unice probet, ac proin de ambabus eodem modo loqui, quantum ad præsens institutum, est censendus; si enim corpus S. Leodegarii, quod, uti diximus, cum corpore S. Maxentii in Britannia existebat, a Rothonensibus in Britannia monachis translatum non fuerit, consequens est, ut nec corpus S. Maxentii, ut consideranti patebit, ab iis fuerit translatum, ac proin Mabillonius indubie vult, etiam corpus S. Leodegarii a Rothonensibus in Britannia monachis fuisse translatum.
[343] [Rothonensibus in Britannia,] Verum hæc, quæ num. 340 recitata sequuntur, chartæ Beslyanæ verba; Et ibi demorantur nostri monachi in honore S. Maxentii, cum una capsa eburnea plurimorum Sanctorum reliquiis plena, non de Rothonensibus in Britannia, ut putat Mabillonius, sed de San-maxentianis in agro Pictaviensi monachis, ut mihi quidem apparet, debent intelligi, atque adeo per hos duæ SS. Maxentii & Leodegarii translationes, de quibus posteriori loco actum est, peractæ fuere. Etenim minus mihi verisimile apparet, Plebelanense in Britannia monasterium a Salomone rege monachis Rothonensibus profugis concessum ob translatas illuc sancti Maxentii abbatis reliquias jam tunc, cum hæ e Britannia in Alverniam transferrentur, Maxentiani monasterii nomine fuisse distinctum; quippe Salomon in diplomate, quod de fundatione Plebelanensis in Britannia monasterii apud laudatum Argentræum lib. 2 cap. 27 exstat, sic loquitur: In nomine Domini, amen. Salomon Dei gratia &c Notum sit cunctis Britanniæ tam episcopis, quam sacerdotibus, cæterisque nobilibus ducibus, fortissimisque militibus omnibus nostræ ditioni subditis, quomodo venerabilis Richardus abbas, cum aliquibus suis monachis, omnium tamen cæterorum monachorum petitionem deferens, nostram adierit præsentiam in monasterio meo, quod est in Plelan, ubi ego antea unam aulam habui: sed infestantibus Normannis, Connoyon abbas cum precatu monachorum suorum sibi locum refugii ante Normannos, suisque monachis postulans, nos, venerabilemque conjugem nostram Guihenerec adiens petiit, quibus assensum præbentes, non solum supradictam aulam eis tradidimus, sed etiam in eodem loco monasterium non ignobile ex nostro, in honorem sancti Salvatoris, ad refugium supradictis monachis pro hæreditate cælesti & redemptione animarum nostrarum, nec non & nostræ prolis parentumque nostrorum perpetua prosperitate, totiusque regni nostri Britannia, fideliumque nostrorum tranquillissima stabilitate construere jussimus, quem etiam locum monasterium Salomonis vocari voluimus. Hisce pauca ex eodem diplomate adhuc addit Argentræus, aitque reliquum continere descriptionem monilium, quæ Salomon præfato monasterio est largitus. Quare cum hic princeps hinc & ex recitato diplomatis Fragmento admodum beneficus in Rothonenses monasterii Plebelanensis monachos intelligatur fuisse, non facile mihi persuaserim, hos beneficii tam parum memores fuisse, ut monasterium suum, quod munificus eorum fundator, uti ex ultimis diplomatis ex parte recitati verbis liquet, Salomonis vocari voluerat, contra expressam ejus voluntatem S. Maxentii nuncuparint, idque vel vivente adhuc Salomone vel certe non diu admodum post ejus obitum, cum anno 874, uti jam docuimus, e vivis excesserit, translatïoque SS. Maxentii & Leodegarii ex Britannia in Alverniam, non diu admodum, uti ex ante dictis patet, post obitum Salomonis acciderit.
[344] Ad hæc dubium admodum mihi apparet, an Plebelanense in Britannia monasterium ob translatas istuc S. Maxentii reliquias Maxentianum umquam fuerit vocitatum, [sed etiam, ut apparet, a Pictaviensibus] videturque ipsemet Mabillonius hac de re dubitasse; etenim non indubitanter, sed, addita hac loquendi formula, ut perhibent, id affirmat. Fuerit tamen sæpedictum monasterium Plebelanense S. Maxentii nomine aliquando insignitum, minus tamen, ut jam dixi, verisimile apparet, illud ita appellatum jam tunc fuisse, cum SS. Maxentii & Leodegarii sacra corpora e Britannia in Alverniam transferrentur, ut adeo minus etiam verisimile sit per verba chartæ Beslyanæ num. præcedenti recitata Rothonenses in Britannia monachos debere intelligi. Quapropter cum nihilominus per monachos, qui in charta illa intelliguntur, e Britannia in Alverniam SS. Maxentii & Leodegarii facta sit translatio, consequens est, hanc per Rothonenses in Britannia monachos verosimiliter non fuisse peractam; unde ulterius consequitur, ut verosimiliter per San-maxentianos in agro Pictaviensi monachos facta fuerit, quod nunc etiam directe lubet ostendere. Translatio illa facta est per eos monachos, quorum unus reliquorum nomine in charta Beslyana sæpe memorata sermonem instituit; fit id vel ex sola ejusdem chartæ lectione manifestum. Quapropter, si monachi illi, quorum nomine chartæ Beslyanæ scriptor loquitur, e S. Maxentii in agro Pictaviensi monasterio exstiterint, consequens erit, SS. Maxentii & Leodegarii in Alverniam ac deinde Autissiodorum translationem per monachos San-maxentianos esse peractam; fuisse autem e San-maxentiano in agro Pictaviensi monasterio eos monachos, quorum nomine chartæ Beslyanæ scriptor loquitur, verosimile evadit, tum ex eo, quod hic Ademarum, Pictaviensium S. Maxentii monachorum abbatem, pro suo, monachorumque, quorum nomine loquitur, abbate accipiat: Haimericus autem, inquit, & noster abbas (Ademarus, uti indicat chartæ subscriptio) promiserunt nobis centum modios inter panem & vinum hoc anno præsenti (924, quo charta signatur) gratulanter dare & unum molendinum cum chartula ex parte Haimerici, & terram cultam & incultam pariter dividere; tum ex eo, quod verbis jam recitatis hæc subdat, Et nos simus ipsius corporis sine fine custodes, quibus indicatur conditio, sub qua, Pictaviensibus consentientibus & postulantibus, corporis S. Maxentii restitutio a monachis, penes quos illud Autissiodori erat, fuit promissa. Minus enim verisimile apparet, monachos illos, si Pictavienses non fuissent, corporis S. Maxentii restitutionem ea lege fuisse promissuros, ut suæ illud custodiæ perpetuo haberent commissum. Sic quippe iis Autissiodoro Pictavium erat transmigrandum, quod in se suscepturi fuisse non videntur, nisi & ipsi monachi Pictavienses fuissent, ut adeo tam ob secundam, quam ob primam rationem hic a me adductam verisimiliter ex S. Maxentii monasterio Pictaviensi exstiterint.
[345] [S. Maxentii in Britannia exsulantibus] Neque est, quod dicas, SS. Maxentii & Leodegarii corpora ex Plebelanensi in Britannia monasterio in Alverniam, deindeque Autissiodorum fuisse translata, ac proin, cum Plebelanenses monachi non fuerint e Pictaviensi S. Maxentii monasterio, consequens esse, ut translatio illa per Pictavienses S. Maxentii monachos facta non fuerit; Respondeo enim, verosimile esse, quod aliqui saltem e S. Maxentii in agro Pictaviensi monasterio monachi in Plebelanensi monasterio exstiterint. Fuerat quippe S. Maxentii corpus ex abbatia Pictaviensi S. Maxentii metu Normannorum, ut docuimus, ad Salomonem regem in Britanniam securitatis ergo transmissum; verosimile autem apparet, transmissionem illam factam non esse, nisi aliqua saltem San-maxentianorum monachorum a Normannis fugientium parte comitante, ut per consequens in Britannia, in qua S. Muxentii corpus servabatur, nonnulli Pictavienses S. Maxentii monachi, qui eo corpus S. Maxentii detulerant, cum facultate Salomonis regis, & quidem in monasterio Plebelanensi, verosimiliter exstiterint, ab iisque proinde SS. Maxentii & Leodegarii corpora e Britannia in Alverniam, ac deinde Autissiodorum potuerint transferri. Et vero reipsa sacra illa corpora ex Britannia in Alverniam ac deinde Autissiodorum per Pictavienses S. Maxentii monachos translata fuisse, certum omnino foret, si fidem facere posset scriptura Collectaneis nostris inserta, quæ ex antiquis Membranis clarissimi viri, domini de la Mare, Divione regii consiliarii desumpta notatur, quæque hunc præfert titulum: Scriptura de corpore sancti Leodegarii quomodo ad Ebroylum venerit.
[346] [transfertur; quod ut verosimilius fiat,] Etenim illa sic habet: Tempore, quo gravissima Danorum rabies vastabat misera cæde Galliarum provincias, fluvio Viennæ contiguas, Pictavorum etiam castella atque vicos, omnemque patriam a mari usque ad eamdem Pictavensem urbem impii piratæ populantur. Turonorum æque civitatem adeunt, & strage innumera obruunt, postremo ignibus tradunt. Passim vehuntur quasi lupi pernices ad lacerandas dominicas oves, deo suo humanum sanguinem libantes. Contaminabant sancta, ecclesias ferali rabie comburebant: monasteria vero monachorum destruebant cum suis ædificiis, in solitudinem omnia redigentes, de Christiano populo nefarium exercebant ludibrium. Ab ipso enim littore versus Orientem, usque Aquitaniæ urbem nulla regio libertatem retinere valebat. Quorum piraticam exercitationem, ut Pictavienses sancti Maxentii monachi acceperunt, fama tristi referente, loco cesserunt, secumque sanctissima Beatorum ossa, & pios cineres sancti Maxentii & Leodegarii devexerunt. Tandem, Deo ducente, pervenerunt Arvernum, usque Ebroylum, qui tunc erat regalis fiscus, & sedes regia Karoli. Quibus verbis translatio sacrorum corporum SS. Maxentii & Leodegarii per Pictavienses S. Maxentii monachos facta, luculentissime asseritur, ut adeo id amplius dubium non esset, si scriptura illa fidem certam facere posset. At, licet illa hoc merito non gaudeat, cum nihilominus nonnulla etiam prodat, de quorum veritate constat, verosimiliorem saltem efficit opinionem, qua SS. Maxentii & Leodegarii ex Britannia in Alverniam ac deinde Autissiodorum translationem Pictaviensibus S. Maxentii monachis adscribimus; ut autem adhuc verosimilior evadat, juverit hic insuper quædam adjuncta, quæ eorumdem monachorum ex agro Pictaviensi cum Sanctorum reliquiis fugam verosimiliter comitata sunt, quæque nondum satis attigimus, in medium proferre.
[347] Itaque, Normannis per agrum Pictaviensem anno 857 grassantibus, [rei gestæ explanatio ulterior adjicitur.] monachi S. Maxentii, acceptis Leodegarii, Gerini, Maxentii, aliorumque Sanctorum reliquiis, quas possidebant, in Britanniam Armoricam a Normannorum, ut apparet, incursionibus tunc liberam secesserunt, atque, ut ego quidem existimo, primo ad monasterium Rothonense, deinde vero cum monachis Rothonensibus Normannos pariter fugientibus ad monasterium Plebelanense a Salomone rege fundatum diverterunt, hincque intelligitur, cur Salomon Britanniæ Minoris rex in sæpe memorato diplomate de fundatione prædicti monasterii Pictaviensium S. Maxentii monachorum, licet horum usui illud pariter concederet, mentionem non faciat, quia scilicet, cum in monasterio Rothonensi habitarent, sub monachis abbatis Rothonensis, ad cujus petitionem monasterium sæpe memoratum fundat, illos etiam comprehendit. Porro, Pictaviensibus Rothonensibusque monachis monasterium Plebelanense post una inhabitantibus, Salomon Britanniæ Armoricæ rex tradidit corpus S. Maxentii, quod ad principem illum, tum ut ejus sibi benevolentiam conciliarent, tum securitatis causa monachi San-maxentiani, ut primum in Britanniam profugi advenerant, verosimiliter dono dederant; atque hinc jam intelligitur, cur Salomon in diplomate sæpius memorato dicat, munus maximum sibi transmissum fuisse præteritis temporibus sanctissimum Maxentium, uti etiam, quomodo San-maxentiani monachi corpus S. Maxentii, licet illud Salomoni ante tradidissent, in manus iterum acceperint, deindeque in Alverniam, Autissiodorumque, monachis scilicet Rothonensibus, quibuscum habitabant, annuentibus, potuerint transferre, reque ipsa, ut docuimus, cum Leodegarii, Gerini, aliorumque Sanctorum reliquiis deinde transtulerint. Ceterum, utut opinio de corporibus SS. Leodegarii & Maxentii per San-maxentianos in agro Pictaviensi monachos pluries translatis hoc § propugnata verisimilis appareat, contraria tamen probabilitate non caret.
§ XXIII. Monasteria Ebroliense, Cogniacense atque alia S. Leodegario exstructa, ejusque corpus, excepta parte, quæ Pictavium transmissa fuit, in priori cum corpore S. Gerini reconditum.
[Corpus S. Maxentii Pictavium reducere promittunt] Seculo X annis amplius viginti jam inchoato, ac proin, ut docent Historiæ, cessante Normannorum metu, Pictavienses S. Maxentii monachi Autissiodori, ut apparet, commorantes, de transferendo ad priorem sedem S. Maxentii corpore, aliorumque Sanctorum reliquiis, quod, cum adhuc in Britannia versarentur, facere voluerant, serio iterum cogitarunt. Miserunt hinc Pictavium præpositum suum cum duobus monachis, qui de re illa cum Pictaviensibus conferrent. Intelligitur id ex Charta Beslyana § præcedenti sæpissime nominata. In ea enim post verba num. 341 recitata ita habetur: Sed nos expectantes, expavescentes Domini timorem ac stabilitatem rationis, quam habuimus cum nostro confratre Tutgalo, pro quo Sanctorum merita a suis locis fuerunt permota, volentes tenere, quatenus hæc ratio fieret ex toto definita, nec inanis reputaretur ex nostra parte, nec illius. Et ideo misimus præpositum sacerdotem cum duobus monachis ad eum Pictavim, causa illius legationis, quam nobis ex parte vicecomitis portavit Britanniam causa beati Viri. Ipsa vero sententia inter nos & Tutgalum concordante, ipse suum hominem cum nostri fratre decani direxit, mittens ad Haimericum. Ille autem ut audivit, hilari vultu, ut decet, dedit eis responsum, promittens ante comitem & optimates totius civitatis venire, quod & ita fecit; & suum fratrem, abbatem nostrum, secum adduxit Pictavim. Convenerunt autem ante comitem Ebulum, virum inestimabilem, sermone veridicum, vicecomes cum suo fratre, & nostri monachi, & archidiaconus B. Petri Ricardus, & decanus ejusdem Apostoli, qui est totius civitatis doctor veridicus, mente devotus, nomine Mainardus conlocuti sunt inter se de corpore S. Maxentii confessoris eximii & quomodo vel qualiter eum habuimus, & rationabiliter scrutati sunt per omnia. In summa promiserunt monachi nostri, & alius noster homo, corpus beati viri cum capite suo, exceptis maxillis, Pictavim deportare, & Vitam illius & Missale. Quibus ex verbis, & ex illis, quæ his proxime subduntur, quæque num. 344 jam recitata sunt, manifestum fit, monachos San-maxentianos Autissiodori, ut apparet, commorantes, corpus S. Maxentii, præmisso cum Pictaviensibus tractatu, Pictavium se reducturos promisisse, ut adeo de re illa, uti asserui, tunc serio cogitarint.
[349] [monachi, ut apparet, San-maxentiani, idque, quidquid dubitet] Mabillonius nihilominus vocat in dubium, an re ipsa S. Maxentii corpus, cessantibus jam Normannorum in Galliam irruptionibus, Pictavium fuerit revectum; hoc autem dubium tom. 3 Annalium Benedictinorum pag. 380 his verbis, quorum jam supra partem dedi, exponit: Maxentianis cœnobitis sacrum beati Patroni sui (Maxentii) corpus repetentibus, Rothonenses illud se restituturos, exceptis maxillis, polliciti sunt, Vitamque illius & Missale. Sed tandem convenit inter eos, ut Rothonenses essent ipsius corporis perpetui custodes cum auctoritate & securitate Ebuli comitis. Id factum hoc anno (924) XII Kalendas Julii, feria prima, seu Dominica. Ab eo tempore magna pars reliquiarum sancti Maxentii asservatæ dicuntur in monasterio sancti Leodegarii de Ebrolio, diœcesis Claromontensis, præter quasdam particulas, quæ in Maxentiano apud Pictones monasterio habentur. Et tamen in Chronico Malleacensi (apud Labbeum tom. 2 Novæ Bibliothecæ pag. 21) legitur anno MLIX corpus beati Maxentii adjutoris (id ei cognomen erat) in Maxentiana basilica ostensum fuisse & conditum ei sepulcrum novum VI Nonas Octobris. Adeo difficile est reliquiarias lites explicare, nedum componere. Quibus verbis innuit, sese, an corpus S. Maxentii Pictavium fuerit revectum, duas ob causas potissimum dubitare: prima est, quod, ut putat, secundum chartam Beslyanam sæpissime laudatam Maxentiani cœnobitæ tandem consenserint, ut monachi Rothonenses, qui Pictavium commigrasse non videntur, perpetui essent corporis S. Maxentii custodes; verum, uti chartam Beslyanam consideranti patebit, Maxentiani cœnobitæ in id non consenserunt, sed Haimericus vicecomes, aliique Pictaviensium optimates consenserunt, ut monachi, qui cum corpore S. Maxentii Autissiodori commorabantur, quosque, uti ex dictis § præcedenti apparet, Rothonenses forte perperam vocat, perpetui essent corporis S. Maxentii custodes, idque ea lege, ut illud, ac proin etiam sedes suas Pictavium transferrent.
[350] Altera ratio dubitandi Mabillonii est, quod ab eo tempore, [Mabillonius, ad agrum Pictaviensem reipsa deinde] nempe ab anno 924 magna pars reliquiarum S. Maxentii asservari dicatur in monasterio S. Leodegarii de Ebrolio; verum quomodo in monasterio S. Leodegarii de Ebrolio ab anno 924 magna pars reliquiarum S. Maxentii asservari potuit, si illud, uti Chronicon Malleacense laudatum observat, anno 961 tantummodo sit conditum? Ad hæc Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 2 col. 369 sanctos abbatiæ S. Leodegarii de Ebrolio Patronos recensent, iisque non annumerant S. Maxentium, quod indicio esse videtur, non notabiles S. Maxentii reliquias ibidem existere. Puto itaque corpus S. Maxentii Autissiodoro, cessante Normannorum metu, Pictavium a monachis non Rothonensibus, sed, ut apparet, Pictaviensibus Maxentianis Autissiodori commorantibus fuisse revectum, ut adeo in Chronico Malleacensi verosimillime recte notetur anno 1059 corpus beati Maxentii in Maxentiana basilica fuisse ostensum, novumque ei sepulcrum fuisse conditum. Imo corpus S. Maxentii una cum corpore S. Leodegarii aut saltem ejus parte, cujus rei causa de corpore S. Maxentii hic ago, jam anno circiter 963 Pictavium fuisse reductum, nunc luculentius ostendo. Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 2 col. 1245 de Pictaviensi S. Maxentii abbatia ex pervetusto, ut aiunt, ejusdem cœnobii Chartario sequentem subministrant notitiam: Igitur Clodovei tempore abbadia nostra (San-maxentiana) sumsit exordium, quia ipse ex sua parte tribuendo hunc locum Adjutori Maxentio, eam maxime dotavit. Ante tempus ipsius, sicut dinoscitur, erat monasterium dicti S. Maxentii sub regimine venerabilis Agapii presbyteri vel abbatis, cujus almus Adjutor, meritorum gratia exigente, ad pastoralem curam successit in monasterio, quod tunc temporis dicebatur S. Saturnini martyris. Sed eodem Adjutore ibidem honorifice, sicut decuit, defuncto, nomen monasterii propter pretiosi corporis præsentiam in honore Confessoris almi ab omni populo diu habitum est usque ad tempus domni Ebulonis comitis vel episcopi Lemov. sedis, qui inde ipsum corpus honorifice transtulit in basilicam, in qua usque hodie requiescit, nec non & corpus beatissimi martyris Leodegarii in eodem die de sua ecclesia in eamdem basilicam simul collocavit, quam ipse etiam suis opibus fieri jussit atque dedicavit.
[351] Ebulo, Lemovicensis episcopus, qui & Ebulus, [reductum, in novam ecclesiam defertur cum reliquiis] Eblus & Eblo appellatus reperitur, quique hic corpus S. Maxentii & S. Leodegarii transtulisse memoratur, abbas fuit Maxentiani in agro Pictaviensi monasterii; intelligitur id ex charta, qua Guillielmus, ejus frater, totius Aquitaniæ comes notum facit, qualiter frater suus, Ebolus scilicet venerabilis Lemovicensis sedis episcopus, & monasterii confessoris Christi Maxentii abbas egregius, acquirit a Begone silvulam & ecclesiam adjacentem &c. Rexit autem abbatiam illam jam ab anno saltem 936; ad hunc enim annum in Chronico Malleacensi apud Labbeum tom. 2 Novæ Bibliothecæ pag. 202 legitur, Erat Ebulus episcopus & abbas S. Maxentii; quare, cum anno circiter 963 aut 964, ut laudati Galliæ Chistianæ auctæ Scriptores tomo proxime citato col. 1248 docent, e vivis excesserit, consequens est, si non citius, certe non serius, quam inter annum circiter 936 & 964 accidisse, quod verba e Chartario Maxentiano mox recitata indicant, Ebulum scilicet corpora SS. Maxentii & Leodegarii transtulisse in basilicam; illam nempe, quam, uti ex Chronico Ademari, monachi S. Eparchii apud Labbeum tom. proxime citato Novæ Bibliothecæ pag. 166 fas est colligere, de novo exstruxerat. Cum itaque, uti ex jam dictis liquet, corpora S. Maxentii & S. Leodegarii ab Ebulo Lemovicensi episcopo, Maxentianæque abbatiæ abbate medio circiter seculo X in novam ecclesiam fuerint translata, consequens est, ut utrumque illud sacrum pignus saltem paulo ante Autissiodoro Pictavium fuerit revectum. Atque hinc quidem mihi vix non certum fit, Monachos cum corporibus S. Maxentii & S. Leodegarii Autissiodori commorantes, fidem suam de revehendo Pictavium S. Maxentii corpore, quam anno, ut vidimus, 924 obligarant, non diu admodum post liberasse, atque adeo anno circiter 930 corpus S. Maxentii cum corpore S. Leodegarii aut saltem aliqua ejus parte Pictavium reduxisse.
[352] [S. Leodegarii, quarum tamen major pars] Dico aut saltem cum aliqua ejus parte, quia dubium mihi est, an in Chartario Maxentiano supra laudato per corpus S. Leodegarii integrum hujus sancti Antistitis corpus, an tantum pars quædam intelligenda sit, uti sæpe alias fit. Dubium illud movet Scriptura, cujus supra partem dedi, e Membranis antiquis clarissimi viri Domini e la Mare Divione regii consiliarii deprompta & a patre Chiffletio Societatis nostræ sacerdote ad Majores nostros transmissa. Etenim in hac post verba num. 346 recitata, narrationemque miraculi, quod hic locum postea saltem in substantia habebit, hæc leguntur: Protinus illum locum (Ebrolium) rex Karolus assignavit Domino, quem plurimis prædiorum redditibus ditavit, & munerum largitionibus ampliavit. Terminos etiam loci illius, prout voluntas venerabilium fratrum erat, devote contulit. Ergo cum summa industria & sollerti studio ædificatur ecclesia in beati Leodegarii honore quæ huc usque a fidelibus colitur & veneratur. Illo confluebat multitudo nobilium maxima, * præsentis sæculi oblectamentis & mundanarum pompis facultatum. Denique postquam Francia quievit a tumultuum fragoribus plures a patria exules nativum expetunt solum, gaudentes invisere natales suos, & penates superstites. Quod ut adverterunt monachi Pictavienses, qui ob metum gentilium, corpora Sanctorum detulerant Arvernum, censuit quædam pars reverti ad natale solum cum corpore beati Maxentii; altera quoque mansit & usque in præsens manet Ebroylo cum corpore sancti Leodegarii; ubi omnipotens Deus Sanctum suum mirificavit & miraculorum attestationibus honorificavit. Quibus verbis innuitur corpus S. Leodegarii ex Alvernia, quo metu Normannorum Pictavio fuerat delatum, Pictavium, metu illo cessante, circa annum 930 non fuisse reductum, ut adeo dubium sit, an in Chartario Maxentiano supra laudato per corpus S. Leodegarii integrum ejusdem sancti Antistitis corpus, an pars tantum debeat intelligi.
[353] [Ebrolii] Ast, inquies, Scriptura, e qua jam duplicem partem hue transcripsimus, plus uno laborat errore, ac proin fidem non meretur. Ait enim, regem Karolum, quem nullo indicio a regibus Galliarum homonymis distinguit, monachis S. Maxentii, Normannos per Galliam late grassantes fugientibus, Ebrolium cum plurimis prædiis concessisse, ut adeo innuat, tunc Ebroliense in Alvernia monasterium a rege quodam, nomine Carolo, fuisse fundatum, quod proin juxta dictam Scripturam vel seculo nono, vel certe initio sequentis, cum Normannorum per Galliam grassationes non diutius durarint, necessario acciderit. Pugnat autem id cum Chronico Malleacensi plus semel jam laudato, in quo apud Labbeum tomo adhuc citato Novæ Bibliothecæ ad annum 961 legitur: Hoc tempore extructum est cœnobium sanctæ Mariæ & sancti Vincentii sanctique Leodegarii martyris, quod est situm super Severa. S. Ligdaire sur Seure. Eodem tempore cœnobium sancti Leodegarii Arvernis Ebrolii cœnobii, ubi abbas fuit Amblardus. Ad hæc Scriptura eadem plus vice simplici jam memorata pugnare videtur cum Charta Beslyana, ex qua supra varias SS. Maxentii & Leodegarii translationes probavimus; indicat enim hæc corpus S. Maxentii primo in Britanniam, deinde in Alverniam ad ecclesiam Condatensem, ac Autissiodorum, nulla omnino monasterii Ebroliensis facta mentione, fuisse translatum; illa vero, ut utrumque ejus fragmentum jam recitatum inspicienti patebit, insinuare videtur, S. Maxentii corpus, ut primum in Alverniam fuit delatum, Ebrolii fuisse depositum, ibique semper, donec Pictavium reduceretur, quievisse, ac proin nec ad ecclesiam Condatensem, nec dein Autissiodorum, crescente Normannorum devastatione, fuisse delatum, ut per consequens cum Charta Beslyana laudata pugnare, fidemque proinde mereri non videatur. Fateor, hinc utcumque, at præcipue, ut infra docebo, aliunde Scripturæ laudatæ fidem non parum mihi esse suspectam.
[354] Verum sat verisimile videtur, majorem partem reliquiarum S. Leodegarii una cum corpore S. Gerini, [ubi hodieque sacra Sancti pignora servantur, ] ejus fratris, in monasterio Ebroliensi fuisse reconditam, cum ibi hodieque sacra Sancti pignora asservari, testentur Galliæ Christianæ auctæ Scriptores, dum tom. 2 col. 369 de Ebroliensi monasterio sic scribunt: Ebrolium seu Eborolium, olim prædium Apollinaris Sidonii, nobile Benedictinorum cœnobium ad ripam Sivolis seu Sicaulæ situm, duabus ab urbe Gannato leucis, tribus vero a Menatensi cœnobio, conditum est anno DCCCCLXXI, (imo anno DCCCCLXI) regnante Lothario, ut observat Chronicon Malleacense; cujus patroni B. Maria, SS. Apostoli Petrus & Paulus, ac S. Leodegarius martyr, ut diximus ex charta fundationis monasterii S. Leodegarii de Cogniaco. Vulgo tamen S. Leodegarii monasterium nuncupatur, cujus sacra pignora una cum reliquiis S. Guarini, fratris ejusdem S. Leodegarii episcopi Æduensis, in altari principe adservantur. Quare cum Scriptura sæpe laudata modum doceat, quo corpus S. Leodegarii seu major saltem pars reliquiarum ad monasterium Ebroliense devenit, isque aliunde non innotescat, fides omnis eidem Scripturæ deneganda non videtur, præsertim cum forte ita possit exponi, ut per hæc verba ante adhuc recitata Protinus illum locum rex Karolus assignavit Domino, quem plurimis prædiorum redditibus ditavit, & munerum largitionibus ampliavit. Terminos etiam loci illius, prout voluntas venerabilium fratrum erat, devote contulit. Ergo cum summa industria, & sollerti studio ædificatur ecclesia in beati Leodegarii honore &c significet, monachos San-maxentianos non statim, ut villam regiam Ebroliensem acceperant, sed aliquamdiu dumtaxat post, puta, cessantibus Normannorum per Gallias devastationibus, monasterium exstruxisse, antiquis interea, dum hæ durarent, ædificiis contentos, ut adeo Scriptura sæpius laudata cum Chronico Malleacensi num. præcedenti citato forte non pugnet. Porro oppositio, quam illa (vide num. præcedentem) habere videtur cum Charta Beslyana, forte etiam tolli potest, dicendo, quod, omissis SS. Maxentii & Leodegarii in Britanniam, Alverniam ac deinde Autissiodorum translationibus, tantummodo referat translationem ad Ebrolium post alias memoratas factam, quod & ipsa Scriptura sæpissime laudata utcumque videtur innuere, dum verbis num. 346 recitatis, quibus narrat monachorum Pictaviensium cum corporibus SS. Maxentii & Leodegarii præ metu Normannorum fugam, mox subdit: Tandem, Deo ducente, pervenerunt Arvernum usque Ebroylum, qui tunc erat regalis fiscus & sedes regia Karoli.
[355] Accedit etiam, quod, cum saltem ex Mabillonii (vide num. 336) opinione Ebrolienses monachi corpus S. Leodegarii aut saltem majorem ejus partem, [a monachis Maxentianis Pictavis] quæ corpus vocatur, vere aliquando possederint, necesse juxta eum sit illud, si non eo modo, quo in Scriptura mox iterum citata exponitur, Ebrolium devenit, Ebroliensibus monachis, cum eorum conderetur monasterium aut jam conditum esset, a Maxentianis, a quibus in hoc casu Pictavium fuisset relatum, dono esse transmissum aut concessum: minus autem verisimile appareat, hos sacrarum reliquiarum, ut credere par est, verosimillime amantes, minorem pretiosissimi thesauri, corporis, inquam, S. Leodegarii, partem sibi retinuisse; majorem vero Ebroliensibus in Alvernia monachis concessisse. Hisce omnibus perpensis, satis mihi probabile est, sacrum Leodegarii corpus ad Ebrolienses eo modo pervenisse, quo in Scriptura a Chiffletio ad Majores nostros transmissa exponitur, idque multo crederem libentius, nisi Scripturæ ejusdem fides mihi aliunde esset suspecta, ex illo scilicet, cujus supra memini, miraculo, quod continet, quodque a veritate alienum otiosumque tantummodo videtur ad augustiora atque memorabiliora cœnobii Ebroliensis primordia facienda excogitatum figmentum; qua de re ut idem ferat eruditus lector mecum judicium, opus dumtaxat est, ut istud vel in substantia, ut supra promisi, hic subnectam. Fabella sic habet: San-maxentiani in agro Pictaviensi monachi metu Normannorum eum corporibus SS. Maxentii & Leodegarii in Alverniam fuga delapsi, perveniunt ad Ebrolium, villam regiam, in qua tunc versabatur rex Carolus; (fuerit hic forte Carolus, Simplex cognominatus) mittunt ad hunc monachi, qui sibi errabundis locum, in quo ædem congruam possint exstruere, supplices a Carolo exposcant; ast rex (omitto hic adjuncta, quæ regiam majestatem plane dedecent nec vel idcirco credibilia apparent) petitioni eorum nolens annuere, mox Dei judicio ob monachorum contemptum paralysi percutitur, ductusque ad Sanctorum corpora, tandem post triduanas suorum preces sanitati restituitur, hocque commotus miraculo Ebrolium, plurimorum prædiorum redditibus ditatum, monachis possidendum habitandumque concedit. Tale est initium Ebroliensi in Alvernia monasterio in Scriptura sæpissime memorata affictum, quod nemo non, quantum opinor, pro commentitio habebit. Verum nihilominus apparet, Ebrolium monachis ad monasterii exstructionem concessum villam regiam quondam fuisse; Mabillonius enim lib. 4 de Re Diplomatica pag. 282 de Ebrolio seu Ebroylo vel Evrogilo, Gallice Ebreuil sic scribit; Evrogilum ad Sicaulam flumen castrum est, regio quondam palatio insigne, nunc abbatia Benedictini Ordinis clarum. Ibi Ludovicus Aquitaniæ rex, postea imperator, singulis quadrienniis, consulto Caroli parentis hiberna transigebat. Censet eruditus vir Hadrianus Valesius Evrogilum idem esse cum Eborolaco, cujus meminit in epistola ad Hypatium Sidonius. Nihil quidem in hoc Sidonii loco habetur, quod Eborolaci designet situm; at viri perspicacissimi conjecturæ lubens accedo, cui etiam Gallici nominis Ebreuil affinitas suffragatur. Ita Mabillonius, cujus textum integrum libuit transcribere, quia notitiam de Ebroliensi in Alvernia monasterio antea datam confirmat.
[356] Cum itaque Ebrolium vere olim, uti Scriptura jam toties nominata indicat, [profugis verosimiliter fuit recondita Monasterium aliud in honorem] villa regia exstiterit, hæcque jam in monasterium Ordinis Benedictini sit conversa, satis verisimile apparet, non solum S. Leodegarii corpus eo modo, quo Scriptura illa asserit, ad Ebroliense monasterium venisse, sed etiam hoc, cessantibus Normannorum in Galliis irruptionibus, a monachis Pictaviensibus profugis fuisse exstructum, horumque in illo partem, aliis cum corpore S. Maxentii Pictavium redeuntibus, cum corporibus SS. Leodegarii & Gerini, ejus fratris, mansisse. Atque hæc de Ebroliensi S. Leodegarii, seu in honorem Leodegarii in Alvernia condito cœnobio, dicta sufficiant. Venio nunc ad quatuor alia monasteria, quæ Leodegarii nomine pariter insignita sunt. Illud, de quo ut primum agam, ordo chronologicus exigit, vocatur abbatia S. Leodegarii ad Separim, Gallice la Sevre. Sita hæc est in diœcesi Santonensi, conditaque, ut testatur Chronicon Malleacense, anno Christi 961, regnante Lothario rege. De hoc monasterio Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 2 col. 1123 sequentem præbent notitiam: Hæc abbatia Ordinis Benedictini ad Separim amnem prope Niortum sita, fundatur an. DCCCCLXI ex Chronico Malleacensi. Statim vero ab exordio suo S. Maxentii monasterio subjicitur. Verum monasterio S. Maxentii huc usque subjecta non mansit. Etenim laudati Scriptores tomi citati col. 1124 ita loquuntur: Hoc monasterium S. Leodegarii in diœcesi Santonensi hactenus existit, estque sui juris; ita illi, qui de eadem abbatia tom. citato col. 1123 etiam hæc commemorant: Hanc abbatiam usurparunt vicecometis Niortenses usque ad obitum Arberti vicecomitis, post quem Aldeardis vicecomitissa ipsius vidua eam restituit Bernardo abbati S. Maxentii, cujus juris antiqui erat, inquit Chronicon Malleacense. Subjungunt deinde restitutionis chartam.
[357] Hæc innuit prædictum diœcesis Santonensis prope Niortum monasterium S. Leodegario constructum seu donatum fuisse, [S. Leodegarii anno forte 961 prope Niortum,] ac proin illam huc integram transcribo: In nomine Dei & Salvatoris nostri J. C. Ego Audeardis & filii mei, notum fieri volumus solertiæ omnium fidelium sanctæ Dei Ecclesiæ, tam præsentium quam futurorum, quod ad deprecationem domni Bernardi abbatis placuit nobis reddi ecclesiam S. Mariæ & S. Vincentii martyris, quæ nunc modo monasterium sancti Leodegarii martyris vocatur, quam antecessores nostri ob remedium animarum suarum contulerunt piissimo Adjutori Maxentio & martyri Leodegario. Nos vero rem diligenter examinantes, prius tumulavimus Arbertum seniorem meum, orantes, ut pius Adjutor Maxentius a tartareis ignibus, sui intercessione eum dignetur eripere. Expleto ergo sepulturæ obsequio, concessimus congregationi ibidem Deo militanti, ut, quidquid ab hodierno die ob utilitatem ejusdem monasterii facere & ordinare voluerint, liberum in Dei nomine per hanc nostram auctoritatem arbitrio * habeant faciendi, quidquid elegerint, nemine contradicente &c. Charta hæc data notatur III Idus Maii, regnante Rotberto rege Francorum; memorata autem restitutio in Chronico Malleacensi sæpius laudato apud Labbeum tom. 2 novæ Bibliothecæ pag. 205 inter annum 996 & 1000 annotatur; quare, cum Robertus seu Rotbertus Francorum rex anno 997, ut Pagius in Criticis ad annum 998 num. 1 & 3 erudite probat, regnare inceperit, consequens est, ut restitutio illa vel anno 997, vel 998, vel 999 acciderit. Jam vero, cum ab anno 961, quo, uti ex Chronico Malleacensi laudati Galliæ Christianæ auctæ Scriptores docent, usque ad annum 999 anni tantum 38 excurrant, dubitari potest, an S. Leodegarii prope Niortum monasterium non citius fuerit, quam anno 961, fundatum, quia, cum Audeardis in præfata restitutionis charta anno vel 997, vel 998, vel etiam 999 confecta dicat, antecessores suos ecclesiam S. Mariæ & S. Vincentii martyris, quæ nunc modo monasterium sancti Leodegarii martyris vocatur, S. Maxentio & S. Leodegario martyri contulisse, per antecessores suos, ecclesiæ S. Mariæ & S. Vincentii donatores, seu abbatiæ S. Leodegarii fundatores, cum post hos abbatiam hanc vicecomites aliquot Niortenses jam usurpassent, intelligere videtur personas, quæ tunc ab annis amplius 38 vixerant, ut adeo dubitari possit, an abbatia S. Leodegarii prope Niortum non citius, quam anno 961, fuerit fundata; ac proin, an Chronicon Malleacense in assignando anno, quo hæc fundata est, non aberret; unde consequens est, ut etiam dubitari queat, an idem Chronicon Malleacense in assignando supra assignato anno, quo abbatia Ebroliensis fundata fuit, pariter non aberret.
[358] [aliud seculo X senescente; aut initio XI] Ast id hic notasse sufficiat. Pergo nunc ad aliud Gloriæ posthumæ Sancti nostri monumentum. Helgaldus seu Helgaudus, Floriacensis monachus, qui Historiam seu potius Epitomam Vitæ Roberti, Francorum regis, litteris consignavit, apud Bouquetum tom. 10 Scriptorum Rerum Gallicarum pag. 115 loca sacra a principe illo, cui coætaneus exstitit, ædificata enumerat, iisque accenset monasterium S. Leodegarii in sylva Aquilina. Robertus Francorum rex ab anno 997, uti jam docuimus, regnare incepit, vitamque & regnum, uti apud Pagium in Criticis ad annum 1033 & 1034 num. 8 & seq. luculenter probatum invenies, anno 1031 pariter finivit; unde consequens est, ut inter annum 996 & annum 1032 præfatum S. Leodegarii in Sylva Aquilina monasterium fuerit exstructum; hocque solum hic pro certo possum asserere, cum nihil suppetat, quo monasterii illius constructio seu fundatio anno determinato affigatur. De Sylva Aquilina, in qua situm erat S. Leodegarii monasterium, Baudrandus in Geographia hæc habet: Aquilina Sylva, la forest d'iveline, sylva & tractus Galliæ in Carnotensi agro Belsiæ, & versus Fanum S. Arnulfi, sed nunc vix sylva apparet, & Aquilina etiam dicta fuit in Actis mediæ ætatis. Verum, ut Mabillonius lib. 4 de Re Diplomatica pag. 292 observat, sylvam Lisgam, Lisicam seu Lesgam, quæ a sylva Cotia flumine Axona dirimitur, longeque proinde a Carnotensi Belsiæ agro abest, nonnulli, quia Gallice Lesgue & vulgo Laigle est dicta, Aquilinam vocavere; ii autem, ut idem Mabillonius ibidem affirmat, facere id contendunt jam inde a seculo XI etiam Helgaldum mox laudatum, dum monasterium sancti Leodegarii in silva Aquilina a Rotberto Francorum rege constructum commemorat. Quapropter, si id veritati consonet, consequens est, ut sylva, in qua Rotbertus Leodegarii monasterium ædificavit, a Carnotensi Belsiæ agro procul distet, nec sit illa sylva, quæ Gallice hodiedum dicitur la forest Iveline.
[359] Ast laudatus Mabillonius observationi suæ jam expositæ hæc subjungit: [in sylva Aquilina, Gallice la forest Iveline] Eorum … qui sylvam Lisgam, Lisicam seu Lesgam ab Helgaldo in casu memorato Aquilinam vocari existimant, opinioni ipse quoque lubens accederem, si monasterium istud, quod in sylva Aquilina a Rotberto conditum fuisse, Helgaldus narrat, esset idem cum illa S. Leodegarii ecclesia, quam in castro silvaque Lisga positam, Philippus rex anno memorato (1083 nempe) Silvæ-majoris monachis attribuit. At quo minus ita sentiam, vetat id, quod in Chronico Mauriniacensi lego ad annum MCXXIX, scilicet Mauriniacenses monachos insperato Papæ Innocentii suum ad monasterium accessu turbatos, misisse velociter, qui Thomæ abbati cum Guarino priore, in Aquilina ultra S. Leodegarium ad loculum quorumdam Eremitarum forte profecto, talia nuntiat, ut venire festinet. Quod ille protinus intra eumdem diem, aut potius nocte illa adhuc tenebris durantibus, exsecutus est. Erat igitur silva Aquilina, la forest Iveline, cujus meminit Pippinus apud Dubletum, Mauriniacensi cœnobio proxima, in eaque continebatur S. Leodegarii monasterium, auctore Rotberto, ædificatum. Ita Mabillonius, recte censens, probansque, monasterium S. Leodegarii a Rotberto rege, non in sylva Lisga, seu Lesga aut Lisica, sed in sylva Aquilina, la forest Iveline ædificatum, Helgaldumque proinde per sylvam Aquilinam, non intelligere sylvam Lisgam, Axona a Cotia sylva diremptam, sed sylvam, quæ Gallice la forest Iveline nominatur, quæque a monasterio Mauriniacensi, seu S. Mauri diœcesis Parisiensis monasterio nunc abolito haud procul dissita, ad partem Australem, ut in Tabula geographica regionis & silvæ Ivelinæ Blaviana notatur, agro Parisiensi assidet. De silva Aquilina, deque monasterio S. Leodegarii in ea a Rotberto rege ædificato hæc ex Mabillonio notasse libuit, quia, cum monasterium illud jam sit abolitum, non facile studiosus lector, quo loco situm fuerit, apud alios scriptores accurate definitum inveniet.
[360] Post hoc Aquilinæ silvæ S. Leodegarii monasterium, tertio loco memorandum venit puellare in Normannia monasterium, [duoque insuper alia, alterum in Normannia] S. Leodegarii pariter dictum, de cujus situ, cum adhuc existat, studioso lectori facilius est cognoscere. Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. XI col. 853 illud in Lexoviensi provinciæ ecclesiasticæ Rothomagensis diœcesi collocant, sequentique notitia illustrant: Humfredus de Vetulis auctor S. Petri Pratellensis, auctor quoque fuit S. Leodegarii. Paulo enim post conditum virorum cœnobium, alterum etiam virginum in eadem valle construxit, flagitante Alberada conjuge sua, illudque in honorem B. Mariæ & S. Leodegarii martyris dedicari curavit multisque prædiis dotavit, veterum more, qui monasteria ejusmodi duplicia struere ac conjungere solebant. Ex his verbis, quibus laudati Galliæ Christianæ auctæ Scriptores eam, quam de S. Leodegarii in Normannia parthenone suggerunt, notitiam dumtaxat inchoant, tria potissimum discimus, primo quidem præfatum monasterium in honorem sanctissimæ Virginis Mariæ, sanctique Leodegarii esse fundatum atque consecratum; deinde vero, quo tempore, quoque diœcesis Lexoviensis loco fuerit exstructum; cum enim mox recitatis verbis ab Humfredo de Vetulis in eadem valle, in qua Pratellense virorum monasterium ab eo fuerat conditum, paulo post dicatur exstructum; ab isto autem illustri, munificoque viro dictum Pratellense virorum monasterium in loco, prout iidem laudati Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. proxime citato col. 834 & 835 testantur, inter montium angustias haud procul a ponte Audomari posito, quem veteres Pratellos, alii Pratellum vocant, ante annum 1035 fuerit exstructum, consequens est, ut puellare S. Leodegarii monasterium, de quo hic sermo est, in eodem etiam loco haud procul a ponte Audomari inter angustias montium posito fuerit exstructum, idque circiter paulo post annum 1035.
[361] [anno circiter 1035 ab Humfredo de Vetalis,] Hisce annotatis, reliqua notitiæ transcribi jam cœptæ verba, cum ad gloriam Sancti nostri posthumam pariter faciant, etiam lubet subjungere. En illa: S. Leodegario donavit Humfredus (Pratellensis virorum monasterii fundator) quidquid in villa Bodelfa possidebat, Malgerio archiepiscopo, a quo id beneficium tenebat, assentiente & confirmante ea conditione, ut abbatissa ejusdem monasterii semel in anno in solennitate ejusdem dominatricis nostræ & Dominæ Mariæ in episcopio suo deserviret. Ne quis vero de his litem moveret, Hugo grammaticus archidiaconus Rotomagensis, in dedicatione ipsius Pratellensis ecclesiæ ex præcepto Humfridi sub gravi pœna interdixit, quod Hugo Lexoviensis episcopus sanxit. Paternam donationem ratam habuit, auxitque Rogerius de Bello-monte, aliique ejus exemplo conterranei multa eidem cœnobio contulerunt. Inter alios præeminet Alberada, quæ Humfrido marito superstes, cum filio suo Rogero duos mansos terræ in Corbellomonte de terra Turchetilli, sui avunculi, donavit, qui Turchetillus S. Leodegario quædam largitus memoratur pro anima uxoris suæ Durandæ, quæ in eodem parthenone monacha facta est & sepulta, uti & Alberada ejusdem cœnobii fundatrix, cujus obitus XII Calend. Octobris notatur. Plurimam sane hæc erga S. Leodegarium venerationem arguunt; restat, ut de Cogniacensi Sancti cœnobio, altero cultus a fidelibus sancto Martyri delati monumento, nunc pauca dicamus. Hujus notitiam satis exactam non inveni, ac proin quædam ad hanc conducentia huc tantum adduco. Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 2 col. 125 in Abbatum San-maxentiensium Catalogo ita scribunt: Aimericus, antea monachus Ebrolii in Arvernia, deinde novi cœnobii Ebroliensis in pago Santonensi, anno circiter MXLI fundati rector, tum abbas S. Leodegarii prope Niortum, tandem evasit abbas sancti Maxentii anno saltem MLIX Nonis Decembris.
[362] [alterum in diœcesi Santonensi, Cogniacense dictum, exstrauntur,] De novo autem cœnobio Ebroliensi in pago Santonensi ita annotant in margine: Ebroliense pagi Santonensis monasterium idem est ac Leodegarii de Cogniaco. Deinde eodem tom. in episcopis Petracoriensibus de Arnoldo XIX Petracoriensi episcopo, qui fundator fuit monasterii S. Leodegarii de Cogniaco ita scribunt: Refert Epitome, eum Petracoriensem ecclesiam rexisse annos XXII & obiisse anno Domini MXXXVI, 2 Idus Julii, sepultumque esse in ecclesia S. Frontonis. Verum adhuc anno MXLI superstes fuisse videtur ex charta primæ fundationis cœnobii S. Leodegarii de Cogniaco, in tabulario loci hujus a Dom. Estiennot lecto, cujus fundator fuit una cum nepotibus suis … & Arnoldo. Ad hæc eodem tom. col. 369 de Gerberto seu Girberto quinto Ebroliensis in Alvernia monasterii abbate hæc habent: Hoc sedente, Arnoldus nepos Arnoldi episcopi Petracoricensis, fundatoris S. Leodegarii de Cogniaco, cui etiam construendo multum contulerat, cum Romam pergens moratus esset apud Ebrolium in Arvernis, huic cœnobio tradidit præfatum monasterium de Cogniaco ex ejusdem tabulis, teste nostro D. Claud. Estiennot. Atque hæc sunt, quæ de monasterio S. Leodegarii de Cogniaco reperire potui. Sunt & alia forsan in Galliis seu virorum seu mulierum monasteria in honorem S. Leodegarii seu constructa seu dedicata; ast ego ea omnia jam recensui, de quibus qualemcumque notitiam potui acquirere. Multos, inquit Mabillonius Seculo 2 Benedictino pag. 706, per Galliam prioratus habet (Leodegarius) sibi nuncupatos. Fuerint forte ex iis nonnulli a primæva sua fundatione monasteria, quod ut facile credam, faciunt tria S. Leodegarii monasteria num. 329, 331, & seqq. & 361 jam memorata, Campellense scilicet in diœcesi Lingonensi, Offonis-villæ in pago Portensi, & Cogniacense in diœcesi Santonensi, quæ nunc, pristino splendore amisso, in prioratus sunt redacta. Ceterum multos esse, ut ait laudatus Mabillonius, per Galliam prioratus, quos sibi S. Leodegarius nuncupatos habet, argumento esse possunt diœceses Bituricensis & Pictaviensis, in quibus singulis duo prioratus sunt S. Leodegarii nomine insignes. Binis illis diœcesibus adde etiam Santonensem, in qua præter prioratum S. Leodegarii Cogniacensem, de quo jam dictum est, duo insuper prioratus alii a Sancti nostri nomine nuncupantur. Alias Galliæ diœceses, in quibus pariter prioratus sunt Leodegarii nomine insigniti, brevitatis ergo prætermitto. Horum, qui voluerit habere notitiam, adeat Codices seu Catalogos generales, qui beneficia, abbatias, prioratus, decanatus &c episcopatuum Galliæ continent, typis Parisiensibus seculo præterito aut etiam recentius vulgatos.
[Annotata]
* hic deesse videtur spretis
* arbitrium
§ XXIV. Cultus S. Leodegarii specialis antiquus & recentior apud Augustodunenses.
[S. Leodegarius, cui oratorium] Quinque §§ proxime præcedentibus ea, quæ ad gloriam S. Leodegarii posthumam pertinent, quæque ad certam epocham, certumve tempus, licet cum majori latitudine, quam erudito lectori forte placebit, subinde acceptum, revocare utcumque potui, ordine qualicumque chronologico pertractavi. Fuisset proinde proxime post habitum de Sancti ex agro Atrebatensi ad monasterium S. Maxentii Pictaviense, ex eoque deinde in novam ecclesiam translatione sermonem, de antiquo Leodegarii Augustodunensi oratorio mox agendum; fuit enim hoc, uti illico docebo, seculo VII nondum elapso, ac proin ne triginta quidem annis a Sancti obitu, eidem ab Augustodunensibus aut exstructum aut certe consecratum; verum, cum mihi simul esset animus, omnia ad specialem seu antiquum seu recentiorem cultum S. Leodegario ab Augustodunensibus delatum spectantia lectori erudito sub unum veluti aspectum proponere, de prædicto oratorio tractatum, utut in recensendis gloriæ Sancti posthumæ monumentis ordinem sequi chronologicum mihi præfixissem, ad hunc libuit § remittere, quo omnia, quæ vel ad gloriam Sancti posthumam vel cultum apud Augustodunenses ecclesiasticum utcumque pertinent, complectar, & in compendium, quantum in me erit, contraham. A præfato oratorio duco initium. Conditum illud fuit seu Leodegario consecratum seculo VII nondum elapso, & quidem ante annum 696. Liquet id ex testamento Anseberti, qui post Ermenarium, proximum Leodegarii in episcopatum Augustodunensem successorem, episcopalem Augustodunensis ecclesiæ cathedram occupavit. Dictum enim testamentum, quo Ansebertus oratorio S. Leodegarii multas donationes facit, confectum notatur mensis Augusti die V. anno 2. regnante domino Childeberto rege; quapropter, cum Childebertus, qui hic memoratur, sit Childebertus III Francorum rex, hicque, ut Pagius in Criticis ad annum 692 num. 18 luculenter ostendit, ante diem vigesimum tertium mensis Martii anno 695 regnare inceperit, consequens est, ut præfatum testamentum anno 696 fuerit confectum, ac proin ut oratorium, cui per illud ab Anseberto, Augustodunensi episcopo, multæ donationes fiunt, vel citius quam anno 696, vel certe non serius fuerit exstructum, Leodegariove consecratum. Mabillonius memoratum testamentum, ex quo etiam discimus Ansebertum in Leodegarii oratorio sepeliri voluisse, in secunda ad tom. 1 Annalium Benedictinorum Appendice pag. 702 & seq. integrum exhibet. Ex hoc ego solummodo ea transcribo, quæ ad præsens institutum utcumque pertinent, quæque Anseberti erga S. Leodegarium venerationem egregie etiam probant.
[364] [seculo VII nondum elapso] Sunt autem hæc: Actoribus ecclesiæ sancti Nazarii martyris Augustodunensis, & sancti Symphoriani martyris, ubi ipse pretiosus in corpore requiescit, Ansebertus peccator episcopus. Divina nos ammonet lectio, ut, quod Christi misericordia in rebus terrenis confert abundantia de sua largitate, unde in hoc seculo utimur, de ejus pietate in suis pauperibus pro abluenda mole peccaminum offeramus. Ergo dono &c. Præmittuntur hic donationes, quas Ansebertus ecclesiis S. Nazarii & S. Symphoriani facit, pergiturque deinde in hunc modum: Similiter ad oratorium sancti Leodegarii, qui subtus sanctum Symphorianum constructus esse videtur, ubi (si Deo placuerit) corpusculus insuper requiesciturus erit, colonicas in pago Maginontense in Taviniaco, quas Wlbertus per suum strumentum nobis dedit, & colonias illas, quas Bertoaldus in Fulnicio per suum strumentum dedit, ad oratorium sancti Leodegarii ut habeat, volo. Villa vero Corvillo, in pago Autissiodorense, quam nos cumque suis acquisivimus, ipsum oratorium domni Leodegarii ut habeat, volo atque decerno. Similiter in pago Augustidunense colonicas, quas Bertoaldus per venditionem nobis dedit, ipsum oratorium domni Leodegarii ut habeat, volo. Villa vero Buxido, quidquid ibidem germanus meus in usuario tenet, ipsum oratorium domni Leodegarii ut habeat, volo. Villa vero Muido, quæ est prope montem Wavinarum in pago Vertudensi, cum omnibus, quidquid ibi adspiciunt, oratorium domni Leodegarii ut habeat volo, sic tamen ut inde lumen & sacrificium ipso oratorio stabiliat, & omnia sub potestate fratrum ipsius ecclesiæ sancti Symphoriani in omnibus esse debeant.
[365] Et quatuor matricularios, qui ad ipsum oratorium domni Leodegarii deserviunt, [fuit exstractum,] ibidem instituimus, ut totum victum atque vestitum de suprascriptis rebus habeant habere, qualiter & illi alii matricularii, qui ad basilicam sancti Symphoriani deservire videntur, portionem victus & vestitum accipiant. Et pro eo quidquid in ista epistola delegavimus, in usuario germanæ nostræ Sicolinæ concessimus, illos matricularios, & illud lumen ad oratorium domni Leodegarii, & in hoc usu teneat, & debeat procurare; & post ejus discessum tam pontifex supradictus, & ecclesia sancti Nazarii, quam clerici dictæ ecclesiæ sancti Symphoriani, quantum in ipso strumento instituimus, in Dei nomine debeant procurare. Desinunt hic, quæ in præfato testamento ad S. Leodegarium queunt referri. Discimus autem ex antiquo illo monumento præter ea, quæ jam dicta sunt, S. Leodegarii oratorium non in ipsa Augustodunensi urbe, sed in ejus suburbiis situm fuisse. Indicant id hæc verba: Oratorium sancti Leodegarii, qui subtus sanctum Symphorianum constructus esse videtur; cum enim S. Symphorianus seu S. Symphoriani ecclesia, ut Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 4 col. 438 docent, in suburbiis Augustodunensibus sita esset; oratorium vero S. Leodegarii secundum verba ex testamento sæpius laudato proxime citata subtus S. Symphorianum seu S. Symphoriani ecclesiam esset constructum, consequens est, ut & illud in suburbiis Augustodunensibus situm esset. Ceterum præter oratorium Sancto nostro exstructum, de quo jam actum est, nullum cultus ipsi velut Sancto ab Augustodunensibus delati monumentum, quod sit seculo XV antiquius, invenire potui. Non dubito tamen, quin Leodegarius, celeberrimus tota Gallia Sanctus, a seculo VII, aut certe a seculo, quod sit XV anterius, ad usque nunc in episcopatu Augustodunensi, utpote quem ipse, dum viveret, antistes rexerat, cultu Sanctis proprio, eoque non tantum non interrupto, sed etiam subinde aucto, fuerit gavisus; verum quis qualisve ille cultus fuerit, quove indicio manifestatus, nullum omnino edocet testimonium, quod sit antiquius egregio seculi XV monumento, quod Edmundus Martene tom. 4 Anecdotorum publici juris fecit, quodque hic integrum, cum cultum, quo Sanctus noster seculo XV apud Agustodunenses est gavisus, ex parte saltem edoceat, & ad cultum Sancti anteriorem edocendum viam sternat, recudere non abs re fuerit.
[366] Monumentum illud est decretum seu statutum, quo statuitur, [festo cum obligatione abstinendi] ut festum S. Leodegarii, & nonnulla alia festa vel in sola civitate Augustodunensi & suburbiis vel in tota diœcesi cum abstinentia ab omni opere servili celebrentur; exstat inter statuta synodi, quam Eminentissimus ac reverendissimus dominus Joannes Rolin titulo S. Stephani in Celio-monte presbyter Cardinalis & episcopus Æduensis seu Augustodunensis anno 1468 celebravit, estque synodi illius statutum ordine sexagesimum primum. En illud: Joannes Rolin permissione divina Cardinalis, episcopus Æduensis archidiaconis, archipresbyteris, curatis & ecclesiarum rectoribus, & omnibus nostris subditis salutem. Sicut pia mater pro filiorum salute semper anxia est, nec umquam quiescit, donec, si qua dissensio inter ipsos sit, sopita fuerit: sic & nos, qui immerito præsidentiam obtinemus in ecclesia Æduensi, omni studio desideramus, & optamus subditos nostros in unione pacis regere, & piam matrem ecclesiam revereri, præcepta ipsius ad unguem observare, & dissensionibus ipsarum * obviare, a paucis diebus citra nonnullæ altercationes inter subditos nostros exortæ sunt super colendis festivitatibus Sanctorum, quibus differentiis obviare volentes, quantum cum Deo possumus, ad perpetuam rei memoriam statutis synodalibus nostris adhærendo, ordinamus & præcipimus omnibus subditis nostris, sub excommunicationis & omni alia pœna in antiquis ordinationibus prædecessorum nostrorum taxata, festa sequentia servare & ab omni opere servili abstinendo.
[367] [ab omni opere servili] Videlicet festum Nativitatis Domini, Stephani prothomartyris, Joannis Evangelistæ, Circumcisionis Domini, Epiphaniæ Domini, Anthonii confessoris, Vincentii martyris, Conversionis S. Pauli Apostoli, Purificationis beatæ Mariæ, Cathedræ S. Petri, Mathiæ apostoli, Annuntiationis Dominicæ, Resurrectionis Domini cum diebus Lunæ & Martis sequentibus, Georgii martyris, Marci Evangelistæ, Apostolorum Philippi & Jacobi, Johannis Evangelistæ ante portam Latinam, Ascensionis Domini, Penthecostes cum duobus diebus sequentibus, beatæ Trinitatis & sanctæ Eucharistiæ, Barnabæ Apostoli, Joannis Baptistæ, Apostolorum Petri & Pauli, B. M. Magdalenæ, Jacobi Apostoli, Nazarii & Celsi, Petri ad vincula, Laurentii martyris, Assumtionis B. Mariæ Virginis, S. Symphoriani in civitate & suburbiis Æduensibus, Bartholomæi Apostoli, Decollationis S. Joannis Baptistæ, beati Lazari in civitate & suburbiis Æduensibus, Nativitatis Matris Domini nostri, Exaltationis S. Crucis, Matthæi Apostoli, Andochii in civitate & suburbiis, Michaëlis archangeli, Leodegarii in civitate & suburbiis, Dionysii martyris, Lucæ Evangelistæ, Simonis & Judæ, Omnium Sanctorum, S. Martini episcopi & confessoris, Andrææ Apostoli, Conceptionis nostræ Dominæ, Thomæ apostoli, Patronorum ecclesiarum & illorum, sub quorum vocabulis dotatæ sunt; non intelligentes, quin alia festa secundum devotionem fidelium observari possint, sed non præcipientur observari sub pœnis a jure ordinatis, nisi more solito.
[368] [colendus, anno 1468 statuitur, quod saltem ad annum] Et ne hoc salubre statutum seu constitutio synodalis conniventibus oculis sub dissimulatione transeat; injungimus omnibus archipresbyteris & ecclesiarum rectoribus nostræ civitatis & diœcesis, sub pœnis quinquaginta solidorum Turonensium, ut infra duos menses proximos in sua parochiali ecclesia hanc constitutionem de verbo ad verbum scriptam habeat authentice in pergameno in tabula lignea, ut ponant super altare, aut in loco eminenti, ut videntes videant, & de prædictis ignorantiam non habeant. Ita hactenus statutum seu decretum synodale Augustodunense laudatum, quo festa eo ordine, quo per annum a Nativitate Dominica computatum occurrunt, enumerantur, quoque eorum alia cum obligatione per totam diœcesim Augustodunensem ab omni opere servili abstinendi, alia autem, interque ea festum S. Leodegarii, cum eadem obligatione ad solam urbem Augustodunensem, ejusque suburbia extensa celebranda statuuntur, ut adeo Leodegarius ab anno 1468, quo, ut jam ante innui, statutum illud seu decretum Augustodunense de festorum observatione est conditum, apud Augustodunenses festo absque opere servili transigendo indubie fuerit honoratus. Imo, cum in decreto seu statuto jam recitato dicatur, ordinamus & præcipimus omnibus subditis nostris, sub excommunicationis & omni alia pœna in antiquis ordinationibus prædecessorum nostrorum taxata, festa sequentia, inter quæ festum S. Leodegarii numeratur, servare, consequi videtur, ut Sanctus jam dudum ante annum 1468 honore illo Augustoduni fuerit affectus. Potiori etiam jure erui idipsum posse videtur ex hoc statutis seu decretis synodalibus in synodo memorata conditis præmisso proœmio: Statuta antiqua hujus civitatis & diœcesis Æduensis noviter confirmata & corroborata per reverendissimum in Christo patrem ac dominum nostrum dominum Johannem Rolin titulo S. Stephani in Celio-monte presbyterum Cardinalem & episcopum Æduensem hoc præsenti anno Domini MCCCCLXVIII, & per reverendum in Christo patrem dominum Anthonium Bussonis sacræ Theologiæ professorem, episcopum Bethleëmitanensem & priorem Auziaci & S. Rachonis: & per egregios & circumspectos viros &c. Cum enim his verbis insinuetur, statuta seu decreta antiqua civitatis & diœcesis Æduensis seu Augustodunensis dumtaxat confirmari per decreta seu statuta, quæ subjiciuntur, horumque unum existat decretum ante recitatum, quo S. Leodegarii festum in civitate Augustodunensi ejusque suburbiis, modo ante dicto, celebrandum statuitur, consequens esse videtur, ut jam ante annum 1468 de festo S. Leodegarii cum obligatione in civitate Augustodunensi ejusque suburbiis ab omni opere servili abstinendi celebrando statutum aliquod seu decretum apud Augustodunenses exstiterit, ac proin ut Leodegarius jam dudum ante annum 1468 festi cum obligatione plus semel jam memorata celebrandi honore Augustoduni, ut apparet, fuerit gavisus.
[369] Ast, inquies, quanto quidem tempore honor ille Leodegario ab Augustodunensibus delatus annum Christi 1468 antevertit? [usque 1534 observatum fuit, uti liquet ex Kalendario,] Respondeo, nihil omnino suppetere, quo id certo definiam, ac proin rem hanc me nolle discutere. Assero interim decretum seu statutum de festo, quo Leodegarius in civitate Æduensi, ejusque suburbiis colendus est, anno 1468 in synodo pluries memorata conditum, absque ullo dubio Augustoduni ad annum usque 1534 obtinuisse. Etenim mihi ad manum est Breviarium ad ritum diœcesis Æduensis Jacobi Huralti episcopi auctoritate anno 1534 excusum; huic autem Calendarium præfigitur, in quo omnia festa vi decreti seu statuti synodalis sæpius memorati in diœcesi Augustodunensi celebranda rubris litteris notantur, ut in eo verosimiliter sic notentur omnia omnino festa, ac proin ut festum S. Leodegarii, cum id rubris litteris in dicto Calendario pariter notetur, in civitate Augustodunensi ejusque suburbiis anno 1534 indubie fuerit celebrandum, & quidem cum obligatione sæpius dicta, ab omni scilicet opere servili in civitate saltem Augustodunensi, ejusque suburbiis abstinendi. Etenim Calendarium illud S. Leodegarii festum ritu quadruplici, quo tantum Nativitatem Dominicam, festum omnium Sanctorum, aliaque quædam festa majora signat, celebrandum notat, ut adeo Sancti nostri festum, quemadmodum & alia festa majora ibidem notata, fuerit Augustoduni, inque hujus civitatis suburbiis celebrandum. Porro præfatum Breviarium Augustodunense, quod sibi, ut jam dixi, præfirum habet Kalendarium festa in diœcesi, aut urbe Augustodunensi ejusque suburbiis celebranda complectens, Lectiones triginta novem pro Officio ecclesiastico in honorem S. Leodegarii die 2 Octobris, sexque aliis diebus (Sanctus enim non tantum festo ritus quadruplicis, sed & Octava ibi colitur) recitandas continet, novem nempe ipso Sancti festo, Dominica infra Octavam, inque Octavæ Vigilia totidem; tres vero diebus Octavæ reliquis, excepto die octavo, quo ob festum SS. Dionysii, Rustici & Eleutherii Officio ecclesiastico novem Lectionum tunc celebrandum, solum fit S. Leodegarii sine ulla de eo Lectione commemoratio. Oratio quidem Sancto propria, qua tunc id fit, quæque diebus Octavæ præcedentibus in Laudibus, Vesperis & Minoribus Horis recitanda fuit, hæc est: Deus, qui præsentem diem honorabilem nobis in beati Leodegarii episcopi & martyris passione fecisti: da Ecclesiæ tuæ digne de tanto Pontifice gaudere, ut apud misericordiam tuam exemplis ejus adjuvemur & meritis. Per Dom. Lectiones autem dictæ triginta novem, quæ per Octavam S. Leodegarii in prædicto Breviario recitandæ præscribuntur, fragmenta sunt ex Vita Sancti per anonymum vetustiorem, & ex Historia Translationis ejus ad agrum Pictaviensem per Audulphum abbatem conscripta, magna ex parte, licet aliis subinde verbis concipiantur, deprompta.
[370] [quod Breviario Augustodunensi anni 1534, ad cujus] Videtur nihilominus is, qui Lectiones dictas concinnavit, præ oculis etiam habuisse Morbacensem Vitæ S. Leodegarii scriptorem anonymum; nam & in Lectione, quam in die Octavæ quinta secundo loco recitandam assignat, ait, Ebroïnum, quod & anonymus Morbacensis ex Ursino prodit, quatuor viros, qui Leodegarium, cum hic jam in domo Chrodoberti resideret, occiderent, submisisse; Lectione autem prima, quam die Octavæ sexto proponit, quartum e quatuor illis viris, qui tribus reliquis immitior Leodegarium, Ebroïni imperio obsequens, occidit, Wardardum appellat, quod pariter anonymus Morbacensis facit, & solus quidem e tribus antiquioribus Leodegarii biographis, ut adeo nomen illud Breviarii Augustodunensis laudati concinnator ex anonymo Morbacensi hauserit, huncque proinde etiam sibi prælucentem habuerit; quod tamen non pro certo, sed pro verosimili tantum habeo, quia laudatus concinnator alio vel recentiori vel etiam antiquiori monumento nunc deperdito aut certe mihi ignoto, in quo pariter nomen Wardardi erat expressum, forsitan usus fuerit. Exstitisse enim monumentum aliquod ipso anonymo Morbacensi antiquius, in quo vir ille, qui Leodegarium jussu Ebroïni occidit, Wardardus vocabatur, ex eo mihi sat verisimile apparet, quod ipsemet anonymus Morbacensis, cum uno seculo aut forte etiam serius post Leodegarium floruerit, Wardardi nomen, quod Leodegarii occisori attribuit, ex alio monumento antiquiori didicisse videatur. Fieret autem id multo verisimilius, si anonymus Morbacensis multo serius, quam seculo integro post Leodegarium vixisse probaretur, quod forte etiam veritati consonat, nec pugnat cum iis, quæ num. 31 de ætate hujus biographi adstruxi. Cum enim ibidem dixerim, videri anonymum Morbacensem uno tantum seculo aut paulo serius post Leodegarium scripsisse, de re illa me dubitare, satis innui.
[371] [Lectiones aliquid notatur, est præfixum.] Et vero si quam fidem mereatur notitia quædam de monasterio Morbacensi, quam dat Scriptura, cujus partem num. 346 ac deinde num. 352 recitavi, a Petro Francisco Chiffletio Societatis nostræ sacerdote ad Majores nostros transmissa, multo serius quam seculo uno post Leodegarium floruisse anonymum Morbacensem suspicari fas est. Etenim illa notitia sic habet; Est quidam locus in finibus Alsatiæ, Morbac dictus, ubi collocavit Dominus sancti Martyris (Leodegarii) caput, fertile virtutibus, quasi in umbilico terræ illius, scilicet cælestem gemmulam includens in auream concham. Nam pinguissimi colles vinifera latera applicantes, efficiunt florigeram vallem ceu paradisum æmulantem, & baccheo sanguine abundantem. In summitate illius vallis in locis sylvestribus congregatio peregrinorum excubat super caput pretiosum. Est enim consuetudo ex tempore antiquo, ut in Rogationibus, quas invenit sanctus Mamertus, Viennensis episcopus, videlicet in Vigilia Ascensionis Dominicæ, extrahantur de latibulis omnes reliquiæ & deportentur in supradictam vallem & spatiosam planitiem. Moderno itaque tempore, videlicet sub Heberhardo ipsorum peregrinorum abbate, qui ipsius Martyris (Leodegarii) Vitam prælucide jussit enucleare. Reliqua, subdit laudatus Chiffletius, deerant in Ms. codice; sed ea, quæ jam recitavimus, ad præsens institutum sufficiunt. Cum itaque anonymus Morbacensis, ut num. 31 docuimus, imperio cujusdam patris seu abbatis, verosimiliter Morbacensis, a quo in mandatis acceperat, ut, quemadmodum ipsemet in Prologo loquitur, B. Leodegarii venerabiles actus celebrandamque passionem ad lucidiorem ordinatioremque modum scribendo reduceret, Vitam Leodegarii conscripserit; in adducta autem Notitia dicatur Heberhardus peregrinorum, id est, monasterii Morbacensis, quod Vivarius-peregrinorum vocabatur, abbas jussisse Vitam S. Leodegarii prælucide enucleare, suspicio oriri potest, abbatem Morbacensem, cujus imperio anonymus Morbacensis Vitam Sancti litteris mandavit, diversum non esse ab Heberhardo, Morbacensis cœnobii abbate, qui in præfata notitia dicitur Vitam S. Leodegarii dilucide enucleari jussisse; unde consequens est, suspicari fas esse, anonymum Morbacensem serius quam uno seculo post Leodegarium scripsisse. Etenim in Spicilegio ecclesiastico Germaniæ tom. 5 pag. 941 in Catalogo abbatum Morbacensium de Eberhardo seu Heberhardo Morbacensis monasterii abbate hæc leguntur: Eberhardum anno MXLI vixisse, constat ex authenticis Actis Translationis reliquiarum sanctissimorum Desiderii & Regenfridi martyrum, hoc siquidem anno, annuente prælaudato Eberhardo, veneranda sanctissimorum martyrum ossa solemnissima pompa translata fuere Murbaco ad ecclesiam ab iisdem nuncupatam & prope Dattenriedt in finibus Alsatiæ sitam. Quibus verbis cum intelligatur Eberhardus seculo XI floruisse, consequens est, ut, si suspicari fas sit, quod jam ante fas esse innui, Eberhardum diversum non esse ab abbate Morbacensi, cujus imperio anonymus Morbacensis Vitam S. Leodegarii conscripsit, suspicari pariter fas sit, eumdem Morbacensem anonymum seculo XI, ac proin multo serius quam uno seculo post Leodegarium vixisse. Id observare hic libuit, ne quis forte pro indubitato habeat, anonymum Morbacensem uno tantum seculo aut paulo serius post Leodegarium vixisse, ac proin majorem ipsi auctoritatem attribuat, quam ipsi in hoc Commentario prævio attribuendam censuimus.
[Annotata]
* forte ipsorum
§ XXV. Cultus S. Leodegarii Atrebati, Pictavii, pluribusque aliis Galliarum & Belgii, uti etiam Germaniæ, locis.
[Cultus S. Leodegarii in Atrebatensi,] Non facile dictu est, inquit Mabillonius Seculo 2 Benedictino pag. 706, quantam B. Leodegarius apud populares suos venerationem habeat; ita scilicet generatim de celeberrimo S. Leodegarii cultu pronuntiat hic scriptor. At nos totum hunc § insumemus demonstrando in particulari cultum, quo Sanctus in pluribus tum Belgii, tum Galliarum atque etiam Germaniæ locis latissime extenso gaudet. Ab Atrebatensi in Artesia episcopatu, in quo Sancti corpus primo jacuit sepultum, duco initium. Ad manum habeo Officia propria festorum, quæ, ut præfert titulus, in ecclesia Atrebatensi antiquitus solita sunt celebrari, anno 1632 Atrebati typis excusa. Officiis illis præmittitur Kalendarium seu potius Directorium ad legendas Horas canonicas, Missasque celebrandas. In hoc festum S. Leodegarii episcopi martyris ritu duplici præscribitur celebrandum 2 Octobris die, quo etiam inter Officia propria memorata, quæ dicto Kalendario seu Directorio subnectuntur, Officium de S. Leodegario occurrit, in quo quatuor Lectiones, quarta scilicet, quinta & sexta, Sancto sunt propriæ. Desumptæ illæ sunt ex Leodegarii Vita per Ursinum conscripta. Porro ad manum etiam habeo Breviarium Atrebatense, quod diu ante annum 1632 manu exaratum est. Liquet ex illo, verum esse id, quod titulus præfatis Officiis propriis Atrebatensibus præfixus affirmat, Festa scilicet, quorum Officiis præfigitur, ac proin etiam festum S. Leodegarii, in diœcesi Atrebatensi soluisse antiquitus celebrari. Dictum enim Ms. Breviarium ad diem secundam Octobris Officium de S. Leodegario etiam assignat, ut adeo festum S. Leodegarii etiam ratione anni 1632 soluerit antiquitus Atrebati celebrari. Verum Officium Breviarii Ms. jam dicti ab Officio, quod in laudatis Officiis propriis Atrebatensibus de Leodegario exstat, non parum differt quoad Lectiones, quas utrumque in festo S. Leodegarii recitandas proponit. In posteriori enim tres tantum; in priori vero novem, quæ etiam ex Ursino depromptæ sunt, assignantur; nec mirum, quia illud ad normam Officiorum Breviarii Romani est exactum; hoc vero non item. Ad hæc Officium Breviarii Ms. ex hoc capite ab Officio typis excuso etiam discrepat, quod hoc Orationem Sancto propriam non habeat; illud vero hanc habeat: Omnipotens sempiterne Deus, sancto Leodegario sacerdote & martyre intercedente, cujus hodie natalicia celebramus, nostræ, quæsumus, fragilitati divinum prætende subsidium: ut apud Misericordiam tuam, pro qua ille felicem animam exhalavit, nos salutem sincera professione mereamur. P. Alia de cultu Sancti nostri in diœcesi Atrebatensi mihi non innotescunt. Venio nunc ad cultum, quem habet in diœcesi Pictaviensi, ad quam ex agro Atrebatensi fuit translatus.
[373] [Pictavensi, Cameracensi,] Ad manum habeo Kalendarium Ms., in quo festadiœcesi Pictaviensi propria notantur. Ex hoc disco, Leodegarium in dicta diœcesi Atrebatensi Officio ritus semiduplicis ad secundam Octobris diem honorari. In hoc Sanctus, non nisi Orationem communem, Deus, qui nos &c, sed Lectiones tres secundi Nocturni habet proprias, quarum ultima terminari notatur his verbis: Corpus ejus (Leodegarii scilicet) Pictavos delatum est, ac in monasterio S. Maxentii sepultum. Post cultum Sancti Pictaviensem, de quo nihil amplius comperio, locus videtur exigere, ut de cultu ejus Cameracensi, cum diœcesis hujus nominis cum diœcesi Atrebatensi, dum in hac Leodegarius jacuit sepultus, fuerit unita, nunc agam. Inter Breviaria nostra & Missalia antiqua, quorum magnam supellectilem habemus, antiquum exstat Missale Cameracense, in quo de S. Leodegario ad secundam Octobris diem hæc Missa habetur: Introitus. Lætabitur justus in Domino &c. Psalm. Exaudi, Deus, orationem &c. Oratio. Votivos nos, Domine, quæsumus, beati Martyris tui atque pontificis Leodegarii natalis semper excipiat, qui & jocunditatem in nobis suæ glorificationis infundat, & tibi nos reddat acceptos. Per Do. Epistola: Justus si morte &c. Evangelium: Nisi granum &c. Secreta: Sacrificium, Domine, quod desideranter offerimus, gratum tibi beatus martyr & pontifex Leodegarius suffragator efficiat. Per Dominum. Communio: Qui vult venire &c. Postcommunio: Beati martyris tui atque pontificis Leodegarii, quæsumus, Domine, precibus adjuvemur, & ejus digne solemnia celebrantes tuo Nomine fac semper esse devotos. Per Dnm. Talis est, aut certe erat, cum Missale memoratum fuit impressum, S. Leodegarii in diœcesi Cameracensi Missa; habet autem etiam Missale illud Kalendarium seu Directorium sibi præfixum, in quo ad secundum Octobris diem S. Leodegarius Officio trium Lectionum celebrandus notatur, ut adeo ex solo illo libro seu codice discamus, quo potissimum cultu ecclesiastico in diœcesi Cameracensi gaudeat, aut certe, cum Missale istud typis excuderetur, fuerit gavisus.
[374] A diœcesi Cameracensi ad diœceses Audomaropolitanam, Tornacensem, [aliisque] Namurcensem & Ultrajectinam, utpote & ipsas in Belgio sitas jam progredior. In Breviario secundum morem, usum & consuetudinem ecclesiæ, ut præfert titulus, collegia tæ sancti Audomari oppidi sancti Audomari Morinensis diœcesis anno 1518, ac proin, quod etiam titulus mox allatus satis indicat, ante novorum in Belgio episcopatuum erectionem excuso S. Leodegarius ad 2 Octobris Officio ecclesiastico in novem lectiones diviso honoratur; sunt hæ ex Sancti Actis depromptæ, hancque Orationem Leodegario propriam sibi habent subjectam: Deus, qui beatum Leodegarium, martyrem tuum atque pontificem, inter immania tormenta victorem esse fecisti, concede nobis meritis ejus, qui te fide & passione secutus est, ut nullis tentationibus superati tibi constanter servire mereamur. Per. Verum novis per Belgium episcopatibus, eosque inter Audomaropolitano, erectis, & Officiis ecclesiasticis antiquis ad formam Breviarii Romani redactis, de Sancto nostro in Ordinario Sanctorum, qui particulariter in cathedrali ecclesia Audomarensi celebrantur, anno 1610 typis excuso sequens Officium præscribitur: Leodegarii episcopi & martyris duplex. Omnia de communi unius martyris. Oratio, Deus, qui nos. Lectiones secundi Nocturni, Principes persecuti sunt. Tertii, Homilia in Evangelium Si quis vult venire post me, ut adeo in Officium ecclesiasticum, quo Leodegarius, ineunte seculo XVI, Audomaropoli colebatur, non parva ad annum 1610 mutatio jam esset invecta, cui an non alia deinde accesserit, compertum non habeo, neque in id indagare operæ pretium duxi. Idem cogita de cultu S. Leodegarii ecclesiastico in nonnullis locis aliis, quem ex antiquis illorum Breviariis, Kalendariis & Missalibus jam inde vel probavi, vel porro probaturus sum. Id enim cultus S. Leodegarii cum cultu aliorum Sanctorum habet commune, ut in plerisque locis, in quibus introductus est, frequentes mutationes subierit. Notet hic tantummodo studiosus lector, ex cultu Sancti antiquo probato verisimilem saltem reddi cultum ejus hodiernum, ut ut forte a primævo diversum. Hoc annotato, videamus nunc, quo cultu Sanctus in diœcesi Tornacensi gaudeat, seu potius antiquitus fuerit gavisus. Hunc ex parte saltem docet duplex Missale Tornacense, quod ad manum habeo, alterum anno 1498, alterum anno 1590 typis editum; in utroque enim ad secundam Octobris Missa de S. Leodegario assignatur. Accedit Breviarium civitatis Insulensis in diœcesi Tornacensi sitæ anno 1533 excusum, in quo Officium ad secundam Octobris diem recitandum tres Lectiones ex Actis S. Leodegarii excerptas proponit.
[375] [tum Belgii,] Quod jam pertinet ad diœcesim Ultrajectinam & Namurcensem, in Missali prioris, quod anno 1514 typis est excusum, Leodegarius Missam nomini suo inscriptam, in Officiis vero propriis posterioris anno 1619 excusis duas ad secundam Octobris Lectiones ex Vita sua habet desumptas, si excipias hæc secundæ Lectionis postrema verba: Postmodum tamen aliquam corporis (S. Leodegarii) portionem accepit Bronium, Namurcense sancti Gerardi monasterium. Verum de reliquiis S. Leodegarii in Broniensi monasterio exstantibus post agetur; lubet nunc aliquot saltem enumerare Galliarum diœceses, in qua Sanctus noster cultu ecclesiastico gaudet, aut certe gavisus fuit iis annis, quibus Missalia vel Breviaria aut etiam Kalendaria, ex quibus cultum illum probaturus sum, notantur excusa. Incipio a diœcesi Autissiodorensi. Hujus ad manum sunt duo Breviaria diversa, quorum alterum anno 1571, alterum anno 1736 fuit excusum. His Breviariis accedit Kalendarium anni 1735, in quo festum S. Leodegarii ritu semiduplici ad 2 Octobris celebrandum notatur. Ex dictis binis Breviariis inter se collatis liquet, Leodegarii in episcopatu Autissiodorensi cultum immutatum usque non perstitisse. Etenim in antiquiori Officium diei secundæ Octobris sex Lectiones Sancto proprias ex Ursino depromptas exhibet; ejusdem vero diei Officium in recentiori anni 1735 duas tantummodo Lectiones de S. Leodegario ex anonymo simul & Ursino concinnatas proponit. Duo pariter ad manum sunt diœcesis Ambianensis Breviaria, quorum alterum, quod est antiquius, impressionis annum non præfert, alterum anno 1554 impressum notatur. Utrumque in Officio ecclesiastico secundæ diei Octobris tres Lectiones de S. Leodegario ex Sancti biographis depromptas assignat. Idem etiam faciunt quatuor alia, quæ penes nos sunt, Breviaria, Remense scilicet, quod anno 1630, Senonense, quod anno 1625, Turonense ecclesiæ S. Martini, quod anno 1635, & Bisontinum, quod anno 1590 typis excusum notatur.
[376] [tum Galliæ] Porro Breviarium Lingonense anno, 1604 impressum, in festo S. Leodegarii Officium novem Lectionum ex Ursino depromptarum assignat. Id ipsum etiam facit Breviarium Ebroïcense anno 1586 excusum, in quo insuper hæc habetur S. Leodegario propria Oratio: Deus, qui beatum Leodegarium martyrem tuum in agone probasti, & probatum in dolore sustentasti, quem hodierna die in cælestibus gaudiis recipere dignatus es, præsta nobis famulis tuis, ut qui gloriam non meremur, indulgentiam peccatorum nostrorum, ipso interveniente, adipisci mereamur. Per Dominum. Eadem Oratio in Breviario Tullensi, quod anno 1535 est impressum, uti etiam in Breviario Remensi num. præcedenti laudato, ad secundam Octobris in festo S. Leodegarii recitanda assignatur; hoc autem mihi sat notatu dignum idcirco apparet, quod pene ad verbum cum Oratione ex antiquo Missali, de quo, Gallicanumne antiquum sit, an tantum Gothico-Gallicanum, § XIX inquisivimus, num. 304 recitata congruat, ac proin argumento utcumque esse possit, dictum Missale antiquum, cum ex eo ad tria memorata Breviaria Gallicana, Tullense scilicet, Ebroïcense & Remense Oratio mox recitata transiisse videatur, non solum Gothico-Gallicanum, sed & Gallicanum fuisse; seu non solum in Gallia Narbonensi Gothorum dominio subjecta, sed etiam in aliis Galliarum provinciis, quod toto fere § XX probare studui, fuisse usitatum. Argui id etiam utcumque, & quidem a fortiori, posse videtur ex Missali Virdunensi anno 1554 typis excuso. In Missa enim de S. Leodegario, quam illud ad 2 Octobris exhibet, non solum Oratio, quam mox recitavimus, ex prædicto Missali antiquo, ut apparet, deprompta, sed & alia, quam ex eodem Missali num. 305 integram dedi, insuper occurrit, ut suspicari liceat, illam Virdunensem S. Leodegarii Missam ex Missa, quam sæpe dictum Missale continet, tunc, cum antiqui in Galliis ritus ecclesiastici abrogarentur, aut paulo serius fuisse concinnatam, atque adeo Missale antiquum, ex quo concinnata videtur, in ecclesia Virdunensi, quæ certe ad Galliam Narbonensem non spectat, ante præfatam rituum antiquorum abrogationem verosimiliter fuisse usitatum. Sed hoc notasse sufficiat, redeo ad inceptum.
[377] In Breviario Parisiensi, quod anno 1640 excusum est, [episcopatibus, quibus nonnulli] ad secundam Octobris ita notatur: S. Leodegarii episcopi & martyris. Simplex. Oratio. Deus, qui nos beati. & cætera omnia de communi unius Mart… Lectio prima de Scriptura occurrente. Subduntur deinde duæ Lectiones ex Vita S. Leodegarii quoad substantiam desumptæ; licet autem in Breviario Parisiensi anni 1680 festum Angelorum Custodum 2 Octobris die celebrandum proponatur, de Leodegario tamen, de quo etiam est Lectio nona, commemoratio præscribitur. Licet item in Breviariis Virdunensi & Rothomagensi, quorum primum anno 1560, secundum anno 1736 impressum est, de Leodegario non fiat Officium, ejus tamen commemoratio præscribitur. Ast, uti in Breviariis num. 375 memoratis, ita iterum in Breviario Meldensi, quod anno 1640 est editum, Officium ecclesiasticum de S. Leodegario, quod tres Lectiones Sancto proprias continet, recitandum proponitur. Idem fit, vel certe olim factum est, uti disco ex plurimis Kalendariis Mss., quæ ad manum habeo, in Breviariis Macloviensi, quod a Joanne du Bec episcopo Macloviensi anno 1603 fuit recognitum, Andegavensi S. Albini, Aurelianensi S. Aniani, Bellovacensi, quod anno 1554 editum notatur, Bituricensi anni 1625, aliisque plurimis, ut adeo cultus S. Leodegarii, cum in tot Missalibus jam memoratis Missa, inque tot Breviariis Officio ecclesiastico, licet non in omnibus æqualiter, honoretur, per Gallias & Belgium celeberrimus existat, & longe lateque sit propagatus. Indubitatum etiam rei hujus argumentum præbent ecclesiæ & altaria prope innumera Leodegario consecrata, parœciæque rurales ab eodem in ambabus illie regionibus nuncupatæ. Ut enim rem brevi expediam, in sola diœcesi Pictaviensi, uti disco ex Registro beneficiorum archiepiscopatus Bituricensis anno 1648 Parisiis excuso, decem ut minimum sunt ecclesiæ S. Leodegario dedicatæ; in diœcesi Atrebatensi parœciæ rurales Sancti nomine insignes tres, in Lemovicensi saltem quatuor, in Tornacensi, Boloniensi, Engolismensi, Condomensi ut minimum una, inque aliis multis plerumque occurrunt plures, quas hic omnes recensere, nimis longum foret, ut adeo vel ex hoc capite, cultum S. Leodegarii longe lateque per Gallias & Belgium esse propagatum, fiat perspicuum.
[378] [etiam in Germania acœdunt.] Nec solum Sanctus in duabus illis regionibus cultu ecclesiastico late diffuso, sed & in Germania gaudet; quod, antequam hunc § claudam, etiam lubet ostendere. Tria præ manibus habeo Missalia Germanica, Spirense scilicet, Moguntinum & Herbipolense, jam ab annis amplius ducentis excusa, quibus singulis ad 2 Octobris Missa de S. Leodegario inscribitur. Missalibus istis antiquis accedunt quinque antiqua itidem, jamque etiam a ducentis amplius annis impressa Breviaria, Herbipolense nimirum, Constantiense, Passaviense, Wormatiense & Erfordianum, in quibus omnibus ad secundam Octobris Officium de S. Leodegario signatur, ut dubium non sit, quin S. Leodegarius cultu ecclesiastico multum extenso etiam in Germania gaudeat, aut certe antiquitus fuerit gavisus; unde & de cultu Sancti ibidem hodierno non infundatam, prout num. 374 jam innui, feceris conjecturam. Ceterum nullum quidem monumentum mihi suppetit, ex quo probem, cultum Officii ecclesiastici recitatione in Murbacensi & Mas-monasteriensi in Alsatia cœnobiis Leodegario deferri; cum tamen duo illa monasteria Leodegario sint consecrata, seu, ut vidimus, in Sancti honorem exstructa, priorisque monachi sancti Martyris caput sese possidere glorientur, dubitandum non videtur, quin Sanctus a religiosis utriusque monasterii incolis Officii ecclesiastici in ejus honorem concinnati recitatione quotannis saltem semel honoretur. Non dubito etiam, quin Sanctus eadem veneratione in pluribus aliis Germaniæ locis gaudeat, sed cum cultus, quo in regione illa gaudet, jam satis superque sit probatus, in rem illam pluribus inquirere supervacaneum existimo, atque ad tractandum de sacris Sancti reliquiis progredior.
§ XXVI. Plures caput S. Leodegarii sibi vindicant, & an alicubi hoc integrum existat.
[Caput S. Leodegarii sibi vindicant Morbæcenses,] Sex sunt Ordinis Benedictini cœnobia, quæ sacrum S. Leodegarii caput apud se asservari contendunt. E cœnobiis illis quinque sunt virorum, nempe Morbacense in Alsatia, pro cujus notitia videsis § XX, Maymacense in diœcesi Lemovicensi, Gemeticense in diœcesi Rothomagensi, Pratellense in diœcesi Lexoviensi & Atrebatense S. Vedasti; unum vero feminarum, Suessionense scilicet S. Mariæ. Hisce monasteriis accedit locus aliquis in Comitatu Burgundiæ, Chastillon sous Mesches dictus, cujus incolæ, ut Chiffletius Societatis nostræ sacerdos ad Vitam S. Leodegarii per anonymum Morbacensem conscriptam in margine annotavit, sacro S. Leodegarii capite pariter gloriantur. Morbacensis monasterii monachi, ut caput S. Leodegarii sibi vindicent, Primariis, inquit Mabillonius Sæculo 2 Benedictino pagina 706, abbatiæ suæ instrumentis, & antiquo nituntur testimonio illius auctoris, qui S. Leodegarii Vitam tertius ante annos octingentos scripsit. Quippe Eberhardus Alesatiæ dux, Murbacensis cœnobii conditor, ecclesiam S. Petro & B. Leodegario per Widegernum Argentinensem episcopum anno Christi DCCXXXIII dedicari curavit. Unde in ipsius epitaphio, quod num. 321 recitavimus, legitur hic versus:
Pro tibi donatis, Leodegari, junge beatis. Et Vitæ Leodegarii scriptor (anonymus scilicet Morbacensis) tertius, de quo in Observationibus præviis diximus, testatur, in finibus Alamanniæ gloriosum caput inclyti Martyris servari ac miraculis illustrari in quodam monasterio, quod non aliud est sine dubio a Murbacensi. Nam istud monasterium in confinio Vosagi, Alamanniæ & Alesatiæ positum est, monstrantque usque hodie S. Leodegarii caput monachi Murbacenses, quod a primo loci conditu penes se habere asserunt, ob idque ecclesiam suam in S. Leodegarii honorem consecratam esse. Ita Mabillonius, qui utinam produxisset primaria abbatiæ Morbacensis instrumenta, quibus, ut ait, Morbacenses monachi nituntur, ut caput S. Leodegarii apud se servari affirment. Ex his forte hic aliquid certius statui potuisset. Affert quidem in Appendice ad tom. 2 Annalium Benedictinorum pag. 700 & quatuor sequentibus tria diversa antiqua instrumenta ad monasterium Morbacense spectantia, sed ex his pro capite Morbacensibus in Alsatia monachis asserendo nihil certi potest confici.
[380] Nolim tamen ego asserere, apud Morbacenses monachos caput S. Leodegarii, [Maymacenses,] aut saltem ejus partem, quod forte hi tantummodo contendunt, non existere. Imo sat credibile apparet, Eberhardum, monasterii Morbacensis fundatorem, caput S. Leodegarii, consanguinei sui, aut saltem ejus partem ab iis, quos penes erat, impetrasse, illudque in monasterio Morbacensi a se condito collocasse, ut proinde religiosi illius incolæ jam inde a cœnobii sui exstructi initio pretiosissimi illius thesauri, capitis, inquam, S. Leodegarii, aut saltem ejus partis possessores forsan exstiterint. Ad hæc caput S. Leodegarii aut saltem ejus partem apud Murbacenses a longissimo tempore asservari, argumento esse potest, quod S. Leodegarii nomen, quod in privilegiis, diplomatibus, donationumque Chartis postponi primo soluerat nomininibus reliquorum Sanctorum, in quorum honorem monasterium Morbacense fuerat constructum, in hujusmodi deinde instrumentis sæpe vel primo loco exprimatur, vel certe, omissis sanctis aliis monasterii Patronis, solitarie ponatur. Liquet id ex octo diversis diplomatibus, quæ tom. 5 Spicilegii ecclesiastici Germaniæ a pag. 955 usque ad pag. 960 inserta sunt, monasterio Morbacensi Seculo VIII & IX concessis; in his quippe S. Leodegarius vel solus nominatur vel aliis Sanctis præponitur, ut adeo Sancti cultus in dicto monasterio Morbacensi crevisse videatur, idque forte, ut suspicari fas est, non alia de causa, quam quod caput ejus ibidem vel integrum vel saltem ex parte exstaret. Venio nunc ad Maymacenses in diœcesi Lemovicensi monachos, qui, uti jam monui, caput S. Leodegarii apud se servari, pariter contendunt. Bernardus Guido Lutevensis episcopus, cujus verba num. 10 data hic iterum repeto, in Tractatu de Sanctis Lemovicensibus num. 40 a Labbeo tom. 1 Novæ Bibliothecæ inserto sic habet: S. Leodegarii Augustodunensis episcopi & martyris, quem Ebroïnus, major-domus regiæ decollavit, & exoculavit, manus & caput apud Maymacum in monasterio pia devotione venerantur. Bernardo Guidoni assentitur Gaufredus prior Vosiensis, apud Labbeum tom. 2 Novæ Bibliothecæ pag. 285 sub finem sic scribens: Meimacenses manus & caput Leodegarii, quem Ebroïnus decollavit, pia devotione venerantur. Possident ergo juxta duorum illorum scriptorum testimonium Maymacenses in diœcesi Lemovicensi monachi S. Leodegarii caput, sed, an integrum? id non edicunt.
[381] [Gemeticenses & Atrobatenses S. Vedasti monachi,] Idem fit a Mabillonio, aliisque scriptoribus, quantum ad Gemeticenses in diœcesi Rothomagensi monachos, qui, uti jam monui, caput S. Leodegarii sese possidere, pariter gloriantur. Nec majori distinctione loquitur Arnoldus Rayssius in Hierogazophylacio Belgico, dum caput S. Leodegarii Atrebatensi S. Vedasti monasterio attribuit. Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 681 num. 5 de capite S. Leodegarii apud Atrebatenses S. Vedasti monachos, ut contenditur, servato ita scribit: In ejusdem (Leodegarii) translationis enarratione e pago Atrebatensi ad agrum Pictaviensem, quam proxime descripsimus, caput a reliquo sancti Leodegarii corpore separatum non legitur. Inter reliquias tamen, quas Atrebatenses in celeberrimo sancti Vedasti monasterio custodiunt, ab Arnoldo Rayssio in Hierogazophylacio Belgico recensetur caput sancti Leodegarii Augustodunensis episcopi & martyris, capsella ex argento deaurato elaborata ditatum. Et apud Andream Saussayum in Martyrologio Gallicano Vindicianus, Atrebatensis episcopus ac monasterii Vedastini præcipuus conditor, idem sancti Leodegarii caput sibi vendicasse sic dicitur: Caput hujus sancti Martyris nihilominus sanctus Vindicianus in pignus & monimentum pietatis sibi vendicavit, quod hodieque Atrebati servatur in scrinio argenteo antiqui operis, in monasterio sancti Vedasti. Ita recte proponit Cointius, quid de capite S. Leodegarii apud Atrebatenses S. Vedasti monachos asservato scriptum inveniatur. At mox innuit, se non putare, id, quod docet Saussayus, scilicet caput S. Leodegarii in territorio Atrebatensi, dum Sancti corpus Pictavium transferretur, Vindiciano interveniente, permansisse, viamque, utut valde communem, aperit, qua controversia, quam attingit, de capite S. Leodegarii inter monachos Maymacenses & Atrebatenses sancti Vedasti dirimatur.
[382] [qui tamen secummet ipsis forsan possunt uti &] En ipsa ejus verba: Vindicianus e tribus quidem episcopis fuit, qui de sancti Leodegarii corpore contenderunt, sed illud corpus ex Atrebatensi diœcesi, ubi sepultum primo fuit, in Pictaviensem delatum est integrum, ut ex supradictis constat. Verum post aliquot annos, monasterium Vedastinum, cum a Vindiciano episcopo plurimum auctum fuisset, amplissimas quoque possessiones ex munificentia Theodorici regis accepit. Tunc autem Vindicianus episcopus & Theodoricus rex in votis forsitan habuerunt, ut e S. Maxentii monasterio in Vedastinum sive ex episcopatu Pictaviensi in Atrebatensem, ubi beatus Athleta martyrium consummarat, pars reliquiarum reveheretur. Id admodum probabile putamus. Superest difficultas, quoniam in Tractatu Bernardi Guidonis de Sanctis, qui Lemovicensem diœcesim exornant, caput & manus beati Leodegarii dicuntur apud Maymacum in monasterio pia devotione custodiri. Dirimetur hæc controversia, si monachis Vedastinis pars tantum capitis, altera pars ascetis Maymacensibus tribuatur. An sacrum Leodegarii corpus integrum, ne capite quidem deficiente, ad agrum Pictaviensem fuerit transvectum, postque tantummodo caput ad Vedastinos monachos Pictavio sit relatum, veterum monumentorum penuria definire non valeo; puto autem revera monachorum Maymacensium & Vedastinorum, ut Cointius indicat, de corpore S. Leodegarii controversiam posse componi, si ambo, ut forte faciunt, non integrum S. Leodegarii caput, sed ejus tantum partem sese possidere contendant.
[383] Eodem modo, prout pariter existimo, cum Atrebatensibus S. Vedasti monachis & Maymacensibus, [cum sanctimonialibus Suessionensibus conciliari,] uti etiam secummet ipsis conciliari possunt monachi Murbacenses, Gemeticenses, iique, qui, ut jam dixi, in comitatu Burgundiæ caput S. Leodegarii, laudato Chiffletio teste, habere dicuntur, si singuli non integrum Sancti caput, sed ejus dumtaxat partem sese possidere contendant. At nondum propterea, quantum existimo, hos inter & sanctimoniales S. Mariæ Suessionenses conveniret, si religiosæ illæ virgines integrum S. Leodegarii caput & corpus sibi vindicarent, prout ab his fieri D. Michaël Germanus, qui tamen secundum dicenda num. 394 factum non approbat, innuere videtur pag. 398 Historiæ, quam de earumdem monasterio conscripsit: ast is dominus verosimiliter, prout ex dictis num. 10 hujus Commentarii prævii facile est colligere, hallucinatus hic est, ac proin non est, cur certo statuam Suessionenses S. Mariæ Sanctimoniales revocari in concordiam non posse cum Atrebatensibus S. Vedasti monachis, aliisque, si singuli non integrum S. Leodegarii caput, sed ejus tantum partem sese habere contendant. Major difficultas occurrit circa Pratellenses in diœcesi Lexoviensi monachos. Hi enim, ut apparet, contendunt, integrum S. Leodegarii caput penes se esse, sola mandibula excepta. Docet id Arturus du Monstier, Rothomagensis Ordinis Fratrum Minorum Recollectorum presbyter, in sua Neustria Pia pag. 515. Ibi enim ad hunc titulum Reliquiæ in Thesauro monasterii Pratellensis inventæ, & per dominum abbatem visitatæ, anno Domini MCDLXV in die S. Marci Evangelistæ enumerat omnes Sanctorum reliquias anno 1465 in monasterio Pratellensi inventas, iisque primo loco accenset Caput S. Leodegarii cum quatuor dentibus, ad ipsum adhuc tenentibus, in capsa argentea deaurata; recensitis autem ceteris Sanctorum lipsanis in monasterio dicto exstantibus, subdit: In basi autem præfatæ thecæ S. Leodegarii, hi leguntur versus exarati:
Hoc Leodegarii caput est in vase locatum,
Pœna martyrii trina velut digne * probatum:
Lingua mulctatum, cæsa, prout antea, fatur,
Orbibus orbatum, terebro demum resecatur.
[384] Versibus his quatuor, quod huc potissimum facit, [at non item eum monachis Pratellensibus, qui fere integrum,] subjungit laudatus Arturus: Mirabile dictu! caput hujusce S. pontificis & martyris Leodegarii ex omni parte integrum est, excepta mandibula, licet per tempora sit terebratum ac perforatum; quod pro pietate vidi, veneratus sum, & osculatus, atque meis manibus pertractatus * anno MDCXLI. Cum itaque Pratellenses monachi, uti ex verbis Arturi ultimo recitatis conjicere fas est, totum S. Leodegarii caput, sola mandibula excepta, sese habere existiment, non facile futurum est, ut in concordiam adducantur cum Atrebatensibus S. Vedasti monachis, aliisque supra nominatis, idque etiamsi horum singuli non integrum S. Leodegarii caput, sed ejus dumtaxat partem sibi vindicare statuantur. Etenim non facile mihi persuaserim, illos omnes minutam dumtaxat mandibulæ capitis S. Leodegarii partem sibi vindicare, quod tamen necesse est, ut cum Pratellensibus monachis consentiant, cum hi integrum S. Leodegarii caput, sola mandibula excepta, penes se esse contendant. Hinc jam consequens est, ut vel Pratellenses monachi integrum S. Leodegarii caput, excepta sola mandibula, non possideant, vel ut alii omnes, qui vel caput integrum Sancti, vel ejus saltem partem sibi vindicant, genuinas non habeant Leodegarii reliquias, si hæ, quas sibi vindicant, non sint vel tantum Sancti capitis mandibula, vel hujus particula aut forte etiam ossiculum ex temporibus Sancti, teste laudato Arturo, perforatis desumptum. Ast, sciscitabitur nunc forte non nemo, quibusnam hic assentiendum est, an Pratellensibus, qui integrum S. Leodegarii caput, an vero aliis, qui capitis S. Leodegarii partem mandibula majorem aut minutam tantum ejus particulam sese habere gloriantur.
[385] [ut apparet, Sancti caput sibi vindicant,] Respondeo, rem hanc non facili negotio posse decidi; at, cum nihilominus minus præsumendum videatur, errare Morbacenses in Alsatia monachos, aliosque plures supra nominatos, qui S. Leodegarii caput, ejusve saltem partem, mandibula verosimiliter, ut dixi, majorem sibi vindicant, quam solos Pratellenses, qui idem illud sacrum pignus totum & integrum, sola mandibula excepta, sese habere contendunt, in hanc ego, donec ex antiquis authenticisque monumentis, quid certius didicero, opinionem propendeo, qua existimo, nec apud Pratellenses, nec ob rationis similitudinem, apud quoscumque alios integrum S. Leodegarii caput existere, idque, etiamsi mandibulam, ut Pratellenses faciunt, aliasque etiam partes minutas exceperis. At, inquit Mabillonius Seculo 2 Benedictino pag. 706, ubi tamen rem hanc indecisam relinquit, Pratellenses ostendunt litteras Radulfi Lexoviensis episcopi, ad cujus diœcesim attinent, anno millesimo centesimo octogesimo tertio concessas, quibus fidem facit de consecratione altaris in honorem S. Thomæ Cantuariensis & S. Leodegarii martyris, cujus caput illic haberi significat in hunc modum: “Notum sit omnibus tam præsentibus, quam futuris, quod ego Radulfus Dei miseratione Lexoviensis episcopus consecravi hoc altare in honore S. Thomæ martyris & B. Leodegarii in die Exaltationis S. Crucis anno ab Inc. Domini millesimo centesimo octogesimo tertio, regnante Francorum rege Philippo, Henrico rege Anglorum, Rothrodo archiepiscopo Rotomagensi. Confisi ergo de misericordia Dei & intercessione prædictorum Martyrum, omnibus, qui ad hoc altare a nobis indignis consecratum pio corde & contrito accesserint per totum primum annum illius consecrationis, & eleëmosynas suas obtulerint; tertiam partem injunctæ pœnitentiæ relaxamus, & peccata, quæ memoriter humana fragilitas retinere non potuit, de quorum tamen oblivione & contemptu peccator digne pœnituit, nihilominus relaxamus. Singulis autem annis a Dominica ante Asscensionem inter tres hebdomadas omnibus venientibus, & eleëmosynas suas offerentibus simili modo succurrendum decrevimus: quoniam illis diebus caput gloriosi martyris Leodegarii a monachis hujus ecclesiæ, populo veniente, debet ostendi, & orationes & eleëmosynæ ab ipsis fieri, & pro salute offerentium Missa sollemniter celebrari. Hoc igitur ad memoriam posterorum scripti nostri munimine, & sigilli impressione duximus roborandum”.
[386] Tale est argumentum, quo, ut laudatus Mabillonius loco citato loquitur, [qua in re ut errent, prout verosimiliter] jus suum, ad gloriam scilicet in possessione capitis S. Leodegarii sitam, Pratellenses tuentur. Verum adductæ Radulfi Lexoviensis episcopi litteræ non ad fidem, ut ex earum jam recitatarum tenore manifestum fit, de capite S. Leodegarii a Pratellensibus asservato faciendam confectæ sunt, ac proin Radulfus Lexoviensis episcopus non ex certa notitia, diligenti examine præmisso, acquisita, sed ex sola communi fama existimandus est in præfatis litteris capitis S. Leodegarii possessionem Pratellensibus monachis adscribere, ut adeo hi ex illis rem nequeant conficere. Adde, quod in iisdem litteris Radulfus Lexoviensis episcopus caput S. Leodegarii, quod a Pratellensibus possideri innuit, totum & ex omni parte, sola excepta mandibula, esse integrum, ne vel verbo insinuet. Ast, inquies, si integrum S. Leodegarii caput, excepta mandibula, penes Pratellenses monachos non sit, consequens est, ut hi aut potius eorum majores caput, quod apud eos integrum, excepta mandibula, asservatur, temere nec sine doli & fraudis suspicione pro capite S. Leodegarii venditarint. Respondeo, nec monachos Pratellenses, nec quoscumque alios supra memoratos, licet etiam omnes & singuli integrum Sancti caput, nulla omnino parte deficiente, sibi vindicarent, temeritatis propterea, fraudisve aut doli fore arguendos; quod sic ostendo. Joannes Ferrandus Societatis nostræ sacerdos in sua Disquisitione Reliquiaria lib. 1 varias suspiciendæ & suspectæ multitudinis earumdem, ut loquitur, in individuo reliquiarum causas adducit; unam autem libri citati cap. 6 articulo 1 allegat, qua facile a temeritate, fraudisque ac doli suspicione liberantur, quicumque easdem in individuo reliquias sibi vindicant. Causam illam a tabulis, in quibus reliquiæ a possessoribus suis fuerant notatæ, deperditis repetit. Ut res plana fiat, lubet nonnulla ejus verba ad propositum nostrum præcipue spectantia huc transcribere. Articulum proxime citatum sic inchoat: Quanta sit, semperque fuerit in rebus omnibus, seu privatis, seu publicis, tabularum fides apud respublicas bene constitutas, imo & apud nationes omnes aliqua humanitate imbutas, ignorare nemo potest, si homo est: ea propter veterum tabularum jactura hoc plus contulit ad easdem numero reliquias, vulgi saltem Christiani opinione, persuasione ac fide multiplicandas, quo certius de illis posteritati constitisset, ni a variis casibus earumdem tabularum monumenta intercidissent. Docet deinde multum ecclesiæ, bonique publici fidelium interesse, ut singularum reliquiarum nomina, quas ecclesiæ possident, tabulis, annalibus atque aliis monumentis sedulo teneantur inscripta, laudatisque nonnullis episcopis interque eos S. Carolo Borromæo, qui in eam curam præcipue incubuerunt, affert etiam in rem suam, a quo tamen consultius abstinuisset, monumentum antiquum a pseudo-flavio Dextro productum seu potius confictum, tandemque in hunc modum concludit.
[387] O utinam! ea semper cura universos ecclesiarum moderatores ac proceres sollicitos habuisset, [accidit, fraus dolusque] dedissentque studiosissime operam, tum ut singularum reliquiarum nomina ecclesiasticis tabulis, seu commemoratoriis inscriberentur, tum ut inscripta in suis tabulariis, & templorum chartophylaciis ac favillis *, ne interciderent, asservarentur. Non jam vulgo jactaretur tanta earumdem reliquiarum vis, aliquibus plus æquo forte suspecta, omnibus suspicienda, si earum veritas plane, pleneque per vetera tabularum monumenta constaret: a quarum tabularum jactura illam ejusdem generis reliquiarum multitudinem in orbem invectam fuisse, verosimillimum est. Cum nomina & habitudo singulorum lipsanorum, una cum tabulis, quibus adscripta erant, forte fortuna periissent, fideles partim ex majorum fide, partim ex communi sensu & fama, partim ex religioso & inculpabili errore, illas ipsas, quibus fruebantur, reliquias iis adscripserunt Divis, vel quos maximi nominis ac sanctitatis fama inter cognomines esse noverant, vel quos nuncupari a majoribus solitos, qua nominum, qua reliquiarum similitudine delusi meminerant. Quod si Deus pro sua bonitate fidelium pietati gratificaturus ad hujuscemodi sacra pignora dignatus fuisset miracula edere (ut fiebat non raro) tum illi conceptæ persuasioni tenacius adhærescere non dubitarent.
[388] [intervenire non debet.] Sentis jam, reor, erudite lector, quid ad præsens institutum ex hac laudati Ferrandi conclusione possit erui, fieri scilicet posse, ut caput, quod Pratellenses pro capite S. Leodegarii habent, Leodegarii tamen non sit, idque sine ulla eorum culpa, qui illud primi pro Leodegarii capite venditarunt. Rem sic concipe: Possederint ii, a quibus Pratellense monasterium, dum seculo XI conderetur, caput pro Leodegarii capite jactitatum accepit, cum parte capitis S. Leodegarii insignes alias reliquias, easque inter etiam habuerint alicujus a Leodegarii distincti Sancti caput. Hoc posito, fieri potest, ut reliquiarum illarum possessores dictum Sancti a Leodegario diversi caput pro capite Leodegarii habuerint, proque tali etiam monachis Pratellensibus dederint, quod nempe carerent documentis, ex quibus singularum reliquiarum, quas possidebant, nomina discerent, scirentque nihilominus traditione a majoribus suis accepta, eas inter esse caput S. Leodegarii, quo scilicet nomine pars dicti capitis, qua dumtaxat fruebantur, apud eos veniebat, quemadmodum & apud multos hodieque minus rigide loquentes pars corporis vel capitis alicujus Sancti etiam caput vel corpus solet vocari. Ita, opinor, facile unusquisque intelliget, quomodo fieri possit, ut Pratellenses monachi caput S. Leodegarii, quo gloriantur, non possideant, nec propterea tamen, qui illud primi pro capite S. Leodegarii venditarunt, fraudis dolique sint suspectandi. Idem fere ob rationem num. 385 allatam, sano tamen sensu, intellige de monachis Morbacensibus, aliisque omnibus, si qui forte sese integrum S. Leodegarii caput possidere contendant; possunt scilicet ipsimet etiam antiquitus partem capitis S. Leodegarii cum capite Sancti a Leodegario distincti possedisse, illudque deinde, amissis antiquis tabulis, ex quibus de reliquiarum suarum nominibus & qualitate cognoscerent, pro capite S. Leodegarii habuisse, hodieque habere. Sunt & aliæ viæ, quibus exponi queat, quomodo a monachis sive Pratellensibus sive aliis quibuscumque sine ulla tam præteritorum quam præsentium possessorum culpa pro capite S. Leodegarii obtrudi queat caput, quod Leodegarii non est; at pro viis illis brevitatis ergo ad Ferrandum plus semel jam laudatum remitto. Ceterum licet non existimen, vel in monasterio Morbacensi, vel in aliis quibuscumque e supra memoratis locis caput integrum S. Leodegarii existere, nolo tamen, uti ex ante dictis liquet, inficiari, in plerisque ejus saltem partem inveniri. Tractandum nunc est de aliis Sancti nostri reliquiis.
[Annotata]
* forsan igne
* pertractavi
* faviosis
§ XXVII. Aliæ S. Leodegarii reliquiæ variis in locis honoratæ.
[Aliæ nonnullæ S. Leodegarii reliquiæ] Licet major pars corporis S. Leodegarii secundum Mabillonium (vide num. 336) in Ebroliensi Alverniæ monasterio olim fuerit deposita, ejus tamen brachium alterum, inquit is scriptor Sæculo 2 Benedictino pag. 706, in Fiscamno monasterio apud Caletos celeberrimo, alterum in sancti Basoli cœnobio agri Remensis; denique alter ex sancti Martyris oculis effossis in regali S. Dionysii abbatia prope Luteciam Parisiorum haberi feruntur. Habent & minutas quasdam sacri corporis particulas Maxentiani nostri, apud quos Vir sanctus aliquamdiu vixit, & post mortem diu requievit. Exstant etiam S. Leodegarii reliquiæ in diversis urbis Parisiensis ecclesiis, uti Bailletus tom. 3 Vitarum col. 31 testatur, ubi etiam ad propositum nostrum ait: Quin etiam oculi, quos Sanctus in vivis existens amiserat, post mortem ejus fuere reperti, si fides adhibeatur iis, qui eos se possidere credunt; unus ostenditur in abbatia S. Victoris Parisiensi, cujus Sanctus est secundus patronus, & ubi habet sacellum sibi consecratum; diciturque alter servari in thesauro S. Dionysii in Francia. Ita Bailletus, qui, uti opinor, hic aliquantulum plus, quam probari forsan possit, (nescio, an sat laudando intuitu) etiam dicit; nempe S. Leodegarii oculos, quos in vivis hic existens amiserat, non nisi post ejus obitum fuisse repertos; quamquam enim ego pro memorato de oculis S. Leodegarii asserto me vadem ponere nolim, non video tamen, quo fundamento Bailletus asserat, Leodegarii oculos, quorum alter in abbatia S. Victoris Parisiensi, alter in Thesauro S. Dionysii in Francia dicitur existere, non nisi post Sancti obitum fuisse repertos. Sed de hoc, ne a proposito digrediar, plura non profero. Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 681 num. 6, uti infra pluribus docebo, etiam meminit reliquiarum S. Leodegarii in Silviniacensi diœcesis Claromontensis monasterio existentium. Cointio accedit Rayssius, qui in Hierogazophylacio Belgico non solum Atrebatensibus S. Vedasti monachis caput S. Leodegarii attribuit, sed etiam S. Leodegarii reliquias recenset in contextis a se Opere citato Elenchis reliquiarum, quas monasteria Broniense in comitatu Namurcensi, Parcense Ordinis Præmonstratensis juxta Lovanium, Rutilense Cartusianorum ad ripam Mosæ, (imo Mosellæ) Broucburgense Velatarum Ordinis Benedictini Virginum, duæque insuper ecclesiæ, collegiata nempe S. Amati Duacena, & Atrebatensis Sanctissimæ Virginis Mariæ possident.
[390] Atque hæc sunt, quæ in genere de reliquiis a sacro Sancti capite distinctis comperire potui, [enumerantur, deque iis, quæ vel in S. Victoris] nunc ad eas ex memoratis reliquiis, de quibus quædam particularia litteris consignata sunt, sermonem iterum, idque fere unice converto. Initium duco ab altero S. Leodegarii oculo, qui quondam, ut videbimus, in capella Francorum regis exstitit, quique proinde is est, qui nunc vel in monasterio S. Victoris ante memorato, vel in abbatia S. Dionysii dicitur existere. In scriptura sæpissime in hoc Commentario prævio laudata, quæ ex antiquis membranis clarissimi viri, domini de la Mare, Divione regii consiliarii desumpta notatur, quæque ad Majores nostros a Chiffletio Societatis nostræ sacerdote fuit transmissa, hæc leguntur: In capella Francorum regis unus habetur oculus sancti martyris Leodegarii, quem inter Sanctorum reliquias, quæ ibi sunt plurimæ, venerantur cuncti devotione celeberrima, & ex multis partibus venientes ægroti restituuntur, Deo operante, pristinæ incolumitati. Ante biennium, quam hæc scriberem, filius cujusdam principis, Odonis nomine, correptus est valida ægritudine. Sic enim illo morbo, quem Galli VARIOLA vocant, omnino fuit pervasus, ut nec ipse alicujus membri motionem ageret, nec ministrantium contrectationem admitteret. Ad quem sanandum multis ex partibus plures medici convenerunt: sed peritia illorum artis nullam puero opem conferre potuit; augmentabatur etenim magis atque magis morbida pestis, & omnino claudebat oculos pueri languentis. Nihil igitur jam promittentibus medicis, cum jam desperarent parentes de salute filii, adfuit quidam clericus, qui ad eumdem principem ferebat de parte regis quamdam legationem. Is morienti principi persuasit, ut oculum sancti Martyris vellet sibi mittere; per illius tactum dixit ad integram sanitatem posse redire puerum. Statim pater salutis filii cupidus legatos misit ad regem, qui (sicut clericus monuerat) apud regem intercederent: quibus reversis, consignatus est puer oculo sancti Martyris, & statim post signaculum, tamquam redeuntibus squamis, cœpit oculos aperire, & (quod diu non poterat) in alterum latus sine auxilio ministrantis sese convertit: die vero altera omnium membrorum cum incolumitate recepit officia. Auctor hujus Scripturæ, se vixisse prodit, dum memoratum miraculum accidit. Hoc enim narraturus ait, Ante biennium, quam hæc scriberem, ea scilicet, quæ ex ejus Scriptura num. 346 & 352 de modo, quo corpus S. Leodegarii Ebrolium venit, jam recitavimus, filius cujusdam principis &c. Quapropter non videtur esse, cur hic etiam ejus fides, ut in aliis supra, sit suspecta.
[391] [vel in S. Dionysii monasterio exstant,] Subjungit deinde duo alia miracula, quorum primum videtur ejus ætate pariter evenisse; ait enim id factum esse, dum prædictus rex, ac proin ille, quo regnante, miraculum proxime memoratum accidisse narrarat, venationem ageret. Quod vero pertinet ad alterum e duobus dictis miraculis, nullo plane indicio laudatus scriptor indicat, an ad ætate sua, an citius acciderit. Puto tamen ipsum velle, id ætate sua accidisse. Utrumque nunc lubet huc transcribere. Primum sic habet: Die vero quadam dum prædictus rex ageret venationem, accidit, ut unum ex militibus currentem per silvam inconsultius, ramus quidam sic in oculo reverberaret, ut in eodem oculo pars magna illius fixa remaneret. Quæ res magnam contristationem regi & principibus attulit: erat enim ipse miles valde nobilis, & percussio videbatur omnibus * modo insanabilis. Cum autem die altera reverterentur de venatione, jussit rex ipsi militi, ut illum oculum, cujus penitus videbatur amisisse officium, consignaret oculo S. Leodegarii. Quod cum sacerdos quidam peregisset, statim, fugato dolore, rediit lumen vulnerato oculo cum sanitate. Alterum his verbis exponitur: Erat in Aurelianensi civitate quædam nobilis matrona, cujus caput cujusdam vermiculi morsu, quem araneam vocant, mirabiliter tumuerat, cujus immanitas tumoris visum & auditum illi abstulerat. Huic autem cum medicinæ species non valeret succurrere, cœpit auxilium sancti Leodegarii implorare. Orabat autem multis precibus, ut oculo sancti Leodegarii martyris consignaretur. Quod, cum fieret, sine mora tumor ille abiit, & pristinæ formæ decor rediit. Duo priora miracula jam narrata, &, ut reor, forte etiam tertium, ad seculum XI, si vere, ut credere nihil impedit, acciderint, referenda sunt. Etenim Scriptura laudata, in qua continentur, verbis hoc & præcedenti numero recitatis continuatur, unaque cum his, & cum recitatis num. 346 & 352 unam lucubratiunculam efficit; quapropter cum hæc claudatur his verbis num. 371 adhuc recitatis Moderno itaque tempore, scilicet sub Heberhardo ipsorum peregrinorum (monasterii scilicet Morbacensis, quod Vivarius-peregrinorum dicebatur) abbate, qui ipsius Martyris Vitam prælucide jussit enucleare, consequens est, ut laudatæ Lucubratiunculæ auctor, vivente Heberhardo monasterii Morbacensis abbate, floruerit. Jam vero cum Heberhardus, ut num. 371 docuimus, seculo XI abbatiam Morbacensem abbas rexerit, consequens est, ut tria memorata miracula, quæ, ut vidimus, laudatæ lucubratiunculæ scriptore in vivis existente, acciderunt, seculo XI fuerint peracta.
[392] Atque hæc sunt, quæ de altero S. Leodegarii oculo in capella regis Francorum, [uti etiam de illis, quæ in monasteriis Broniensi] quæ post (vide Gerardum du Bois in Historia Parisiensi tom. 1 pag. 550 & seq.) in monasterium S. Maglorii ac deinde in parœcialem ecclesiam conversa fuit, quondam servato particularia inveni. Venio nunc ad ea, quæ speciatim de reliquiis Sancti in Broniensi comitatus Namurcensis monasterio exstantibus dicenda occurrunt. Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 681 num. 6 ita scribit: Tertio milliari a Namurco conspicitur Broniense monasterium, quod decimo seculo constructum fuit, & sancti Gerardi conditoris ac primi abbatis nomen etiam gerit. In illo cœnobio Rayssius, quem scilicet & nos num. 389 laudavimus, ait, nempe in Hierogazophylacio Belgico pag. 125, asservari corpus sancti Leodegarii Augustodunensis episcopi & martyris. Deinde mentem suam, pag. nempe 126 ejusdem Operis, sic exponit: “Dixi eos, nempe monachos Bronienses, corpus habere, id est, maximam corporis partem, excepto etiam sacro ejus capite”. Rectius Molanus non maximam, sed aliquam corporis portionem in Broniense monasterium delatam, in Natalibus scilicet Sanctorum Belgii ad 2 Octobris diem, sic asserit: “Sanctum corpus ad sancti Maxentii monasterium est evectum. Postmodum tamen inde portionem aliquam corporis accepit Bronium Namurcense sancti Gerardi monasterium die undecimo Aprilis”. Postea Martyrologium, Usuardinum scilicet posterioris editionis a se illustratum, citat, cujus hæc ad illum diem, undecimum nempe Aprilis, sunt verba: “In Bronio monasterio adventus sancti Leodegarii episcopi & martyris. Natalis est mense Octobri, die secunda”. Molano, quem hic Cointius laudat, adjungi potest Sacrarium Namurcense anno 1619 Leodii typis excusum, & Gazetus in Historia ecclesiastica Belgii; hic enim in citato Opere pag. 311 verbis Gallicis a me factis Latinis sic scribit: S. Leodegarius episcopus & martyr colitur in monasterio Broniensi per sanctum Gerardum fundato, quia pars ejus corporis eo fuit allata XI Aprilis; illud vero pag. 21 sic habet: Corporis ejus (S. Leodegarii) partem asservat Bronium, S. Gerardi opera. Verum his ultimis Sacrarii laudati verbis S. Gerardi opera innui videtur, Bronienses comitatus Namurcensis monachos ipsiusmet S. Gerardi opera sacras S. Leodegarii, quas possident, exuvias obtinuisse. At Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 681 num. 6 putat, sacras S. Leodegarii exuvias serius, quam ætate S. Gerardi, a Broniensibus in comitatu Namurcensi monachis fuisse susceptas, ut adeo juxta scriptorem illum opera S. Gerardi obtentæ illæ non fuerint, qua de re quid statuendum sit, commodius ad diem sequentem in Commentario prævio ad Vitam S. Gerardi discutietur. Pauca nunc de reliquiis S. Leodegarii in Silviniacensi diœcesis Claromontanæ monasterio exstantibus, lubet edicere.
[393] [& Silviniacensi ostenduntur,] Saussayus in Martyrologio Gallicano ad XI Aprilis hæc habet: In Bronio monasterio adventus sancti Leodegarii episcopi Æduensis & martyris, cujus sacrum corpus deinde in Galliam relatum maximis fulgens virtutibus, cum exuviis sancti Principini itidem martyris, ad Silviniacense cœnobium Ordinis Cluniacensis, in Arvernia pervectum, summoque, quo decuit, honore cum corporibus sanctorum Confessorum, Majoli & Odilonis præfati Ordinis coryphæorum, in sacrario collatum est. Insinuatam his verbis Saussayi de corpore S. Leodegarii opinionem Cointius ad annum & num. proxime citatum ita excipit: Hæc opinio non placet, existimamus enim, corpus sancti Leodegarii numquam integrum apud Bronium vel apud Silviniacum fuisse, portiones autem ejusdem corporis utrobique etiamnum custodiri. Sebastianus Marcaille libro sexto Antiquitatum Silviniacensium addit, Ebrolium S. Leodegarii reliquiis, de quibus § XXIII jam actum est, etiam illustrari. Ebrolium monasterium est Ordinis Benedictini, pertinetque ad diœcesim Claromontanam, in qua situm quoque Silviniacum. Monachi Cluniacenses, ut corpus sancti Leodegarii, seu partem corporis, ut auctor Antiquitatum Silviniacensium interpretatur, in ecclesia prioratus de Silviniaco esse confirment, allegant Bullam Clementis sexti Papæ, datam apud Villam-novam Nivernensis diœcesis, 2 Nonas Octobris, Pontificatus anno secundo, quam in iisdem Antiquitatibus integram legere poteris. Ad manum non habeo Antiquitates Silviniacenses a Sebastiano Marcaille publici juris factas, sed idem arbitror, quod Cointius, scilicet nec nunc, nec umquam antea integrum S. Leodegarii corpus vel apud Bronium vel apud Silviniacum fuisse, cum rationes contra opinionem, qua quis id putaret, validissimæ possint afferri, ipsiquemet, quorum interest, sese non integrum S. Leodegarii corpus, sed ejus dumtaxat partem possidere fateantur.
[394] [aliisque nonnullis] Porro Cointius verbis suis num. præcedenti recitatis subdit: Non dubitamus, quin & parte quadam tanti thesauri (corporis S. Leodedegarii) ditatæ sint pleræque aliæ (præter eas scilicet, quas ante memorarat) Galliarum ecclesiæ. Et vero ego verissimum sane puto, plurimas Galliarum ecclesias præter eas, quas Cointius enumerat, S. Leodegarii reliquiis esse ditatas; id enim, vel ex iis, quæ jam ante disseruimus, fit perspicuum, ut adeo iis assentiri nequeam, qui integrum S. Leodegarii corpus penes se esse affirmant. Imo ipsemet supra laudatus dominus Michaël Germanus, prout num. 383 jam monui, Suessionensibus S. Mariæ Sanctimonialibus id, uti innuit, affirmantibus, assentiri nequit in Historia, quam de earumdem monasterio Gallice conscriptam anno 1675 in lucem emisit, licet alioquin propensus non videatur, ut aliquid omittat aut neget, quod ad gloriam & honorem dicti monasterii possit conducere. Verba, quæ in laudato Opere de præsenti argumento pag. 398 & seq. habet, reddita e Gallicis Latina hæc sunt: Quod pertinet ad reliquias S. Leodegarii episcopi Augustodunensis, & fratris ejus S. Guerini aut Garini, etiam martyris, cujus corpus & caput in D. V. parthenone (Suessionensi scilicet) monstrantur, dissimulare nequeo, circa id multam haberi difficultatem. Præterquam enim, quod religiosi abbatiæ S. Maxentii in diœcesi Pictaviensi, ubi sancti illi Fratres jacuere humati, contendant, sese mansisse in possessione quarumdam ex eorum reliquiis, Ebrolienses in Alvernia asserunt, Sanctorum illorum corpora in sua esse ecclesia, excepto capite (vide hac de re Commentarii hujus prævii num. 10) & brachio S. Guerini, quæ religiosis in tractu Lemovicensi Meimacensibus donata fuerunt. Præterea antiqui reperiuntur auctores, qui caput S. Leodegarii Morbacum in Alsatiam allatum fuisse, annotant. Alii dicunt, illud esse in monasterio Gemeticensi, alii in Pratellensi, inque antiquis titulis fundantur. Ostenditur etiam in monasterio S. Dionysii in Francia unus ex oculis hujus Sancti, quos Ebroïnus ei jussit evelli; unum ex ejus brachiis in Basolensi diœcesis Remensis, & alterum in Fiscamnensi in agro Caletensi quod me cogit judicium meum circa reliquias Leodegarii nempe & Gerini, quas Suessionenses S. Mariæ Sanctimoniales penes se esse putant, suspendere. Valde nihilominus credibile est, datam fuisse notabilem reliquiarum Sanctorum illorum partem abbatiæ, huic, Suessionensi videlicet S. Mariæ, in qua mater eorum S. Sigrada religiosam vitam fuerat professa. Unde fit, ut festum S. Leodegarii fuerit ibi semper celebratum, utque nomen ejus in antiquo Necrologio inveniatur. Ita laudatus dominus Germanus.
[395] Superest nunc, ut de duobus alterius generis lipsanis, [quædam observantur.] quam sint sacra S. Leodegarii pignora, de quibus jam duobus hisce ultimis §§ actum est, nunc pauca dicamus. Lipsana illa sunt annulus sancti Pontificius, lapisque marmoreus, super quo Leodegarii oculi feruntur fuisse effossi. Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 681 num. 6 de priori e duobus illis lipsanis ita commemorat: In abbatia sancti Victoris prope muros Parisienses oculus & annulus beati Martyris (Leodegarii) asservantur. Bucelinus vero in Menologio Benedictino ad 2 Octobris de præfato annulo ita scribit: Ut … alia ejus (Leodegarii) miranda prætereamus; asservatur in cœnobio sancti Victoris Parisiis annulus illius pontificius, quo aqua benedicitur ad oculorum vitia & dolores tollendos prodigiose salutaris. Alia de hoc Sancti annulo testimonia comperire non potui; putoque nihilominus ex duobus adductis in dicto monasterio annulum saltem aliquem pro annulo S. Leodegarii pontificio ostendi. Quod jam pertinet ad lapidem marmoreum, super quo feruntur Leodegario oculi fuisse effossi seu evulsi, servari hic dicitur in Atrebatensi S. Vedasti monasterio, prout Rayssins in Hierogazophylacio Belgico pag. 526 his verbis testatur: Ad sacrarii ingressum (in Atrebatensi S. Vedasti monasterio) marmor candidum hodieque visitur, super quo in fama est, beati Leodegarii oculos ab Ebroïno, domus regiæ majore, fuisse effossos, & fidem auget hoc distichon, quod juxta in pariete legitur:
Lux Leodegarii super hunc lapidem terebrata,
Vi fuit imperii Theodorici penetrata.
Locrius in Chronico Belgico annis duodecim ante Hierogazophylacium Rayssii typis excuso idem idque iisdem fere verbis prodit, ut Locrium dumtaxat descripsisse Rayssius videatur. Quod si nunc forte quis petat, an annulus, qui in abbatia S. Victoris prope Parisios servatur, vere sit pontificius S. Leodegarii annulus, & an marmor candidum, quod in abbatia Vedastina ad sacrarii ingressum visitur, vere sit lapis, super quo oculi S. Leodegarii fuerunt effossi seu evulsi, Respondeo, nec unum nec alterum, cum antiqua monumenta fidem circa alterutrum indubitatam non faciant, pro certo a me posse asseverari. Quod enim aiunt Locrius & Rayssius de disticho, quod juxta dictum lapidem in pariete legitur: potest id a manu, quæ multis seculis Leodegario sit posterior, esse profectum, ut adeo, licet fidem, uti laudati duo scriptores loquuntur, utcumque augeat, rem tamen indubitatam minime efficiat.
[Annotata]
* forte omni
VITA
Auctore monacho Augustodunensi anonymo & coævo.
Ex codice P. Ms. 16 cum quatuor Mss. apographis, Chesniique & Mabillonii editionibus collato.
Leodegarius episcopus frater M. in Galliis (S.)
Gerinus comes frater M. in Galliis (S.)
BHL Number: 4853
A. Anonymo.
PROLOGUS.
[Auctor scriptionis rusticitatem excusat.] Domino vere sancto & apostolica veneratione colendo Erminario, urbis Augustidunensis episcopo. Dum sæpe a vobis jussus & spiritualium fratrum a flagratione * compulsus, gesta beati Leodegarii martyris atque pontificis tandem scribere sum aggressus b. Ideo enim diu implere jussa vel petita distuli, dum duplicem opinionem * contra me videbam consurgere: [Col. 463F] unam ignorantiæ, caliginis & ignaviæ metuens c; aliam prudentibus in derisum verens patescere. Oro ergo vestram fidelem devotionem in primis, ut meæ rusticitati veniam detis, & tantummodo, quæ vobis placuit, clam soli interim lectitetis; donec aut cultiore * sermone ea, quæ nos, vobis jubentibus, usurpavimus, reperiretis *, aut aliorum præsulum * correcta judicio irreprehensibilis, quam postea legatis, post vos probata resideat lectio d. Hoc specialiter peto, ut vires ad hoc opus exsequendum, quas mihi conscia denegat imperitia, vestrarum precum solerti studio apud Dominum obtineant opportuna suffragia.
ANNOTATA.
a Verbis his monachum se prodit hic scriptor.
b Mabillonius & Chesnius ita legunt: Persæpe a vobis jussus & spiritualium fratrum flagitatione compulsus, gesta B. Leodegarii martyris atque pontificis tandem scribere sum aggressus. Ideo enim &c. Quæ quidem lectio est melior, sed nescio, an magis genuina.
c Mabillonius & Chesnius: unam ignorantiæ caliginem metuens & ignaviæ.
d Iidem: a vobis probata placeat dictio.
* al. flagitatione
* al. pœnam
* al. altiori
* al. reparetis
* al. sapientum
CAPUT I.
Sancti natales, studia, archidiaconatus, episcopatus, injuriæ a
malevolis acceptæ, accusatio apud regem, necis periculum, exsilium.
[Nobiliter ortus & pie ac docte educatus, Pictavis fit] Gloriosus igitur ac præclarus Leodegarius, urbis Augustidunensis episcopus, Christianorum temporibus effectus est martyr novus, ut terrena generositate nobiliter exortus a, ita divina gratia comitante, dum a primæva ætate in virili robore adcresceret, in quocumque gradu vel ordine provehebatur, exstitit præ ceteris erectus. Cumque a Didone b avunculo suo Pictavis urbis episcopo, qui ultra adfines suos prudentia * divitiarumque opibus insigni copia erat repletus, fuisset strenue enutritus, & diversis studiis, quibus sæculi potentes studere solent, adplene in omnibus disciplinæ lima politus, in eadem urbe ad onus archidiaconatus * fuit electus.
[3] Tantum in eo subito fortitudinis atque sapientiæ robur emicuit, [archidiaconus avunculi,] ut impar præ suis antecessoribus appareret; præsertim cum mundanæ legis censuram non ignoraret, sæcularium terribilis judex fuit, & dum canonicis dogmatibus esset repletus, extitit clericorum doctor egregius. Erat quoque in disciplina delinquentium vividus, quia carnis luxu numquam extitit resolutus. Sagaci cura pervigil in ecclesiasticorum officiis, strenuus in ratiociniis, prudens in consiliis, rutilans in eloquiis c. Incubuit interim causa necessitatis, ut in Augustidunensi urbe eum ordinare deberent episcopum. Siquidem nuper inter duos contentio de eodem episcopatu exorta fuerat, & usque ad sanguinis effusionem certatum. Cumque unus ibidem occubuisset in mortem *, & alter pro perpetrato scelere datus fuisset in exilii trusionem *, tunc Balthildis regina, quæ cum Lothario filio Francorum regebat palatium d, divino, ut credimus, inspirata consilio, ad memoratam urbem hunc strenuum direxit Virum ibidem esse episcopum; quatenus * ecclesia, quæ pene biennio jam, quasi viduata, in sæculi fluctuatione remanserat, hujus gubernatione vel fortitudine tueretur, & ab his, quibus impugnabatur, defensaretur e.
[4] Quid multa? Ita in adventu ejus territi * sunt omnes ecclesiæ vel urbis illius adversarii, [dein episcopus Augustodunensis, quo munere,] nec non & hi, qui inter se odiis & homicidiis incessanter certabant, ut memoriam transacti scandali non vellent audire; quia quos prædicatio ad concordiam non adduxerat, justitiæ * horror cogebat. Jam enim in episcopatu, dispensante Domino *, quantum in alimonia pauperum ejus præcipua extitit cura, longum est enarrare per singula. Sed nobis ita tacentibus, ejus testantur opera, vel matricula f, quæ ab eodem instituta residet ad ecclesiæ januam, vel specierum pulchritudo, quæ aureo fulgore rutilat * in ecclesiæ ministerio, nec non & baptisterii ornamenta, miris operibus fabricata. Quantumque * in amore martyrum ejus mens fuit devota, silentibus indicat sancti Symphoriani martyris sepultura seu translatio sancti corporis gloriosa g.
[5] [dum juste, pie ac sedulo fungitur,] Præterea innuunt ejus industriam ecclesiæ pavimenta, velaque * aurea & atrii constructio nova, murorum urbisque restauratio, domorum reparatio, & quæ erant nimia vetustate consumpta, per se redeunt * erecta visa * videntibus testimonia. Sufficiant hæc imprimis pauca de plurimis. Ad illud tempus convertamus eloquium, quo Athleta Christi contra diabolum dimicandi sumpsit exordium. Sanctus itaque pontifex Leodegarius dum in Augustidunensi urbe felix in pace conversaretur * episcopus, postquam omnia, quæ diruta fuerant, innovasset & in divinis officiis clericos * erudisset, prædicationeque assiduus populum cælestia * commoneret, eleëmosynarum largitate pauperes * refoveret, & in Dei custodiendis mandatis ejus animus totus esset intentus, ita fuit efficax ejus voluntas in omnibus, ut quæque implere decrevisset, ei a Domino absque difficultate tribueretur effectus. Nec enim immerito suam omnipotens Deus * illi contulerat gratiam, quia prius ipsius se tota mente * devoverat custodire mandata.
[6] [incitantibus invidis,] Sed quia a bona voluntate semper discordat malitia, & antiquus serpens invidus semper invenit, per quos scandalum seminet, aliqui honorati spiritualia nescientes, sed potius potentiam secularem timentes, videntes hunc Virum inflexibilem per justitiæ culmen existere, invido cœperunt livore torqueri & statuunt, si sit aditus, ejus obviare profectibus. Erat enim illis temporibus Hebroïnus, ut didicimus h, qui sub rege Lothario tunc regebat palatium; nam * reregina, quam supra diximus, jam in monasterio, quod sibi antea præparaverat, residebat i. Præterea * memorati invidi adeunt Hebroïnum & contra Dei Virum ejus in furorem * suscitant animum: & dum veritatis accusationem non ininveniunt *, mendacium falsitatis confingunt, quasi dum omnes Hebroïni jussionibus obedirent, solus Leodegarius episcopus ejus jussa contemneret.
[7] [adversarium patitur Ebroïnum,] Erat enim memoratus Hebroïnus ita cupiditatis face succensus & ambitioni pecuniæ deditus, ut illi coram eo justam causam haberent tantum, qui plus pecuniæ * detulissent k. Cumque alii timoris causa, alii pro redimenda justitia eum auri argentique immensa * replessent pecunia, quorumdam animi ob hujus causam exspolii, dolore tacti, contra eum jam fuerant commoti; quia non solum rapacitatis exercebat commercium, verum etiam pro levi offensa sanguinem nobilium multorum fundebat innoxium. Sanctum itaque Leodegarium episcopum * ideo habebat suspectum, quia eum superare non valebat in verbo, nec adulationis, ut ceteri, ei impendebat obsequium, & contra omnes minas suas semper * eum cognoverat permanere intrepidum. Tyrannicum dederat tunc edictum, ut de Burgundiæ partibus nullus præsumeret adire palatium, nisi qui ejus accepisset mandatum. Tunc de metu priore * fuerant * omnes suspecti, quod excogitaret ad suum facinus perpetrandum *, ut aut quosdam capitis amissione damnaret, aut dispendia facultatum infligeret l.
[8] Interim donec causa suspenditur, rex Lotharius a Domino vocatus, [qui, mortuo Clothario rege, exsulat] de hac luce migravit m. Sed cum Hebroïnus ejus fratrem germanum, nomine Theodericum, convocatis optimatibus, sollemniter, ut mos est, debuisset sublimare in regnum, superbiæ spiritu tumidus, eos noluit deinde convocare n. Ideo magis cœperunt metuere, eo quod regem, quem ad gloriam patriæ publice debuerat sublimare, dum post se eum retineret * pro nomine, cui malum cupierat, audenter valeret inferre o. Cumque multitudo nobilium, qui ad regis novi properabant occursum, mandante Hebroïno, itineris accepissent repudium, inito in communi consilio, relicto eo, omnes expetunt Hildericum juniorem ejus fratrem p, qui in Austrasiis * sortitus erat regnum q; cui * consilio, qui tunc noluit adquiescere, aut fugaciter evasit, aut cum vitæ periculo, incendio comminatus, adquievit invitus. Cum enim omnes ob Hebroïni tyrannicum metum induxissent Hilderico tam Neustricum quam Burgundiæ regnum, agnoscens tyrannus, ob suum hoc facinus perpetratum, ad ecclesiæ confugit altare, ejusque in multis partibus subito fuit thesaurus direptus, & quod iniquus diu congregaverat male, dispersum est subito bene.
[9] Episcopis tunc quibusdam intercedentibus, & præcipue interventu antistitis Leodegarii, [Luxovii, Childericus, tonso fratre Theodorico, regnat;] eum non interficiunt, sed Luxovio monasterio r dirigitur in exilium, ut facinora, quæ perpetraverat, evaderet * pœnitendo. Sed quia terrenæ cupiditatis pulvere oculos cordis habuit cæcos, ideo in animam malevolam spiritualis non profuit sapientia. Cum enim Hildericus rex * germanum suum, supra quem petitus venerat, sibimet præsentari jussisset, ut alloqui eum * deberet: tunc quidam, qui in regno videbantur esse primarii, & Hildericum cupiebant adulando a cæde placare, crinem sui domini temeritatis ausu jusserunt amputari s; sicque fratri suo eum studuerunt præsentare. Sed cum ab eo interrogaretur, quid de se agi t vellet; ille * hoc solum, eo quod injuste fuerat de regno ejectus, judicium sibi a Deo celere exspectare professus est. Tunc ad monasterium sancti martyris Dionysii u residere est jussus, ibique eo usque salvatus x, donec crinem, quem amputaverunt *, enutriret: & Deus cæli, quem sibi judicem est habere professus, feliciter postmodum ipsum permisit regnare y.
[10] Interea Hildericum regem expetunt universi [ut talia daret decreta per tria, [legem juste conditam rescindit,] quæ obtinuerat regna, ut uniuscujusque patriæ legem vel consuetudinem deberent, sicut antiquitus, judices conservare; & ne de una provincia rectores in alias introirent z] neque unus instar Hebroïni tyrannidem assumeret, ut postmodum, sicut ille, contubernales suos despiceret: sed dum mutuam sibi successionem culminis habere cognoscerent, nullus se alio * anteferre auderet. Ut vero illis libenter petita concessisset *, stultorum & pæne gentilium depravatus consilio, ut erat juvenis levitate * præventus, subito, quod per sapientum consilia confirmaverat, refragavit aa.
[11] Sanctum igitur Leodegarium, eo quod cognoverat, præ omnibus sapientiæ luce esse conspicuum, secum assidue retinuerat in palatio. Hujus rei causa malorum crevit invidia rediviva; [Sanctum, frendentibus invidis,] atque contra eum rursus accusationum exquirentes * initia, ita ut quæque ageret rex, aut justo injustove judicio daret, illius criminantur factum *, cujus si obtemperasset consiliis, in mandatis ambulasset divinis. Sed quia cælitus non jam supervenerat data sapientia, ideo cor ejus non valuit apprehendere justitiæ disciplinam; sed judicia *, quod Theodericus se a Domino professus est exspectare, celeri meruit sententia terminari.
[12] [vitia increpantem audit] Vir autem Domini, ut cognovit, contra se invidiam diaboli recalescere, tunc juxta Apostolum bb sumens loricam fidei & galeam salutis, & gladium spiritus, quod est verbum Dei, contra antiquum hostem iniit singulare certamen; & quia sacerdotalis integritas minas regis nescit metuere, Hildericum cœpit arguere, cur consuetudines patrias, quas conservare præceperat, tam subito immutasset, simulque fertur dixisse, quod regina, quam habebat conjugem, filia sui esset avunculi cc & nisi hæc facinora cum reliquis illicitis sceleribus emendatione corrigeret, divinam certe sibi ultionem subito imminere cognosceret.
[13] [primum, dein a malevolis in eum concitatur,] Et * quidem primitus libenter cœpit auscultare, sed satellitum præventus consiliis, dum verba ejus debuerat ad emendationem aptare, de illius morte occasiones cœpit inquirere, suadentibus hoc illis,qui justitiam cupiebant evertere & indisciplinati juvenilia opera regis favebant exercere: nec non & hi *, qui suum decretum ei elicuerant irrupisse. Metuebant enim hi omnes, & horum similes, in voluptatibus seculi conversantes, Dei Hominem, & sua opera destrui cupientes dd, dum eum noverant per justitiæ callem inflexibiliter gradi. Viriditatem * enim cælestis civis senex * mundus, gravatus vitiis, non valuit sustinere.
[14] [& in accusatum falsi] Affuit enim tunc in illis diebus vir quidam nobilis, Hector * vocatus nomine, qui tunc regebat * in fascibus patriciatum Massiliæ, quique generis nobilitate & prudentia seculari, ut claro stemmate ortus, ita erat præ ceteris præditus ee. Hic enim ad Hildericum regem pro quadam causa advenerat, & per Viri Dei intercessionem obtinere petita sperabat, eumque gratia hospitalitatis in urbe sua Dei Sanctus receperat, donec, sicut petierat, suis intercessionibus eum regi commendare deberet *. Nam sæpe dictum Hildericum in ecclesiam suæ urbis in Paschali sollemnitate rogaverat advenire. Hanc invidi repererunt * occasionem, per quam nequitiam, quam nuper in cor regis effuderant, adimplerent. Majorem-domus, nomine Vulfoaldum ff in sua occasione * conjungunt, mendacem fabulam de Leodegario & Hectore confingunt, quasi ideo insimul fuissent conjuncti, ut regiam dominationem everterent, & potestatis jura sibimet usurparent.
[15] [criminis violenta consilia] Aderat etiam tunc quidam sub religionis habitu in * monasterium sancti Symphoriani martyris, corpore non mente reclausus *, nomine Marcolinus, sed, ut postea publice patuit, potius ambiendis humanis laudibus vel honoribus specie fictam religionem nimium cupidus gg: de cujus conversatione, maxime dum omnibus patuit, melius puto silere, quam loqui. Hunc ergo sæpe dictus rex ignorans, quasi prophetam Dei habebat in omnibus, eo quod de Viri Dei accusationibus ejus voluntati * favendo adularetur præ omnibus. Ea igitur nocte, qua sancti * Paschæ vigiliæ celebrantur * in urbe, rex, jam quasi suspectus, ibidem noluit advenire; sed cum paucis tunc fautoribus præfati hypocrytæ requirentes consilium, jam contra Dei Famulum malignum gestiens * animum, illic temporaneum Paschale non timuit recipere sacrificium hh. Postea vero cum dedecore a vino jam temulentus, aliis jejunis sancta sollemnia præstolantibus, * ecclesiam fuisset ingressus, Leodegarium clamitans requirebat ex nomine, ut eum quasi in fugam verteret; dum gladii percussione jam per * nuntios minitans, terruisset.
[16] Cumque eum sæpius clamitans, esse in baptisterio cognovisset, [sequitur: Sanctus ipsum adit & placare] ibi quoque introiens, ad tanti luminis claritatem seu odorem Chrismatis, quæ illic in baptizantium * y sanctificatione gerebantur, obstupuit. Sed cum ad clamorem ejus ipse responderet: Adsum; ipsum nullatenus recognoscens, pertransiit, atque in ecclesiæ domo, ubi paratum erat, resedit. Episcopi vero alii, qui cum Dei Viro vigilias celebraverant, redierunt ad hospitia: ipse vero, ut sacrum peregit Officium, intrepidus adiit regem iratum, eumque verbis mitibus requisivit, cur ante ad * vigilias non venisset ii, vel in tam sacra * noctis sollemniis repletus ira persisteret. Qui * dum illius ineffabili sapientiæ aliquid * turbatus non valuisset respondere, suspectum eum * quadam de causa dixit habere.
[17] Igitur vir Domini Leodegarius cernens, apud ejus animum esse defixum, [frustra conatus, fugit cum Hectore, hospite suo,] quod, suadentibus satellitibus, eum una cum Hectore, sicut decreverat, redderet interfectum, aut Hector in angustia, sicut timebant *, contra regem subiret * contemptum, non de sua veritus morte, sed de illorum, qui ad eum causa tuitionis advenerant, pertractans salute *, elegit potius interim latere per fugam, quam occasionem præbere, ut per ejus martyrium in Resurrectionis Christi sollemniis * cruentaretur vel diriperetur ecclesia kk. Nec enim quis eum æstimet usque adeo formidasse martyrium: nam cum pridem per quemdam monachum, nomine Bertharium *, ei in Dominica Cæna de suo fuisset interitu nuntiatum ll, die Passionis Domini crastino regis adiit palatium, & ultro se ingerens, in eo die sanguinem offerre voluit Christo, quo pro mundi salute sanguinem Christus effuderat suum. Nam & rex eadem die ipsum propria manu percutere voluit: sed ob Dei reverentiam, optimatum quorumdam sapientum consilio prohibitus fuit. Indubitanter * credendum est *, ad hoc eum * tunc fuisse servatum, ut si quid de * humana conversatione, quæ sine culpa non ducitur, aliquid contrarium fortassis adtraxerat, longa * persecutionis fornax exureret, ut postea velut aurum, in diadema sui Regis positus, instar gemmarum fulgentium miraculorum virtutibus coruscaret.
[18] Cum igitur ab his, qui occasionis hujus exspectabant eventum, [quo a persequentibus occiso, ipse ducitur Luxovium,] persecutio velox fuisset commota post eum, prædictus Hector ibidem est interfectus: & quia viriliter se fuerat defensare conatus, permittente Domino, a multitudine oppressus fuit cum aliquibus, qui comitabantur cum eo. Nec enim impossibile creditur, sancti Martyris meritis posse apud Deum illis animabus veniam obtinere, qui cum eodem innocenter persecutionis procellam voluerant * declinare. Igitur Leodegarius Dei famulus cum a quibusdam tunc * fuisset detentus, Hilderico subito nuntiant factum. Maximam regis gratiam se credidit habiturum, qui valuit comprehendere Leodegarium. Per consilium tunc optimatum vel episcoporum jubetur * duci in Luxovium monasterium *, donec in commune consulerent, quid facerent de tanti nominis Viro mm. Interea cum hi, qui videbantur esse primi palatii, simul ab Hilderico conquisiti, quod judicium de sancto Dei Sacerdote *, decernerent hoc consona responderunt voce, ut, si ei vitam concederet, sub perpetuo exilio eum in Luxovio permanere juberet, confirmans subito sub hoc decreto judicium: episcopis vero aliquibus vel sacerdotibus ideo consentientibus, ut ad præsens eum ab ira regis redderent liberum.
[19] [ubi, pejora deprecante Hermenario abbate, exsulat.] Nam sæpe dictus rex, pravorum illectus consilio, eum adduci jusserat de Luxovio, ut ad voluntatem accusantium cum irrisione depositum, prout voluissent, redderent * interfectum; sicut quondam Herodes disposuerat judæis facere Petrum nn. Aderat enim venerabilis vir abbas sancti Symphoriani basilicæ, nomine Hermenarius, cui post discessum Viri Dei rex petitionibus populi Augustidunum * commendaverat urbem: cumque immensis precibus crebro regis provolveretur pedibus, ut eum in Luxovio permitteret residere, ne ad exspectationem crudelium, quos diabolus contra eum in furorem succenderat, juberet adduci: tandem ob hujuscemodi precibus * est tunc ab interfectione salvatus: falso quidam opinantes, quasi ideo regis habitaculum frequentaret, ut accusantium esset primus, quo facilius ei episcopatum alienum * tenere liceret. Nam longe aliter extitit, quia carnalis oculus spiritualem dilectionem * non videt. Testes enim postea illius extiterunt opera. Quia quousque præsenti superfuit vita *, ejus necessitatibus, in quo voluit, caritate monstravit * devota oo.
ANNOTATA.
a De nobili & illustri S. Leodegarii prosapia actum est toto Commentarii prævii § tertio, quem propterea curiosus lector, si lubet, consulat.
b Dido, qui hic ob prudentiam divitiarumquecopiam laudatur, a pluribus aliis scriptoribus summopere vituperatur, quod vel opera sua vel consilio concurrerit ad ambitiosum iniquumque Grimoaldi majoris-domus Austrasiæ factum, quo hic Dagobertum, unicum Sigeberti Austrasiæ regis, anno, ut nunc communior fert opinio, 656 defuncti filium, fidei suæ commendatum in Scotiam relegavit, propriumque filium Austrasiis regem præfecit. Chronista Centulensis apud Dacherium tom. 4 Spicilegii pag. 448 ita scribit: Sigibertus quoque mortuus reliquit filium heredem, nomine Dagobertum, quem Grimoaldus totondit, & per Didonem Pictavorum prophanatorem, non dico episcopum, in exsilium misit, filiumque suum regem substituit. Scripsit quidem Chronista Centulensis non citius, quam seculo XI exeunte, ac proin ejus de Didone, qui seculo VII floruit, testimonio non satis tuto fidi potest; at plures scriptores antiqui (vide num. 34 Commentarii prævii ad Vitam S. Emmerammi apud nos ad XXII Septembris editam) similia de Didone produnt, ut sat certum appareat, hunc memoratæ Grimoaldi perfidiæ favisse, summamque inde sibi invidiam conflasse.
c Terminantur hic, quæ anonymus de Leodegarii gestis tradit, antequam hic ad episcopatum Augustodunensem promoveretur, verum hanc Sancti promotionem plura alia præcesserunt, quæ Ursinus, scriptor æque coævus, litteris accurate mandavit. Qua de re videsis Commentarii prævii num. 28, 51, 52 & 60.
d Clodoveus II, Francorum rex, anno 656 e vivis sublatus, tres reliquit filios superstites, Clotharium scilicet, Theodoricum & Childericum, quorum natu major Clotharius, aut, ut quidam legunt, Lotharius, patri in regnum successit, at, cum dumtaxat esset quinque circiter annorum puer, mater ejus, sancta Bathildis, aliis Baldechildis, regni administratricem egit usque ad annum 664, quo in monasterium Kalense a se in episcopatu Parisiensi exstructum secessit, Francorum proceribus non amplius, uti ante fecerant, idcirco id impedientibus, quod timerent, ne Bathildis, si diutius rerum summam administraret, in ipsos ulcisceretur mortem, quam Sigoberrando, Parisiensiepiscopo, ipsa invita, intulerant. Vide Pagium in Criticis ad annum 665 num. 7 & 8. Regnum Franciæ administrante Bathilde regina, majorem-domus egit Ebroïnus, idque jam inde ab anno 656, quo Erchinoaldus, ejus decessor, diem suum obiit. Intelligitur id ex capite 92 Fredegarii Continuati, quod sic habet: Franci quoque Clotharium, filium ejus (Clodovei II) majorem in regno statuunt cum præfata regina (Bathilde) matre. Eodem tempore mortuus est Erchanwaldus major-domus palatii. Franci autem in incerto vacillantes, accepto consilio, Ebruïnum in hujus honoris curam ac dignitatem statuunt. Præfectura autem illa Ebroïnus, quemadmodum ex § VII Commentarii prævii facile est colligere, depositus non est ante annum 670, ut indubie major-domus exstiterit, cum Leodegarius anno circiter 660 (adi Commentarium prævium num. 59) ad episcopatum Augustodunensem fuit promotus.
e Hic innuitur ecclesia Augustodunensis biennio fere episcopo fuisse orbata, quando ad eam regendam episcopus nominatus est S. Leodegarius, ac proin, cum Sanctus (vide Commentarium prævium num. 59) anno circiter 660 id munus primo inierit, consequens est, ut Ferreolus, proximusejus decessor, anno circiter 658 diem extremum clauserit.
f Matricula præter alias, quas habet, significationes sæpe, inquit Cangius in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis ad vocabulum Matricula, usurpatur pro domo, in qua pauperes alebantur, ad ostia ecclesiarum ut plurimum extructa. Atque hæc ipsa est significatio, quam vox illa, uti ex contextu liquet, indubie hic sortitur. De matricula in hac significatione accepta, atque ad januam ecclesiæ S. Nazarii a Leodegario Augustoduni instituta vide num. 71 Commentarii prævii.
g In Apographo Broniensi, quod P. Petrus Franciscus Chiffletius, Societatis nostræ sacerdos, ad Majores nostros transmisit, ad marginem notatur: S. Symphoriani translatio notatur VII Januarii, seu VII Idus in antiquis Martyrologiis ecclesiæ & diœcesis Bisontinæ. De S. Symphoriano ad XXII Augusti, ad quem diem sacrum ejus nomen Usuardo, multisque aliis Fastis sacris inscribitur apud nos actum est, nullaque translationis, quæ in antiquis Martyrologiis ecclesiæ & diœcesis Bisontinæ ad XXII Augusti signetur, facta est mentio.
h Chesnius omisit, ut didicimus; Mabillonius legit, ut diximus, recteque observat, nihil supra de Ebroïno dictum esse. At in omnibus omnino nostris exeplaribus legitur: ut didicimus, præterquam in Ms. apographo, quod cum Ms. Cornelii Duyn collatum notatur: hoc enim habet, ut dicimus, & hoæc forte genuina est lectio, ut sensus sit: Ebroïnus erat major-domus, ut dicimus, seu, ut loquimur.
i De secessu Bathildis reginæ ad monasterium a se exstructum vide dicta ad litteram d.
k Quid de Ebroïno, ejusque vitiis & virtutibus sentiendum sit, § XVII Commentarii prævii fuse discussimus.
l Ideo scilicet, ut Valesius lib. 21 Rerum Francicarum pag. 250 interpretatur, aula sibi ab Ebroïno interdici Burgundiæ proceres putabant, ut is scelera sua, quæ nonnullos forte ex illis injuste multando patrare meditabatur, servaret occulta, nec quisquam in palatio innocentiam suam probare vel de accepta injuria queri posset.
m Clotharius III Francorum rex, de quo hic sermo est, vel anno 669 fere finito, vel anno 670 paulisper inchoato e vivis excessit. Vide Commentarium prævium num. 121.
n Solebant, inquit Valesisus lib. 21 Rerum Francicarum pag. 259, tum, sub prima nempe regum Francorum stirpe, optimates Francorum ad constituendum regem convenire, ac in electi singuli verba jurare, traditaque in manum hasta pro sceptro, excelso solio impositum debito honore venerari.
o Discrepant hic omnia nostra exemplaria a Chesnio & Mabillonio, atque etiam inter se, sed sensus esse videtur hic: Ideo magis cœperunt, regni proceres scilicet, metuere, eo quod Ebroïnus regem, quem ad gloriam patriæ publice debuerat sublimare, penes se, ut nomine ejus regnaret, retinens, malum iis, quibus cupierat, audacter valeret inferre.
p Ita omnia nostra exemplaria & Chesnius; sed Mabillonius legit: Omnes expetunt Hildericum ejus fratrem juniorem, secundum quam lectionem vox juniorem non ad Childericum seu Hildericum, sed ad fratrem debet referri. Videsis num. 92 & 93 Commentarii prævii, quo ad longumdiscussimus, an Theodoricus Childerico, an contra hic illo fuerit junior.
q Childericus Austrasiæ regnum jam ab anno 660 adeptus fuerat, ut num. 115 Commentarii prævii docuimus.
r Celebre hoc cœnobium, quod ad Ordinem S. Benedicti spectat, in comitatu Burgundiæ ad radices montis Vosagi seu Vogesi situm est, distatque, teste Baudrando in Geographia, duabus circiter leucis a Lotharingia & sex ab Alsatia.
s Mabillonius, Chesnius & apographum nostrum Ms. ex Ms. Ultrajectino S. Salvatoris desumptum habent: Tunc quidam, qui in regno videbantur esse primarii, & Hilderico cupiebant placide adulando placere, crinem sui domini temeritatis ausu jusserunt amputare, quæ lectio, ut mihi quidem apparet, propius ad genuinam accedit, quia hoc quorumdam optimatum, de quo in ea sermo est, factum auctor improbat, improbaturusque fuisse non videtur, si tantum, uti lectio nostra insinuat, Childericum a Theodorici cæde retrahendi consilio fuisset patratum. Quod ad ipsum factum pertinet; solebant Francorum e prima stirpe reges prolixam, eamque per humeros diffusam gestare cæsariem, quæ cum eis forte fortuna fuisset detonsa, tamdiu saltem, quamdiu nondum recrevisset, ad regnandum habebantur inhabiles, ac proin hac illos orbare, summam erat facere injuriam. Adi hac de re Bouquetum in Præfatione ad tom. 3 Scriptorum Franciæ a pag. 1 usque ad 4.
t Mabillonius, cui apographum nostrum ex Ms. Ultrajectino S. Salvatoris transcriptum consonat, legit: Sed cum rex ab eo interrogaret, quid de se agere vellet. Qua quidem lectione præstare videtur lectio nostra, sed nescio, an propterea sit magis genuina.
u Situm est hoc celeberrimum notissimumque Ordinis Benedictini e congregatione S. Mauri cœnobium in diœcesi Parisiensi.
x Chesnius legit: Ibique exspectare, &c. quæ tamen lectio melior esse non videtur, quam nostra; imo quoniam Mabillonio omnibusque nostris Mss. exemplaribus dissonat, dubitandum est, an non ab interpolatione Surianæ simili sit nata; Chesniana etenim editio frequenter, ut apparet, interpolata est. Vide Commentarium præviumnum. 47.
y Sunt quidam, qui existimarunt, Theodoricum in monasterio S. Dionysii tunc monachum factum esse, sed, ut recte inquit Valesius lib. 21 Rerum Francicarum pag. 264 & seq., haud dubie falluntur. Nam tantum in eo cœnobio custodiri jussus est, ibique exspectare, dum coma incisa recresceret: quod in monachum, aut monasticæ vitæ professioni destinatum nequaquam convenire nemo nescit. Tum enim monachi, sicut hodieque, tonderi & crinibus capita nudare consueverant.
z Hæc uncis inclusa ex Ms. nostro Broniensi transcripsi, quod in codice & omnibus nostris Mss. apographis aliis & Mabillonio mendosius legerentur.
aa Adi Commentarium prævium num. 127.
bb Ait nempe ad Ephesios cap. 6 ℣. 17: Galeam salutis assumite, & gladium spiritus, quod est verbum Dei.
cc Childericus II Francorum rex, ut Henschenius noster lib. 2 de Tribus Dagobertis pag. 75 docet, in uxorem habuit Bilichildem, seu, ut alii scribunt, Bilihildem, S. Sigeberti Austrasiæ regis filiam. Quapropter, cum Sigebertus, Austrasiæ rex, & Clodoveus II, rex Neustriæ, quemChildericus patrem habuit, Dagoberti I Francorum monarchæ, uti ex cap. 75 & 76 Fredegarii Scholastici intelligitur, filii ac proin fratres exstiterint, consequens est, ut, quemadmodum biographus noster scribit, regina, quam Childericus habebat conjugem, filia sui, id est, Childerici, esset avunculi, quod vocabulum ab auctore, in quo Latini sermonis puritas sæpissime desideratur, pro patruo accipitur; erat autem tunc sacris canonibus prohibitum, ne quis suam consanguineam in uxorem acciperet, extendebaturque ea prohibitio usque ad septimum consanguinitatis gradum, prout liquet ex Gregorii Magni epistola, quæ tom. 5 Conciliorum apud Labbeum & Cossartium inserta exstat, initio seculi VII ad Felicem Messanensem episcopum scripta, ut adeo Childerico Bilihildem, licet etiam cum ea sanguinis propinquiquitatem multo remotiorem, quam habuerit, dumtaxat habuisset, pro uxore habere non liceret, eaque per consequens de causa merito a Leodegario reprehenderetur.
dd Mabillonius & Chesnius, quibus consonat apographum nostrum ex Ms. Ultrajectino S. Salvatorisdescriptum, omisso cupientes, ita legunt: Metuebant enim hi omnes & horum similes in voluptatibus sæculi conversantes, a Dei Homine sua opera destrui, dum &c.
ee De Hectore, deque causa, pro qua hic ad Childericum regem venerat, videsis Commentarium prævium num. 134, 135, 136 & 144.
ff Ex hoc textu, in quo Vulfoaldus, alias Wlfoaldus & Wolfaldus, major-domus Childerici in Neustria regnantis fuisse innuitur, probamus etiam in Commentario prævio num. 113, Leodegarium Childerico, contra ac scribit Ursinus, majorem-domus non fuisse.
gg Mabillonius & Chesnius legunt: Sed ut postea publice patuit, potius pro ambiendis humanis laudibus vel honoribus specie religionis cupidus nimium, quæ lectio præferenda videtur, cum nostra sit nimium mendosa.
hh Pugnat hic anonymus cum Ursino. Vide Commentarium prævium num. 140 & 141.
ii Quæ sint Vigiliæ, ad quas hic dicitur Childericus non venisse, num. 141 Commentarii prævii exponitur.
kk Post hanc vocem apud Mabillonium, quæhic omissa sunt, hæc leguntur: Ut ne hi, qui ad eum convenerant, inconsulte amitterent suam vitam; apud Chesnium vero hæc: Ut ne id, quod contra se fiebat, in consulem verterent, & sic idem consul vitam amitteret.
ll Quomodo hic anonymus cum Ursino pugnare videatur, atque in concordiam revocari queat, videsis Commentarii prævii num. 139.
mm De sententia tunc, & postmodum in Leodegarium a Childerico lata consule Commentarium prævium num. 147, 152, 153 & 154.
nn Actuum Apostolorum cap. 12.
oo De Ermenario, qui Leodegario in episcopatum Augustodunensem proxime successit, judicium nostrum protulimus num. 154 Commentarii prævii.
* al. prudentiæ
* al. ad archidiaconatum
* al. morte
* al. extrusionem
* al. quatinus &
* al. territæ
* al. Justitia &
* al. addit. elevatus
* al. rutilant
* al. quantum quoque
* al. vel laquearia
* al. reddunt
* al. vera
* al. conversatus est
* al. divinis officiis clerum
* al. addit. alimenta
* al. deest pauperes
* al. deest Deus
* al. deest mente
* al. jam
* al. propterea
* al. furore
* al. invenerunt,
* al. pecuniam
* al. deest immensa
* al. deest episcopum
* al. supes
* al. prioris
* al. fuerunt
* al. cumulandum
* al. dum posset eum retinere
* al. Austro & Auster
* al. quorum
* al. evasisset
* al. deest rex
* al. colloqui ei
* al. addit. vero
* al. amputaverant
* al. alii
* al. concessit
* al. juvenili ætate
* al. exquirabant
* al. dicerent illius crimine factum
* al. judicium
* al. At Hildericus
* al. his
* al. virilitatem
* al. senescens
* al. Hictor
* al. gerebat
* al. commendaret
* al. reperiunt
* al. accusatione
* al. ad
* al. reclusus
* al. voluntatem
* al. Sanctæ
* al. celebrabantur
* al. gestans
* al. addit. cum
* al. inter
* al. baptizatorum
* al. deest ad
* al. sacratæ
* al. nam
* al. aliud
* al. addit. se
* al. timebat
* al. subire
* al salutem
* al. sollemnia
* al. Bercharium
* al. addit. vero
* al. deest est
* al. addit. divinitus
* al. deest de
* al. longæ
* al. voluerunt
* al. deest tunc
* al. addit. interim
* al. Luxovio monasterio
* al. deest Sacerdote
* al. redderet
* al. Augustudunam
* al. preces
* al. illius
* al. delectationem
* al. vitæ
* al. ministravit
CAPUT II.
Childericus moritur, magna exsurgit regni perturbatio,
Leodegarius cum Ebroïno egreditur Luxovio, sedi suæ restituitur,
Ebroïnum experitur inimicum, ab Ebroïnianis Augustoduni obsidetur,
capitur, oculis orbatur, fameque necandus Waimiro traditur.
[Mortuo Childerico rege,] In illis igitur diebus adhuc exul in Luxovio residebat Hebroïnus, monachali habitu tonsuratus, simulatam gerens concordiam, quasi dum uterque unam, sed disparem, exilii accepissent sententiam, concordem ducerent vitam. His interim ita gestis, divina non diu distulit ultio suum de Hilderico dare judicium. Nam ejus dissoluta conversatio omnibus increverat optimatibus palatinis. Tunc unus ex eis hoc molestius ferens præ ceteris, dum venationem in silva securus exerceret, eum vulnere mortis percussit a. Ac * priusquam hoc evenisset, dum duces quidam duo, quibus jussum fuerat sanctum Leodegarium adduci de Luxovio, eatenus demorassent, conspiraverat unus eorum minister, ut si Famulum Dei extra Luxovium cerneret, ipsum gladii percussione occideret b. Ut enim * ad hoc perventum fuit, ita cor ejus intolerabilis pavor perfudit, ut non solum dixisse, sed cur etiam de Dei Famulo tam gravia cogitasse *, voce publica confiteretur, & tremens ejus provolutus pedibus, indulgeri sibi ab eo hanc nequitiam deprecatur *.
[21] Igitur cum Hilderici mors subito nuntiata fuisset, [magna oritur regni perturbatio;] tunc hi, qui ob ejus jussionem exilio fuerant condemnati, tamquam verno tempore post hiemem solent de cavernis serpentes venenati procedere, sine metu fuerunt reversi: quorum debacchante furore, surrexit magna turbatio patriæ, ita ut manifeste crederetur adventus imminere Antichristi. Hi vero, qui rectores regionum esse debuerant [surrexere contra alios, & qui pacis fœdera debuerant continere c] odiis se invicem cœperunt lacessere. Et quia * rex tunc non erat stabilitus in culmine, quod unicuique rectum videbatur in propria voluntate, hoc agebat sine formidine disciplinæ. Adeo tunc iram Dei manifestam cognovimus evenisse, ut etiam stella appareret in sidere, quam astrologi vocant cometam d; in cujus ortu asserunt fame, terram turbari, mutationem regum, vel commotionem gentium, & percussionis gladium imminere. Hæc enim omnia manifeste ex * tunc constat evenisse. Sed quia, ut scriptum est, stulti non corriguntur verbis, quanto * minime signis; hi, qui cum malevolo animo redierunt de exilio, quicquid pro suo pertulissent facinore * Leodegarii factionibus hæc se incusant fuisse perpessos.
[22] His diebus Vir Domini a commemoratis ducibus erat ob salvationem detentus, [Sanctus multos habet patronos,] a quibus * de Luxovio fuerat jam eductus. Tunc enim ibidem Famulo suo gratia superna concesserat venerabilem dignitatem, ut in illis locis tam prædicti duces, quam eorum matronæ [simulque ministri, universæque familiæ & vulgus populi ita in ejus conspirassent amore, ut, si necessitas immineret, semetipsos pro eo non dubitarent offerre e.] Cumque illi secum Dei Famulum retinentes *, circa se manentibus potestatibus f aliis nuntiassent, eo quod divinam gratiam super Dei famulum Leodegarium cognovissent, religioso Christianitatis amore jam se eorum auxilio fuerant sociati g, & conspirantes inter se confirmaverunt, ut, dum indisciplinata hujus dominationis erat exorta turbatio, si priusquam Theodericum pariter sublimassent in regnum *, aliquis forsitan sanctum voluisset lædere Leodegarium, eorum protegeretur auxilio.
[23] His enim diebus egressus est de Luxovio etiam Hebroïnus, [hostem cum invidis Ebroïnum;] Juliano similis, qui vitam fictam monachorum tenuit h. Etenim cum ipse tam amicorum quam famulorum stiparetur subito comitatu, prædicti exules ad * ejus expetentes obsequium, malum, quod de sua accusatione confinxerunt, ipsum in caput constituunt, ut ejus auxilio vel consilio, si in Dei Hominem valerent, unanimiter vindicarent. Ipse enim Hebroïnus caput relevavit venenosum, quasi vipera restaurans venena sua, simulans, se esse tunc Theoderici * fidelem & ob hoc ad eum cum sociis quantocius festinare. Cum enim Vir Domini cum sociis supra scriptis eodem festinaret itinere, factum est, quantum nec unius diei itineris spatium, antequam Augustidunum urbem accederent, urgentibus fautoribus, Hebroïnus immemor amicitiæ dudum promissæ, eum ibidem voluit comprehendere, si non * Genesii i metropolis Lugdunensi episcopi consiliis fuisset prohibitus, aut manu valida, qui * cum eo aderant * perterritus: & fictam rursus amicitiam simulans, mixto agmine pariter pervenerunt in urbem.
[24] [Augustoduni summo omnium gaudio excipitur,] Lætatur ecclesia de Pastoris præsentia rediviva k, plateæ ornantur virentibus *, aptant diaconi cereos *, gaudet civitas tota de adventu sui Pontificis post persecutionis procellam. Nec immerito laudum ei exhibebantur excubiæ, qui * præsente Domino, ad coronam properabat martyrii: ibique pro adventu Præsulis delicias paraverunt etiam adversariis: crastina vero die exinde pariter promoventes, ut ad occursum Theoderici * pervenirent uniti. Interim dum isti cœpto itinere pervenissent ad regem, de ipso itinere pœne jam medio Hebroïnus tyrannus eorum deserens comitatum l, ad suos usque pertransiens, clericatum abjicit, ad mulierem, ut canis ad vomitum, post sacrum velamen redit m, & qui in castra * Christi militare non potuit, cum adversariis secularia arma arripuit: & dum derelinquerat fidem & Deum, contra terrenum dominum etiam apertum se prodidit adversarium.
[25] [Ebroinus Theodorico adversarius] Noviente * enim villa n, jam recuperato regno, tunc Theodericus residebat securus: cum repentino superventu Hebroïnus ibi advenisset * cum Austrasiis. Quis enim enumerare plane valeat, quæ tunc fuit direptio de regali thesauro vel ecclesiæ ministerio, quod ob amorem Christianitatis Catholici retro principes devoti in Dominicum contulerant sacrarium? Majorem domus ejus ferunt etiam interfectum o. Ideo perpetravit hoc malum, quia a diabolicis viris invidis armabatur consilium *. Dolebant enim, se abjectos esse per meritum; dum populum universum fideliter cernebant declinasse post Theodericum; eoque jam confirmato in regno & Dei famulo Leodegario cum illius gratia in sua urbe residente, livore invidi torqueri cœperunt iterum p; quia dum justi stabant erecti, ad recuperationem accedere non valebant perversi. Et quia, suadente diabolo, qui eos fide nudaverat, dum veritatis consilium *, jam cæcati, non invenerunt, per quod * destruerent Dei Sanctum, declinant ad majorem interitum per falsitatis commentum, per quod in regno * intulerunt magnum malum & stragem depopulationis in persecutione multorum.
[26] [puerum, quem Chlotharii filium fingit, regem facit;] Denique acceperunt quemdam puerulum, & Lotharii fuisse confinxerunt filium q: hunc in partibus Austri secum levantes in regnum. Qua de re multum collegerunt hostiliter populum, eo quod verisimile * videbatur esse. Cunctorum etenim cum depopulando patriam subjugarent, etiam in nomine sui regis, quem falso fecerunt, præcepta judicibus dabant. Tunc qui eis volens noluit adquiescere, aut jura potestatis amisit, aut si non fuga latitando * discessit, gladii interfectione * deperiit. Quanti enim per hoc calliditatis figmentum, Theodericum tunc defunctum & Hlodoveum, Hlotharii filium esse crediderunt? Erant enim in hoc mendacio primi & quasi rectores palatii Desideratus, cognomine Deddo r, qui in urbe Cabillona quondam habuerat principatum, nec non & ejus collega Bolo s, qui civitatem Valentiam habuerat in dominium: nec enim digni sunt, ut hi * nominentur episcopi, qui magis terrenis desideriis, quam Christo Deo militant, & unde districto Judici reddituri sumus rationem, nihil curant t. Horum talium sacerdotum & similium optimatum Hebroïnus tyrannus usus consilio, adeo usque elevatus & excæcatus est in hoc seculo, quousque impœnitens præcipitatus est in inferno u. Redeamus ad opus cœptum.
[27] In illis diebus his ita gestis, per singula evolutis, postquam Hildericus est interfectus, [mittit, qui Leodegarium capiant;] postquam episcopi vel patricii cum optimatibus de Neustrico vel præsentia Theodorici, in partes redissent Burgundiæ, & jam ipso in regno confirmato, ad propria residerent securi, interim invidi hostem moverunt ex adverso, primoque agere * circa eum quomodo * cum rege Hilderico egisse putabant. Tunc adjunctis sibi consiliariis inimicorum nequissimis sociis, consulere cœpit, quemadmodum eumdem Pontificem destruere potuisset. Ex his enim consiliariis, duo videlicet Deddo & Waimirus ex nomine x, caput effecti malitiæ, dixerunt, se posse eum rapere de civitate, & in eum facere vindictam, ex qua malitia Hebroïni satiata esse deberet *. Gavisus namque Hebroïnus de eorum responso, dedit exercitum copiosum valde, qui festini perrexerunt ad civitatem *.
[28] Vir autem Domini Leodegarius cum ad suam plebem restaurandam resideret in urbe sua, [hic thesauros suos in pauperes] ubi destinatum contra se hostium sensit impulsum, non est passus, ut ultra fugaciter tenderet gressum, sed intrepidus de se Domini expectabat judicium. Cum enim ei * tam familiares quam clerici vel fideles imminerent, ut thesauros, quos sibi ipse contulerat, auferret, & abscederet, quatenus hostes, hoc audito, a perditione civitatis vel illius persecutione desisterent, ille his * nullatenus adquiescens, sed eos continuo in thesaurario * convocans, omnia, quæ ibi addiderat, assignans, talia prosequens verba: “Hæc omnia, quæ cernitis, fratres, quamdiu terrenorum hominum gratiam me voluit gratia Dei habere, ad communem ornatum, prout potui, hic * fideliter contuli. Nunc vero forsitan irati sunt ideo mihi homines terreni, quia Dominus nos vocare dignatur ad gratiam cæli. Ut quid enim hæc hinc auferam, quæ mecum in cælum non tollo *? Ergo si vobis placet, ego eligo consilium, hæc potius dari * in usus pauperum, quam cum turpi sarcina huc illucque oberrare per seculum: & imitemur beatum Laurentium y, qui pro eo, quod dispersit & dedit pauperibus, justitia ejus manet in seculum seculi, & cornu illius exaltatum est in gloria z.”
[29] Statimque jussit custodi discos argenteos cum reliquis vasis quamplurimis foras ejicere, [& ecclesias distribuit, suisque dans pia monita] & argentarios cum malleis adesse, qui minutatim cuncta confringerent, quod * per fidelium dispensationem jussit pauperibus erogari: quæ autem ex his fuerant * ecclesiasticis usibus apta, ecclesiæ addidit ministerio. Monasteria sane tam virorum quam virginum infra urbem vel territorium de eodem argento consolatus est & paupertatem multorum. Quæ fuit tunc vidua, vel orphanitas *, vel omnis in commune paupertas, quæ ibi affuit, quæ de ejus largitate consolationem non habuisset? Vir autem Domini, ut erat plenus spiritu sapientiæ, hæc verba locutus est fratribus: “Ego, fratres, decrevi jam de hoc seculo nihil penitus cogitare, sed magis spiritualem nequitiam, quam terrenum hostem metuere. Terrenus homo si talem a Domino * acceperit potestatem, ut persequatur, comprehendat, prædetur *, incendat, interficiat; hæc nullatenus possumus declinantes effugere & si hic tradimur * de rebus transitoriis ad disciplinam, non desperemus, immo potius gaudeamus in futuro de venia.
[30] [jejunia & preces publicas instituit.] Muniamus ergo virtutibus animam simul & civitatis custodiam, ne inveniant utrique hostes aditum, per quod inferre possint periculum.” Commonens * igitur universum urbis illius populum, cum triduano jejunio, cum signo Crucis & reliquiis Sanctorum murorum circumiens ambitum, per singulos etiam aditus portarum terræ adhærens, Dominum precabatur cum lacrymis, ut, si illum vocabat ad passionem, plebem sibi creditam non permitteret captivari: & ita præstitum est evenisse. Itaque cum ob metum hostium certatim populi undique se recepissent in urbem, & meatus portarum forti obturassent seratu, & super omnia stabilissent in ordine propugnacula, jussit Vir Domini universos ingredi in ecclesiam, cunctorum sibi * postulans indulgentiam, ut, si quempiam illorum, ut adsolet, dum pro zelo rectitudinis increpasset, aut verbo læsisset, ei indulgentiam darent. Sciebat autem Vir Dei iter passionis ingrediens, non prodesse martyrium, ubi, livore deterso, non prius fuerit cor emundatum, vel caritatis lampade illustratum. Nullus fuit tunc ibidem tam ferreum possidens pectus, qui etiamsi fuisset graviter læsus, non omnem malitiam cordis indulsisset devotus.
[31] [hostibus urbem obsidentibus] Post hæc non diu vallatur civitas ab exercitu, eodemque die ab utroque populo fuit fortiter usque ad vesperum dimicatum. Sed cum ab agmine hostium esset civitas obsidione valida circumdata, & die noctuque vociferantes, ut canes, circuirent urbem, perspiciens Vir Domini civitatis imminere periculum, compescuit omnem supermuralem * conflictum & his verbis suum exorare aggressus est populum. “Sinite, quæso, contra hos pugnando confligere. Si mei tantum causa hic * isti advenerunt, de memetipso paratus sum eorum satisfacere voluntati *, eorumque mitigare furorem. Tamen ne inauditi videamur egredi, mittatur unus ex fratribus eos inquirere, qua de causa hanc obsident civitatem.” Cum subito hi Meroaldo abbati aa per muri repugnaculum * parassent descensum, qui perveniens ad Deddonem, ait ei: Si hæc nostra commiserunt facinora, peto, ut interim euangelicam recorderis sententiam, ubi Dominus dixit: “Si non dimiseritis * hominibus peccata eorum, nec Pater vester cælestis dimittet vobis peccata vestra bb.” Et illud: “In quo enim judicio judicaveritis, judicabimini cc:” simulque imprecans *, ut hostem compesceret, & redemptionem, quam volebat, acciperet.
[32] [& unum ipsum sibi tradi volentibus] Sed quia jam tamquam lapidis duritia, sicut quondam rex Æpyptius dd, obduraverat cor, ad verba divina nullatenus potuit emolliri, comminansque, non se ab impugnatione civitatis discedere, quoadusque Leodegarium valeret comprehendere & sui furoris vesanum desiderium * satisfacere; nisi Lodoveo, quem falso regem fecerant, promitteret fidem ee: hæc enim erat simulata occasio ff, quoniam * omnes cum sacramento Theodericum asserebant esse * defunctum. Auditis itaque Vir Domini his verbis, hæc dedit illis responsa: “Hoc vobis notum sit omnibus tam amicis & fratribus, quam inimicis & hostibus; quia quousque me Deus in hac vita jusserit superesse, non mutabor a fide, quam Theoderico promisi coram Domino conservare: corpus meum decrevi potius in morte * offerre, quam animam pro infidelitate turpiter denudare.” Hostes vero, his auditis responsis, cum telorum jaculis & cum incendio festinanter undique insistebant irrumpere murum civitatis *.
[33] Ipse vero universis fratribus valedicens, Panis & Vini participatione communicans, [sponte Sanctus se sistit; excæcatur;] eorumque dubia corda confirmans, suam eis, ut Christus *, memoriam passionis commendans, ad portarum aditus perrexit intrepidus, apertisque claustris sponte se obtulit pro inimicis *. Adversarii vero gavisi, tamquam ovem innocuam ipsum, ut lupi, susceperunt in prædam. Qui exclamans, fertur dixisse: “Gratias ago omnipotenti Redemptori *, qui me dignatus est hodie glorificare.” Illi vero iniquissimæ pœnæ excogitantes commentum, primo ab ejus capite lumen evellitur * oculorum, in qua evulsione ultra humanam naturam incisionem ferri visus est tolerasse. Testes enim sunt multi illustres viri, qui aderant in præsenti: quia nec vinculum in manibus est passus imponere, nec gemitus processit ex ore, dum ejus oculi fuerunt abstracti a capite, nisi glorificans Dominum semper,, modulamina studuit canere psalmorum.
[34] Inter ceteros dux quidem erat Campaniæ, Waimirus vocatus nomine, [& Waimiro custodiendus traditur,] qui ad hoc malum perpetrandum a finibus Austri venerat cum Deddone: hi duo cuidam Boboni gg, qui nuper cum anathemate fuerat de episcopatu Valentinæ urbis dejectus, Augustidunum assignaverunt in dominium, immo potius ad devastandum. Cives vero oppressi receperunt adversarium, quia jam amiserant Pastorem suum, per cujus dispensationem pœne omne præsidium asportaverunt ecclesiæ. Nam pro civitatis redemptione, occasione recepta *, in quinque millibus solidorum fuit ecclesiæ argentum distractum præter exspolia * civium. Et quamquam ecclesia pertulisset de transitoriis rebus dispendium, nullum exinde permisit Dominus abduci captivum hh. Igitur cum hostes lætarentur, diviserunt * spolia, & suprascripto Waimiro Dei Hominem tradiderunt in custodiam: qui cum eodem exercitu festinus * repedavit ad patriam ii.
[35] Desideratus vero, cognomine Deddo, una cum Bobone & cum Adalrico duce kk, [ac fame necandus;] quem ipsi volebant patritium esse provinciæ subjugandæ *, perrexerunt usque ad Lugdunum ll, ut ita exinde abducerent Genesium, sicut de Augustiduno dudum expulerant Leodegarium y. Sed manu valida populi, undique collecti, urbem hanc maximam, Deo præsule, non permiserunt inrumpere. Hi vero, qui Dei famulum duxerant * Leodegarium, ut nuntiaverunt Hebroïno, quod fuerat factum [in silvarum secreta eum jubet retrudi, & de ejus morte, quasi necatum * in aquis, fabulam mendacem confingere *, etiam tumulum sepulturæ ejus constituere * jussit donec ipsum longæ famis inedia consumeret mm.] Quod qui audire potuit aut videre, verum credidit esse nn. Sed, qui Heliam per corvum pavit in Heremum * nec suum ibi deseruit famulum.
[36] Etenim post longam, quam Dei Martyr pertulit, [sed ille ad frugem convertitur.] famis inediam, reminiscens Waimirus, humanam in eo naturam non aliter posse ita durare, nisi eum Christi gratia sustentaret, in domum suam eum jubet perduci *. Dura etenim viscera pietate cœperunt emolliri. Cum enim in familiari colloquio ei fuisset assuetus, ita feritatem illius in parvo temporis tractu * edomuit, & tam ipsum, quam conjugem ad Dei timorem convertit oo, ut argentum ecclesiæ, quod nuper pro redemptione civitatis Augustiduni receperat, ei devotus offerret, & quicquid exinde facere decrevisset pp, concederet. Quod Vir Dei acceptum per quemdam fidelem abbatem, nomine Bertonem qq, ad prædictam dirigens urbem, ipsumque juxta Apostolum rr ad domesticos fidei dividens, voluntatem ejus opere caritatis fideliter adimplevit.
ANNOTATA.
a Annum, imo etiam fere mensem, quo Childericusfuit occisus, § octavo Commentarii prævii determinavimus, quem propterea studiosus lector consulat. Childericus non solus, sed cum uxore sua Bilihilde fuit necatus. De infelici hoc eventu ejusque occasione primus Fredegarii continuator a Theodorico Ruinartio anno 1699 cum aliis nonnullis operibus iterum editus, annotationibusque illustratus cap. 95 hæc commemorat: Erat enim ipse Childericus rex levis atque citatus nimis, gentem Francorum in seditionem mittens, & in scandalum ac derisum; donec odium non modicum inter ipsos crevit usque ad scandalum & ruinam. Quo ingravescente, unum Francum nobilem, nomine Bodilonem, ad stipitem tensum eædere contra legem præcepit. Videntes hæc Franci, in ira magna commoti, Ingolbertus videlicet & Amalbertus, vel reliqui majoresnatu Francorum, seditionem contra ipsum Childericum concitaverunt. Memoratus Bodilo supra eum cum reliquis quamplurimis surrexit insidiaturis, & regem in Lauchonia silva, una cum regina ejus prægnante, nomine Bilihilde, quod dici dolor est, interfecit. Eadem leguntur in Gestis Regum Francorum cap. 45 apud Chesnium tom. 1 Scriptorum pag. 717. Silvam, in qua verbis recitatis Childericus cum uxore sua Bilihilde occisus dicitur, eam esse putant, inquit laudatus Ruinartius in Annotationibus, quæ inter Calam, villam tunc regiam, & S. Dionysii oppidum interjacet; hodie Liberiacensis silva dicitur, vulgo la foret de Livry, aut certe Bungiacensis, de Bondi.
b Auctoris sensum hic nonnihil obscurum num. 155 Commentarii prævii vide expositum.
c Hæc uncis inclusa apud Mabillonium omissa sunt.
d Verba, quibus auctor cometam apparuisse, hic narrat, non modicam difficultatem pariunt; Etenim, spectato contextu, significare videntur, id evenisse, vel ante, vel certe non diu post Childerici regis obitum; cum autem hunc secundum receptissimam hodie chronologiam anno Christi 673 affixerimus, consequens est, ut cometa, de quo auctor loquitur, vel ipso anno 673 vel certe non diu admodum post apparuerit. Verum de cometa, qui anno 673 vel certe non diu admodum post apparuerit, antiqui non meminerunt historici, ut adeo ab anonymo nostro designari videatur cometa, qui juxta Bedam in Historia gentis Anglorum lib. 4 cap. 12, aliosque multos scriptores (vide Pagium in Criticis ad annum 677 num. 9) per tres continuos menses ab Augusto inceptos anno 677 apparuit; quod si autem hic cometes ab anonymo nostro vere designetur, debet, uti ex mox dictis est consequens, serius, quam anno 673, Childerici Francorum regis mors collocari, ruitque proinde chronotaxis, juxta quam Childericum anno illo vita functum esse, adstruximus. Pagius in Criticis hanc pariter difficultatem animadvertit, hincque est haud dubie, cur verba, quibus anonymus cometam apparuisse, narrat, ad annum 673 num. 8 & 9 ita excipiat: Loquitur procul dubio anonymus (Vitæ scilicet S. Leodegarii biographus) de iride, quam anno DCLXXI num. III ostendimus mense Martio currentis anni (673) visam esse. Eodem enim tempore cometam, aliaque signa in cælo apparuisse Theophanes indicat, cum scribat: “Hoc anno iris in cælo conspecta carni omni tremorem incussit mense Martio Dystro: adeo ut omnes rerum universarum consummationem advenisse prædicarent, ὃτι συντέλεια ἐστίν.” Christus vero in Evangelio nos docet, multa signa cælestia, non vero unum, finem mundi præcessura. Theophanes tamen de sola iride loquitur, sicuti & illi, qui eum exscripsere, quia ea magis Orientales terruit; & scriptor Vitæ sancti Leodegarii (anonymus nempe vetustior) de solo cometa, intentus scilicet conversioni rerum, quæ post Childerici interitum in Gallia contigit, juxta illud Lucani lib. 1. 115 mutans regna cometes. Certe signa cælestia in omnibus climatis non eodem modo semper apparent, & iris inter fatalia aliquando reputatur, eamque alia quandoque comitantur, ut testatur Gregorius Turonensis lib. 6 cap. 44 anno IX Childeberti Francorum regis, Christi scilicet DXLIV, in Gallia contigisse. “Hoc anno, inquit, multa prodigia apparuerunt in Galliis, vastationesque multæ fuerunt in populo. Nam mense Januario rosæ visæ sunt: circa solem quoque circulus magnus apparuit diversis coloribus mixtus, ut solet in illo cœlestis iris ambitu, pluvia discedente, monstrari.” Ita hactenus Pagius, contendens scilicet, cometam, qui ab anonymo hic memoratur, diversum esse a cometa, qui, utidocet, anno Christi DCLXXVII a mense Augusto per tres menses orbe toto spectatus est. Et vero si reipsa quis cometa, uti anonymus tradit, vel ante vel paulo post mortem Childerici apparuit, diversum hunc esse oportet a cometa anni 677, cum Childericus anno 673, quemadmodum § VIII Commentarii prævii ex communi eruditorum opinione docuimus, e vivis excesserit. Opponi quidem hic potest, quod apud alios quoscumque seculi septimi & octavi scriptores de cometa, qui diversus sit a cometa anni 677, quique vel ante vel paulo post mortem Childerici apparuerit, altissimum sit ubique silentium; verum silentii hujus causa esse potest, quod cometa ille paucioribus orbis terrarum locis fuerit spectatus, minusque proinde celebris, litterisque ad posterorum memoriam mandari dignus exstiterit.
e Loco eorum, quæ hic uncis includuntur, habet Mabillonius: Simulque ministri universæque familiæ nec non & vulgus populi ita imminerent, ut semetipsos pro eo non dubitarent offerre; quæ lectio videtur notabiliter corrupta.
f Id est, optimatibus seu principibus.
g Mabillonius legit: Ita in ejus auxilium fuerunt sociati; quæ lectio, ut apparet, præferenda est.
h Loquitur hic scriptor de Juliano imperatore, cognomento Apostata, qui mortis vitandæ causa monachum aliquamdiu simulavit, ut Theophanes, aliique Græcorum historici testantur.
i De S. Genesio, urbis Lugdunensis episcopo, cui post in Opere nostro locus erit, in Vita S. Bathildis hæc leguntur: Eum (Genesium scilicet Clodoveus II Francorum rex) suum fidelem famulum dedit reginæ (Bathildi) adjutorium: per ejus manus ministrans ipsa sacerdotibus & pauperibus, pascebat egenos & induebat vestibus nudos, studioseque sepelire ordinabat mortuos, dirigens per ipsum ad cœnobia virorum ac virginum auri & argenti largissima munera. Postea hic, ut in eadem Vita legitur, Christo jubente, Lugduno Galliæ ordinatus est episcopus. At, inquiunt Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 4 col. 47, quo anno non omnino certum. Cointius nihilominus in Annalibus ecclesiasticis Francorum S. Genesium ad sedemLugdunensem anno 658 promotum affirmat, ut adeo S. Genesius, cum laudatus Cointius si non verum, saltem vero proximum, quo id accidit, annum assignet, jam annis fere quindecim Lugdunensem rexisset ecclesiam, quando cum S. Leodegario post cædem Childerici ad Theodoricum, Francorum regem, ut eum solitis cæremoniis cum ceteris regni optimatibus regem constitueret, properavit.
k Mabillonius legit: Lætatur civitas & omnis ecclesia de Pastoris præsentia rediviva.
l Ursinus Ebroïni fugam refert ad noctem, quæ proxime secuta est diem, quo cum Leodegario aliisque Burgundiæ optimatibus Augustodunum advenerat; verum hic anonymo, qui Ebroïni fugam ad diem, qui noctem illam subsecutus est, refert, adstipulandum est, ut num. 164 Commentarii prævii docuimus.
m Ex his verbis intelligitur, uxorem Ebroïni, cui, ut Vita S. Drausii num. 273 Commentarii prævii laudata docet, Leutrudi nomen erat, monacham etiam induisse: id autem verosimiliter fecerit eo ipso tempore, quo Ebroïnus Luxovium relegatus, monachum induere fuerat compulsus.Leutrudis, Ebroïni uxor, in Vita S. Drausii, Suessionensis episcopi, impense laudatur; quapropter hæc, licet sacrum velum, quod procul dubio, inquit Mabillonius Seculo 2 Benedictino in Annotatis ad Vitam S. Leodegarii pag 686, in parthenone S. Mariæ Suessionensi a se exstructo, tonso Ebroïno, acceperat, ad maritum suum rediens, ut anonymus noster vetustior hic indicat, postea posuerit, apostasiæ tamen rea a S. Drausii biographo habita forte non fuerit. Ab apostasiæ crimine Ebroïnum vindicare Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum conatur, meritoque hunc scriptorem id facere num. 266 & 267 Commentarii prævii asserui; quod si autem ab hoc crimine vindicari debeat Ebroïnus, debet indubie & Leutrudis; ast ea ignominiæ labes neque ab hac, neque ab illo removeri posse videtur, si, priusquam habitum monasticum deponerent, solemnia religionis vota jam emiserant. Etenim hæc, etiamsi ex metu, ut loquuntur theologi, ab extrinseco etiam, ita tamen ut directe non extorqueantur, incusso fuerint emissa, pro validis debent haberi, ac proin si Ebroïnus & Leutrudis, cum solemnia religionis vota mortis vitandæ causa jam emisissent, ad seculum sint reversi, apostasiæ crimine vacasse non videntur.
n Mabillonius lib. 4 de re Diplomatica pag. 304 de Noviento seu Novigento villa, in qua Theodoricus regno restitutus resedisse hic dicitur, hæc commemorat: Novigentum est in pago Laudunensi, villa, ut quidam volunt, olim regia, sub Codiciaco posita, Nogent sous Couci, in qua, jam recuperato regno, Theodericus residebat securus, cum repentino superventu Ebroïnus cum Austrasiis affuit, qui protinus regem inde ad flumen Isaram, mox Basiu palatium, ac tandem Crisciacum fugere, ibique imperata (vide tamen hac de re Commentarii prævii num. 170) facere coëgit. Erectum postea est Novigenti Ordinis nostri monasterium, cui sæculo XII ineunte præfuit Guibertus abbas, vitæ integritate, scriptisque suis clarissimus.
o Erat hic Leudesius, Erchinoaldi, quondam majoris-domus, filius. Vide Commentarium prævium num. 168 & seq.
p Mabillonius aliter legit: Dolebant enim, se abjectos esse per meritum, dum populum universum fideliter cernebant declinare post Theodoricum, eumque jam confirmatum in regno, & Dei famulum Leodegarium cum illius gratia in sua urbe residentem; livore invidiaque uri cœperunt iterum. At utra genuina sit lectio, pro certo nequeo edicere.
q Cum Ebroïnus, ejusque asseclæ, uti hic narratur, Clothario III, Francorum regi, vita functo, filium supponere, hujusque vere esse patrem Clotharium, multis persuadere potuerint, consequens est, ut Clotharius, qui, moriente Clodoveo II patre suo, vix quartum ætatis annum expleverat, annos non tantum quatuor, uti in Gestis regum Francorum cap. 45, & in Chronico Fredegarii continuato cap. 93 legitur; sed quatuordecim regnasse, uti nunc apud omnes omnino eruditos in confesso est, nec forte repugnant laudata regum Francorum Gesta, Chronicique Fredegariani continuati Scriptor, cum de annis forte, quibus Clotharius monarchiam tenuit, tantummodo loquantur. Videsis Commentarium prævium num. 115.
r Desideratus, cognomine Deddo, seu, ut alibi scriptum reperitur, Diddo vel Dido, a Galliæ Christianæ auctæ Scriptoribus tom. 4 col. 873inter episcopos Cabilonenses ordine decimus quartus recensetur. Hic ob crimina exauctoratus, atque sede sua expulsus, Ebroïno adhæsit, eique ad vexandum Leodegarium, uti anonymus infra declarat, sese ministrum præbuit. Verum, inquiunt loco citato laudati Galliæ Christianæ auctæ Scriptores, non diu tantam nequitiam pati potuit æquissimum Dei judicium. Ebroïno, nescio qua ratione, exosus factus est Dido: unde cum coacta fuisset synodus, de qua § XV egimus, in quadam villa regia, inquit anonymus, ibi inter ceteros Dido de suo episcopatu expulsus est, & pœnæ traditus, ab ipsa synodo condemnatus, CALVARIA ACCEPTA IN CAPITE, ET SEGREGATUS A SANCTA CONGREGATIONE. Deinde in exilium missus, ac tandem pœna capitis exsolvit quidquid in sanctum Leodegarium peccaverat.
s Bolo, qui hic inter Ebroïni asseclas numeratur, in Ms. nostro Broniensi, quod a Petro Francisco Chiffletio Majores nostri transmissum accepere, Bobo vocatur, & in editione Mabilloniana Abbo. Verum sive Bolo, sive Bobo aut etiam Abbo melior sit lectio, fuit is, qui per nomen illud designatur, urbis Valentinæ episcopus, eoque paulo ante, uti infra num. 34 anonymus docet, excommunicato atque exauctorato, ad vexandum Leodegarium etiam usus est Ebroïnus.
t Mabillonius legit: Nec enim digni sunt, ut hi nominentur episcopi, qui magis terrenis desideriis vel lucris temporalibus augenda pecunia vigilant, dum de animabus sibi commissis, unde districto judici reddituri sunt rationem, nil curant.
u Ebroïnum æternis inferorum pœnis a Deo esse addictum, hic asserit auctor; qua de re quale sit nostrum judicium, videsis Commentarii prævii num. 275.
x Fuit hic dux, id est, præfectus seu gubernator Campaniæ, creatusque ab Ebroïno, quod in vexando Leodegario operam suam etiam locasset, urbis Tricassinæ episcopus, postea illius indignationem odiumque incurrit, fuitque, eodem Ebroïno agente, multifariam punitus, tandemque etiam suspendio necatus.
y Sermo hic est de celeberrimo illo martyre Laurentio, de quo ad diem X Augusti, quo ejus memoria in Ecclesia solemnis habetur, apud nos actumest.
z Alluditur hic haud dubie ad S. Laurentii factum, quo hic, antequam martyrio coronaretur, Ecclesiæ thesauros in pauperes erogasse, in Actis propriis in tomum nostrum 2 Augusti pag. 518 & seq. ex Adonis Martyrologio illatis num. 1, 2 & 4 legitur.
aa Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 4 col. 449 dubitant, cujus monasterii Meroaldus, qui hic memoratur, abbas exstiterit; quæ de re videsis Commentarium prævium num. 183 & duobus seqq.
bb Ita fere Matthæi 6, ℣. 15.
cc Apud eumdem cap. 7, ℣. 2.
dd Pharao scilicet, qui post varias plagas a Deo sibi ministerio Moysis & Aaronis inflictas filios Israel ex Ægypto liberos noluit dimittere, eosque fugientes insecutus cum exercitu in mari Rubro miserrime periit.
ee Consequens hinc est, Ebroïnum, Luxovio egressum, in præfecturam palatii restitutum nondum fuisse, cum Augustodunum ab Ebroïnianis obsideretur. Adi Commentarium prævium num. 177.
ff Quid per simulatam occasionem verosimiliterhic intelligendum sit, num. 186 Commentarii prævii docuimus.
gg De Waimiro, Diddone & Bobbone vide, quæ dicta sunt supra ad litteras r, s & x.
hh Hoc S. Leodegarii precibus debuerunt Augustodunenses verosimillime referre acceptum. Vide Commentarii prævii num. 191.
ii Quænam regio per patriam, ad quam Waimirus cum Leodegario in custodiam suam tradito festinasse hic dicitur, verosimiliter debeat intelligi, num. 191 Commentarii prævii definitum invenies.
kk Apud historicos nihil inveni, quod ad Adalricum ducem, cujus hic fit mentio, referendum putem.
ll Mabillonius, cui Ms. nostrum ex Ms. Ultrajectino S. Salvatoris transumptum consonat, ita legit: Desideratus vero, cognomine Diddo, una cum Bobone & cum Adalrico duce, quem ipsi volebant patricium esse provinciæ, ad patriciatum subjugandum perrexerunt usque ad Lugdunum.
mm Hæc uncis inclusa, quorum sensus nonnihil obscurus est, num. 23 Commentarii prævii vide exposita.
nn Mabillonius Seculo 2 Benedictino pag. 689 in Annotatis ad Vitam S. Leodegarii putat, hic nostrum biographum seipsum designare; sed an recte, videsis Commentarii prævii num. 23.
oo Et tamen hic scriptor de Waimiro num. 45 ita scribit: Waimirum … morte turpissima (ut decebat justi proditorem) condemnatum, transmisit (Ebroïnus scilicet) ad tartarum.
pp Mabillonius legit: Ut faceret, quidquid exinde facere decrevisset.
qq Mabillonius legit Berto; utra autem præstet lectio, ignoro, uti etiam cujus monasterii Betto seu Bertho abbas exstiterit. Vide Commentarium præviunt num. 192.
rr Hic ad Galat. 6, ℣. 10 ait: Ergo dum tempus habemus, operemur bonum ad omnes, maxime autem ad domesticos fidei.
* al. igitur
* al. autem
* al. cogitasset
* al. deprecaretur
* al. dum
* al. deest ex
* al. quantum
* al. propter sua facinora
* al. addit. nuper
* al. qui retinebant
* al. in regno,
* al. deest ad
* al. addit. regis
* al nisi
* al. quæ
* al. aderat
* al. virentiis
* al. addit. clerici tripudiant cum Antiphonis
* al. quia
* al. addit. regis Fran.
* al. quia in castris
* al. Noviento & Novientem
* al. venit
* al. invido consilio
* al. consilio
* al. quos
* al. regnum
* al. addit. cunctis
* al. latenter
* al. internecione
* al. addit. urbium
* al. deest agere
* al. cum quo regem Childericum
* al. esset satiata
* al. addit. Augustidunum
* al. deest ei
* al. hæc
* al. thesauros
* al. huc
* al. tollam
* al. dare
* al. quæ
* al. fuerunt
* al. orphana
* al. Deo
* al. perdat
* al. trudimur
* al. commovens
* al. simul & insimul
* al. super murale
* al. huc
* al. voluntatem
* al. repagulum
* al. remiseritis
* al. deprecans
* al. vesano desiderio
* al quia
* al. fuisse
* al. mortem
* al. inrumpere civitatem
* al. addit. discipulis
* al pro civibus inimicis
* al. Deo
* al. evulserunt
* al. reperta
* al. spolia
* al. lætanter divisissent
* al. deest festinus
* al. deest subjugandæ
* al. duxerunt
* al. enecati
* al. confingi
* al. constitui
* al eremo
* al. perducere
* al. in parvo tempore prostram
CAPUT III.
Leodegarius & Gerinus ad aulam arcessuntur: hic Ebroïni
majoratui-domus restituti imperio occiditur; ille dire mutilatus ad
longiores cruciatus servatur, lingua abscissa, loquitur, multos
convertit, ad concilium vocatur, dignitate privatur, tandemque necatur.
[Ebroïnus inita apud Theodoricum gratia, fit major-domus] Igitur cum, ut supra dictum est, suum facinus diutius Hebroïnus perditus occultare non posset, de rege, quem falso fecit, declinat ingenium a, ut in Theoderici rediret palatium. Quorumdam factione suscipitur, & iterum subito major-domus palatii efficitur. Sed cum eum alii gaudentes, alii timentes, in culmine sublimassent honoris, continuo tale dedit edictum, ut, siquis quid cuiquam in turbatione, quæ fuerat, vel intulisset dispendium vel prædam, nulli ex hoc generaretur calumnia b. Hæc fuit occasio, ut non redderet exspolium, quod ministri sui ei contulerant de prædatione multorum c. Cum enim * tumere in rediviva cœpisset superbia, dolens ac metuens, ne superstites haberet æmulos, quorum parentibus intulerat malum: jam enim jura potestatis adeptus, duplicavit malitiam cum invidia.
[38] Nam priores optimates cœpit instanter persequi, [& sævit tum in alios] & quoscumque priorum optimatum comprehendere valuit, gladii interfectione prostravit, aut ad gentes extraneas, ablatis facultatibus, effugavit d. Sane feminarum nobilium monasteria destruens, earumque religionum * primarias in exsilium dirigens: & quia margaritarum ornamenta conculcandi acceperat potestatem, ideo sine ulla miseratione, ut porcus, non timuit thesaurorum ornamenta conculcando inrumpere Christi. Et quoniam non valebat respicere cælum, ideo cor ejus in terrenæ cupiditatis luto ultra modum fuit defixum. Etenim cum Hebroïnus crudelis de supra dictis rebus suum satiasset furorem, rursum occasiones cœpit exquirere, ut blasphemiam suæ crudelitatis valeret ab oculis humanis auferre.
[39] [tum in Sanctos nostros, Gerinum] Tunc Hilderici mortem simulabat, se velle vindicare, cum nullus eum prior, quam ipse, voluisset interire e; (publice enim aliter, quem odisset, non audebat persequi) jusserunt principes, una cum Germano sanctum Leodegarium ex monasterio, in quo tenebatur absconditus f, egredi, & in præsentia regis adsistere. Qui dixit ad Hebroïnum *: Dum superare cupis omnes habitatores in tota Francia, tuam potius aufers, quam indignus suscepisti, gloriam. Hæc * audiens Hebroïnus nequissimus, furore magno repletus, jussit ministris Gerinum * abstrahi & a Germano separari, ut separatim viderentur puniri, ne simul eis delectarentur * talia verba fari. Cum autem duceretur, beatus Leodegarius eum alloquitur, dicens: Æquo animo esto, Frater carissime; quoniam oportet, nos hæc pati: quia non sunt condignæ passiones hujus temporis ad futuram gloriam, quæ revelabitur in nobis. Peccata etenim nostra multa sunt; sed misericordia Omnipotentis supereminens magna, quæ * ad abluenda delicta se laudantium semper est parata. Hæc ad tempus patimur, quia morti debitores sumus: sed illa nos exspectat vita, si patienter ferimus * pœnam, ubi sine fine lætabimur in cælesti gloria.
[40] [occidi jubet, Leodegarium dire mutilatum & tortum] Tunc ministri ad stipitem ligatum Gerinum lapidibus obruere cœperunt; ille vero deprecabatur Dominum, dicens: Domine Jesu bone, qui non venisti vocare justos sed peccatores, suscipe spiritum servi tui, ut, qui dignatus es similitudine martyrum * lapidibus vitam istam mortalem auferre, jubeas clementissime veniam scelerum meorum tribuere. Hæc dicens, orando ultimum efflavit spiritum. Beatus itaque Leodegarius cupiebat cum Germano vitam finire, ut simul mererentur futuram ac beatam participare gloriam: sed Hebroïnos tyrannus differre volens eum * exitum, ut per pœnas longe dilatas sibi * præpararet æternas, & ne coronam acciperet martyrii, quin potius careret præmiis gloriæ sempiternæ, tunc jussit, eum nudis gressibus per quamdam piscinam transduci, in qua erant petræ, quasi clavi incidentes acuti *: quam ob rem labia ejus & faciem concavo crudeliter jussit incidi ferro, nec non & linguæ plectrum ferro secante auferre *: ut dum oculi ablati, pedes jam forati, lingua ac labia incisa essent, & dum sibi cerneret omnem felicitatem membrorum ablatam, corporumque * pariter vires undique paruissent necatæ; dum nec oculis cernere viam, nec pedibus incedere callem, nec linguæ officia dantem laudare quiverit Creatorem, ac per hoc cederet blasphemiæ * desperans, auferendo * salutem, quam * laudando cælitus adipisci meruisset ingentem g.
[41] [ad longiores cruciatus servari.] Sed, qui absque vocibus cordis auditor Deus magis optat * cor contritum quam elatione superbum *, suscipit vocem tacentis magis quam elatas voces loquentium, non postulat sibi auxilium vocis, sed humilitatem cordis. Nam cum se cognovisset, præsidium omne amisisse humanum, totis viribus petiit sibi adesse divinum; nam quantum impietas humana revocare cupit ab alto, tantum pietas * fociare fecit eum in cælo. Sanctum itaque Leodegarium diutius ad vindictam servaverunt vivum & turpiter denudatum per platearum palustria jusserunt pertrahi nudum, eumque ad vindictam quasi deformatum tradiderunt viro, nomine Waningo h, ut sub ejus gravi dominio emitteret cruciatus spiritum: cui & ait iniquus Hebroïnus: Accipe, inquit, Leodegarium, quem aliquando vidisti virum superbum, & constitue sub arta custodia; erit enim tempus suæ vocationis recipiens *, quod meritus est a suis inimicis: cum enim longe esset ejus hospitium, sanctum Dei Martyrem imposuerunt in * vile jumentum. Et ut cognovit, ita esse impletum, arripuit hunc psalmi versiculum. Ut jumentum, inquit, factus sum apud te, & ego semper tecum i. Et cum labia non haberet neque linguam, silere laudes Dei non potuit mens devota, sed quas voces valuit, insonuit de cordis arcano.
[42] Cumque omnes eum sic cernerent graviter cruentatum, [Sanctus lingua privatus loquitur,] crediderunt, ut ob hoc emittere deberet spiritum. Etenim dum unus e fratribus nostris abba, nomine Winebertus k, ad prædictum hospitium a longe secutus fuisset post eum, imprecans custodibus, ut latenter eum ad ipsum accedere non negarent; ut tandem obtinuit, repperit eum l jacentem in stramine opertum de vetusto panno tentorii, tenui spiritu palpitantem: & dum illum ad præsens crederet expirare, insperatum invenit miraculum. Nam inter sputamina sanguinum incisa lingua sine labiis solitum reddere cœpit eloquium. Et quia desectio labiorum ordines nudaverat dentium, tamen ab intro affluitate sonituum reddiderunt eloquium m. Tunc is, qui ejus funeri excubias venerat exhibere ad transitum, cœpit flere præ gaudio, & concito gradu Hermenario episcopo n nuntiat factum. Ipse quoque audiens, Waningum * postulat aditum ad Dei Martyrem accedendi o. Cumque etiam * merito ei fuisset concessum (omnes enim, ut leonem iratum metuebant sævum tyrannum p) vulnera etiam studuit diligenter curare, & arte, qua valuit, potu ciboque reficere, vestemque, quam habuit, meliorem induere. Non enim jam ut terreno homini, sed ut translato Martyri reverentem impertivit * honorem, qua de re non solum de præteritis, verum etiam benedictionem ab eo promeruit * de futuris.
[43] Postquam enim Waningus eum perduxit ad propria, [præcisa membra recuperat; multos convertit,] Dei comitante gratia, cœperunt velocius ejus contra naturam recrescere labia una cum lingua, nec non & verba ultra solitum ab ejus ore indesinenter effluere q. Cum hoc miraculum cognovisset Waningus, non obturat * animum ei impendere malum, ut a tyranno fuerat jussum; sed versa vice, jam Dei Martyrem cognoscens, eum acceptum ad suum perduxit cœnobium, quod vocatur Fiscamnum r ubi erat congregatio sanctimonialium * ac virginum, quibus præerat Hildomarca famula Christi s, in quo multis diebus conversans habitator stetit t sub custodia. Nam & lingua præcisa solitum recepit officium, & magnum doctrinæ suæ semen ostendit in populo: quandoque inter virginum accedere contigerat catervam, tantum, ut fertur, dulcia sua fulgebant eloquia, ut mirarentur quicumque audientes, quanta Dei * operaretur clementia, & conversi a pravis operibus, velociter peterent pœnitentiæ fructum. Ubi, dum intra parvum spatium oris, faciei vel linguæ recepisset officium u, eo quod oblatus fuerat ipse, jam * quotidianum immolare studuit sacrificium; ut dum intrinsecus eum lux spiritualis impleverat, de corporeis oculis nil curaret. Nam diebus ac noctibus in Dei cultura * pervigil astabat, ut vel paululum ad necessaria corporis vix aliquando ab ecclesia procederet, ut vel quippiam somni ciborumque perceptionem * capere potuisset.
[44] [condolet inimicis, quorum plures] Igitur cum post tot flagella, ut decebat Martyrem, fideles populi ei famulatum exhiberent venerabilem; quia non potest sub modio lucerna abscondi x, manifeste hanc Omnipotens declaravit omnibus. Cœpit de adversariis ejus ulcisci y. Nam dum per biennium fere z ibidem in Dei laudibus resedisset, ut * eos illi nuntiaverunt interfectos, aut pro infidelitatis causa * in regionibus alios effugatos; ille * graviter deflens, non de ultione est gavisus, sed, cur sine pœnitentia eos comprehenderit mortis occasus, ingemiscebat. Eodem tempore vir gloriosus Theodericus rex & idem Hebroïnus synodum aa convocaverunt, & ad quamdam villam regiam bb venientes, multam episcoporum turbam adesse fecerunt: ibique inter ceteros Deddo (qui sanctum virum Leodegarium cum Waimiro expulit de episcopatu, & pœnæ tradidit) condemnatus ab ipsa synodo pœnam calvariæ cc accepit in capite, expulsus & segregatus a sancta congregatione dd; deinde exilio condemnatus, morteque secuta, pœna capitis digessit *, quidquid doloris * in sancto Viro exercuit.
[45] [puniuntur: instigante Ebroïno,] Alii vero episcopi tunc a rege per Hebroïnum in ipsa synodo pœnam similem sortiti, perpetuo exilio sunt deportati. [Waimirus * etenim, qui ad supradictum Famulum Dei capiendum & ad implenda Hebroïni dicta socius perniciei extiterat, posteaquam ab ipso Hebroïno, eo quod in ejus ultione consenserat, episcopatus gradu dolo fuerat sublimatus, post paululum intervallo interposito in offensam incidens, Dei, ut opinamur, nutu multis flagellis obtritus est: nempe, ut fertur, laqueo suspensum ac morte turpissima, ut decebat Justi proditorem, condemnatum transmisit ad tartarum ee.] Adhuc enim vir Dei Leodegarius in eodem monasterio sanctimonialium, in quo ad custodiendum positus fuerat, commorabatur. Igitur ad beati Martyris fabricandam coronam artifex versutus ex illis Hebroïnus tyrannus superfuit unus *, qui ea, quæ passionis ejus gloriæ * supererant, adimplere deberet. Ita enim antiquus serpens invidus, moleste ferens, se ab eodem loco ejus orationibus fuisse expulsum, stimulare rursus cœpit Hebroïnum *, atque reduci eum præcepit ad palatium, ut in episcoporum concilio ejus disrumperet vestimentum ff, quatenus ob hoc ei esset interdictum, ut ultra offerre non præsumeret sacrificium.
[46] [examinatur, dignitate spoliatur, damnatur] Ubi cum * deductus fuisset ad medium gg, inquisierunt ab eo verbum, ut de Hilderici morte fuisse confiteretur se socium *. Cognoscens igitur, per diabolicum commentum rursum sibi imminere conflictum, ut de humano se non excusaret delicto, ita de hoc facinore nullatenus * fuisse se conscium, sed Deum potius quam homines hoc scire, professus est. Tunc & ipsum ad eamdem synodum accersierunt, non tamen intra * concilium confirmant fuisse hh, sed seorsum rex & Hebroïnus cum eo collationem fecisse dicuntur, in qua eis multa prædixisse fertur futura, quæ evenisse manifesta convincitur. Et cum diu flagitantes ei aliud non valuissent elicere, ejus tunicam consciderunt a capite, eumque Rodoberto * cuidam viro, qui tunc comes erat palatii, jussit tyrannus impius Hebroïnus tradere *, & præsentem vitam in gladii percussione auferre * ii. Lætabatur enim Dei Martyr in omni patientia, quia debitam kk sibi, remunerante Domino, martyrii sentiebat appropinquare coronam.
[47] Accepto eodem, Robertus, ut eum ad suam domum deduceret ll, cernens eum ex itinere ac infirmitate defessum, jussit ei dari ad refocillandum potum. Nam antequam ei pincerna assisteret, [ad mortem; cælesti lumine honoratur;] lumen magnum, quasi in rota circuli de cælo descendens, super caput ejus refulsit. Tunc trementes omnes, qui hoc signum viderunt, Quid est hoc, inquiunt, Domine, quod apparet super caput tuum, quasi in circuli modum splendidissimum * de cælo, quod numquam a nobis simile est visum? Ille pronus in terram adoravit, dicens: Gratias ago tibi, omnipotens Deus, consolator omnium atque refector *, qui super servum tuum ostendere dignatus es tale miraculum. Tunc videntes omnes, quasi in excessu mentis positi, tandem quidem resumpto spiritu simul glorificantes omnipotentem Deum, & conversi alter ad alterum dicentes: Vere hic Homo Dei servus est: pollicebantur ad Deum prorsus totis se tendere viribus. Et cum memoratus vir eum in domum propriam perduxisset, ita in ejus adventu benedictionem cælestem recepit, ut, cum omnes illic habitantes, hoc manifeste cognoscerent, peccata propria confitentes, relinquerent *, & certatim ad pœnitentiæ medicamenta * confugerent.
[48] Hac enim Deus gratia suum Famulum illustraverat, [clam occidi jubetur;] ut, ubicumque exul fuisset traditus, ut ei inferrentur nequitiæ, versa vice famulabilem illi omnes impenderent reverentiam. Tandem pervenit dies muneris, in quo persecutionis ejus jam esset finis. Tunc a palatio sententia mandatur * decreti, Leodegarium diutius vivere non debere. Et timens impius Hebroïnus, ne a fidelibus Christianis honor ei impenderetur martyrii, inter * silvarum condensa jubet perquiri puteum & ibidem corpus ejus immergi trucidatum, quatinus os putei terra vel lapidibus obturatum, incognitum esset * hominibus illius sepulchrum. Præfatus interim Robertus *, eo prædicante, jam aliquantulum cœperat esse conversus, ideoque non ferens mortem Viri Dei conspicere, quatuor jussit ex famulis mm, ut ea, quæ sibi fuerant jussa, subirent implere. Ut enim in illius domum pervenit hic nuntius, ejus conjux luctu flere cœpit amaro, eo quod in viri sui ministerium pervenisset tam crudele flagitium.
[49] Igitur ut cognovit Vir Domini, suum adesse jam terminum, [solatur hospitem;] mulierem cœpit consolari lugentem, dicens: Nolo, mei transitus causa te flere, quia nequaquam tibi mors mea ad vindictam requiretur; sed potius benedictio de cælis dabitur tibi a Deo, si corpusculum meum devote condideris in sepulchrum: & cum hæc dixisset, urgentibus ministris, valedicens educitur in silvam nn, ut jussionis implerent sententiam. Jam enim antea quæsierant puteum, ut * corpus illius absconderent, sicut fuerat jussum, & * nullatenus fuit ultra ab eis repertus *. Eduxerunt ergo eum per loca incognita usque in quemdam locum, in quo adstitit, inquiens: Non necesse habetis, filii, longius fatigari; ad quod venistis, cito facite, ut impleatis votum maligni. Hi vero, qui venerant * ad perimendum illum, erant quatuor *. Tres autem ex his provoluti sunt ad pedes ejus, deprecantes, ut eis indulgentiam suam daret, & benedictionem super eos dignaretur tradere. Quartus oo vero superbus adstabat, evaginato gladio paratus ad eum interimendum.
[50] Et postquam benedictionem super eos tradidit, & suis interfectoribus verbum Dei annuntiavit, [orat pro inimicis, perimitur, sepelitur.] tunc Vir Dei incumbens in orationibus *, ait: Domine Deus omnipotens, Pater Domini nostri Jesu Christi, per quem tui notitiam accepimus, Deus virtutum & omnis creaturæ, ac totius humani generis Creator, te benedico, te glorifico, qui me dignatus es ad hanc certaminis diem perducere: rogo, deprecorque, Domine, ut ipse in me jubeas misericordiam pietatis tuæ * largiri, & meritis Sanctorum tuorum me dignum facias participem & vitæ æternæ consortem, ac tribue indulgentiam his, qui me tribulant: quoniam ego super * eos in conspectu tuo, credo, clementissime Pater, glorificatus fieri. Et exsurgens, cervicem tetendit, gladiatores * commonuit, ut, quod sibi jussum fuerat, adimplerent *. Cum hæc diceret, percussor extendens gladium, amputavit caput, & erectum corpus ejus sustitisse quasi unius horæ spatio dicitur; sed cum nondum statim eum gladiator cadere cerneret, eum pede percussit, ut vel * citius in terram decideret. Sed non multo post percussor ejus arreptus a dæmonibus & mente captus ac Dei ultione percussus, in ignem se projecit, ibique vitam finivit. Tunc jussu conjugis hujus Roberti in quamdam villam Sarcinio pp cum magno fletu plangentium latenter a suis deportatus, & hujus feminæ decreto cum vestibus, in quibus trucidatus fuerat, in parvulo oratorio beatus Martyr est sepultus, in quo sepulchro annis duobus & dimidio humatus fuisse dicitur.
ANNOTATA.
a In codice & utroque nostro Ms. Broniensi mendose legitur: Declinat in regnum, hincque Mabillonium & Chesnium, qui cum Ms. nostro Ultrajectino S. Salvatoris legunt Declinat ingenium, sum secutus.
b Actio in jure, qua quis rem quampiam, inquit Cangius in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis, sibi per solemnes juris formulas asserere conatur, aut pro qua litem intendit, adeo ut, cum vox Calumnia hanc significationem hic obtineat, anonymi nostri sensus sit, mandasse Ebroïnum, ut nulli, qui turbarum tempore damnum passus fuerat, actio in jure competeret, qua in integrum restitueretur, ac proin, ut nulli, qui damnum alteri intulerat, actio in jure intentari posset, qua ad illud resarciendum compelleretur.
c Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 674 num. 14 interpretationem, qua anonymus datum ab Ebroïno mandatum hic excipit, Ebroïno iniquiorem appellat; an certo æquum obtineat, videsis Commentarii prævii § XVII a num. 265 usque ad finem.
d Ebruïnus quoque, inquit Chronicon Fredegarii continuatum cap. 98, magis atque profusius, majoratui-domus scilicet jam restitutus, crudeliter Francos opprimebat.
e Hunc textum, quod in codice & omnibus nostris Mss. apographis adhuc esset obscurior, ex Mabillonio descripsi.
f Liquet hinc, verum esse, quod num. 13 scribit Ursinus, Leodegarium scilicet monasterio cuidam fuisse inclusum, antequam cum fratre suo Gerino ad aulam ab Ebroïno majoratui-domus restituto arcesseretur. Qua de Leodegarii in monasterio quodam inclusione videsis Commentarium prævium num. 190 & 193.
g Diversa hæc pœnarum genera, quibus Leodegarium affecit Ebroïnus, satis sane superque probant, crudelissimi hunc ingenii hominem fuisse. Adi Commentarium prævium num. 270 & 271.
h De Waningo videsis Commentarium prævium num. 204.
i Psalmo 72. ℣. 23.
k Qualemcumque Wineberti seu Winoberti notitiam num. 200 & 201 Commentarii prævii suppeditatam invenies.
l Dissonant hic omnia Mss. nostra exemplaria, uti etiam Mabillonius & Chesnius; legit autem Mabillonius: Etenim cum unus e nostris fratribus abbas, nomine Winobertus, prædictum Sanctum Dei usque ad hospitium a longe secutus fuisset, deprecans custodes, ut sibi latenter ad ipsum accedere liceret, invenit eum &c. Quæ quidem lectio reddere videtur genuinum auctoris sensum, sed nescio, an etiam verba.
m Ita codex noster, & utrumque Ms. exemplar Broniense; at Mabillonius, & Chesnius, cui etiam Ms. nostrum Ultrajectinum S. Salvatoris congruit, aliter legunt; Mabillonius quidem: Et quia desectio labiorum ordines nudaverat dentium, ab intus afflatum tantum sonitum reddiderunt verborum; Chesnius vero: Et quia desectio labiorum ordines nudaverat dentium, tamen ab intro afflatu dante sonitum reddiderunt verborum.
n Qua ratione hic Ermenarius seu Hermenarius vocitetur episcopus, vide Commentarii prævii num. 203.
o Ita iterum codex noster & utrumque Ms. exemplar Broniense; sed Mabillonius legit: Waringum postulat, ut ad Dei Martyrem se intromittat; quæ quidem lectio est melior, sed, spectato anonymi nostri stylo, ab interpolatione videtur enata. Certe Chesnius, cui Ms. nostrum Ultrajectinum S. Salvatoris congruit, aliter sic legit: Waringo postulabat aditum ad Dei Martyrem accedendum.
p Hæc parenthesi inclusa eodem prorsus modo ita leguntur in omnibus omnino nostris Mss. exemplaribus & in editione Chesniana; at in Mabilloniana, quod notatu dignum est, cum nonnulla amplificatione sic redduntur: Omnes enim ut leonem iratum metuebant Ebremerdum, id est, Hebroïnum, filium perditionis, & stipulam inferni, sævum tyrannum.
q Mabillonius, a quo Chesnius & Ms. nostrum Ultrajectinum S. Salvatoris non discrepant, ita legit: Verba vidi ultra solitum ab ejus ore effluere, hincque anonymo nostro testis oculati prærogativam vindicat; verum vox Vidi abest a codice nostro, ab utroque Ms. exemplari Broniensi, & ab apographo, quod cum Ms. Cornelii Duyn collatum notatur. Videsis Commentarium prævium num. 22 & 23.
r De monasterio Fiscamnensi, seu Fiscanensi, deque hujus fundatore S. Waningo seu Waringo breviter egimus Commentarii prævii num. 204 & seq. Videri etiam potest monasterii illius notitia a Galliæ Christianæ auctæ Scriptoribus tom. XI col. 201 subministrata.
s Hildomarca seu Childemarca, quæ aliter etiam scribitur, in Opere nostro ad 19 Junii inter Prætermissos his verbis refertur: Childomara seu Childeomarea, in Fiscamno monasterio, adjuncta sub finem Martyrologii S. Hieronymi in Ms. Blumiano & Lucensi, in quo dicitur esse depositio. Est aliis Hildemarca & Childemarca coliturque XXV Octobris. Habebat hæc sub disciplina sua, quando ad monasterium Fiscamnense S. Leodegarius exsul accessit, trecentas sexaginta sex religiosas virgines, uti intelligitur ex num. 6 & 7 Fragmenti Vitæ S. Waningi, quod Bollandus noster ad 9 Januarii secundo loco edidit, Mabilloniusque deinde Seculo 2 Benedictino recudit.
t Nempe per biennium fere, uti infra auctor affirmat.
u Quomodo hæc anonymi verba intelligenda sint, num. 205 Commentarii prævii exposui.
x Ita omnia omnino nostra Mss. exemplaria & Chesnius; Mabillonius nihilominus legit: Quia non potest sub modio lucerna abscondita non lucere; sed hæc lectio, ut mihi quidem apparet, nostræ est postponenda.
y Mabillonius legit: Namque cœpit adversarios ejus ulcisci derepente; Chesnius vero: Cœpitque tunc in adversarios ejus ulcisci derepente.
z Accessit nempe Leodegarius ad monasterium Fiscamnense anno 676, uti liquet ex § XIII Commentarii prævii, fuitque ex monasterio illo eductus anno 678, uti colligere est ex § XV ejusdem Commentarii prævii.
aa De hac synodo a Theodorico & Ebroïno convocata § XV Commentarii prævii fuse disseruimus, docuimusque, eam probabiliter diversam esse a synodo, in qua Chramlinus fuit depositus, conventumque regni generalem verosimiliter exstitisse.
bb Quænam hic designetur villa regia, definire nequeo, cum synodus ad illam convocata verosimiliter non sit eadem cum synodo, quæ anno 677 Morlaci fuit celebrata, Chramlinique depositione notata. Vide Commentarium prævium num. 228 & seq.
cc Duo scilicet erant, ut Mabillonius Sæculo 2 Benedictino in Annotatis ad Vitam S. Leodegarii observat, episcopum exauctorandi modi; fiebat id quippe vel illi, qui exauctorandus erat, caput decalvando, vel tunicam conscindendo. Prior exauctorandi modus hic per calvariæ pœnam designatur.
dd Ita codex noster & utrumque Ms. apographum Broniense; sed Mabillonius, a quo nonmultum discrepat Chesnius, legit: Ibique inter ceteros Diddonem, qui sanctum virum Leodegarium cum Waimero expulit de sede sui episcopatus, & tradidit pœnæ illectus, condemnatum ab ipsa synodo, calvaria accepta in capite, expulsum segregant a sancta congregatione.
ee Hæc uncis inclusa ex Chesnio descripsi, quod omnium Mss. nostrorum sensus esset obscurior. Quod vero ad rem sensu sub finem significatam pertinet, absit, ut, quod illo innuitur, Waimirum scilicet certo esse damnatum, pronuntiem. Peccavit quidem Waimirus, dum operam suam Ebroïno in vexando Leodegario locavit, dumque deinde in sceleris sui præmium sedem Tricassinam, prout cum anonymo nostro Vita S. Præjecti a Bollando nostro ad 25 Januarii loco primo edita num. 12 docet, nefarie occupavit. Verum facti ipsum pœnitere potuit, reque ipsa forte pœnituit, si veritati consonet, quod in secundo miraculorum S. Bercharii libro apud Camuzatum Promptuarii Antiquitatum Tricassinarum pag. 95 legitur; Waimirum scilicet sese comitem junxisse S. Berchario, Dervensi abbati, dum peregrinationem Hierosolymitanam hic postea institueret.
ff Alter hic tum modus erat exauctorandi episcopum. Vide dicta ad litteras cc. Modi hujus, ut recte ante me Mabillonius in Annotatis ad Vitam S. Leodegarii Sæculo 2 Benedictino pag. 693 jam observavit, exemplum exstat apud S. Gregorium, Turonensem episcopum, dum lib. 5 Historiæ Francorum cap. 19 agit de concilio Parisiensi in causa Prætextati Rotomagensis episcopi celebrato; in hoc enim concilio Chilpericus rex instans, ut Prætexatus deponatur, his verbis apud laudatum Gregorium loco citato exstantibus ab episcopis petit, ut aut tunica ejus (Prætextati) scinderetur, aut centesimus octavus psalmus, qui maledictiones Ischarioticas continet, super caput ejus recitaretur, aut certe judicium contra eum scriberetur, ne in perpetuum communicaret.
gg Quid hic significetur, & a quibus Leodegarius, ut primum ad aulam arcessitus venit, de nece Childerico illata interrogatus fuerit, num. 238 & 240 Commentarii prævii docuimus.
hh Quale verosimiliter fuerit concilium, cui Leodegarius hic dicitur non interfuisse, num. 2 – 41 & seq. Commentarii prævii ostendimus.
ii Verba hæc non ita accipienda sunt, ut significent, Chrodoberto, pro cujus personæ notitia apud alios scriptores nihil invenire potui, injunctum fuisse, ut Leodegarium, nullo ulteriori accepto mandato, statim occideret. Adi Commentarium prævium num. 245.
kk Ad hanc vocem desinit codex noster; sequor nunc, uti num. 34 Commentarii prævii facturum me præmonui, Ms. nostrum apographum, quod ex Ms. Broniensi desumptum notatur, quodque a P. Petro Francisco Chiffletio, Societatis nostræ sacerdote, ad Majores nostros fuit transmissum.
ll Mabillonius legit: Acceptum eumdem Chrodobertus ad suam domum deduxit; Ms. vero Ultrajectinum S. Salvatoris: Acceptum eumdem Chrodobertus ut ad suam domum deduceret, quæ lectio, cum sequatur Cernens eum &c, forte est genuina.
mm Ursinus ait, Ebroïnum necem Leodegario illaturum quatuor velocissimos equites submisisse, eosque Sanctum ex ædibus Chrodoberti eductum obtruncasse; ast utri hic assentiendum sit, videsis Commentarium prævium num. 250.
nn Quæ de sylva, in qua S. Leodegarius fuit occisus, hactenus invenire potui, aut conjectare fas fuit, num. 251 & seq. Commentarii prævii proposui.
oo Vocatur hic ab anonymo Morbacensi Leodegarii biographo Wardardus; quod nomen quo ex fonte ab hoc auctore haustum sit, penitus ignoro.
pp De hac villa, seu vico, in quo Leodegarius, curante Chrodoberti, comitis palatii, uxore, fuit sepultus, num. 254 & seq. Commentarii prævii egimus.
* al. autem
* al. religionis
* al. addit. conversus
* al. hoc
* al. addit. fratrem ejus foras
* al. eos delectaret
* al. deest quæ
* al. addit. istam
* al. ad similitudinem martyrum
* al. ejus
* al. ei
* al. acutæ
* al. auferri
* al. corporisque
* al. caderet in blasphemiam
* al. addit. sibi
* al. quem
* al amat
* al. addit. &
* al. addit. divina
* al. ut recipiat
* al. super
* al. Waringum
* al. addit. sui
* al. reverenter impertiuntur
* al. proineruerunt
* al. obdurat
* al. deest sanctimonialium
* al. esset &
* al. addit. Domino
* al. laudibus
* al. deest perceptionem
* al. aut
* al. culpa
* al. quos ille
* al exsolvit
* al doli
* al. Waimerus
* al. vivus
* al. gloria
* al. Hebroïno
* al. deest cum
* al. conscium
* al. addit. dixit
* al. infra
* al. Roberto & Chrodoberto
* al. tradi
* al. auferri
* al. splendidum
* al. refero
* al. deest relinquerent
* al. lamenta
* al. mandata
* al. in
* al. faceret
* al. Chrodobertus
* al. ubi
* al. sed
* sic tria Mss.
* al. ducebant
* al. addit. numero
* al. orationi
* al. deest pietatis tuæ
* al. per
* al. gladiatorem
* al. adimpleret
* al addit. sic
CAPUT IV.
Sanctus post obitum miraculis inclarescit; horum famam dum
impedire nititur Ebroïnus, tandem & ipse occiditur; Sancti gloria
incrementum sumit, tres contendunt de ejus corpore episcopi, hocque
Ansoaldo adjudicatum ad solum Pictaviense, ac deinde in novam ecclesiam
Sancto exstructam transfertur.
[Leodegarius miraculis claret; hæc Ebroïnus,] His itaque gestis, sacerdos quidam, qui hujus oratorii fungebatur officio, lumen splendidum absque ministerio humano cognitum * in eodem loco fulsisse noctibus, & terribiliter cum jurejurando canticum se illic asseruit angelicum audivisse, adeo ut tremens refugeret, ne insolens spirituali visui interesset; unde rumor magnus emanavit in circuitu loci illius. Qui venientes ad beati Martyris venerandas orationes multam turbam languentium diversis infirmitatibus detentam sanavit a, claudis etiam gressum dedit, cæcis lumen tribuit, obsessos a dæmonibus mundavit, multisque virtutibus in hujus loci venerando habitaculo emicuit. Hoc itaque ejusdem ecclesiæ attestantur sacerdotes b; nam & hujus sacerdotis minister clericus, ipsius ecclesiæ custos, quadam nocte latrocinium passus est, ita ut a latronibus omnis substantia ejus fuisset ablata, inter quam caligulam, inquiunt, beati Martyris, quam per reverentiam sibi servaverat, habebat absconditam, quam latro nesciens secum portavit. Qui mature ab oratorio consurgens, ad domicilium pergens, invenit, omnia sua furata, & festinus pergit ad Viri Dei sepulchrum, deprecans, ut ei redderet, quod furtim perdiderat. Nam tota illa die & sequenti nocte in oratione ad ejus tumulum, jejuniis * & psalmodiæ insistens astabat: cum vero, expleta oratione, ad suam cellulam remeasset, omnia, quæ perdiderat, nihil ex iis diminutum, cum caligula beati Martyris salva invenit: dominus vero latronis, qui pro servo jusjuraverat, quod nequaquam hoc malum egisset, reversus domum protinus vitam finivit c; servus vero scelus, quod fecerat, male consummavit.
[52] [in quæ etiam irreverenter inquirit,] Tunc magis magisque fama sanctitatis beati Martyris prorupit, quæ paulo postquam gesta sunt, Ebroïnum non latuit. Quo audito, nuntium misit occulte, qui hoc inquirens studiose sibi vera nuntiaret. Qui nuntius jussis ejus obtemperans, ad ejus accessit tumulum, & interrogans, a custode didicit, ubinam Leodegarius jaceret. Et cum cæcus, qui visum receperat in virtutibus Dei, ubi Sancti corpus requiescit *, diceret, & ipse, lumine recepto, deserviret, hoc nullatenus credidit, sed superbia tumidus accedens, orationi distulit incumbere; quin potius despiciens humum pede percussit, & stulte loquitur *, dicens, eoquod nesciret virtutem Dei: Etenim mortuus, inquit, nequaquam virtutes faciet. Nam miser reversus, priusquam nuntiaret huic, a quo missus fuerat, in semetipso cognovit, quantum sanctus Martyr virtutibus polleret. Dum vero iter carperet, vitam perdidit, & ei, a quo missus fuerat, minime renuntiavit; & quem elatus non credidit, allisus compulsus est cognoscere, quem despexit.
[53] Sed cum tantæ rei divulgaretur opinio, fidelibus pervenit ad gaudium. [populo occultare nititur,] His ita cognitis, Hebroïnus nequissimus tacito corde retinebat, & tremens intra se verecundia præter conjugem * nemini manifestare audebat, ne forte crescente gloria Martyris, sua, qui tale lumen extinguere cupivit, esset diminuta in populis. Nam his spatiis dierum, quantum ille miser hoc bonum latere cupiebat, tanto magis ubique rumor virtutum supradictarum beati Martyris dilatatus radiabat. Mox etiam ut Ebroïno fuisset percognitum, noluit corrigere, quod fecerat malum, sed se cæcum cum suis sequacibus incredulitatis obdurat obstaculo. Jubebat enim minando abscondere, quod Dominus Jesus Christus ad confortandum incredulos, ad gloriam sui Marytris supra candelabrum ecclesiæ ad illustrationem fidelium dignatus est demonstrare.
[54] Etenim cum mens tyranni hebetans errabunda nutaret, [nihiloque evadens melior, at sævire pergens,] & nullatenus ad humilitatem vel emendationem sui converteret, etiam ultra solitum in fastu superbiæ cervicem ejus contra omnes diabolus eriguisset *, tunc in eum Salomonis proverbium fuit impletum: Priusquam humilietur cor hominis, elevatur, ET ANTE RUINAM EXALTATUR SPIRITUS d. Et ne tanti piaculi factum impunitus evaderet, ipse sibi velut phræneticus articulum mortis inquirit. Nam cuidam optimati e, qui tunc functionem fiscalem ministrabat, inventa occasione, eousque abstulit spolia, donec pœne auferret omne ejus præsidium: insuper minabatur etiam mortis periculum f.
[55] Cernens autem vir, ille jam post exspolium mortis sibi insuper imminere periculum, [tandem & ipse crudeliter interimitur,] auxilio obfirmat animum, atque matutinum ad ejus ostium ante lucem observat egressum. Dies enim agebatur Dominica, ideo processurus erat ad matutinorum sollemnia g. Cum enim ille pedem foras misisset de limine, ecce insperato iste prosiliens, gladio percussit eum in capite h: ob cujus ictum duplicem decidit in mortem i: & ita est ablatum de regno, ejus iniquum dominium sicut quondam David a filiis Israël abstulit opprobrium, prostrato Allophylo Philistæo. Transacto vero spatio pœne annorum trium, semper lugendus Ebroïnus, quoniam hanc lucernam nisus est extinguere, sermo divinus in eo repletur k; nam gladio quia multos interemit, percussus gladio & ipse periit.
[56] Infelix & miser, qui tantis honoribus sublimatus, in tribus mundi partibus l dilatata fama industriæ suæ pollebat inter homines, [judicio admodum dubio de salute sua relicto.] quoniam noluit suis inimicis Dei mandatum implendo indulgentiam tribuere; eos vero ulciscendo, multos regna cælorum fecit habere. Quam ob rem verendum valde est, ut, qui tantos sacerdotes & proceres ultionis suæ crudelitate interemit, sibi potius pœnam parasset æternam, & quod tam excelsam, quam nullus Francorum meruit habere, gloriam perdidisset, & beatam vitam, quam per patientiam quiverat adipisci, amisisset m.
[57] [Sanctus ut martyr honoratur ejusque corpus] Sed postquam infelix Hebroïnus vitæ finem dedit, quod invidia ductus de Dei Servo absconderat, magnis laudibus longe lateque percrebuit. Post hæc igitur, ut serenitati regis, ejusque palatio de virtutibus sancti Martyris veraciter fuit percognitum, quod Christus Dominus ad titulum suæ laudis eum clarificasset signis virtutum, cum admiratione rex credidit factum & cœpit vere * venerari ut Martyrem n, quem per accusationem tyranni crediderat prius fuisse culpabilem.
[58] [antistiti Pictavensi, qui de illo cum duobus aliis contendebat] Tunc perlatum est cum laude in palatio, quod multis diebus ab æmulo latuit absconsum: erat enim ibi multitudo magnorum ac maximorum scilicet ac procerum, qui dum collationem de sancto Martyre inter se haberent & admirarentur super his, quæ de eo audiebantur o, tunc Ansoaldus p Pictavensis verbum intulit, dicens: Utinam daretur mihi optio, quia notum est, meum esse parentem *, & ex parochia mihi commissa ad honoris processit gloriam q, ut vel ejus corpusculum habere meruissem! Ibi enim aderat Hermenarius r pontifex, qui ei successerat in episcopatu in Augustidunensi urbe, & ipse ait: Jure mihi datur hujus Viri Dei corpus, quoniam justum est, ibi eum requiescere, ubi fuit episcopus. Tunc Vindicianus s Præsul Atrabatensis, in cujus fuerat diœcesi interfectus, dicitur respondisse: Nequaquam ita fiet, ut vos sancti pontifices locuti estis; sed mihi donetur facultas, hujus Beati corpus habere *, quoniam huic loco decus est, in quo dignatur requiescere t. Adstante vero cunctorum turba præsulum, decernitur, ut jejunia & orationes in hoc conflictu fierent, ut per hoc dignaretur Dominus ostendere, in cujus diœcesi jure deberet requiescere.
[59] [post jejunia & orationes, ducta sorte, obtingit,] Hæc audientes acquieverunt decroto: & facta oratione cum jejunio, tribus parvis epistolis definitio scripta est super altare positis u, ut, transacta oratione, per eas Dominus declararet, in cujus sorte hoc sanctum beati Martyris corpusculum perveniret. Crastina vero die, completa oratione, ac Missarum sollemniis consummatis, unus ex ministris jussus a pontificibus manum incognite * subter pallam posuit, & cognitio veritatis in manu sua pervenit. Quod cuncti videntes, qui huic spectaculo aderant, & cognoscentes, acclamaverunt *, Ansoaldi pontificis esse justitiam, quoniam hujus rei epistola apparuisse declarabatur, quod veraciter teneretur. Jam tunc sine ambiguitate, confirmato consilio, quemdam virum Dei, abbatem suum, nomine Audulphum x ab eodem beato martyre Leodegario nutritum y, idem pontifex Ansoaldus jussit, ut festinus propter hoc sanctum corpus pergeret, & cum reverentia debita ipsum usque solum Pictavensis urbis deferret, ut, ubi prius inceperat cultum Dei exercere, ibi ei lucerna omni tempore sui luminis emicaret.
[60] [Pictaviumque, multo undequaque populo confluente, transfertur.] Tunc vir Dei sancti sui pontificis jussis obtemperans, gaudens cum festinatione perrexit, ac pervenit ad locum, ubi Sancti quieverat corpusculum. Quod audientes, qui habitabant in circuitu loci, monachorum multitudo, ceterorumque virorum ac mulierum, devotione magna compuncti, festinantes occurrebant ad locum z; ibique, cum sanarentur multi a languoribus suis diversis exultabant, ac lætantes cum magnis laudibus, & turba multorum canentium simul & flentium, ipsius sancti Martyris, sicut jussum erat a glorioso domino rege, promoverunt sanctum corpus. Ergo cum iter jam pergerent, divulgatum est per itineris loca. Cœperunt undique sponte dextra lævaque concurrere ex monasteriis viculis ac villis, turba * monachorum, clericorum ac populi cum crucibus, & incensis cereis, magnæque suavitatis odoribus obviam procedentes. Tanta enim erat multitudo, ut vix quisque accedere posset ad feretrum, ut, acceptis cornibus *, deferre posset scapulis.
[61] Nam quis quacumque detineretur infirmitate, etiam si feretrum accedens tangere potuisset manu, [Ægris in via ad feretrum accedentibus sanitas,] statim ad pristinam revertebatur sanitatem. Nulli enim negabatur sanitas, cum ex fide tangeret hujus feretri opertorii fimbrias. In pago enim Caturnio aa, quibusdam fidelibus poscentibus fratribus, & præcipue petitionibus Hermenanæ bb abbatissæ, quæ ad hoc Opusculum impatienter inter ceteros nos compulit scribendum, de sanctis, quæ comitabantur, virtutibus relationem veram misit memoratus Audulphus cc; ubi asseruit præ multitudine non valere scribere, dum solummodo referuntur, quanta, operante Domino, viderat miracula coruscare: asserens, quod viderat, ad magnitudinem rei in scribendo volumen psalmorum excedere. Nos vero, quod per eamdem relationem cognovimus dd, audire desiderantibus breviter intimamus.
[62] In quadam villa, cujus est vocabulum Gaudiacus ee, [paralyticæ membrorum usus,] erat puella quædam, nomine Radinga, quæ ab annis septem in parentum domo jacebat, cæca, muta & paralytica: sed cum allata a parentibus ad feretrum sancti Martyris fuisset, eadem nocte sopore detenta, visum vidisse dicitur, duos viros splendidos cum reliquiis sibi adstantibus ante se stetisse ff; sed cum evigilasset & secum de visione miraretur, & oculi ejus receperunt visum, & pedes gressum, & lingua locutionis officium, ita ut ipsa exclamaret dicens: Gratias tibi ago, omnipotens Deus, quia per sanctum martyrem tuum Leodegarium ad integram sanitatem restituta sum. Ab hac laude erecta omnibus membris sana cum parentibus perrexit ad propria, longo tempore postmodum victura.
[63] Denique * cum in territorio Turonicæ civitatis gg pervenissent, [dæmoniacæ dæmonis expulsio,] in viculo, nomine Solnaco hh, erat quædam mulier a dæmonio vexata. Quod audientes parentes ejus, traxerunt eam per brachia, & cœpit clamare, quia nolebat ad sancti Viri feretrum accedere, sed invita tandem pertracta ad ejus pervenit feretrum; quæ, cum tetigisset paululum hujus feretri vestimentum, mundata protinus est a dæmonio ii, & reversa ad sensum proprium, magis circa feretrum volebat assistere, quia ab adversario se iterum metuebat arripi [ex quo jam libera facta, discessit sana kk.]
[64] His ita gestis, perventum est ad Turonem urbem. [injuste in vincula conjectæ solutio,] Hoc audiens hujus civitatis pontifex, qui tunc aderat, vir Dei Robertus ll, processit obviam cum choris psallentium, cum lampadibus & omni honore debito; & accepto cum suis feretro, cum per medium transiret civitatis, quædam mulier accusata pro morte viri sui, collo ac manibus cum teneretur catena, & traheretur a custodibus, exclamavit dicens: Subveni mihi, beate Leodegari, quia innocens a falsis accusatoribus alligata sum mm. Cum hoc dixisset, illico confracta catena de collo decidit, & manibus eamdem super feretrum projecit, & apparuit idonea, quæ fuerat absque pœnæ noxa punita.
[65] [aliisque alia vel ejusdem,] Cum vero idem pontifex magnis laudibus per suam parochiam nn hoc sanctum corpus deduxisset & intra Pictavense solum introisset, ad quod erat destinatum, requievit paululum in quodam viculo (Ignorandæ oo vocabulum) ubi obviam occurrit quidam claudus; sed cum se orationibus ad sancti Viri corpus in terram projecisset, statim sanus factus, & super pedes suos erectus ad propria incolumis est reversus. Tunc audiens quædam mulier, a cujus manibus ablata fuerat species propria, facti enim erant ejus digiti curvi, ita ut medio infixi essent palmæ in tantum, ut ungues in carne absconsæ propriam amiserint * virtutem; cum appropinquasset ad feretrum, invocato nomine Domini, & sancti Martyris, directam recepit manum ad pristinam sanitatem, & gratias agens Deo reversa est ad propriam domum.
[66] [vel diversi generis beneficia conferantur.] Sed & hoc silendum non est miraculum, quia vir Dei Ansoaldus audiens, sanctum appropinquasse jam corpus, velocem ministrum direxit, qui ex Interamnis pp villa sua daret abundantiam vini, unde pauperes & reliquum vulgus, qui comitabantur sanctum corpus, habere potuissent ad refocillandum se refectionem. Sed cum hoc fuisset factum, non post multum spatium renuntiatum est, quod omnia vasa, quæ intra apothecam, unde ipsum vinum exierat, pœne vacua remanserant, tam plena esse videbantur, ut etiam superfluentia * vina in pavimento deciderent; ipsa tamen vascula plena remansissent.
[67] [Tandemque sacrum pignus, flumine, quo devehitur, sedato,] Postea vero, cum ad Vincennam fluvium in vico, Sanone qq vocabulo, pervenissent, erat ventus contrarius supereminens, ut ipsum flumen undis tumidum appareret, metuentes nautæ cœperunt prohibere introire navigantes, ne periclitarentur in flumine. Tunc vir Dei abbas jam dictus, cujus curæ erat deferre sanctum corpus, confidens de meritis sancti Martyris, compulit eos dicens: Mittite in navi, & transite securi: & prospere illæsi ipsum flumen transierunt. Sed cum ibi noctu in ecclesia requievissent & quædam peregrina mulier cum infantulo cæco illuc advenisset, tota illa nocte in oratione pervigilans; diluculo vero infans lumen, quod amiserat, recepit.
[68] [Pictavio appropinquans ab antistite obviam veniente honorifice suscipitur,] Deinde recto itinere pergentes perventum est ad quamdam villam Gelnacum rr, ad quam vir Dei Ansoaldus antistes obviam accessit cum suis, scilicet cum multitudine clericorum, vulgi, populorum & pauperum, & cum thuribulis & incenso fragranti, & cum crucibus & cum cereis accensis, agminibusque multis canentibus, hoc sanctum corpus suscipiens pergere cœpit ad urbem. Tunc ibidem quædam fæmina aderat multis annis in tantum curva, ut etiam caput inflexum pœne adhæreret genibus; cumque paululum oculos erexisset, orans ad sancti Martyris feretrum, reversum est ad pristinum vigorem ejus corpusculum.
[69] [atque in urbem, ubi sanitas nonnullis ægris] Miratus est pontifex & omnes cum eo adstantes virtutem Dei, ac beatissimi Martyris. Tunc cum canticis & magnis laudibus perventum est ad urbem, & in suburbana basilica, in qua beata Radegundis ss requiescit, introivit Pontifex cum sancto corpore Martyris: ibique aderat quidam paralyticus & in ejus protinus adventum sanus effectus, & quodam itineris spatio secutus feretrum remansit sanus. Sed cum ad basilicam sancti Hilarii delatum fuisset beatum corpus, alius paralyticus jacens in via, hujus tangens feretrum sanus protinus effectus est. Paulo post quædam puella cæca Sanctum Dei invocans, lumen amissum recepit, quæ secuta & usque ad ejus tumulum perveniens, ibi huc usque devota deservit tt.
[70] Igitur cum ipsum sanctum corpus amotum fuisset ab urbe, [ex qua deinde elatum, a monachis magna lætitia,] & ab ipsius civitatis præsule cum suis sacerdotibus & ministris, propriis humeris fuisset quibusdam spatiis loci deportatum, & usque Zezinoialo quodam viculo cum magno triumpho fuisset delatum, ibi turba magna monachorum ex sancti Maxentii cœnobio, in quo prius abba fuerat constitutus uu, gaudentes obviam processerunt, suum Pastorem cum magno favore suscepturi, devotione magna cum psalmodia in eadem ecclesia pernoctantes.
[71] Diluculo vero quædam accessit mulier, deferens semivivum in brachiis infantulum annorum pœne trium: [dum interim infantulus, S. Martyre a matre invocato, a mortuis resuscitatur,] qui, priusquam ad sanctum corpus accederet, amisisse fertur spiritum. At illa deportando eum accedens posuit super feretro, & cum fletu invocavit sanctum Virum, dicens: Domine mi, reddo mihi filium meum; & cum fere per trium horarum spatium hæc deprecando clamaret, quasi de gravi somno evigilans infans, voce, qua valebat, matrem requirens, ait: Mater, ubi es? Ipsa gaudens recepit filium redivivum, quem amiserat defunctum. Hoc magnum & mirabile fuit miraculum, ex quo magna fides processit in populo de tam perfecto Viro, cujus gloria manet in cælo.
[72] Deinde sublatum est corpus beatissimi Martyris, [ad monasterium S. Maxentii deducitur,] &, quemadmodum decebat talem Virum deferri, allatum est. Ire cœperunt ad monasterium beati Maxentii, in quo pater prius fuerat effectus monachorum; & quia ibi cœperat prius mentes hominum perversorum mutare ad cultum divinum, justo judicio ac providentia censetur, ut virtutibus fulgendo summis exemplis plurimos adnecteret Dei operibus.
[73] Cum autem deferretur, occurrerunt ei in via duo pauperes, [rursumque plurima & ante] scilicet vir cum uxore. Vir enim unum oculum ablatum habebat, conjux vero duos. Uterque accessit ad feretrum. Mulier fidens lumen recepit oculorum; vir autem ejus dubitans recessit cum uno oculo. Prius enim, quam accederent, vir trahebat funiculo cæcam: redientes * autem uxor, accepto lumine, vicem reddens, virum trahebat postmodum cæcum. Et cum monachi ex ipso cœnobio in ejus properarent occursum, quædam puella jacebat in atrio beati Maxentii paralytica, de qua omne membrorum amisisse notum erat officium. Quæ, cum nomen audivisset beati Leodegarii, manus ejus una restituta est sanitati.
[74] [& postquam eo deventum est, ad Sancti feretrum fiunt miracala.] Cum vero die tertia beati Martyris corpus in ipsum perventum * fuisset atrium, omnia ejus membra dissoluta, omni infirmitate amissa, in pristinis reversa est officiis, & tota est incolumis reddita. Hoc viderunt, qui ibidem aderant, miraculum: tanta enim undique aggressa fuit populi multitudo, ut vix ecclesia seu atria capere potuissent omnium advenientium catervam populorum. Interea mulier alia ex longinquo veniens, lumen perditum habens oculorum, cum ad sancti Martyris accessisset tumulum, recepit, quod amiserat, lumen pristinum. Quidam adolescens simul & puella a dæmonibus vexati, cum tremefacti accessissent ad locum, vomitu sanguinis evulsis dæmonibus, ad suam pervenerunt sanitatem. Multæ & innumerabiles virtutes in illis diebus per eumdem Dei Martyrem operatæ sunt. Nam quicumque venissent multorum languentium, cæcorum, claudorum, surdorum, mutorum, aridorum atque a dæmonibus vexatorum, reddita est incolumitas sanitatis. Nam dum in itinere deferretur, pœne sine numero fuit multitudo sanitatem reportantium.
[75] [Dona in honorem Sancti offeruntur adesque sacra exstruitur,] Matronæ vero nobiles, vestimentorum ornamenta gestantes, oblatis palliis, velamen ex auro & holoserico, & ornamentis offerebant super feretrum Martyris; intantum ut is melior in meritis esse gauderet, qui in honorem Martyris prior votum suum Domino obtulisset. In ipsius beatissimi Martyris honore, jussu pontificis domini Ansoaldi, opera Audulphi patris monasterii miræ magnitudinis fabricata est domus xx, cujus fabricæ ædificium est dissimile omnium basilicarum constructionibus.
[76] [in qua ejus corpus sepelitur.] Quo charismate supradictus pontifex votum, quod vovit, perficere volens, huic loco accessit cum omnibus suæ ecclesiæ sacerdotibus, ac turba magnificorum, catervaque plebis & populi magna. Et quidem cum magnis laudibus sepelivit sanctum corpus beati Martyris yy: in quo loco fiunt culmina virtutum, ubi ad laudem nominis Christi perpetuus fit, gaudensque recursus populi ad medelam languentium, & indulgentiam peccatorum, & omnibus, qui ex fide adeunt precum suarum, obtinere conceditur supplementum *, præstante Domino nostro, Jesu Christo, cui est honor & imperium, virtus & potestas per infinita sæculorum sæcula. Amen zz
ANNOTATA.
a Mabillonius legit: Unde rumor magnus emanavit in circuitu loci hujus. Qui venerabilis Martyr multas turbas languentium & diversis infirmitatibus detentas venientes ad ejus venerandas orationes sanavit; a qua lectione & a nostra multum etiam in verbis dissonat Ms. nostrum apographum, quod ex Ms. Ultrajectino S. Salvatoris est transcriptum.
b Ms. nostrum exemplar Ultrajectinum S. Salvatoris, cui Mabillonius & Chesnius fere consonant, in singulari legit: Hoc itaque ejusdem ecclesiæ attestatur sacerdos; quæ lectio mihi videtur esse genuina, tum ex eo, quod proxime sibi habeat subjuncta hæc verba, Nam & hujus sacerdotis minister &c, tum etiam, quod in ea sermo sit de ecclesia seu parvulo oratorio, in quo Leodegarius jacebat sepultus, illiusque non plures, sed unus tantum verosimiliter fuerit sacerdos.
c Habuerit ergo hic dominus, si mors ei in emissi juramenti pœnam divinitus fuit inflicta, vel furti a servo suo perpetrati notitiam, vel certe, deficiente aliquo ad rite jurandum requisito, jurarit.
d Scilicet Proverbiorum cap. 16 ℣. 18 habitur: Contritionem præcedit superbia & ante ruinam exaltatur spiritus.
e Nomen huic erat Ermenfrido. Vide Commentarii prævii num. 263, variosque scriptores Francos apud Bouquetum tom. 2 Scriptorum.
f Secundus Fredegarii Continuator cap. 98 ait, occisum fuisse Ebroïnum, cum Ermenfrido strueret insidias, eumque bonis exuere meditaretur.
g Hinc Mabillonius Sæculo 2 Benedictino pag. 694 in Annotatis ad Vitam S. Leodegarii recte infert: Mos ergo tum temporis erat Christianis, quantumvis remissis aut spectabilibus, ut die Dominica matutinis interessent Officiis.
h De nece Ebroïno illata, & quo in eventus hujus narrando adjuncto anonymus noster cum secundo Fredegarii Continuatore non pugnet, videsis Commentarii prævii num. 262 & 263.
i In temporalem nempe corporis, & in æternam animæ seu damnationem, ut auctor rursum hic innuat, Ebroïnum esse damnatum; qua de re quid opinemur, num. 275, ut adhuc ante monui, Commentarii prævii docuimus.
k Hic innuitur, Ebroïnum triennio fere, postquam Leodegarium occidisset, violenta morte occubuisse, ac proin, cum Leodegarius 2 Octobris die, anno 678 de medio fuerit sublatus, consequens est, ut Ebroïni cædes anno 681 acciderit. Vide Commentarii prævii num. 258, 259, & 264.
l In Europa scilicet, Asia & Africa; nondum quippe seculo VIII, quo scripsit hic auctor, detecta erat America.
m Cum tantum hic dicat auctor, verendum esse, ne Ebroïnus beatam, quam patientia adipisci potuisset, vitam amiserit, dubitare se indicat, damnatusne, an salvus sit celeberrimus vir ille, ac proin, dum hunc damnatum esse, plus semel antea, nulla adhibita dubitandi particula, insinuavit, existimandus est, tunc commoto in Sancti, cujus Vitam scribebat, persecutorem stomacho plura dixisse, quam postea voluerit intelligi.
n Imo Theodoricus non tantum Leodegarium tunc ut martyrem veneratus est, sed etiam cædi jussu suo, seu potius nomine, Sancto illatæ maxime indoluit, inque criminis illius expiationem Atrebati, si qua Orderico, Uticensi monacho, fides sit, ecclesiam S. Vedasti; monasterium vero S. Joannis, si Miræus in Originibus Benedictinorum in Belgio cœnobiorum recte scribat, olim in monteapud Taruannam, Morinorum urbem, nunc in urbe Iprensi situm, fundavit. Duorum illorum scriptorum verba huc spectantia transcribo: Orderici apud Chesnium in Historiæ Normannorum Scriptoribus antiquis pag. 837 hæc sunt: Corpus ejus (Rodberti, Flandriæ comitis occisi) a Morinis cum magno luctu delatum est, & in ecclesia S. Vedasti præsulis, quam Theodricus rex pro injusta interfectione sancti Leodegarii Eduorum pontificis pœnitens fundaverat, sepultum est; Miræi autem in Opere citato pag. 65 & sequenti ista: Theodericus Galliæ rex in expiationem cædis S. Leodegarii, episcopi Augustodunensis, anno Christi sexcentesimo octogesimo sexto, in monte, haud longe a muris urbis Morinensis seu Taruanensis sito, cœnobium istud in honorem S. Joannis Baptistæ construxit. Destructum vero est a milite Caroli V imperatoris obsidionem parante, anno millesimo quingentesimo quinquagesimo tertio, uti & urbs ipsa post deditionem funditus est excisa. Monachi autem postea in Flandriam venere, eisque Balliolanam S. Antonii, ut vocant, præceptoriam, seu monasterium Philippus II Hispaniarum rex & Belgarum princeps, Pontifice Romano consentiente, adsignavit. At vero ob hostiles Ostendanorum militum excursus, inde Ipras anno millesimo quingentesimo nonagesimo sese receperunt, ibique fixum ac perpetuum illis domicilium Albertus & Isabella, Austriaci Belgarum principes, annuerunt. Sicque B. Joannis Taruanensis abbatia, quæ olim Artesiæ fuit, in posterum inter Flandriæ abbatias numerari poterit. Ita laudatus Miræus, qui mox, unde ea didicerit, etiam indicat. Hæc, inquit, ab Huberto Dubraio, cive & amico nostro, ejusdem cœnobii olim alumno, post Affligemensi præposito, nuper defuncto, accepimus. At, inquies, unde ea ipse Dubraius hausit? Respondeo, id me nescire, ac proin, spectata sola Dubraii, viri ab ætate Theodorici plurimum remoti, auctoritate, dubitare, an etiam veritati consonent, quantum ad relatam dicti monasterii S. Joannis originem; sed hæc ex infra dicendis ad litteram s confirmatur.
o Ita etiam fere Chesnius; sed Mabillonius legit: Erat enim ibi multitudo magna maximorum episcoporum, scilicet ac procerum, qui dum collationem de sancto Martyre inter se haberent, & mirarentur, quod de eo audiebant. Utra præstet lectio, studiosus lector dijudicet. Quod ad rem lectione significatam pertinet, dubium videtur, an episcoporum multitudo, quam illa in Theodorici regis palatio, cum de Leodegarii corpore orta est contentio, exstitisse innuit, ibidem tantum casu exstiterit, an vero principis illius jussu fuerit convocata. Utut sit, Labbeus congregationem seu congressum, quem tunc episcopi illi celebrarunt, Appendici ad tom. 6 Conciliorum sub nomine Conventus in palatio Theodorici Franc. regis celebrati inseruit; at perperam illum retulit ad annum Christi 686; is enim tempore medio inter Ebroïni cædem & Leodegarii ad agrum Pictaviensem translationem, ac proin citius, quam anno 686, fuit habitus. Vide Commentarii prævii num. 264 & 282.
p Chesnius & Mabillonius a lectione nostra & invicem hic dissonant. Prior enim habet: Tunc vir vitæ sanctissimæ Ansoaldus, urbis Pictavensis antistes, verbum intulit; posterior vero: Vir magnæ sanctitatis Ansoaldus, urbis Pictavensis antistes, verbum intulit. Ms. nostrum Ultrajectinum S. Salvatoris a Mabillonio & Chesnio etiamdiscrepat; at in eo cum iis congruit, quod pariter innuat, Ansoaldum vitæ sanctitate fuisse conspicuum. Idem etiam faciunt duo nostra Mss. Vitæ Leodegarii per Ursinum conscriptæ apographa, Trevirense S. Maximini scilicet & Divionense, ut forte germana sit lectio, in qua de Ansoaldo, veluti de Sancto, sermo habetur. Attamen haud invenio, Ansoaldo Sanctorum honores alicubi post obitum fuisse delatos, ejusve ullis Fastis sacris nomen exstare inscriptum. In Vita S. Filiberti a Majoribus nostris ad 20 Augusti ex Mabillonio edita num. 23 legitur, monachum quemdam energumenum Ansoaldi & Filiberti precibus fuisse liberatum; at nemo nescit, nihil hinc certi pro sanctitate Ansoaldo asserenda posse concludi. Porro Ansoaldus, uti ex num. 20 laudatæ Vitæ S. Filiberti liquet, jam erat Pictavorum episcopus, cum ad eum sanctus Filibertus liberatus e carcere, cui dolis Ebroïni fuerat inclusus, Pictavium accessit, ac proin, cum id, uti Cointio in Annalibus ecclesiasticis Francorum, aliisque eruditis videtur, anno 674 acciderit, consequens est, ut Ansoaldus, quando anno 681 cum Vindiciano & Ermenario de corpore S. Leodegarii disceptavit, jam annos circiter septem Pictaviensem sedem occupasset.
q Fuerat scilicet S. Leodegarius in episcopatu Pictaviensi enutritus, atque in eo per sexennium fere, antequam ad sedem Augustodunensem promoveretur, abbatis munere perfunctus. Vide Commentarium prævium num. 44, 52, 58 & 59.
r De hoc episcopo pluries supra sermo recurrit.
s Majores nostri ad XI Martii sancti hujus Antistitis Acta illustrarunt, ejusque episcopatus initium ad annum 676 revocarunt; qua in re iis fere assentiuntur Sammarthani & Cointius, ut adeo S. Vindicianus, quando anno 681 eum inter & duos alios episcopos, Ermenarium nempe & Ansoaldum, de corpore S. Leodegarii orta est contentio, jam quinque circiter annorum spatio Atrebatensem sedem tenuisset. Porro ex laudatis S. Vindiciani Actis a Majoribus nostris ad XI Martii illustratis egregie confirmantur ea, quæ ad litteram n de ecclesia S. Vedasti, deque monasterio S. Joannis prope Teruannam in expiationem necis S. Leodegario illatæ, a Theodorico Francorum rege fundatis, ex Orderico & Miræoprotulimus. Etenim, uti in Actis illis num. 9 legitur, ab episcopis, qui Vindiciano, Ermenario & Ansoaldo de corpore S. Leodegarii disceptantibus aderant, statutum fuit, ut Vindicianus regem adiret, eique libere exponeret, quam enormibus peccatis coram Deo obstringeretur, nisi tempestiva ductus pœnitentia resipisceret, & ad meliora consilia sese recipere maturaret. Vindicianus periculosam hanc in se provinciam suscepit, regem intrepide adivit, libere reprehendit, eique pœnitentiæ loco, quam etiam hic implevit, novi monasterii juxta Teruannam, S. Joannis nempe, de quo supra, constructionem, regiamque in monasterium S. Vedasti jam exstructum munificentiam injunxit. Perspicua hæc fiunt ex ipsis laudatorum Actorum num. 10 verbis. En illa: Ceterum pro peccatis expiandis jubetur rex, Theodoricus nempe a Vindiciano, novum Benedictinis monachis cœnobium juxta Teruanam Morinorum condere, addito sufficienti censu. Item quoniam, effuso D. Leodegarii martyris sanguine, publicam ecclesiæ pacem, jam pridem divi Vedasti sacris concionibus in diœcesi Atrebatia stabilitam, perturbaverat, ei injunxit Vindicianus, uti monasterium suum Atrebatense (postmodo Vedastinum nuncupatum) quod id temporis ipse principis & cleri permissu regebat, muris & ædificiis, amplioribusque possessionibus & privilegiis exornaret. Hisce mandatis non solum obtemperavit Theodoricus, sed etiam monasterium illud ab regali potentia & jurisdictione seculari, fore imposterum immune & liberum pronuntiavit, scriptis super ea re litteris, & diplomatibus a Vindiciano, ceterisque prælatis, qui aderant, ejus jussu confirmatis.
t Oratorium nempe, in quo Leodegarii corpus sepeliendum curavit Chrodoberti uxor, in diœcesi Atrebatensi situm erat. Vide Commentarium prævium num. 254 & seq.
u Dissonant hic Mabillonius & Chesnius, uti etiam omnia nostra Mss. apographa; nostrum autem Ms. Ultrajectinum S. Salvatoris, cujus lectio videtur minus mendosa, habet: Et facta oratione cum jejunio, tres parvas epistolas definitione scriptas, id est, signatas, super altare posuerunt.
x Fuit hic secundum Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 2 col. 1246 Sanmaxentianæ indiœcesi Pictaviensi abbatiæ abbas ordine quintus, proximusque Leodegarii in sacrum illud munus successor. Libellum, quem sibi anonymus noster vetustior & Ursinus prælucentem habuere, de miraculis S. Leodegarii ad solum Pictaviense translationem comitatis conscripsit; Ursino, ut Vitam Leodegarii, cujus corpus Pictavium transtulerat, litteris consignaret, auctor exstitit, Sanctoque novam ecclesiam, jubente Ansoaldo, exstruxit. Adi Commentarium prævium num. 25, 26, 284 & seqq.
y Hinc intelligitur, Audulphum, S. Maxentii abbatem, vixisse sub disciplina S. Leodegarii, cum hic, antequam ad sedem Augustodunensem promoveretur, abbatiam S. Maxentii abbas regeret.
z Ita etiam fere Chesnius & Ms. nostrum Ultrajectinum S. Salvatoris; at Mabillonius legit: Quod audientes, qui inhabitabant in circuitu loci, monachi, ceterique viri ac mulieres, devotione magna compuncti festinantes concurrebant ad locum.
aa Mabillonius & Chesnius legunt Caturcino; est autem, inquit Baudrandus in Geographia, pagus Caturcinus, provincia Galliæ in Aquitania, cujus fit mentio in Actis mediæ ætatis, quæ a recentioribus dicitur Cadurcensis provincia. Inter Acta mediæ ætatis, in quibus Cadurcensis provincia seu tractus Caturcini pagi nomen habet, recenseri debet Chronicon Fredegarii Scholastici; in hoc enim inter provincias a Dagoberto I Francorum rege fratri suo Chariberto concessas pagus Caturcinus cap. 57 numeratur. Porro Cadurcensis provincia seu tractus, Gallice le Quercy, situs est, laudato Baudrando teste, inter Lemovicensem provinciam ad Septemtrionem, Alvernicam & Ruthenensem ad Ortum, Occitanicam ad Meridiem, & Aginnensem, Petrocoriensemque ad Occasum.
bb Fuit, uti hinc intelligitur, Hermenana, seu, ut alii scribunt, Ermenana, cujusdam in pago Cadurcino siti monasterii abbatissa; at, inquies, cujusnam? Respondeo hoc, cum, quæ seculo VII monasteria in pago Cadurcensi exstiterint, ignoretur, pro certo non posse edici; aiunt quidem Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 1 col. 157, Ermenanam, de qua hic sermo est, forte exstitisse abbatissam illius monasterii, cujus abbatissam, nomine Alpasiam, in peccatum prolapsam,ad pœnitentiam, proposito feminæ peccatricis exemplo, vehementer cohortatus est S. Desiderius, Cadurcensis episcopus, qui medio circiter seculo VII ex hac mortali & ærumnosa ad immortalem beatamque vitam evolavit; verum nec ipsum monasterii, cui Alpasia abbatissa præfuit, nomen produnt.
cc Misit hic scilicet ad Ermenanam conscriptum a se de miraculis Leodegarii translationem comitatis libellum, qui complectebatur ea omnia miracula, quæ ab anonymo hic narrantur. Vide Commentarii prævii num. 25 & 26.
dd Relationem illam nempe seu libellum de miraculis in Leodegarii translatione patratis hic auctor acceperat vel ab ipsomet Audulpho, vel certe ab Ermenana abbatissa. Vide iterum Commentarium prævium num. 25.
ee Vicus verosimiliter, qui Gallice, uti Sæculo 2 Benedictino pag. 696 in margine notat Mabillonius, dicitur Jouy, quique in agro seu tractu Carnotensi situs est, prout in Tabula Geographica Belsiæ Blaviana notatur; réjouir nempe Gallice significat gaudio afficere.
ff Ita etiam fere Chesnius & Ms. nostrum Ultrajectinum S. Salvatoris; at Mabillonius legit: Sed cum allata a parentibus ad feretrum beati Martyris fuisset, eadem nocte sopore detenta visu vidisse dicitur duos viros splendidos in equis sibi adstantes.
gg Celebris hæc Galliæ civitas ad Ligerim fluvium sita caput est provinciæ Turoniæ, quæ versus Occasum & Meridiem agro Pictaviensi terminatur.
hh Vicus hic verosimiliter ille est, qui in Tabula geographica ducatus Turonensis Blaviana nomine Gallico Sonay distinguitur. Certe Mabillonius Sæculo 2 Benedictino pag. 696 in Annotatis ad Vitam S. Leodegarii Solnacum Gallice vertit Sonay.
ii Ita iterum fere Chesnius; at Mabillonius legit: Quædam mulier a dæmonio vexata a parentibus trahebatur ad feretrum sancti Viri: quæ, cum tandem invita atque coacta adveniens tetigisset hujus feretri vestimentum, mundata protinus est a dæmonio.
kk Hæc uncis inclusa, quorum loco apud Chesnium legitur, ex quo jam liberam factam se cernebat, apud Mabillonium omissa sunt.
ll Hic Robertus, qui ab aliis Bertus & Ruotbertus vocatur, inter archiepiscopos Turonenses ordine trigesimus tertius in Gallia Christiana a Sammarthanis Fratribus recensetur, deque eo nihil aliud vel apud hos vel apud alios scriptores memoriæ proditum inveni.
mm Mabillonius habet: Et cum per civitatem transirent, quædam mulier accusata pro morte viri sui collo ac manibus catena ducebatur. Illa autem, cum traheretur, sic clamabat: Subveni mihi, beate Leodegari, quia innocens pereo falsis accusatoribus alligata.
nn Id est, diœcesim, qua in significatione nomen parochiæ anonymus semper accipit.
oo Ita etiam Ms. nostrum Ultrajectinum S. Salvatoris; at Mabillonius, cui Chesnius consonat, legit Igorande, notatque in margine Ingrande, recte scilicet indicans, vicum, de quo hic sermo fit, esse illum ipsum vicum, qui nunc Gallice Ingrande dicitur; notatur hic in Tabula geographica ducatus Pictaviensis Blaviana haud procul a Castro-Eraldi ad Vigennam fluvium.
pp Nullam villam nomine huic affini appellataminvenio, per quam facta esse queat S. Leodegarii Pictavium translatio.
qq Mabillonius habet: Post hæc, cum ad Vigennam fluvium in vicum Sannone vocabulo pervenissent. Vigenna fluvius, Gallice la Vienne, oritur in Lemovicensi Galliæ provincia, fluensque per ducatum Pictaviensem tandem in Ligerim ad vicum Candacensem se exonerat. Vicus, nomine Sanon seu Sannon, verosimillime ille est, qui hodie Gallice Senon dicitur; quique in agro Pictaviensi ad confluentem fluviorum Clanii, Gallice le Clain, & Vigennæ situs est.
rr Nihil invenio, quod vel hujus villæ, vel vel vici, qui infra ad num. 70 Zezinoialo, seu, ut alii legunt, Zizolliolo vocatur, notitiam subministret. Ast ex adjunctis, quæ translationem S. Leodegarii comitata esse hic leguntur, manifestum fit, illam quidem Pictavium inter & Vigennam flumen; hunc vero situm esse eamdem inter civitatem & abbatiam S. Maxentii, quæ Pictavio decem circiter leucis horariis, teste Baudrando in Geographia, versus Occasum distat.
ss De S. Radegunde regina, postmodum moniali Pictavii in Gallia ad diem 13 Augusti, quo ejus memoria Usuardinis aliisque Fastis sacris inscribitur, in Opere nostro egimus, insignisque hujus Sanctæ Acta, auctore S. Venantio Fortunato, Pictaviensi episcopo, aliaque, auctore Baudonivia moniali coæva, & familiari Sanctæ discipula, dedimus; ex horum autem num. 37 discimus, ecclesiam, in qua S. Radegundis fuit sepulta, S. Mariæ nomini fuisse dicatam, quæ, uti ex S. Gregorii Turonensis libro de Gloria Confessorum cap. 106 intelligitur, in civitatis Pictaviensis suburbio sita erat. Hæc postmodum S. Radegundis nomen induit, teste Mabillonio tom. 1 Annalium Benedictinorum pag. 200, ubi sic habet: Beatæ Mariæ basilicam sancta Radegundis itidem extra muros Pictavenses ad sepulturam sanctimonialium sanctæ Crucis construi curaverat, monachisque, qui virginibus sacra ministrarent pro more illorum temporum, attribui voluerat. Leo quidam vir inluster centum solidos ad basilicæ fundamenta contulisse memoratur. Nondum sacrata erat basilica, cum beata Radegundis istic humata fuit, brevique post tempore hæc nomen loco dedit. Ceterum, loco citato inquit, nonnullis interpositis, laudatusMabillonius, utraque basilica, nempe sancti Hilarii, in qua, uti hic mox refertur, S. Leodegarii corpus Pictavii fuit depositum, & beatæ Mariæ transiit ad canonicos sæculares. Quod serius factum in basilica sancti Hilarii, nec ante sæculum decimum: at in basilica beatæ Mariæ seu sanctæ Radegundis sæculo præcedenti, uti colligitur ex capitulari Ludovici Pii pro parthenone sanctæ Crucis.
tt Forte hæc mulier ad serviendum S. Hilario, seu potius monasterio, quod ab eodem Sancto nominabatur, pro more illorum temporum sese obstrinxerat. Vide, quæ pag. 300 hujus tomi in Annotatis lib. 2 Miraculorum S. Bavonis subjectis ad litteram c dicta sunt.
uu Confirmatur hinc & ex verbis aliis, quæ num. post sequentem proximo habentur, quod Ursinus de abbatia S. Maxentii a Leodegario, antequam ad episcopatum Augustodunensem promoveretur, sexennio fere administrata num. 4 narrat. Adi Commentarium prævium num. 52.
xx De tempore huic basilicæ condendæ verosimiliter impenso consule Commentarium prævium num. 286.
yy Accidit id, ut juxta dicta Commentarii prævii num. 288 verisimilius apparet, anno 685 usque ad mensem Martium provecto; unde, cum eventus hujus hic meminerit noster anonymus,consequens est, ut ejus lucubratio serius, quam ad annum usque 682 vel 683 debeat differri, licet num. 21 Commentarii prævii contrarium viderimus esse verisimile.
zz Apud Mabillonium & Chesnium hæc Sancti Vita hanc habet clausulam: Consummatum est sancti Leodegarii martyrium quinto Nonas Octobris, & dedicatio basilicæ ipsius tertio Kalendas Novembris, translatio vero sancti corporis medio mense Martii. Eamdem etiam habet Ms. nostrum Ultrajectinum S. Salvatoris, sed a reliquis omnibus nostris Mss. apographis abest. Vide etiam de hac clausula Commentarium prævium num. 23, 256 & 257.
* al. cognovit
* al. jejunans
* al. requiesceret
* al. loquutus est
* al. præterquam conjugi
* lege erexisset
* al. deest vere
* i. e. consanguineum
* al. corporis habendi
* al incognitam
* al. conclamaverunt
* al. turbæ
* i. e. manubriis
* al. deinde
* al. amiserant
* al. supereffluentia
* al. recedentes
* al. perlatum
* i. e. auxilium
VITA ALIA
Auctore Ursino, priore, aut forte abbate Locociacensi coævo.
Ex codicibus Qms. 5, Pms. 159 & duobus Mss. apographis inter se & cum editione Mabillonii, uti etiam cum Ms. Divit-Augiensi collatis.
Leodegarius episcopus frater M. in Galliis (S.)
Gerinus comes frater M. in Galliis (S.)
BHL Number: 4851
A. Ursino
PROLOGUS.
[Auctor scriptionis suæ rationem reddit.] Domino meo, sanctoque pontifici Ansoaldo præsuli Pictavensi Ursinus peccator. Jussioni obtemperans vestræ parui, beatissime papa a, insistente maxima ex parte Audulfo, patre monasterii beati Maxentii b, ut de vita vel passione beati Leodegarii pauca de multis ejusdem bonis scribendo narrarem. Quod opus tuis imperiis obsequendo edere * cupiebam: sed simplicitas cordis mei & iners facundia non valet explicare tanti Viri laudes virtutum; cujus patientia modernis exorta temporibus, quanta sustinuit retrusus *, quasi * nemo novit, nisi ille solus, cui protulit intrinsecus. Qui in occultis latibulis, privatus oculorum acie, quid & quantum egisset boni, quis enarrare possit? Ubi nec assistebat minister, qui hoc cernere valeret, ut quod oculis non videbatur *, narrare quivisset. Nam finis operis ostendit extrinsecus, quanta intus latendo fuisset operatus. Tamen in quo agnita ejus mihi vita fuit, & multorum relatione comperi, quamquam rustico sermone, vobis imperantibus, edere * non distuli c. Si quid quibusdam * verbis propagare studui, ad disserendam veritatis lineam hunc tramitem posui. Si vero de ejus virtutibus aliquid prætermisi, non studiose gessi, quin ignorantia intermittendo præterii d. Hoc etenim sciendum puto, quia, quamvis quisquis alti sermonis eloquentia ejusdem Viri Dei Acta disserere cupiat, apertius & absque fallacibus verbis fari non valeat. Et forsitan valueram, annuente Domino, clausis ac ab aliquibus incognitis verbis narrare: sed ideo nolui, ut quique rustici & inlitterati hæc audierint, intelligant & devoti appetant ejus imitari exempla, cujus intellexerint audiendo miracula.
ANNOTATA.
a Hoc nempe nomen episcopis quondam erat commune.
b De Audulpho monasterii S. Maxentii abbate vide Commentarium prævium num. 25 & Annotata capiti 4 Vitæ præcedentis subjecta ad litteram X.
c Hinc apparet, hunc scriptorem, si non omnia,certe nonnulla, ex aliorum tantum fide scribere.
d Videtur hic scriptor hoc textu innuere, se non omnia S. Leodegarii gesta apprime habuisse perspecta.
* al. edicere
* al. retrorsus
* al. quæ
* al. videbat
* al. edicere
* al. addit. longius
CAPUT I.
Leodegarius apud avunculum suum educatur, diaconus ac deinde
archidiaconus creatur, abbas efficitur, ad aulam evocatur, fit
episcopus, regis gratia excidit, Luxovium secedit, hincque egressus, ab
Ebroïno vexatur.
Igitur beatus Leodegarius ex progenie celsa Francorum ac nobilissima exortus a, [Nobiliter natus educatur apud avunculum;] a primæ ætatis infantia a parentibus in palatio, Lothario Francorum regi b, est traditus; ab eodem vero rege non post multum temporis Didoni c præsuli Pictavensis urbis, avunculo suo scilicet, ad imbuendum litterarum studiis datus est: quem idem præsul cuidam Dei sacerdoti, viro prudentissimo * ad erudiendum tradidit; qui eum per annos plurimos d magnis curis edocuit, edoctumque pontifici reddidit. Receptum ergo eum * suis cubiculis sub custodia disciplinæ retinuit, & quemadmodum idem pontifex se casto * corpore custodierat, eumdem similem effici voluit, dicens ei admonendo summa frequentia, ut se virginem conservaret, & vas electionis in Ecclesia Dei dignus fieret; quoniam optabat eum hujus civitatis post se esse episcopum.
[3] Sed cum ad hoc opus eum cerneret perspicuum; cum fere viginti esset annorum e, [fit diaconus & archidiaconus prudens ac sedulus;] ad officium diaconatus electus est, atque ab ipso pontifice consecratus. Deinde non post multum temporis f archidiaconus effectus, cura sub pontifice omnibus ecclesiis ipsius diœcesis est prælatus. Erat enim multum facundiæ honestissimæ deditus, statura procerus, inter plerosque pulcherrimus, aspectu decorus, eloquio suavis, ingenio acutissimus, prudentia providus, zelo Dei & amore fervidus, perpetuæque virginitatis custos; Scripturis sacris ac legum doctrinis simulque canonicis pene * cunctis præcellebat parochiæ *, quam regendam susceperat, habitantibus. In tantum vero erat aptissimus omnium seniorum, coæqualium & subjectorum, ut eloquentia sua placeret omnibus sibi colloquentibus: ita ut mœrentibus redderet lætitiam, scelera gerentibus disciplinam. Nam in parvi temporis spatio, sub pontificis scilicet imperio, magnam pacem providentiæ suæ regimine tradidit Pictavensi solo.
[4] Deinde, cum quidam pater ex monasterio, quod est situm in honore beati Maxentii, [præficitur monasterio vocatur in aulam;] obisset, jussu pontificis idem suscepit regendum g: quod per sex fere annos strenue rexit, illudque magnis opibus ditavit. Sed, cum juxta monita pontificis sui idoneum se præparasset, & clarus haberetur præ omnibus, tunc odor ejusdem suavitatis in tantum processit, ut usque in palatium regis redoleret. Erat enim eodem tempore Minor Lotharius cum Baltilde matre rex regens Francorum regnum h, qui * agnita ejus prudentia, cupientes eum habere in aula regia, petierunt pontificem, ut suam ei daret licentiam secum habitare in palatio. Qui statim jussa complens, magnis rebus ditatum & sapientiæ floribus adornatum, obtemperans eorum voluntati, nisus * est destinare Virum i.
[5] Quem rex atque regina videntes honorifice susceperunt, [eligitur episcopus. Mortuo Clothario,] & in paucis diebus dulcia sua verba & bonitatem ostendit in tantum, ut rex simul & regina, plerique etiam pontifices * supra omnes eum in amore susciperent, & quia eum videbant dignum ad suscipiendum honorem, cunctorum consensu præcipuorum Francorum, ad honorem pontificalem eum esse idoneum proclamaverunt, quem omnes ad hoc electum Augustoduno *, quæ est Æduorum civitas, fecerunt pontificem, quam cum per annos decem strenue gubernaret k, eodem tempore rex Lotharius, qui eum episcopum constituerat, defunctus est. Tunc idem Pontifex hæc audiens, concito cursu in palatium perrexit, ac cum commilitonibus * de rege tractare cœpit l.
[6] Qui audientes, Hildericum Austrasiorum regem in adolescentia sua regnum juxa sui temporis ætatem optime disponentem, [regnat Childericus; Ebroïnus fit monachus Luxovii;] elegit quædam pars Francorum, volentes eum regem habere. Nam Ebroïnus, qui major-domus fuerat sub rege Lothario, Theodericum germanum ejus cupiebat subrogare fratri in regno m. Ipse vero Ebroïnus erat tunc odiosus inter Francos, & quia metuebant hujus ponderis jugum, quod per eumdem sustinuerant sub rege Lothario, relicto ejus consilio, Hildericum in toto sublimaverunt regno. Tunc Ebroïnus, videns se destitutum, & pro nihilo suum esse consilium, territus pavore, regem petiit, ut, relictis omnibus, vitam sibi concederet, & in monasterio abire * permitteret: cui deprecanti, domno Leodegario intercedente, rex consensit, & in monasterio Luxovio * ilico destinavit, ut monachus effici deberet. Rex vero Hildericus confirmatus in regno, germanum suum Theodericum cuidam Dei servo conservandum ac nutriendum dedit.
[7] Idem vero Leodegarium pontificem super omnem domum suam sublimavit & majoremdomus in omnibus constituit. [Sanctus aulæ præficitur,] Qui, accepto hujus regni gubernaculo *, quidquid maxime adversus leges antiquorum regum ac magnorum procerum vita laudabilium obstabat, multum ad pristinum reduxit statum n. In tantum vero usquequaque omnia regna Francorum restituit, ut omnes se gratularentur, regem sibi habere Hildericum, ac rectorem palatii Leodegarium o. Cum igitur hæc pœne annis tribus p cum decore magno agerentur, tunc adversarius, cujus est consuetudinis, invidia conditionis suæ bona destruere, cœpit sodales suos, quos secum elegerat idem Pontifex habere socios gubernaculi, invidiæ malo instigare & inter ipsum & regem zizania discordiæ seminare.
[8] His itaque diebus jam imminebat celeberrimus Paschalis dies. [sed hanc, cum regem sibi iratum] Tunc flagitante Pontifice, ut in Augustuduno urbe sua ipsum sanctissimum diem rex juberet celebrari, nequaquam renuit, sed implere nititur votum deprecantis q. Qui, cum, appropinquante jam die ad Missarum sollemnia celebranda, Sabbatho, ut mos est in Vigiliis Paschæ r, irent pariter, & malum seminarium odii simul haberent absconditum, tunc instigator utriusque mali * accedens, eidem Pontifici dixit: Observa te, inquit, Pontifex, quia celebritate transacta Missarum, a rege te scias esse interficiendum, quoniam semen nequam, quod adversum te per tuos inimicos, quemadmodum in ejus corde jam olim est seminatum, in hac nocte consummare est decretum s. Quod audiens Pontifex, dissimulando distulit, & se lætum ostendit, & non pro magno ducens, apparuit vultu clarus *, & sollemnia Missarum, quæ cœperat, honestissime consummavit.
[9] [crederet, clam deserit, &, illo annuente,] Sed Communionem sanctam cum ipse & rex percepissent t, rex ad palatium pergens, abiit pransurus: Pontifex vero, cum suum perconsummasset officium, & merum cum suis accepisset, sicut est fragilitatis humanæ, metuens animositatem regis, tractare cum suis cœpit, quid in hoc conflictu agere deberet. Cogitans * & orans ad Dominum consilium reperit; melius ei esse omnia relinquere & Christum sequi, quam locum regi * dare, & manus regis sanguine Sacerdotis in tanti diei * festo coinquinare; ne forte fieret * Francorum opprobrium & per se unum hominem in tota plebe esset * disceptatio u. Tunc, relicto rege, & omnium potestatum sublimitate, pro nihilo reputans, quod habebat * in mundo, eadem nocte procedens cum paucis, ire cœpit, ubi pauper Christi fieri potuisset. Hoc rex audiens, contristatus valde ac mœrens, quemdam ex suis fidelibus cum exercitu magno post ipsum misit, & secutus eum per totam illam noctem, diluculo reperit & juxta jussum regis secum reduxit x: ipsoque Pontifice deprecante, Luxovio cœnobio * ut ei liceret, relicto seculo, vacare Deo, humili poposcit prece se dirigendum: quem protinus illuc ire * non distulit.
[10] [Luxovium secedit: mortuo Childerico,] Qui festinus in monasterium perveniens, ibidem Ebroïnum jam clericum invenit, dicensque, se aliquid in eo peccasse y, veniam sibi invicem petentes steterunt concordes; tamen ab abbate * sejuncti, per aliquod spatium temporis uterque pœnitentiam agentes, inter contubernia monachorum strenue habitare, quasi perpetui monachi, conati sunt z. Per idem tempus Hilderico defuncto aa, germanus ejus [Theodericus] in regno sublimatur. Hæc audientes utrorumque amici, desiderantes aspectum eorum cernere, cum favore magno vota sua complentes, ad propria nituntur reducere. Pergentes namque de utrisque partibus ad supradictum monasterium, cogebant eos procedere & ad eorum domos remeare. Qui angore multum æstuantes, tamen deprecante dilectionis amicitia, quia fatigati spatiis terrarum longius * valde fuerant, consentientes acquieverunt deprecantibus bb.
[11] [redit Augustodunum. Ebroïnus Theodorico regi] Cum benedictione quippe monasterii conglutinati pacis concordia, procedentes venerunt simul, Ebroïnus scilicet cum Leodegario pontifice, in civitatem suam Augustuduno cc. Quam rem audiens tota civitas suscitata est in gaudium. Quibus cives procedentes obviam, receperunt eos cum magno triumpho, lætantes, eo quod recepissent Patrem, quem amisisse plangebant olim gubernatorem: quem receptum collocaverunt eum in sede pristina, ut frueretur eum eis * lætitia; qui cum simul lætati summo gaudio tripudiarent, cuplebat beatus Leodegarius in crastinum Ebroïnum ditatum cum magnis honoribus, muneribusque ad propria destinare. Idem vero Ebroïnus non est passus suos paululum requiescere; sed fuga * nocte ab ipsa discessit civitate dd, & Austrasios, quos secum habuerat aliquando adversarios, sibi sociavit, ut amicos ee. Sed non post multum temporis, multis sceleribus gestis, collectis secum malorum sociis, Francorum per vim intravit fines & cum tyrannide crudelissima gerens, Theoderici gloriosi regis se præsentavit obtutui, atque ab eodem restitutus est in priori gradu ff.
[12] Major-domus effectus, cogitare cœpit de ultione inimicorum, [reconciliatus mittit, qui Leodegarium capiant, in eumque sæviant.] qui eum noluerunt habere subregulum. Qui ut leo rugiens inter feras ceteras, resonuit rugitus ejus per Francorum terras. Omnes vero, qui adversus eum olim cogitaverant mala, tremefacti, qui remanserant ex ejus cæde, perrexerunt fugam *. His itaque diebus vir Dei Leodegarius, cum ad suam plebem * resideret urbe sua Ædua, reminiscens [Ebroïnus] malorum omnium, quæ circa eum cum rege Hilderico egisse * putabat gg, tunc adjunctis sibi nequissimis inimicorum sociis, consulere cœpit, quemadmodum eumdem Pontificem destruere potuisset. Ex his enim consiliariis duo, videlicet Dido & Waimerus ex nomine hh, caput effecti malitiæ, dixerunt, se posse eum rapere de civitate, & in eo facere vindictam, ex qua malitia Ebroïni esset satiata. Gavisus namque Ebroïnus de eorum responso, dedit eis exercitum copiosum valde; qui confestim * perrexerunt ad civitatem Eduam *, & circumdantes eam cum eodem exercitu devastabant circa murorum circuitum.
ANNOTATA.
a De Leodegarii prosapia § tertio Commentarii prævii egimus.
b Nempe Lothario, seu, ut alii legunt, Clothario secundo. Vide Commentarium prævium num. 45 & 59.
c Quamdam de Didone, Pictaviensi episcopo, notitiam suggessimus in Annotatis capiti 1 prioris Vitæ ad litteram b subnexis.
d Cum Leodegarius decennis circiter fuerit, dum ab avunculo suo sacerdoti cuidam litterarumstudiis imbuendus traderetur; fuerit autem, quando diaconus consecratus est, viginti circiter annorum, atque antequam ad sacrum hunc ordinem sacerdotio prævium promoveretur, jam avunculo suo a sacerdote, cujus disciplinæ fuerat commissus, esset redditus, consequens est, ut hic anni plurimi, quibus Sanctus ante diaconatum sub disciplina dicti sacerdotis stetit, novennium circiter designent. Vide Commentarium prævium num. 45 & septem seqq.
e Chesnius, qui Ursinum tom. 1 Scriptorum etiam edidit, sic legit: Infra viginti annos ad ofcium diaconatus electus est, atque ab ipso pontifice (Didone) consecratus. Hinc factum, ut Cointius Leodegarium ad diaconatum provectum statuat, cum apud avunculum suum jam annis circiter viginti esset moratus. Verum an genuina sit Chesnii lectio, & an tunc tantum Sanctus ad sacrum diaconatus ordinem fuerit promotus, num. 46 & sex seqq. Commentarii prævii discussum invenies.
f Et tamen initium archidiaconatus Leodegarii determinato anno innecti non potest. Vide Commentarium prævium num. 52.
g Cum Leodegarius ad episcopatum Augustodunensem anno circiter 660 (vide Commentarium prævium num. 59) fuerit promotus, atque aliquamdiu in aula post administratam sexennio fere S. Maxentii abbatiam (vide eumdem num. 59) fuerit versatus, consequens est, ut non inepte statuatur, Leodegarium anno circiter 651 aut 652 S. Maxentii monasterio fuisse præfectum.
h De Baltilde, seu, ut alii legunt, Bathilde, & Lothario, ejus filio, vide Annotata ad litteram d capiti primo Vitæ prioris subjuncta.
i De Leodegarii ad aulam evocatione, deque aliis nonnullis ad eum, antequam ad episcopatum Augustodunensem promoveretur, spectantibus altum est apud anonymum, Sancti biographum vetustiorem, silentium. Videsis Commentarium prævium num. 28 & 60.
k Lotharius anno 670 (vide Commentarium prævium num. 59, 117 & 118) e vivis excessit, aut etiam anno 669 exeunte, ac proin, cum Sanctus, moriente Clothario, jam annos decem, uti hic dicitur, rexisset episcopatum Augustodunensem,consequens est, ut ad sacrum illud munus jam ab anno circiter 660 aut 661 fuerit promotus. Adi Commentarii prævii num. 59.
l Solus hoc adjunctum refert Ursinus. Partim autem hinc concludunt Valesius, Cointius, aliique nonnulli eruditi Leodegarium deponendi Theodorici, Childericique ex Austria arcessendi, atque in regnum evehendi præcipuum auctorem exstitisse; ast an certo æquum obtineant, num. 106 Commentarii prævii & quinque seqq. discussimus.
m Non solum volebat Ebroïnus Theodoricum evehere in regnum; sed jam reipsa evexerat, uti ex numero 8 anonymi intelligitur. Ad hæc Theodoricus, antequam Childericus ex Austria arcesseretur, aliquot saltem menses proxime post mortem fratris sui Clotharii regnavit, quod Ursinus non tantum non commemorat, sed etiam ita narrationem suam instituit, acsi significare vellet, Childericum fratri suo Clothario vita functo in regnum Neustriæ & Burgundiæ proxime successisse. Videsis Commentarii prævii num. 106.
n Ita fere Mabillonius, ambo nostri codices & omnia Mss. apographa, excepto apographo Divionensi, quod plurimum ab his dissonat, atqueadeo vel idcirco lectionem subministrat adulterationis suspectam. En illam: Rex vero Childericus … sanctum Leodegarium pontificem super omnem domum suam, quamquam invitum, gloriose sublimavit, & omnis familiæ suæ principem esse constituit. Qui, acceptis regni hujus gubernaculis, quidquid in eo adversus leges regum priorum, aut legi regum ac majorum principum, quorum vita quondam laudabilis extiterat, ineptum atque contrarium repperit, ad pristinum prudentissime statum revocare curavit.
o Leodegarius Childerico non major-domus, seu rector palatii, sed consiliarius tantum fuit. Vide Commentarium prævium num. 112, 113, 125 & 126.
p Quot circiter menses præter annos integros complectatur triennium fere, quo hic dicitur Leodegarius in amicitia Childerici fuisse, ex num. 130 Commentarii prævii collige.
q De hac regis facta per Leodegarium ad Pascha Augustoduni celebrandum invitatione num. 133 & seq. Commentarii prævii egimus.
r Ursinus hic cum anonymo vetustiore pugnare videtur; at qui in concordiam adduci ambo queant, num. 139 Commentarii prævii docuimus.
s Voluerit scilicet hic homo, quamquam regis in Leodegarium iræ, iniquique consilii instigator esset, facti invidiam, prout hominibus versutis & fraudulentis solemne est, a se amovere.
t His verbis clarissime innuit hic auctor, Childericum cum Leodegario in Paschalibus Vigiliis Communionem sanctam Augustoduni, & quidem in eadem ecclesia percepisse; contrarium autem apertissime docet anonymus, cui hic adstipulandum est. Videsis Commentarii prævii num. 140 & tres seqq.
u De rationibus, ob quas Leodegarius fugæ consilium inierit, consule, si lubet, Commentarium prævium num. 145.
x Ms. nostrum Divionense legit: Audiens autem rex contristatus est valde, & mœrens ac pœnitentia ductus, eoquod talia in sanctum Virum cogitaret, misit quemdam ex fidelibus suis cum exercitu copioso post ipsum, ut eum ad se reduceret sanum; cumque abiret ille, & per totam noctem illam eum secutus fuisset, tandem diluculo reperit, & juxta mandatum regis ad ipsum eum reduxit. Quæ sane lectio multum discrepat a lectione, quam alia nostra Mss. exemplaria, & Mabillonius suppeditant; cum autem id sæpe alibi etiam contingat, videtur mihi dictum Ms. Divionense non parum esse interpolatum, ac proin de assignandis lectionibus ejus variantibus minus deinceps laborabo.
y De venia ab Ebroïno per Leodegarium petita videsis Commentarii prævii num. 148.
z Ursinus hic Sanctum, uti anonymus Morbacensis in Prologo conqueritur, Ebroïno æqualem, aut hunc illi facere videtur. Consule, si lubet, Commentarium prævium num. 149
aa Occisus est Childericus anno 673 ad mensem circiter Septembrem provecto. Hac de re vide Commentarium prævium num. 119 & 120, uti etiam dicta ad litteram a in Annotatis capiti 2 Vitæ priori loco jam datæ subnexis.
bb His verbis innuitur, Leodegarium, vita jam functo Childerico, in monasterio Luxoviensi adhuc exsulem exstitisse; at contrarium ex anonymo vetustiori colligendum videtur. Adi Commentarium prævium num. 155 & seq.
cc Mabillonius, cui Ms. nostrum Trevirense S. Maximini & codex Pms. 159 fere consonant, ita legit: Cum benedictione quippe patris monasterii ipsius conglutinati pacis concordia, procedentes venerunt simul, Ebroïnus scilicet cum pontifice Leodegario ad civitatem suam Augustodunum.
dd Pugnat hic Ursinus cum anonymo; ast anonymo assentiendum est. Vide Commentarii prævii num. 163 & 164.
ee Dissonant hic in verbis Mabillonius & Mss. nostra exemplaria; at in re verbis significata conveniunt, Ebroïnum nempe se junxisse Austrasiis, quos aliquando habuerat inimicos, tunc scilicet, cum Childericus ex Austria in Neustriam arcessitus adveniens, Austrasiorum auxilio suffultus Ebroïnum majoratu-domus dejecerat, atque in exsilium Luxovium relegarat.
ff Plura adjuncta Ebroïni in majoratum-domus restitutionem antegressa ac comitata sunt; vix ulla narrat Ursinus; pleraque § XI Commentarii prævii exposui.
gg Ursinus media sequenti ultima hujus numeri parte quoad verbum fere consonat cum anonymo in iis, quæ hic media ultima numeri sui 27 parte exponit. Rationem vide num. 25 Commentarii prævii.
hh Pro Didonis & Waimiri notitia sufficientia jam dicta sunt § XII; præcipue vero in Commentario prævio in Annotatis Vitæ priori subnexis, quæ propterea studiosus lector, si visum fuerit, consulat.
* al. eruditissimo
* al. receptumque secum in
* al. castum
* al. præ
* i. e. diœcesis
* al. deest qui
* al. visus
* al. addit. & proceres
* al. Augustoduni
* al. similibus
* al. habitare
* al. in monasterium Luxovii
* al. acceptis gubernaculis
* al. malorum
* al. hilaris
* al. deest Cogitans
* al. ei
* al. in tam magno die
* al. addit. regni
* al. fieret
* al. habetur
* al. ad Luxovii cœnobium
* al. dirigere
* al. jubente tamen abbate
* al. longinquis
* al. suis
* al. fugaciter
* al. in fugam
* al. addit. restaurandam
* al. addit. illum
* al. festini
* al. Æduorum
CAPUT II.
Sanctus ab Ebroïnianis captus excæcatur, monasterioque per
biennium fere inclusus, ad aulam arcessitur cum fratre suo Gerino,
hocque occiso, variis ipse tormentis afficitur, iterumque post biennium
fere ad aulam arcessitus, ac Chrodoberto custodiendus traditus, tandem
etiam necatur.
[Leodegarius ab Ebroïnianis capitur, excæcatur, monasterioque] Hæc enim Vir Dei prospiciens, zelo magno accensus pro plebe sibi commissa, Domini secutus exemplum, animam suam malens ponere pro ovibus suis, eosque * cupiens lucrifacere, quam solam temporalem quærere salutem, tunc omnem clerum civitatis aggregari jussit, & cum reliquiis, crucibus & choris psallentium obviam abiit cum Dei laudibus suis inimicis a, & sponte se obtulit ad palmam martyrii; si voluntas non defuisset percussoris. Qui enim venerant ad eum puniendum, absque reverentia reliquiarum cum comprehenderunt: qui exclamans, fertur dixisse: Gratias ago omnipotenti Deo Redemptori, qui me dignatus est hodie glorificare. Qui pergentes, duxerunt eum extra civitatem b & implentes jussa principis Ebroïni eruerunt oculos ejus a capite. Sed, cum lumen sustulerunt forinsecus humanum, intrinsecus incluserunt divinum. Et tradentes eum custodibus c, in quodam eum perduxerunt cœnobio d, in quo latuit per annos circiter duos e; ibique magnum reliquit exemplum suæ humilitatis & patientiæ.
[14] [inclusus, post biennium fere ad aulam arcessitur] Eodem tempore ejusdem germanum, Gairinum nomine, qui ob metum supradicti Ebroïni cnm aliis, quos fugaverat ex Francorum proceribus, vacabat [aliis] partibus f, jussu regis gloriosi Theoderici, ac principis Ebroïni, decretum est ad palatium reverti *. Tunc etenim beatus Leodegarius ex monasterio, in quo tenebatur absconditus, egredi & in præsentia regis jussus est accersiri. Qui, cum simul conjuncti & obtutibus principum fuissent oblati, multis contumeliis affecti, & opprobriis ab Ebroïno susceptis, respondisse conicitur *: Hæc digne patimur; quia Domino peccavimus: sed major est sua clementia, qui nos dignatus est vocare ad talem gloriam. Sed tu, miser Ebroïne, qui tantam pœnam ingeris Francorum genti, potius in te ulcisceris, qui vitam aliis auferre cupis. Multos equidem decepisti, & exules a solo paterno fecisti: nam magis tu exul eris *; qui & temporalem & futuram gloriam cito perdes: quoniam dum superare cupis omnes habitatores in tota Francia, tuam potius aufers, quam indignus accepisti, gloriam g.
[15] Tunc hæc audiens Ebroïnus furore repletus magno, [cum fratre suo Gerino, quem ad mortem strenue obeundam] jussit ministris Gairinum abstrahi & a Germano suo separari, ut separatim viderentur puniri, ne simul eos delectaret talia verba fari. Cum autem duceretur, beatus Leodegarius eum alloquitur, dicens: Æquo animo esto, Frater carissime; quoniam oportet nos hæc pati, quia non sunt condignæ passiones hujus temporis ad futuram gloriam, quæ revelabitur in nobis, peccata etenim nostra multa sunt; sed misericordia Omnipotentis supereminens magna: qui ad abluenda delicta se laudantium semper est paratus. Hæc ad tempus patimur, quia mortis debitores sumus. Sed illa nos expectat vita, si patienter sufferimus istam pœnam, ubi sine fine lætabimur in cælesti gloria h.
[16] Tunc ministri ad stipitem ligatum Gairinum lapidibus obruere cœperunt; [hortatur, hocque necato, varia ipse passus supplicia] ille * vero deprecabatur Dominum, dicens: Domine Jesu bone, qui non venisti vocare justos, sed peccatores, suscipe spiritum servi tui, & qui mihi dignatus es ad similitudinem martyrum lapidibus vitam istam mortalem auferre, jubeas clementissime veniam scelerum meorum tribuere. Hæc dicens, orando ultimum efflavit spiritum. Beatus itaque Leodegarius cupiebat cum Germano vitam finire, ut simul mererentur futuram ac beatam participare; sed Ebroïnus differre volens ejus exitum, ut per pœnas longe dilatas ei præpararet æternas, & ne coronam acciperet martyrii, quin potius careret præmiis gloriæ sempiternæ. Tunc jussit eum nudis gressibus per quamdam piscinam transduci, in qua erant petræ, sicut clavi incidentes acutæ. Deinde evulso * terræ prostratoque incidere linguam labiaque præcepit, ut dum oculi ablati, pedes jam forati, lingua ac labia essent incisa, & dum sibi cerneret omnem felicitatem membrorum ablatam, corporisque pariter vires undique paruissent negatæ, dum nec oculis cerneret viam, nec pedibus incedere * callem, nec * linguæ officio laudare nequiverit * Creatorem, ac [per hoc cederet blasphemiæ, sperans auferre sibi salutem, quam laudando cælitus adipisci meruisset ingentem i.]
[17] Sed, qui absque vocibus cordium auditor est Deus, [Waningo, a quo Fiscamnum ducitur, custodiendus traditur,] magisque optatur corde contrito, quam elatione superbo k, suscepit vocem tacentis magis, quam elate loquentis *; postulat sibi auxilium non vocis, sed humilitatem cordis. Nam cum se cognovisset, præsidium omne amisisse humanum, totis viribus petiit, sibi adesse divinum, nam quantum impietas humana eum revocare cupiebat * ab alto, tantum pietas divina sociare fecit cælo l. Tunc * quemdam accersivit virum, nomine Waningum m. Tu accipe, inquit, Leodegarium, quem aliquando vidisti tam virum superbum, & constitue sub tuta custodia eum. Erit enim tempus suæ vocationis, recipiens *, quod meretur a suis inimicis. Tunc acceptum ad suum perduxit cœnobium, qui vocatur Fiscamnus n, ubi erat congregatio sanctimonialium ac virginum, quibus præerat Childomarga o famula Christi, in quo multis diebus p conversans, habita stetit sub custodia. Nam & lingua præcisa solitum recipit * officium, & magnum doctrinæ suæ semen ostendit in populo: quandocumque inter virgines * accederet, tantum ut fertur, dulcia sua fulgebant eloquia, ut mirarentur, quicumque audierant *, quanta Dei operabatur clementia, & conversi a pravis operibus, velociter peterent fructus pœnitentiæ. Nam diebus ac noctibus in Dei cultu pervigilans astabat, ut vel paululum ad necessaria corporis vix aliquando ab ecclesia procederet, vel quippiam somni ac ciborum perceptionem capere * potuisset q.
[18] [deindeque ad synodum a Theodorico convocatam] Eodem tempore vir gloriosus Theodericus & idem Ebroïnus synodum r convocaverunt, & ad quamdam villam regiam venientes, multam episcoporum turbam adesse fecerunt, ibique inter ceteros Didonem, qui sanctum virum Leodegarium cum Waimero expulit de sede sui episcopatus: qui condemnatus ab ipsa synodo & calvaria accepta s in capite, expulsus & segregatus est a sancta congregatione; deinde exilio condemnatus, morteque secuta, pœna capitis digessit, quidquid dolose in sancto Viro exercuit t. Alii vero episcopi tunc a rege per Ebroïnum in ipsa synodo pœne similem pœnam sortiti, perpetuo exilio sunt deportati *. [Waimerus etenim, qui ad supradictum Famulum Dei ad explenda Ebroïni dicta socius perniciei ejus extiterat, postquam ab ipso Ebroïno, eo quod in ejus ultione consenserat, episcopatus gradu dolose fuerat sublimatus, post paululum intervallum positum in offensam ejus decidens, Dei, ut opinatur, nutu multis flagellis obstrictus est: nempe, ut fertur, laqueo suspensus; ac morte turpissima, ut decebat Justi proditorem, condemnatum transmisit ad tartarum u.]
[19] [arcessitur, acerbe excipitur,] Adhuc enim vir Dei Leodegarius in eodem monasterio sanctimonialium, in quo ad custodiendum positus fuerat, commorabatur. [Tunc & ipsum ad eamdem synodum accersierunt; non tamen intra concilium x confirmatur fuisse, sed seorsum rex & Ebroïnus cum eodem conlationem fecisse dicitur, in qua eis multa prædixisse futura & evenisse, manifestum esse conicitur * y]. Ubi & Ebroïnus in eadem pernicie perseverans z, Multum tibi, inquit, verborum sublimitas persuadet loquendo, martyr esse suspicaris, ideo te tam temerarium ostendis. Adhuc multum, inquit, te dilatas, frustra tale desideras habere præmium: nam ut merueris, ita eris accepturus martyrium aa. [Optabat, eum funditus extinguendum, ut, quia a seculi gloria jam videbat consumptum, revocare potuisset saltem a meritis Sanctorum. Nam unde eum putabat abscidi, inde potius eum faciebat Christo, quem desiderabat, adhærere, quia quantum propagabatur * ejus pœna, tanto magis ei augebantur præmia bb.]
[20] [Chrodoberto, comiti palatii, in custodiam datur,] Tunc tradidit eum cuidam viro Chrodoberto cc: Accipe eum, inquit, sub magna custodia servandum; adhuc veniet tempus mortis suæ exitium *. Acceptum eum cum ad suam domum deduceret, cernens eum ex itinere ac infirmitate defessum, jussit ei dari ad refocillandum potum. Antequam pincerna ei assisteret, lumen magnum, quasi in rotæ circulo e cælo descendens, super caput ejus refulsit. Tunc trementes omnes, qui hoc signum viderunt, Quid est, inquiunt, Domine, quod paret super caput tuum, quasi in circuli modum lumen splendidissimum emissum de cælo? Quia nobis numquam simile est visum. Ille protinus * in terra adoravit, dicens: Gratias tibi, omnipotens Deus, Consolator omnium, refero, qui super servum tuum ostendere dignatus es tale miraculum. Tunc videntes omnes, quasi in excessu mentis positi sunt. Tandem quidem resumpti *, simul glorificantes Deum omnipotentem, conversi alter ad alterum dicebant: Vere hic Homo Dei servus est, & pollicebantur, se ad Deum totis virtutibus * tendere. Tunc deinceps ejus prædicationibus pœne omnes parentes, conjunx ac familiæ domus ipsius dd conversi sunt ad Dei cultum ee: ac per hoc ejus famam audientes per circuitum loci concurrebant ad eum verbum salutiferum audire *. Ille vero non cessabat sua prædicatione cunctos instruere, qualiter ad regna cælorum valerent pervenire.
[21] Sed non post multum temporis, cum jam Deus omnipotens pro tanto patientiæ dono decrevisset remunerare suum fidelem Famulum, [tandemque submissis ab Ebroïno quatuor equitibus,] Ebroïnus jam obstinatus, crudelitatem suam volens in eum perficere, velocissimos post eum emisit equites nimium perniciosos ff, qui eum morte perimerent. Qui venientes susceperunt eum de domo viri, cui fuerat traditus ad custodiendum, & ducentes eum per * incognita usque in quemdam locum, quo stetit, inquiens: Non necesse habetis, filii, longius ire *: ad quod venistis, cito facite, ut impleatis votum maligni. Hi vero, qui venerant ad eum perimendum, erant quatuor numero. Tres enim ex his provoluti sunt ad pedes ejus, deprecantes, ut eis indulgentiam daret, & benedictionem super eos dignaretur tradere. Quartus gg vero superbus astabat, evaginato gladio paratus ad eum interimendum.
[22] Et postquam super eos benedictionem suam tradidit, [occiditur, atque curante Chrodoberti uxore, sepelitur.] & suis interfectoribus verbum Dei annuntiavit; tunc Vir Dei incumbens orationi, ait: Domine Deus omnipotens, Pater Domini nostri Jesu Christi, per quem tuam notitiam accepimus, Deus virtutum & omnis creaturæ, ac totius generis humani Creator, te benedico, te glorifico, qui me dignatus es ad hanc certaminis diem perducere: rogo, deprecorque, Domine, ut ipse in me jubeas misericordiam tuæ pietatis largiri, & meritis Sanctorum tuorum me dignum facias & participem & vitæ æternæ consortem: & tribue indulgentiam his, qui tribulant me: quoniam per eos in conspectu tuo, credo, clementissime Pater, glorificatus fieri. Cum hæc diceret, percussor extendens gladium, amputavit caput ejus, & erectum corpus ejus substitisse quasi unius horæ spatio dicitur. Sed cum nondum eum gladiator cadere cerneret, ipsum pede percussit, ut vel sic citius in terram decideret. Sed non post multum percussor ejus arreptus a dæmonibus & mente captus a * Dei ultione percussus, in ignem se projecit, ibique vitam finivit. Tunc jussu conjugis hujus viri Chrodoberti in quamdam villam, Sarcingo hh nomine, cum magno fletu plangentium a ministris deportatus est, in hujus feminæ decretum * cum vestibus, in quibus trucidatus fuerat, in parvulo oratorio beatus Martyr est sepultus. Hoc vero quinto die Nonarum Octobrium actum esse creditur. In quo sepulchro annis duobus & dimidio humatus fuisse dicitur ii.
ANNOTATA.
a Supplicationis a S. Leodegario, cum inimicis suis se sponte sisteret, cum clero suo institutæ non meminit anonymus; at multa, quæ Ursinus silentio suppressit, spontaneam illam Sancti deditionem præcessisse narrat. Vide Commentarii prævii num. 182, 183 & 186.
b Qui hic pugnare atque in concordiam adduci queat cum anonymo Ursinus, num. 187 & seq. Commentarii prævii vide expositum.
c Fuit Sanctus Waimiro, Campaniæ duci seu præfecto datus in custodiam. Adi Commentarium prævium num. 190.
d Quodnam illud fuerit cœnobium, in obscuro est; forte tamen in Campania Galliæ situm fuerit. Adi Commentarium prævium num. 191.
e Donec scilicet, uti infra mox narratur, Theodorici & Ebroïni jussu ad aulam cum fratre suo, Gerino, arcessitus fuit.
f Hanc vocem uncis inclusam, quæ a codicibus nostris, & exemplaribus Mss. Divionensi & Divit-augiensi abest, ex Ms. nostro apographo Trevirensi S. Maximini desumpsi; ejus loco legitMabillonius Wacæorum, notatque in margine, id est, Wasconum, adeo ut juxta hanc lectionem S. Gerinus, dum ad aulam cum fratre suo Leodegario arcesseretur, in Wasconia seu Vasconia exsul exstiterit. Verum dubium mihi apparet, an Mabillonii lectio, cum a nostris omnibus Mss. exemplaribus dissonet, pro genuina sit habenda.
g Ms. nostrum apographum Divit-augiense habet: Nam magis tu exul eris, quia & temporalem gloriam cito perdes, &, dum superare cupis omnes habitatores in tota Francia, tuam potius auferes vitam, quia indignus accepisti gloriam.
h Totus hic numerus pene ad verbum consonat cum anonymi numero 39, incipiendo nempe a verbis hæc audiens Hebroïnus &c usque ad finem. Rationem vide num 25 Commentarii prævii.
i Totus iterum hic numerus ad verbum fere consonat cum toto numero 40 anonymi; pro his autem, quæ hic uncis vides inclusa, apud Mabillonium legitur: Per hoc incideret in blasphemiam desperans, auferendo sibi salutem, quam laudando cælitus adipisci meruisset ingentem.
k Mabillonius legit: Magisque cor contritum quam elatione superbum complexatur, quæ lectio præferenda videtur.
l Huc usque verbis tenus fere congruit etiam hic numerus cum initio num. 41 anonymi.
m De Waningo videsis Commentarium prævium num. 204 & seq.
n Pro monasterii Fiscamnensis notitia dicta vide eodem num. 204 Commentarii prævii.
o De Childomarca, seu, ut alii legunt, Hildomarca videsis Annotata ad litteram s capiti 3 Vitæ præcedentis subjuncta.
p Leodegarius nempe biennio circiter in monasterio Fiscamnensi sanctimonialibus sub disciplina Childemarcæ constitutis convixit, tuncque ad synodum a Theodorico & Ebroïno convocatam arcessitus fuit, pauloque post jussu Ebroïni necatus. Adi Commentarium prævium num. 226, 237 & seqq.
q Cum num. 43 anonymi verbis tenus iterum congruit magna ex parte hic numerus, incipiendo ab his verbis, Acceptum ad suum &c.
r De hac synodo, de tempore, quo celebrata fuit, aliisque adjunctis ad illam spectantibus disputata vide § XV Commentarii prævii.
s Id est, accepta in capite calvitie; decalvando enim caput exauctorabatur episcopus. Vide Annotata capiti 3 Vitæ prioris ad litt. cc & ff subnexa.
t Hæc, quæ ab initio hujus numeri huc usque habentur, apud Mabillonium sic redduntur: Eodem tempore vir gloriosus Theodericus rex & idem Ebroïnus synodum convocarunt, & ad quamdam villam regiam venientes, multam episcoporum turbam adesse fecerunt. Ibique inter ceteros Diddo, qui sanctum virum Leodegarium cum Waimero expulit de sede sui episcopatus, & pœne tradidit illectus, condemnatus ab ipsa synodo calvariam accepit in capite, & expulsus segregatur a sancta congregatione. Deinde exsilio condemnatus, morteque secuta, pœna capitis gessit, quidquid dolose in sanctum Virum exercuit. Quæ lectio, uti consideranti patebit, sensum nonnihil a sensu, quem gignit lectio nostra, diversum efficit; utra autem præstet, nequeo edicere.
u Loco eorum, quæ hic uncis inclusa de Waimiroseu Waimero leguntur, apud Mabillonium dumtaxat habetur: Waimerus etiam similem excepit sententiam cum ceteris; at puto, lectionem nostram esse genuinam, Mabillonianamque, cum ab omnibus aliis dissonet, ab interpolatione enatam; quod autem pertinet ad rem per illam in fine significatam, Waimirum scilicet esse damnatum, videsis Annotata ad litt. ee capiti 3 Vitæ per anonymum conscriptæ subjuncta.
x De concilio, cui. hic dicitur Leodegarius non interfuisse, vide num. 241 & 242 Commentarii prævii.
y Hæc uncis inclusa apud Mabillonium omissa sunt; puto autem, ejus lectionem, cum omnibus nostris Mss. exemplaribus repugnet, iterum hic esse corruptam.
z Mabillonius legit: Tunc Ebroïnus dixit ad B. Leodegarium.
aa Hæc Ebroïni in Leodegarium invectio apud Mabillonium brevius sic redditur: Quid tantos persuades loquendo? Martyr esse suspicaris, ideo te tam temerarium ostendis. Adhuc multum … dilataberis, frustra tale desideras habere præmium. Nam ut merueris, ita eris accepturus martyrium. Verum hæc lectio iterum tam notabiliter a codicibus nostris & Mss. apographis differt, ut mihi etiam interpolationis fiat suspecta.
bb Hæc uncis inclusa absunt a Ms. nostro apographo Divit-augiensi, in quo tamen post pauca num. sequentis verba referuntur.
cc Præter ea, quæ de hoc Chrodoberto ab Ursino & anonymo memorantur, alia apud auctores, uti adhuc supra monui, non invenio, quæ illi rear esse attribuenda.
dd Id est, servi, coloni, qui Chrodoberto famulatum & obsequium debebant. Vide Cangium in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis ad vocem familia.
ee Ms. nostrum apographum Divit-augiense legit: Vere hic Homo Dei Servus est. Et deprecabantur eum, ad Dominum pro se totis viribus exorare, ac deinceps ejus prædicationibus per omnia parentes, præcipue familia domus ipsius conversa est ad Dei cultum.
ff Anonymus equitum ab Ebroïno ad Leodegarium necandum submissorum non meminit. Adi Commentarium prævium num. 249 & seq.
gg Vocatur hic ab anonymo Morbacensi Wardardus, seu, ut alii legunt, Wadardus; quo etiam nomine in Ms. nostro Divionensi distinguitur; quare, cum hoc Ms. hac in re ab omnibus aliis Mss. æque ac impressis Ursini exemplaribus discrepet, interpolatione verosimiliter est corruptum, ac proin vel hinc confirmatur prolatum a me jam ante hac de re judicium.
hh Villa hæc ab anonymo vocatur Sarcinium; pro notitia villæ hujus, seu oratorii, in quo Leodegarius a Chrodoberti uxore fuit sepultus, nondum hactenus, quod maxime in votis erat, comperire fas fuit. Idem est de silva, in qua Leodegarius fuit occisus. Misi ad indagandum in Artesiam litteras; at responsum non tuli. Interim in Vita S. Vindiciani, Atrebatensis episcopi, ad XI Martii apud nos typis excusa num. 9 scriptum inveni: Sublatum corpus, S. Leodegarii scilicet, sepeliit uxor Chrodeberti in exiguo quodam oratorio, haud procul Hursinga vico, qui ad diœcesis Atrebatensis limitem est positus. Quo ex textu confirmantur utcumque, quæ in Commentario prævio de situ Sarcinii & silvæ S. Leodegarii dictæ disputata sunt. Etenim vicus, qui in textu recitato vocatur Hursingha, verosimiliter ille est, qui in tabula Geographica Artesiæ Blaeviana nuncupatur Hoisin, quique modico intervallo dissitus notatur a vico, nomine Sars, & ab altero vico, S. Leodegarii dicto, quorum hic juxta dicta num. 251 & seq. Commentarii prævii Leodegario exstitit martyrii palæstra; ille vero, spectata, quam cum nomine Sarcinium habet, affinitate, verosimiliter is ipse vicus est, qui S. Leodegario in sepulturam cessit, quique alio etiam nomine vicus S. Leodegarii dicitur. Quapropter, cum vicus, nomine Hoisin, uti etiam ille, qui nomine Sars distinguitur, in Artesia versus caput fluvii Quantiæ, Gallice la Canche, situs sit, confirmantur utcumque, ut jam monui, ex adducto Vitæ S. Vindiciani textu, quæ de situ locorum, in quibus S. Leodegarius fuit necatus & sepultus, num. 251 & quatuorseqq. Commentarii prævii disserui.
ii In codice nostro P. Ms. 159, & in omnibus nostris Mss. apographis legitur: Hoc vero sexto die Nonarum Octobrium actum esse creditur; videtur autem hæc lectio, cui etiam Mabilloniana consonat, melior esse, quam nostra, ut adeo Leodegarius non 3, sed 2 Octobris die martyrio fuerit coronatus. Vide Commentarium prævium num. 256 & seq. Porro hic Ursini numerus, excepta lectione, de qua mox, ad verbum fere ob rationem numero 25 in Commentario prævio datam, sæpeque hic memoratam cum num. 50 anonymi etiam congruit. Idem fit, quantum ad omnia, quæ ab anonymo Leodegarii mortem subsecuta narrantur, ac proin, cum ea nomine Ursini repetere supervacaneum foret, stylum hic figendum duxi.
* al. easque
* al. ut reverteretur.
* lege conjicitur
* al. exsulabis
* al. qui
* al. deest evulso
* al. incederet
* al. vel
* al. quiverit
* al. loquentium
* al. cupit & cœpit
* al. addit. Ebroïnus
* al. defectionis, ut recipiat
* al. recepit
* al. virginum catervam
* al. audientes
* al refectionem percipere
* al. deputati
* lege conjicitur
* al. protendebatur
* al. deest exitium
* al. pronus
* al. resumpto spiritu
* al. viribus
* al. addit. cupientes
* al. addit. loca
* al. fatigari
* al. ac
* al. & … decreto
DE S. THEOPHILO MON. CONF.
IN GRÆCIA.
MEDIO CIRCITER SECULO VIII.
SYLLOGE.
Theophilus monachus confessor in Græcia (S.)
AUCTORE C. B.
Menologium Græcorum, quod eruditissimus Cardinalis Sirletus Latino sermone donavit, publicique juris fecit, S. Theophilum monachum sequenti elogio ad hunc diem annuntiat: [Sanctus, qui Menologio Sirletiano, aliisque] Eodem die Natalis sancti patris nostri Theophili, qui fuit monachus religiosus, & timens Deum, sub Leone Isaurico, cujus impietatem videns, atque execrabile odium in venerabiles Sanctorum imagines evertendas, ejus hæresim in faciem exprobrans, redarguit, impium, nefarium & Antichristi præcursorem & Christi desertorem appellans, aliaque similia objiciens. Quibus ad iram concitatus primum verberari eum jussit, & in carœrem conjici, inde postmodum eductus, sanctas imagines abnegare cogitur. Quod omnino renuens, in exsilium missus, illic vitam præsentem reliquit. Menologio Sirletiano accedit Basilianum, opera & studio Cardinalis Annibalis Albani typis Urbinatibus anno 1727 excusum, quod elogio totidem fere, quamquam nonnihil diversis, verbis concepto S. Theophilum ad hunc diem etiam exornat. Idem faciunt magna Græcorum Menæa, hæcque etiam hic, prout passim alibi solet, Maximus Margunius, Cytherorum episcopus, in Menologio vernacula Græcorum lingua a se expresso est secutus. Menæorum elogio versiculi de more præmittuntur. Duo hic sunt numero, quibus auctor ad nomen Theophili alludit, vultque, ut apparet, significare, Sanctum, ut nomine, ita etiam re Dei esse amicum. En illos cum adjuncta versione Latina:
Ἐναντίον
μου
σὴ
τελευτὴ
τιμία,
Λέγει
θεός
σοι
τῷ
φίλῳ
θεοφίλῳ.
Pretiosa est in conspectu meo mors tua,
Dicit Deus tibi Theophilo sibi dilecto.
[2] Binis jam memoratis, Basiliano scilicet & Sirletiano, [sacris Græcorum Fastis inscribitur, plenius elogium,] Græcorum Menologiis, & Menæis, hæcque, ut dixi, secuto Maximo Margunio accedit Synaxarium Ms. Sirmondi, in quo S. Theophilus ad 2 Octobris diem elogio pariter ornatur. Prolixius hoc est, quam sint elogia, quibus Sancti nomen in laudatis Menæis, aliisque Fastis sacris afficitur. Docet insuper, sub disjunctione saltem, Theophili patriam, aliaque nonnulla adjuncta, quæ frustra alibi inquiras, ac proin operæ pretium fuerit, illud huc integrum, addita interpretatione Latina, transcribere. Sic habet: Μνήμη τοῦ ἁγίου θεοφίλου τοῦ νεοῦ ὁμολογητοῦ, ὅς ὑπῆρχε τιβερίου πόλεως γέννημα καὶ θρέμμα χριστιανῶν γονέων ὑιὸς καὶ ἐξ ἀυτῶν τῶν σπαργάνων ἔχων βιόντε καθαρὸν καὶ ἀνεπύληπτον. οὗτος μοναχὸς γεγονὼς πολλοῖς ἐγένετο διδασκάλος καὶ ἀλείπτης πρὸς τὴν ευσέβειαν. Περὶ τόυτον ἀναμαθὼν ὁ βασιλεὺς λέων ὁ ἴσαυρος ὃτι προσκυνητὴς τῶν θείων εἰκόνών ἐστι. μετακαλεσάμενος πρὸς ἐαυτὸν καὶ συμβουλευσάμενος δῆθεν ἀποστῆναι τῆς προσκυνήσεως τῶν σεπτῶν εἰκόνων, οὐ μόνον ὀυκ ἔσχε καταπειθῆ, ἀλλὰ καὶ ἐλέγχοντα ἀυτὸν καὶ ὑβρίζοντα ἰσχυρῶς, ἄθεον ἀυτὸν ἀποκαλοῦντα καὶ παράνομον καὶ τοῦ ἀντιχρίστου πρόδρομον καὶ ἀρνίτην τῆς τῶν χριστιανῶν πίστεως. ὅθεν εἰς ὀργὴν ἐκινηθεὶς ὅ βασιλεὺς πρώτον μέν τύπτει σφόδρως καὶ εἰς φυλακὴν ἀυτὸν ἐμβάλλει καὶ λιμοκτονεῖ ἱκανῶς, ἔπειτα δὲ καὶ ὅυτως οὐ πείθων εἰς ἐξορίαν ἐκπέμπει. Διὰ βασιλικῶν δὲ γραμμάτων κακεῖσε συμβουλεύων καὶ ἀπειλῶν καὶ μηδ᾽ ὅλως πείσας, ἀποστείλας καλύβιόν τινα τοὔνομα τύπτει τοῦτον βουνεύροις. Εἶτα τὴν ὄψιν καὶ τοὺς πόδας διαπερνήσας σιδήροις ἐλάυνει καὶ ἀφανήσας ἀυτοῦ τὸ σῶμα ἀπερρίπτει. ἐπεὶ δὲ καὶ θανεῖν ἔμελλεν ὁ μακάριος, άφείθη. Χριστοῦ δὲ χάριτος ἆυθις ὑγιαστεὶς τὸν ὑπολειπόντε χρόνον θεαρέστως βιώσας καὶ θαυμάτων ἀπειρῶν γενόμενος ἀυτουργὸς τοῦ βίου ἐνδόξως μεθίσταται.
[3] [hic Latine redditum, in Synaxario] Commemoratio sancti Theophili, novi confessoris, qui natus atque educatus est Tiberiopoli; Christianorum parentum filius. Ab ipsis incunabulis vitam castam atque irreprehensam duxit. Hic factus monachus multis evasit in magistrum & ducem ad pietatem. Cum de eo imperator, Leo Isauricus, inaudivisset, quod sacrarum imaginum cultor esset, vocans illum ad se atque exhortans, ut videlicet venerandarum imaginum cultum desereret, non solum non habuit eum sibi obsequentem, sed contra se redarguentem, vehementerque corripientem, impii insuper atque nefarii præcursoris Antichristi, fideique Christianæ desertoris nomine appellantem. Unde ad iram concitatus imperator, primo quidem vehementer ipsum cædit atque in carcerem conjicit, fameque vix non enecat; deinde vero nec sic quidquam efficiens, mittit eum in exsilium; postquam autem imperatoriis litteris ibi etiam Sanctum aggressus est, minasque ei intentavit, nihilque omnino evicit, mittens quemdam nomine Calubium, bubulis illum nervis cædit, deinde faciem & pedes clavis trajiciens, agitat atque protrudit corpus ejus; cum autem jam prope moriturus esset Sanctus, dimissus est; Christi autem gratia sanitati restitutus, reliquumque vitæ secundum Dei præcepta transigens, infinitorumque miraculorum operator effectus vitam glorioso exitu terminavit.
[4] [Sirmondi, juxta quod natus est Tiberiopoli, sortitur.] Vides, opinor, erudite lector, nonnulla in hoc Sancti elogio occurrere adjuncta, quæ in elogio Sirletiano supra recitato, ac proin in huic quantum ad substantiam congruentibus Basiliano, illoque, quod Menæa & Maximus Margunius suppeditant, desiderantur. Primum hæc inter, ut jam ante monui, locum obtinet Sancti patria, quæ Tiberiopolis dicitur fuisse. Verum duæ apud geographos civitates, Tiberiopoleos nomine reperiuntur distinctæ, quarum altera in Asia, altera in Europa sita est. Prioris notitia a Baudrando in Geographia his verbis suggeritur: Tiberiopolis, urbs Phrygiæ magnæ Ptolomæo & Socrati, episcopalis sub archiepiscopo Hieropolitano, versus fontes Caystri fluvii, Eumeniæ urbi proxima, a Philadelphia 40. mill. pass. in Septentrionem. Posterioris vero istis: Tiberiopolis, urbs Traciæ, in Mæsiæ inferioris confinio, quæ hodie Stromizza dicitur a Sophiano, sed Leunclavius ex Curopalate Bulgarorum civitatem habet, quam hodie Varnam appellari scribit, in ora Ponti Euxini. Ita Baudrandus; ast utra ex duabus illis civitatibus Sancti nostri patria exstiterit, pro certo nequeo edicere, ut hæc ex laudato Sirmondi Synaxario sub disjunctione tantum, prout jam innui, innotescat. Quod vero pertinet ad reliqua adjuncta, quæ ad Sanctum nostrum pertinent, quæque in aliis Græcorum Fastis silentio præterita in solo mox iterum laudato Sirmondi Synaxario memorantur, de iis mox pauca proferam, cum ceteros Fastos sacros recensuero, quibus Sancti nostri nomen pariter reperitur inscriptum. A Græcis transeo ad Latinos.
[5] Galesinius in Martyrologio a se concinnato S. Theophilum ad hunc diem sequenti elogio, [In Martyrologio Romano, aliisque] quod ex Sirletiano supra recitato aut Basiliiano fere depromptum videtur, annuntiat: In Græcia, sancti Theophili monachi & confessoris. Hic divinæ pietatis ardore accensus, cum Sanctorum imagines ab Leone Isauro imperatore impie violari cerneret, ad eum venit: palamque & libere illius facinus detestatus, virgis primo diu cæditur; tum in tenebricosum carcerem detrusus, inedia pœne conficitur. Inde vero post eductus, sacrarum imaginum cultum cum tueri constanti pietate pergeret, in exilium pellitur: ubi multas perpessus molestias, de omnibusque gratias Deo agens, tandem sancte quievit in Domino. Eminentissimus Cardinalis Baronius S. Theophili nomen in Martyrologium Romanum notationibus a se illustratum pariter intulit; at longiorem Menologii Sirletiani annuntiationem in hanc breviorem contraxit: Constantinopoli sancti Theophili monachi, qui pro defensione sanctarum imaginum a Leone Isaurico sævissime cæsus, & in exilium pulsus, migravit ad Dominum.
[6] Baronio & Galesinio accedunt Arnoldus Wionus in Ligno vitæ, [sacris Latinorum Fastis etiam annuntiatur;] huncque secutus Gabriel Bucelinus in Menologio Benedictino, qui ambo S. Theophilum ad secundum Octobris diem Sanctis Benedictinis etiam accensent, hocque eum elogio exornant: Constantinopoli, S. Theophili monachi, qui cum Leonem Isauricum adversus sacras imagines edicta promulgantem coram argueret, jussus est sævissime cædi, & diu in carcere detineri; demum in exilium pulsus, multis ærumnis ac laboribus confectus migravit ad Dominum. Recitatum elogium ex Sirletiano verosimiliter aut Basiliano etiam duo laudati Benedictini hagiologi, aut certe prior eorum Wionus, qui Bucelino præluxit, in sacros Fastos a se concinnatos transtulere; quamquam autem non constet, Sanctum nostrum S. Benedicti regulam esse professum, ac proin dubium sit, an Benedictinis Sanctis merito accenseatur, Wionus tamen rationem reddit, cur eum Ordinis sui Sanctis annumeret. De Theophilo enim in Annotatis ad Sanctos Benedictinos, qui 2 Octobris coluntur, Ligni vitæ tom. 2 lib. 3 insertis sic scribit: Vixit sub Leone Isaurico imperatore circa annos Dom. DCCXX; & cum multo ante illa tempora Regula S. P. N. Benedicti illis in partibus observari sit solita, potuit forte & iste sub ejus magisterio militasse. Qua ex ratione consequens est, ut Wiono ipsimet dubium sit, an S. Theophilus Ordinis Benedictini exstiterit.
[7] Porro laudati Wionus & Bucelinus S. Theophili memoriam Constantinopoli consignant, [at in nonnullis minus recte Constantinopoli;] hacque in re ipsis facem prætulit Martyrologium Romanum, in quo non alia verosimiliter de causa id fit, quam quod Sanctus in celeberrima urbe illa, quondam imperii Orientalis metropoli, cultu ecclesiastico gaudeat, aut certe olim fuerit gavisus. Equidem dubitandum non arbitror, quin Theophilo cultus ecclesiasticus, honoresque Sanctis proprii Constantinopoli olim fuerint delati; veritati enim id consonare, argumento esse potest, quod Sanctus Synaxario Sirmondi, quod ad usum ecclesiæ Constantinopolitanæ fuisse notatur, cum elogio num. 2 & 3 Græce & Latine recitato inscribatur; verum mihi etiam persuasum habeo, Sanctum nostrum non solum Constantinopoli, sed aliis insuper ecclesiæ Græcæ locis cultu Sanctis deferri solito honoratum olim fuisse, atque hodiedum etiam forsan honorari. Certe non video, qua ratione probari queat, Sanctum non alibi, quam Constantinopoli, cultu ecclesiastico gaudere, aut olim fuisse gavisum, ac proin mihi præplacet Galesinii annuntiatio, juxta quam Sancti memoria non ad Constantinopolim, aliamve civitatem particularem, sed ad Græciam in genere refertur; quod, cum Constantinopolis ad ecclesiam Græcam spectet, etiam recte fit, etiamsi Theophilus non alibi, quam Constantinopoli, cultum ecclesiasticum habere, habuisseve statuatur. Accedit primo quidem, quod in Menologiis Basiliano & Sirletiano, Menæis aliisque sacris Græcorum Fastis supra memoratis Sanctus non annuntietur cum civitatis, regionisve, in qua ejus memoria solemnis habeatur, nomine apposito, ut nesciam, quare in Martyrologio Romano Constantinopoli consignetur; deinde vero, quod Menæa, quibus Sancti nomen inscribitur, elogioque ornatur, non ad solius ecclesiæ Constantinopolitanæ, sed & ad aliarum Græcanicarum ecclesiarum usum fuerint, ut adeo Sanctus, qui illis inscribitur, non in sola ecclesia Constantinopolitana, sed & in aliis Græcanicis ecclesiis cultu Sanctis proprio fuerit affectus, ac proin ut veneranda ejus memoria rectius generatim in Græcia, quam in sola civitate Constantinopolitana annuntietur.
[8] [quid Sanctus in exsilio passus,] Venio nunc ad ea, quæ de Theophilo in Synaxario Sirmondi relata, inque reliquis sacris Græcorum Fastis silentio sunt suppressa. Præcipua sunt, quæ Theophilum, cum in exsilium ob sacrarum imaginum cultum jam pulsus esset, imperatoris jussu passum esse, id perhibet. Sunt autem hæc: Leo Isaurus non contentus, Sanctum pepulisse in exsilium, omnem movet lapidem, ut eum a sacrarum imaginum cultu abducat. Hunc in finem ad ipsum in exsilium jam pulsum scribit epistolam. Hac sanctum Exsulem plurimum hortatur, minisque etiam urget, ut sacrarum imaginum cultum deserat. Imperatoris voluntati obtemperare is renuit. Mittit ille, qui Theophilum sævissimis etiam tormentis subjiciat. Ex his Sanctus dire vulneratus, fereque jam traditurus spiritum, dimittitur: sanitati Christi gratia restituitur, tandemque post vitam sancte actam, infinitaque patrata miracula gloriosam mortem obit. Omnia hæc, ut jam innui, in ceteris Græcorum Fastis sunt omissa. Ait quidem Menologium Basilianum, Theophilum in exsilio multas ærumnas atque molestias esse perpessum; at, quæ, qualesve illæ fuerint, cujus jussu & a quo sint Sancto illatæ, non edicit, quod tamen Sirmondianum elogium supra Latine & Græce recitatum, uti illud inspicienti patebit, satis accurate facit. Verum, inquies, an ærumnæ, aliaque omnia adjuncta, quæ in Synaxarlo Sirmondi S. Theophili exsilium comitata esse perhibentur, veritati exacte consonant? Respondeo, id quidem me pro certo affirmare non posse; nihil tamen etiam occurrere, quo illa falsitatis invicte convincam, aut etiam fundate reddam suspecta.
[9] Verum aliud occurrit adjunctum, quod, licet tale sit, ut eo Sancti nostri elogium tam in Menæis, aliisque Fastis Græcis, quam in Synaxario Sirmondi vestiatur, falsitatis tamen suspectum non nemini forte apparebit. [cur ab imperatore non interfectus,] Etenim juxta illud S. Theophilus seu sponte, seu, ut Synaxarium Sirmondi innuit, arcessitus, ad Leonem Isaurum imperatorem accessit, eumque impium & nefarium vocavit, aliisque probrosis titulis, majestatis imperatoriæ iram minime veritus affecit; hoc autem parum credibile, falsitatisque suspectum non nemini idcirco forsan videbitur, quod in Theophilum post hoc factum non ipsomet supremo mortis supplicio fuerit sævitum. Sane mirum videri potest, imperatorem ignominiosis adeo appellationibus lacessitum atque ad iram provocatum immanissimis etiam tormentis. Theophilum non necasse. Ast mihi utcumque circa id admirationem adimit eruditissimus Cardinalis Baronius, dum in Annalibus suis ecclesiasticis ad annum Christi 731, prolato Sirletiano Sancti nostri elogio, de Leone Isauro imperatore num. 2 ita pronuntiat: Hæc impius, sed non pro concepta rabie in Catholicos agens, invidens illis coronam martyrii, sciens eosdem colendos fore in Ecclesia martyres, & eorum reliquias venerationi quoque exponendas, quas impius perdere laboraret. Necem itaque Sancto nostro, ne gloriosum ei martyris nomen apud Catholicos compararet, Leo Isaurus, utut ad iram provocatus, noluit inferre, licet interim ad Theophilum crudelissimis quibuscumque suppliciis torquendum foret propensus, verosimileque vel ex eo proinde fiat, Sanctum exsilio jam mulctatum, iis fuisse jussu imperatoris affectum tormentis, quæ, ut num. præcedenti diximus, sæpe jam laudatum Sirmondi Synaxarium commemorat, ceterique tamen sacri Græcorum Fasti silentio involvunt.
[10] Atque hæc sunt, quæ de S. Theophilo comperire potui. [quando circiter relegatus, acdeinde sit defunctus.] Superest, ut de tempore, quo ob sacrarum imaginum defensionem in exsilium pulsus est, quoque vitam hanc mortalem & miseram cum immortali & beata commutavit, nunc pauca commemorem. Leo Isaurus imperii Romani habenas, ut Pagius in Criticis ad annum 716 & 717 luculenter probat, XXV Martii anno 717 capessivit; labente autem decimo imperii sui anno sacris imaginibus bellum indixit. Zonaras id in Leone Isauro a num. 1 ad 5 tradit. Idem etiam constat ex Vita S. Stephani Junioris monachi & martyris, a Stephano Constantinopolitanæ ecclesiæ diacono conscripta, atque a Jacobo Loppino monacho Benedictino tom. 1 Analectorum Græcorum inserta. Verba huc facientia hæc sunt: Post decimum imperii sui annum, inchoatum scilicet, novus ille Baltassar (Leo Isaurus) Manichæam hæresim, & Æphthartodocitarum, ut ita loquar, forte haud dissimilem in Ecclesiam spiravit. Itaque subjecta sibi plebe convocata, coram omnibus leoninum rugiens inhumana hæc bellua, & Leonis nominis insignis, ex iracundo corde, velut ex Ætna monte ignem & sulphur, miserandam illam vocem eructavit & protulit: Quandoquidem imaginum fabricatio ars est idolica, illas adorare non oportet. Decimo ergo, ut asserui, imperii sui anno bellum sacris imaginibus, earumque cultoribus Leo Isaurus indixit, ac proin, cum anno 717, uti jam docui, imperium capessiverit, bellum illud seu persecutionem auspicatus non est ante annum Christi 726, unde consequens est, S. Theophilum, cum in eum non prius, quam mota in sacrarum imaginum cultores persecutione sævitum ab imperatore fuerit, ante annum illum in exsilium non fuisse abactum. Ast, inquies, quo ergo determinato anno in exsilium pulsus fuit? Respondeo, nihil omnino succurrere, quo annum, quo id accidit, certo determinem, solumque ex jam dictis & ex anno 741, quo Leo Isaurus, uti Pagius in Criticis ad eumdem annum rursus luculenter ostendit, e vivis excessit, indubitatum fieri, Sancti nostri exsilium inter annum Christi 726 & 741 esse locandum. Porro facile nunc, quantum opinor, eruditus lector colliget, cur Sanctum nostrum ad medium circiter seculum octavum, addita dubitandi particula forte, hic in margine consignem, quia scilicet, cum inter annum 726 & 741, prout jam docui, in exsilium pulsus fuerit, facileque viginti circiter annorum spatio exsul in vivis potuerit esse superstes, paulo forte citius, vel etiam paulo forte serius, quam anno 750 vitam simul & exsilium felici exitus terminavit.
DE S. BEREGISO ABBATE
ANDAINI IN SYLVA ARDUENNENSI.
SECULO VIII NONNIHIL PROVECTO.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Beregisus abbas, Andaini in Sylva Arduennensi (S.)
AUCTORE C. B.
§ I. Sancti memoria in Fastis Sacris, cultus ecclesiasticus, acta edenda.
Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii S. Beregisum abbatem ad hunc diem Andaïni annuntiat, sequentique elogio celebrat: Andaïno monasterio natalis beati Beregisi abbatis. [Sanctus qui a Molano Andaini,] Hic ex Condustro pago Austrasiorum oriundus, Hasbanii intra monasterium S. Trudonis litteris est eruditus. Cumque postea sacerdotii honore sublimatus in comitatu Pipini Junioris, filii Ansegisi, charus esset omnibus & acceptus, solitariam tamen vitam cogitabat attentius. Cujus piis votis hoc modo divinitati annuere libuit. Contigit, Plectrudem ejusdem principis conjugem ob circumquaque posita sui juris prædia transitum habuisse per saltum Arduennensem. Cumque fessi viatores in amæno prato resedissent, mulier evigilans chartulam decidentem respicit, sumit, marito defert. Sancto Beregiso legenda traditur, qui per ordinem pandit, quæ in ea continebantur, scilicet locum illum, in quo inventa est, a Deo electum & aliquando a devota plebe inhabitandum, multasque inde animas fidelium dirigendas in cœlum. Mirati, cum diu multumque hæsitarent, cui hoc negotium committerent, Beregisus ultro se offerens, locum suscipit, stirpat, monasterium construit, & multos suo exemplo ad bene vivendum ibidem colligit. Tandem post Deo acceptos labores, sexto Nonas Octobris in pace quievit, sepultus in eodem monasterio a discipulis. Ita Molanus, qui etiam Sanctum Martyrologio Usuardino a se edito cum hac brevi annuntiatione inscribit: In Daino monasterio Natalis sancti Beregisi abbatis.
[2] Andaïnum seu Andaginum, pro quo in Molani ultimo hic data annuntiatione corrupte Dainum exprimitur, [cujus hic datur notitia, aliisque] Belgii est oppidulum, celeberrimo S. Huberti monasterio insigne, in sylva Arduennensi ad amnem seu fontem Andaginam, seu Andaïnam, a quo locus Andaïnum seu Andaginum primo appellatus fuit. Ad monasterium illud pro remedio S. Huberti intercessione impetrando accedunt, qui rabiem ex canis rabidi morsu reformidant. Quatuor, inquit Baudrandus in Geographia, leucis distat a Bastonia in Occasum, & totidem a Rupe-forti in Ortum hybernum, XIV vero a Leodio in Meridiem. His pro notitia loci, cujus in decursu sæpius facienda est mentio, præmissis, pergo nunc ad alios hagiologos, qui S. Beregisum Fastis sacris a se concinnatis inseruere. Grevenus in Usuardo suo S. Beregisum, nullo loci, in quo ejus memoria recolatur, nomine apposito, hodie in hunc modum breviter annuntiat: Beregisi confessoris; ponit autem hic martyrologus hanc annuntiationem post signum, quod additionibus Usuardino textui superadditis præmittere consuevit, ac proin S. Beregisum a genuino Usuardi Martyrologio secludit. Idem etiam in Usuardo illustrato faciunt Sollerius noster & Molanus numero præcedenti laudatus; ille quidem dum Sancto in solis Usuardi Auctariis locum tribuit; hic vero dum adductam supra breviorem suam annuntiationem iis characteribus exprimit, quibus Sanctorum annuntiationes, quæ ad genuinum Usuardi textum non spectant, solet exprimere.
[3] Porro duobus jam memoratis martyrologis, Molano scilicet & Greveno accedunt Castellanus & Ferrarius, [hagiologis hodie annuntiatur,] quorum hic in Catalogo generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt; ille vero in Martyrologio suo universali S. Beregisum abbatem ad hunc diem pariter consignant. Miræus quoque in Fastis Belgicis & Burgundicis a se adornatis, Saussayus in Martyrologio Gallicano & Fisenus in Floribus ecclesiæ Leodiensis S. Beregisi memoriam prolixioribus elogiis, quæ post vel integra recitari poterunt, vel usui saltem erunt, hodie concelebrant. Miræo, Saussayo & Fiseno se etiam adjungunt Ordinis Benedictini hagiologi, Dorgainus, Wionus, Menardus & Bucelinus. Dorgainus, Menardus & Wionus simplici fere annuntiatione sine elogio utuntur. Bucelinus magnificum sancto texit elogium. En illud: Andaïno cœnobio, natalis sancti Beregisi abbatis admirandæ sanctitatis viri. Hic monachum in monasterio S. Trudonis professus egregio & splendidissimo sanctitatis fulgore omnium oculos perstrinxit, & Pipinum in primis atque Plectrudem duces in sui admirationem vertit, quibus juvantibus, monasterium celeberrimum Andainense construxit, eidemque præfectus sanctissimæ vitæ exemplis illud felicissime fundans ac nobilitans, plurimos illic milites Christo conscripsit & aggregavit. Ita Bucelinus, citans Joannem Molanum, diversosque in genere, nullius nomine in medium adducto, Rerum Belgicarum scriptores. Idcirco autem Beregisum Menologio suo inscribit, quod cum Dorgaino, Wiono & Menardo existimet, eum S. Benedicti regulam, monachumque esse professum; ast an id veritati certo consonet, infra discutiam; utut interim res sit, Constantinus Ghinius in sanctorum Canonicorum Natalibus Beregisum sanctis canonicis accenset, prolixoque eum encomio celebrat, quod ad verbum fere cum elogio, quod ex Molano num. 1 recitavimus, ubique consonat, ac proin, ne jam dicta repetendo tempus inutiliter teramus, recitandum hic non est. Fastis sacris jam laudatis, quibus Sancti nomen ad 2 Octobris inscribitur, insuper accedit Martyrologium pro canonicis Regularibus Romano novissimæ correctionis Martyrologio a Benedicto XIV, Pontifice maximo, assutum, in quo Beregisus non ad 2, sed ad III Octobris diem sequenti elogio celebratur: Andaini in saltu Arduennensi sancti Beregisi, qui monasterium clericorum regularium ibidem fundavit, ac in abbatem electus, vitæ regularis sedulus vindex sex o Nonas Octobris evolavit in cælum. Romæ &c.
[4] [cultu ecclesiastico gaudet,] Atque ita quidem a Fastis sacris, quibus Sancti memoria inseritur, ad cultum ejus ecclesiasticum probandum nunc accedo. Miræus in Fastis Belgicis & Burgundicis ad 2 Octobris sic scribit: Colitur (S. Beregisus nempe) Sarchinii ad S. Trudonem, & Andaïni ad S. Hubertum. Miræo assentitur in Natalibus Sanctorum Belgii Molanus plus semel jam laudatus. Idem facit Andreas Saussayus in Martyrologio suo Gallicano; in hoc enim ad 2 Octobris sequens, idque, ut jam monui, prolixius Beregisi subministrat elogium: Andaïni in Arduenna & Sarchinii ad S. Trudonem in Hasbania, depositio sancti Boregiri * abbatis & confessoris. Qui nobili stirpe (consule Acta edenda num. 6) progenitus, sæculum alta mente cum fucis & deliciis quibusque aspernatus, se a puero Christi servituti, in qua sola regnatur, subdidit. In monasterio sancti Trudonis sanctæ religionis tyrocinium executus: studiis deinde & actibus pietatis florens, sacerdotio insignitus est. Hinc ob famam sancti nominis ascitus a Pipino Heristallio majore domus regiæ, eam apud ipsum & Plectrudem illius conjugem gratiam iniit, ut ob spectatæ religionis dotes, quicquid suadebat, efficeret, quicquid poscebat, impetraret. Solitudinis igitur cupidus ab ipsa Plectrude locum in media sylva Arduenna, qui Andaïnum dicebatur, dono accepit, & in eo monasterium a fundamentis (cui postea sancti Huberti illuc translati nomen inditum est) excitavit: ubi multis suo exemplo ad pie vivendum collectis, copiosaque parta messe justitiæ, felici consumptus senio, vitam cum morte commutavit: imo a morte ad vitam, Christo vocante, profectus est, sanctitatisque & gloriæ patentia (quæ æternæ venerationi ejus memoriam jam pridem consecrarunt) testimonia reliquit. Ita Saussayus; cum autem elogit hujus initio Sanctum Andaïni & Sarchinii annuntiet, idque haud dubie non alia de causa faciat, quam quod existimet, utroque in loco festivam ejus memoriam ad 2 Octobris diem quotannis celebrari, Miræo & Molano id diserte affirmantibus indubie assentitur.
[5] [non quidem Trudonopoli, sed verosimiliter Andaini,] At, an recte? Quod ad cultum Sancti Sarchiniensem pertinet, forte Beregisus Sarchinii seu Trudonopoli cultu aliquo ecclesiastico olim fuerit gavisus, ideoque eum ibi coli, laudati Miræus & Molanus affirmarint. Utut sit, nullum prorsus Beregiso cultum ecclesiasticum Trudonopoli hodie deferri, cogor asserere. Etenim cum in collectaneis nostris Mss. notatum invenissem, nullum de S. Beregiso Trudonopoli fieri Officium, idque anno 1661 Henschenio nostro a loci Religioso fuisse indicatum, indagandum duxi, an saltem Sancti in Officio ecclesiastico non fieret commemoratio, & an nullus plane ei cultus Sanctis proprius Trudonopoli deferretur; verum ipsi Religiosi monasterii Trudonopolitani incolæ, apud quos rem examinandam P. Martinus Raepsaet, Societatis nostræ sacerdos, rogatu meo susceperat, significandum mihi curarunt, non solum S. Beregiso nullum omnino hodiedum in monasterio suo cultum ecclesiasticum deferri, sed nec cultus umquam ei delati exstare vestigium, ut adeo pro certo haberi debeat, Sanctum Trudonopoli veneratione Sanctis exhiberi socita hodiedum non gaudere. At, an Sanctus pariter hac Andaïni seu in monasterio S. Huberti non gaudet? Respondeo, id me hactenus non habere compertum; in eam tamen propendere sententiam, qua existimo, S. Beregisum ibi vel Officio ecclesiastico vel alio saltem cultus genere Sanctis proprio ad 2 Octobris diem honorari; suspicor autem id tum ex eo, quod Andaïni Sancti corpus quiescat, tum ex eo, quod mirum foret, hunc honorem a religiosis viris non deferri primo monasterii sui conditori, qui plurimis, ut jam vidimus, Fastis sacris, velut Sanctus, inscribitur, quique alibi loco non uno, uti mox docebo, Officii etiam ecclesiastici recitatione olim ad 2, nunc ad III Octobris diem honoratur. Utut sit, dubium minime est, quin Beregisus saltem seculo X Sanctorum honoribus Andaïni seu in monasterio S. Huberti fuerit gavisus. Etenim in Actis ejus edendis a loci hujus monacho, uti illico docebo, anno 937 conscriptis num. 19 legitur: Corpus illius (Beregisi) in ipsa æde (Andainensi) terræ mandatum, & condigna reverentia cultum, miraculorum ostensione est glorificatum; memoriæ quoque ejus exinde honorificentia impenditur, cujus depositio colitur sexto Nonas mensis Octobris. Quibus ex verbis manifestum fit, Sanctum scriptoris hujus ætate, id est, seculo X, quo is scripsit, cultu Sanctis proprio Andaïni fuisse gavisum.
[6] Et vero Sanctus honorem hunc sortitus est non solum, [indubieque apud canoni cos regulares, nunc ad 111. olim ad 2 Octobris.] ut jam monui, apud monachos Andaïnenses seu S. Huberti, sed etiam apud regulares S. Augustini canonicos, qui Beregisum, ut videbimus, Ordinis sui Sanctis accensent. Etenim in canonicorum Regularium Martyrologio num. 3 laudato ea dumtaxat, uti Benedictus XIV in prævio ad illud monito affirmat, inscribuntur nomina Sanctorum, de quorum cultus approbatione, atque Officii concessione, a sacræ rituum Congregationis, summorumque Pontificum decretis plane pleneque constat; eidem autem Martyrologio annuntiationem S. Beregisi num. 3 datam laudatus Benedictus XIV inscribit absque asterisco aliove signo, quo modo, uti ipsemet etiam præfatur, eorum solet efferre annuntiationes Sanctorum, qui Officio ecclesiastico ab omnibus canonicis S. Augustini, exceptis Præmonstratensibus, uno eodemque die celebrantur, ut adeo juxta Benedictum XIV S. Beregisus Officio ecclesiastico sacræ rituum Congregationis summorumque Pontificum approbatione atque concessione ab omnibus Regularibus S. Augustini canonicis hodiedum celebretur, idque non ad 2, sed ad III Octobris diem, cum ad diem hunc non alia haud dubie de causa Martyrologio pro canonicis Regularibus concinnato, a laudato Benedicto XIV inscribatur. Fuit tamen, cum Sanctus ab aliquibus saltem canonicorum Regularium S. Augustini Congregationibus non ad III, sed ad 2 Octobris diem Officii ecclesiastici recitatione celebraretur. Etenim ad manum habeo Officia propria Sanctorum ex speciali, ut titulus præfert, sanctissimi domini … Pii Papæ V. concessione a canonicis Regularibus Lateranensibus recitanda; hæc autem, quæ cum notis Pennotii anno 1634 Venetiis, & 1635 Montibus Hannoniæ excusa, alibi deinde pluries recusa sunt, sibi præfixum habent Kalendarium, in quo festiva Beregisi memoria ad 2 Octobris Officio ritus duplicis celebranda præscribitur. Idem fit in Kalendario, quod præfixum habent tum Officia propria Sanctorum a canonicis Regularibus S. Augustini congregationis S. Crucis Conimbricensis recitanda, tum etiam Officia propria celebrari, ut in titulo dicitur, solita a canonicis Regularibus S. Augustini congregationis Windesemensis, quæ centum viginti fere, ut Miræus in Originibus canonicorum Regularium pag. 35 testatur, monasteria olim per Germaniam Inferiorem ac Superiorem complectebatur.
[7] [Duæ Lectiones Sancto propriæ, quas variæ] Propria illa tam Conimbricensium quam Windesemensium canonicorum Officia etiam ad manum habeo, & priora quidem anno 1648 Conimbricæ, posteriora vero anno 1672 Bruxellis sunt excusa. Porro in ambobus, uti etiam in mox memoratis propriis canonicorum Lateranensium Officiis ad secundum, non ad tertium Octobris diem Officium de S. Beregiso recitandum proponitur. Porro habet in hoc Sanctus duas Lectiones sibi proprias, quæ in omnibus tribus memoratis Officiis propriis eædem fere sunt. Lubet illas huc transcribere. Prima hæc est: Beregisus primus abbas & fundator celebris monasterii Andaïni in saltu Arduennensi, vir fuit magnæ sanctitatis atque virtutis. Hic ex Condustro pago Austrasiorum, qui Lotharingi nunc dicuntur, matre Berilla genitus, in monasterio sancti Trudonis sub habitu canonico fuit regulariter institutus, & sacris literis eruditus. Ubi proficiens ætate & sapientia sacerdos est ordinatus. Sed a Pipino, Ansegisi filio, principe Brabantiæ, ob eximiam ejus vitæ sanctitatem inde abstractus, illi nec non Plectrudi, ejus conjugi, a sacris confessionibus ministravit: in tanto honore ac veneratione ab eis habitus, ut ipsum Pipinum, quod semel in Missa crinarium minime deposuerat, non ante peractam pœnitentiam, & præmissam satisfactionem ad osculum pacis vellet admittere.
[8] [borum congregationes in Officio suo tunc habebant;] Secunda vero ista: Verum cum aulæ inquietudinem pertæsus ad monasterii quietem inhiaret, contigit, ut ipsa Plectrudis per saltum Arduennensem iter agens, dum in amæno quodam prato resedisset, videret chartulam e cælo dilabi, quam sumens marito detulit: ille vero S. Beregiso legendam tradidit. In ea scriptum erat, esse illum locum a Deo electum, ut ibi monasterium in honorem Principis Apostolorum ædificaretur. Quare, tam ipsorum principum & aliorum procerum, quam B. Huberti, Leodiensis episcopi, cui angelus etiam chartulam aureis literis eadem continentem attulerat, consilio Beregisi in eodem loco, a vicino fonte Andaino nuncupato, insignem basilicam cum monasterio extruxit: quam B. Petri Apostoli nomini dedicavit; & in ea conventum clericorum regulariter viventium congregavit. Quibus ab eodem Huberto episcopo in abbatem præfectus, & associatus, cum multos annos divinis laudibus indesinenter vacans, monasterium bonis spiritualibus & temporalibus locuples reddidisset, post longam & religiosissimam vitam, de laboribus hujus sæculi ad æternam requiem migravit, sexto Kalendas Octobris, anno sexcentesimo octogesimo nono.
[9] Ambæ hæ Lectiones, in quarum ultima, uti infra ostendam, [ab his lectiones congregationis Gallicanæ uno hic] annus Sancti emortualis perperam signatur, partim depromptæ sunt ex Actis Sancti edendis. At nonnulla insuper continent, quæ ex iis certo desumpta non sunt, quæque an veritati certo consonent, ferri poterit ex porro dicendis judicium. Videntur interim canonici Regulares congregationis Gallicanæ calculo suo approbare noluisse, quæcumque in Lectionibus jam memoratis de S. Beregiso, rebusque ejus occasione adstructis insinuantur. Illi enim in suo recentiori Sanctorum Proprio, quod capituli generalis, anno 1757 celebrati, jussu ediderunt, S. Beregisum ad tertium Octobris diem, quo juxta dicta id hodiedum omnes faciunt Regulares S. Augustini canonici, Officio ecclesiastico celebrant. In hoc autem oratione propria, quod in Officiis supra memoratis non fit, duabusque etiam Lectionibus propriis, quæ cum Actis edendis ad amussim fere congruunt, quæque a duabus lectionibus jam recitatis non parum dissonant, Sancti memoria solemnis habetur. Oratio sic habet: Deus, quo vocante, beatus Beregisus, quæ retro erant, oblitus est; fac nos, ipso intercedente, ad destinatum persequi bravium supernæ vocationis in Christo Jesu Domino nostro, qui tecum &c.
[10] Lectiones vero, quas hic uno tenore subjungo, ita concipiuntur: [tenore recitatæ dissonant, congruuntque fere cum Actis] Beregisus ex Condustro Austrasiorum pago oriundus, in monasterio clericorum, quod sanctus Trudo presbyter instituerat, Deo oblatus, & sub religionis habitu educatus est. Cum sapientia simul & ætate profecisset, sacerdos ordinatus est; & a Pippino regii palatii majore ad aulam vocatus, huic & conjugi ejus Plectrudi monita salutis dedit, probatæ virtutis auctoritate roborata. Verum aulæ pertæsus, ad solitudinem iterum confugit, ejusdemque Pippini liberalitate suffultus, apud Andagium in Ardennensi saltu ecclesiam sub invocatione Apostolorum Principis ædificavit cum monasterio clericorum, quibus sub canonico ordine Deo militantibus ipse se adjunxit ac præfuit. Cum Andaginense monasterium spiritualibus temporalibusque bonis locupletasset Beregisus, post vitam annis meritisque plenam migravit ad Dominum sexto Nonas Octobris circa medium, ut videtur, seculi octavi. In illius autem monasterio canonicus ordo perseveravit usque ad tempora Ludovici Pii; quo regnante, Vulcandus, Leodiensis episcopus, monachos illuc introduxit, anno scilicet Christi octingentesimo decimo septimo. Nec multo post Andaginense monasterium sancti Huberti Tungrensis sive Leodiensis episcopi sacras reliquias & nomen accepit.
[11] Hæc duabus hisce Lectionibus uno tenore jam recitatis contenta cum Actis Sancti edendis fere, [edendis, quæ a monacho Andaginensi anonymo anno 937] ut jam monui, ubique consonant. Actorum illorum auctor est monachus Andaginensis seu Andaïnensis anonymus. Ita scilicet tom. 2 Annalium Benedictinorum pag. 16 arbitratus est Mabillonius, & recte quidem, ut apparet. Colligi enim id posse videtur ex verbis, quæ auctor in Prologo a se Actis præmisso, conquestus prius, quod scriptorum ignavia res a Beregiso gestæ in tenebris usque ad ætatem suam latuerint, mox profert. Iis enim monachos, ut apparet, Andaginenses fratres suos appellat, & S. Beregisum patronum. En illa: Non enim adeo parva fuerunt, quæ de hujus venerabilis Viri (Beregisi) gestis memoriæ digna scriptis commendari potuerunt, cum nomini ejus ab illo tempore celebriter habito memoriæ reverentia impendatur, factorumque seu loci hujus (Andaïni) insignia magni eum fuisse meriti protestentur. Itaque, desiderantibus fratribus nostris, ea, quæ de ipso hactenus referuntur, & orantibus atque jubentibus a nostra parvitate impleri, opus suscepimus injunctum, si Dominus meritis illius concesserit, perficiendum; quod non temerarie, ut reor, agitur, cum & in hoc illis sine aliis devotis viris paruerim, & debite Patroni Acta, quæ jam jamque memoriæ diffugienda comperi, scriptis, etsi inertibus, retinenda digesserim. Ad hæc sæpissime hic auctor loquitur de monasterio Andaginensi, iis adhibitis demonstrandi formulis, quibus uti solemus, dum de loco, in quo degimus seu præsentes adsumus, sermonen facimus, ut adeo monasterii Andaïnensis verosimiliter fuerit. Porro lucubrationem suam concinnavit anno Christi 937, ac proin, cum Sanctus medio circiter seculo VIII, uti infra docturus sum, e vivis excesserit, consequens est, ut ducentis circiter annis post Beregisum floruerit, ac proin ut ea, quæ scribit, vel ex antiquioribus monumentis, vel traditione acceperit. Hoc ipsemet auctor, uti etiam tempus, quo Sancti Acta litteris consignavit, in Prologo docet; primum quidem his verbis: Quæ autem conscribenda aggredior, a quibus didicerim, quoniam multi sunt superstites, plurimi vero jam defuncti, præsertim, cum subveniat in mente, in ipsis rudimentis pueritiæ quædam eorum agnovisse, cum de iis sermocinantibus senioribus monachis Otberto, Wlberto & Beregrinno cum genitore vel sibi invicem, interfuerim, nominatim exprimere, non necesse videtur. Solum dixisse sufficiat, quod ea tantum conscribuntur, quæ omnium pœne majorum circa locum conversantium, antiquorum relatione tradita testimonio ita fuisse, adhuc probatur.
[12] [ex sola fere traditione conscripta titulum præferunt,] Ita hactenus hic auctor, innuens, ex traditione se scire, quæ litteris commendat. Addit deinde, nonnullis interjectis, chartam a se in archivo fuisse repertam, S. Beregiso datam a quodam illius temporis comite, nomine Grimberto, quasdam vineas apud Treviros eidem largiente anno quinto Theodorici regis, hocque unicum est, quod circa Beregisum non ex traditione, sed ex antiquiori monumento docet. Quod nunc pertinet ad tempus, quo sancti Acta scripta sunt, quodque ab ipsomet auctore in Prologo etiam doceri asserui, fit hoc ab illo, dum, quot anni ab obitu Pipini usque ad tempus, quo scribit, effluxerint, indicat his verbis: Hinc advertere possumus, quot tempora fluxerint a prima conditione loci hujus, (monasterii Andaïnensis) qui, superno respectu disponente, ab hoc religioso Sacerdote (Beregiso) primum inhabitari & instaurari cœpit. Hinc denique, secundo anno Ottone, filio Henrici, Saxonum regnum agente, qui est ab Incarnatione Domini nongentesimus tricesimus septimus, constat a Pipini obitu, cujus ævo, succiso nemore, spatium metitur ad manendum, CCXXIII annorum elapsa curricula. Ceterum hæc Sancti Acta, quæ edituri sumus, transumpta notantur ex Ms. Rubeæ vallis ex secunda parte Hagiologii Brabantinorum, huncque sibi habent præfixum titulum: Vita sanctissimi Beregisi abbatis domestici Pipini ducis Brabantiæ secundi hujus nominis. Puto ob dicenda hunc titulum non ab ipso Actorum S. Beregisi auctore, sed ab alio posterioris ævi scriptore esse profectum; verum a quocumque scriptore Actis Sancti nostri sit præfixus, perperam sane in eo Pipinus, de quo ibidem & in Actis sermo est, Brabantiæ dux hujus nominis secundus nuncupatur. Etenim, uti ex dicendis amplius patebit, Pipinus, de quo hic sermo fit, est Pipinus Heristallius, hicque haud dubie vocatur dux Brabantiæ hujus nominis secundus ratione Pipini Landensis, avi sui; verum de Pipino Landensi in Actis nostris ad XXI Januarii egimus, vocavimusque in dubium, an hic eum terrarum tractum, qui tantum aliquot post seculis ducatus Brabantiæ nominari cœpit, ducis nomine præcipue administrarit, an vero in eo comitatum tantum unum, alterumve aut etiam plures jure proprio possederit.
[13] Ad hæc Valesius tom. 3 Rerum Francicarum pag. 36 & 37 contendit, [in quo Pipinus dux Brabantiæ hujus nominis II perperam vocatur.] Pipinum Landensem, ejusque posteros nec fuisse, nec vocari debere Brabantiæ duces. En ejus verba: Unum modo probare non possum, Pippinum nostrum (Landensem) ab his scriptoribus Austrasiæ Inferioris aut (sicuti etiam loquuntur) Lotharingiæ & Brabantiæ primum ducem fuisse dici, eumdemque ab eisdem titulum Grimoaldo & Ansigisilo ejus filio, generoque, Pipino quoque Juniori, & Carolo tribui. Habuit quidem in pago Hasbaniensi atque Bracbanto Austriæ inferioris regionibus multas possessiones, villasque Pippinus, inprimis Landinum vel Landam, a qua cognomen invenit, & domum amplissimam in opido Niviala, quæ postea in basilicam monasteriumque ab Itta & Gertrude mutata est. Sed non ideo dux Austriæ Inferioris, Brabantiæve aut appellandus, aut fuisse putandus est, cum nulli ætate Pippini Senioris, diuque postea ducatus apud Francos hereditarii fuerint, & circa annum millesimum centesimum sextum Bracbantum, quod vulgo majori ex parte Brabantiam vocant, suos demum duces habere cœperit. Pippinus quidem, ejusque filius Grimoaldus, cum Francorum Austrasiorum duces sive præfecti palatii fuerint, Bracbantensium quoque, qui regno Austriæ continebantur, vel Austriæ Inferioris duces necessario fuerunt, atque ita (quamquam improprie admodum) appellari possunt. Siquidem, qui regnum aliquod procurat, & administrat, partes quoque ejus singulas, ac universas administret, necesse est. Pippinus autem Junior, qui cognominatus est Crassus, Pippini Senioris ex Begga filia nepos, & Carolus, ejusdem pronepos, regis Pippini pater, ducum & principum Francorum titulo contenti ambo, non Austriæ modo, cujus pars Bracbantum & Hasbania erant, verum etiam Neustriæ & Burgundiæ ac Aquitaniæ, hoc est, toti Francorum regno imperitaverunt; ita ut, qui duces Bracbanti eos appellet, non minus ridiculus sit, quam si quis Christianissimo regi unum ac solum ducis Burbonensium titulum adscriberet. Ita hactenus Valesius, cujus quamquam hic asserta omnia non æque approbem, videtur tamen mihi ob jam dicta Pipinus in titulo Actis Sancti nostri edendis in Ms. Rubeæ Vallis præfixo perperam vocari dux Brabantiæ hujus nominis secundus. Ceterum sunt etiam in ipsis Actis edendis quædam dubia, quædam obscura, quædam etiam minus probanda aut erronea. De his ego omnibus vel in hoc Commentario prævio, vel certe in Annotatis Acta edenda de more secuturis, dilucidatione, confutationeve, ubi opus est, addita, tractabo.
[Annotata]
* in margine notatur Beregisi
§ II. Quo circiter tempore Sanctus natus sit, locus ejus natalis, parentes, educatio in monasterio S. Trudonis, promotio ad sacerdotium.
[Sanctus in ditione Leodiensi ex parentibus] Beregisus, inquit biographus noster num. 6, ex Condustro pago Austrasiorum ex vico, qui vocatur Spangius, ortus fuit, parentibus non quidem, quantum ad seculum, ingenuis, sed tamen secundum natales locupletibus ac religiosis; patris nomine a memoria avulso, matrem ferunt Berillam vocitatam fuisse. Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii ad elogium S. Beregisi a se datum, atque a nobis num. 1 integrum recitatum, inter alia observat, vitiosum videri posse, quod Sanctus ex Condustro pago oriundus dicatur. Condrusi enim, inquit, Cæsari sunt de gente ac numero Germanorum, inter Eburones ac Treviros, nunc vero Leodiis annumerantur, eorumque primariæ urbes sunt Cinacum, Dionantum & Huyum. Foret ergo juxta Molanum in textu biographi nostri mox recitato pro Condustro forte legendum Condruso, cui lectioni etiam favet chronographus Trudonensis, dum verbis infra recitandis Sanctum ex pago Condrosio ortum scribit. Verum, uti recte mox subdit laudatus Molanus, Condustrium legitur etiam, libro 5 scilicet, ut notat in margine, de Gestis Francorum cap. 25, in divisione regni Lotharii, & nomina per ætatum successionem facile aliquam mutationem sortiuntur, ut hic nihil temere mutandum sit. Ita plane res habet, ac proin, cum Sanctus, ut in textu ex Actis ejus jam recitato legitur, oriundus sit ex pago Condustro, qui idem est cum pago, cujus incolæ a Cæsare Condrusi nominantur, quique, ut Molanus ait, Leodiis hodie annumeratur, consequens est, ut Sanctus in hodierna ditione Leodiensi natus sit. Neque putandum est, nobis hic adversari Lectionem primam ex Officiis propriis canonicorum Regularium num. 7 recitatam; quamquam enim in hac dicatur Sanctus genitus ex Condustro pago Austrasiorum, qui Lotharingi nunc dicuntur, indicio id tantum est, Lectionem illam non citius concinnatam fuisse, quam sub secunda regum Francorum stirpe, sub qua Austrasiæ regnum, quod Leodiensem ditionem etiam complectebatur, a Lothario Austrasiorum rege, Lotharii regnum, Lotharingiaque primo dictum fuit, ac proin prædicta Lectio ex Officiis propriis canonicorum Lateranensium num. 7 recitata non officit, quo minus S. Beresus in ditione Leodiensi natus credatur.
[15] [locupletibus, qui eum Sarchinii educandum dederunt,] A loco, qui Sancto natalis fuit, jam utcumque determinato ad ejus designandos parentes progredior. Miræus in Fastis Belgicis pag. 568 Sanctum nobili genere natum affirmat. Miræo assentitur Saussayus in elogio Beregisi, num. 4 ex Martyrologio ejus Gallicano in medium adducto. At pro certo nequeo edicere, unde hi auctores generis nobilitatem, quam Sancto nostro attribuunt, didicerint. Sane Beregisus in textu ex Actis edendis numero præcedenti recitato, in quo de ejus genere agitur, dicitur non quidem … ingenuis, sed tantum secundum natales locupletibus ac religiosis parentibus prognatus; puto autem Acta edenda, in quibus id asseritur, potiorem fidem mereri, quam Miræum & Saussayum, quibus etiam Lectiones ex Officiis canonicorum Regularium propriis de S. Beregiso supra recitatæ, uti illas inspicienti patebit, neutiquam favent. Etenim in Lectionibus Proprii Sanctorum ad usum canonicorum Regularium congregationis Gallicanæ nulla prorsus generis, ex quo Sanctus oriundus sit, fit mentio; in Lectionibus vero, quæ in proprio Sanctorum sive congregationis Windesemensis, sive canonicorum Lateranensium aut Conimbricensium leguntur, Sanctus tantum matre Berilla, nulla omnino patris aut generis mentione facta, genitus pronuntiatur, ut adeo nihil suppetat, ex quo S. Beregiso generis nobilitatem adscribas. Suspicor nihilominus, Miræum & Saussayum Sancto nostro idcirco generis nobilitatem adscribere, quod, cum in Vita S. Trudonis legissent, multos nobiliorum hominum filios seculi hujus prospera despicientes, comamque suam deponentes, soli Domino in S. Trudonis monasterio, ut primum a Trudone erat exstructum, serviisse, putarint proinde ex horum numero fuisse Beregisum, quem ex variis scriptoribus intelligebant in dicto S. Trudonis monasterio fuisse educatum.
[16] Verum in laudata S. Trudonis Vita nusquam dicuntur soli nobiliorum hominum filii, [natus est medio seculo VII elapso] spreto mundo, soli Domino servituri comam suam deposuisse, ut adeo hinc pro nobilitate generis S. Beregiso attribuenda nihil certi possit confici, maneatque inconcussum id, quod circa Sancti genus Acta edenda docent. At quæri hic jam potest, quo anno, quove circiter tempore Sanctus noster natus sit. Licet nihil omnino suppetat, quo ejus nativitas anno determinato affigatur, videtur tamen hæc anno circiter 60 seculi VII, aut paulo citius contigisse. Rem sic ostendo. Fisenus num. 3 laudatus, in Floribus ecclesiæ Leodiensis ad 2 Octobris in S. Beregisi elogio præ aliis, quæ in hoc memorat, hæc habet: Numquam diu latere potest inhonora virtus. Clarissima emicuit in Beregiso, etiam extra monasterii septa, & in sui amorem pellexit Pipinum seniorem, qui rerum inter Francos potiebatur præfectus prætorio, sive (ut loquebantur) major domus. Id fortasse tum factum est, cum, inclarescente post mortem multis prodigiis Trudone, ad ejus sepulcrum venerabundus cum conjuge Pipinus adiit sub annum a Christo sexcentesimum nonagesimum primum. Verisimile sane mihi apparet, S. Beregisum Pipini, qui hic Senior ratione Pipini, nepotis sui, primi e stirpe Carolovingica regis, contraque a nostro biographo aliisque scriptoribus Junior ratione Pipini Landensis, avi sui, nominatur, amorem sibi tunc primum conciliasse, cum is miraculorum S. Trudonis fama excitus, ad hujus venerabundus sepulcrum accessit. Opinioni huic adstipulatur Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum; in his enim ad annum 696, num. 6 ex cap. 22 Vitæ S. Trudonis per Donatum diaconum conscriptæ, quam Sæculo secundo Benedictino Mabillonius inseruit, recitat hæc verba: Pipinus inclitissimus major-domus, filius Ansigisi, cum crebrescentem famam de sancti Trudonis virtutibus audisset, ut erat religiosissimus princeps, ad tumulum ipsius, orationis causa venit. Qui statim, ut erat prudentissimus, divinæ ibidem virtutis præsentiam adesse cognoscens, illico devotissimo mentis affectu tradidit ad tumulum ipsius, quicquid habere visus est in villa, quæ cognominatur Ochinsala, & in altera villa, quæ dicitur Ham. Inclitissima quoque conjunx ipsius Plectrudis pro æternæ vitæ commercio altare in honore sancti Petri argento & auro fabricare præcepit.
[17] [uti ex tempore, quo sacerdotio, antequam Pipino] Subdit deinde: In monasterio Sarchiniensi tunc degebat Beregisus presbyter, quem Pippinus & Plectrudis secum abduxerunt, & familiarissime per multos annos in suo retinuerunt comitatu, donec ei locum, ubi cœnobium erigeret, in Arduenna sylva tradiderunt. Ita sat recte Cointius; attamen quod ait, Beregisum tunc, cum Pipinus & Plectrudis ad S. Trudonis tumulum venerabundi accesserunt, ab his e monasterio suo abductum fuisse, minus forte non nemini verisimile videbitur, quam Sanctum tunc tantum illis principibus morum suorum suavitate, vitæque sanctitate charum fieri incepisse, quod verba e Fiseno supra recitata tantummodo exigunt. Ad hæc memoratum Pipini ejusque conjugis Plectrudis ad S. Trudonis tumulum accessum sub annum 696 accidisse affirmat; videtur autem mihi hic potius assentiendum Fiseno mox laudato, qui dictam Pipini & Plectrudis erga S. Trudonis sepulcrum venerationem sub annum, ut supra vidimus, sexcentesimum nonagesimum primum collocat. Etenim S. Trudo, uti cum Fiseno & Miræo in Diplomatibus Belgicis, ipsemet Cointius sat recte, ut apparet, existimat, anno 689 e vivis excessit; Donatus autem in præfata ad num. præcedentem S. Trudonis Vita, narrato Sancti hujus obitu, miraculoque ad ejusdem invocationem patrato, mox verbis num. præcedenti recitatis Pipinum & Plectrudem ad Trudonis sepulcrum accessisse, memorat, ut adeo, cum hinc appareat, id non diu post S. Trudonis obitum contigisse, potior mihi videatur Fiseni opinio, juxta quam inter S. Trudonis obitum, & inter Pipini ad ejus tumulum accessum biennium dumtaxat aut paulo amplius intercessit. Opinioni huic etiam favet Mabillonius: licet enim hic auctor tom. 1 Annalium Benedictinorum pag. 615 & seq. S. Trudonis obitum usque ad annum 698 differat, eodem tamen anno 698 Pipinum ad Sancti tumulum accessisse affirmat, ut adeo juxta illum Pipini ad tumulum S. Trudonis accessus non diu post hujus obitum acciderit, ac proin, ut adstipuletur Fiseni, non Cointii opinioni, juxta quam octo annorum spatium post obitum S. Trudonis elapsum fuerit, antequam Pipinus ad ejus sepulcrum accessit.
[18] [carus fieret, initiatus jam exstitit, quoque] Porro antequam Pipino, ejusque uxori Plectrudi carus esse incepit S. Beregisus, jam hic ad sacerdotium fuerat promotus. Liquet id ex Sancti nostri biographo. Etenim ubi num. 6 narravit Beregisi ad sacerdotium promotionem, tunc tandem num. insequenti refert, Sanctum Pipino factum esse carum, plurimumque apud eum auctoritate & gratia valuisse. Denique, inquit num. 7, tunc temporis, cum scilicet, uti ante luculenter innuit, ad sacerdotium jam promotus esset Beregisus, Pipinus Junior, filius Ansgisi, ducatum in Austria sub rege Theodorico potiebatur, qui omnes regni primores potentia bellorum & ingenio præcesserat. Qui princeps, probitatis illius sive prudentiæ non ignarus, sibi eum reverentia patris excolendo asciverat, utpote tam præcipuum sacerdotem, cujus doctrinæ instituendum se cum conjuge ac prole subdiderat, quoniam castis eloquiis vitæ vel morum indissolubilis conversatio testimonium reddebat. Quibus ex verbis sane, si nempe cum iis, quæ num. 6 præcedunt, conferantur, perspicuum fit, Beregisum jam ad sacerdotium fuisse promotum, cum Pipino carus esse incepit, ac proin, cum Sanctus, ut supra docui, tunc primum verosimiliter sibi Pipini amorem conciliarit, dum hic ad S. Trudonis tumulum accessit, hocque, ut docuimus, anno 691 probabiliter contigerit, consequens est, ut Beregisus jam anno 691 aut etiam citius sacerdotii fuerit dignitate insignitus. Imo cum verba ex biographo nostro mox recitata innuant, Beregisum jam sacerdotem fuisse, cum Pipinus sub Theodorico rege, qui rex, ut nunc communior fert opinio, Pagiusque in Criticis ad annum 688 num. 3 & 4 erudite probat, anno 691 vita functus est, majoratu-domus in sola Austria potiebatur; Pipinus autem post victum anno 687 in pugna Textriciana Theodoricum non in sola Austria, sed in tribus Francorum regnis, Neustriascilicet, Burgundia & Austria majoratum-domus gesserit, consequens est, ut Beregisus vel certe jam anno 691, vel etiam forte jam anno 687 sacerdotali dignitate fuerit donatus.
[19] Est ergo, uti omnia jam dicta huc facientia consideranti fieri debet perspicuum, [a parentibus in monasterio S. Trudonis] S. Beregisus ad sacerdotalem dignitatem non serius, quam anno 691 promotus. Jam vero, cum viginti quinque annorum ætatem ad sacerdotii susceptionem canones requirant, consequens est, ut Beregisus non serius, quam anno circiter 665 aut 666 mundo natus sit. Etenim ab anno 691 usque ad annum 665 aut 666 descendens, annos inter utrumque hunc extremum medios invenies 25 aut ad summum 26. Ast, inquies, licet Sanctus non serius, quam anno 665 aut 666, natus sit, nihil tamen officit, quo minus citius natus esse credatur. Respondeo, Sanctum quidem citius forte natum esse; attamen haud multo verisimiliter citius, quam anno circiter 660. Rem sic probo. Sanctus, ut ejus biographus secundum jam ante dicta num. 6 docet, intra monasterium S. Trudonis parentum traditione sub religionis habitu fuit educatus. Sancti biographo consonat, quod præ oculis habeo, Chronicon Trudonense Ms., in quo cap. 16 hæc lego: Beregisus ex pago Condrosio ortus & a parentibus intra monasterium S. Trudonis, sub habitu religionis, litterarum studiis & lege divina imbuendus traditus, largiente Pipino principe eidem lata prædia, monasterium Andaïnense in honore S. Petri construxit, in quo clericis Ordine canonico militantibus, ipse pater in eodem habitu est sociatus, quod modo S. Huberti in Arduenna nuncupatur, ubi Waso, Leodiensis episcopus, delato eodem a Trajecto corpore dicti S. Huberti, pro canonicis monachos instituit. Porro idem Chronicon Trudonense Ms. de Trudonensi monasterio sic scribit: Anno Domini DCLVII sanctus Trudo cœnobium, quod propriis expensis in sua hæreditate fundaverat, & ad inhabitandum aptatum decenter in altum produxerat, dedicari fecit a sancto Theodardo Trajectensi episcopo, in honore SS. Quintini & Remigii, III Idus Octobris.
[20] Ostendit autem Pagius in Criticis ad annum Christi 660 num. XI dicti Chronici auctorem hic hallucinari, [educandus datus est, hic colligitur.] Trudonensemque ecclesiam non citius, quam anno 664, fuisse dedicatam seu consecratam, ut adeo citius quam circa eumdem illum annum monasterium Trudonense recipiendis intra sinum suum sub sancti sui Conditoris disciplin an nobilium aliorumve pueris accommodatum fuisse non videatur, ac proin, ut ante illud tempus S. Beregisus intra monasterium S. Trudonis parentum traditione, ut loquitur noster biographus, sub religionis habitu educatus non fuerit. Quapropter cum parentes octo prioribus Ecclesiæ seculis (vide Thomassinum de veteri & nova Ecclesiæ disciplina tom. 1 lib. 3 cap. 56) pueros suos, etiam ante pubertatis annos, imo etiam subinde, cum nondum septimum ætatis annum attigissent, Deo in monasteriis offerre, religiosisque eorum incolis educandos tradere solerent, verosimillimum fit, S. Beregisum adhuc minorennem a parentibus suis educandum traditum fuisse monasterio Trudonensi, ac proin, cum hoc, ut jam vidimus, ante annum 664 educandis pueris minorennibus aptum fuisse non videatur, consequens est, ut Sanctus vel anno eodem 664 vel nonnihil serius eo litterarum studiis imbuendus parentum jussu advenerit, ac proin, ut anno circiter 660, sexve forte ad summum aut quinque annis citius natus fuerit. Habemus itaque jam, quo circiter tempore S. Beregisus natus, uti etiam quo circiter sacerdotali dignitate fuerit insignitus. Aliud nunc indagandum est; fueritne scilicet Sanctus monachum in monasterio Trudonensi professus.
§ III An Sanctus monachum in monasterio Trudonensi fuerit professus.
[Menardus Beregisum ex eo facit monachum, quod Sarchinii] Menardus ad secundum Octobris diem, lib. 1 Observationum ad Martyrologium Benedictinum sic scribit: Sanctus Beregisus fuit primus abbas monasterii Andainensis, alias S. Huberti in Arduenna sylva: in quo non monachos, sed canonicos regendos habuit, ut scribunt auctor anonymus translationis corporis S. Huberti, & Chronographus Trudonensis (ejus verba dedimus num. 18) apud Miræum in Chronico Benedictino. Ex quo aliquis suspicari posset, hunc sanctum Beregisum non fuisse monachum, sed canonicum, quippe qui canonicis præfuerit, non monachis. Verum dubium non est, quin Sanctus iste fuerit monachus, isque Benedictinus. Siquidem a parentibus sancto Trudoni regularibus disciplinis imbuendus traditus fuit, qui fuit monachus, non canonicus, ut ejus Acta testantur apud Surium, & familiariter usus est sancto Remaclo, qui monachus fuit juxta institutum sancti Columbani, ad quod Regulæ Benedictinæ observantiam adjunxit, prout mos erat illorum temporum. Notgerus enim in ejus Vita ait, S. Remaclum Regulæ S. Benedicti fuisse obnoxium. Nec valet hic conjectura Molani, qui suspicatur, primos S. Trudonis sodales fuisse canonicos. Ita laudatus Menardus, S. Beregisum monachum fuisse contendens, argumentique jam producti, quo id probare nititur, vim omnem in eo collocans, quod S. Beregisus in monasterio Sarchiniensi seu Trudonopolitano vixerit sub disciplina S. Trudonis, quem is scriptor monachum fuisse, monachosque in monasterio Sarchiniensi, non canonicos, primo instituisse contendit.
[22] [vixerit sub disciplina S. Trudonis, quem monachum fuisse] Et vero si S. Trudo monachum fuit professus, sique Trudonopoli primo monachos, non canonicos, instituit, dubitandum non videtur, quin monachus exstiterit S. Beregisus, cum sub religionis habitu, ut biographus noster loquitur, parentum traditione intra monasterium S. Trudonis educatus fuerit. Etenim, ut Thomassinus tom. 1 lib. 3 de veteri & nova Ecclesiæ disciplina docet, per priora octo æræ Christianæ secula, ac proin seculo VII & VIII, quo utroque Sanctus noster floruit, pueri impuberes sub religionis habitu sive propria sive parentum voluntate in monasteriis educati, habitum illum deponere, atque ad seculum regredi grandiores facti non poterant, cogebanturque haud dubie monasteriorum, in quibus educati erant, religiosam vivendi normam perpetuo profiteri, ut adeo S. Beregisus, sub habitu religionis in monasterio Trudonensi educatus, monachus indubie exstiterit, si S. Trudo ipse monachum fuit professus, monachosque primo, non canonicos, Sarchinii seu Trudonopoli instituit. At mihi admodum dubium apparet, tum an S. Trudo monachum fuerit professus, tum etiam an Sarchinii seu Trudonopoli monachos, non canonicos, primo instituerit. Provocat quidem laudatus Menardus verbis num. præcedenti recitatis ad Acta S. Trudonis apud Surium exstantia, vocatque etiam in subsidium familiaritatem, seu amicitiam, quam S. Trudo coluit cum S. Remaclo, qui, uti ait, monachus fuit juxta institutum sancti Columbani, ad quod Regulæ Benedictinæ observantiam adjunxit.
[23] Verum, inquit Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 725, [contendit; ast id, ut putat, ex Actis S. Trudonis] num. 45, extat apud Surium Vita S. Trudonis in duos libros digesta a Theodorico, quorum prior octodecim capita, posterior unum ac viginti complectitur. In toto illo Opere nullum de Trudonis monachatu verbum. Exponit deinde hic auctor, quid in singulis Vitæ S. Trudonis capitibus Theodoricus doceat, cumque exposuit, quid hic lib. 2 cap. 3 tradat, subjungit: Huc usque altum de Trudonis monachatu silentium. At simul mox addit: Capite sexto describitur ejus (Trudonis) obitus, a Theodorico scilicet his verbis: Assidebant continue lectulo venerabiles sacerdotes cum religiosissimo monachorum cætu, hoc uno mœstas lacrymas alternatim consolantes, quod magistrum non amitterent, sed magis ad Deum præmitterent. Hunc autem Theodorici textum ita excipit laudatus Cointius: Unus hic tantum textus occurrit, unde quis inferat, Trudonem monachis apud Sarchinium præfuisse. Sed, etsi Trudo monachos in cœnobio Sarchiniensi rexerit, non inde sequitur, eum monachis accensendum. Ita Cointius, cujus sane ultimum assertum perspicuum fit ex iis, quæ hoc tomo in Commentario prævio ad Vitam S. Leodegarii a num. 52 usque ad finem § IV jam disputavimus. Ibi enim ostendimus, consequens non esse, S. Leodegarium certo monachum exstitisse, licet monasterio S. Maxentii abbas præfuerit, monachosque proinde rexerit. At, inquies, colligi saltem posse videtur ex Theodorici textu proxime recitato, non solum clericos, sed & monachos, cum S. Trudo moreretur, in monasterio Sarchiniensi fuisse, ac proin Sanctum illum monachis etiam præfuisse.
[24] Respondeo: Sit ita. Nihil hinc potest erui ad infirmanda ea, [a Surio Vulgatis non evincitur,] quæ a nobis hactenus asserta sunt. Primo enim, cum S. Trudo juxta dictum Theodorici textum sub disciplina sua habuerit non solum monachos, sed etiam clericos seu sacerdotes, ex S. Beregisi sub disciplina S. Trudonis in monasterio Sarchiniensi educatione argui amplius non potest, Beregisum potius monachum, quam clericum seu sacerdotem fuisse, ac proin ruit supra productum Menardi pro monachatu Sancti probando argumentum. Deinde, cum ex laudato Theodorici textu tantum habeamus, sacerdotes simul & monachos adstitisse Trudoni, cum jam esset moriturus, dubium est, an S. Trudo Sarchinii canonicos, adjunctis dumtaxat post monachis, primo non instituerit, ac proin inconcussum manet alterum nostrum assertum, quo dubium esse diximus, an S. Trudo Sarchinii primo monachos, an canonicos seu clericos instituerit. Dubium autem illud mihi non parum auget Vitæ S. Trudonis per Theodoricum conscriptæ, atque a Surio Trimestri quarto Sanctorum insertæ, decimum septimum libri primi caput cum tertio libri secundi capite comparatum. In primo enim narratur, S. Trudonem ex urbe Metensi, quo sacris litteris imbuendus ad Clodulphum episcopum a S. Remaclo missus se contulerat, ad hunc Sanctum, Trajectensem episcopum rediisse, ab eoque tunc in operis Euangelici collegam & quasi commilitonem, atque insuper in curæ pastoralis partem fuisse adscitum; in altero vero refertur, sacrum illud munus sibi a Remaclo demandatum etiam tunc, cum jam monasterium Sarchiniense condidisset, sedulo obiisse clericorum agmine stipatus; hinc autem mihi suspicio oritur, seu potius augetur, eum sub initio non monachos soli propriæ saluti vacaturos, sed clericos seu canonicos regulares, alienam etiam curaturos, Sarchinii primum instituisse.
[25] [uti nec ex amicitia, quam S. Trudo cum S. Remaclo coluit;] Porro, quod jam pertinet ad alterum Menardi argumentum a Trudonis amicitia cum S. Remaclo petitum, in mox laudato Theodorici capite decimo septimo de SS. Trudone & Remaclo hæc leguntur: Mira uterque alacritate repleti, gaudia sua communicant, & de omni eventu & fortuna alter alterutrum solita illa sua familiaritate docent & instruunt; tum vero episcopus tanti sacerdotis sapientiam & profectum sua lucra reputans, eum in opus euangelii collegam & quasi commilitonem sibi assumit, & partito curæ pastoralis onere, ecclesias ordinare, & verbum Dei in diœcesi sua injungit annuntiare, ut quoties manus pontificis pro Israël extensæ cum Moyse gravarentur, toties ex ministerio sacerdotis, tamquam Aaron adminiculante, sustentarentur; & peracto aliquot dierum familiari contubernio, sanctæ animæ post mutuam & sufficientem sui consolationem ad negotia sua redeunt, ille (Remaclus nempe) ad requiescendum cum Maria in cælestium contemplatione, iste (Trudo scilicet) ad laborandum cum Martha in ecclesiarum solicitudine, non multo post enim, sanctus episcopus Remaclus pertæsus secularium tumultuum, abrenuntiatis omnibus, in suo Stabulensi monasterio monachum profitetur, ibique secum habitans, S. Theodardum, postea Christi martyrem futurum, in episcopatu successorem habuit. Quibus verbis S. Trudonis familiaritas seu amicitia cum S. Remaclo exprimitur; ex iis autem, cum monachatum a S. Remaclo susceptum; curam vero animarum a S. Trudone initam aperte prodant, eruendum potius videtur, S. Trudonem monachum non fuisse quam fuisse, ac proin ruit præfatum alterum Menardi argumentum, quo, ut supra docui, contendit S. Trudonem monachum fuisse, ut adeo, omnibus consideratis, dubitandum videatur, non tantum, an S. Trudo monachos Sarchinii primo instituerit, sed etiam an ipsemet monachus exstiterit.
[26] [Hinc Mabillonius Trudonis monachatum aliter probare] Animadvertit haud dubie Mabillonius, ex S. Trudonis familiaritate seu amicitia, quam cum S. Remaclo coluit, nihil prorsus haberi pro Trudonis monachatu probando. Hic enim auctor etiam contendit, S. Trudonem monachum exstitisse; ut autem monachatum illum probet, ne quidem familiaritatem seu amicitiam a Trudone cum Remaclo cultam in qualemcumque argumenti partem adducit, licet interim, quo rem conficiat, ratione non una utatur; quod, quo successu faciat, discutiendum nunc est. Sæculo 2 Benedictino in Observationibus præviis ad Vitam S. Trudonis num. 3 hæc Rodulfi, Trudonensis abbatis, qui seculo duodecimo floruit, verba ex tomo 7 Spicilegii Dacheriani in medium adducit: Dum nostrum & piissimæ memoriæ S. Trudonem clericum fuisse & sacerdotem & cœnobii nostri primum ædificatorem, Vita ipsius docet, nec non & beati Remacli Tungrorum episcopi: ubi aliqui leguntur de principibus regnorum & rectoribus ecclesiarum, quorum temporibus hoc nostrum sanctissimæ puritatis lilium effloruit. Sed hoc manifestissime neque ibi, neque alias umquam datur intelligi, utrum per eum ipsum regeretur primo ædificatum cœnobium nostrum, sive per alium: clerici quoque sive monachi fuerint, quos in eo constituerit, & quando monachi in eo esse cœperint … unde excusatum me rogo habere lectores hujus mei Opusculi, si minus, quam velletis, certos vos reddidero ex his, de quibus ipse certior esse non potui. Recitatis hisce Rodulfi verbis, subdit mox laudatus Mabillonius suam de S. Trudonis monachatu, deque primis monasterii Trudoniani incolis opinionem, hancque ita proponit: Hæc, inquit, ingenue ac sincere abbas Rodulfus, cujus vestigiis inhærere animus erat, nisi quædam argumenta suaderent, & S. Trudonem fuisse monachum, & monasterium ab ipso conditum, non clericis, sed monachis a primordiis paruisse.
[27] Rationes deinde adducit, quibus ad id credendum inducatur. [nititur; ast hunc is neque ex S. Trudonis sub sanctæ] Prima hæc est: Trudo, ait, teste Donato, S. Trudonis nempe antiquiore biographo, cap. 3 omni tempore postulabat a Domino, ut sacras literas disceret, quatinus sub sanctæ conversationis habitu postmodum soli Domino militaret. Quibus verbis scriptores antiqui monasticum habitum & institutum designare solent. Hæc prima, ut jam dixi, Mabillonii ratio est, qua S. Trudonis monachatum probare intendit: verum non video, hac rem ita confici, ut dubitandum amplius non sit, quin Trudo monachus exstiterit. Ut enim hinc certum fiat, S. Trudonem fuisse monachum, necesse in primis est, ut Sancti hujus biographus per sanctæ conversationis habitum monachorum habitum, ac proin, per sanctam conversationem vitam monasticam seu monachorum vivendi rationem indubie intellexerit. At non video, qua ratione sat certum fieri id queat. Etenim vox conversatio apud antiquos scriptores, uti Cangii mediæ & infimæ Latinitatis Glossarium inspicienti innotescet, etiam usurpatur ad qualemcumquc vivendi rationem sive bonam sive malam significandam, ac proin, cum canonici Regulares, qui in primævis Ecclesiæ sæculis, ut in prævio ad Martyrologium pro canonicis Regularibus supra laudatum monito affirmatur, Clerici nominabantur, singularem quamdam, eamque sanctam æque ac monachi vivendi rationem habuerint, habituque haud dubie a clericis aliis fuerint distincti, dubium mihi est, an S. Trudonis biographus per sanctæ conversationis habitum non intelligat illum habitum, quo clerici seu canonici Regulares uti solebant.
[28] At ait Mabillonius, per sanctæ conversationis habitum antiquos scriptores habitum monasticum designare solere; [conversationis habitu soli Deo militandi proposito,] fateor, solent id facere nonnulli scriptores antiqui; at simul etiam dubito, an quidam ex iis per sanctæ conversationis habitum non intelligant anachoretarum habitum a monachorum habitu utique distinctum, ut mirum non foret, si S. Trudonis biographus per sanctæ conversationis habitum dumtaxat intelligeret clericorum aut canonicorum regularium habitum. Imo per verba illa clericorum tantum aut canonicorum Regularium habitum intelligi, ex ipso S. Trudonis facto, cujus relationem ingrediuntur, concludi utcumque posse forte videbitur. Illud enim S. Trudonis factum sic habet: Omni tempore, ait Donatus, hoc postulabat a Domino, ut sacras literas disceret, quatinus sub sanctæ conversationis habitu postmodum soli Domino militaret. Quibus verbis significatur, Trudonem sacrarum litterarum scientiam a Domino eo intuitu flagitasse, ut postea sub sanctæ conversationis habitu soli Deo serviret. Dicet autem forsan aliquis, sacrarum literarum scientia non tantopere indigebat, tantoque illam studio continuo a Domino forte non flagitasset Trudo, si monachum postea profiteri, solique suæ saluti, non alienæ operam dare, propositum sibi habuisset. Trudo ergo sacrarum literarum scientiam a Domino postulasse videtur solo impulsus studio sacerdotalis dignitatis suscipiendæ, in qua, quemadmodum postea fecit, ad proximi sui salutem utilissime laborare posset, ac proin, certum non est per sanctæ conversationis habitum designari a Donato habitum monasticum. Sed, cum etiam monachi salutis alienæ curam studiosissime gessisse inveniantur, demus tantisper, per verba illa sæpissime memorata habitum monasticum a Donato, Trudonis biographo, designari, nondum tamen hinc est consequens, ut Trudo indubie fuerit monachus. Etenim verba illa etiam in ea significatione accepta tantummodo innuunt, propositum Trudoni fuisse, obtenta sacrarum litterarum scientia, monasticum habitum, institutumque amplecti, ac proin, nihil inde certi pro Trudonis monachatu probando potest confici, nisi hic propositum suum exsecutioni postea mandasse, dilucide monstretur.
[29] [neque ex coma ab eo detonsa,] Vidit hoc etiam ipsemet Mabillonius, hincque post verba num. 21 ex ipso recitata ita prosequitur: Postea Vir sanctus (Trudo) deposito laïcali habitu, comam suam in S. Stephani protomartyris ecclesia vovens, se soli Domino serviturum, totondisse fertur, nempe a Donato, Trudonis biographo, cap. XI. Erunt forsitan, qui existiment, hic significari habitum canonicorum, quos Chrodegangus episcopus in Ecclesia Mettensi instituerat. Nemo sane id existimabit, qui considerarit, S. Chrodegangum non prius, quam medio amplius seculo post Trudonis obitum elapso canonicos in urbe Metensi instituisse. Ast alia sunt, quæ suadent, ex laudato capite XI Donati, in quo dicitur Trudo deposito laïcali habitu … comam suam in S. Stephani protomartyris ecclesia, vovens se soli Domino serviturum, totondisse, pro certo neutiquam Trudonis monachatum posse concludi. Etenim juxta Donanatum, S. Trudonis biographum, Trudo, antequam comam sibi tonderet, habitumque laïcalem cum clericali commutaret, sub disciplina æditui ecclesiæ Metensis S. Stephani stetit, ab eoque fuit sacrarum litterarum eruditione imbutus; deposito vero laïcali habitu, comaque detonsa, fideliter … (verba sunt Donati) Deo deserviens in eadem ecclesia (S. Stephani) sub venerabilis Chlodulphi, Metensis scilicet episcopi, regimine, per ecclesiasticos gradus feliciter pergens, usque ad sacerdotalem dignitatem vitæ merita perduxit. Quibus verbis innuitur, Sanctum post detonsam sibi comam, laïcalemque habitum depositum in Metensi S. Stephani ecclesia, sub cujus prius æditui disciplina sacris litteris imbuendus steterat, fideliter Deo serviisse, ac proin, cum Metensis S. Stephani ecclesia non ad aliquod monachorum cœnobium seu monasterium, sed ad clerum spectaret, consequens esse videtur, ut S. Trudo, cum vestem laïcalem deposuit comamque in Metensi S. Stephani ecclesia, testante Donato, sibi totondit, non monachum, sed clericum potius fuerit professus, ac proin, ut Mabillonius ex verbis Donati supra recitatis, Trudonis monachatum probare, incassum contendat.
[30] Subdit tamen hic auctor verbis proxime ex illo recitatis, [sanctæque religionis habitu,] sese ex laïcali S. Trudonis veste deposita, comaque detonsa ad Sancti illius monachatum credendum idcirco moveri, quod Trudo, verba sunt ipsiusmet Mabillonii, in patriam reversus, cum apud quemdam hospitatus fuisset, sanctæ religionis habitum gestasse dicitur cap. 14, Vitæ scilicet Trudonis per Donatum conscriptæ, quo nomine nusquam quis, nec Chrodegandus ipse in regula, canonicorum habitum exprimit. Verum non videtur Mabillonius ex eo, quod S. Trudo in patriam reversus, sanctæ religionis habitum gestasse dicatur, moveri debuisse, ut Trudonem faceret monachum. Legerat enim is scriptor, uti ex ejus tom. 2 Annalium Benedictinorum pag. 16 datur intelligi, vitam S. Beregisi a nobis edendam, in qua hic dicitur sub religionis habitu in monasterio Trudonensi educatus, nec tamen hinc motus fuit, ut S. Beregisum monachum fuisse assereret; idque, quamvis sibi prælucentem habuerit Menardum, qui etiam ex religionis habitu, sub quo Beregisus in monasterio Trudonensi educatus fuisse, in Chronico Trudonensi asseritur, S. Beregisum monaschum fuisse contendit. Aliud Menardi argumentum etiam huc faciens supra refutavimus; confutandum nunc est, aut certe enervandum hoc ejusdem scriptoris secundum ex Sancti habitu petitum, ut sic simul vim suam amittat Mabillonii argumentum, quo hic ex sanctæ religionis habitu, quem Trudo gestasse dicitur, sanctis eum monachis annumerat. Præfatum Menardi argumentum hoc est: Chronographus Trudonensis ait, ipsum (Beregisum) in eodem habitu, quo indutus fuerat in monasterio S. Trudonis, cum istis canonicis S. Huberti fuisse conversatum. “Beregisus, inquit, pago Condrosio ortus, & a parentibus intra monasterium S. Trudonis sub habitu religionis litterarum studiis in lege divina imbuendus traditus.” Et paulo post: “In quo clericis Ordinis canonici militantibus ipse pater in eodem habitu est sociatus.” Quæ postrema verba non perperam adduntur, sed ut ostendatur eum a canonicis distinctum habitu fuisse.
[31] Chronographum Trudonensem Ms. habeo præ oculis; [quem post] textus, qui ex illo a Menardo mutilus tantum datur, integer ante adhuc recitatus hic est: Circa hæc tempora sanctus Beregisus ex pago Condrosio ortus, & a parentibus intra monasterium sancti Trudonis sub habitu religionis literarum studiis & lege divina imbuendus traditus, largiente Pipino principe eidem lata prædia monasterium Andaïnense in honore sancti Petri construxit, in quo clericis Ordine canonico militantibus ipse pater in eodem habitu est associatus. Verum dubium mihi admodum est, an ultima hujus verba, ut ait Menardus, addantur, ut ostendatur, S. Beregisum a canonicis, quibus sese adjunxit, habitu fuisse distinctum. Etenim ipsemet Menardus post verba proxime ex illo recitata, paucis interpositis, sic habet: Tum canonici non erant solo nomine canonici, sed canonice vivebant, eoque nomine a ceteris clericis, qui regulariter non vivebant, distinguebantur. Si ergo vivendi ratione canonici a ceteris clericis tum distinguebantur, verisimile est & habitu ab his illos fuisse distinctos, ut verbis memoratis dumtaxat forte significetur, S. Beregisum sese canonicis a se institutis junxisse in eodem habitu, quem hi ab habitu reliquorum clericorum distinctum gestabant. Et vero Sanctum nostrum canonicis a se institutis sese junxisse sub eodem habitu, quem hi gestabant, ex biographo nostro discimus. Etenim hic num. 19 ita scribit: Quibus clericis canonico ordine militantibus ipse (Beregisus) pater in eodem habitu sociatus est, & cum eis indesinenter in laude Christi Domini vacans, filiosque verbo & exemplo erudiens, plurimorum spatia annorum in hoc loco (monasterio Andaïnensi) religiosam vitam ducendo advixit. Quibus Verbis, cum nulla prævie habitus religionis a Beregiso in monasterio Trudonopolitano gestati facta sit mentio, indubie innuitur, Sanctum canonicis, quos instituit, se junxisse sub eodem habitu, quem hi gestabant.
[32] [gestasse dicitur,] Quapropter cum auctor, qui scripsit Chronici Trudonensis caput 16, quo verba num. 30 & 31 ex illo recitata habentur, non prius quam seculo XIV senescente floruerit, ac proin biographo nostro antiquitate cedat, recedendum ab eo est, si forte ita intelligendus sit, ut Menardus num. 30 laudatus contendit. Ceterum cum biographus noster verbis proxime ex illo recitatis innuat, Beregisum sub habitu a canonicis usitato vitam religiosam Andaïni duxisse, verisimillimum fit, eumdem biographum per habitum religionis, sub quo Sanctum in monasterio Trudonensi educatum, num. 6 scribit, habitum a canonicis Regularibus gestari solitum velle intelligi. Recte itaque de habitu religionis, sub quo Trudonensis Chronographus verbis num. 31 recitatis ait, Beregisum in Trudonensi monasterio educatum fuisse, Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 725 num. 48 ita scribit: Habitum illum, nempe canonicorum Regularium, habitu religionis in Trudonensi Chronico designari credimus, quia hujusmodi canonicos olim Religiosos clericos appellatos testatur Grisius, sectione scilicet 12, num. 5, ut notat in margine, in Historia de clericis Regularibusve utriusque sexus, & ut ibi religiosus non significat monachum, sic & in prædicto Chronico Religio non sumitur pro monachatu, nihilque vetat, quo minus habitus religionis idem censeatur, qui Religiosi clerici seu canonici Regularis. Ita laudatus Cointius; & sane biographus noster monasterium a S. Beregiso ædificatum num. 5 vocat sanctæ religionis domicilium; quare vel hinc verisimile est, canonicos seu clericos Regulares appellatos etiam olim fuisse religiosos, eorumque habitum ab habitu ceterorum clericorum distinctum, Religionis habitum fuisse nuncupatum, ut adeo ex Religionis habitu, sub quo in Trudonensi monasterio educatus fuit Beregisus, nihil certi pro Beregisi monachatu possit concludere Menardus, ac proin nec Mabillonius pro monachatu Trudonis ex sanctæ religionis habitu, quem hic gestasse a Donato narratur.
[33] [neque ex duobus aliis argumentis,] Verum Mabillonius post verba ex illo num. 30 recitata duo adhuc alia affert argumenta, quibus pro S. Trudonis monachatu decertat. Utrumque uno tenore huc transcribo: Ad hæc, inquit, multi nobiliorum hominum filii, istius sæculi prospera despicientes, comamque suam deponentes, cum invicto milite Christi soli Domino deservierunt ex cap. 15, Donati nempe, qui auctor semper hic intelligitur, Trudonis biographi, & commune illorum domicilium non tantum cella & monasterium, sed cœnobium cap. 28 dicitur. Denique Grimo abbas ante medium sæculi VIII loco regulariter præfuisse memoratur in litteris Roberti Hasbaniæ comitis, anno V post obitum Theoderici regis, id est, anno DCCXLII aut insequenti datis, quibus locum Dungo cum basilica inibi constructa legitima traditione deputat ad basilicam S. Trudonis, ubi ipse Sanctus Dei in corpore requiescit: cui etiam ecclesiæ venerabilis abba Grimo nomine regulariter præesse videtur. Atqui to REGULARITER opponitur voci CANONICE, ut constat tum ex variis locis, tum ex concilio Mogontiacensi anno DCCCXIII habito, cujus hæc verba: Quæ professionem sanctæ Regulæ B. Benedicti fecerunt, regulariter vivant; sin autem, CANONICE vivant. Ita Mabillonius, qui duobus illis argumentis jam productis probare haud dubie intendit, S. Trudonem Sarchinii non clericos, sed monachos primum instituisse, ipsumque proinde non clericum Regularem, sed monachum fuisse. Verum his ille scriptor, ut mihi quidem apparet, nihil omnino in rem suam evincit. Quod enim ad primum argumentum attinet, quod petitur partim a nobiliorum hominum filiis, qui, seculo relicto, comaque deposita, soli Domino sub disciplina S. Trudonis serviisse a Donato narrantur, partim ab appellatione, qua commune eorum domicilium ab eodem Donato vocatur; veritati nihil contrarium, aut absonum scribit Donatus, etiamsi S. Trudo primo clericos Regulares Sarchinii instituisse credatur.
[34] Fac quippe Sarchinii primo clericos Regulares fuisse, [cum hic etiam refutentur,] nulla subest ratio, cur hi comam deposuisse, seculoque relicto, soli Domino serviisse, sine ullo veritatis dispendio a S. Trudonis biographo nequeant referri. Ad hæc commune eorum domicilium non tantum nomine cellæ & monasterii, sed etiam cœnobii a laudato biographo merito potuit vocari. Etenim apud biographum nostrum num. 16, & num. 5 apud Historiæ monasterii Andaginensis auctorem infra sæpe laudandum, Cellæ nomine venit canonicorum seu clericorum Regularium monasterium a S. Beregiso exstructum. Canonicorum autem seu clericorum Regularium ædes monasteriorum nomine quondam etiam venisse, perspicuum fit, uti ipse Menardus in laudatis Observationibus docet ex conciliis Arelatensi, Turonensi & Aquisgranensi sub Carolo Magno celebratis; jam vero, cum canonici Regulares in communi viverent, videtur pariter eorum domicilium non absone vocari potuisse cœnobium, quæ vox a vocibus Græcis κοινὸς & βίος, Latine communis & vita etymologiam trahit. Porro quod pertinet ad aliud Mabillonii argumentum petitum a Roberti, Hasbaniæ comitis, litteris, in quibus anno quinto post obitum Theoderici regis, id est, anno 742 Grimo abbas monasterio Trudonensi Regulariter dicitur præfuisse, respondeo, dato etiam, quod regulariter præesse & vivere talem seculo VIII, quo floruit Grimo abbas, oppositionem habuerit, cum canonice præesse & vivere, ut is tantum regulariter præesse & vivere tunc dici posset, qui monachis præerat, vitamque ducebat monasticam, non vero, qui canonicis præerat, vitamque ducebat canonicam; Respondeo, inquam, hoc etiam dato, tantum ex illo Mabillonii argumento esse consequens, ut anno Christi 742 in monasterio Trudonensi monachi exstiterint, ex quo indubitatum neutiquam fit, S. Trudonem anno circiter 664, quo monasterium Trudonense construxit, monachos primum ibi instituisse. Forte enim jam ab anno 742 idcirco tantum Trudonopoli monachi exstiterint, quod ii jam tunc canonicis Regularibus, a S. Trudone primum ibi institutis, fuissent subrogati.
[35] [indubitatum efficit.] Nihil ergo etiam hinc habet Mabillonius, ut pro bet, Sarchinii monachos primo institutos fuisse a S. Trudone, huncque proinde monachum etiam fuisse professum. Quapropter, jam expensis omnibus etiam Mabillonii argumentis, dubium adhuc manet, an S. Trudo fuerit monachus, uti etiam an Sarchinii primo monachos, an clericos Regulares, seu canonicos instituerit, ac proin Menardus ex S. Beregisi in Sarchiniensi seu Trudonensi monasterio sub S. Trudonis disciplina educatione perperam ejus monachatum indubitanter concludit. Imo, cum Sanctus, ut § sequenti docebo, ipsequemet laudatus Menardus contendit, in monasterio Andaïnensi, quod exstruxit, non monachos, sed clericos Regulares seu canonicos instituerit, verisimile mihi admodum est, Beregisum numquam S. Benedicti Regulam monachumve esse professum. Verisimile enim apparet, Sanctum in monasterio, quod exstruxit, quodque ipse abbas rexit, suæ potius, quam alienæ professionis homines constituere voluisse, ac proin, cum id ipsi liberum verosimillime fuerit, reipsa etiam constituisse. Quapropter, cum Sanctus clericos Regulares seu canonicos Andaïni primo instituerit, consequens est, ut ipsemet clericum Regularem seu canonicum fuerit professus, ne alioquin ab iis, quos Andaïni instituit, quosque ipse abbas rexit, professione diversus fuisse dicendus sit. Potiori itaque jure Beregisus sanctis Canonicis, quam sanctis Monachis adscribendus videtur, atque ita quidem hunc reipsa Ordinis sui Sanctis Regulares S. Augustini canonici accensent, uti jam supra num. 6 monui, utque ex binis, quas ex propriis canonicorum Regularium Officiis num. 7 & 8 recitavi, lectionibus, variisque Ordinis canonici scriptoribus, atque in primis ex Ghinio supra laudato in sanctorum Canonicorum Natalibus & ex supra pariter laudato Pennotto in suis ad propria canonicorum Regularium Officia Annotatis manifestum fit.
§ IV. Sanctus in comitatum Pipini Heristallii assumptus, eum delinquentem corripit; quo munere apud hunc principem fuerit perfunctus, & qua occasione locum ædificando monasterio ab eo impetrasse feratur.
[Sanctus Pipino & Plectrudi a sacris confessionibns] Joannes Mauburnus seu Joannes de Bruxellis, abbas Livriacensis in libro notato apud nos ✠ Ms. 163, quem Sanctorum Ordinis canonicorum Regularium Venatorium inscripsit, cap. 127 de Beregiso inter alia, quæ in Actorum ejus Compendio commemorat, sic scribit: Beregisus abbas primus & fundator monasterii Andagiensis sub Theodorico rege & Pippino filio Ansigisi floruit, cujus & domesticus & confessor fuit; paucisque interjectis: Inde (ex monasterio Trudonensi) ob eximiam sanctitatem abstractus, Pippino & conjugi ejus Plectrudi confessor & institutor factus fuit. Fuit ergo juxta laudatum Mauburnum S. Beregisus Pipino, ejusque conjugi a confessionibus. Mauburno adstipulatur prima ex duabus Lectionibus num. 7 ex propriis canonicorum Regularium Officiis prolata. In hac enim ita legitur: A Pipino, Ansegisi filio, principe Brabantiæ, ob eximiam ejus vitæ sanctitatem inde (ex monasterio Trudonensi) abstractus, illi nec non Plectrudi, ejus conjugi, a sacris confessionibus ministravit. Verum ego sola Mauburni, dictarumque lectionum auctoris fide nequeo adduci, ut Beregisum Pipino, ejusque conjugi Plectrudi a sacris confessionibus fuisse, certo credam. Etenim, ut Gerardus Vossius de Historicis Latinis lib. 3 pag. 646 docet, Mauburnus, Regularis S. Augustini ex cœnobio montis S. Agnetis canonicus, postque Livriacensis abbas, non citius, quam seculo XV floruit, ac proin ab ætate S. Beregisi, qui medio circiter seculo VIII abiit, fuit remotior, quam ut rebus, quas de illo scribit, sola sua auctoritate fidem indubitatam facere queat. Quod vero pertinet ad dictarum lectionum auctorem, cum Condrosios seu Condrusos, ditionis hodiernæ (vide num. 14) Leodiensis populos Lotharingorum nomine distinguat, illique non citius, quam seculo IX jam valde provecto, ita vocari cœperint, consequens est, ut certe non citius floruerit, quam eodem seculo IX, ac proin, ut certam pariter circa res a Beregiso gestas fidem facere non possit, nisi sua asserta ex monumentis antiquioribus hausisse deprehendatur. Non puto autem hoc facile deprehensum iri.
[37] Imo si forte is scriptor, quod tamen non puto, [dicitur fuisse; licet autem id] biographo nostro sit antiquior, valde suspicor, id evenisse illi, quod hic sibi evenisse, ipsemet in Prologo ingenue fatetur; ut nempe præ antiquorum de rebus a S. Beregiso gestis monumentorum penuria asserta sua non nisi ex sola a majoribus accepta traditione, seu potius ex populari fama didicerit. Quod si autem, ut verisimile est, cum Pipinum vocet Brabantiæ principem, quæ regio (vide num. 12 & 13) suos duces aut principes habere tantum cœpit seculo XII; quod si, inquam, Sancti nostri biographo, qui juxta dicta num. XI scriptionem suam ante medium seculum X adornavit, ætate multum cedat, fidem omnino non meretur, dum Beregisum asserit, Pipino & Plectrudi a sacris confessionibus fuisse, cum rei hujus non meminerit laudatus Sancti biographus, antiquiusque, uti ex dicendis pronum erit colligere, hujus lucubratione monumentum præ oculis verosimiliter non habuerit. Utut sit, certe canonici Regulares S. Augustini congregationis Gallicanæ pro indubitato habere non videntur, S. Beregisum Pipino & Plectrudi a sacris confessionibus fuisse. Etenim in suo Sanctorum Proprio supra ad num. 9 laudato solum hæc de S. Beregisi in aula apud Pipinum mora commemorant: Cum sapientia simul & ætate (Beregisus) profecisset, sacerdos ordinatus est; & a Pippino, regii palatii majore ad aulam vocatus, huic & conjugi ejus Plectrudi monita salutis dedit, probatæ virtutis auctoritate roborata; ubi ne verbum quidem occurrit, ex quo Sanctum concludas Pipino & Plectrudi a confessionibus fuisse. Apud Edmundum Martene & Ursinum Durand, Benedictinos e Congregatione S. Mauri monachos, tom. IV Collectionis veterum Scriptorum a col. 915 usque ad col. 1023 insertus exstat liber num. 34 a me memoratus, qui ab auctore anonymo seculo XII ineunte exaratus est, Cantatoriumque seu Historia monasterii Andaginensis inscribitur. Libri hujus initio de S. Beregiso, quæ huc faciunt, hæc habentur: Cui, (Pipino) cum per ordinem retulisset eventum miraculi, ille, evocato Beregiso, viro venerabili, qui tunc in Dei rebus obsequebatur eis, (Pipino & Plectrudi) cartulam illam obtulit exponendam sibi. His ex verbis, quibus S. Beregisus Pipino & Plectrudi in rebus sacris serviisse asseritur, concluserit forte Mauburnus, uti etiam jam plus semel dictus, utpote Cantatorii auctore, prout valde suspicor, pariter recentior Lectionum num. 7 & 8 recitatarum auctor, S. Beregisum a confessionibus Pipino & Plectrudi fuisse. Id ipsum forte etiam confici putarint ex Sancti biographo, dum num. 7 ita scribit; Qui princeps (Pipinus) probitatis illius (Beregisi) sive prudentiæ non ignarus sibi eum reverentia patris excolendo asciverat, utpote tam præcipuum sacerdotem, cujus doctrinæ instituendum se cum conjuge ac prole subdiderat, quoniam castis eloquiis vitæ vel morum indissolubilis conversatio testimonium reddebat. Unde severitatis illius censura suos actus corrigendos submittens, & quæque infra domum corrigenda erant, relinquens, ejus patrocinio & orationi commendandum se cum omnibus suis crediderat.
[38] [non sit indubium, apud eos saltem, ut videtur,] Verum præterquam quod mox recitata Cantatorii verba explicationem longe diversam ab ea, qua significarent Beregisum Pipino, ejusque conjugi Plectrudi a sacris confessionibus fuisse, facillime patiantur, libri illius auctor, cum seculo duodecimo tantum scripserit, ab ætate Sancti nostri etiam remotior est, quam ut rebus, quas de illo scribit, fidem certam facere possit. Quod vero pertinet ad Sancti biographum, quamquam hic verbis mox recitatis asserat, Pipinum S. Beregisi censuræ actus suos corrigendos submisisse, non propterea tamen certo consequitur, ut is scriptor velit, S. Beregisum Pipino, ejusque uxori Plectrudi a sacris confessionibus fuisse. Potuit enim Pipinus ex consilio S. Beregisi, quem ob morum innocentiam vitæque sanctitatem plurimi faciebat, minus recte a se facta subinde emendare, Sanctumque admonentem non illubenter auscultare, eoque nihilominus confessario non uti. Certe Mabillonius sæpe laudatus tom. 2 Annalium Benedictinorum pag. 16 de Sancto nostro agens, licet etiam ejus biographum præ oculis habuerit, ex nullis tamen illius verbis arbitratus est, Beregisum Pipino, ejusque uxori Plectrudi a sacris confessionibus fuisse. Ast, inquies, quo munere ergo Sanctus apud Pipinum functus est, quove nomine apud hunc principem diu, ut in Actis edendis dicitur, in palatio versatus est? Mabillonius loco proxime citato, Pipini eum capellanum dici, affirmat; ast a quo, non edisserit. Videtur tamen Sanctus apud Pipinum, si non confessarii, saltem capellani seu sacellani munere esse perfunctus.
[39] [sacellani munere est perfunctus, auctoritateque] Etenim num. 12 biographus noster sic scribit: Cum itaque Beregisus in comitatu sæpe dicti principis (Pipini) diu constans nil reverentiæ gradus defraudans dignanter apud ipsum presbiteratus impleret ministerium, in tanta honoris fiducia eum reverebatur, ut conjugem Plectrudem, quam nobilem & morum honestate laudabilem fuisse diximus, ipsi commendaret, & sub ejus dispositione ac nutu sive dominio, vel quando itinerandi instabat necessitas, relinqueret. Quibus ex verbis, cum iis dicatur Sanctus diu apud Pipinum presbyteratus implevisse ministerium, colligendum videtur, S. Beregisum, si non Pipino a sacris confessionibus exstitit, illud saltem munus demandatum sibi habuisse, ut coram illo principe, sive diebus tantum festis, sive etiam aliis, sacrosanctum Missæ Sacrificium celebraret. Et vero sacrosanctum Missæ Sacrificium coram Pipino subinde saltem celebrasse Beregisum, colligendum videtur ex eo, quod biographus noster, dum num. 8 & duobus sequentibus narrat, Pipinum delinquentem a Beregiso fuisse correptum, evenisse id innuat occasione Missæ a Sancto coram Pipino celebratæ. Fuerit ergo Beregisus verosimiliter Pipini capellanus seu sacellanus, eique forte etiam a sacris confessionibus, ut adeo non pro certe falso, sed pro dubio tantum habeam, S. Beregisum Pipino ejusque conjugi Plectrudi a sacris confessionibus fuisse. Verum sive Sanctus Pipini tantum sacellanus, sive etiam confessarius exstiterit, perspicue interim, uti ex jam dictis & porro dicendis patescet, ex biographo nostro intelligitur, plurimum eum apud prædictum principem gratia atque auctoritate valuisse. Sanctus autem verosimiliter apud Pipinum eo loco fuerit, cum primum in ejusdem comitatum fuit assumptus. Verosimiliter autem id accidit tempore inter annum Christi 691 & 700 intermedio.
[40] Etenim juxta dicta num. 16 & 17 verisimile est, [& gratia plurimum valuit: hanc amittere] S. Beregisum in comitatum Pipini non citius fuisse adscitum, quam hic ad monasterium Sarchiniense S. Trudonis tumulum veneraturus accesserit, ac proin, cum id anno circiter 691, uti eodem loco docui, verosimiliter acciderit, consequens est, ut Beregisus ante annum illum in Pipini comitatum assumptus verosimiliter non fuerit. Porro, cum Sanctus, ut infra docebo, initio seculi, VIII monasterium Andainense exstruxerit, jamque diu, antequam id fecit, presbyteratus ministerio, ut biographus noster num. 12 docet, apud Pipinum fuerit perfunctus, consequens est, ut seculo VII nondum elapso in principis illius comitatu jam exstiterit, ac proin, ut in illum tempore inter annum Christi 691 & annum 700 intermedio fuerit assumptus. Hinc jam etiam consequitur, ut Beregisus jam ab eo tempore plurimum auctoritate atque gratia apud Pipinum valere inceperit; quantum autem hæc deinde creverit, manifestum fit ex his biographi nostri num. 7 verbis: Ut majori fiducia eum (Pipinus Beregisum) sibi jugiter necteret, prolem suam ex sacro baptismatis fonte renascentem ab eo suscipi patris nomine postulavit, quatenus ex hoc & familiarius apud se de omnibus curam gereret, & artiori astrictus, uti cujusdam fœderis, compagine in palatio retineretur. Magnum sane hæc arguunt incrementum deinde sumpsisse gratiam, qua Beregisus, ut primum in Pipini comitatum fuerat assumptus, mox valuit, jamque etiam antea valere inceperat.
[41] Verum utcumque Sanctus favore atque gratia apud Pipinum, [non metuens, non solum inferiores aulæ ministros,] ejusque conjugem Plectrudem valeret, aulæ tamen illecebris in oblivionem quietis, qua antea in monasterio Trudonensi fuerat gavisus, minime potuit induci: Vir prudens, inquit ejus biographus num. 8, sui non immemor, quo fluctibus naufragosi seculi sese committere impellebatur, eo fidei gubernaculo navim mentis viriliter retorquens, ad portum quietis constanter relabi nitebatur. Ad hæc quoniam hominum favorem nihili faciebat, modo divinam gratiam integram servaret atque inoffensam, officii sui admonere atque corripere, si quos in aula delinquentes offenderet, minime metuebat. Quibus …, inquit iterum num. 8 Sancti biographus, monitis salutis doctrinæ instans operam impendebat, nequaquam, ubi ratio exposcebat, olei lenitate palpandos æstimabat, quamlibet superbæ potestatis gloriis sublimatos, quin gladio spiritus justæque invectionis feriendos opportunum censeret. Nec solum Sanctus inferiores aulæ ministros, si quando id eorum delicta, pravive mores exigerent, reprehendebat; sed etiam, nullo personarum discrimine habito, ipsummet Pipinum. Unde, prosequitur biographus num. proxime citato, actum est, ut & ipsius terrenæ dominationis, cui se conjunxerat, principis (Pipini) animos incurreret. Sed ille hunc (Pipinum) nihilominus delinquentem redarguens, terribiles ejus vultus interritus tulit; ex quo quantus erga justitiæ rectitudinem servandam cor ejus zelus charitatis accenderat, & quam magna virtutum gratia intus muneratus enituerit, evidenter colligitur. Hisce præmissis, narrat deinde post pauca, cujus rei causa Pipinus a Beregiso fuerit correptus.
[42] [sed etiam ipsum Pipinum, cum delinqueret, corripuit;] En illam: Dum die quodam seu festo seu alio sacrosanctum Missæ Sacrificium celebrat Beregisus, ædem sacram, in qua res divina peragitur, aulicorum caterva stipatus ingreditur Pipinus, loci sacri, mysteriique, quod in eo perficitur, rationem non habet, crinarium, quod capite gestabat, quodque Cangius in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis, aliique eruditi sertum seu capitis ornamentum interpretantur, deponere seu non meminit, seu præ fastu recusat: Beregisus, re observata, principem ad pacis osculum, quamquam admissis aliis, ultroque invitatis, minime admittit, finitoque sancto Missæ Sacrificio, denegati causam osculi percunctantem acriter objurgat. Pluribus hæc omnia Sancti biographus num. 9 & 10 exponit, indicatque deinde num. sequenti, quam ægre illam Sancti admonitionem seu correptionem tulerit Pipinus; licet interim actus suos, ut num. 7 docet idem biographus, S. Beregisi censuræ motu proprio submisisset. Hæc, inquit, a justo caritatis fervore dicuntur, & porro ab homine carnalia sapiente non, ut oportuit, animadvertuntur, siquidem suspecte apud se eum (Pipinus Beregisum) ex hoc retinebat. Delicata, inquit pag. 437 ad 2 Octobris in Floribus ecclesiæ Leodiensis Fisenus supra laudatus, res est, tangique non amat hominum ambitio, & fortasse jam tum, cum reprehensionem hic memoratam a Beregiso accepit, languescere incipiebat Pipini religio; qua non ita multo post omnino prostrata, inducto turpi scorto, Plectrudem legitimam conjugem domo pepulit. Quibus verbis innuit hic scriptor, memoratam Pipini reprehensionem accidisse, cum hic turpis scorti, id est, Alpaïdis amoribus nondum sese dedisset.
[43] [quæ quidem re hic princeps nonnihil Sancto] Ast hic auctor a veritate verosimiliter hic deviat; etenim Pipinus, Heristallius vulgo cognominatus, de quo hic sermo est, ex Alpaïde Carolum Martellum genuit. Quapropter, cum hic, uti apud omnes in confesso est, anno Christi 741 vita functus sit, tuncque quinquagenarius exstiterit, consequens est, ut Pipinus, ejus pater, jam ab anno circiter 689 fœdis Alpaïdis amoribus laborarit, ac proin, ut supra memoratam Pipini reprehensionem, cum hæc post S. Beregisi in aulam Pipini receptionem annum inter 691, ut docuimus, & 700 factam, acciderit, turpes hujus principis in Alpaïdem amores præcesserint. Porro errat etiam verosimiliter laudatus Fisenus, dum loco proxime citato Beregisum, eo quod animum Pipini principis a pristina paulatim pietate desciscentis offendisset, honestæ missionis prætextu, ad monasterium Andaïnense ædificandum, forte constitutum scribit, idque accidisse innuit, antequam Alpaïs Plectrudi superinduceretur. Etenim Sanctus, ut post videbimus, monasterium Andaïnense initio seculi VIII ædificare incepit, ac proin, cum Alpaïs, ut mox docui, Plectrudi superinducta jam fuerit anno circiter 689, consequens est, ut Sanctus, antequam Alpaïs Plectrudi superinduceretur, ad monasterium Andaïnense ædificandum constitutus non fuerit. Quod vero pertinet ad alterum, quod idem Fisenus innuit, Beregisum scilicet honestæ missionis prætextu, ad monasterium Andaïnense ædificandum, fuisse forte constitutum, omnibus omnino probandum non puto. Quamquam enim Sanctus objurgatione, cujus jam meminimus, Pipini animum nonnihil offenderit, fuit tamen huic principi, ejusque conjugi maximæ semper venerationi, eratque in eorum adhuc comitatu, quando consilium inierunt de condendo monasterio, cujus curam administrationemque ipse suscepit.
[44] Imo Pipinus non nisi ægre admodum S. Beregisum a se etiam tunc dimisit. [succensuit; at non ita, ut honestæ missionis] Discimus hoc ex libro num. 34 & 37 a nobis laudato, qui Cantatorium inscribitur. Ubi enim hujus lucubrationis auctor, monachus item Andaginensis anonymus, narravit, a Plectrude, dum per sylvam Arduennensem iter aliquando faceret, chartam quamdam prodigio mox hic pluribus tractando fuisse inventam, eaque lecta, Beregisum sese ad dictæ sylvæ solitudinem excolendam prompte alacriterque Pipino obtulisse, mox subdit: Placuit Pipino Beregisi propositum, licet gravaretur admodum a se suum emittere carissimum. Illo tamen (Beregiso nempe) sæpius insistente, ut rem quantocius acceleraret, Pippinus cum comitatu curialium suorum venit ad locum inventæ cælitus cartæ, locumque, ut verbis infra recitandis refert, ædificando monasterio donavit Beregiso, qui statim manum operi admovit. Unde perspicue intelligitur, Pipinum non nisi ægre admodum a se dimisisse Beregisum, dum monasterium Andaïnense ei exstruendum commisit. Ast, inquies, laudati Cantatorii auctor non prius, quam seculo XII ineunte lucubrationem suam adornavit. Fateor, sic habet, idque etiam sic habere, num. 37 ipsemet docui. Verum hinc saltem est consequens, ut Fiseno, seculi XVII scriptore, qui Sanctum a Pipino suboffenso honestæ missionis obtentu procul forte relegatum scribit, multo sit antiquior, ac proin, ut potiorem, quam ille, fidem hic mereatur. Accedit, quod ipsemet Fisenus, in Historia sua Leodiensi anno 1642 excusa, pag. 136 scribat, S. Beregisum non nisi ægre a Pipino fuisse dimissum, ut nesciam, cur deinde in Floribus ecclesiæ Leodiensis, quos quinquennio post vulgavit, in opinionem oppositam propendeat.
[45] [obtentu eam a se missum fecerit.] Ad hæc, quod Cantatorii auctor hic asserit, biographo nostro, qui, ut num. XI docui, anno 937 Beregisi acta litteris mandavit, quique proinde illo est antiquior, subnixum esse videtur. Etenim hic num. 16 sic scribit: Dum autem exturbati (Pipinus ejusque uxor Plectrudis) in ambiguo tenerentur, quid super hoc, quod angelica manu ministratum credebatur, placitum Regi sæculorum agendum foret, Beregisus velut sibi mandatum illud cælitus fuerit, ut, quod mente diu tractaverat, divina dignatio illic adimpleri juberet, confidenter tradi sibi locum expostulat, & persuasu conjugis non posse in hoc opere tam strenuum quempiam inveniri, locum ei (Beregiso) tradunt, & ut monasterium debeat ædificari, insistunt. Quibus verbis innuitur, locum Bereso in sylva Arduennensi a Pipino ad ædificandum monasterium non fuisse concessum, nisi Plectrude, ejus conjuge, suadente, neminem Beregiso rei exsequendæ esse aptiorem, ac proin iis satis indicari videtur, Pipinum non nisi ægre a se Beregisum monasterii in sylva Arduennensi ædificandi causa dimisisse, ut adeo id, quod hac de re laudati Cantatorii auctor asserit, Sancti nostri biographo videatur esse subnixum, adstipulandumque hic propterea illi potius sit, quam Fiseno, qui nulla antiquioris scriptoris auctoritate innititur. Neque tamen hinc quis existimet, me prorsus pro indubitato habere dictum auctoris Cantatorii assertum, utut etiam biographi nostri auctoritate suffultum. Cum enim tam hic, quam ille multum ab ætate Beregisi remoti sint, fidem omnino certam iis rebus, quas de illo, quamquam etiam communi subinde assensu, scribunt, sola sua auctoritate facere non possunt; quamquam interim biographo quod Cantatorii auctorem ætate superet, nonnihil plus tribuendum sit, ejusque asserta omnia ita passim excipiam, acsi illa pro veris habeam. Et certe pro vero saltem ac indubitato habeo, monasterium Andaïnense, uti asserit, a Beregiso, fundum suppeditante Pipino, fuisse exstructum. At non item omnia alia ejus asserta; præcipue vero ea, quæ hic jam tractanda sunt, quæque cum Cantatorii auctore tradit de monasterii Andaïnensis origine, deque occasione, qua ad hoc exstruendum Beregisus in sylva Arduennensi a Pipino locum accepit. De re poterit eruditus lector ex porro dicendis ferre judicium.
[46] [Occasio, qua Pipinus locum ædificando monasterio] Initium duco a Cantatorii auctore. Licet hic plerumque, ut laudati Martenius & Durandus in prævio suo ad illam ejus lucubrationem monito recte innuunt, fide sit dignissimus, dum de monasterii sui primordiis non agit, solumque de his ipsis ea attingat, quæ ex chartis monasterii sui deprehendere potuit, videntur tamen chartæ, quibus usus est, antiquiores non fuisse, quam biographus noster, ac proin, cum hic in argumento de dicti monasterii initiis jam tractando fidem certam facere non possit, eam etiam ille facere non potest. Hoc prænotato, en nunc ipsa huc facientia, quæ Cantatorium apud Martenium & Durandum in numeros distinctum ipso statim num. 1 offert verba: In pago Arduennensi quoddam castrum Ambra dicebatur, eo quod Amberlacensis fisci caput haberetur, quod funditus eversum, Hunis vastantibus Gallias, per annos fere trecentos triginta septem desertum ad nihilum devenerat. Temporibus autem Pippini, qui major-domus erat sub Theodorico rege, uxor ejus Plectrudis Amberlacum suæ ditionis fiscum parabat adire, & per prædictum locum transiens tam tædio vastæ solitudinis, quam fervore æstatis confecta, ibidem in pratis virentibus decrevit aliquamdiu requiescere. Et cum post exactam refectionem comites ejus longiori somno premerentur, ipsa curiosior pro equis pascentibus, ne per silvas vagarentur, neminem excitans, sola surrexit; equisque recollectis, jam lassior, dum super acervum lapidum ibi forte congestum resideret, cartulam quamdam cælitus illapsam obstupuit coram se cadentem: quam licet pavida corripuit, & nemini comitum ausa fidere secretum, ad virum quantocius decrevit revertendum. Cui cum per ordinem retulisset eventum miraculi, ille, evocato Beregiso, viro venerabili, qui tunc in Dei rebus obsequebatur eis, cartulam illi obtulit exponendam sibi.
[47] [concessit Beregiso, ex Historia monasterii Andaginensis proponitur;] Consultus Sacerdos Dei respondit, locum, quo eadem cartula deciderat, a Deo esse electum, ex quo multorum animæ transire deberent ad regna cælorum. Pippino vero subjungente, quid sibi inde videretur agendum, Beregisus, rapta occasione, utpote, qui jam diu deliberaverat, mundo relicto, liberius Deo vacare, subintulit principi, ne, quantum in se esset, divinæ dispositioni deesset, paratum se solitudinem illam excolendam suscipere, si eam ille sibi concederet. Placuit Pippino Beregisi propositum, licet gravaretur admodum a se suum emittere carissimum. Illo tamen sæpius insistente, ut rem quantocius acceleraret, Pippinus cum comitatu curialium suorum venit ad locum inventæ cælitus cartæ. Ibi facta legali donatione, & rata coram principibus suis astipulatione, locum ipsum perpetuo habendum Beregiso donavit. Ita laudatus Cantatorii auctor, cum quo quidem quantum ad monasterii Andaïnensis originem, occasionemque, qua ad illud exstruendum Beregisus a Pipino locum accepit, biographus noster fere consentit, atque id quidem in omnibus etiam adjunctis. Ast in eo invicem inprimis discrepant, quod hic tantum assignet nomen, quod monasterio in sylva Arduennensi Beregisi cura jam ædificato fuit impositum; ille vero tantum nomen prodat, quo locus, in quo Beregisus monasterium exstruxit, insignitus fuit diu etiam ante Sancti ætatem, ac proin ante dicti monasterii exstructionem. Tam ea, in quibus consonant, quam ea, in quibus dissonant ambo illi scriptores, lubet discutere, atque ab iis quidem, in quibus dissonant, duco initium.
[48] Juxta verba duobus numeris præcedentibus ex sæpissime laudato Cantatorio recitata locus, [hujus auctor & biographus noster in nonnullis, quæ] in quo S. Beregisus monasterium in sylva Arduennensi exstruxit, castrum antea fuit, quod nomine jam obsoleto Ambra erat distinctum. Ad hæc illud, cum Beregiso ad ædificandum monasterium fuit a Pipino concessum, jam triginta septem fere supra trecentos annos jacuerat in ruinis sepultum, miserumque eum in statum fuerat redactum ab Hunnis in Galliam sub Attila irrumpentibus; quod postremum ex ejusdem Cantatorii auctore intelligitur, dum lucubrationis suæ num. 2 in fine ita scribit: Hi (Hunni) cum Athala rege suo vindictæ nisibus subservientes, dum Galliarum urbes & castella simul & ecclesias vastarent, hoc quoque castrum (Ambram) in transitu suo subverterunt. Tria ergo hic ab auctore Cantatorii, ut consideranti patebit, asserta occurrunt. At, an hæc omnia veritati consonant? Quod ad primum attinet, respondeo, nihil occurrere, ex quo quis pro certo possit evincere, eum locum, in quo S. Beregisus monasterium construxit, castrum olim non fuisse nomine Ambræ distinctum. Imo vero acervus lapidum, cui Plectrudis in loco illo existens, si modo recte scribant biographus noster & Cantatorii auctor, quietem captura insedit, argumento indubie est, ibidem certe ante ætatem sancti Beregisi aliquod ædificium lapideum exstitisse, ac proin forte castrum, in quo etiam juxta Cantatorii auctorem num. 3 exstitit ecclesia beati Petri, Apostolorum principis, nomini dicata, quæ a S. Beregiso fuerit reædificata. Ad hæc biographus noster in Prologo num. 5 hæc habet: Hinc advertere possumus, quot tempora fluxerint a prima conditione loci hujus (Andaïni) qui, superno respectu disponente, ab hoc religioso Sacerdote (Beregiso) primum inhabitari & instaurari cœpit. Quibus ex verbis, cum iis dicatur Beregisus instaurasse locum, in quo monasterium exstruxit, consequens esse videtur, ut ibi juxta biographum ante S. Beregisi ætatem ædificium aliquod exstiterit, quod tunc, cum locum illum ædificando monasterio a Pipino accepit, erat collapsum. In hoc forte biographi nostri textu & in iis, quæ Cantatorii auctor, ut jam docui, de ecclesia S. Petro, Apostolorum principi, in castro, nomine Ambra, consecrata memoriæ prodit, præcipue fundatur eorum opinio, qui apud Fisenum in Floribus ecclesiæ Leodiensis acervum lapidum, cui Plectrudis quietura in sylva Arduennensi a Cantatorii Andaginensis auctore & biographo nostro, ut jam vidimus, insedisse dicitur, rudera fuisse existimant collapsi templi, quod, ut XIV Septembris in Commentario prævio ad Vitam S. Materni num. 176 docuimus, quidam volunt Andaïni a S. Materno olim fuisse positum, ac S. Petro, Apostolorum principi, consecratum; hanc autem opinionem nec nos vero prorsus absimilem arbitramur.
[49] [hic utcumque] Porro quod jam pertinet ad secundum & tertium auctoris Cantatorii assertum de Castri, cui Ambræ nomen erat, destructione ab Hunnis sub Attila in Galliam irrumpentibus facta, deque annorum circiter 337 spatio, quod hanc inter & tempus, quo Sanctus monasterium ibi exstruxit, intercessisse affirmat, dubitandum minime est, quin duo illa ejus asserta inter se nequeant componi. Etenim, uti infra ostendam, monasterium Andaïnense seculo VIII ineunte, certeque, spectatis iis, quæ Cantatorii auctor & Sancti nostri biographus adstruunt, non serius, quam anno 714 fuit exstructum. Quapropter si ab hoc anno computentur ordine retrogrado anni 337, quibus castrum Ambra, dum ibi monasterium Sanctus exstruxit, in suis ruinis juxta Cantatorii auctorem ab Attiliana Hunnorum clade jam jacuerat sepultum, pervenietur ad annum Christi 377, quo proinde, uti ex Cantatorii auctoris dictis est consequens, castrum, nomine Ambra, ab Hunnis sub Attila in Galliam tunc irrumpentibus fuerit destructum. Verum tum ex antiquioribus, tum ex recentioribus historiographis constat, Hunnos sub Attila, rege suo, non citius in Galliam, quam anno Christi 451 irrupisse, ut adeo inter tempus, quo S. Beregisus monasterium Andaïnense construxit, clademque ab Hunnis sub Attila castro Ambræ illatam anni longe pauciores, quam 337 intercesserint. Atque hinc jam consequens est, ut inter se componi nequeant duo auctoris Cantatorii asserta, quorum altero affirmat, annos circiter trecentos triginta septem inter monasterii Andaïnensis per Beregisum constructionem, & castri, cui nomen Ambræ erat, destructionem intercessisse; altero hanc eidem castro cladem ab Hunnis sub Attila in Galliam irrumpentibus fuisse illatam. Indubie ergo Cantatorii auctor, nisi forte, quod verisimile est, numeri ejus librariorum oscitantia corrupti sint, hic erravit vel in assignando temporis spatio, quod inter monasterii Andaïnensis per Beregisum constructionem & cladem castro Ambræ quondam illatam intercessit, vel hanc Attilianæ in Galliam irruptioni perperam attribuit. Atque ita nunc discussis iis, in quibus discrepantia, quæ inter Cantatorii auctorem & biographum nostrum existit, ex priori scriptore nascitur; pergo nunc ad ea, in quibus illa discrepantia a posteriori exoritur.
[50] [discutiuntur, invicem discordant;] Narrat itaque num. 20 & 21 noster biographus a Walcando, Leodiensi episcopo, seu, ut ipsiusmet loquendi modo utar, a Walcando, qui Tungrorum pontificatui præfectus erat, canonicis Regularibus, quos S. Beregisus initio in monasterio Andaïnensi instituerat, monachos fuisse, translato etiam illuc S. Huberti corpore, subrogatos, ac deinde subdit: Sed & locum ipsum (monasterium Andaïnense) pristino vocabulo, id est, Andaïnam censuit (Wolcandus scilicet) vocitandum, quod a fonte, quem illo prædiximus (nempe num. 17) derivari, in sui primordio sumpserat. Quibus verbis aperte innuit, monasterium Andaïnense, dum primum fuerat exstructum, nomen suum traxisse a vicino fonte, de quo idem noster biographus supra ad num. 17 ita scripserat: Fontibus quoque in vicino ab humo prodeuntibus habundantissime (locus, in quo Beregisus monasterium construxit) irrigatur, sed remotus ab hiis alius præstantior exurgens ex eadem parte affluit, qui magnitudine sui ceteros in se suscipiens, amnem suo nomini vendicat. A commeantibus autem vel saltum sive locum frequentantibus Andaïna nomen accepit. Ita biographus, unde monasterium a S. Beregiso exstructum Andaïnum fuerit vocatum & quis qualisque fons sit, a quo ita fuerit appellatum recte, quantum opinor, assignat. Certe ejus hac de re asserta facilius apud eruditos fidem invenient, quam ea, quæ num. præcedenti discussimus, Andaginensis Cantatorii auctoris asserta de castro, quod eodem in loco, in quo Beregisus monasterium exstruxit, quondam exstitisse affirmat, trecentisque circiter & triginta septem annis ante ætatem Beregisi ab Hunnis in Galliam sub Attila irrumpentibus fuisse destructum. At, inquies, nullus apud geographos fluviolus nomine Andaïni seu Andaïnæ distinctus occurrit. Fateor, res ita est: at fluviolus ille, seu rivulus, qui monasterio Andaïnensi primum ædificato nomen fecit, una cum ipso monasterio, sive serius interim, sive citius illud factum fuerit, nomen verosimiliter mutarit. Licet autem apud geographos nullus omnino rivulus seu fluviolus monasterio Andaïnensi, nunc S. Huberti, contiguus, nomine Andaïni seu Andaïnæ distinctus occurrat, occurrit tamen fluviolus seu rivulus, qui a Baudrando in Geographia & a Martiniero in Dictionario geographico Homme appellatur, ut verosimiliter hoc nomen lapsu temporis induerit præfatus rivulus seu fluviolus, nomine Andaïna, a quo quondam monasterium, nunc S. Huberti dictum, Andaïnum fuit vocatum. Nihil ergo hinc habetur, quo biographus erroris hic certo convincatur. Ast num. 21 aliud circa præsens institutum tradit, quod a non nemine forte improbabitur. Ibi enim sic scribit: Non immerito itaque hic locus ita præordinatus eligitur, qui, ymaginaria significatione, id est, situ & nomine, quo Andaïnus, id est, irrigatio aquæ vocatur, quæ in eo gerenda erant, apte præfigurasse noscitur. Præterquam autem, quod verba hic recitata sensum minus clarum & nitidum reddant, nescio, qua lingua quove idiomate Andaïnus vel biographi nostri ætate vel umquam irrigationem aquæ significarit.
[51] Atque ita jam discussimus, in quibus Cantatorii seu Historiæ Andaginensis auctor & Sancti biographus invicem dissonant: [apprime tamen in exponenda occasione,] restat, ut nunc ea examini subjiciamus, in quibus fere inter se consentiunt. Cantatorii auctor quantum ad substantiam hæc habet: Plectrudis, Pipini uxor, Amberlacum, ditionis suæ locum aditura, per sylvam Arduennensem multo comitatu stipata iter habet, solis æstu, vastæque solitudinis tædio fatigata quieti simul corporisque refectioni cum comitibus se dedit, hi, exacta refectione, longiori somno premuntur, Plectrudis experrectior equos huc illucque per sylvam vagantes, nemine excitato, in unum agmen cogit, hocque facto jam lassior, super acervum lapidum ibi forte congestum residet, chartulam quamdam cælitus delapsam coram se cum stupore videt cadentem, hanc, quamquam pavida, in manus arripit, legendamque nemini secretum pandere ausa ad maritum defert: hic Beregisum ad se evocat, ab eoque ex lecta charta edoctus, locum, in quo hæc deciderat, a Deo in multorum salvandorum domicilium esse electum, divinæ voluntati obsequitur, atque eum ipsum locum ad ædificandum monasterium Sancto, qui ad rem illam propere exsecutioni mandandam se sponte obtulerat, lubens concedit. Hæc est juxta Cantatorii auctorem monasterii Andaïnensis seu Andaginensis origo, hæc occasio, qua Beregisus ad illud exstruendum a Pipino in sylva Arduennensi locum accepit. Cantatorii auctori ad amussim fere consonat noster biographus num. 13 & seqq.; excipe tamen præcipue, quod nec castrum, nec castri, per quod Plectrudis in sylva Arduennensi iter habuerit, nomen prodat. Deinde vero, quod tantum asserat, Plectrudem inter acervum lapidum chartulam invenisse, non vero hanc cælitus fuisse delapsam.
[52] [qua Beregisus ædificando monasterio locum a Pipino] Verba huc facientia hæc sunt: Fessos artus (Plectrudis) super acervum lapidum, quem juxta locatum forte viderat, consedendo aliquamdiu relevare voluit. Ergo, cum accessisset, subito ob insoliditatem tumuli lapidibus in circuitu collabentibus, respiciens, cartam quamdam inter saxa decidentem miratur. Quibus sane neutiquam insinuatur chartam, de qua memorant, cælitus fuisse delapsam. Attamen, cum indicent, Plectrudem non e collabentibus acervi lapidibus, sed inter saxa chartam quamdam vidisse cadentem, non minus Sancti biographus, quam Cantatorii seu Historiæ monasterii Andaginensis auctor chartam illam habere videtur pro prodigiosa seu pro cælitus virtuteve superiori Plectrudi oblata. Et vero rem ita se habere, perspicuum etiam aliunde fit ex ipsomet eodem biographo. Verbis enim proxime recitatis hæc subdit: Hoc miraculo (labentis scedulæ) attonita (Plectrudis) contingere (scedulam) præsumit, sed quia litterarum ignara, subsistebat, quid promeret, scire non valens, sed tamen hoc non sine alicujus magnæ rei prodigio factum credens, celandam in sinu collocat. Chartam itaque a Plectrude inter saxa inventam pro prodigiosa habet tam biographus, quam Andaginensis Cantatorii auctor, ac proin inter illos hic apprime convenit. Idem fit in iis, quæ prædictæ scedulæ inventionem subsecuta esse, commemorant. Compendio hæc omnia num. præcedenti complexus sum ex Cantatorii auctore, ex quo etiam integram eorumdem relationem num. 46 & seq. huc transcripsi, cui, an & in quibus rei adjunctis biographi nostri relatio num. 14 & duobus seqq. Vitæ edendæ inserta consonet, facile ex ambarum collatione studiosus lector perspiciet. Lubet nihilominus, ut dilucidius innotescat occasio, qua S. Beregisus locum ædificando monasterio in sylva Arduennensi a Pipino juxta biographum suum accepit, verba ejus, quæ num. 15 & 16 huc spectantia suppeditat, lectoris oculis hic etiam subjicere.
[53] [impetravit, inter se conveniunt. At prodigium] En illa: Tunc (allata a Plectrude, quam cælitus acceperat, ad Pipinum charta) Beregiso secretum (Pipinus nempe & Plectrudis) pandere curant, atque recitandam ipsam scedulam tradunt; quam cum legisset, quæ in ea scripta continebantur, consequenter per ordinem pandit; scilicet quod locus ille, ubi inventa apparuit, a Deo electus teneretur, quoniam præscitum esset, aliquando a devota plebe inhabitandum, & esse ex eo multas animas in cælum dirigendas. Dum autem exturbati (Pipinus & Plectrudis) in ambiguo tenerentur, quid super hoc, quod angelica manu ministratum credebatur, placitum Regi sæculorum agendum foret, Beregisus velut sibi mandatum illud cælitus fuerit, ut, quod mente diu tractaverat, divina dignatio illic adimpleri juberet, confidenter tradi sibi locum expostulat, & persuasu conjugis (Pipini nempe nomine Plectrudis) non posse in hoc opere tam strenuum quempiam inveniri (quam Beregisum scilicet) locum ei tradunt, & ut monasterium debeat ædificari, insistunt. Ita biographus noster exponit occasionem, qua S. Beregiso locus in sylva Arduennensi exstruendo monasterio a Pipino fuit concessus, moxque verbis, quæ jam nunc recitata proxime sequuntur, quæque infra locum commodius invenient, concessionem illam num. 16 docet. Verum, inquies, an illa prodigiosæ scedulæ inventio, cujus occasione biographus & Historiæ monasterii Andaginensis auctor ferunt, S. Beregisum monasterio in sylva Arduennensi ædificando locum a Pipino impetrasse, narrationibus certo veris, falsitatisque minime suspectis meretur accenseri? Respondeo, rarum illud chartæ Plectrudi cælitus oblatæ prodigium una cum plerisque adjunctis, quibus vestitum est, apud eruditos criticos non facile fidem inventurum. Et vero, ut, quod meum hac in re est judicium, candide eloquar, prodigiosam chartam illam valde suspicor pro puro & puto esse habendam commento, quod ad monasterii Andaïnensis initia illustriora facienda excogitatum fuit. Neque est, cur id cuiquam mirum accidat; solent enim monasteriorum initia, quæ hujusmodi prodigiis adscribuntur, pro commentitiis vulgo haberi, nisi solida coævorum minimeque suspectæ fidei scriptorum, aut etiam antiquorum monumentorum auctoritate inveniantur roborata. Talis autem auctoritas aut fides pro prodigioso monasterii Andaïnensis initio neutiquam militat. Etenim, cum biographus noster, qui illud verbis minime obscuris prodit, non citius, ut num. XI docuimus, quam seculo X Sancti nostri Acta exararit, a seculi VIII initio, quo monasterium Andaïnense fuit exstructum, nimium remotus est, quam ut memoratum prodigium, cui ejusdem monasterii initium attribuit, certum atque indubitatum possit efficere, nisi forte monumentis antiquioribus fide dignis deprehendatur inniti. Verum id hic locum certe non obtinet; ipsemet enim, uti etiam num. XI docuimus, sese ea, quæ litteris mandat, ex monachorum antiquiorum relatione ac proin traditione seu potius infida quasi vulgi fama didicisse satis prodit.
[54] Quod vero pertinet ad Historiæ monasterii Andaïnensis auctorem, [unum & alterum, quod apud hos & alibi] qui pariter chartæ Plectrudi cælitus oblatæ prodigium refert, biographo nostro ætate cedit, ac proin potioris, quam sit ille, auctoritatis esse non potest. Licet autem, uti juxta dicta num. 46 laudati Edmundus Martene & Ursinus Durand in prævio suo ad monasterii Andaïnensis Historiam monito recte docent, nihil de abbatiæ suæ initiis tradat hujus Historiæ auctor, monachus scilicet Andaginensis anonymus, nisi quod ex chartis monasterii sui deprehendere potuerit, verisimile mihi neutiquam est, eum prodigiosam monasterii sui originem, quam memoriæ prodit, ex charta aliqua, quæ biographo nostro fuerit antiquior, didicisse. Etenim hic scriptor, uti ex iis, quæ in Prologo num. 3 scribit, fas est colligere, antiquas monasterii sui Andaginensis chartas evolvit atque excussit, nec tamen inter eas invenit antiquam aliquam chartam, ex qua didicerit prodigium, cujus occasione S. Beregisum ædificando monasterio locum a Pipino accepisse narrat. Uti itaque biographus noster non potest, sic nec potest Cantatorii Andaginensis auctor indubitatum reddere chartæ Plectrudi cælitus allapsæ prodigium, cui velut occasioni primam monasterii Andaïnensis originem adscribit. Porro prodigiosa illa, qua de jam egimus, hujus monasterii origo alio insuper prodigio, quod jam memorato absimile non est, ornatur in secunda, quam num. 8 jam recitavi, lectione Officii a Regularibus S. Augustini canonicis Windesemensibus, aliisque in honorem S. Beregisi ad 2 Octobris diem recitari quondam soliti. In illa enim (adi num. 8 hujus Commentarii prævii) narratur etiam S. Hubertus, Leodiensis episcopus, ab angelo accepisse chartulam, eamque aureis litteris exaratam, in qua idem, quod in epistola Plectrudi cælitus allapsa, continebatur, locum scilicet, in quo Plectrudis chartam supra memoratam invenerat, a Deo esse electum, ut in eo monasterium ædificaretur, idque, ut in dicta lectione additur, in honorem Principis Apostolorum. Duplici ergo miraculo monasterii Andaïnensis origo hic adscribitur.
[55] [pro illa obtruditur, commentis] At nemo, quantum opinor, erit, qui saltem hoc secundum chartæ S. Huberto ab angelo allatæ prodigium pro commentitio non habeat, ex eoque judicium ad primum pariter commenti suspectandum propensius concipiat. Ut autem studiosus lector perspiciat, quam merito fidem secundo hic jam proposito miraculo denegaturus sit, lubet, quæ eo præcipue conducunt, proferre. Vitam S. Huberti, quam Surius in quarto Sanctorum Trimestri & Joannes Robertus, Societatis nostræ sacerdos, in Historia S. Huberti typis vulgarunt, integram evolvi, nec tamen in ea chartæ S. Huberto ab angelo allatæ, cujus occasione monasterium Andaïnense seu Andaginense sit conditum, mentionem inveni. Quapropter, cum laudatæ Vitæ auctor S. Hubertum mortem sibi instantem, angelo nuntiante, didicisse affirmet, altumque nihilominus sileat de charta, quæ S. Huberto fuerit ab angelo allata, fit hæc merito vel ex hoc solo commenti saltem suspecta. Ad hæc, ut num. 36 docui, auctor dictæ lectionis, in qua hujus chartæ prodigium refertur, non citius floruit, quam sub secunda regum Francorum stirpe, imo (vide num. 37) verisimile est, cum Sancti nostri biographo ætate esse posteriorem. Quapropter, cum hic ipse scriptor ne unum quidem miraculum, quod de charta Plectrudi cælitus allapsa narrat, ob nimiam suam a re gesta temporis distantiam indubitatum possit efficere, consequens potiori jure est, ut eamdem ob causam nec auctor Lectionis plus semel jam memoratæ indubitatum possit efficere alterum de charta S. Huberto ab angelo allata miraculum, quod priori per Beregisi biographum narrato superaddit, quodque, cum apud solum insuper Mauburnum num. 36 laudatum, quo forsan est antiquior, inveniatur, proprio forte marte confinxerit, ratus scilicet, fas esse in Sanctorum, conditorumque ab iis monasteriorum honorem quippiam etiam comminisci.
[56] [videtur accensendum.] Recte itaque mihi fecisse videntur Regulares S. Augustini e congregatione Gallicana canonici, qui in Lectionibus Officii de S. Beregiso nullam omnino chartæ vel Plectrudi, vel S. Huberto divinitus allatæ mentionem faciunt, solumque narrant, Sanctum Pipini liberalitate suffultum monasterium Andaïnense exstruxisse. Lectiones illas num. 10 integras dedi, ad quem propterea, ne ex his, quæ huc faciunt, describendo sim longior, studiosum lectorem remitto, atque, ut § huic finem imponam, ex biographo nostro nunc, ut me facturum monui, ea verba transcribo, quibus narrat, Pipinum S. Beregiso locum exstruendo monasterio concessisse. Exstant illa num. 16: sunt autem hæc: Igitur præfatus princeps (Pipinus) in circuitu (loci, in quo Plectrudi charta fuerat divinitus oblata) silvestria obambulans, quantum competere ad planitiem propagandam vel ad ædificia sive ad pastum animalium, seu ad diversos usus visum fuit, statuens contulit; & etiam in Hiis, quæ circumjacentibus fiscis retentandum reliquerat, quæcumque necessaria in pastu pecorum eorum, qui cellæ adhærentes, famularentur, vel siqua alia opus essent, ut omnino quærentibus nullus prohiberet, statuta lege indixit. Servorum quoque obsequia ac prædiorum jura & ex reditibus aliis sive decimis victus necessaria & quæcumque sacerdos (Beregisus) in sumptus ædificationemque loci ab eo expostulavit, voluntarie cuncta concessit.
§ V. Sanctus monasterium Andaïnense construit, quo circiter tempore id fecerit, & an monachos, an clericos ibidem instituerit.
[Monasterium Andaïnense summa cura] Beregisus, impetrato ad condendum monasterium loco, manum operi diligentissime admovit. Beregisus, inquit noster biographus num. 17, locum illum saltus, Arduennensis nempe a Pipino monasterio exstruendo concessum, angelico ministerio designatum expetiit, Deum sibi adesse adjutorem invocans, & frondosa quæque succidere & construendorum spatia ædificiorum dilatare studiose cœpit. Subdit deinde nonnulla, quæ ad notitiam loci, in quo Sanctus monasterium exstruxit, unice pertinent, sicque num. 18 opportune ad præsens nostrum institutum de Sancti in condendo monasterio sollicitudine agere prosequitur: Ceterum primo adveniens (in locum sibi monasterio exstruendo concessum) cum opaca sylvæ cuncta densarent, omnem sollicitudinis intentionem adhibet, omnes ad tantum opus concurrere invitat, cunctorum studia exemplo & devotione sua provocat, pontificum, comitum, aliorumque nobilium suffragiis nititur, cognatorum amicorumque subsidiis fulcitur, constanter die noctuque labori insistit, tandemque opus gratum, divina in omnibus favente protectione, feliciter ad effectum producit. Denique monasterium statuit, basilicam constructam beati Petri, principis Apostolorum, nomine & reliquiis consecrat, clericorum officia delegat, annonam & reliquos sumptus in eorum usus necessarios ordinans, qui eis ministrarent, sollerter instituens, sed & vineas & prædiola, quæ devoti quique spontanee monasterio contulerant, diligenter procurans, ut nihil ad exteriores usus pertinens deesset, magnopere providit. Ita sedulam Sancti in condendo monasterio operam describit ejus biographus, cui Cantatorii seu Historiæ Andaginensis auctor quantum ad substantiam num. 3 apprime consonat.
[58] En etiam ejus verba: At, inquit, Beregisus continuis insistens laboribus, solatiis etiam quorumdam fidelium adjutus, sylvestrem solitudinem purgavit, & habitabilem fecit, nec prius abstitit, quam ecclesiam beati Petri, Apostolorum principis, [& sollicitudine S. Beregisus, non autem Volcandus,] quæ in præfato castro (Ambra) olim funditus eversa fuerat, a fundamentis restrueret, &, collectis secum religiosis clericis, abbatis nomine & officio ibidem Deo militantibus præesset. Atque hæc sunt, quæ de S. Beregisi, in condendo monasterio Andaginensi, ejusque ecclesia, S. Petri, Apostolorum principiis nomini dicata, sollicitudine & cura duo illi scriptores memoriæ produnt. Joannes Robertus, Societatis nostræ sacerdos, quem adhuc ante laudavi, in Historia S. Huberti, Quæstione Hubertina VIII pag. 455 & seq. ea fere omnia verba, quæ nos num. 46 & seq. ex Cantatorio seu Historia Andaginensis monasterii recitavimus, in medium adducit, moxque subdit: Videor mihi hinc (ex prodigiosa nempe charta a Plectrude inventa) non male colligere, eo ipso loco nunc S. Huberti ecclesiam esse, ubi chartula illa, quæ in Cantatorio verbis ab illo recitatis memoratur, a Plectrude inventa est, aut certe loco proximo. Erat enim, ut audisti, acervus lapidum congestus, quem fas est credere, fuisse e ruinis castri Ambræ. Atqui ecclesia S. Petri, ab Hunnis eversa, & a Beregiso restituta, in castro Ambra fuerat, ut paulo infra Cantatorium habet. Adde, quod semper piis Catholicis in more fuit, loca id genus prodigiis divinitus nobilitata, templis, sacellis, crucibus, aliisve Christianis monumentis honorare. Ita laudatus Robertus, sentiens scilicet ecclesiam, quam S. Beregisus Andaïni primo exstruendam curavit, quæque deinde S. Huberti nomen induit, eo in loco conditam a Sancto illo tunc fuisse, ubi charta cælo delapsa, a Plectrude fuerat inventa. Et sane verisimile admodum esset ob piorum Catholicorum consuetudinem, ad quam hic scriptor provocat, intra ipsum etiam templi a Beregiso conditi ambitum conclusum fuisse locum, in quo a Plectrude inventa fuit prodigiosa illa, cujus sæpissime meminimus, chartula, nisi hæc commenti, uti supra docui, merito esset suspecta, incertumque proinde foret, an locus ullus, in quo S. Beregisus ecclesiam potuerit construere, charta cælo delapsa & a Plectrude inventa, fuerit a Deo illustratus. Cum itaque propterea nihil hic, quod sat certum aut etiam verisimile sit, possit statui, a loco, quo ecclesiam Andaïnensem exstructam putat plus semel jam laudatus Robertus, ad S. Beregisum iterum revertor, discutioque, an huic primam illius ecclesiæ ædificationem recte quidam abjudicent.
[59] [Leodiensis episcopus, uti quidam ex Miræo] Claudius Robertus a jam nominato diversus in Opere, quod Galliam Christianam inscripsit, pag. 521 de Andagino seu Audaïno, ut corrupte legit pro Andaïno, hæc commemorat: Andaginum, vel Audaïnum sancto Huberto sacrum in silva Arduenna, Sainct Hubert, Ordinis Benedictini, diœcesis & ditionis Leodiensis, apud Miræum Origin. Benedict. cap. 29 & in Fastis Belgicis, ubi fundatur a Volcando, episcopo XXXV Leodiensi, Beregiso abbate primo constituto circa an. DCCCXXV, incensum a Gueusiis MDLXXII, instauratur pia cura abbatum. Ita laudatus Claudius Robertus, qui etiam pro iis, quæ prodit, lectorem suum ad S. Huberti Historiam a Joanne Roberto conscriptam, & ad caput 34 Historiæ Leodiensium Pontificum ab Anselmo adornatæ & Notis a Chapeavillo illustratæ remittit. Ab hoc auctore non dissentiunt tom. 4 pag. 42 Galliæ suæ Christianæ Sammarthani Fratres. Verum, inquit Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 725 num. 35, Neutri (Sammarthani nempe & Claudius Robertus) Miræum legerunt. Et vero horum scriptorum opinioni, qua existimant, monasterium Andaïnense a Volcando, episcopo Leodiensi, Beregiso abbate primo constituto circa annum 825, fuisse fundatum, tam aperte tum in Originibus Benedictinis, tum in Fastis Belgicis citatis adversatur Miræus, ut, cum pro illa hunc auctorem citant, indubie dicendi sint vel eum non legisse, vel certe perperam intellexisse. Idem etiam obtinet quantum ad Anselmum, seu potius, prout infra docebo, Ægidium, Aureæ-vallis monachum, uti etiam quantum ad auctorem Historiæ S. Huberti, quos laudati Sammarthani & Robertus pro opinione sua pariter laudant. Ut res plana fiat, lubet verba huc facientia ex Miræo, Anselmo, seu potius Ægidio, & ex Historia S. Huberti transcribere. A Miræo duco initium.
[60] Hic auctor in Originibus Benedictinis anno 1606 editis capite non quidem vigesimo nono, [in Originibus Benedictinis,] quod a Sammarthanis & Roberto laudatur, sed decimo sexto, de monasterio Andaginensi seu Andaïnensi hæc habet: Cœnobii istius condendi auctor fuit S. Beregisus, qui in Sarchiniensi cœnobio a S. Trudone recens exstructo, Regularibus disciplinis informatus, locum hunc a Pipino, majore domus regiæ, impetravit. Ad hæc in eodem Opere cap. 15 de monasterio Trudonopolitano seu Sarchiniensi sic scribit: Quod, cum ad inhabitandum decenter aptatum, in altum (S. Trudo) perduxisset, dedicari fecit a sancto Theodardo, Trajectensi episcopo, in honore SS. Quintini & Remigii, anno Domini sexcentesimo quinquagesimo septimo, (imo vide num. 20, anno 664) III Idus Octobris. Docet ergo laudatus Miræus, Beregisum, quem Sammarthani & Robertus primum faciunt monasterii Andaïnensis abbatem, educatum fuisse in monasterio S. Trudonis recens exstructo. Quapropter, cum etiam doceat, idem monasterium anno circiter 660 fuisse exstructum, consequens est, ut juxta eumdem Miræum S. Beregisus anno circiter 660 in vivis jam exstiterit, ac proin, ut anno 825 primus monasterii Andaïnensis tunc primum a Volcando episcopo conditi abbas, nisi velis, eum ducentorum circiter annorum ætatem attigisse, constitutus non fuerit; unde ulterius consequitur, ut Miræus adversetur Sammarthanorum & Claudii Roberti opinioni, qua existimant, monasterium Andaïnense anno 825 a Volcando, Leodiensi episcopo, primo fuisse fundatum, eique tunc primum abbatem Beregisum fuisse præpositum.
[61] [& Fastis Belgicis,] Porro Miræus in Fastis Belgicis a Sammarthanis & Roberto pro opinione sua etiam laudatis ad 2 Octobris ita scribit: S. Beregisus abbas & fundator monasterii Andaïnensis: quod nunc S. Huberti dicitur, ubi & quiescit, colitur Sarchinii ad S. Trudonem, & Andaïni ad S. Hubertum, quæ duæ nunc sunt Benedictinorum abbatiæ in diœcesi Leodiensi. Sarchinii quidem (quod hodie est S. Trudonis oppidum & monasterium) Beregisus literarum & pietatis rudimenta hausit. Grandior factus, ut erat nobili genere natus, cum in aula Pipini Heristallii versaretur, ab ejus conjuge Plectrude locum in media sylva Arduenna (qui Andaïnum ab Andaïna contiguo fonte dicebatur) dono accepit, & in eo monasterium a fundamentis ædificavit, quod sancti Huberti, eo postea translati, nomen induit. Vixerunt autem Andaïni primum clerici seu canonici Regulares, quibus amotis, Valcandus episcopus Leodicensis Benedictinos substituit, ut Jonas in Historia Translationis S. Huberti commemorat. Quibus verbis narrat, primo quidem S. Beregisum ætate Pipini, cognomento Heristallii, cui uxor erat nomine Plectrudis, monasterium clericorum seu canonicorum Regularium Andaïnense construxisse; deinde vero a Valcando, episcopo Leodicensi, amotis clericis seu canonicis Regularibus Benedictinos monachos in eodem cœnobio fuisse substitutos. Quapropter, cum diserte inprimis doceat Miræus, S. Beregisum monasterium Andaïnense construxisse, certum fit, hoc juxta illum a Valcando non fuisse exstructum. Deinde vero, cum Pipinus Heristallius, ut plerique antiqui Rerum Gallicanarum Annalistæ testantur, anno 714 e vivis excesserit, consequens est, ut juxta Miræum S. Beregisus monasterium Andaïnense ante annum illum exstruxerit, ac proin ut hoc diu fuerit exstructum ante Valcandum, cum hic non prius, quam seculo IX, pontificatum Leodiensem gesserit. Manifestum itaque est, Miræum aperte adversari Sammarthanorum & Roberti opinioni, qua primam monasterii Andaïnensis fundationem Valcando, Leodiensi episcopo, adscribunt, eamque anno 825 innectunt.
[62] [ex Anselmo, Historiæ Leodiensis auctore,] Dispiciamus nunc, an eorum opinioni pariter non adversentur Anselmus, seu potius laudatus Ægidius, & Historia S. Huberti. Anselmus, imo Ægidius in Additionibus ad Anselmum, cap. 34, cui Chapeavilli Annotationes subduntur, hæc habet: Eo tempore, anno scilicet 814, cum jam vita functus esset Carolus Magnus, clerici Andaïnensis monasterii, cum jam pene deficerent, utpote in tam vasta & sterili Heremo (sylva Arduennensi) constituti, accepta occasione sibi consulendi, ad Walcandum, Leodiensem episcopum, se contulerunt, & quomodo prædictum locum eorum divina providentia elegisset, quasque in eo paterentur necessitates, illi retulerunt. Lætatus episcopus, se invenisse oportunitatem providendi suæ saluti, si in eodem loco collaboraret voluntati divinæ, omnimoda intentione id exsequendi curam concepit, &, juvante Deo, in præsentem statum suscitavit. Commutato Ordine clericali, anno Domini octingentesimo decimo septimo, Idus Augusti, in die S. Laurentii martyris, cum consilio Papæ Leonis & Lodovici imperatoris, monachorum ibi religionem constituit, dispositis eis possessionibus, quæ sufficerent ibi Deo servientium *. Quibus verbis hic auctor significat, monasterium Andaïnense ætate Valcandi, Leodiensis episcopi, exstructum jam fuisse, tantumque ab eo, in clericorum seu canonicorum Regularium locum substitutis monachis, fuisse restauratum. Quapropter perspicuum fit, eum etiam adversari Sammarthanorum & Roberti opinioni, qua primam monasterii Andaïnensis fundationem Valcando adscribunt.
[63] [& ex auctore item Historiæ S. Huberti,] Quod jam pertinet ad Historiam S. Huberti, hujus auctor Quæstione Hubertina VIII pag. 452 primo sic scribit: Hæc ecclesia (quæ in castro Ambræ quondam exstitisse fertur) cum tot aliis solo æquata est, cum castrum Ambra funditus eversum est, ut loquitur Cantatorium, Hunnis vastantibus Gallias. Addit, per annos fere 337 desertum fuisse, quod de castro non intelligo, nisi in numeros error irrepsit. Nam, si eversum ponamus ad Hunnorum, Attila duce, irruptionem, quæ a Sigeberto anno 453 ponitur, sequetur non esse restitutum ante annum Domini 790, cum tamen circa annum 700 Plectrudis eum suæ ditionis locum adiisse dicatur. Deinde vero, nonnullis interjectis, pag. sequenti sic prosequitur: Igitur ecclesia S. Petri, quæ a S. Materno, ipso nascentis Christianæ Religionis exordio, in Andaïno erecta fuit, ab Hunnis circa annum 453 eversa, circa 700 a Beregiso ex integro ædificata est, &, ut arbitror, super iisdem fundamentis. Ita hic auctor, qui, quamquam nonnulla hic affirmet, quæ non facile cuivis probabuntur, ea tamen profert, quibus se sæpius memoratæ Sammarthanorum & Roberti opinioni adversari prodit. Cum enim primo dicat, Plectrudem anno 700 eum adiisse ditionis suæ in sylva Arduennensi locum, qui postea S. Beregiso ad monasterium ædificandum fuit concessus; deinde vero asserat, ecclesiam ab Hunnis quondam eversam, circa annum 700 ex integro fuisse ædificatam, consequens est, juxta laudatum Historiæ S. Huberti auctorem Andaïnense monasterium a Valcando, Leodiensi episcopo, cum hic ante seculum IX pontificatum Leodiensem non gesserit, exstructum indubie non fuisse, ut adeo, prout jam monui, hic auctor laudatæ Sammarthanorum & Roberti opinioni etiam adversetur.
[64] Robertus itaque & Sammarthani, ut monasterium Andaïnense a Valcando, [perperam adstruunt, construxit, hocque Valcandus,] Leodiensi episcopo, fundatum probent, sanctumque Beregisum, primum Andaïnensem abbatem, qui Pipino Heristallio, atque etiam, uti infra docebo, S. Huberto, Leodiensi episcopo, synchronus vixit, in tempora Valcandi, inque annum Christi octingentesimum vicesimum quintum rejiciant, Miræum, Historiam S. Huberti & Anselmum Gestorum Pontificum Leodiensium scriptorem perperam adducunt. Ad hæc caput 34 Gestorum Pontificum Leodiensium, ad quod lectorem remittunt, non ab Anselmo, Leodiensi canonico, qui seculo XI, sed ab Ægidio a Leodio Aureæ vallis Religioso, qui duobus seculis post floruit, Anselmumque Additionibus auxit, exaratum est, ut adeo pro illo, sicuti num. 59 satis innui, meque docturum monui, ad Ægidium potius, quam ad Anselmum lector debuisset remitti. Ceterum potuissent etiam iidem scriptores eodem jure, id est, nullo Cantatorium seu Historiam monasterii Andaïnensis, si librum hunc præ oculis habuissent, in rem suam adducere. Etenim Cantatorii auctor num. 5 de Valcando, deque substitutis ab eo in locum clericorum seu canonicorum Regularium Andaïni mona his idem omnino docet, quod caput 34 Gestorum Pontificum Leodiensium, idque iisdem plane verbis, ut pro certo habeam, Ægidium a Leodio, ejusdem capitis concinnatorem, ex Cantatorii auctore, cum hic seculo XII ineunte, ille XIII tantum scripserit, ea omnia hausisse, quæ de Valcando, canonicisque Regularibus a Beregiso quondam institutis, monachisque in eorum locum subrogatis tradit. Porro hic mirari subit, a Sammarthanis & Roberto Sigebertum Gemblacensem, quem sæpe alias laudant, in medium etiam ad præsens institutum non fuisse adductum. Hic enim scriptor in Chronographia ad annum 809 sic scribit: Wachandus episcopatum Leodicensem suscipit, qui in Ardamna Andagium cœnobium construxit. Quibus verbis sane aperte tradere videtur, monasterium Andaïnense a Wachando seu Valcando primum fuisse constructum, ac proin plus favet laudatis scriptoribus, quam Miræus, Historia S. Huberti & Anselmus, seu potius Ægidius a Leodio, Aureævallis Religiosus.
[65] Verum, sciscitabitur nunc forte aliquis, qua ratione ergo monasterium Andaïnense, quod antea S. Beregisum exstruxisse docuimus, a Walcando seu Valcando, Leodiensi episcopo, ædificatum scribit laudatus Sigebertus?, [quidquid ex Sigeberto possit argui,] Respondeo, idcirco hunc auctorem verosimiliter id facere, quod, cum Valcandus non solum in dicto monasterio clericis seu canonicis Regularibus, quos ibidem S. Beregisus primo instituerat, monachos substituerit, verum etiam, uti ex biographi nostri verbis num. sequenti recitandis, & ex Historia Translationis S. Huberti num. 85 laudanda intelligitur, monasterii reditus annuos auxerit, ædificia partim instaurarit, partim antiqua dejecerit, novaque eorum loco condiderit, monachorumque, quos canonicis Regularibus substituit, necessitatibus studiose providerit, totum illud monasterium de novo a fundamentis exstruxisse, ac fundasse, quodammodo dici queat. Quod si autem quis contendat, recitata Sigeberti verba hujusmodi interpretationem non pati, atque adeo Sigebertum velle, primum monasterii Andaïnensis conditorem ac fundatorem esse Walcandum seu Valcandum, Leodiensem episcopum, respondeo, tunc a Sigeberto me hic recedere, atque adhærere biographo nostro, qui, cum Sigeberto, utpote non anterioris quam XI seculi scriptore, sit antiquior, potiorem fidem meretur, dum verbis num. 57 recitatis primam monasterii Andaïnensis constructionem S. Beregiso attribuit. Cantatorii auctorem, cum Sigeberto fuerit æqualis, in argumenti partem hic non adduco. Omitto etiam Miræum, auctorem Historiæ S. Huberti, & Ægidium a Leodio, qui omnes quidem aperte docent, S. Beregisum esse primum monasterii Andaïnensis conditorem, sed cum Sigeberto ætate longe cedant, nihil contra eum ex eorum testimonio potest evinci.
[66] [tantum restauravit.] Solum itaque huc transcribo ea verba, quæ biographus noster num. 20 habet, quæque Valcandum non primum monasterii Andaïnensis conditorem, sed restauratorem tantum fuisse, ostendunt. En illa: Monasterium (Andaïnense) a discipulis (Beregisi) postea longo tempore rectum est, usquequo dignæ memoriæ Walcandus pontificatui Tungrorum præficitur, qui cum, inspirante Deo, vellet in sua diœcesi normam sanctæ religionis augmentare, & ideo quo monachorum ordinem, juvante Deo, statuere posset, pia intentione perquireret, locum hunc (monasterium Andaïnense) diversis utilitatum affluentiis opimatum pervidens, nullum in episcopio pro tantis oportunitatibus conferendum, & ad hoc, quod cupiebat, tam ydoneum esse judicavit, ideoque studiosa intentione ab ipsis fundamentis innovatum & in parte Orientali transpositum & tam in ædificiorum vastissima ac nobiliori instauratione, quam in agrorum, vinearum, servorum obsequentium ac rerum necessariarum varietate, & quicquid illic competebat, præstantissima augmentatione excellentissime nobilitatum decenti honore decoravit, corpusque beati Viri (Beregisi) in illud transtulit, & monachorum ordinem instituit, ac deinceps, quod res exposcebat, seu in donorum oblatione, seu in hiis, quæ collata jam fuerant, ut subtrahere quippiam potestatis cujuslibet in reliquo nemini liceret, quo cartis indita imperiali auctoritate firmata servarentur, sagacissimo studio procuravit. Quo ex textu, cum in eo dicatur, discipulos S. Beregisi diu rexisse monasterium a Sancto exstructum, hocque postea a Walcando fuisse a fundamentis innovatum, clarissime sane intelligitur, monasterium Andaïnense a Valcando seu Walcando, Leodiensi episcopo, fuisse tantum restauratum seu potius de novo a fundamentis, ut ita dicam, restructum. Nequit itaque, spectata etiam Sigeberti auctoritate, prima monasterii Andaïnensis constructio Walcando, Leodiensi episcopo, adscribi, nisi huic illam velis attribui, quod primus istud restaurarit, atque etiam, ut verbis recitatis ait biographus, ad partem Orientalem transpositum Benedictinum fecerit; verum sic nequeunt Sammarthani & Robertus supra laudati intelligi, cum dicti monasterii a Valcando primum fundati abbatem S. Beregisum pronuntient.
[67] Porro, prima monasterii Andaïnensis constructione atque fundatione Sancto nostro ita asserta, [Fecit autem id Sanctus,] quo circiter anno Beregisus sancto illi operi manum admoverit, nunc inquiro. Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 704 num. 41 de tempore, quo monasterium Andaïnense a S. Beregiso exstructum est, sic scribit: His circiter temporibus (anno nempe 704) ex Pipini majoris-domus ac Plectrudis conjugis munificentia conditum est in Arduenna sylva monasterium Andaïnense sive Andaginense, cui primus abbas præfuit Beregisus a nobis non semel jam laudatus. Mabillonius vero tom. 2 Annalium Benedictinorum ad annum 706 pag. 16 ita: Sub idem tempus (annum scilicet 706) Andaginense monasterium condi cœptum, quod a translato istuc sancti Hucberti, Tungrensis episcopi, corpore cognomen accepit. Referunt ergo ambo hi scriptores monasterii Andaginensis seu Andaïnensis constructionem ad seculi VIII initium; verum neuter, cur id faciat, rationem ullam affert. Quapropter, cum nihilominus & nobis monasterium Andaïnense tunc conditum fuisse videatur, lubet hic, ut curioso lectori satisfiat, unam alteramve rationem, qua inducti laudatis binis scriptoribus assentiamur, in medium proferre. S. Beregisus inter annum Christi 691 & 700 in comitatum Pipini Heristallii assumptus fuit, in eoque (vide num. 40) diu etiam, antequam monasterium Andaïnense exstrueret, ac proin per aliquot saltem annos mansit. Quare, si Sanctus, uti verisimile est, per decennium saltem in Pipini comitatu, antequam dictum monasterium exstrueret, mansisse statuatur, erit hæc constructio ad initium seculi VIII referenda. At, cum tempus, quo Sanctus in Pipini comitatum assumptus fuit, num. 40 probarim ex dictæ constructionis tempore, necesse est, ut hoc, ne circulum committam, alia etiam via ostendam. Rem ergo sic facio.
[68] Pipinus Heristallius, quo fundum suppeditante, Beregisus, [quemadmodum hic ratione] ut num. 57 & seq. docuimus, in sylva Arduennensi monasterium Andaïnense, nunc S. Huberti dictum exstruxit, anno 714, ut adhuc ante monui, vita functus est. Quapropter, cum monasterium illud ante principis illius obitum condi cœptum sit, dubium non est, quin ante annum decimum quartum seculi VIII condi cœperit. Jam vero biographus noster num. 24 ita scribit: In hiis miraculorum prodigiis uterque (S. Hubertus & S. Beregisus) admirandus, uterque extollendus; qui & in carne manentes uno eodemque tempore ambo provinciam (saltum Arduennensem) prædicatione & animarum salute illustrarunt, ac locum hunc, (monasterium Andaginense) ut præsentia corporali, ita consecratione spirituali dedicaverunt. Quibus ultimis verbis significare videtur, ecclesiam Andaginensem, ut primum fuerat exstructa, a S. Huberto fuisse consecratam. Quapropter, cum S. Hubertus, ut communiter ab omnibus recipitur, non citius, quam anno 708 episcopatum Leodiensem gesserit, consequens est, ut Andaginensis ecclesia, a S. Beregiso exstructa, ante annum illum non fuerit a S. Huberto consecrata. Quod si autem, uti admodum verisimile est, eadem ecclesia quatuor annis, aut paulo amplius, antequam a S. Huberto consecraretur, ædificari jam cœpta statuatur, inter annum circiter 704 & annum 714 ædificari cœpta erit, atque adeo ejus, monasteriique, ad quod ea pertinet, constructio ad seculi VIII initium referenda erit; si modo nempe ecclesia, a S. Beregiso exstructa, a S. Huberto fuit consecrata.
[69] Et vero ecclesiam, quam S. Beregisus Andaïni exstruxit, [non una] a S. Huberto revera consecratam fuisse, D. Adulphus Happart, monasterii S. Huberti sub annum 1535 monachus, in Historia monasterii sui Ms. etiam affirmat. Disco id, licet hanc præ oculis non habeam, ex Galliæ Christianæ auctæ Scriptoribus. Hi enim tom. 3 col. 966 in subjuncta ad annum 704, quo circiter monasterium Andaïnense a Beregiso conditum Cointius pronuntiat, observatione hæc habent: Anno 687 (conditum nempe est monasterium Andaïnense) ex monasterii (Andaïnensis) codice Ms., qui inscribitur Cantatorium: at si S. Hubertus cœnobii oratorium consecravit, uti legitur in Historia ejusdem asceterii Ms. auctore D. Adulpho Happart, ejusdem loci monacho sub annum 1535; cum idem S. Hubertus non ante annum 708 ex Cointio creatus fuerit episcopus, origo cœnobii differenda videtur, ultra annum scilicet 687. Ita laudati Scriptores opportune ad propositum nostrum docentes, ecclesiam, quam S. Beregisus Andaïni construxit, juxta præfatam, quam D. Adulphus Happart adornavit Historiam, a S. Huberto fuisse consecratam. Verum, quod ex monasterii Andaïnensis codice Ms., qui Cantatorium inscribitur, iidem Scriptores asserunt, monasterium Andaïnense anno 687 esse constructum, certe id nuspiam aperte in codice illo traditur; nec locus in eo occurrit, ex quo id merito colligas, imo unus est, ex quo consequi videtur, monasterium Andaïnense anno circiter 708 aut alterutro ex duobus sequentibus esse constructum. Etenim codex ille, qui Galliæ Christianæ auctæ Scriptoribus, cum anno 1725 Operis sui tomum tertium ederent, Ms. præluxit, anno 1729 (vide num. 37 hujus Commentarii prævii) opera & studio Edmundi Martene & Ursini Durand typis est vulgatus, hujusque lucubrationis auctor num. 7 sic scribit: Ipse quoque sanctus Pontifex (Lambertus) post in brevi … martyrio coronatus occubuit, eique in episcopatu B. Hubertus successit. Quo etiam tempore dono prædicti Pippini, ejusque uxoris Plectrudis locum Andaginum cælitus designatum excolendum Beregisus suscepit. De S. Lamberto, Trajectensi episcopo, ad XVII Septembris egimus, ostendimusque Commentarii prævii § VIII martyrium ejus anno 709 probabilius esse innectendum. Fuit ergo probabilius S. Hubertus, proximus S. Lamberti in sedem Trajectensem successor, non citius, quam anno 709, creatus episcopus.
[70] [ostenditur, initio seculi VIII,] Quapropter, cum juxta verba Cantatorii Andaginensis proxime recitata S. Beregisus locum Andaginum excolendum, monasterii scilicet constructione, susceperit eo ipso tempore, quo S. Lambertus martyrio coronatus est, eique in episcopatum S. Hubertus successit, consequens est, ut monasterium Andaginense juxta laudatum Cantatorium anno circiter 709 aut 710 fuerit exstructum. At, inquies, in eodem Cantatorio num. 1 etiam innuitur, monasterium Andaïnense condi cœpisse, cum Pipinus esset major-domus Theodorici, atque adeo cum hic rex, qui anno 691 obiit, in vivis adhuc superstes regnaret. Fateor, res ita habet: verum, cum Theodoricus pluribus annis regnarit, nemo hinc merito colligat, monasterium Andaïnense determinato anno 687 secundum Cantatorium condi cœpisse. Ad hæc hujus auctor verosimillime hic hallucinatur. Ad tempus enim seculo VIII anterius hic refert monasterii Andaïnensis originem; debet autem hæc, uti etiam verbis num. præcedenti recitatis recte facit, initio seculi VIII collocari. Tunc enim illam (vide num. 68) collocat noster biographus. Adhæc num. 28 sic scribit: Monasterii (Andaïnensis) decus (S. Hubertus & S. Beregisus) in loco divinitus electo ac designato ardentissima devotione exstruxerunt. Quibus verbis vult S. Hubertum, verosimiliter jam episcopum, una cum S. Beregiso monasterium Andaïnense exstruxisse. Jam vero, cum S. Hubertus, ut docuimus, probabilius non ante annum 709 creatus sit episcopus; monasterium autem Andaïnense, ut pariter docuimus, ante annum 714 condi cœptum sit, consequens est, ejus originem, spectato hic iterum biographo nostro, initio seculi VIII, & quidem inter annum 709 & 714 collocandam esse. Malo tamen eam, quo minus subsit errandi periculum, ad initium seculi VIII, prout jam num. 68 feci, dumtaxat referre. Atque ita determinato jam, utcumque potui, tempore, quo circiter Sanctus noster monasterium Andaïnense exstruxit, inquirendum restat, an ibi primum monachos, an canonicos Regulares instituerit. Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 725 num. 35 & seqq., Sanctum ibi primo clericos seu canonicos Regulares instituisse contendit. Cointio assentitur auctor Historiæ S. Huberti supra laudatæ. Idem faciunt etiam plerique Scriptores Benedictini, eosque inter, uti ex num. 21 hujus Commentarii prævii intelligitur, ipsemet Menardus, licet interim contendat, S. Beregisum non canonicum Regularem, sed monachum fuisse.
[71] Mabillonius tom. 2 Annalium Benedictinorum pag. 16 sic scribit: [ibique canonicos Regulares primo instituit,] Andaginum a Pippino Plectrudis interventu (Beregisus) adeptus, eo loci monasterium statuit, basilicam beati Petri Apostolorum principis nomine ac reliquiis consecrat, eamque clericis CANONICO ORDINE MILITANTIBUS tradidisse, ipseque Pater in eodem habitu sociatus fuisse dicitur. Quibus verbis, cum de monachis a S. Beregiso Andaïni primum institutis nuspiam mentionem faciat, satis indicat, sese alienum non esse a Menardi, aliorumque num. præcedenti laudatorum opinione, quam etiam Sæculo IV Benedictino, parte 1 pag. 294 diserte amplectitur. In eamdem etiam sententiam eunt Benedictini item Galliæ Christianæ auctæ Scriptores. Etenim tom. 3 col. 966 de monasterio Andaginensi hæc memorant. Andaginense seu Andaïnense S. Petri, modo S. Huberti monasterium, ordinis quondam canonicalis, nunc Benedictini, positum est in Arduenna silva ad amnem seu fontem Andaginam vel Andaïnam, a quo primum locus nomen accepit. Liquet igitur ex plurium Benedictinorum aliorumque scriptorum opinione, a S. Beregiso Andaïni canonicos Regulares, non autem monachos, primum fuisse institutos. Attamen, en, bini hic recentiores Benedictini Ordinis scriptores sese offerunt, qui contrarium contendunt. Sunt autem hi, quos sæpe jam laudavi, Edmundus Martene & Ursinus Durand. Etenim tom. 4 Collectionis veterum Scriptorum col. 917 & seq. in suis ad Cantatorium seu Historiam monasterii Andaginensis Annotationibus sic scribunt: Clericos sæculares in monasterio Andaginensi a Beregiso abbate institutos fuisse vulgo ferunt; at repugnare videtur, quod Beregisus ipse sub religionis habitu in Trudoniano monasterio educatus clericos sæculares in vasta solitudine adunaverit. Certe clericorum nomine sæpius intellectos fuisse olim monachos, docet Mabillonius in Præfatione ad Sæculum 2 Benedictinum. Mihi omnino probabile videtur, primos Andaginensis monasterii inhabitores monachos fuisse, quibus ignoto nobis aliquo casu substituti fuerunt clerici, & his iterum monachi. Ita laudati Cantatorii Andaginensis editores, aut, cum in singulari numero efferatur opinio verbis recitatis contenta, saltem unus eorum, qui Notas suas Cantatorio subnexuit.
[72] [non monachos, prout rationibus parum] Verum expendamus nunc singula, quæ in memorata ad Cantatorium observatione continentur, asserta. Clericos sæculares in monasterio Andaginensi a Beregiso abbate institutos fuisse, vulgo ferunt. Primum hoc est præfatæ Observationis assertum. At, quæso, quinam illi sunt, qui ferunt, canonicos sæculares in monasterio Andaginensi a Beregiso abbate fuisse institutos? Iis verosimiliter Historiæ Andaginensis scriptorem non accensebit aut certe, uti ex dicendis num. 74 patescet, accensere merito non potest Observationis auctor, cum hanc instituat occasione verborum, quibus ille num. 3 indicat, Beregisum collegisse secum in monasterio Andaïnensi religiosos clericos, iisque ibidem Deo militantibus abbatis nomine & officio præfuisse. An forte illud ferunt biographus noster, isque, qui caput 16 Chronici Trudonensis (neque enim hoc ab uno eodemque scriptore concinnatum est) litteris expressit? An forte Molanus, Miræus, aliive recentiores scriptores? Verum Molanus, cui Miræus apertissime assentitur nec repugnat Menardus, in Natalibus Sanctorum Belgii loco supra citato ait, Andaïni ex primæva institutione fuisse, non clericos Sæculares, sed clericos sive canonicos Regulam professos. Quod vero jam pertinet ad biographum nostrum & illum, qui caput 16 Chronici Trudonensis conscripsit, prior num. 19 ait, S. Beregisum in monasterio a se exstructo clericis canonico ordine militantibus in eodem habitu esse sociatum. Idem etiam affirmat posterior. Debentne forsan hic per clericos canonico ordine militantes intelligi clerici sæculares? Nemo sane sive Martenio sive Durando id asserenti facile assentietur. Et certe, ne in Chronico Trudonensi per clericos canonico ordine militantes intelligi possint clerici sæculares, obstant verba num. 19 adhuc producta, quæ verbis ex eodem Chronico num. 31 recitatis proxime subduntur. Sunt autem hæc: Quod (monasterium Andaïnense) modo S. Huberti in Arduenna nuncupatur, ubi Waso, Leodiensis episcopus, delato eodem a Trajecto corpore dicti S. Huberti, pro canonicis Regularibus monachos instituit. Quibus verbis clare asseritur, canonicos Regulares Andaïni tunc saltem fuisse, cum Waso seu Walcandus, Leodiensis episcopus, iis monachos substituit, ac proin consequens est, ut etiam tunc in monasterio illo canonici Regulares exstiterint, cum a Beregiso primo fuerat exstructum.
[73] At, inquit, ne hanc conclusionem cogatur admittere, Observationis sæpius memoratæ auctor, omnino probabile videtur, primos Andaginensis cœnobii inhabitatores monachos fuisse, [solidis in Observatione quadam] quibus ignoto nobis aliquo casu substituti fuerunt clerici, & his iterum monachi, a Valcando nempe. Verum quo ex capite Observationis auctori omnino probabile videtur, primos Andaginensis cœnobii inhabitatores monachos fuisse, iisque ignoto aliquo casu clericos, sæculares scilicet, ut contendere debet hic auctor, substitutos jam fuisse, antequam his Walcandus seu Waso monachos iterum subrogaret? Evolvi scriptores bene multos tum Benedictinos, tum alios, qui Ordinis S. Benedicti non sunt; ne vel unum autem invenire quivi, qui opinioni illi ab Observationis auctore adstructæ, non dicam, faveat, sed vel favere videatur, ut adeo novellum dumtaxat inventum eo fine, quem mox aperiam, confictum mihi esse appareat. At, inquit idem Observationis auctor, repugnare videtur, quod Beregisus ipse sub religionis habitu in Trudoniano monasterio educatus clericos sæculares in vasta solitudine adunaverit. Ita ille, contendens scilicet vel ob vastam solitudinem, in qua Beregisus monasterium Andaïnense construxit, clericos sæculares a primæva institutione ibidem non fuisse, vel ob ipsummet monasterii ejusdem conditorem, S. Beregisum, qui sub religionis habitu in monasterio Trudoniano fuerat educatus. Verum, neque ex priori, neque ex posteriori capite quidquam habetur, quod opinionis ab Observationis auctore adstructæ confirmationi subserviat. Non ex posteriori ob jam dicta num. 21 & seqq.; non ex priori, primo quidem quia, uti ex jam dictis manifestum est, S. Beregisus non clericos sæculares, ut perperam adstruit Observationis auctor, sed Regulares in monasterio Andaïnensi primo instituit; lice autem forte repugnaret, Sanctum in vasta solitudine adunasse clericos sæculares, non propterea tamen repugnaret, in ea adunasse ipsum clericos Regulares. Deinde vero quia, si ob vastam solitudinem, in qua S. Beregisus monasterium Andaïnense construxit, verisimile sit, ibidem a primæva institutione clericos sæculares non fuisse, eamdem ob vastam solitudinem, in qua idem monasterium ante ætatem Walcandi situm mansit, verisimile etiam esse debet, ibi nec ante ejusdem Walcandi ætatem clericos sæculares monachis a S. Beregiso, ut contenditur, primo institutis, fuisse subrogatos, quod tamen vult sæpissime laudatæ Observationis auctor.
[74] Ad hæc, fac ex ratione aliqua aliunde quam ex veterum testimonio aut monumentorum fide quæsita minus verisimile videri, [ad Cantatorium Andaginense] Andaïni primo clericos seu canonicos Regulares a S. Beregiso fuisse institutos, quid, quæso, hæc potest evincere contra apertum Cantatorii seu Historiæ monasterii Andaginensis testimonium, quo, ut supra dixi, clare asseritur S. Beregisus clericos religiosos Andaïni secum collegisse, iisque abbatis nomine præfuisse? Ait quidem Observationis auctor, Clericorum nomine, ut docet Mabillonius in Præfatione ad Sæculum 2 Benedictinum, sæpius intellectos olim fuisse monachos. Verum ex subsequentibus in eodem Cantatorio verbis manifestum fit per clericos religiosos ibidem monachos non posse intelligi. Etenim verbis num. 58 recitatis hæc proxime subduntur: Quo (S. Beregiso) post labores hujus peregrinationis ad Deum migrante, longo post tempore successores ejus ibi (in monasterio Andaïnensi) perseveraverunt in clericali schemate, donec Ludovico Pio imperatore, filio Caroli Magni, regnante, divina dispositio locum eumdem ampliavit, dum nempe eumdem Walcandus, Leodiensis episcopus, restauravit. Clerici ergo a S. Beregiso Andaïni instituti perseverarunt a sancti sui Conditoris obitu usque ad regnum Ludovici Pii, atque adeo usque ad monasterii Andaïnensis restaurationem a Walcando, qui eo monachos introduxit, anno 817 factam, idque sub veste clericali, seu, ut ait Cantatorium, sub clericali schemate; unde indubie consequitur, ut juxta Cantatorium in monasterio Andaginensi usque ad ætatem Walcandi, donec hic illud restauraret, clerici exstiterint sub eodem habitu, sub quo, vivente S. Beregiso, exstiterant. Jam vero, cum certum sit, ipsequemet Observationis auctor admittat, ætate Walcandi in monasterio Andainensi, donec hoc ille restauraret, clericos exstitisse, non monachos, ac proin, hos habitum clericalem, non monasticum tunc gestasse, consequens est, ut, vivente Beregiso, religiosi ejusdem monasterii incolæ hujusmodi habitum pariter gestarint, atque adeo, ut a primæva institutione clerici seu canonici Regulares exstiterint, non vero monachi, quibus deinde ante Walcandi, Leodiensis episcopi, ætatem clerici fuerint substituti.
[75] Nequit itaque a me, utpote nulla vel monumenti vel scriptoris antiqui fide seu auctoritate subnixa, [contenditur,] pro omnino probabili admitti prædicta Observationis auctoris opinio, nec vero pro tali illam ipsemet, quantum opinor, obtrusisset, nisi sibi propositum habuisset S. Beregisum & S. Trudonem Ordini suo Benedictino quoquo modo asserere. Videbat enim, si admittatur S. Beregisum Andaïni clericos seu canonicos Regulares instituisse, contra S. Beregisi ac dein contra S. Trudonis monachatum, ut supra contra solius Berigisi monachatum jam feci, sic posse argui: verosimillimum est, Beregisum Andaïni ejusdem, cujus ipse erat, professionis homines instituisse, atque adeo, si clericos seu canonicos Regulares Andaini instituit, clericum seu canonicum Regularem fuisse. Jam vero, si Beregisus canonicum Regulalarem fuerit professus, consequens est, ut S. Trudo Sarchinii, cum ibi Beregisus sub hujus disciplina diu vixerit, eamdemque haud dubie vivendi normam, quam ceteri ejusdem loci religiosi incolæ, sit secutus, canonicos Regulares pariter instituerit, atque adeo, ut ipsemet, cum eo loco verosimillime suæ professionis homines posuerit, clericus seu canonicus Regularis, non autem monachus exstiterit. Hoc argumentum fortissime sane tam contra S. Trudonis, quam contra S. Beregisi monachatum militat; ideoque vehementissime suspicor, Observationis auctorem non alio fine, quam ut illius vim eluderet, primos monasterii Andaïnensis incolas contra receptissimam opinionem facere monachos, non canonicos Regulares. Ceterum, inquiet non nemo, cum S. Beregisus clericos seu canonicos Regulares, uti ex jam disputatis certum atque indubitatum videtur, Andaïni primo instituerit, quamnam illis Regulam servandam præscripsit? Respondeo, id me prorsus ignorare, atque adeo etiam an & in quibus hæc diversa fuerit a Regula, quam hodie canonici Regulares profitentur. Clericos interim seu canonicos a Sancto Andaïni institutos Canonicorum Regularium nomine distinxi ac porro distinguam, tum quod dubium mihi non sit, quin Regulam saltem aliquam sibi a Sancto habuerint præscriptam, tum etiam quod multi eruditi scriptores suo exemplo ad id me inducant.
[Annotata]
* adde usibus
§ VI. Sanctus vineas quasdam a Grimberto comite monasterio suo obtinet, an S. Huberto in convertendo ad fidem pago Arduennensi cooperatus sit, quo circiter tempore obierit & quis honor ei, velut Sancto, post mortem fuerit delatus.
[Ex charta, qua Sancto Vineas quasdam donat] Cum ergo, inquit biographus noster in Prologo num. 3, de hiis (tempore & majore-domus Pipino, sub quo Sanctus floruit) cunctarer, contigit chartam reperiri, quæ sub custodia ecclesiæ reservatur reposita. Hæc namque sub ipsius venerabilis abbatis (Beregisi) tempore ipsius nomini data est a quodam illius temporis comite, nomine Grimberto, & per ipsam donatio vinearum Treveris, quæ adhuc in jure monasterii (Andaïnensis) retinentur facta. Cum ergo hanc discuterem, & pro difficultate barbaricæ scripturæ non facile penetrarem, adverti in ultimo, quod ipsa proponebat in quinto anno Theoderici regis se editam fuisse. Inde recurrens ad ea volumina, ubi regum supra dictorum gesta describuntur, repperi sub Theoderico rege Francorum, Pipinum cognomento Minorem filium Ansgisi Austrasiis cum quodam Martino ducatum præbuisse; sed Martino ab Ebroïno, qui major palatii erat, interfecto, eodemque Ebroïno post interempto, Pipinum principale regimen sub rege adeptum. Ita ratiocinatur Sancti nostri biographus, ut Pipinum illum, quo majoratum-domus in Austrasia gerente, S. Beregisum palatium incoluisse, ante asseruerat, fuisse probet Pipinum, Ansegisi filium, cognomento Heristallium. Verbis enim proxime recitatis, postquam nonnulla alia interposuit, num. 4 hæc subjungit: Videtur namque sub illius Pipini, filii Ansgisi, id est, Junioris, tempore hunc venerabilem Virum (S. Beregisum) fuisse, scilicet quoniam, dum Austria ipso duce potiretur, Theodoricus, cujus supra dicta scedula (charta, qua Grimbertus comes S. Beregiso donationem facit) nomine roboratur, regni gubernacula agebat. Totum autem hujus scriptoris ratiocinium, ut consideranti patebit, eo fere recidit: Pipino majoratum-domus in Austrasia gerente, rex erat Theodoricus, cujus anno quinto memorata donationis S. Beregiso factæ charta notatur; ergo Pipinus, quo majoratum-domus in Austria gerente, S. Beregisus palatium incoluit, fuit Pipinus, filius Ansegisi, cognomento Heristallius.
[77] Verum, quamquam ex charta donationis a Grimberto comite S. Beregiso factæ, [Grimbertus comes, ostenditur Pipinum, sub quo] quæ charta anno quinto Theodorici regis data notatur, probari quidem possit, Pipinum, sub quo Sanctus palatium incoluisse dicitur, fuisse Pipinum Heristallium, peccat nihilominus biographi nostri ratiocinium ex eo, quod Theodoricum, cujus anno quinto præfata donationis charta emissa signatur, faciat Theodoricum tertium, qui anno 673 in Neustria & Burgundia, ac deinde anno 678 etiam in Austrasia regnare incepit, annoque 691, ut nunc communior fert opinio, e vivis excessit. Theodoricus enim, sub quo Pipinus majoratum-domus gessit, sine ulla controversia est Theodoricus tertius; Theodoricus autem, cujus anno quinto vinearum quarumdam apud Treviros donationem a Grimberto comite, addito ad donationis munimen authentico chartæ instrumento, S. Beregisus impetravit, fuit Theodoricus IV, cognomento Calensis. Rem sic ostendo: Memorata vinearum donatio, uti ex verbis biographi num. 76 recitatis liquet, a Grimberto comite facta est S. Beregiso in favorem monasterii Andaginensis, ac proin, postquam hoc jam esset exstructum. Jam vero, cum initio seculi VIII, ut num. 67 & seqq. docuimus, dumtaxat sit exstructum, consequens est, ut Theodoricus, cujus anno quinto præfata charta signatur emissa, non sit Theodoricus III, cum hic ante initium seculi VIII, anno scilicet 691 e vivis excesserit. Theodoricus ergo, cujus anno quinto vinearum quarumdam apud Treviros donatio S. Beregiso fuit facta, est Theodoricus IV seu Calensis, quo cognomine distingui ab historicis solet, quod e monasterio Calensi, cui fuerat inclusus, ad Francorum solium fuerit evectus. Accidit autem id, uti apud omnes fere eruditos in confesso est, anno 720; unde consequitur, ut sæpius memorata vinearum donatio seu potius chartæ ad eam roborandam confectio, cum anno quinto Theodorici regis consignetur, anno Christi 725 aut certe 726 contigerit.
[78] [Sanctus palatium incoluit, Pipinum Heristallium fuisse,] At, inquies, cum Theodoricus, uti jam contra S. Beregisi biographum luculenter ostensum est, non sit Theodoricus III, qui, Pipino Majoratum-domus gerente, regnavit, qua ratione jam ex præfata donationis charta anno quinto Theodorici regis notata probari sat certo potest, Pipinum, sub quo Beregisus palatium incoluisse dicitur, fuisse Pipinum, cognomento Heristallium? Respondeo, id a me sic ostendi: Beregisus vel sub Pipino Heristallio, vel sub Pipino Landensi, vel sub Pipino, qui cognominatur Brevis, palatium incoluit, ac proin, cum id neque sub Pipino, qui cognominatur Brevis, neque sub Pipino, qui Landensis vocatur, acciderit, reliquum est, ut sub Pipino Heristallio evenerit. Beregisum autem neque sub Pipino Landensi, neque sub Pipino Brevi palatium incoluisse, sic probo: Sanctus, cum in Pipini, cujus palatium incoluisse dicitur, comitatum assumptus fuit, viginti quinque ut minimum annorum ætatem jam attigerat, eratque tunc, cum monasterium Andaïnense construere incepit, quadraginta ut minimum annorum, uti necessario consequitur ex sacerdotio, ad quod jam, cum in comitatum Pipini assumptus est, juxta dicta num. 18 erat promotus, & ex mora, quam apud Pipinum, antequam monasterium exstrueret, in palatio secundum jam ante dicta fecit. Jam vero, cum Pipinus Landensis anno circiter 640 miseram hanc & mortalem vitam cum beata & immortali commutarit, ex memorata donationis charta, cum hanc S. Beregisus anno quinto Theodorici Calensis, id est, anno Christi 725 aut 726 a Grimberto comite impetravit, certissime consequitur, ut Pipinus, sub quo palatium incoluisse Sanctus dicitur, non sit Pipinus Landensis, nisi velis Beregisum, cum præfatam chartam a Grimberto comite impetravit, centum & viginti quinque annorum ut minimum fuisse. Quod jam pertinet ad Pipinum Brevem, hic non ante annum 741 majoratum-domus gessit, ac proin, cum Sanctus antequam monasterium Andaïnense construeret, atque adeo antequam donationis chartam in hujus favorem a Grimberto comite impetraret, palatium sub Pipino aliquo, majore-domus, incoluerit, ex charta illa, cum anno quinto Theodorici Calensis, id est, anno Christi 725 aut 726, ac proin, antequam Pipinus Brevis major-domus esset, statuatur emissa, certissime etiam consequitur, ut Pipinus, sub quo majoratum-domus tenente, S. Beregisus palatium incoluisse dicitur, non sit Pipinus Brevis. Quapropter, cum etiam, uti prius docui, non sit, spectata, qua de hic sermo est, donationis charta, Pipinus Landensis, consequens est, ut sit Pipinus Heristallius, sub quo quo minus Sanctus palatium credatur incoluisse, nihil impedit. Etenim Pipinus Heristallius seculo VII senescente majoratum-domus gerere incepit, eumque usque ad annum 714, quo obiit, etiam tenuit; potuit ergo sub hoc jam majore-domus S. Beregisus, antequam in favorem monasterii a se exstructi donationis chartam a Grimberto comite anno 725 aut 726 impetraret, palatium incoluisse, simulque tunc, cum prædictam chartam impetravit, ætatem fide majorem non attigisse.
[79] Atque ita jam definito tum rege, quo regnante, Beregisus donationem vinearum a Grimberto comite impetravit, [Sanctus in convertendo ad fidem saltu Arduennensi] tum majore-domus, sub quo Sanctus palatium incoluisse dicitur, progredior nunc ad aliud, quod a biographo nostro de S. Beregiso num. 27 & seq. refertur. En ejus verba: Nulli, inquit, ergo dubium, quin in eadem gratia (prædicatione Euangelii) beatum patrem Beregisum cooperatorem (S. Hubertus) habuerit, quandoquidem in monasterio, quod in ipso territorio (Arduennensi Beregisus) exstruxerat, bonis operibus desudans, uno in tempore eodem charitatis ardore fervens & sub eo (S. Huberto) gradum quoque sacerdotii ipse (Beregisus fuit) administrans; credibile habetur, quod & ipse consequenter reverendus Pontifex (S. Hubertus) illius monasterii (Andaïnensis) ac loci amplificandi cooperator extiterit. Simul etenim prædicationi instantes alterna devotione provocati & paganorum multitudinem in eadem terra (Arduennensi) consistentium ad fidem veram, Deo juvante, perduxerunt, & monasterii decus in loco divinitus electo ac designato ardentissima devotione exstruxerunt. Ita hactenus Sancti nostri biographus ex conjectura potius, quam ex certa notitia aut etiam accepta a senioribus monasterii sui monachis traditione asserens, S. Beregisum S. Huberto in Euangelii prædicatione populorumque in saltu Arduennensi habitantium ad fidem conversione cooperatorem exstitisse. Etenim, ubi narravit, S. Beregisum S. Huberto synchronum vixisse, huncque præcipue e territorio Arduennensi, divina miserante clementia, idololatriam dispulisse, mox subdit: Nulli ergo dubium, quin in eadem gratia (Euangelii prædicatione, atque idololatriæ expulsione) beatum patrem Beregisum cooperatorem (S. Hubertus) habuerit. Quo certe concludendi modo, spectatis præmissis, innuere videtur, sese S. Huberto in opere Euangelico cooperatorem idcirco tantum adjungere Beregisum, quod hic illi, dum e territorio seu saltu Arduennensi idololatriam penitus fugavit, in eodem terrarum tractu synchronus vixerit.
[80] Verum utut sit, cum S. Hubertus ab anno circiter 709 usque ad annum 727 sedem Trajectensem tenuerit, illi sane, qui jam disputata de tempore exstructi monasterii Andaïnensis considerarit, [operam suam, ut verisimile est, locavit S. Huberto.] dubium esse non potest, quin S. Beregisus S. Hubertum multis in locis ac præcipue in saltu Arduennensi idolorum cultum summa cura summoque nisu abolevisse. Etenim in Sancti hujus Vita a Joanne Roberto suis in hanc Notis, Quæstionibusque Hubertinis præfixa cap. 4 de S. Huberto hæc leguntur: Omnem namque Arduennam hisce cultibus (idolorum profanorumque rituum) hactenus mancipatam in brevi sacrilega servitute liberatam, famulitio Domini subjugavit. Cum itaque S. Hubertus idolorum cultum in saltu Arduennensi penitus exstirparit, populosque tractus hujus ad verum unius Dei cultum adduxerit, verosimillimum sane mihi esse apparet id, quod biographus noster, quamquam forte dumtaxat conjectando, scribit, sanctum nempe Beregisum in sylva Arduennensi versantem S. Huberto, cui contemporaneus exstitit, strenuam operam in abolendo idolorum cultu, populisque ad veram fidem convertendis navasse. Atque id quidem confirmatur utcumque ex Cantatorii seu Historiæ Andaginensis auctore. En adeo etiam ejus verba: Et quia, inquit num. 7 sub finem, B. Hubertus pro cura animarum sibi credita, ut in Vita ejus legitur, per omnem Arduennam studuit evacuare idololatriam, quæ adhuc ibidem supererat, liquet, quod ex confrequentatione commeandi uterque (Beregisus & Hubertus) fuit notissimæ cognitionis, ejusdemque in Deum dilectionis & devotionis, nec minus etiam cooperationis in hoc loco (monasterio Andaïnensi) divinæ electionis, utriusque instantia prædicationis, fatiscente perfidia, in eodem territorio profecit augmentum Christianæ religionis; unde &, largiente Domino, concessum est, ut, quos ipsa provincia adhuc in carne positos meruit habere doctores, eosdem cum Christo regnantes, habeat specialiter patronos & defensores.
[81] [hicque vicissim in condendo monasterio Beregiso, qui & abbas] Quo textu, cum in eo dicatur utriusque, S. Huberti scilicet & S. Beregisi, instantia prædicationis, fatiscente perfidia, in eodem territorio (Arduennensi) profecisse augmentum Christianæ religionis, perspicue sane innuitur, S. Beregisum S. Huberto in prædicando per saltum Arduennensem Euangelio, veroque Dei cultu propagando opem tulisse. Licet autem, quod de hoc argumento verbis recitatis scribit Cantatorii auctor, ex biographo nostro verosimiliter deprompserit, huicque ille, uti jam docui, ætatis prærogativam cedat, pondus tamen qualecumque ad biographi asserta idcirco addit, quod pro gravi auctore ab eruditis habeatur, quodque, quæ in Cantatorium seu monasterii Andaginensis Historiam a se concinnatam ex scriptoribus antiquioribus transfert, ea saltem calculo suo approbare videatur. Porro Cantatorii auctor, uti in opere Euangelico seu verbi Dei prædicatione S. Beregisum S. Huberto, sic hunc illi in monasterii Andaïnensis constructione coadjutorem adjungit. In textu enim mox recitato hæc habet: Uterque (S. Hubertus & S. Beregisus) fuit notissimæ cognitionis, ejusdemque in Deum dilectionis, & devotionis, nec minus etiam cooperationis in hoc loco (monasterio Andaïnensi) divinæ electionis. Cantatorii auctori hac in re haud dubie etiam præluxit S. Beregisi biographus. Hic enim in fine textus, quem ex illo proxime recitavimus, ita habet: Simul etenim (S. Hubertus & S. Beregisus) prædicationi instantes, alterna devotione provocati & paganorum multitudinem in eadem terra (saltu Arduennensi) consistentium ad fidem veram, Deo adjuvante, perduxerunt, & monasterii (Andaïnensis) decus in loco divinitus electo ac designato ardentissima devotione extruxerunt. Quibus verbis sane, & quidem multo clarius, quam Cantatorii auctor, indicat, S. Hubertum S. Beregiso in condendo monasterio Andaïnensi adjutorem exstitisse.
[82] Mutuam itaque juxta biographum nostrum & Cantatorii Andaginensis auctorem opem sibi tulerunt SS. Hubertus & Beregisus in saltus Arduennesis populis ad verum unius Dei cultum convertendis, [huic a Sancto illo episcopo forte præfectus,] & in monasterio Andaïnensi exstruendo, atque hoc quidem mihi admodum verosimile apparet. Quapropter, cum S. Hubertus anno circiter 709 creatus sit Trajectensis episcopus, facile jam eruditus lector, quantum opinor, perspiciet, primo quidem, non parum hinc, ut præmonui, confirmari epocham, ad quam num. 70 innui monasterii Andaginensis constructionem posse referri; deinde autem vero etiam absimile non esse, quod lectionum num. 7 & 8 recitatarum auctor lectione secunda in fine scribit, S. Beregisum monasterio Andaïnensi seu clericis Regulariter viventibus, quos in eo congregaverat, a S. Huberto abbatem fuisse præfectum. Etenim, ut Thomassinus tom. 1 lib. 3 de Veteri & Nova Ecclesiæ Disciplina cap. 26 & seq. docet, sæpe episcopi monasteriis superiores seu abbates præficere tunc solebant. Quamquam autem apud Ordinis Benedictini monachos libera abbatis juxta S. Benedicti Regulam electio plerumque facta fuerit, eadem tamen ratio apud clericos in communi viventes, seu apud canonicos Regulares, utpote episcopis magis subjectos, tam frequenter forte non obtinuit. Quapropter, cum S. Hubertus, ut docuimus, Trajectensem sedem tunc tenuerit, cum canonicum Andaïnense monasterium fuit exstructum, vero sane absimile non apparet, huic S. Beregisum a S. Huberto abbatem esse præfectum aut certe institutum seu ordinatum. Utut sit, dubium saltem non est, quin S. Beregisus non solum primus monasterii Andaïnensis conditor, sed & abbas exstiterit. Clericos autem suos, quos ibi regendos habuit, & disciplinis, ut Molanus, supra plus semel laudatus, legi asserit, & revera apud Mauburnum legitur, instruxit Regularibus, atque in spiritualibus & temporalibus promovit. Quibus, inquit biographus noster num. 19, clericis, a S. Beregiso Andaïni congregatis, canonico ordine militantibus ipse (S. Beregisus) pater in eodem habitu est sociatus, & cum eis indesinenter in laude Christi Domini vacans, filiosque verbo & exemplo erudiens, plurimorum spatia annorum in hoc loco religiosam vitam ducendo advixit, & posteros saluberrimæ doctrinæ studiis informatos hæredes monasterii derelinquens e præsentis sæculi labore ad æternam requiem emigravit. Quibus ex verbis merito colligitur, Sanctum clericis canonico ordine, ut biographus loquitur, militantibus primum abbatem præfuisse.
[83] Ad hæc ex iisdem verbis, cum Beregisus iis dicatur e vivis non excessisse, [seculo VIII non nihil provecto e vivis] nisi cum jam plurimorum spatia annorum religiosam vitam Andaïni ducendo vixisset, pronum etiam est colligere, Sanctum, spectata saltem ætate, ad quam, cum monasterium Andaïnense condidit, erat provectus, ad senectutem valde longævam pervenisse. At, inquies, quantam quidem ætatem Beregisus, cum obiit, jam attigerat, quove circiter anno miseram hanc & mortalem vitam cum beata & immortali commutavit? Respondeo, me nec annum, quo Sanctus e vivis excessit, nec ætatem, quam tunc habuit, pro certo posse determinare, dubium tamen non esse, quin seculo VIII nonnihil jam provecto, & septuagenario major, aut certe septuagenarius circiter e vivis excesserit. Etenim Beregisus, ut num. 16 & seq. docui, anno circiter 660, aut forte etiam quinquennio citius mundo natus est; monasterio autem Andaïnensi a se exstructo donationis chartam num. 77 alibique pluries memoratam a Grimberto comite anno 725 impetravit, atque adeo tunc in vivis adhuc exstitit. Jam vero, cum ab anno 660 usque ad annum 725 anni 65, & ab anno 655 usque ad annum 725 anni 70 intercurrant, consequens est, ut Sanctus, cum donationis chartam a Grimberto comite impetravit, septuagenarius circiter exstiterit, ac proin, ut e vivis non prius excesserit, quam septuaginta circiter annorum ætatem attigisset. Imo, cum monasterium Andaïnense anno circiter 710, ut saltem ex dictis num. 68 & duobus seqq. verisimillimum est, condi cœptum sit, Sanctusque in eo jam condito, ut biographus ejus verbis proxime recitatis innuit, clericis seu canonicis Regularibus plurimorum spatia annorum, antequam moreretur, abbas præfuerit, annique tantum quindecim ab anno 710 usque annum 725 excurrant, mihi sat verisimile est, eum multis etiam annis ultra annum Christi 725, quo memoratam chartam a Grimberto comite impetravit, vitam produxisse, ut adeo octoginta aut etiam plurium annorum ætatem attigerit, verosimiliterque e vivis non prius excesserit, quam seculum VIII media circiter sui parte jam esset elapsum, atque hinc est, cur in capite hujus Commentarii prævii designans tempus, quo Sanctus ad Dominum migravit, seculum VIII nonnihil provectum in margine notarim.
[84] [excessit, fuitque post mortem, seculo saltem X, imo etiam citius] Dispiciat nunc studiosus lector, num ostensum jam non sit, uti ostensurum me, num. 9 præmonui, annum Sancti nostri emortualem in lectione num. 8 ex quorumdam canonicorum Regularium Proprio recitata anno Christi sexcentesimo octogesimo nono perperam signari, ego interim, ut reliqua de Sancto nostro tractanda expediam, ea nunc propono, quæ honorem ei velut Sancto post mortem felicissime obitam delatum fuisse commonstrant. Dubium non est, quin Beregiso seculo X, quo ejus biographus floruit, honores Sanctis proprii fuerint delati. Etenim is scriptor verbis num. 5 recitatis apertissime id indicat. Ad hæc num. 28 sic scribit: Ad eorum (S. Huberti & Beregisi) intercessionem promerendam devota plebs fidelium in festis illorum & aliis certis temporibus cum magna frequentia concurrit, & eorum memoriam jugiter expetendo xenia oblationum copiose offert, ut quos in primordio fidei Patres digni habiti sunt accipere, horum subsidio & intercessione fulti, quorum spiritus agmen inter agmina Sanctorum consequi confidunt, votorum suorum compotes effecti, æternæ lucis requiem, Christo propiciante, mereantur adipisci. Subdit deinde, quæ locum tenent orationis, qua a Domino adversus spirituales insidias SS. Huberti & Beregisi meritis & intercessione auxilium flagitatur, ut adeo, quemadmodum num. 5 jam docui, indubie seculo X, quo biographus noster floruit, ii ipsi honores, qui Sanctis solent deferri, Beregiso fuerint delati. Verum, inquies, nonne etiam citius eadem veneratione in monasterio Andaïnensi & apud fideles Arduennenses Sanctus fuit gavisus?
[85] Biographus noster iis ipsis verbis num. 66 jam recitatis, quibus docet, monasterium Andaïnense a S. Beregiso prius exstructum, a Walcando deinde seu Valcando aut Volcando, substitutis in locum clericorum seu canonicorum Regularium monachis, [honoratus ut Sanctus, utpote de terra levatus,] fuisse restauratum, docet etiam tunc, cum id factum est, S. Beregisi corpus de terra fuisse levatum, atque in idem monasterium ab ipsis fundamentis fere renovatum seu potius in monasterii ecclesiam de novo exstructam fuisse translatum. Walcandum, Leodiensem episcopum, monasterium Andaïnense restaurasse, ex disputatis num 65 & seq. sat certum apparet; at, quo id magis indubitatum lectori evadat, lubet huc etiam Jonæ, Aurelianensis episcopi, qui Walcando synchronus vixit, testimonium transcribere. Hic apud Joannem Robertum in Historia Translationis S. Huberti cap. 16 hæc ad præsens institutum commemorat: Obtulit se ejus (Walcandi) munificentiæ cella quædam, antiquo nomine vocata Andagium, quæ olim quidem inhabitatoribus habitus canonici floruit, sed per excessum temporis, vetustate nimia collapsa & deficientibus habitatoribus, pene fuerat annullata. Hæc ergo se materiam quamdam obtulit ejus munificentiæ; in qua liberalitatis suæ laxatis habenis, quam vacuus tenacitatis esset, non inanibus verbis, sed executione ostendit operis. Namque hac pene a fundamentis restaurata, in melioremque statum denuo renovata, posthabita avaritia, nobiliter ejus statum composuit, ædificiis honestis nobilitavit, & exceptis prædiis, quæ olim religiosorum virorum largitate possedit, alia de episcopio suo supperaddidit, incolasque loci illius monachos esse voluit. Quibus verbis luculentissime docet, monasterium Andaïnense a Walcando fuisse restauratum. At quo anno hæc instauratio, ac proin corporis Sancti nostri elevatio, quæ una cum illa proxime fuit conjuncta, verosimilius contigit?
[86] Mauburnus in suo Sanctorum canonicorum Regularium Venatorio, [inque ecclesiam de novo exstructam anno circiter 817 translatus.] quod num. 36 etiam laudavi, sic scribit: Anno … octingentesimo undecimo Walcandus Leodiensis episcopus sextus (Leodiensibus nempe episcopis accensendo S. Hubertum, qui sedem Trajecto Leodium transtulit) in sua diœcesi monachorum monasteria & Ordinem erigere voluit. Inter cætera nullum vidit hoc loco (monasterio Andainensi) apertius. Unde ædificia innovans corpus sancti Beregisi exaltavit. Accidit ergo juxta hunc scriptorem monasterii Andaïnensis restauratio, corporisque S. Beregisi; exaltatio anno 811. Verum Cantatorii Andaginensis auctor, cui Ægidius, ejus descriptor, in suis ad Anselmum Leodiensem historicum additionibus assentitur, verbis num. 62 ex illo recitatis monasterii Andaginensis restaurationem, seu saltem monachorum in eo canonicis Regularibus factam substitutionem anno 817 innectit. Puto autem hic adstipulandum potius esse Ægidio, quam Mauburno. Etenim, uti integrum Jonæ mox laudati caput 16, ex quo jam pauca recitavimus, pervolventi fiet perspicuum, monasterii Andaïnensis restauratio facta est, regnante Ludovico Pio, ac proin, cum hic princeps anno 814 regnare inceperit, consequens est, ut monasterii Andaïnensis restauratio, atque adeo etiam corporis S. Beregisi elevatio serius, quam anno 811 acciderit. Fuerit ergo monasterii Andaginensis restauratio aut certe monachorum loco clericorum seu canonicorum Regularium in illud jam restauratum substitutio anno, ut ait Cantatorii Andaginensis auctor & ex illo Ægidius, 817 verosimiliter peracta. Quapropter, cum illa monachorum in locum clericorum substitutio a biographo nostro verbis num. 66 recitatis conjungatur cum corporis S. Beregisi elevatione, consequens est, ut hæc vel eodem anno 817, vel forte paulo serius, contigerit. Unde ulterius consequitur, ut jam ab initio etiam seculi IX S. Beregisus, ut Sanctus, fuerit habitus. Alia de antiquiori veneratione ei, velut Sancto, exhibita, comperire non potui: quæ vero ad cultum ecclesiasticum Sancto hodiedum deferri solitum pertinent, § 1 vide exposita.
VITA
Auctore monacho Andaginensi anonymo.
E Ms. Rubeæ-vallis ex secunda Hagiologii Brabantinorum parte desumpto.
Beregisus abbas, Andaini in Sylva Arduennensi (S.)
BHL Number: 1180
a
A. ANONYMO.
PROLOGUS.
[Conqueritum auctor de Scriptorum antecedentium] Memoriam beati Beregisi abbatis monasterium Andagiense b, cujus fundator divino exstitisse cognoscitur nutu, intra se feliciter retinens gaudet. Sed hoc devotionis gaudium non parum impedit, quod tanti Viri gesta, quamlibet plura cum communi verbo a pluribus valeant enunciari, unde tamen correctius in publico recitentur, charta minime habeantur, quod inertia vel potius ignavia tunc temporis scriptorum contigisse credimus. Non enim adeo parva fuerunt, quæ de hujus venerabilis Viri gestis memoriæ digna scriptis commendari potuerunt, cum nomini ejus ab illo tempore celebriter habito memoriæ reverentia impendatur c, factorumque seu loci hujus insignia magni eum fuisse meriti protestentur. Itaque, desiderantibus fratribus nostris, ea, quæ de ipso hactenus referuntur, & orantibus atque jubentibus a nostra parvitate impleri, opus suscepimus injunctum, si Dominus meritis illius concesserit, perficiendum, quod non temerarie, ut reor, agitur, cum & in hoc illis sive aliis devotis viris paruerim, & debite Patroni acta d, quæ jam jamque memoriæ diffugienda comperi, scriptis, etsi inertibus, retinenda digesserim.
[2] [ignavia, docetque, unde ea, quæ scripturusest,] Quæ autem conscribenda aggredior, a quibus didicerim, quoniam multi sunt superstites, plurimi vero jam defuncti, præsertim, cum subveniat in mente, in ipsis rudimentis pueritiæ quædam eorum agnovisse, cum de iis sermocinantibus senioribus monachis Otberto, Wlberto, & Beregrinno cum genitore vel sibi invicem interfuerim, nominatim exprimere non necesse videtur. Solum dixisse sufficiat, quod ea tantum conscribuntur, quæ omnium pene majorum circa locum conversantium, antiquorum relatione, tradita testimonio ita fuisse adhuc probatur e. Sub quo vero tempore idem fuerit Vir, quia certum retinetur, sub Pipino eum palatium incoluisse, cum sollicitaret, sub quo Pipino, quoniam tres, qui Austrasiis Francis ducatum præbuisse noscuntur, fuisse leguntur f; quorum posterior, deficientibus, qui ex prosapia Clodovei, primi Christiani Francorum regis, a Deo regni sceptris potiti fuerant secundum fidem eorum, qui gesta Regum Francorum conscripserunt, primus ex ista regum, quæ nunc jam deficit, in regnum sublimatus est g.
[3] Cum ergo de hiis cunctarer, contigit chartam reperiri, [didicerit, quo circiter tempore] quæ sub custodia ecclesiæ reservatur reposita. Hæc namque sub ipsius venerabilis abbatis tempore ipsius nomini data est a quodam illius temporis comite, nomine Grimberto h, & per ipsam donatio vinearum Treviris, quæ adhuc in jure monasterii retinentur, facta. Cum ergo hanc discuterem, & pro difficultate barbaricæ scripturæ non facile penetrarem, adverti in ultimo, quod ipsa proponebat in quinto anno Theoderici regis se editam fuisse i. Inde recurrens ad ea volumina, ubi regum supra dictorum k gesta describuntur, repperi sub Theoderico rege Francorum, Pipinum cognomento Minorem, filium Ansgisi l, Austrasiis cum quodam Martino m ducatum præbuisse n; sed Martino ab Ebroïno, qui major palatii erat, interfecto o, eodemque Ebroïno post interempto p, Pipinum principale regimen sub rege adeptum q; habuisse vero eumdem Pipinum nobilissimam mulierem, nomine Plectrudem, ex qua suscepit filios, Drogonem & Grimoaldum, quorum Drogo dux Campaniæ factus ante patrem defunctus est r; Grimoaldus vero, cum esset piis moribus major palatii, Leodii interfectus est a quodam Raingario nequam in basilica sancti Lamberti martyris s.
[4] Ex quadam vero nobili femina t idem Pipinus dicitur procreasse filium, [S. Beregisus floruerit,] quem rustico nomine vocavit Karolum u, qui adultus ferocis animi post patris decessum innumeras strages hostium ubique victor celsa potestate præditus exercuit x. At post hujus quoque decessum duo solium ejus, Karolomannus scilicet & Pipinus, ducatum suscipiunt y. Sed Karolomannus Romam adiens monachus efficitur z; Franci vero, deposito rege, qui ex stirpe Clodovei ignobiliter adhuc supererat, ac tonsurato, Pipinum in regem statuunt aa. Hic Pipinus, cognomento Parvus, magnæ & ipse devotionis atque potentiæ, ecclesiasticis cantibus a Roma delatis, ecclesias Francorum hiis nobilitari instituit bb. Hic genitor fuit Magni Caroli, Francorum, omniumque Gallorum, Germanorum, Saxonum & Italorum, aliarumque multarum gentium potentissimi regis cc. Videtur namque sub illius Pipini, filii Ansgisi, id est, Junioris tempore hunc venerabilem Virum fuisse; scilicet quoniam, dum Austria ipso duce potiretur, Theodericus, cujus supra dicta scedula nomine roboratur, regni gubernacula agebat dd. Qui Pipinus, ut in gestis ejus invenitur, septingentesimo XIV ab Incarnatione Domini anno decessit ee.
[5] Hinc advertere possumus, quot tempora fluxerint a prima conditione loci hujus, [& quo ipsemet anno hujus Acta litteris mandarit.] qui, superno respectu disponente, ab hoc religioso Sacerdote primum inhabitari & instaurari cœpit. Hinc, denique secundo anno Ottone, filio Henrici, Saxonum regnum agente ff, qui est ab Incarnatione Domini nongentesimus tricesimus septimus gg, constat a Pipini obitu, cujus evo, succiso nemore, spacium metitur ad manendum, CCXXIII annorum elapsa curricula hh. Verum hoc sanctæ religionis habitaculum postea a piæ recordationis Walcando Tungrorum episcopo in hoc, quo cernitur, statu reformatum, ac monachorum ordine, quod primordio sui canonicum servaverat, insignitum, sanctissimi quoque confessoris Huberti, ipso episcopo devotissime procurante, reliquiis & nomine illustratum ii, semper etiam venerandis ossibus illius beati Viri seu beneficiis clarificatum refulget; sed quanti privilegii dono exordium incolatus acceperit, latius est in consequentibus describendum. Primum quam inimitabilis vitæ fuerit idem Vir perpaucis demonstrare cupientes, ab ipsis rudimentis, quantum comperimus, adjuvante Domino, & mentis illius exordium sumere censuimus.
ANNOTATA.
a Ms. Rubeæ-vallis, e quo nostrum transumptum est, hunc sibi habet præfixum titulum: Vita sanctissimi Beregisi abbatis domestici Pipini ducis Brabantiæ secundi hujus nominis; verum is nec a biographo nostro videtur profectus, nec Pipinum Brabantiæ ducem hujus nominis secundum recte appellat. Adi Commentarium prævium num 12 & seq.
b Celeberrimum hoc Ordinis S. Benedicti in sylva Arduennensi cœnobium, nunc S. Huberti dictum, cujus brevem notitiam num. 2 Commentarii prævii suggessi, minus frequenter Andagium, a qua tamen nomenclatura Andagiense apud biographum nostrum hic vocatur, quam Andaïnum aut Andaginum vocatum inveni, atque hinc est, cur dictum monasterium in Commentario prævio ubique Andaïnensis seu Andaginensis, nuspiam autem Andagiensis nomine distinxerim.
c His ultimis verbis: Cum nomini ejus (Beregisi) ab illo tempore celebriter habito memoriæ reverentia impendatur, vult forsan innuere biographus, S. Beregisi memoriam ab illo tempore, quo post conditum Andaïnense seu Andaginense monasterium vita functus est, in sacris habitam fuisse; unde sequeretur, Sanctum statim post felicem suum ex hac mortali vita excessum Sanctorum honoribus secundum scriptorem illum esse gavisum. Certe hic num. 19 per hæc verba: Memoriæ quoque ejus (Beregisi) exinde honorificentia impenditur, innuere videtur, Beregisum honore Sanctis proprio gaudere.
d Monachum, & quidem Andaginensem se prodit hic auctor. Vocat enim loci hujus, id est, monasterii Andaginensis incolas fratres suos, & S. Beregisum nomine Patroni distinguit. Vide Commentarii prævii num. XI.
e Apertissime hic declarat Sancti biographus, ex sola sese traditione ab antiquioribus monasterii Andaïnensis monachis accepta, Beregisi Vitam in litteras conferre. Vide tamen Commentarii prævii num. 12.
f Quorum nempe prior est Pipinus, a recentioribus scriptoribus nomine antiquis ignoto Landensis seu Landinensis idcirco vocatus, quod Landis, tenui nunc Brabantiæ oppidulo, sit sepultus; alter Pipinus Heristallius, qui & Junior ratione prioris, qui avus ejus exstitit, nuncupatur, ac demum tertius, qui Brevis seu Parvus a statura corporis cognominatur. Prior, ut in ejus Vita legitur, ex Itta seu Iduberga conjuge, inquit Cointius in Annalibus ad annum 640 num. 5, tres reliquit liberos, Grimoaldum, Beggam & Gertrudem. Verba, cum ad trium, quos jam memoravi, Pipinorum notitiam acquirendam, eorumque inter se cognationem cognoscendam maxime conducant, huc transcribo. Sunt autem hæc: Grimoaldus (Pipini Landensis filius) sese cum sancto Cuniberto pontifice fortiter strinxit, cumque esset vir strenuus, & instar patris diligeretur a pluribus, factus est major-domus in palatio Sigeberti, & omne regnum Austrasiorum in manum ejus confirmatum est vehementer. Begga (altera Pipini Landensis filia) duci Ansigiso felici matrimonio juncta generosæ familiæ ac nobilissimorum regum mater extitit. Genuit siquidem Pippinum ex se Juniorem, sicut nomine ita factis quoque & moribus omni honestate vitæ (excepta certe adulterii labe) avo consimilem. Virgo Gertrudis electissima fuit angelorum sponsa. Quibus ex verbis manifestum fit, Pipinum Juniorem seu Heristallium Beggæ, quæ filia erat Pipini Landensis, fuisse filium, atque adeo in avum maternum habuisse Pipinum Landensem. Quapropter, cum Pipinus Heristallius Pipini Brevis per filium suum Carolum Martellum avus pariter exstiterit, partim hinc, partim ex verbis, quæ mox ex Vita Pipini Landensis produxi,trium Pipinorum inter se cognatio elucescit; quo vero circiter tempore singuli floruerint, num. 78 Commentarii prævii ostendi.
g Hic scriptor, ut num. XI & seq. Commentarii prævii docuimus, S. Beregisi Vitam litteris commendavit anno 937; anno autem hunc proxime prægresso Ludovicus Transmarinus, e stirpe Carolovingica princeps, in Galliam ex Anglia, quo metu Heriberti & Hugonis comitum aufugerat, revocatus, in Francorum regem fuit inunctus, regnavitque usque ad obitum, qui anno 954 contigit, atque adeo anno 937, quo biographus noster S. Beregisi Acta conscripsit, rex exstitit. Adhæc post Ludovicum Transmarinum Galliæ regnum tenuerunt adhuc duo e stirpe Carolovingica principes, Lotharius nempe, Ludovici Transmarini filius, & Ludovicus V, cui anno 987 e vivis sublato suffectus est Hugo Capetus, a quo tertia Francorum regum stirps Capetiana nuncupatur. Qua ratione ergo hic noster biographus, cum anno 937 scripserit, Pipinum Posteriorem seu Pipinum cognomento Brevem, deficientibus e Clodovei, primi Christiani Francorum regis, prosapia regibus, primum appellat Francorum regem exilla prosapia seu stirpe, quæ jam, uti innuit, ipso scribente, deficiebat? Certe stirps Carolovingica, e qua primus in Francorum regem coronatus est Pipinus, cognomento Parvus seu Brevis, nondum, uti ex jam dictis pronum est colligere, anno 937 deficiebat. Puto itaque, stirpem Carolovingicam idcirco a biographo jam tunc, cum scriberet, defecisse innui, vel quod Ludovicus Transmarinus, qui tunc regnabat, tota fere regni potestate, regiaque auctoritate ab optimatibus usurpata, inane tantum regis nomen haberet, vel certe, quod in Austrasia, seu potius Lotharii regno, in quo hic scriptor degebat, tunc regnaret Otto, filius Henrici, qui rex seu imperator e stirpe Carolovingica non erat.
h Apud Mabillonium de Re Diplomatica lib. 6 pag. 483 & seq. exstat diploma seu placitum Childeberti tertii Francorum regis, quod die 13 Decembris, anno 16 regni ejus datum notatur, quodque adeo laudatus Mabillonius, cum Childebertus anno 695 ante finem Martii, uti ad hunc annum num. 6 Pagius in Criticis ostendit, regnare inceperit, ad annum 710 recte refert. Porro in hoc diplomatie duo occurrunt comites, quorum alter Bero, alter Grimbercthus vocatur. Quapropter, cum hic posterior cum illo comite, qui a biographo quasdam vineas S. Beregiso donasse dicitur, in nomine conveniat, facileque ab anno 710, quo sub Childeberto, ut ex dicto diplomate intelligitur, comitis palatii munere perfunctus est, usque ad annum 725 aut 726, quo, ut num. 77 Commentarii prævii edocui, donationis a Grimberto comite factæ charta notatur, vitam potuerit producere, vehementer suspicor, Grimbercthum, comitem palatii, qui in præfato diplomate seu placito occurrit, eumdem esse cum Grimbertho comite, qui hic a biographo nostro narratur vineas quasdam apud Treviros S. Beregiso donasse. Hoc autem si ita sit, ad Grimbertum comitem, qui in S. Beregisum munificus fuit, pertinuerit de causis omnibus, quæ nullo medio ad palatium devolvebantur, cognoscere, quod onus seu munus comitibus palatii incumbebat. Vide Cangium in Glossario mediæ & infimæ Latinitatis ad vocabula Comites palatini.
i Rex Francorum Theodoricus, cujus anno quinto chartam, de qua hic, editam fuisse, animadvertit biographus, est Theodoricus IV, cognomento Calensis, non autem Theodoricus III. VideCommentarii prævii num. 77.
k E prosapia scilicet Clodovei, primi Christiani Francorum regis, seu e stirpe Merovingica.
l Pipinus, filius Ansgisi seu Ansegisi, vocatur hic Minor & alibi Junior ratione Pipini Landensis, avi sui.
m Martinus hic memoratus & Pipinus, filius Ansgisi, patrueles erant. Ille enim ex S. Clodulfo, hic vero ex Ansgiso seu Ansegiso fratribus nepos erat S. Arnulfi. Vide Cointium in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 601 num. 41.
n Secundus Chronici Fredegariani continuati auctor, & Gestorum Regum Francorum scriptor, quæ verosimiliter sunt volumina, ad quæ se recurrisse innuit biographus, Martinum ducem, & Pipinum, filium Ansegiseli, in Austria, mortuo Vulfoaldo duce, dominatos esse commemorant; prior quidem cap. 97 his verbis: In Auster quoque, mortuo Vulfoaldo duce, Martinus dux, & Pipinus, filius Ansegiseli, quondam Franci nobilis, dominabantur; posterior vero cap. 46 istis: Eo quoque tempore decedente Vulfoaldo de Auster, Martinus & Pipinus Junior, filius Ansigiseli, quondam decedentibus regibus, dominabantur in Auster, donec tandem aliquando hii duces in odium versi contra Ebroïnum, exercitum plurimum Austrasiorum commoti, contra Theudericum regem & Ebroïnum aciem dirigunt. Verum an, mortuo Vulfoaldo, majore-domus Austrasiæ, Pipinus & Martinus primum hunc a regia dignitate magistratum in regno illo mox una gesserunt? Secundus Fredegarii continuator, cum verbis ex illo recitatis Martinum æque ac Vulfoaldum, majorem-domus defunctum, ducis nomine distinguat, suspicionem ingerit, Martinum saltem majorem-domus in Austrasia post mortem Vulfoaldi exstitisse. Videtur etiam tam Pipinum quam Martinum, cum hos ambos dicat in Austrasia post obitum Vulfoaldi esse dominatos, regni hujus majores-domus facere. Idem eadem de causa censendus etiam est facere Gestorum Regum Francorum scriptor. Biographus noster ait, Pipinum cum Martino ducatum præbuisse Austrasiis. Eadem phrasi utitur, dum num. præcedenti significat, tres Pipinos in Austrasia majores-domus exstitisse. Videtur ergo hic pariter innuere, tam Pipinum, quam Martinum, mortuo Vulfoaldo, majoratum-domus apud Austrasios gessisse. Utut sit, non videtur Martinus umquam, Pipinus vero non prius, quam cæso Ebroïno, majoratum-domus in Austria, uti ex mox annotandis patescet, legitime pacificeque gessisse.
o Postquam Dagobertus II Austrasiæ rex dolo Ebroïni, ut putatur, anno 678 esset occisus & jam Vulfoaldus, qui majoratum-domus in Austria gerebat, e vivis excessisset, Austrasii regis sui necem, ut quidam existimant, ulturi, arma in Theodoricum, Francorum regem, ejusque majorem-domus Ebroïnum, ducibus Martino & Pipino, arripuerunt; verum, Austrasiis in pugna anno 680 ad Lucofaum commissa victis, Pipinus quidem in fuga salutem invenit; Martinus vero, securitatis sponsione accepta, Ebroïno se stitit, ab eoque nefarie contra fidem datam fuit occisus. Narrant hæc omnia secundus Fredegarii continuator & Gestorum Francorum Regum scriptor locis ad litteram præcedentem laudatis. Verba, quibus id faciunt, Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad annum 680 num. 6 transcribit, ad eaque nonnulla recte observat.
p Anno scilicet 681, uti in Commentario prævioad Vitam S. Leodegarii num. 264 ostendi.
q Occiso Ebroïno, Neustrasii, uti iterum Gesta Regum Francorum & secundus Fredegarii Continuator testantur, ad majoratum-domus evexerunt Warattonem seu Waradonem. Hic ad dignitatem illam promotus, statim cum Pipino pacem pepigit, cujus e conditionibus, uti merito putatur, præcipua fuit, ut Pipinus pacifice & secure majoratu-domus, quo jam ante inter belli turbas post Vulfoaldi obitum cum Martino aliquamdiu, ut apparet, fuerat perfunctus, in Austrasiæ regno gauderet. Solius itaque Austrasiæ majoratum-domus, seu, ut loquitur biographus, principale regimen, occiso Ebroïno, adeptus est Pipinus. Verum quinquennio post, id est, anno 686 e vivis excessit Warado seu Waratto, factusque est major-domus Neustriæ & Burgundiæ Bercharius, seu, ut alii legunt, Bertharius. Hic pravis suis moribus nonnullos contra se Neustrasios concitavit, qui ad Pipinum confugientes, brevi suis instigationibus rem eo deduxere, ut hic contra Theodoricum regem, ejusque majorem-domus Bertharium exercitum moverit. Pipino in loco, qui, ut ait secundus Fredegarii continuator, dicitur Textricio, cumNeustrasiorum exercitu occurrerunt rex Theodoricus & Bercharius. Verum, commisso prælio, victisque Neustrasiis, Bercharius ab iis, qui fictam cum eo amicitiam antea coluerant, interfectus est, eoque interfecto, Pipinus etiam Neustriæ & Burgundiæ majoratum-domus anno 687 tandem obtinuit. Vide secundum Fredegarii Continuatorem cap. 99 & 100, & Gesta Regum Francorum cap. 47 & seq.
r Mortuus quippe est, uti apud plerosque Annalistas in confesso est, Pipinus Heristallius, Drogonis pater, anno 714; Drogo autem anno 708, uti in Annalibus Nazarianis, in Tilianis, in Petavianis & in Chronico San-dionysiano legitur.
s Secundus Fredegarii continuator de Grimoaldo, Pipini Heristallii filio, deque ejus ad majoratum-domus, in Neustria nempe & Burgundia, electione cap. 101 sic scribit: Grimoaldus Junior (ita vocatur ratione Grimoaldi, majoris-domus Austrasiæ, qui Dagobertum II totondit atque in Hyberniam relegavit) cum Childeberto rege major-domus palatii super Francos, id est, super Neustrasios & Burgundos, electus est, fuitque vir mitissimus, omni bonitate & mansuetudine repletus, largus in eleëmosynis, & in orationibus promptus. Narrat deinde duobus capp. sequentibus nonnulla, quæ huc non faciunt, ac tum cap. 104 principis ejusdem mortem refert his verbis: Ægrotante quoque Pipino Jobii-villa (vulgo Jupile, aut Jupil) super Mosam fluvium, cum ad eum visitandum idem Grimoaldus venisset, cum ad orationem in basilica sancti Lantberti martyris processisset, a crudelissimo viro impio, Rantgario nomine, interfectus est. Accidit hoc mense Aprili, sequentique mense Decembri, ut in Chronico San dionysiano notatur, Pipinus Heristallius, cædem filii sui ultus e vivis excessit. Quapropter cum Pipinus, ut plerique antiqui annalistæ testantur, anno 714 vita functus sit, eodem etiam anno vita functus est Grimoaldus.
t Ex Alpaïde scilicet, seu, ut alii legunt, Alpheïda. Pipinus, inquit secundus Fredegarii continuator cap. 103, aliam duxit uxorem, nobilem & elegantem, nomine Alpheidam. Quando hoc fecit Pipinus, adhuc prima ejus conjux, nomine Plectrudis, in vivis erat superstes. Cointius& Valesius contendunt hanc tunc a Pipino fuisse repudiatam; at contra vult Pagius, Pipinum toro suo Alpaïdem concubinam dumtaxat adscivisse, retenta ut prius legitima uxore, cujus honori & dignitati nihil diminutum sit. Adi posteriorem hunc scriptorem in Criticis ad annum 688 num. 5.
u Secundus Fredegarii Continuator cap. ad litteram præcedentem laudato ait, Pipinum ex Alpaïde genuisse filium, eumque non nomine rustico, sed lingua propria vocasse Karlum. At cur diversimode duo hi Scriptores hic ita loquuntur? Apud Bouquetum tom. 7 Scriptorum pag. 39 docet Marquardus Freherus, primo quidem linguam Teutonicam Merovingicis & Carolovingicis Francorum regibus propriam fuisse; deinde vero, his regnantibus, obtinuisse quoque in Galliis linguam Latinam corruptam seu semilatinam aut Gallo-Latinam, quam ipsimet Franci rusticam Latinam dicebant. Hisce positis, facile jam intelligitur, cur laudatus Fredegarii Continuator lingua propria, biographus vero nomine rustico Pipinum asserat filium suum vocasse Karolum, quia scilicet hic nomen Karoli esse nomen semilatinum seu rusticum Latinum; ille vero esse nomenTeutonicum, existimavit. Verum utri hic assentiendum est? Schotellius, cui laudatus Freherus, idque, ut mihi quidem apparet, merito assentitur, de lingua Germanica pag. 1068 nomen Karoli nominibus propriis veterum Germanorum seu Teutonum accenset, illudque derivat a vocabulo Teutonico Kerl, quod virum fortem significat.
x Prælia a Carolo Martello, de quo hic sermo est, cum hostibus commissa, stragesque ab eo iisdem illatæ tum apud antiquos, tum apud recentiores Rerum Francicarum scriptores passim celebrata invenies.
y Id est, majoratum-domus administrant, prior scilicet in Austrasia, posterior vero in Neustria & Burgundia.
z Carolomannus, inquit cap. 116 tertius Fredegarii Continuator, devotionis causa inexstinctu [Note: ] [i. e. instinctu] succensus, regnum (Austrasiæ) una cum filio suo Drogone manibus germani sui Pippini committens, ad limina Apostolorum Petri & Pauli Romam in monachorum ordinatione perseveraturus advenit. Fecit id Carolomannus, cum res varias præclare gessisset, jamque per sexenium post patris sui, Caroli Martelli, obitum majoratum-domus in Austrasia tenuisset. Hunc enim magistratum, quem anno 741 primum susceperat, anno 747, ut Annalista Metensis aliique multi testantur, Romam proficiscens dimisit.
aa Ultimus e stirpe Merovingica Francorum rex fuit Childericus, hujus nominis tertius. Infortunatus hic princeps, cum jam decimum regni sui annum attigisset, in generali Francorum apud Suessionas conventu anno 752 exauctoratus, atque in monachum attonsus, monasterio Sitivensi seu Bertiniano a propriis suis subditis est inclusus, subrogato in ejus locum Pipino, qui jam in tribus Francorum regnis, Neustria scilicet, Burgundia & Austrasia, a fratris sui Carolomanni secessu majoratum-domus administrarat. Adi Chronicon Iperii & Annales Bertinianos.
bb Et tamen, regnante jam Carolo Magno, Pipini filio, cantum ecclesiasticum Romanum seu Gregorianum calluisse nondum Franci videntur. Etenim, Carolo Magno Romæ anno 787 existente, ex diversa cantandi ratione contentio inter Romanos & Gallos orta est, uti refert monachus Engolismensis a Pithæo editus, & a Baronio sub nomine Chronici Pithæani citatus. Fuerit ergo Pipinuscantum Romanum seu Gregorianum in Gallias quidem introducere conatus, reipsa tamen in Galliarum ecclesias, aut certe in paucas tantum introduxerit; hunc autem postea ejus filius, Carolus Magnus, adductis secum, ut monachus mox laudatus ait, Roma in Gallias peritissimis cantoribus, ubique recipi curarit.
cc De variis nationibus hic nominatis, in quas Carolus Magnus vel statim a regni sui exordio sibi subjectas, vel post armis sibi subactas dominatus est, nihil hic opus est notare, cum hoc notum sit omnibus, qui vel a limine historiam salutarunt.
dd Biographus, quoniam Pipinus Heristallius non sub alio Theodorico, quam III, majoratum-domus gessit, hic indicat, chartam, qua Grimbertus comes vinearum donationem S. Beregiso a se factam communit, regnante Theodorico tertio, Francorum rege, esse concessam. Verum is verosimiliter hic hallucinatur. Vide Commentarii prævii § VI, ubi etiam probavimus, ex memorata charta, licet hæc, ut debet, anno quinto Theodorici non III, sed IV seu Calensis, idest, anno 725, statuatur emissa, consequens nihilominus esse, ut Pipinus, sub quo S. Beregisus palatium incoluit, fuerit Pipinus Heristallius.
ee Ita scilicet testantur plerique antiqui annalistæ, qui res tum a Regibus, tum a Majoribus-domus Francorum gestas litteris commendarunt. Vide Pagium in Criticis ad annum 714 num. 3.
ff Mabillonius Sæculo IV Benedictino part. 1 pag. 294 in excerptis, quæ profert e Vita S. Beregisi, num. 4 legit: Secundo anno Ottone, filio Henrici, Saxonum sive Austrasiorum rege super Austrasios agente.
gg Recte hic indubie biographus annum 2 regni Ottonis, Germanorum regis & imperatoris, filii Henrici, cum anno Christi 937 conjungit. Otto enim anno 936 Germanorum rex electus est.
hh Ab anno scilicet 714, quo vita functus est Pipinus, usque ad annum 937, quo se Sancti nostri Acta litteris commendasse, innuit hic scriptor, ut num. XI Commentarii prævii edocui.
ii Walcandus seu Valcandus, Leodiensis episcopus, qui tamen hic propterea, quod sedes Leodiensis, primo Tungris exstiterit, Tungrorum vocatur episcopus, monasterium Andaïnense (vide Commentarium prævium num. 85) pœne collapsumrestauravit, clericisque seu canonicis Regularibus, quos ibi primo S. Beregisus instituerat, monachos anno 817 substituit, quorum deinde postulatione corpus S. Huberti Leodio in dictum monasterium a se jam restauratum anno 825 transtulit. Adi apud Joannem Robertum Historiam Translationis S. Huberti, a Jona, Aurelianensi episcopo, conscriptam.
CAPUT I.
Sancti patria, educatio, promotio ad sacerdotium, in aulam
assumptio, apud Pipinum gratia, & occasio, qua ab eo locum
ædificando monasterio accepit.
[Sanctus ad sacerdotium jam promotus] Beregisus ex Condustro pago a Austrasiorum ex vico, qui vocatur Spangius b, ortus fuit, parentibus non quidem, quantum ad seculum, ingenuis, sed tamen secundum natales locupletibus ac religiosis; patris nomine a memoria avulso, matrem ferunt Berillam vocitatam fuisse; ipsum Hasbania c intra monasterium sancti Trudonis parentum traditione sub religionis habitu educatum d, litterarumque eruditione simul & divina lege eruditum adeo salutaribus incrementis profecisse, ut pontificali auctoritate sacris Ordinibus consequenter assistendus quam cito summoveretur, hincque ad meliora ipso semper studente, reverendo sacerdotii gradu vitæ merito sublimaretur e. Sed quia omnipotentis Dei clementia quosdam electos, quos in se proficientes interius ad dona spiritualia provehit, in exterioribus per accessum temporis ad profectum aliorum occulti examinis judicio sublimari permittit, hunc idoneum Virum per prædictos profectus altiora petentem regalibus obsequiis seu frequentiæ disponit interesse, & mundialium potestatum celsitudini familiarem fieri, atque ejus sollerti ingenio regni jura decerni f.
[7] [in comitatum Pipini Heristalli assumitur;] Denique tunc temporis Pipinus Junior, filius Ansgisi, ducatum in Austria sub rege Theoderico potiebatur, qui omnes regni primores potentia bellorum & ingenio præcesserat. Huic venerabilis Sacerdos familiari studio adhærens, ejus tutela fruebatur. Qui princeps probitatis illius sive prudentiæ non ignarus sibi eum reverentia patris excolendo asciverat, utpote tam præcipuum sacerdotem, cujus doctrinæ instituendum se cum conjuge ac prole subdiderat, quoniam castis eloquiis vitæ vel morum indissolubilis conversatio testimonium reddebat. Unde severitatis illius censura suos actus corrigendos submittens, & quæque infra domum corrigenda erant, relinquens, ejus patrocinio & orationi commendandum se cum omnibus suis crediderat g. Hinc ut majori fiducia eum sibi jugiter necteret, prolem suam ex sacro baptismatis fonte renascentem ab eo suscipi patris nomine postulavit, quatenus ex hoc & familiarius apud se de omnibus curam gereret, & artiori astrictus, uti cujusdam fœderis, compagine in palatio retineretur.
[8] [hunc delinquentem] Sed Vir prudens sui non immemor, quo fluctibus naufragosi seculi sese committere impellebatur, eo fidei gubernaculo navim mentis viriliter retorquens ad portum quietis, constanter relabi nitebatur. Quibus vero monitis salutis, doctrinæ instans, operam impendebat, nequaquam, ubi ratio exposcebat, olei lenitate palpandos æstimabat, quamlibet superbæ potestatis gloriis sublimatos; quin gladio spiritus justæque invectionis feriendos oportunum censeret. Unde actum est, ut & ipsius terrenæ dominationis, cui se conjunxerat, principis animos incurreret. Sed ille hunc nihilominus delinquentem redarguens, terribiles ejus vultus interritus tulit; ex quo quantus erga justititiæ rectitudinem servandam cor ejus zelus charitatis accenderat, & quam magna virtutum gratia intus muneratus enituerit, evidenter colligitur.
[9] Denique cum sedula devotione Missas ageret, hoc cum magna humilitate precumque instantia reverenter exercebat. [corripit, sibique hinc] Verum præfatus princeps aliquando pro voto aut solemni die intererat. Ergo quadam die altaribus Sacerdote astante, dum ille stipatus catervis obsequentium, atque sæculari extollentia elatus ex more adesset, & tumida cervice, quod capite gestabat, crinarium h ad tanti misterii expectationem non deponeret, Vir Dei graviter accepit; cumque ad pacis osculum ventum esset, noluit illi offerre, indignum indicans cum eo pacem exteriorem, quem interius a pacis Auctore videbat discordare. Ita hunc tergiversatione vitans, & ceteros, qui longe steterant, constanter invitans, osculum propinat; parvi pendit secularis potentiæ gloriæ principem sublimatum, ubi seculi Auctoris ac Domini virtutum agnoscit contemni mandatum. Non inde carnalis domini offensam trepidat incurrere, unde Creatori, in cujus nutu omnis potestas pendet, recta intentione studet placere.
[10] Igitur ille famosus princeps, licet hoc moleste tulerit, [suboffensum habet.] & animis stupentibus pudore incaluerit, non est tamen ausus Virum Dei, quem bene noverat manere intrepidum, quippiam dehonestare; sed post acta Missarum officia percunctando voluit requirere rei novitatem, cum ille acerrima redargutione feriendum disponeret, scilicet, quare cum tanta elationis tyrannide ecclesiam ausus fuisset ingredi, dolere se de illo quippe, quem, Deo a se expulso, diabolo videret subditum, quemque sibi dudum hostis mancipaverat, capiti ejus hactenus insideret, eo quod fœdum illud crinarii ornamentum adhuc in sacra ipsa æde ferret. Numquam a se illi osculum porrigendum, nisi poneret illud a capite.
[11] Hæc a justo caritatis fervore dicuntur, & porro ab homine carnalia sapiente non, [At dum soli Deo vacare desiderans] ut oportuit, animadvertuntur, siquidem suspecte apud se eum ex hoc retinebat i, sed ille transitoria semper & noxia mundi blandimenta vitare satagens, ingruentia quoque illius mala æquo animo perferebat, & desiderans multotiens soli Deo vacare, remotæ habitationis, quo se conferret, monasterii domicilium quandoque, divina favente clementia, experientia cupiebat; sed præsentia Conditoris, qui cor ejus Spiritus sancti gratia illustratum in hoc accenderat, quod mente conceperat, mirifice implendum dispensat. Agit namque, ut, quia spontanea deliberatione, Deo se famulaturum, obtulerat, locus ab initio devotorum habitationi præparatus & ejus studiis satis aptus provideatur, & hic ab illo initium ædificandi inhabitandique accipiat, nec non ut sub eo exercitia religionis in eo futuræ exordia sumant ad gloriam sui nominis glorificandam ac Servi devoti memoriam conservandam, munificentissima pietate disposuit; quod ubi aut quomodo sit impletum, qualiterve memoria ejus celebri loco reposita conservetur, præsentis monasterii situs ab ipso construi cœptus declarat.
[12] [per sylvam Arduennensem cum Pipini uxore] Sed ut debitum in Præfatione promissum exsolvam; quæ causa vel procuratio primum incolendi evenerit, ut relatio verissima k tradit, manifestetur. Cum itaque Beregisus in comitatu sæpe dicti principis diu constans nil reverentiæ gradus defraudans dignanter apud ipsum presbyteratus impleret ministerium, in tanta honoris fiducia eum reverebatur, ut conjugem Plectrudem, quam nobilem & morum honestate laudabilem fuisse, diximus, ipsi commendaret, sub ejus dispositione ac nutu sive dominio vel quando itinerandi necessitas instabat, relinqueret. Hac occasione contigit, dum iter per viam saltus Ardennensis ob circumquaque posita juris proprii prædia haberetur l, hunc patrem Beregisum simul & prædictam fæminam pridie a marito digressam cum clientum obsequentia transitum habuisse.
[13] [iter habet, huic scedula quædam cælitus] At, dum iter agressum libere expediunt, solis lampade urgente, calor æstatis admodum ignescit. Jam pœne tam prolixitate emensi spatii quam adustione caloris ignei animalia, quibus supersedendo vectitabantur, fatigata defecerant, cum ipsi equites eodem æstu resolverentur, itaque quodam in devio posito prato residerent, distinctis custodia equitibus, fessi viatores jocundo in loco diu expectare deliberant. Sed, postquam cibo & potu fatiscentes artus refecerant, laxati in cubando resolvuntur. At, dum hora jam diu morulis protracta festinaret ad vesperum, omnesque adhuc sopor invasos teneret, jam dicta mulier, cujus obsequio agmen illud agebatur, paululum evigilans, dum caput attollit, vidit vigiles sompno victos, desertis jumentis, accubuisse; hinc bestias, locis disjunctis oberrando, undique evagatas fuisse.
[14] [allabitur, ex qua divinæ voluntatis] His permota, dum, quid faciendum foret, intra se hæsitans dubitaret, assurgit, & virgam manu tenens equos, qui passim virentia carpendo secesserant, minitans in unum agmen coëgit; inde nullum ex domesticis conspiciens attendisse, quid egerit, fessos artus super acervum lapidum m, quem juxta locatum forte viderat, consedendo aliquamdiu relevare voluit. Ergo cum accessisset, subito ob insoliditatem tumuli lapidibus in circuitu collabentibus, respiciens, cartam quamdam intra saxa decidentem miratur n. Hoc miraculo attonita contingere præsumit, sed quia litterarum ignara, subsistebat, quid promeret, scire non valens, sed tamen hoc non sine alicujus magnæ rei prodigio factum credens, celandam in sinu collocat. Porro suspectam remanere se ægre ferens, marito innotescendum quam cito decernit, neque ulli perferendum committens, potius redeundum, & per seipsam ei innotescendum proponit.
[15] [certior factus Pipinus] Igitur Plectrudis, sociis concite experrectis, ad dominum suum illico revertendum esse insinuat; omnibus stupentibus, ad principem cum festinatione remeant, qui in villa, unde digressi fuerant, consistebat eatenus, eique secreto mulier omnem rei subitæ eventum innotescit, & verborum dicta scedulæ attestatione confirmat. Sic utrique causam examinantes, quid facto opus sit, sollicite exquirunt. Tunc Beregiso secretum pandere curant, atque recitandam ipsam scedulam tradunt; quam cum legisset, quæ in ea scripta continebantur, consequenter per ordinem pandit; scilicet quod locus ille, ubi inventa apparuit, a Deo electus teneretur, quoniam præscitum esset, aliquando a devota plebe inhabitandum, & esse ex eo multas animas in cælum dirigendas.
[16] Dum autem exturbati in ambiguo tenerentur, quid super hoc, [ædificando monasterio locum S. Beregiso concedit.] quod angelica manu ministratum credebatur, placitum Regi sæculorum agendum foret, Beregisus velut sibi mandatum illud cælitus fuerit, ut, quod mente diu tractaverat, divina dignatio illic adimpleri juberet, confidenter tradi sibi locum expostulat, & persuasu conjugis, non posse in hoc opere tam strenuum quempiam inveniri, locum ei tradunt, & ut monasterium debeat ædificari, insistunt. Igitur præfatus princeps in circuitu silvestria obambulans, quantum competere ad planitiem propagandam vel ad ædificia sive ad pastum animalium, seu ad diversos usus visum fuit, statuens contulit; & etiam in hiis, quæ circumjacentibus fiscis o retentandum reliquerat, quæcumque necessaria in pastu pecorum eorum, qui cellæ p adhærentes, famularentur, vel siqua alia opus essent, ut omnino quærentibus nullus prohiberet, statuta lege indixit. Servorum quoque obsequia ac prædiorum jura & ex reditibus aliis sive decimis victus necessaria & quæcumque Sacerdos in sumptus ædificationemque loci ab eo expostulavit, voluntarie cuncta concessit q.
ANNOTATA.
a Pagi hujus, qui Gallice le Condrost dicitur, quique in diœcesi Leodiensi inter fluvios Mosam & Urtam situs est, notitiam num. 14 Commentarii prævii suggessimus; ibi tamen de illo Annotatis hæc adde: Apud Chesnium Scriptorum Rerum Francicarum tom. 3 pag. 196, & apud Bouquetum tom. 6 pag. 202 in Annalibus Bertinianis de Gestis Ludovici Pii imperatoris ad annum 839 occurrit divisio, qua hic princeps regnum suum in duas partes fere æquales, quarum altera post mortem suam ad Lotharium, altera ad Carolum, filios suos, devolveretur, discrevit. In parte autem, quam Lotharius, facta sibi, utpote natumajori, optione, elegit, numeratur comitatus Condorusto. Ad hæc divisio regni Lotharii, inter hujus patruos Carolum Calvum imperatorem & Ludovicum, Germaniæ regem, anno 870 facta, apud Chesnium tom. 2 Scriptorum Rerum Francicarum Capitulis Caroli Calvi exstat inserta; in his autem tomo proxime laudato pag. 454 legitur: Excepto, quod de Condustro est ad partem Orientalem trans Urtam. Tam Condustrum, quod hic occurrit, quam comitatus Condorusto, qui in parte regni paterni, quam Lotharius elegit, supra numeratur, indubie accipitur pro pago, cujus incolæ a Cæsare vocantur Condrusi, ut adeo verbis num. mox dicto Commentarii prævii recitatis recte indicet Molanus, primo quidem in divisione regni Lotharii etiam legi Condustrium, seu, ut dicere verosimiliter vult, Condustrum; deinde vero nomina per ætatum successionem facile aliquam mutationem sortiri. Verum dubito, an recte citet in margine caput 25 libri 5 de Gestis Francorum; neque enim Gesta Francorum novi, quorum lib. 5 cap. 25 divisio regni Lotharii memoretur.
b In Tabulis Geographicis sive antiquioribus sive recentioribus vicum nullum invenio, qui nominis affinitate ad vicum hic nominatum accedat, quique Condustro pago valeat accenseri.
c Pro pagi seu tractus hujus notitia adi hujus tomi Commentarium prævium ad Vitam S. Bavonis pag. 204 num. 30.
d Hinc quidam indubitanter concludunt, S. Beregisum in monasterio Sarchiniensi seu Trudonopolitano monachum fuisse professum; sed, an recte, § III Commentarii prævii discussimus.
e Sanctus, medio seculo VII jam elapso, natus, ad sacerdotium jam promotus erat anno 691, huncque inter annum, & annum 700 in Pipini comitatum fuit assumptus. Videsis Commentarium prævium num. 18, 19 & 40.
f Hæc verba, quibus indicatur, Sanctum per sacrorum Ordinum ipsiusque sacerdotii susceptionem ad mundialium potestatum familiaritatem seu favorem fuisse præparatum, comparata cum verbis proxime sequentibus, quibus innuitur, Sanctum in Pipini comitatum fuisse assumptum,luculenter ostendunt, hunc, cum hoc accidit, ad sacerdotii dignitatem jam fuisse promotum. Adi Commentarium prævium num. 18.
g Mauburnus in suo Sanctorum Canonicorum Venatorio apud nos Ms. Beregisum facit Pipini & Plectrudis confessarium, videturque ex his verbis colligi debere, Sanctum, si non confessarii, saltem sacellani munere apud Pipinum & Plectrudem esse perfunctum. Adi Commentarium prævium num. 36 & tribus seqq.
h Sertum seu certe capitis quoddam ornamentum.
i Hinc quidem recte colliges, Pipinum Sancto succensuisse, at non item, hunc illius gratia penitus excidisse. Videsis Commentarii prævii num. 42 & tres seqq.
k Ita hic vocat biographus traditionem de prodigioso monasterii sui initio a senioribus monachis acceptam; verum an hæc titulo isto merito ornetur, num. 53 & duobus seqq. Commentarii prævii edocui.
l Plectrudis scilicet, ut ait num. 1 Cantatorium Andaginense, Amberlacum, suæ ditionis fiscum, parabat adire; unde innotescit occasio, qua Plectrudis per saltum Arduennensem iter habuerit. Est hodie, inquit Joannes Robertus inHistoria S. Huberti, non procul Andaïno pagus, nomine Amberlou, quem nemo dubitet ab eo fisco, id est, dominio seu feudo, nomen retinere. Pagum illum in Tabulis geographicis Blavianis ducatus Luxemburgensis etiam notatum invenio.
m Acervus ille lapidum ibidem forte fuerit congestus ex ruinis tum castri, nomine Ambræ, ab Hunnis devastati, tum templi, quod in eo a S. Materno, ut fertur, quondam fuerat exstructum. Adi Commentarii prævii num. 48.
n De hac charta cælitus, uti hic & a Cantatorii Andaginensis auctore refertur, Plectrudi oblata § IV Commentarii prævii fuse egimus, hancque cum adjunctis, quibus vestitur, diximus commenti valde esse suspectam.
o Id est, dominiis seu ditionibus, aut etiam feudis.
p Ita hic a biographo nominatur domicilium clericis seu canonicis Regularibus a S. Beregiso exstruendum, ut adeo Mabillonius nomen cellæ, quo a Donato, S. Trudonis biographo, domicilium a Sancto hoc Sarchinii conditum vocatur, perperam adducat in argumenti partem, quo probet, S. Trudonem Sarchinii non clericos seu canonicos Regulares, sed monachos primo instituisse. Videsis Commentarium prævium num. 33 & seq.
q Cantatorii Andaginensis auctor num. 1 terminos, intra quos Pipinus S. Beregiso locum ædificando monasterio concessit, in hunc modum assignat: Perlustratis finibus, ejusdem donationis certas metas per subnotata confinia (Pipinus) disterminavit; ad Meridianam plagam scilicet inter divisiones, ad Orientalem plagam Mollem Campellum, ad Aquilonem inter Campilonem & Haletum Francum montem, inter Nasaniam & Anvanam tabulæ Fontanam, ad Occidentem rupem Sulmoniensem & fluvium Lunnam. Hic auctor etiam indicat, sub quo Francorum rege hæc Pipini donatio contigerit. Narrat enim eodem numero, chartam, de qua § IV Commentarii prævii egimus, a Plectrude, uxore Pipini, qui major-domus erat sub Theodorico rege, inventam fuisse. Accidit ergo secundum hunc auctorem dictæchartæ inventio sub Theodorico III Francorum rege, sub quo solo Theodorico Pipinus Heristallius majoratum-domus gessit. Quapropter, cum memorata chartæ inventio cum præfata donatione fuerit proxime conjuncta, debet etiam hæc secundum eumdem auctorem sub Theodorico III accidisse; unde consequitur, ut eadem donatio ante annum 691, cum hoc anno Theodoricus vivere desierit, sit locanda. Verum hanc donationem, cum proxime etiam cum monasterii Andaïnensis constructione fuerit conjuncta, serius esse locandam, perspicuum fit ex iis, quæ § V disputavimus de tempore, quo circiter monasterium Andaïnense fuerit exstructum. Errat ergo verosimiliter Cantatorii auctor, dum chartam Plectrudi cælitus allapsam ad regnum Theodorici III refert, secumque ipse pugnare videtur, cum monasterii Andaïnensis constructionem cum chartæ inventione proxime conjunctam ad annum etiam, ut apparet, 709 circiter remittat. Vide Commentarium prævium num. 69 & 70.
CAPUT II.
Sanctus monasterium in saltu Arduennensi exstruit, cum
canonicis, quos in eo instituit, Dei laudibus assidue vacat, S. Huberto
in convertendis idololatris opitulatur, ætatisque admodum provectæ
factus moritur.
[Beregisus in saltu Arduennensi] Igitur Beregisus locum illum saltus angelico ministerio designatum expetiit, Deum sibi adesse adjutorem invocans, & frondosa quæque succidere, & construendorum spatia ædificiorum dilatare studiose cœpit. Porro situs loci, quam sit longe remotus ab urbium frequentia, quam nemorosus & frutifer habeatur, in propatulo est. Fontibus quoque in vicino ab humo prodeuntibus habundantissime irrigatur, sed remotus ab hiis alius præstantior exurgens ex eadem parte affluit, qui magnitudine sui ceteros in se suscipiens amnem suo nomini vendicat. A commeantibus autem vel saltum vel locum frequentantibus Andaïna a nomen accepit. Ita clarissimis & salubribus aquis fœcundatus, opimo cespite prata vernantia ferens, nemorumque venustate circumdatus, magnam commoditatem solitariam vitam desiderantibus repromittit. Sed hic status nunc.
[18] [monasterium exstruit, cumque diut in eo discipulis] Ceterum primo adveniens Vir venerabilis, cum opaca silvæ cuncta densarent, omnem sollicitudinis intentionem adhibet, omnes ad tantum opus concurrere invitat, cunctorum studia exemplo & devotione sua provocat, pontificum, comitum aliorumque nobilium suffragiis nititur, cognatorum, amicorumque subsidiis fulcitur, constanter die noctuque labori insistit, tandemque opus gratum, divina in omnibus favente protectione, feliciter ad effectum producit. Denique monasterium statuit, basilicam constructam beati Petri, principis Apostolorum, nomine & reliquiis consecrat, clericorum officia delegat, annonam & reliquos sumptus in eorum usus necessarios ordinans, qui eis ministrarent, sollerter instituens, sed & vineas & prædiola, quæ devoti quique spontanee monasterio contulerant, diligenter procurans, ut nihil ad exteriores usus pertinens deesset, magnopere providit.
[19] [bono exemplo præluxit, moritur.] Quibus clericis canonico ordine militantibus ipse Pater in eodem habitu sociatus est b, & cum eis indesinenter in laude Christi Domini vacans, filiosque verbo & exemplo erudiens, plurimorum spatia annorum in hoc loco religiosam vitam ducendo advixit, & posteros saluberrimæ doctrinæ studiis informatos hæredes monasterii derelinquens, e præsentis sæculi labore ad æternam requiem emigravit. Corpus illius in ipsa æde terræ mandatum, & condigna reverentia cultum, miraculorum ostensione est glorificatum; memoriæ quoque ejus exinde honorificentia impenditur, cujus depositio colitur sexto Nonas mensis Octobris. c
[20] [Valcandus postea illud monasterium instauravit] Monasterium a discipulis postea longo tempore rectum est, usquequo dignæ memoriæ Walcandus pontificatui Tungrorum præficitur d, qui cum, inspirante Deo, vellet in sua diœcesi normam sanctæ religionis augmentare, & ideo quo monachorum Ordinem, juvante Deo, statuere posset, pia intentione perquireret, locum hunc diversis utilitatum affluentiis opimatum pervidens, nullum in episcopio pro tantis oportunitatibus conferendum, & ad hoc, quod cupiebat, tam ydoneum esse judicavit, ideoque studiosa intentione ab ipsis fundamentis innovatum & in parte Orientali transpositum, & tam in ædificiorum vastissima ac nobiliori instauratione, quam in agrorum, vinearum, servorum obsequentium ac rerum necessariarum varietate, & quicquid illic competebat, præstantissima augmentatione excellentissime nobilitatum decenti honore decoravit, corpusque beati Viri in illud transtulit, & monachorum ordinem instituit, ac deinceps, quod res exposcebat, seu in donorum oblatione seu in hiis, quæ collata jam fuerant, ut subtrahere quippiam potestatis cujuslibet in reliquo nemini liceret, quo cartis indita imperiali auctoritate e firmata servarentur, sagacissimo studio procuravit.
[21] Dehinc contendens ipsum locum monasticæ religionis nobilius honorare & honestare, consensu omnium primorum regni beati confessoris Huberti, [De fonte Andaïna,] quondam Tungrorum præsulis, corpus, quod a tempore depositionis suæ nonaginta annis circiter humatum Leodii jacuerat in ecclesia sancti Petri f, huc transvexit, atque in fabricam sepulchri, quam illi auro & argento redimitam præparaverat, cum gloria reposuit g. Sed & locum ipsum pristino vocabulo, id est, Andaïnam censuit vocitandum h, quod a fonte, quem illo prædiximus derivari, in sui primordio sumpserat. Non immerito itaque hic locus ita præordinatus eligitur, qui, ymaginaria significatione, id est, situ & nomine, quo Andaïnus, id est, irrigatio aquæ vocatur i, quæ in eo gerenda erant, apte præfigurasse noscitur.
[22] Jure ille locus electus est, qui vitæ habitantium status sui qualitate congrueret. [a quo id nomen traxit,] Oportet, igitur incolas sic studiis manentis disciplinæ erudiri, ut merito recenter in illo queant foveri. Nam non immerito ab illo tolluntur, qui instar illius sapientiæ virtutibus fœcundari contempnunt. Quo contra, qui in illo suscepti virtutum spiritualium decore eis voluerint configurari, procul dubio hinc, sicut præmissa allegatio innotuit, ad ætherea sunt regna dirigendi. Sicut enim rivulis huc illucque deductis quotidie solum humore repletur, ita doctrinæ vomere consistentium corda scissa, scientiæ gratia hactenus irrorantur, & sicut humore accepto plantata usque ad germinandæ propaginis maturitatem consurgunt, pari modo studiosi ac præordinati ad vitam, ut attacti sapore affluentis eloquii ac salubriter exculti fuerint, continuo in gignendorum fructuum, id est, operis vel eruditionis profectu assurgere gestiunt.
[23] Sed ut propositum rei ordinem prosequar, hæc domus beati Petri apostoli, [de SS. Beregiso & Huberto,] velut illa, quæ a beato Beregiso primo fuerat condita, reliquiis & nomine dedicata, multorumque aliorum Sanctorum pignoribus illustratur, inter quæ horum geminorum Confessorum maxime muneribus refulget, quorum meritis & interventione credimus tot virtutum signa, quæ illic & in omnibus pœne eidem ecclesiæ adjacentibus locis aguntur, divinæ Majestati ob Sanctorum suorum memoriam amplius commendandam velle ostendere, quorum ante nos quidem & initio major apparuit clarificatio; sed & nostris diebus multa miranda visa sunt k. Præteritorum vero multa scriptis ingesta, plurima oblivioni tradita, quæ aut nostro tempore ostensa, vel retro certius acta dicere potuimus, multa jam literis commendavimus l; quædam adhuc conscribenda memoriter retinemus.
[24] In hiis miraculorum prodigiis uterque admirandus, uterque extollendus; [de eorum miraculis,] qui & in carne manentes uno eodemque tempore ambo provinciam prædicatione & animarum salute illustrarunt, ac locum hunc ut præsentia corporali, ita consecratione spirituali dedicaverunt m, & jam in cælo cum Christo spiritu exstantes; ibi autem corporum essentia positi quærentibus & pulsantibus Dei virtute freti suam opitulationem tribuunt. Quod cum Christo spiritu regnent, nullus nisi infidelis ambigit; quod autem in carne constituti sub uno tempore vel principe exulaverint, quamquam superiora intelligentibus demonstrent; ut tamen manifestius pateat, quomodo hoc evenerit, delucidare pigrum non erit.
[25] [de tempore, quo] Constat namque, beatum Hubertum in pontificatu Tungrorum successorem episcopi & martyris Lamberti per annos plurimos exstitisse n. Hunc autem beatum Martyrem sub Hilderici, filii Clodovei, filii Dagoberti, pii regis, tempore & pontificatum administrasse & palatium frequentasse o. Hic Hildebertus *, cum nimis inepta ageret, & erga optimates Francorum crudelis grassaretur, a quodam eorum insidiatus citissima morte occubuit p; cui successit in regnum frater ejus Theodoricus, cujus in Prologo mentionem feci q, sub quo prædictus Martyr trophæum sumpsit r. Hoc regimina tenente, Pipinus, filius Ansgisi, in cujus comitatu venerabilem Beregisum deguisse, & sub quo, atque cum ejus ope monasterium statuisse prædiximus, in Austria ducatum agebat. Hiis denique intelligibiliter discussis, quis non videat, post Martyris prædicti, qui sub Theodorico interemptus est, decessum beatum Hubertum sub eodem principe præsulatus cathedram sortitum s?
[26] [floruerunt,] Cum vero sub ipso rege prædictus Pipinus dux fuerit, cui beatus Beregisus charitatis officio adhæsit, dubium non est, quod uno eodemque tempore in una diocesi & sub uno certamine constiterint, præsertim cum sub Karolomanno principe, filio Karoli, filii hujus Pipini, tertio post patris obitum anno principatum agente, ejusdem beati viri corpus Huberti illæsum fuerit repertum t, quod jam per sedecim annos solo depressum latuerat u, scilicet quia tredecim annis ante Karoli obitum, qui patri Pipino jam per quinque & decem annorum curricula in ducatum successerat, migravit ad Dominum x; ubi ostenditur, Pipini & filii ejus Karoli, Austrasiorum ducum, temporibus eum fuisse & ad confirmandam hujus rei veritatem accedit & illud, quod eodem anno, quo Pipinus defunctus est, Grimoaldum, ejus alterum filium, in basilica beati Lamberti martyris interfectum historiæ veritas asserit y, & quidem eandem basilicam ab ipso Confessore in pontificatu agente ædificatam, & Decessoris sui martyris corpus ab ipso de Trajecto divina admonitione fuisse sublatum z.
[27] [deque rehus, quas gesserunt, nonnulla] Quod nullatenus fieri posset, nisi Theodorici regis ac Pipini ducis ævo hunc præclarum Sacerdotem in prædicationis verbo positum fuisse, constaret aa. Ipsam vero villam, hoc est, Leodium, quæ nunc sedes prima vel caput episcopii ob sæpe dicti Martyris memoriam habetur, instaurandi, ac frequentis in ea conventus ab eodem initia sumpsisse, scriptorum testimonia seu rei gestæ essentia præsens multotiens confirmat bb. Quanta autem excellentia prædicandi verbum salutis idem sanctus Vir enituerit, assertio illorum satis indicat. Nam cum illis adhuc temporibus fanatico errore Austrasiorum populus multis in locis horrende fœdaretur, per hunc præcipuum Sacerdotem dæmonum prœstigia & idolorum fantasias maxime ab hoc Ardennensi territorio, quo nunc ossa ejus recondita servantur, ubique tunc pœne nullus Christianæ legis cultor habebatur, divina miseratio dispulit cc. Nulli ergo dubium, quin in eadem gratia beatum patrem Beregisum cooperatorem habuerit dd, quandoquidem in monasterio, quod in ipso territorio extruxerat, bonis operibus desudans, uno in tempore eodem charitatis ardore fervens & sub eo gradum quoque sacerdotii ipse administrans; credibile habetur, quod & ipse consequenter reverendus pontifex illius monasterii ac loci amplificandi cooperator extiterit.
[28] Simul etiam prædicationi instantes, alterna devotione provocati & paganorum multitudinem in eadem terra consistentium ad fidem veram, [nonnulla hic disserit biographus, suamque lucubrationem oratione,] Deo adjuvante, perduxerunt, & monasterii decus in loco divinitus electo ac designato ardentissima devotione extruxerunt ee. Ideo superna dispositione actum credimus, ut in terra seu in loco, in quo in corpore conversantes Regi cælorum magis studuerunt placere, illic mererentur corporibus positis requiescere ff, tantamque reverentiæ dignitatem a plebe obtinere, quam Regi Christo tam pia intentione lucrari quæsierunt, impensaque pollere. Et sicut in corpore positi, ut salus populi & celebritas loci fieret, magnopere curaverunt, ita corpore exuti mercedis cumulum, ut populum vel locum suo patrocinio tueantur, percipere meruerunt. Ad eorum intercessionem promerendam devota plebs fidelium in festis illorum & aliis certis temporibus cum magna frequentia concurrit, & eorum memoriam jugiter expetendo, xenia oblationum copiose offert, ut, quos in primordio fidei patres digni habiti sunt accipere, horum subsidio & intercessione fulti, quorum spiritus agmen inter agmina Sanctorum consequi confidunt, votorum suorum compotes effecti æternæ lucis requiem, Christo propiciante, mereantur adipisci gg.
[29] Unde benedicimus te, Domine, qui sub tantorum Patrum tutela misertus creaturæ tuæ, [qua Sanctorum illorum auxilium flagitat, absolvit.] qui per prævaricationem superbæ offensionis rei tenebamur, gratuita pietate liberans indignos, gratiæ tuæ participes ac dignos esse fecisti. Te ergo petimus, humani generis cum Patre & Spiritu sancto in principio Conditor, & in fine Redemptor, ut eorum meritis & intercessione in mandatorum tuorum obsecundatione promptos nos præveniri largiaris adversus spirituales insidias, & cautelæ nobis studium ingerens scuto protectionis tuearis, inflictorum vulnerum saucietates mederi pœnitentiæ medicamine sollicitos reddas, ut cum eis post vitæ terminum mereamur immortalitatis stolam adipisci ac perhennis vitæ jocunditate perfrui, te, Domine, in omnibus auxilium ferente, qui cum sempiterno Patre, ex quo sine initio genitus & Spiritu Genitoris, qui ex te simul perhenniter spirans, mundumque creans gubernat, unus es Deus regnans gloriosus in sæcula sæculorum, amen.
ANNOTATA.
a De hoc fonte seu rivulo, a quo monasterium Andaïnense nomen accepit, videsis Commentarii prævii num. 50.
b Ex hoc loco colligimus, S. Beregisum non monachum, sed canonicum Regularem fuisse, eumque Andaïni non monachos, sed clericos seu canonicos Regulares primo instituisse. Vide Commentarium prævium § III & V.
c Cum hic auctor anno 937 scripserit, fuit ergo ex ejus hic testimonio S. Beregisus jam a seculo X veneratione Sanctis propria Andaïni honoratus. Vide iterum Commentarii prævii num. 5 & 84.
d Walcandus seu Valcandus, Leodiensis seu Tungrensis, a civitate Tungrensi, in qua sedes Leodiensis primo fuit posita, episcopus factus est anno 810. Ita concluditur, inquiunt Galliæ Christianæ auctæScriptores tom. 3 col. 832, ex brevi Chronico Leodiensi, in quo hæc leguntur: “Anno DCCCXXV, qui erat annus ordinationis D. Walcaldi, episc. Leod. XV.” Forte tamen Valcandus fuerit jam episcopus ab anno 809; in Historia enim Translationis S. Huberti ad litteram g laudanda annus 16 ordinationis ipsius copulatur cum anno Christi 825.
e Ludovici Pii scilicet, qui tunc Romanorum erat imperator.
f S. Hubertus anno 727, ut Cointius in Annalibus ecclesiasticis Francorum ad hunc annum num. 37 ostendit, e vivis excessit; fuit autem sacrum corpus ejus anno 825, uti ad litteram sequentem docebo, Leodio ad monasterium Andaginense translatum; jacuerat ergo ante illud tempus annis 98 Leodii humatum.
g Quo tempore id factum sit, docet apud Surium ad 3 Novembris, quo die S. Hubertus colitur, & apud Joannem Robertum Jonas, Aurelianensis episcopus, in Historia, quam de Translatione ejusdem Sancti conscripsit. En adeo ipsa ejus cap. 16 verba: Anno, inquit, ordinationis ipsius (Walcandi) sexto decimo, qui est Incarnationis Dominicæ octingentesimus vicesimus quintus, undecimo Kalendas Octobris ad beatissimi confessoris (Huberti) ventum est urnam, atque a sacerdotibus cum maxima reverentia, a loco sepulturæ ejus effossa, indidemque cum religiosi populi, gradusque ecclesiastici frequentia, in beati Lamberti ecclesiam sancti Viri ossa sunt transvecta. Ubi triduo orationibus, & vigiliis prosecuta, pridie Kalendas Octobris, ad memoratum monasterium (Andaïnense) cum loculo suo sunt perlata, ibidemque, Christo annuente, ut tanto confessori competebat, sunt decenter condita.
h Attamen hoc monasterium fuit postea a corpore S. Huberti illuc translato S. Huberti monasterium vocatum, hancque appellationem in hunc usque diem constanter retinuit.
i Quæ hic de fonte Andaïno memorat biographus, minus probanda videntur. Adi Commentarii prævii num. 50 in fine.
k Hæc generatim significant, SS. Huberti & Beregisi intercessione Andaïni & in ejus vicinia multa fuisse patrata miracula. Utinam hic scriptorvel unum saltem in particulari memorasset.
l Et tamen nullum hactenus biograpus narravit miraculum, quod vel S. Huberti vel S. Beregisi intercessione fuerit patratum.
m Verba hæc innuunt, SS. Hubertum & Beregisum in prædicando Arduennatibus Euangelio, collaborasse, sanctumque Hubertum monasterium Andaïnense, seu potius ecclesiam ad illud spectantem consecrasse.
n S. Hubertus, ut probabilius esse diximus in Commentario prævio num. 69, non ante annum 709 S. Lamberto in episcopatum Trajectensem, cujus sedem Leodium transtulit, successit; anno autem 727 e vivis excessit. Annis ergo 18 circiter ecclesiam Leodiensem gubernavit.
o S. Lambertus anno circiter 669, uti in Commentario prævio ad Vitam ejus die 17 Septembris docuimus, S. Theodardo in episcopatum Trajectensem successit, fuitque, uti in eodem Commentario probavimus, probabilius anno 709 martyrio coronatus. Quapropter, cum Hildericus seu Childericus, Clodovei, qui patrem habuit Dagobertum, filius, anno 660 Austrasiæ & anno 670 Neustrasiæ insuper atque Burgundiæ, uti in Commentario prævio ad Vitam S. Leodegarii § VIII probatum est, regnum adeptus sit, annoque 637 fuerit occisus, nihil omnino obstat, quo minus, uti hic ait biographus, S. Lambertus sub Hilderico, Clodovei filio, pontificatum, Trajectensem nempe, administrasse & palatium frequentasse credatur.
p Erat enim, scribit primus Fredegarii Continuator cap. 95, ipse Childericus rex levis atque citatus nimis, gentem Francorum in seditionem mittens, & in scandalum ac derisum; donec odium non modicum inter ipsos crevit usque ad scandalum & ruinam. Quo ingravescente, unum Francum nobilem, nomine Bodilonem, ad stipitem tensum cædere contra legem præcepit. Videntes hæc Franci, in ira magna commoti, Ingolbertus videlicet & Amalbertus, vel reliqui majores-natu Francorum, seditionem contra ipsum Childericum concitaverunt. Memoratus Bodilo super eum cum reliquis quamplurimis surrexit insidiaturis, & regem in Lauchonia silva, una cum regina ejus prægnante, nomine Bilihilde, quod dici dolor est, interfecit. Accidit id, ut ad litteram præcedentem dixi, anno 673.
q Theodoricus, qui Childerico interfecto successit,cujusque in Prologo biographus mentionem fecit, est Theodoricus III.
r Id est, martyrii palmam adeptus est. Verum hic toto cælo aberrat biographus. Cum enim Theodoricus III anno 691 e vivis excesserit, qua veri specie dici potest S. Lambertus sub hoc adeptus esse palmam martyrii, quod certe non citius, quam seculo VIII (vide Commentarium prævium ad Vitam ejusdem sancti martyris) paulisper jam inchoato contigit?
s S. Hubertus S. Lamberto in episcopatum Trajectensem proxime successit. Quapropter, cum hic, uti ad litteram præcedentem dixi, non citius, quam seculo VIII jam inchoato, martyrii palmam sit adeptus, errat hic iterum biographus, dum S. Hubertum ait sub Theodorico, qui anno 691 e vivis excessit, præsulatus cathedram esse sortitum.
t Ita narratur cap. 15 Vitæ S. Huberti apud Surium & Robertum, Societatis nostræ sacerdotem. Accidit ergo id anno 743 vel 744. Etenim Carolus, cognomento Martellus, de quo hic sermo est, anno 741, uti inter omnes convenit, vita functus est. Annus ergo post obitum ejus tertius,quo secundum S. Huberti Vitam & biographi nostri testimonium illæsum fuit repertum S. Huberti corpus, cum anno Christi 743 & 744 congruit, atque adeo illa inventio vel anno 743 vel 744 contigit.
u Ita iterum testatur etiam auctor Vitæ S. Huberti apud Surium & Joannem Robertum mox laudatos.
x Pipinus Heristallius, pater Caroli Martelli, anno 714, ut plerique antiqui Francorum annalistæ testantur, e vivis excessit; S. Hubertus autem, uti sequitur ex annis sedecim, quibus, utimox dixi, sepultus jacuerat, cum corpus ejus anno 743 aut 744 illæsum fuit repertum, anno 727 ad Dominum migravit. Quapropter recte hic scribit biographus, Carolum Martellum, cum hoc accidit, patri Pipino jam per quinque & decem annorum curricula in ducatum, id est, majoratum-domus successisse.
y Pro Grimoaldi notitia adi Annotata ad litteram s Prologo subnexa.
z Fecit id S. Hubertus, ut biographus ejus cap. 3 testatur, tertio decimo anno sui præsulatus; sed, antequam id faceret, basilica S. Lamberti, in qua Grimoaldus fuit interfectus, jam diu Leodii exstiterat. Videsis num 117 & seq. Commentarii prævii ad Vitam S. Lamberti.
aa Perperam hic ratiocinatur biographus. Licet enim S. Hubertus sub Pipino Heristallio, ejusque filio, Carolo Martello, episcopatum Leodiensem administrarit, licet corpus S. Lamberti in basilicam, in qua Grimoaldus fuerat necatus, anno decimo tertio episcopatus sui transtulerit, consequens non est, ut in prædicationis verbo positus jam fuerit, seu, ut, vivente adhuc Theodorico, episcopus jam exstiterit, cum Theodoricus anno 691 e vivis excesserit, atque adeo vitam suam nec usque ad mortem Pipini Heristallii & Grimoaldi, ejus filii, quæ anno 714 contigit, nec usque ad translationem S. Lamberti, quæ (vide Commentarium prævium ad ejus Vitam) anno 721 vel 722 facta est, protraxerit.
bb S. Hubertus, uti apud omnes in confesso est, sedem episcopalem una cum corpore S. Lamberti Trajecto Leodium, ubi passus fuerat Lambertus, transtulit.
cc Habet hic iterum biographus sibi assentientem biographum S. Huberti. Adi Commentarii prævii num. 80.
dd Verosimillimum sane apparet, S. Beregisum, uti num. 79 & seq. Commentarii prævii edocui, S. Huberto in convertendis ad fidem Arduennatibus opem tulisse. Imo sat verisimile mihi videtur, id etiam fecisse Religiosos monasterii Andaïnensis incolas a Sancto institutos, idque etiamsi hos quis contenderet monachos fuisse. Monachi enim in convertendis ad verum unius Dei cultum ethnicis maxime etiam diligentissimeque laborarunt.
ee Hic sat aperte docere videtur biographus, S.Hubertum una cum S. Beregiso monasterium Andaïnense exstruxisse, unde consequens est, illud non ante annum 709 condi cœptum esse. Videsis Commentarii prævii num. 70.
ff Cum corpore scilicet S. Beregisi Andaïni etiam requiescit corpus S. Huberti, eo a Valcando, Leodiensi episcopo, Leodio translatum. Adi Annotata ad litteram g.
gg Fuit ergo S. Beregisus jam ab ætate hujus scriptoris, id est, ab anno 937 honoratus ut Sanctus.
* corrige Hildericus
DE B. GODEFRIDO PRESBYTERO ORDINIS CISTERCIENSIS
VILLARII IN BRABANTIA.
CIRCA FIN. SEC. XII VEL INIT. XIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Beati Vita, Ætas, Annuntiatio & Translatio varia, Memoria sacra.
Godefridus presb. Ordinis Cisterciensis, Villarii in Brabantia (B.)
AUCTORE J. B.
Suavissima, inquit Fisenus lib. XI Historiæ Ecclesiæ Leodiensis ad annum 1197, Deus sua providentia suscitavit, [Exstat Gallica Beati Vita apud Assignies; Latina vero in Ms. Rubeævallis] qui, dum præcipuæ Leodiensis ecclesiæ columnæ partes suas negligunt, disciplinam Christianam non modo labantem sustinerent, sed exemplis etiam ornarent præclarissimis. Ejuscemodi non paucos protulit in primis Villarium (cujus situm ortumque Tom. V Junii pag. 606 Papebrochius refert) Cisterciensis instituti cœnobium. Ut Carolos, Conrados, Abundios, Arnulphos taceam, qui virtutum suarum splendore sub hæc tempora Villarium illustrarunt, Fiseni dicto fidem facit in primis Godefridus noster, vitæ integritate, acceptis divinitus donis, & prodigiorum gloria clarus. Legitur exstitisse Villarii Vita ejus manuscripta, pene a morte ipsius Latino sermone conscripta, quam superiore seculo Gallice vulgavit Joannes d'Assignies, teste Manrique ad annum Christi 1170 cap. 6; adjectis tamen ad calcem nonnullis, quæ multo post contigerunt, nisi forte aliam Godefridi Vitam ediderit præter eam, quam lib. 1 de Monachis sacri Ordinis Cisterciensis cap. 46 inseruit. Exstat & apud nos Vita quædam Ms., ex Ms. Rubeæ vallis 1 parte Novalis Sanctorum excerpta, ut præfixa illi in margine nota habet, quæ cum ea, quam edidit Joannes d'Assignies supra laudatus, plane congruit, si demas, quæ ad calcem adjecta & ad recentiora tempora referenda sunt.
[2] Quod ad ejus antiquitatem attinet, anno 1333 posteriorem esse, [circa annum 1333 scripta;] non diffitebor: si tamen unus idemque auctor gesta abbatum Villariensium ad annum 1333 usque deduxit, Vitamque Godefridi conscripsit: auctor enim libri de Gestis illustrium virorum Villariensis cœnobii, ex cujus cap. 4 Godefridi Vita desumpta est, in præfatione profitetur, se ad describenda illustria facta monachorum atque conversorum Villariensis cœnobii non descendisse, nisi expedita utcumque narratione de quibusdam gestis venerabilium abbatum Villariensium, quæ ad annum Domini 1333 extenditur, quo abbas Villariensis trigesimus electus est Joannes de Bruxella. Aliquod tamen in Godefridi Vita occurrit majoris antiquitatis indicium. Ecce illud: enarratæ Godefridi morti mox auctor ista subjungit: Nudato ejus corpore ad lavandum, ita dorsum ejus inventum est plagis virgarum lividum, ut omnes miraremur, qui quantæ religiositatis, quantæ sanctitatis, quam fervens in Ordinis disciplina per sacras ejus reliquias Dominus usque hodie non cessat ostendere. Nuper sunt levata per revelationem ejus sacra ossa & in sacrario posita. Qui circa annum 1333 conscribendis Chronicis occupabatur, morienti Godefrido adstitisse non potuit, nec elevationis corporis, quam jam integro seculo litteris consignarat Cæsarius, quasi ea nuper contigisset, meminisse. At recte tom. IV Augusti pag. 372 Dolmannus noster observat & probat, scriptori huic inusitatum non esse, ut sibi suisque ea obtigisse dicat, quæ cœnobio suo obtigere etiam tum, quando illius pars nondum erat. Præterea textus hic, quantus est, huc aliunde, a nescio quo translatus videtur: Cæsarius equidem iisdem hæc fere omnia verbis (apud quem tamen legitur: Mirarentur) refert, & in Vita Godefridi apud Martene tom. 3 Anecdotorum desiderantur. Vixisse illum seculo decimo tertio, atque sermonem habuisse cum Gisla Godefrido coæva, quæque illum vidisse & nosse potuit, hæc ejus verba non obscure produnt: Audivi ab eadem (Gisla) quod a tactu illius (Godefridi) vestis multis infirmis & languentibus desiderata restituta sit sanitas. Porro Gislam jam inde ab anno 1201 abbatiam de Camera fundasse prope Bruxellas, infra patebit.
[3] [& apud Martene, cajus quæ dam hallucinatio detegitur:] Godefridi etiam lib. 1 Dialogorum cap. 35 Cæsarius meminit, annis, postquam floruit, circiter 25. Floruisse enim Godefridum circa annum Christi 1197 infra dicemus. Cæsarius autem Dialogorum lib. 10 cap. 48 anno 1222 illos se exarasse testatur. His adde Vitam, quam ex codice Ms. monasterii Bonifontis Ordinis Cisterciensis in diœcesi Remensi exhibet Martene tom. 3 Anecdotorum Historiæ Villariensis lib. 2 cap. 4; quæ, si cum nostra conferatur, res gestæ eædem, verba passim sunt eadem: nonnulla tamen legere est in nostra, quæ hæc relinquit intacta. Libri 2 prædictæ Historiæ auctor non alius fuisse videtur, quam qui Villariensis cœnobii Chronica ad annum 1333 deduxit: ita enim in Prologo loquitur: Expedita utcumque narratione de quibusdam Gestis venerabilium abbatum Villariensium, descendamus ad describenda illustria facta virorum fortium & virtuosorum, monachorum videlicet atque conversorum ejusdem cœnobii. Et infra: Et primo quidem Vitam reverendissimi domni Caroli, octavi Villariensis abbatis, diffusius, quam suo loco descripta est, explicabimus pro eo quod &c. Hunc autem tempore Willelmi abbatis, qui anno 1221 pedum pastorale suscepit, gestavitque ad annum 1236, vixisse perperam colligit Martene in Admonitione prævia ex quibusdam textibus, quos hujus auctoris esse falso existimat, utpote qui Cantipratani de Apibus lib. 1 cap. 9; item lib. 2 cap. 25 & 26 esse noscuntur.
[4] Quo Christi anno lucem primo aspexerit Godefridus, tacent monumenta citata, tacent, quos vidi, auctores ceteri. Patriam habuit Coloniam Agrippinæ, ubi in monasterio S. Pantaleonis Ordinis S. Benedicti sacræ militiæ fundamenta jecit; inde vero ad Villarienses aliquanto post sanctioris vitæ desiderio ductuque divino transiit, [tradunt autem singulæ, Beatum floruisse circa annum 1197 & obiisse paulo post Cæsarium,] verisimiliter circa annum Domini 1170, inquit Manrique in Annalibus Cisterciensibus ad hunc annum cap. 6, præsulatum gerente Geraldo. Idem fortasse Miræo in Chronico Cisterciensi, & in Fastis Belgicis & Burgundicis aliisque visum est, qui Godefridum circa hunc annum floruisse, scripserunt. Vixisse illum & claruisse, cum Villariensibus Carolus abbas octavus præerat, ex Actis certum indubitatumque est; circa annum nempe 1197, quo abbati Guilielmo Carolum successisse, ex Chronico Villariensi liquet; & cui Godefridi ad Villarienses accessum in Floribus ecclesiæ Leodiensis (a cujus diœcesi ad Namurcensem translatum est modo Villarium) ad diem 2 Octobris forte justo serius Fisenus affixit. Incidisse Godefridi obitum in feriam 2 Paschalem, e Vita eruitur: annus vero mortis incertus est. Figi utcumque posset, si constaret, quis fuerit & quando obierit Cæsarius ille, cui Godefridum non diu fuisse superstitem, Vita narrat.
[5] Fuitne Cæsarius Heisterbacensis, quem Miræus in Bibliotheca ecclesiastica librum tertium de Vita ac Passione S. Engelberti, [non Heisterbacensem, ut Assignies, Miræus] archiepiscopi Coloniensis anno Domini 1237 absolvisse tradit? Ita quidem Joannes d'Assignies in Vita Godefridi, vel quisquis Notarum in margine adjectarum est auctor. Quod si ita est, qui potuit Godefridi mortem enarrare, & reliquiarum ejus sibi superstitis meminisse Cæsarius? Heisterbacensem fuisse in Chronico Cisterciensi etiam Miræus tradit; ego vero cum Henriquez in Menologio Cisterciensi XXIII Februarii, & Fiseno 1 parte paralipomenon utrumque distinguendum censeo. Miræum audiamus. Fuit is (Cæsarius Heisterbacensis) inquit, Prior Villariensis, sub Guilielmo, VII abbate Villariensi, olim priore Heisterbacensi, idemque venerabili Godefrido perfamiliaris extitit. De quo & aliis monachis Villariensibus idem Cæsarius multa commemorat in suis Dialogorum libris. At unde ista Miræus hausit? Ex Chronico, inquit, manuscripto Villariensi. Quid si partim ex Chronico Villariensi, partim ex ipso Cæsario oppositum probem? En Chronici Villariensis verba: Sub ipso (Guilielmo abbate VII) fuit Prior nonus Cæsarius, de quo scribitur in Vita domini Godefridi sacristæ, reconditi retro cancellos majoris altaris: de quo etiam Cæsarius laudabilia in suo scribit tractatu. Vides, primum illum Cæsarium Prioris munus obiisse sub Guilielmo abbate VII, atque adeo ante annum 1197, quo ad abbatis dignitatem evectus est Carolus, Guilielmi successor. Cæsarium adeamus modo: lib. 2 cap. 10 ita habet: Annus modo vicesimus est secundus, plus minus, eo tempore, quo ad Ordinem veni, qui fuit ab Incarnatione Domini millesimus ducentesimus uno minus. Aut itaque Cæsarius Heisterbacensis Villarii Priorem egit, Cisterciensibus nondum adscriptus, aut illi de seipso loquenti abneganda fides, quorum utrumque absonum est, aut ab illo, de quo Chronicon Villariense, distinguendus.
[6] Unde & Manrique corrigas ad annum 1201 cap. 5 num. 6 monentem, [& Manrique volunt, sed Villariensem,] corrigendum esse Joannem d'Assignies in Vita Godefridi, quatenus ait, Godefrido, infirmario apparenti, dum moreretur, adstitisse Cæsarium, qui in eadem domo Prioris fuerat officio functus, dudum (lege, non dudum, depuis naguerres) decesserat: quippe, inquit, Cæsarius, qui Godefridi mortem scribit, & post mortem secutam elevationem, non potuit ante ipsum decessisse. Recte id quidem: at, quæ de Cæsario narrat Assignies, non de Heisterbacensi, sed altero Villariensi intelligenda sunt. Item num. 6 Miræo partim assentientem, partim contradicentem: assentientem, cum scribit, Verum est tamen, quod Aubertus Miræus narrat, ex Chronico Villariensi sumptum, Cæsarium (Heisterbacensem scilicet) Godefrido perfamiliarem, cum ibidem obiret Prioris munus. Contradicentem vero, cum Cæsarium ab abbate Carolo ait evocatum, vix dum Heisterbaci professum, quem sub Guilielmo Caroli decessore Villarii fuisse, Miræus affirmat. Verum cum de Cæsario, ab Heisterbacensi distincto, vix quidquam, ut loco citato Fisenus habet, præter nomen & dignitatem Prioris & egregiam morum innocentiam, nobis antiquitas reliquerit, alia via annus Godefridi supremus indagandus est.
[7] [circa annum 1200; sed annum non determinant:] Venerabilem Godefridum secum aliquando Heisterbacum duxit Carolus abbas Villariensis, ait Cæsarius lib. 1 cap. 35; quod utique ante annum 1197 contigisse non potuit, quo adhuc in vivis erat Guilielmus. Ex iis autem, quæ Godefridi Vita num. 14 de sanctimoniali Gisla prodit, ipsum ante fundatam ab ea domum de Bunebeke (alibi legitur Pennebeke) juxta Bruxellas, obiisse conficitur. Fundata autem est anno 1201, ut patet ex diplomate Henrici I, Brabantiæ ducis, quod in Notitia ecclesiarum Belgii pag. 512 hisce verbis expressum Miræus refert: Ego Henricus Dei gratia dux Lotharingiæ, assensu dilectæ consortis meæ Machtildis ducissæ, contuli religiosæ sorori Gislæ locum juxta Bruxellam, qui vocatur Pennebeke, ad construendum inibi cœnobium sanctimonialium, in honore Dei & beatæ Virginis Mariæ. Contuli etiam eidem sorori juxta prædictum locum tres mansos terræ incultæ & nemoris de meo proprio, ab omni jure sæculari liberrimos, & partem meam decimæ de Russebroeck & viginti bonaria terræ, cum censu, quem prædicta Gisla emit a Waltero Kibus. Quod, ut ratum habeatur, præsentem paginam figilli nostri impressione signavimus, & testium subscriptione munivimus: quorum ista sunt nomina; Sigerus archidiaconus, magister Michaël, Arnoldus Notarius, Godefridus Castellanus. Actum anno MCCI. Neque igitur ante annum 1197, neque post annum 1201 Godefridus ex hac vita migravit: quapropter obitum ejus exeunti seculo duodecimo, aut ineunti decimo tertio assignavimus.
[8] [quapropter, ut verisimile est, non omnes eodem die] Ignotus fatalis Godefridi annus in causa est, cur mensis quoque & mensis dies, quo obiit, ignoretur: cum tamen ejus mors in feriam secundam Paschatis inciderit, mensi Aprili aut Martio adscribendam esse, e calculo Paschali eruitur. Hinc quoque non improbabiliter accidit, ut varia sit apud varios Godefridi annuntiatio. Et primo illius die XXX Junii, sed occasione B. Arnulphi Cornibout eo die culti, in Natalibus Sanctorum Belgii Molanus meminit; Menardus in Martyrologio Benedictino, & Antonius de Heredia in Vitis Sanctorum Benedictinorum XXXI Martii, uno die serius, quam par est, si anno 1198, quo Pascha in XXIX Martii incidit, obiisse ponatur. Gelenius vero lib. 4 in sacris & piis Fastis; Rayssius in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii; Fisenus in Floribus ecclesiæ Leodiensis eum die 2 Octobris memorant. Denique Bucelinus in Menologio Benedictinorum, Henriquez in Menologio Cisterciensi, Chalemot in Serie Sanctorum & Beatorum sacri Ordinis Cisterciensis, Saussayus, Kalendarium Villariense Ms., Kalendarium Cisterciense anno 1617 Divione impressum, Kalendarium Sanctorum ac Beatorum maxime illustrium ex Ordine Cisterciensi, quod ex officina Huberti Antonii anno 1620 Bruxellæ prodiit, Catalogus Sanctorum, Beatorum &c Ordinis Cisterciensis, auctore Sigismundo Alberti, ejusdem Ordinis monacho, die III Octobris Godefridum referunt. Altera fortassis tantæ varietatis causa est, non una elevatio atque translatio corporis.
[9] Etenim Godefridi ossa ab obitu ejus non admodum diu primum elevata fuisse, [uti & propter varias translationes,] ex Cæsario, qui conscribendis Dialogorum libris anno 1222 operam dabat, intelligitur. Sic enim scribit lib. 1 cap. 35. Nuper, inquit, per revelationem levata sunt ossa ejus, & in sacrario posita, reservanturque pro reliquiis. Ac rursum sub abbate Villariensi Almerico translata sunt. Dominus Almericus monachus Fumacensis XVIII abbas Villariensis, inquit Chronicon Villariense, a domino Clarevallis nobis datus, abbatizavit anno Domini MCCLXVIII. Anno secundo regiminis sui posita sunt retro cancellum majoris altaris corpora sanctissimorum fratrum Abundi de Hoyo monachi, & Arnulphi Cornibout & quædam alia; e quorum numero Godefridi esse corpus, mausolei titulus versu 4 palam facit:
Clauderis hic cista, Godefride, beate sacrista.
De hac translatione Henriquez in Menologio Cisterciensi sic scribit: Hic tantum mentio fit eorum, qui olim retro altare summum locum obtinuerunt, & a multo tempore pia veneratione colebantur, quorum hæc sunt nomina: B. Godefridus sacrista, B. Arnulphus Cornibout (de quo actum fuit XXX Junii) B. Juliana (de qua V Aprilis) B. Bonifacius, B. Marchina, B. Maria de Gravio, B. Heldwigis, B. Henricus, B. Guilielmus. Horum sacras exuvias Almericus abbas olim summa cum reverentia populo colendas proposuit.
[10] Recentioris quoque translationis idem Henriquez eo loci his verbis meminit: [quarum præcipua anno 1599 contigit, Beatum referunt,] Multos annos sacra corpora ibidem jacuerunt, sed propter intestinos harum provinciarum tumultus, non eo, quo merebatur affectu (quod & Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii anno 1595 Lovanii editis queritur) donec paulatim mitigato rerum statu, & tempore sedatiori Robertus Henrion, illius domus prælatus, ad decentiorem locum ea transferre decrevit: qua de causa sacellum patris Bernardi (cujus descriptionem ex Francisco Moscho habes tom. V Junii pag. 606) jaspide & marmore ornari jusserat. Motis ergo Beatorum corporibus, abbas & conventus, magna populi multitudine præsente, illa, supplicationis forma exhibita, & magna solemnitate, ad marmoreum sepulchrum transtulerunt, ibique in arca ex marmore nigro affabre polita, qua potuerunt reverentia, collocarunt; sed promiscue & indistincte, ut Rayssius in Auctario ad Natales Sanctorum Belgii 2 Octobris se a monacho Villariensi accepisse, qui præsens aderat ultimæ translationi factæ, non sine dolore significat. Contigisse porro solennem illam translationem anno 1599 die XVII Januarii, festo S. Antonii abbatis in Thebaïde, pandunt sacelli muro inscripti versus:
Anno millesimo ac nono, deciesque noveno
Post quingentenum, dum Janum Antonius ornat,
Pastorale pedum mitramque gerente Roberto,
Dena Beatorum ossa, humili sublata locello,
Conduntur sacra in hac, quam o lector suspicis, æde.
[11] [cujus memoria sacra] Neque hæc unica sunt monumenta, quibus illustris redditur Godefridi memoria, frequens quoque & honorifica in sacris Fastis illius fit mentio. Ut Vitas antiquas, variaque Cisterciensis Ordinis Kalendaria præteream, scriptorum nonnullos in medium proferre sufficiat, apud quos Beati titulum consecutus est; puta Menardum, Gelenium (qui in addendo cuiquam beatitatis titulo ita se moderatum & cautum ait in Præfatione libri 4 de Magnitudine Coloniæ Agrippinæ, ut quamplurimos, qui ab aliis Beati appellantur, Venerabilium tantum aut Religiosorum nomine ipse dignetur) Rayssium, Bucelinum, Fisenum, Chalemot, Henriquez, Antonium de Heredia, num. 8 citatos, Sartorium tit. 6, Willotium in Hagiologii Belgici compendio Gallico; quibus & usus ipse accedit. Ex his Godefridi elogia pauca & breviora transcribo. Menardus ita habet: In Brabantia monasterio Villariensi, beati Godefridi Ordinis Cisterciensis, lachrymarum gratia & prophetiæ spiritu clari. Iisdem verbis die XXXI Martii Godefridum Bucelinus laudat, prolixioribus III Octobris. Willotius 2 Octobris: Obiit Villarii B. Godefridus, hujus monasterii sacrista, cui cum Domino magna familiaritas fuit. Quippe qui Christum comitem, ut scribit Assignies in ejus Vita, habuerit: idem quoque Rosweydus in Præfatione ad S. Eucherium de Laude eremi refert; sed alteri Villariensi sacristæ adscribit. De Godefrido nostro hæc habet: Par aut major etiam alteri sacristæ Godefrido cum Christo familiaritas, qui Passchæ typum cultori suo exhibuit, & ut olim D. Petro, ita Godefrido ministras pedibus aquas præbuit. Paucis multa Henriquez: In Brabantia Natalis beati Godefridi, sacristæ & monachi Villariensis, innumeris miraculis & prophetiæ dono illustris, crebrisque ac cælestibus consolationibus assuefacti, cujus pedes, insolito divinæ pietatis favore ipse Rex angelorum lavare dignatus est. Qui a beata Virgine & cæli civibus sæpe visitatus, puritate & severitate vitæ venerabilis, post felicem agonem, horam obitus sui prædicens, sanctissimo fine quievit, & ejus corpus, Domino divinitus præcipiente, inter Sanctorum reliquias fuit collocatum.
[12] [& cultus assignantur.] Cultum autem B. Godefridi ossa ejus primum in sacrario divino monitu posita, habitaque reliquiarum loco, deinde iterum atque iterum populi venerationi solenni pompa exposita, mausoleum ipsi, aliisque magnifice erectum, oratio denique ad ipsum ceterosque in eodem mausoleo inclusos communis in templo Villariensi appensa (vide tom. V Junii pag. 443 lit. A) jam inde a Cæsarii temporibus inchoatum, usque ad Almerici tempora propagatum, ac tandem, detrimenti aliquid subinde passum, in integrum ab Henrione abbate restitutum, satis indicare videntur. Accipe modo, lector, B. Godefridi Vitam ex Ms. Rubeæ-vallis, prout ea apud nos exstat, a mendis, etsi non omnibus, expurgatam.
VITA
Auctore anonymo cœnobii Villariensis asceta.
Ex Apographo Rubeæ-vallis.
Godefridus presb. Ordinis Cisterciensis, Villarii in Brabantia (B.)
BHL Number: 3580
A. monacho Villariensi anonymo
CAPUT I.
Godefridi ad Villarienses accessus, virtutis fervor, miracula, ipso vivo, patrata, Christi in illum favores.
[Relicto S. Pantaleonis monasterio,] Est monasterium a sancti Panthaleonis in sancta Colonia monachorum nigrorum sub Regula beati Benedicti Deo militantium, in quo monachus quidam, nomine Godefridus, ad omne opus pietatis se accinxit gratiosus per hoc Deo & hominibus. Hic a primis annis ea, quibus fovetur vita temporalis, despexit & immortalis appetitu suam enutrivit adolescentiam virtutibus, quibus adipiscitur. Hujus quam munda & justa fuerint opera ex bonis ejus studiis clarius elucescit. Interius Spiritus sancti unctione perfusus mundum, cum floreret, despexit, & positus in carne carnaliter noluit vivere, sed illius apostolici non surdus auditor “Si secundum carnem vixeritis, moriemini” in deliciis positus, eis consentire noluit, considerans, quia cor hominis sæpe iis, quæ frequentat, adhæret, & de facile acquiescitur deceptoriæ voluptati. Ne igitur fructum præteriti laboris amitteret, proposuit omnino arctioris vitæ desiderio transire ad aliquam domum Ordinis Cisterciensis b, ut in ea redderet Domino vota, quæ distinxerant labia sua. Cumque Domino affectuosius supplicaret, ut dirigeret viam ejus, præostendit ei in spiritu statum Vilariensis cœnobii, quem ita adhuc Coloniæ positus præcognoverat, ut nec solum personas & conversationem earum, sed & situm loci ac universa domus illius utensilia acsi tota vita sua in ea commoratus fuisset.
[2] Hunc itaque locum in animo præelegit, orans Dominum, [Villarium Beatus petit; ubi eo in virtute progreditur,] quod & obtinuit, ut videlicet in eodem vitæ suæ sibi terminum donaretur expectare. Ad quem perveniens c, accingitur quasi novus Christi tyro ad spirituale certamen, induitque arma potentia Deo, sanctæ paupertatis humilitatem, disciplinæ cœnobialis rigorem, otium contemplandi, & assiduitatem orandi. Ita a prima die ingressus sui carnem propriam subjugasse videbatur, ut positus in carne, non carnaliter vivere, ut, qui ei cohabitabant ex sancta conversatione ipsius & bonorum operum instantia exempla & incentiva assumerent, quibus eorum homo interior ad amorem veritatis & inquisitionem informaretur patriæ cælestis.
[3] Veniebat ad portam monasterii puer, qui eleëmosyna domus sustentabatur, [ut etiam nescius] qui amiserat sensum d, cujus miseriæ compatiebatur plurimum dominus Henricus, tunc temporis cellerarius e, qui incommodo patientis & patris motus lacrymis memorati Monachi cincturam, quem pro vitæ merito plurimum venerabatur, clam accepit & per fratrem conversum ex ea ipsum puerum circumligari fecit; qui statim sanitatem sibi redditam sensit, ac patrem & amicos, quos ejus infirmitas contristaverat, incolumitas lætificavit. Circa Namurcum f matrona quædam prægnans tempore pariendi præ nimia debilitate mortem sibi semper imminere putabat. Hæc adjutorio cellerarii prædicti obtinuit cingulum Viri Dei & cum cingulo sanitatis remedium ac hæredem desideratum. Eadem matrona fratris sui oculo, quem fere amiserat, apposuit cingulum, &, quem se amisisse putabat, sanum recepit.
[4] [miracula patret;] In Theutonicis partibus cujusdam militis uxor, Gebergis nomine, pro vitæ suæ honestate omnibus dilecta, sæpius imprægnata, justum & naturalem prævenit ordinem, passa abortivum, & in tantum debilitabatur, quod extremum spiritum, qui aderant, tantum expectabant. Hanc dolor vexabat intolerabilis pro eo, quod fructum ventris sui sacrati baptismatis unda purificari in solatium sui doloris non vidit. Cumque quodam tempore, superveniente hora partus sui, graviter affligeretur, nuncium ad fratrem Wigerum avunculum suum in Vilari misit, suæ salutis ab eo petens auxilium. Qui ipsius miseriæ compatiens panes sacra manu venerabilis Godefridi benedictos eidem transmisit, de quibus cum gustasset, enixa est puerum sacri baptismatis unda purificandum, nec postea incommodum incurrit jam dictum. Ipsa eadem jam dicto avunculo suo post longa tempora retulit, quod adhuc de pane illo reservaverat, nec tamen corruptionis quidquam ex tanta vetustate contraxerat.
[5] [Christus illi, ut olim Discipulis, pedes lavet;] Fungebatur Vir Domini sacristæ officio, in quo divini respectus solatia majora promeruit, & velut aurum, quod per ignem transit, purior efficiebatur indies. Exarsit in tantum in amorem supernæ patriæ, quod vitæ temporalis subsidia despectui haberet, & immortalis appetitui desudaret, iis se informans virtutibus, quibus adipiscitur regnum cæleste. Percelebratis igitur die quadam g horis Canonicis, cum ceteri fratres lecto decumberent, ipse in oratione solus remansit, & juxta altare effudit cor suum ante conspectum Domini Dei sui tam pro suis, quam pro omnium excessibus ex intimis medullis animæ Salvatorem exorans. Apparuit itaque Dominus Jesus Christus ei in ipsa hora, nec purpuratus nec diademate coruscans, sed in ea forma, qua, imminente Passionis hora, amictus lintheo discipulorum pedes lavit. Appropinquans itaque illi & tenens vas aquæ, fuerat enim hebdomadarius h coquinæ & secundum consuetudinem lavaret pedes monachorum, ait ad eum Dominus: Sede, ut lavem pedes tuos i, eo quod dudum laveris pedes meos. Qui tremula voce respondit: Domine, non lavabis me. Et Dominus: Si non lavero te, inquit, non habebis partem mecum, & coëgit eum, lavitque stupentem, & lotum dulciter allocutus est dicens: Sicut posui animam meam pro te, ita oportet & te animam pro fratribus ponere; & his dictis, confestim disparuit.
[6] Ex tunc, quasi arbor fructifera suo fructu adornata, [candela divinitus coram illo accendatur,] non frustra terram occupavit, sed ardens interius flamma sancti Spiritus omnes eum contemnere, cruciatus fecit, & sedulum se pusillis & magnis in omnibus ministrum exhibuit. Circa commissum itaque sollicitus officium nocte quadam tempus matutinarum in ecclesia prævenit, cumque per chorum incederet, palpitans & quærens candelam, lampadem, quæ ante altare beatæ Virginis ardere solebat, extinctam invenit, quam cum ad reaccendendum deferret, subito candela divinitus accensa præcedebat eum usque ad locum prædictæ lampadis. Ipse itaque dimittens lampadem, igne, quem divina ministraverat pietas, illam accendit.
[7] Cmuque sub umbra alarum Jesu requiesceret, & Deo devotus sempiternas epulas corporalibus præferret deliciis, [& Christum sub forma pueri, velut alter Simeon, videre, petat & obtineat.] & gaudia mansura lætitiæ labenti, die quadam in altari nostræ Sacramenta salutis obtulit, & cum omnium Salvatorem pium Jesum teneret in manibus, ac ejus dulcissimi spiritus in corde prægustaret dulcedinem, confortatus in se, non a se tamen, sed eo, qui fecit, prece precabatur humili in interiori homine suo, quatenus in ea forma, qua eum Mater foverat in gremio, ac Symeon Justus secundum desiderium suum susceperat in brachio, ipsi quoque, licet indigno, sub carnis visibili specie apparere dignaretur. Apparuit itaque illi speciosus forma præ filiis hominum, non sicuti in judicio apparebit terribilis, nec sicut in cruce cruentus & despectus, sed in forma dulcissimi pueri, glorioso & amicabili aspectu penetralia servi sui uberiori irrigatione perfundens. Tenebat manibus, a quo tenebatur, & post aliquantulum temporis spatium Salvator omnium, quem sibi prius assistentem in humana viderat forma, sub ea specie panis & vini, qua a fidelibus percipitur, in altari ei exhibetur percipiendus.
ANNOTATA.
a Monasterium hoc Bruno primus ejus nominis archiepiscopus Coloniensis fundasse censetur; cujus tamen instauratorem potius, quam primum fundatorem fuisse, Gelenius scribit lib. 3 de Magnitudine Coloniæ Aprippinæ Syntagmate 12.
b Plures alios, qui e monasteriis etiam proculdissitis majoris perfectionis desiderio Villarium se contulerunt, vide apud Gramaye lib. de Antiquitatibus ducatus Brabantini in Genappia.
c Repulsam prius passus Heisterbaci, levitatis falso suspectus. Ex Cæsario lib. 1 Dialog. cap. 35.
d Amittere sensum Flandricismus est, idemque significat, quod mentis impotem fieri.
e Illius officium est infirmorum, infantium, hospitum, pauperumque cum omni sollicitudine curam gerere. Ex Regula S. Benedicti.
f Namurcum Belgii civitas est, ubi in Mosam Sabis devolvitur, sita, comitatus & episcopatus titulo insignis.
g Puta, die Sabbati. Ex Cæsario supra cit.
h De quo Regula S. Benedicti cap. 35 hæc statuit: Egressurus de septimana, Sabbato munditias faciat, id est, monasterium verrat; Lintea, cum quibus sibi fratres manus aut pedes tergunt, lavet. Pedes vero tam ipse, qui egreditur, quam ille, qui intraturus est, omnibus lavent.
i Quod de Christo pedes Godefrido lavante dicitur, per visionem solum contigisse, aut angelum Christum repræsentantem id officii Godefrido exhibuisse, monet Tissier in Notis ad Distinctionem primam Dialog. Cæsarii.
CAPUT II.
Godefridi cælestia dona, favor a B. Virgine, pia mors, miracula mortem subsecuta.
[Crescentibus indies Beati donis & virtutibus,] Tempore quodam dominus Carolus abbas Villariensis veniens in partes Alemanniæ a duxit secum eumdem venerabilem Virum, ubi, sicut retulerunt, qui viderunt, tantam gratiam devotionis eidem in Missa contulit, quod stillicidia lacrymarum ex oculis ipsius super altare vel pectus ejus stillarent; quem cum interrogaret dominus Theodoricus de Lurke b, tunc novitius cujusdam domus Ordinis Cisterciensis illarum partium, quondam canonicus Bunnensis, qualiter orare deberet, ille respondit: Nihil debetis dicere in oratione, sed tantum cogitare de Salvatoris nativitate, passione & resurrectione ac aliis, quæ vobis nota sunt c; quod ipse frequenter in usu habuit, hoc & alios docere studuit. Habebat & spiritum prophetiæ, ita ut quandoque monachis tentationes futuras prædiceret, & ut corda sua per patientiam præpararent, admoneret. Quantas habuerit consolationes, & quam mirificas visiones, solus ille plenarie novit, qui autor illarum fuit. Tantæ gratiæ copia ebriatus in anima, positus in carne nihil carnale ultra sapiebat; sed plus quam dici possit, atterendo carnem jejuniis & vigiliis, frigore & nuditate ac ceteris afflictionibus, virtutum spiritualium sumpsit incrementa, in Creatoris omnium timore, pariter & amore aciem mentis fixam tenens.
[9] [ex B. Virgine instare sibi mortem intelligit;] Unde actum est, quod in Annunciatione beatæ Virginis in nocturnis vigiliis solemniter cantaret, ac maxime in coastantium sibi fratrum concentu satis delectaretur, vidit beatam Virginem chorum monachorum circumeuntem, fratresque confortantem, & ex eadem parte chori, qua intraverat, exeuntem. Quantam, qui hoc vidit, senserit tranquillitatem & in spiritu suavitatem, non est homo, cujus lingua eloqui condigne possit. Subsecutus itaque exeuntem de choro a pia Jesu Matre amicabile responsum accepit in hunc modum: Revertere ad fratres tuos, nec sequaris me amplius, quia cito ex toto me sequeris, recepturus tui laboris præmium, tuæ militiæ donativum & felicitatem Sanctorum omnium in regno. Reversus denique ad chorum, tantæ beatitudinis promissum per dies aliquot expectabat, atque ex tunc magis & magis erat sollicitus, quomodo ad desideratæ quietis & tantæ salutis pertingeret portum.
[10] [nec dia post ægritudine corripitur, qua ingravescente,] Sexta itaque feria, quæ proxime Passcha Domini præcedit, qua verus Agnus immolatus est pro salute mundi, & qua specialiter Dominicæ Passionis Sacramentum recolitur, ex superveniente infirmitate viribus corporis cœpit repente destitui. Et licet, ut infirmitorium intraret, cum omni instantia rogaretur, quatenus membra, ex longo labore fessa, quiete modica confoveret, renuit in hac parte consiliis acquiescere, sed virtute animi molestias corporis superavit usque ad vigiliam Passchæ in fratrum conventu perdurans. Tunc primum ut infirmus infirmis est sociatus, violenter tamen & compulsus, utpote qui vix umquam super cura corporis sui alicujus consilio acquievit. Secunda feria Dominicæ Resurrectionis, cum felicis migrationis suæ horam sentiret adesse, qua de ergastulo corporis, posito carnis cinctorio, transire deberet ad domum longe aliam, non manufactam, æternam in cælis, fatiscentes artus, qui semper spiritui servierant, sacro petiit Olei liquore perungi.
[11] Paulatim itaque vires corporis defecerunt, cum tamen mens libere Deo vacaret, [sacris morientium præsidiis rite munitur,] faciem Domini in confessione præoccupans & seipsum ante se diligenti discussione constituens, quidquid in se ante oculos districti Judicis reprehensibile noverat, invectione rigida corrigebat. Fatigabat dolor immensus exhaustum longa pœnitentia corpus, ut hac excoctione probatus in summi Regis diademate exsculpi digne mereretur. Porro fratrum Villariensium corda vexabat dolor immensus, cum eum, qui ad vitam ipsos invitabat, viderent communi morientium resolutione involvi, ac mœstitiam suam vultus pallore ac multa lacrymarum effusione demonstrabant. Dolebant Concivis talis sibi subtrahi præsentiam, in cujus vultu relucebat sanctitas, in ore veritas, in moribus honestas, in consiliis maturitas, in verbis utilitas, in carne & spiritu integritas, in omnibus diligendis profusa charitas, ita ut modum naturæ fragilis magnitudo excelleret virtutis, & norma supernæ illius conversationis normam prætenderet vitæ immortalis. Precabatur a fratribus, quod Dominus iter suum in pace disponeret, & quod ab eo, qui vocavit & justificavit, ex mundi naufragoso incolatu ad locum placidæ mansionis transferretur, & sic eum Olei sacri liquore perungunt.
[12] Post inunctionem, animatus in corpore adhuc semivivo, [liberataque, quam dederat infirmario, fide,] mente tota cælestibus intendebat, expectans agonem suum læto exitu consummari. Circa finem itaque cœnæ, cum, ingravescente, dolore tenderet ad mortem, imo propinquaret ad palmam, & conventus surgeret a mensa, servitor eidem deputatus affatus est eum voce lacrymabili: Domine, ista necessitas gravem mihi dolorem incutit, timeo enim, quod, si a vobis recessero, de cetero vos non videbo, & ideo invitus vado comedere verens, ne interim moriaris. Cui ille serenata facie respondit: Vade securus, quia adhuc me videbis, nec propter me postponas Ordinis consuetudinem. Paruit ille & sedens in mensa vultu dimisso, vidit duas reverendi habitus personas, Priorem scilicet Cæsarium proxime defunctum d, & alium, dominum Godefridum. Hic siquidem Cæsarius vir grandævus & probatæ conversationis ac miri in Dei servitio fervoris, cum felicis vocationis suæ hora instaret, in hæc verba conversus ad circumstantes prorupit: Cantabo cum cantantibus, psallam cum psallentibus, psallam ei, qui me conjunxit sibi, dulcedo ex ore ejus, mel & lac. Et his dictis exspiravit. His igitur duobus per ostium refectorii introcuntibus ante fratrem, dixit ad eum dominus Godefridus: Ecce, me vides, sicut promiseram; pax tibi, recedo.
[13] [alacer migrat ad Dominum, sepeliturque Villarii] Vix per ostium egressi fuerunt, & ecce statim tabula pulsatur e, qua fratres conveniunt & sanctam animam cum psalmis Deo commendant; ac sancti angeli ipsum cum hymnis in montem Domini & in tabernaculum ejus deducunt, liberatur anima a corpore, honoris debiti reverentia procurata, sacro tempore Resurrectionis, cum verus Agnus libertatem reddidit Israëli. Transit ex hoc mundo ad Patrem, ubi videt, quoniam suavis est Dominus, non per speculum in ænigmate, quoniam priora abierunt; sed ambulat in vultus Dei lumine cum illis Beatorum choris, qui perstiterunt in agone certaminis, inter amplexus Sponsi ab ubertate domus Dei feliciter inebriatus; qui, licet de sorte sit securus beatitudinis suæ, nostræ tamen pacis & salutis cura constringitur, interpellans pro nobis, ut hostium laqueos possimus evadere, & ad veram beatitudinem pervenire. Nudato ejus corpore ad lavandum, ita dorsum ejus inventum est plagis virgarum lividum, ut omnes miraremur, qui quantæ religiositatis, quantæ sanctitatis, quam fervens in Ordinis disciplina, per sacras ejus reliquias Dominus usque hodie non cessat ostendere; nuper sunt levata per revelationem ejus sacra ossa & in sacrario posita f. Ipsi gloria, qui sic ad se conversos magnificat, in sæcula sæculorum. Amen.
[14] [etiam a morte miraculis clarus.] Sanctimonialis quædam Bruxellensis, Gilla g nomine, sub Regula beati Benedicti habitus nigri, sed multæ devotionis arctioris vitæ desiderio ad Ordinem Cisterciensem ascendere modis omnibus aspirabat, nullum habens desiderii sui adjutorem, præter dominum Carolum tunc temporis Vilariensem abbatem. Venit itaque ad portam cœnobii Vilariensis perturbata, & anxia fratri Wigero tunc temporis vestiario conquerens, quantas a clericis sustineret tribulationes, qui minabantur ei excommunicationis sententiam, si habitum Cisterciensem susciperet. Ait monachus ad eam: Sanctimonialis es sub Regula S. Benedicti, nec per clericos talis in te sententia procedere potest, porrexitque illi cucullam, quam domini Godefridi fuisse putabat, quam ipsa induit & recessit; nec postea impedimenta sustinuit ab æmulis. Audivi ab eadem, quod a tactu illius vestis multis infirmis & languentibus desiderata restituta sit sanitas. Profecit itaque sanctimonialis illa in desiderio suo & adjutorio egregiæ memoriæ domini Karoli abbatis præfati domum de Bunebeke h apud Bruxellam, quæ nunc Camera i appellatur, fundavit k ac ædificavit. Nunc igitur, Vir beate, mihi hæc scribenti implores veniam peccatorum & ampliorem impetres gratiam ac laborantem in maris hujus periculosis fluctibus, orationis tuæ remigio ad optatum perducas portum, eosque, qui lecturi sunt hæc, instantissime moneo & supplex peto, ut me, qui hæc scripsi, summo Patri commendent, quatenus in valle miseriæ ita me custodiat, ut in vivorum regione cæli civibus tandem aggregari valeam.
ANNOTATA.
a Heisterbacum, ut Cæsarius cit. innuit. Est vero Heisterbacum Cisterciensis Ordinis abbatia, Vallis S. Petri etiam dicta, in ducatu Montensi diœcesis Coloniensis circa annum 1188 a Domino Philippo de Heinsberg, archiepiscopo Coloniensi, fundata. Ita Jongelinus in Abbatiis Cisterciensibus, & Ms. ejusdem Ordinis Catalogus genealogicus.
b Apud Cæsarium legitur Lureke.
c Tissier in Annotatis ad cap. 1 hæc ita interpretatur: Quod item ipse Godefridus dicebat, nihil in oratione dicendum, sed solum de Christi passione aliisque mysteriis cogitandum, hunc sensum habet, quod, dum psallimus & officium persolvimus divinum, præstat tunc mente Christi passionem recolere magis, quam aliquid a Deo petere, ad devotionem & attentionem fovendam: quamvis etiam &c.
d Idem habet Joannes d'Assignies & Godefridi Vita apud Martene tom. 3 Anecdotorum: nec video, qua de causa, quæ hic de Cæsario memorantur, expungi debeant, prout Manrique contendit. Videsis num. 5 & 6 Commentarii prævii. Esto, de iis Cæsarius Heisterbacensis altum taceat; utpote qui multa alia, quæ de Godefrido narrantur, studio brevitatis, ipsomet teste, suppressit.
e Cisterciensium consuetudo fuit, ut, cumquis moreretur, tabula in claustro crebris ictibus quater pulsaretur, ad cujus sonitum confluebant monachi, certas preces coram moribundo rite persoluturi. Ex lib. Usuum Cisterciensium cap. 94, apud Martene de antiquis monachorum Ritibus lib. 5 cap. 9.
f Textus hic integer a nescio quo, in Vitam Godefridi aliunde videtur intrusus. Vide Commentarium prævium num. 2.
g Ita Ms. nostrum: sed diploma Henrici ducis Brabantiæ, habet Gisla. Alibi etiam legitur Gilla.
h Locus est sub pago suburbano Elsen dicto a parte urbis australi.
i Ita jam inde ab anno 1207 appellatam fuisse, instrumentum donationis docet, quo Leonius Castellanus Bruxellensis decimam, quam in parochia de Sanbergen possidebat, abbatissæ & conventui de Camera donavit, quod Miræus exhibet in Notitia Ecclesiarum Belgii cap. 203.
k Anno 1201; non circa annum 1211, ut Gazæus & Rosweydus, teste Miræo littera i proxime citato, in suis Historiis aiunt. Vide num. 7 Commentarii prævii.
DE B. BERENGARIO CONFESSORE ORDINIS PRÆDICATORUM
ILERDENSI EPISCOPO ELECTO IN CATALAUNIA.
ANNO MCCLVI.
SYLLOGE.
Beati sedes, gesta, cultus.
Berengarius ex Ordine Prædicatorum episcopus Ilerdensis, in Hispania Tarraconensi (B.)
AUCTORE J. B.
Ilerda earum, quas Ilergetes Hispaniæ Tarraconensis populi incolunt, urbium celeberrima inter Iberum flumen & Pyrenæos montes ad fluvium Sicorim, [Ilerda jam olim episcopalis] Segre indigenis dictum, sita est, pari fere a Barcinone & Cæsaraugusta intervallo distans; bellis variis, obsidionibus & excidiis a multis retro seculis nominis celebritatem consecuta. Frequens apud Cæsarem in Commentariis de bello civili illius est mentio; cujus pariter Ptolemæus lib. 2, Strabo lib. 3, aliique scriptores antiqui meminere. Sedem habet episcopalem perantiquam Tarraconensi suffraganeam. Jam inde a Constantini temporibus erectam fuisse oportet, juxta quamdam Hispaniæ in suos episcopatus divisionem Constantino adscriptam: sed apocrypham illam esse tom. 4 Tract. 3 Hispaniæ sacræ Florez ostendit. Si Catalogo Episcoporum Hispaniæ Haubertino fides habenda est, primus Ilerdensium episcopus fuit Isicius anno 203, at varios fictitii hujus Catalogi errores prodit Nicolaus Antonius Bibliothecæ veteris Hispaniæ lib. 6 cap. 22; Isicium vero Carcesi quievisse Ado & Usuardus scribunt, ibidemque episcopum fuisse Maurolycus, Constantius Felicius & Galesinius docent. Sedis illius initium Pseudo-Flavius Dexter, interprete Bivario, anno 268 illigat, quo S. Licerium, Caritensem primo episcopum, sedem suam Ilerdam transtulisse, ait: is porro non alius fuisse videtur, quam Licerius Consorannensis episcopus, qui seculo sexto floruit, ut dictum est tom. VI Augusti pag. 45. Castellanus in Tabula topographica Martyrologii universalis S. Cæcilium primum Ilerdensium episcopum fuisse scribit: in Catalogo tamen Sanctorum, omisso Cæcilio Ilerdensi, solius meminit S. Cæcilii primi Eliberitanorum episcopi: unde suspicor, Cæcilium Eliberitanum cum Ilerdensi a Castellano confusum esse.
[2] [Catalauniæ civitas] Certius, etsi minus distincte, Ilerdensis sedis antiquitas ex conciliorum in Hispania celebratorum subscriptionibus intelligitur. Joannes Vasæus in Hispaniæ Chronico ad annum 525 ita habet: Hoc anno, id est, Theodorici Junioris XV celebratum est octavo Idus Augusti concilium Ilerdense ab octo episcopis sub Sergio illius civitatis id temporis episcopo. Agit de hoc concilio Cardinalis de Aguirre tom. 2 Conciliorum Hispaniæ pag. 286, & quamquam titulus concilio præfixus habeat Anno quindecimo Theuduredi regis, aut, ut aliis in Mss. legitur, Theoderici; contendit tamen concilium hoc anno æræ Hispanicæ 584, Christi 546 celebratum esse, anno scilicet XV, nec Theuduredi, nec Theoderici, sed Theudis regis; & ita dicitur, inquit, in Ms. Lucensi conciliorum Hispaniæ, omnium plane codicum antiquissimo. Sed neque Sergius episcopus Ilerdensis, verum metropolitanus Tarraconensis fuit; tum quod (inquit idem Aguirre) ita habeant canones Barcinonenses, tum quod id etiam ex verbis subscriptionis cum fratirbus nostris colligatur. Quod etiam ex subscriptione octava patet, quæ ita habet: Februarius in Christi nomine episcopus ecclesiæ Ilerdensis, his constitutionibus interfui & subscripsi. Idem porro esse concilium, de quo Vasæus & Aguirre agunt, suadent idem concilii locus, idem episcoporum numerus, eadem Sergii primo loco subscriptio, idem celebrati concilii mensis Augustus, idem denique dies ab Aguirre assignatus in margine. Concilio quoque Barcinonensi 1, quod secundum illustrissimum Garziam Loaisa circa annum Domini 540 habitum est, Andreas Ilerdensis episcopus interfuit: antiquioribus autem si quis Ilerdensium præsulum interfuerit, certe nomen sedis non exprimitur.
[3] Versus seculi XII medium sub Maurorum jugo Ilerda gemebat, [Patres Dominicanos admittit circa annum 1229,] cum illam Mauris ereptam Raymundus Barcinonensium comes & Aragoniæ princeps recepit in fidem civibus pene vacuam, instauravitque non solum urbem ipsum, sed & sedem ejus episcopalem, translato Ilerdam Guilielmo Peresio Rotensi episcopo, teste Surita ad annum 1149, & Petro de Marca archiepiscopo Parisiensi Marcæ Hispanicæ lib. 4. Seculo dein XIII circa annum nonum supra vigesimum Dominicani Patres fixere Ilerdæ domicilium, in quo aliquanto post non vulgari sanctitatis laude floruit Berengarius de Peralta. Dolent Dominicanæ familiæ scriptores Berengarii præclare gesta, paucis exceptis, seu temporum edacitate, seu veterum scriptorum suorum negligentia posterorum effugisse notitiam. Damnum hoc, quoad licuit, recentiores Dominicani resarcire conati sunt. Inter eos, quorum scripta nobis in promptu sunt, scriptionis ordine primus est Franciscus Diago, qui, teste Echardo, in veteribus eruendis ruderibus, archivisque tum Ordinis, tum regni evolvendis vitam pene insumpsit omnem, nulli parcens operæ, nullum ea de causa non aggressus iter. Opus ejus prodiit anno 1599. Succedit proxime Antonius Vincentius Domeneccus in Historia Sanctorum Catalauniæ, quam ut ederet numeris omnibus absolutam, quater Catalauniam peragrasse, instrumenta publica, & archiva reconditiora legisse & discussisse fertur. Obiit Gerundæ anno 1606, in vita & morte miraculorum splendore illustris; prodiit autem hujus Opus anno 1602. Ita in Bibliotheca Dominicana Echardus. Sequuntur Joannes Michaël Pio, Dominicus Maria Marchese episcopus Puteolanus, & Jacobus la Fon. Quæ apud auctores jam citatos de Berengario leguntur, paucis perstringo.
[4] In primis quod obtigerit Berengario natale solum, [quibus, abdicato Ilerdensi canonicatu,] haud satis perspectum est. Altum de eo apud Franciscum Diagum lib. 2 Historiæ provinciæ Aragoniæ Ord. Præd. cap. 38 Berengarii vitam describentem silentium est. Michaël Pio lib. 1 de Viris illustribus sui Ordinis Ilerdæ natum scribit: at unde id hauserit, non exponit. Idem quoque Marchesius & Jacobus la Fon, hic in Anno, ille in Diario Dominicano ad diem XXII Novembris, sed timide asserunt. Contra vero Domeneccus, Montione (oppidum est Aragoniæ, qua Catalauniam respicit) natum esse, lib. 2 de Sanctis Catalauniæ disertissime tradit. Gente igitur Hispanus fuit, Catalaunus, an Aragonius, ob discrepantes prædictorum auctorum opiniones non facile dixero. Utut sit, certum est, Berengarium canonicis Ilerdensibus adscriptum fuisse, conficiturque ex instrumento privilegii cujusdam ab episcopo, capituloque Ilerdensi conventui olim concessi, cui penultimo inter canonicos loco Berengarius anno 1249 subscripsit his verbis: Ego B. de Peralta Illerden. canonicus subscribo & hoc signum pono. Marchese & la Fon canonicatu auctum fuisse scribunt, cum ætatis annum 15 nondum excessisset; quod & Diagus & Domeneccus tacet; quorum prior tum ex traditione, tum ex citato instrumento, & emortuali Berengarii anno, nempe 1256, quidem tradit, parum provectæ ætatis fuisse Berengarium, cum Guilielmo Barberano ex eadem S. Dominici familia defuncto Ilerdensi episcopo successor electus est; at determinati suscepti ab eo canonicatus anni non meminit. Sit igitur penes auctores dicti fides.
[5] [adscriptus B. Berengarius,] Porro Berengarium religiosæ quietis amore, altiorisque perfectionis desiderio, missa dignitate canonica, & quos inde capiebat, fructibus, Dominicanum in conventu Ilerdensi suscepisse habitum, Regulamque professum esse, iidem referunt, nixi non tantum veteri traditione, sed etiam sedis Ilerdensis archivi scripto, quo id contineri, Berengarius capituli notarius aliquando asseruit. Novus hic Dominicani instituti Alumnus eum mox fecit in virtute progressum, ut admirationi simul & venerationi universæ non modo fuerit Aragoniæ, sed etiam defuncto Ilerdensi episcopo Barberano, divino monitu, cum diaconus tantum esset, subrogari meruerit. Hanc autem esse peractæ electionis seriem volunt. Divisa erant in eligendo episcopo canonicorum (penes quos id juris etiamnum vigebat) suffragia: coacta sæpe comitia, verum nullo operæ pretio; optatum scilicet eorum exitum electorum dissensio impediebat. Terebatur his altercationibus tempus, cum tandem, cælo judice, decisa lis est. Apparuit nempe altercantibus angelus, atque Ilerdenses infulas Berengario deferendas edixit. Quod de canonicorum dissensione narratum est, non tamquam certum tradunt, sed verisimile putant. De ea agens Michaël Pio Diagum citat in Historia provinciæ Aragoniæ, qui lib. 2 cap. 38 laudatæ Historiæ ea in re tum Michaël Pio, tum aliis recentioribus potissimum præluxisse, videtur. Ceterum miraculosam Berengarii electionem ex antiqua aiunt traditione acceptam esse, confirmarique pictura, quæ in pariete supra ejus sepulcrum visitur, & angelum episcopalem mitram ei deferentem exhibet.
[6] [& Ilerdensis episcopus electus obit anno 1256,] Divino mandato canonici, quibus Berengarii perspecta virtus erat, non illubenter paruere. Ille vero vita potius, quam religiosa quiete carere malebat. Itaque conversus ad preces Deum obtestari cœpit, ut tam grave a suis humeris onus averteret: nec Servi sui preces divina pietas sprevit. Nondum enim in sua dignitate confirmatus aut consecratus pie obdormivit in Domino anno 1256 die 2 Octobris, ut habet inscriptum ejus tumulo epitaphium: Anno Domini MCCLVI sexto Nonas Octobris transitus venerabilis patris Domini Berengarii de Peralta hujus sacrosanctæ sedis electi. Unde miror, Michaëlem Pio de Viris illustribus sui Ordinis parte 1 cap. 38, & rursum parte 2, ubi sui Ordinis episcopos recenset, emortualem Berengarii diem, non 2 sed X Octobris affixisse, reclamantibus ceteris, atque ipsa sepulchrali inscriptione, in qua sexto Nonas Octobris obiisse, verbis expressis legitur. Longius autem a vero aberrat de Vienne, tertii Ordinis S. Dominici presbyter, dum in anno Dominicano Gallice scripto ad diem XXVIII Julii ita scribit: Hoc eodem die obiit B. P. Berengarius de Peralta, alta, episcopus Ilerdensis, charitate in proximum & alta humilitate pollens. Frequentibus quoque miraculis Berengarium claruisse, testatum posteris reliquere, quorum tamen sive temporum injuria, sive scriptorum incuria interierit memoria. Quod sigillatim proferant, unicum est ex Diago depromptum; fuisse nimirum ex episcopis Ilerdensibus nonneminem, qui Berengarii loculum recludere voluerit, sive inspiciendi corporis gratia, sive, ut aliis placet, alio transferendi; verum id perfici minime potuisse, tanta scilicet prorumpente sanguinis copia, ut in tumuli frontem (non in faciem & vestimenta episcopi, ut perperam vertit la Fon) sese diffuderit, quo illud effectum est, ut Berengarii apud Ilerdenses veneratio non mediocre ceperit incrementum. Tumulus vero, inquit Marchesius, hodiedum usque effusi sanguinis notas retinet.
[7] Ceterum Berengarium ab immemorabili tempore in Sanctorum numero ab Ilerdensibus habitum, [cultumque ecclesiasticum obtinet.] cultumque ut talem, triplici probant argumento. Primum est, quod a patrato mox memorato prodigio cœptum sit ejus tumulo a diacono thus ingeri, quoties id aræ principi ingeritur. Alterum est, quod & altare ejus nomini erectum, & Sancti titulus illi adscriptus legatur in antiqua quadam charta, qua Joanni de Peralta Ilerdensi canonico Romei, ejusdem sedis episcopi, vicarius generalis, totumque capitulum facultatem facit, ut possit instituere & dotare in dicta ecclesia (cathedrali) quandam cappellaniam in & super altari seu sepultura sancti Berengarii sedis Illerdensis cum dupla & anniversario, quod anno 1370 apud Diagum & Domeneccum, sed mendose; anno vero 1379 apud Marchesium & la Fon contigisse, legitur. Tertium denique est, quod in Berengarii memoriam porta quædam ejusdem ecclesiæ S. Berengarii dicta reperiatur in quadam apocha archivi Ilerdensis capituli anni 1373 a Domenecco visa: agit autem ea apocha de supplicatione tunc habita a canonicis in translatione ossium B. Berengarii ad claustrum ecclesiæ hactenus In illo sarcophago (verba sunt apochæ) sive monumento, quod erat extra sedem versus januam sancti Berengarii servatorum. Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum 2 Octobris Berengarii his verbis meminit: Ilerdæ in Hispania B. Berengarii episcopi. Addit in Notis: Migravit ex hac vita ann. MCCLVI electus, sed nondum consecratus episcopus. Illi ara erecta conspicitur in ecclesia Ilerdensi. Plures martyrologos non addo, quoniam ceteri, quos quidem consului, de Berengario tacent.
DE S. THOMA DE CANTILUPE EPISC. HEREFORDIENSI IN ANGLIA
APUD MONTEM FLASCONIS IN HETRURIA PONTIFICIA.
ANNO MCCLXXXII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Thomas de Cantilupe, episc. Herefordiensis, apud Montem Flasconis in Hetruria Pontificia (S.)
BHL Number: 8254
AUCTORE C. S.
§ I. Locus sedis, ac olim præcipui cultus ejus: annuntiatio in Martyrologiis: Vitæ non edendæ: Processus canonizationis, ex quo compendium vitæ & miracula danda.
Herefordia, vulgo Hereford, Magnæ Britanniæ, sive Angliæ, civitas episcopalis sub metropoli Cantuariensi, [Hic sanctus Episcopus Herefordiæ, cujus notitia datur,] sedet in sui nominis, cujus caput est, comitatu, Anglis Hereford-Shire dicto, pratis gratissimis, ut loquitur Camdenus in descriptione ejusdem comitatus, & arvis uberrimis intersita, fluminibus fere incincta, ad Septentrionem & Occasum anonymo, ab Austro Vega, qui e Wallia huc accelerat. De ejusdem civitatis primordiis & incrementis plura habet ibidem Camdenus, ex eoque Henschenius noster ad diem XX Maii in S. Ethelberto, Orientalium Anglorum rege ac martyre, anno 793 e vivis sublato, ibidemque sepulto, & insigni ecclesia, quæ cathedralis est, a Milfredo vel Milefrido, Merciorum rege, pro meritis honorato. Eidem Milefredo Joannes Bromtonus in Vita laudati sancti regis ab Henschenio edita, num. 13, & Camdenus attribuunt episcopalis sedis erectionem; quod Henschenius in Annotatis lit. e de illius stabili fundatione accipiendum putavit, quia alii Puttam jam inde ab anno 680 istius loci episcopum fuisse statuunt. Vetus illa ecclesia anno 1055 hostili manu deleta fuit ac deinde resuscitata, vel a Roberto Losinga ejusdem civitatis episcopo, ut scribit Franciscus Godwinus in Commentario de Præsulibus Angliæ pag. 529, vel a Reinelmo, istius post Gerardum successore, ut Camdenus affirmavit.
[2] [sedem suam habuit seculo 13,] Juverit hic Camdenum audivisse. Sic ait: Reinelmus episcopus, regnante Henrico primo, speciosum hoc, quod nunc cernitur, templum posuit, successoresque adauxerunt, adjuncto collegio nitido, & pulchris præbendariorum ædibus. Nam præter episcopum, qui trecentis & duabus ecclesiis præest, sunt in hac ecclesia decanus, archidiaconi duo, præcentor, cancellarius, thesaurarius & præbendarii viginti octo. In templo, præter episcoporum, nulla fere monumenta vidimus; Thomam vero Cantelupum episcopum, nobili loco natum, mausolæum habuisse, accepimus; qui ob sanctitatem inter Divos relatus, parum abfuit, quin pietatis opinione regio martyri Ethelberto præluxerit. Hæc de ecclesia illa cathedrali, prout erat seculo 17 inchoato, scripsit Camdenus; Godwinus, qui eodem tempore vixit, addit pag. 540 mausoleum illud e marmore stetisse in Aquilonari parte transepti ad Orientem, atque insuper ait, A successoribus hoc illi (S. Thomæ) honoris habitum, ut insignia ejus gentilitia jam inde ab eo tempore pro sedis suæ insignibus usurpaverint; in campo videlicet rubro tria leopardorum capita aurea inversa, totidem lilia in ore gestantia.
[3] Itaque inter Herefordiensis ecclesiæ episcopos post medium seculum XIII eluxit S. Thomas, [qui obiit 25 Augusti, sed 2 Octobris colitur] ex illustri Cantiluporum familia in Anglia natus, doctrina, morum sanctitate & invicta animi fortitudine in vindicandis ecclesiæ suæ juribus conspicuus. Illum, dum apud Sedem Apostolicam eadem de causa versaretur, prope Montem Flasconis anno 1282, die XXV Augusti vita functum, ac deinde plurimis miraculis coruscantem, Joannes XXII summus Pontifex anno 1320 sanctorum confessorum albo sollemniter adscripsit, festumque ejus annuum sexto Nonas Octobris celebrari mandavit. Eapropter in Martyrologio Romano hoc postremo die cum præcipuo olim cultus, non obitus loco paucis sic legitur: Herfordiæ in Anglia, S. Thomæ episcopi & confessoris. Baronio præiverat Petrus Galesinius, ad eumdem diem sic inquiens: Herefordiæ in Anglia, S. Thomæ episcopi, vitæ sanctimonia & miraculis clari. Præiverant item Martyrologii Usuardini editiones Lubeco-Coloniensis, Greveni & Molani, quarum prima sic habet: In Anglia, S. Thomæ episcopi & confessoris; duæ autem aliæ clarius sic: In Anglia sancti Thomæ Herefordiensis episcopi & confessoris, vita & miraculis clari.
[4] Istis omnibus antiquius nostrum Ms. Florarium Sanctorum, [& inscriptus Martyrologiis est, in quorum aliquibus] utpote anno Christi 1486 completum, de eodem sancto Præsule recte quidem ad diem 2 Octobris, sed in loco aberrans, ita meminit: In Scotia sancti Thomæ episcopi & confessoris. Secundum Octobris diem etiam servat Constantinus Ginius in Natalibus sanctorum canonicorum, ubi ejusdem elogium ex Suriana Collectione de Vitis Sanctorum concinnavit. Joannes Wilson, Catholicus presbyter Anglus, in suo Martyrologio Anglicano, editionis anni 1608, S. Thomam nostrum bis annuntiavit; primo in Monte-Flasoonis ad diem XXV Augusti, velut ipsius emortualem; atque iterum ad 2 Octobris Herefordiæ titulo translationis; sed in altera ejusdem Martyrologii editione, anno 1640 facta, solum diem 2 Octobris, velut depositionis illius Herefordiæ retinuit. Ad alterum rursus diem, nempe ad XV Februarii, nescio, quo titulo, supra laudatus Petrus Galesinius ejusdem sic meminit: Herfordiæ S. Thomæ episcopi, cujus vitæ sanctimonia & rebus divinitus gestis plane cognitis, Joannes XXII Pontifex Maximus in Sanctis eum rite adscripsit. In Annotationibus ibidem laudat Annales Anglorum; sed cur ad prædictum Februarii diem de eodem agat, quamve festivitatem hic designet, non edisserit.
[5] Denique in nostro Florario Sanctorum ejusdem Sancti canonizatio ad diem XVII Aprilis memoratur hoc modo: [etiam ad alios dies memoratur.] Item S. Thomæ & Fordiensis (lege Herfordiensis) canonizatio facta Johanne XXII apud Avinionem anno Pontificatus sui V, Salutis MCCCXX, a transitu sanctissimi Viri XXXVIII. Fuit vir nobilis, doctor in Decretis & magister in Theologia. Pro anno V Pontificatus Joannis substitue annum IV, & omnia recte se habere, constabit ex dicendis. Porro Majores mei S. Thomam Herefordiensem episcopum in Prætermissis ad diem XV Februarii ex memorato Petro Galesinio, ad XVII Aprilis ex Florario Sanctorum, alioque Cartusiæ Bruxellensis, & ad XXV Augusti, qui Sancto vere emortualis fuit, ex Wilsoni Martyrologio Anglicano commemorarunt, & in diem 2 Octobris distulerunt, quia festum ejus supra laudatus Joannes summus Pontifex in Bulla canonizationis ejusdem eidem diei affixit, quo etiam in Martyrologio Romano inscriptum est. Cur tamen hunc diem præ ceteris designaverit Pontifex, mihi plane incompertum est. Certe illo nec obiit, nec ex humili sepultura in marmoreum mausoleum translatus fuit, nec Sanctis adscriptus, nec quidquam eodem die factum novimus, quod huic Pontificio decreto causam dederit; nisi forte isto die ossa ejus, dum ex Italia transferebantur, in Angliam vel in ecclesiam suam cathedralem advecta fuerint.
[6] [Vitæ Mss., editaque a Surio, prætermittendæ;] Vitam S. Thomæ, seu verius Vitæ compendium, accepimus ex Ms. Rubeæ Vallis, cui fimillimum habuit Laurentius Surius, quod suo stilo donatum in Vitis Sanctorum hoc die vulgavit. Auctorem, qui æque apud ipsum, quam apud nos anonymus est, fide dignum merito appellavit; nam quæ profert anonymus ille, potissimum hausisse videtur ex processu canonizationis ejusdem, de qua diserte meminit. Sola Surii editione usus est Adrianus Bailletus in ejusdem sancti Episcopi Vita, Gallice data tom. 3 Vitarum Sanctorum ad 2 Octobris. Nos alteram præterea illius brevem Vitam nacti sumus ex eodem monasterio Rubeæ Vallis, collatam cum Ms. canonicorum Regularium Corsendonckanorum. Hujus auctor, pariter anonymus, post Præfationem, cujus initium est, Sanctorum vitam & conversationem ad legentium ædificationem litteris tradere, salubre est; cetera fere accepit ex Bulla canonizationis, quam suo loco dabimus. Supervacaneum igitur foret, Vitam istam edere, neque plus operæ pretii esset dare primo nominatam aut Surianam; cum ad manum mihi sit processus, ex quo istam concinnatam esse dixi, & de quo nunc agendum est.
[7] [sed ex processu canonizationis, sub Clemente V facto,] Dum Majores nostri Godefridus Henschenius & Daniel Papebrochius ad comparanda Operi suo instrumenta anno 1661 Romæ morabantur; invenerunt in bibliotheca, nisi fallar, Vaticana codicem Ms. 4015, continentem processum pro canonizatione Thomæ de Cantilupe, jussu Clementis V Papæ, anno 1307 a commissariis Apostolicis in Anglia confectum, ex eoque describenda curarunt, quæ ad ejusdem Sancti gesta illustranda utilia fore, judicabant. Deinde vero cum isthæc amissa crederent, Conradus Janningus anno 1686 Romæ degens, eadem denuo collegit; unde factum est, ut aliqua bis descripta habeamus. Præter hunc nullum pro canonizatione S. Thomæ Herefordiensis unquam confectum fuisse, comperi, quamvis canonizatio illius non nisi tertiodecimo anno post a Joanne XXII Papa perfecta fuerit. Erit infra de ejusdem processus instituti modo ceterisque adjunctis satis prolixe loquendi locus; interea, quæ huc magis spectant, pauca accipe. In adjecta a Majoribus meis annotatione hæc est divisio libri, seu codicis 4015, qui in tergo inscribitur Processus de vita D. Thomæ de Cantalupo. PS.; Forte hic legendum est PP, id est, Pars prima. Incipit: In nomine Domini. Amen. Ad honorem &c. Deponunt testes trecenti viginti tres, quorum sexaginta duo primi fere agunt de vita, insertis tamen modo aliquot miraculis; ex quorum depositionibus fere excerpsi, quæ ipsi de visu testantur vel immediate, vel saltem mediate, scilicet quæ ab iis, qui viderunt, immediate audiverunt. Et hi sexaginta duo testes constituunt primam libri partem usque ad folium 123, quod folium sic habet.
[8] PS. Incipit secunda pars hujus Processus de probatione miraculorum. [quem e Romano codice habemus,] Et probat septemdecim miracula testibus a sexagesimo tertio ad centesimum septuagesimum septimum omnino centum & quindecim, aliis alia miracula ordine attestantibus. Post hæc ponuntur Rubricæ miraculorum in prima parte sparsim positorum. Postea ponuntur tredecim miracula. Hinc Quaternio miraculorum incipit folio 247. Tum Epistolæ Innocentii &c. Postea a folio 265 ad 309 ponuntur quædam non producta. Ultimo loco Epistolæ & Compendium de processu excommunicationis. Hactenus laudata Notitia. Longum atque tædiosum esset ista omnia excudere, maxime quod in tanto testium numero necesse sit, eadem asserta recurrere, ideoque laudati Majores mei prudenti consilio ea tantum describenda curarunt, quæ ad propositum suum necessaria aut saltem congrua utiliaque censebant. Quæ autem hæc sint, partim ac maxime hic, partim suis locis Commentarii mei prævii exponam.
[9] Inter testes, qui, præstito juramento, interrogati examinatique a commissariis Apostolicis fuere, [juratum Richardi episcopi testimonium, velut quoddam Vitæ compendium] sexagesimo primo loco recensetur Reverendus pater, dominus Richardus, Dei gratia episcopus Erfordiensis & magister in Theologia, sexagenarius & ultra, qui fuit de robis & familia domini Thomæ per quatuordecim annos circiter. Richardus hic, cognomento de Sweinfeld, fuit proximus ejusdem S. Thomæ in Herefordiensi sede successor, in qua usque ad annum 1316 sedisse dicitur a Godwino in episcopis Herefordiensibus pag. 540. Fuerat autem is de robis & familia, id est, in obsequiis & unus e domestica familia ipsiusmet sancti Decessoris sui per quatuordecim annos circiter, non tamen toto illo tempore continue conversatus cum eo, sed per vices, quia vacabat interim scholasticis disciplinis, uti ipsemet asseruit in suo testimonio, in quo etiam tantum annos XIII circiter, pro XIIII in Sancti obsequiis sic exactos numeravit. Utut sit, ipse certe de Præsulis sui gestis tanto tempore apprime instrui potuit, nec sine injuria censeri potest in re tam gravi, etiam constrictus jurisjurandi religione, coram commissariis Apostolicis mentiri voluisse aut non comperta leviter testari ausus esse.
[10] Hujus testimonium bis descriptum habeo, in quo ille ad commissariorum interrogata respondens, [excudam: ex eodem processu ac codice dabo miracula,] quoddam Vitæ compendium reliquit, a stirpe ejus nativitateque exorsus usque ad ejusdem ossium e prima sua sepultura in marmoream tumbam translationem, quam ipse perfecit. Hoc itaque testimonium, quod Compendium Vitæ liceat appellare, primo loco edam, debitisque Annotatis tum ex aliorum testimoniis, tum aliunde acceptis illustrabo. Hinc ibo ad Miracula, quæ sane multa & magna sunt, ut conjicere licet ex anonymo in Vita, quam a Surio politiori stilo ornatam dixi, quæque in Ms. nostro sic habet: Miracula vero, quæ post obitum ejus ad laudem & honorem nominis sui peccatoribus ostendere dignatus est omnipotens Dominus, in diversis voluminibus in loco requietionis, quasi infinita vidi, inter quæ sexaginta mortuos resuscitavit, quadraginta & unum cæcos illuminavit, quinquaginta duos contractos valetudini restituit, paraliticos viginti & unum curavit, & cæcos & mutos viginti tres, recepta salute optata, Deum laudare fecit. Vidi etiam in uno volumine in loco præfato de diversis miraculis & morborum generibus, quæ per S. Thomam patrata fuerant & ostensa quadringenta viginti quinque.
[11] [quæ secundum ejusdem codicis partitionem] Nolim equidem pro hisce omnibus spondere; verumtamen, qui epistolam a commissariis Apostolicis post diligens examen ad Clementem V Papam hac super re datam, infraque recitandam legerit, non inficiabitur, opinor, S. Thomam multis magnisque miraculis eluxisse. Ego non alia, nisi quæ in supra laudato processu ac in Romano codice leguntur, quæque sane in magno numero sunt, recensebo, eaque omnia in quatuor partes dispertiam. In prima Parte dabo septemdecim miracula, quæ in eodem codice secundum divisionem num. 8 expositam primo loco habentur. Quæ sequuntur Rubricæ miraculorum, eas in Appendicem rejiciam, quia propter brevitatem passim debent ex testibus prolixius exponi. Secundo loco reponam quædam alia miracula, ab iisdem commissariis pariter examinata probataque. Succedet pars tertia, quæ complectitur aliquot alia miracula, quæ in diversis locis impetrata fuerunt, & in ecclesia Herefordiensi debite annuntiata, atque in processum relata. Quarta denique Pars ea continet, quæ in Processum non fuere redacta, nec a commissariis propter temporis brevitatem examinata, nisi in quantum contenta in istis … fuerant abbreviata … & apposita in quaternis miraculorum præcedentibus, redditis XIII die mensis Novembris coram commissariis antedictis.
[12] [in quatuor classes seu partes dispertiam.] Hinc facile judicabit lector primo, in hac posteriori Parte recurrere debere varia miracula jam ante data: secundo, ea, quæ ex illis ante data non sunt, non eadem, qua cetera, auctoritate fulciri. Verum de miraculis universim observandum est, loca, in quibus illa facta dicuntur, passim frustra a me quæsita esse in Lexicis tabulisque topographicis, cujus rei triplex causa esse potest; nempe vel quod loca ista minora quatuor seculorum lapsu nomina mutarint, vel interierint, vel nobis male descripta sint. Possent nonnulla quoque alia hic observari, quod in Annotatis præstabo. Jam quod ad hunc Commentarium prævium scribendum attinet, in primis magno usui mihi erit prælaudati Richardi episcopi Herefordiensis testimonium, cui accedent & alii testes, omnes pariter Sancto synchroni, quorum alii ipsum noverunt, alii etiam in ejusdem obsequiis ac familiari convictu degerunt, aut etiam morienti adstitere. Pro gloria illius posthuma facient quoque litteræ a Clemente V pro processu canonizationis ejusdem instruendo datæ, & quas nominati ab eo commissarii postea ad ipsum rescripserunt; ac denique Bulla, quam Joannes XXII Papa pro ejusdem canonizatione edidit.
§ II. Sancti illustres parentes, fratres ac sorores: natale tempus & locus: pia educatio: litterarum studia in Anglia, deinde Parisiis: accessus ad concilium Lugdunense: fit capellanus Pontificius: audit Leges Aurelianis.
[Sanctus patrem habuit Wilhelmum de Cantilupe] Sancti Thomæ parentes Richardus Schinfeildus, proximus ejus in sede Herefordiensi successor, in Compendio Vitæ num. 2 & 3 prodidit his verbis: Dominus Thomas fuerat ortus de nobili stirpe baronum regni Angliæ; & pater ipsius domini Thomæ vocabatur dominus Wilhelmus de Cantilupo, & fuit magnus baro, habens in reditibus annuis bene duo vel tria millia librarum sterlingarum. Mater vero dicti domini Thomæ fuit vocata domina Melisenta, quæ fuerat comitissa de Ebroycis in Normannia, & fuerat dicta domina orta ex valde nobilibus Normanniæ vel Franciæ. Et post obitum comitis Ebroycensis nupsit dicto domino Wilhelmo. Consonant & alii testes, ac nominatim Wilhelmus de Cantilupe, juratus testis trigesimus septimus, ipsius Sancti ex Joanne fratre nepos, qui a supra laudatis commissariis Apostolicis interrogatus, a quibus Thomas traxisset originem, respondit, quod pater dicti domini Thomæ fuit miles & baro, & fuit vocatus dominus de Cantalupo, & habuit uxorem quamdam magnam dominam de Normannia, quæ erat domina de Everoys.
[14] Pari modo testis quinquagesimus sextus, magister Robertus de Gloucestria, [potentem baronem Angliæ, qui ortus esse videtur] doctor Decretorum & cancellarius Herefordiensis, interrogatus, e quibus parentibus Thomas natus esset, respondit, quod ex nobili progenie baronum, & quod pater dicti domini Thomæ fuit vocatus dominus Willellmus de Cantalupo, miles & baro, qui fuit potens homo & magnæ auctoritatis & senescallus domini Henrici IV regis Angliæ. Pro Henrico IV substituendus hic est Henricus III, aut certe is designatur, ut liquet ex ratione temporis: quia Henricus communiter dictus IV primum natus est post medium seculum XIV. Forte tamen Robertus Henricum III appellavit IV ratione Henrici Junioris, qui a vivente patre suo Henrico II coronatus rex fuit, sed ante illum mortuus, ac propterea numerum regum Angliæ sui nominis non solet augere. De paterna Sancti familia præterea ait Richardus episcopus loco mox citato: Avus vero dicti domini Thomæ dicebatur traxisse originem de Normannia.
[15] Quam ob rem verisimillimum est, ejusdem Sancti proavum abavumve unum e Normannis illis fuisse, [ex Normannis, qui sub Guilielmo Conquestore Angliam subjugarunt:] qui cum Guilielmo Normanniæ duce, cognomento Conquestore, anno 1066 in Angliam trajicientes, eam subjecerunt; maxime quod etiam Joannes Bromton abbas Jornalensis in Chronico ad eumdem annum Cantelou recenseat inter eos, de quibus ibidem præmiserat ista: Tunc rex Wilhelmus terras Anglorum magnatibus & militibus ac aliis hominibus suis Franciæ & Normanniæ, qui secum in conquestu suo extiterant, donavit. Quorum plurima cognomina, adhuc in Anglia satis cognita & frequentata, sicut ea reperi scripta, hic inserere dignum duxi. De Cantilupis honorifice etiam meminit Guilielmus Camdenus in Descriptione Magnæ Britanniæ, in qua illos catalogo illustriorum familiarum Angliæ inseruit, atque in descriptione comitatus Northamtoniæ pag. 80 cursum Wellandi fluvii prosequens, sic ait: Postea Heringenworth, olim Canteluporum, nunc baronum Zouch sedem, præterfluit; qui ab Eudone, filio minore Alani de la Zouch de Ashbye prognati in amplissimam baronum familiam succreverunt. Quibus plurimum honoris accessit ex nuptiis cum una hæredum de Cantelupo, & altera baronis de Sancto Mauro, qui etiam ab hærede domini Zouchæi de Ashbye, Lupellisque dominis de Castel-Cary in comitatu Somersettensi stemma deduxit. Vide etiam, si lubet, ibidem pag. 488 in descriptione comitatus Monumethensis.
[16] [matrem vero habuit Melisindam de Gurnay,] Ad sancti Præsulis matrem redeamus. Wilhelmus Cantilupus verbis num. 12 datis consentit, illam fuisse magnam dominam de Normannia, quæ erat domina de Everoys; sed quod mireris, de cujus nomine dixit, se non recordari. At si huic nepoti nomen aviæ suæ tunc exciderit, Richardus episcopus illam in Compendio Vitæ num. 7 recte nominavit Melesintam; neque aliter, quam ex memoriæ vel calami lapsu factum esse dicendum est, quod ad mox laudati Wilhelmi Cantilupi testimonium in apographo nostro annotatum legatur, eamdem a teste XII Richardo de Kimberle, qui S. Thomæ in obsequiis fuit, Margaretam dictam fuisse, nisi tamen forte binominis fuerit. Qua autem ratione hæc nobilis mulier facta sit comitissa Ebroicensis, & ex qua nata familia, Robertus de Gloucestria num. 14 citatus sic docuit: Mater vero dicti domini Thomæ fuit comitissa Ebroycensis in Normannia, filia domini Godefridi de Gurnay: nupserat enim prius dicta domina comiti Ebroycensi, & eo mortuo, pater dicti domini Thomæ duxit eam in uxorem. Et dicta domina retinuit nomen Comitissæ secundum morem Angliæ, quia fuerat uxor comitis.
[17] [Ebroicensis comitis vidaam.] Jacobus Wilhelmus Imhoff in Historia genealogica Magnæ Britanniæ, tabula LXI, quæ familiæ Montfortiæ est, nominat Amalricum V comitem Ebroicensem, qui comitatum suum anno 1200 Philippo Augusto Galliæ regi vendidit, eidemque Amalrico primam uxorem attribuit Mabiliam, Wilhelmi I Glocestriæ comitis filiam, secundam autem Melissendam, filiam Hugonis de Gournay. Nescio, uter Melisindæ vel Mellessendæ patris prænomen rectius dederit; sed satis liquet, Mellessendam ab Imhoff laudatam illam ipsam esse, quam Robertus de Gloucestria post obitum viri sui, comitis Ebroicensis, Wilhelmo de Cantilupe nupsisse, ex eoque S. Thomam genuisse asseruit. Porro Ebroicum, nunc vulgo Evreux, urbs Galliæ est in Normannia Superiori ad Itonium vel Ittonam fluvium, quam Richardus I dux Normanniæ in gratiam filii sui Roberti in comitatum olim erexit. Habemus ergo patrem matremque S. Thomæ ex illustribus familiis genitos, sed quanto tempore Amalricus post venditum comitatum suum sive post annum 1200 vixerit, quove anno Melisinda Wilhelmo de Cantilupe nupta sit, hactenus non comperi.
[18] Wilhelmus ille ex hoc legitimo matrimonio, (ita prosequitur Richardus episcopus) cum Melisenta genuit dictum dominum Thomam, & dominum Hugonem, [Habuit quatuor fratres, e quibus unus fuit senescallus Aquitaniæ,] fratrem suum, magnæ auctoritatis & litteraturæ virum, & tres strenuissimos milites, & tres vel quatuor dominas, matrimonio collocatas nobilioribus baronibus regni Angliæ. Consonat Wilhelmus de Cantilupe, in processu testis trigesimus septimus: Ex eis descenderunt dictus dominus Thomas & dominus Johannes, pater dicti testis (ipsiusmet Wilhelmi) & magister Hugo, qui fuit clericus & dives, contemporaneus dicti domini Thomæ, domini Willelmus & Nicholaus milites. Paulo clarius loquitur magister Robertus de Glocestria, qui dixit insuper, quod dictus dominus Thomas habuerat quatuor fratres, videlicet dominum Hugonem, archidiaconum Gloucestriæ (id est Glocestriæ;) dominum Willelmum primogenitum, qui fuit senescallus ducatus Aquitaniæ tempore domini Henrici regis (nimirum Angliæ hujus nominis secundi, cui S. Ludovicus rex Franciæ partem Aquitaniæ anno 1259 restituit,) dominum Johannem & dominum Nicolaum, milites & barones. Et omnes erant magnæ reputationis; & dicebatur, quod erant valde fideles, Catholici & devoti.
[19] De Wilhelmo, Sancti fratre natu maximo, nihil præterea annotandum habeo, [alter archidiaconus Glocestriæ, duo alii strenui milites,] nisi quod Richardus de Kimberle, in processu testis duodecimus, affirmaverit, illum fuisse dominum Bergarennii, & ex annuis redditibus suis percepisse circa duo millia librarum sterlingarum. Hugo alter Sancti frater germanus, qui ex testimonio Wilhelmi Cantilupi num. 17 recitato Thomæ contemporaneus fuit, ab eodem Wilhelmo etiam dicitur illo major ætate fuisse; ex quibus colligas, Hugonem paulo quidem majorem ætate, sed ferme æqualem illi fuisse; id enim hic significat vox contemporaneus. Tertio itaque tantum loco, si non etiam aliquo posteriore, inter fratres sororesque suas natus Thomas est. Hugo ille mox nominatus fuit sancti Fratris sui in studiis litterarum artiumque socius, & ecclesiasticum statum amplexus, archidiaconus Glocestriæ factus est, uti mox dictum est; sed de eodem sermo infra recurret. Joannes alter ejusdem fratrum, pater fuit prædicti Wilhelmi Cantilupi, mortuusque ante Thomam, quem illius testamenti exsecutorem fuisse, idem Wilhelmus testatus est, eumdemque de hoc munere juste obito laudavit. Verba ex processu accipe.
[20] Interrogatus (Wilhelmus) de fide dicti domini Thomæ per dilectionem operante, [& horum unus pater Wilhelmi, qui in processu testatus fuit;] respondit, quod valde fuerat legalis, & quod pro patre suo non fecisset contra conscientiam suam… Postmodum dixit, quod occurrit memoriæ suæ, prædictum dominum Thomam fuisse executorem deputatum in testamento patris ipsius testis; & mater prædicti testis volebat habere equos, & aliqua harnesia (forte ephippia, aliave similia) viri sui defuncti; & dictus dominus Thomas noluit consentire, quia non videbatur suæ rationi consonum, nec voluntati testatoris: sed dixit, quod de proprio daret (id est, daturus esset) eidem. De Nicolao, qui ultimo inter fratres loco nominatur, aliunde nil didici.
[21] E sororibus unam tantum laudatus Wilhelmus suo nomine appellavit Julianam, [item tres sorores, baronibus de Tregoz, de S. Joanne & Gregonet nuptas.] quam uxorem domini Joannis Tregoz baronis fuisse dixit. Id ipsum etiam asseruit Richardus de Kimberle, sed Julianæ maritum, non Joannem, sed Robertum de Tregoz baronem nominavit; addiditque, alteram S. Thomæ sororem, cujus nomen reticuit, sed quæ a Roberto Deynte teste sexagesimo Agnes nuncupatur, nuptam esse Roberni baroni de Sancto Joanne, atque ex his natum Joannem de Sancto Joanne, baronem & senescallum ducatus Aquitaniæ sub Eduardo rege Angliæ, Henrici III successore. Unam item e sororibus maritatam aut saltem desponsatam fuisse Roberto Gregonet baroni de Anglia inquit Hugo le Barber testis sextus: ac denique, supra dictam Julianam & unam alteram sororum maritis suis viduatas, dum adhuc viveret earum sanctus Frater, infra visuri sumus.
[22] [Natus est Thomas circa annum 1218 in paternis ædibus] Quoto Christi anno Sanctus natus sit, nullus testium indicavit; ex suprema tamen ejusdem ætate a duobus circiter assignata, certoque anno obitus non procul aberrare possumus, si id circa annum 1218 contigisse statuamus. Ex dicendis enim certe obiit anno 1282, quando ex unius testimonio erat sexaginta trium annorum vel parum ultra; ex alterius autem, sexaginta sex annorum vel circa. Primi tamen, quod Richardi episcopi Herefordiensis est, testimonium præferendum videtur. Certius novimus locum ejus natalem, quem testes consentiunt fuisse Hameldene, ubi pater illius manerium habebat, quique locus propterea in veneratione postea habitus fuit. Juverit duo vel tria testimonia produxisse. Richardus Herefordiensis antistes in Compendio Vitæ dando num. 3, interrogatus, Ubi fuit natus & baptizatus dictus dominus Thomas, respondit, se audivisse ab eo, quod fuerat natus in diocesi Lincolniensi, in quodam manerio, tunc patris sui, in villa de Hameldene. Et dixit, se credere, quod ibi fuerit baptizatus, ubi comes Cornibiæ *, dominus scilicet Edmundus, filius domini Ricardi quondam regis Alamanniæ, construxit oratorium ob reverentiam Dei & dicti domini Thomæ, quem in vita sua reputabat sanctum; sicut idem dominus episcopus dixit, se audivisse a dicto comite. Et in dicto oratorio Dominus dicitur pro dicto domino Thoma miracula operari.
[23] [in villa Hameldene in comitatu Buckingamiæ,] Wilhelmus de Cantilupe, ipsius Sancti ex fratre nepos, similiter interrogatus, respondit, quod apud Hameldene, diœcesis Lincolniensis, & in dicto loco in quadam capella, constructa per comitem Cornubiæ in loco, in quo dictus dominus Thomas dicitur natus fuisse, Deus pro ipso domino Thoma dicitur miracula operari. Et idem testis dixit, se vidisse in loco prædicto signa (id est, anathemata) aliquorum miraculorum, quæ Deus dicitur per dictum dominum Thomam operatus fuisse. Item interrogatus, Ubi fuerat baptizatus dictus dominus Thomas, respondit, se credere, quod in ecclesia parochiali dicti loci de Hameldene. Situm loci natalis paulo clarius assignavit Robertus de Glocestria, qui, ut ceteri, interrogatus, In quo loco dictus dominus Thomas fuerat natus & baptizatus, respondit, quod in comitatu Bukinghuam Licolniensis diœcesis, in quadam villa, quæ vocatur Hameldene, juxta Wycumbe per tria vel quatuor milliaria; sicut dixit, se audivisse referri ab eodem, quantum ad originem.
[24] [diœcesis Lincolniensis, ubi oratorium postea erectum fuit.] Camdenus in sua Britannia comitatum Buckingamiæ, vulgo Buckingham-Shire describens, non meminit de Hameldene, sive quod hæc villa nomen mutaverit, sive quod minoris momenti visa sit, quam ut locum in eadem descriptione obtineret. Recensuit tamen oppidum Wicombe, quod alias, sed minus recte, Highwickam appellari observavit, aitque, situm ad fluviolum, qui prope oppidum Marlow Tamisi miscetur. Tribus ergo vel quatuor milliaribus Anglicis ab oppido, nunc Highwickam appellato, sita fuerit Hameldene, in qua S. Thomam natum baptizatumque asseverant laudati testes, & in cujus rei memoriam testantur ab Edmundo Cornubiæ comite, Richardi Alamanniæ, id est, Romanorum sive Germaniæ regis electi filio, oratorium ibidem erectum esse, quod & a peregrinis eadem de causa frequentatum fuisse, suo loco ostendemus. De eodem oratorio dixit Hugo le Barber, sextus in processu testis, in eo pictam fuisse S. Thomæ effigiem, & a se visos, qui devotionis ergo illuc peregrinabantur. Habebat ibidem, ut dictum est, Thomæ pater manerium, quam vocem Henricus Spelmannus, eques Anglo-Britannus, in Glossario suo sic interpretatus est: Manerium… A manendo, apud Anglos Baronis est sedes, tam minoris, quam majoris, splendidam aliquam prædiorum continens portionem, infra quam baro iste seu manerii dominus suis colonis & vassallis (TENENTES vocamus) jura reddit prædialia juxta regni manerii illius consuetudines. Ceterum Lincolonia, in cujus diœcesi locus iste fuisse dicitur, Angliæ civitas est, alias etiam Lindocolnia & Lindum, nunc vulgo Lincolne dicta, Lincolniensis comitatus, sive Lincolne-Shire caput, amplæque diœcesis episcopatu insignita.
[25] A Sancti tempore locoque natali ad ejusdem educationem progredior. [Educatur primo a pia nobili matrona, deinde a patruo suo] Richardus episcopus Herefordiensis in Compendio Vitæ num. 4 testatus est, se audivisse referri a fide dignis, & etiam ab eodem domino Thoma, quod in infantia sua fuerat nutritus a quadam valde devota, nobili & sancta matrona, nomine… Lacuna hæc in utroque apographo nostro sic exstat; ex quo colligere licet, eamdem etiam in Romano codice esse, aut certe in eo nomen istius matronæ sic detritum vel obliteratum, ut legi non potuerit. Post septennium autem vel circa (ita pergit episcopus Herefordiensis) cum traderetur litteris informandus, traditus fuit bonis magistris cum dicto fratre suo Hugone; & Missam omni die & Horas canonicas audiebant. Et cum ætate processissent, dicebant prædictas Horas canonicas. Dominus Richardus de Kimberle, qui per decem annos fuerat in obsequiis sancti Præsulis, & in processu duodecimus testis numeratur, aliquam ejusdem educationis partem attribuit illius patruo Waltero, episcopo Wigorniensi in Anglia. Fuit autem (inquit) dictus dominus Walterus patruus domini Thomæ; & audivit dici, quod nutriverat, & postmodum in scholis tenuerat, & beneficiaverat dictum dominum Thomam, & quemdam fratrem ejusdem, scilicet magistrum Hugonem archidiaconum Gloucestriæ.
[26] Præmiserat ibidem de eodem Waltero: Fuit reputatus homo sanctæ vitæ, [Wigorniensi episcopo, qui clericatum ipsi prædixisse fertur:] & pro quo Deus dicitur multa miracula operari; qui etiam fuit magnæ austeritatis vitæ, sicut prædictus testis dixit se audivisse a patre suo, qui fuerat in servitio dicti domini Walteri, & post obitum ipsius domini Walteri habuit zonam cilicinam, qua utebatur prædictus dominus Walterus, & eam dimisit in custodia dicti testis. Ejusdem etiam honorifice meminit prælaudatus Robertus de Gloucestria, asserens, se vidisse dominum Walterum, quondam Wygorniensem episcopum, patruum dicti domini Thomæ; & fuit, inquiens, reputatus homo sanctæ vitæ, & Deus dicitur pro eo miracula operari; & ante tumbam ipsius domini Walteri, dictus testis dixit, se vidisse multa signa miraculorum pendentia. Wilhelmus de Cantilupe addit quoddam Walteri velut vaticinium de futuro Thomæ clericatu. Dixit enim idem testis (Wilhelmus) se audivisse referri, quod, dum prædictus episcopus, petens a dicto domino Thoma & a prædictis ejus fratribus adhuc parvulis, quem statum habere volebant, responsum accepisset ab ipso domino Thoma, quod volebat esse miles; dixit idem episcopus, quod esset miles Christi, & quod Deo & S. Thomæ martyri, Cantuariensi archiepiscopo, in clericali ordine militaret.
[27] [de quo patruo aliqua hic observantur.] Hactenus illi; ego vero, etsi inficiari nequeam, Walterum illum bonæ vitæ episcopum fuisse, cultum tamen ejus nuspiam legi, neque ausim pro miraculis per laudatos testes assertis spondere. Quinimo idem jure merito culpatur, quod turbulento illo Angliæ tempore, quo aliquot regni optimates Henrico III regi suo armata manu leges præscribere attentarunt, ipse cum aliquot aliis episcopis horum partibus adhæserit; quam ob rem & a legato Apostolico Guidone, qui postea summus Pontifex fuit, Clemens IV appellatus, & ab hujus legato Ottobono Flisco, S. Adriani Cardinale diacono, sacris interdictus, vel etiam anathemate percussus fuit, ut pluribus legi potest apud Matthæum Westmonasteriensem in Floribus historiarum ad annum Christi 1265. Resipuit tamen Walterus, veniamque obtinuit; nam eodem Westmonasteriensi ibidem testante, Dominus Walterus Wigorniæ antistes in articulo mortis positus, se dicebat errasse fovendo partem Simonis de Monteforti; & super hoc literas ad legatum direxit, petens beneficium absolutionis, quod obtinuit, & decessit. Igitur hanc culpam suam pœnitentia & absolutione abluit, neque illa obstare potest, quo minus & ante eam sancte vixerit, & post eam ex hac vita pie excesserit.
[28] [Parisiis studet artibus cum fratre suo Hugone,] Sanctus Juvenis, humanioribus litteris abunde imbutus, missus Parisios est, in celebri illa universitate una cum fratre suo Hugone altioribus scientiis operam daturus, uti testatur Richardus in Compendio num. 4. Simillima habentur in testimonio Roberti de Gloucestria, ex quo sequentia excerpsi: In studio Parisiensi fuerat in adolescentia sua, & inceperat ibi in artibus. Et prædictus dominus Hugo frater ejus, qui erat major, ipso domino Thoma, & inceperat etiam in artibus, morabatur in eadem domo. Et tenebant magnum hospitium, & habebant in familiam suam & ad expensas & robas suas (id est in obsequiis & ad rem domesticam curandam) probos viros, inter quos erat magister Petrus de Buttevilt, magister in artibus, qui fuit postmodum senescallus dicti domini Walteri Wigorniensis episcopi. Priusquam progredior, ad voces istas, Inceperat ibi in artibus observo, aliis in locis hujus processus verbum incipere simili modo positum usurpari pro bacchalaureatu, ut vocant, vel licentia aut magisterio seu doctoratu in aliqua scientia obtento; adeo ut non dubitem, quin hic quoque indicetur, Thomam bacchalaureum vel potius magistrum in artibus creatum fuisse.
[29] [cum eoque ad Lugdunense concilium profectus, fit capellanus Pontificis:] Inter hæc Innocentius IV Papa concilium Lugdunense I generale indixerat, quod & anno Christi 1245 ipsemet præsens ibidem celebravit. Potuit S. Thomas ex iis, quæ de tempore natali supra diximus, tunc annum ætatis suæ circiter 27 numerasse, ac frater ejus Hugo paulo fuisse major, dum ambo illuc profecti sunt, & inter capellanos Pontificios ab eodem Innocentio adsciti. Testem denuo habemus Richardum episcopum in Compendio num. 4, ubi hæc ait: Postmodum ambo iverunt ad concilium Lugdunense, celebratum per dominum Innocentium Papam quartum; & fuerunt ibi facti ambo capellani ipsius domini Papæ. Verisimile est, Thomam tunc ab eodem Pontifice dispensationem facultatemque impetrasse ad plura beneficia ecclesiastica obtinenda, legesque civiles publice audiendas, quod utrumque alias sacri canones vetabant, eratque ille tum temporis certe clericus, ac verisimiliter etiam presbyter. Ita suspicor, quod Sanctus e concilio Lugdunensi reversus, vel mox, vel non ita multo post audiendis legibus vacaverit, quodque procurator causæ in processu dicatur produxisse quatuor litteras bullatas domini Innocentii Papæ quarti, & quamdam litteram patentem domini Fulconis, Londonensis quondam episcopi, super dispensatione circa pluralitatem beneficiorum & audiendas leges factam cum dicto domino Thoma ad certum tempus. Plura autem beneficia ecclesiastica ab eodem Sancto simul possessa fuisse, constabit ex dicendis.
[30] Florebat tum temporis ac publice tradebatur scientia juris civilis in urbe Aurelianensi, [deinde audit jus civile Aurelianis.] Gallis Orleans dicta, triginta tres leucas Gallicas Parisiis dissita in Meridiem, quæ hodieque universitatem sive academiam retinet. Illuc ergo Thomam se contulisse, tradit Richardus episcopus in Compendio num. 5, aliique testes consentiunt. Inter hos Robertus de Gloucestria hæc dixit: Post prædicta dictus dominus Thomas transtulit se ad studium Aurelianense, & ibi studuit in legibus, & in tantum profecit, quod intrabat pro magistro suo, qui vocabatur dominus Guido. Et audivit referri ipse testis (sicut dixit) jam sunt triginta anni elapsi & amplius, antequam esset in obsequium * dicti domini Thomæ, apud Gloucestriam a magistro Gregorio de Carewent, Legum professore, qui fuit postmodum auditor domini Roberti Portuensis episcopi Cardinalis, qui erat temporibus illis in studio Aurelianensi, quod, dum prædictus Thomas quadam die esset lecturus pro dicto domino Guidone, magistro suo, nocte præcedenti fuit visum in somniis prædicto magistro Gregorio, quod videbat prædictum dominum Thomam legentem in cathedra dicti magistri Guidonis, habentem mitram episcopalem in capite, in circumferentiis ipsius mitræ crucibus plenam.
[Annotata]
* i. e. Cornabiæ
* in obsequio
§ III. Jus canonicum, quod Parisiis audierat, docet Oxonii; fit cancellarius universitatis, deinde regni Angliæ, & duorum regum consiliarius: Parisiis audit Theologiam, quam deinde docet Oxonii: fit denuo cancellarius universitatis: Lugdunum proficiscitur ad concilium.
Post comparatam Aurelianis juris civilis peritiam S. Thomas reversus Parisios est, parem operam in Decretorum sive juris canonici studio positurus; sed cum antea simul cum fratre suo Hugone habitasset, nunc de sua & amicorum voluntate (ut habet Richardus in Compendio num. 4) quilibet ex dictis fratribus tenuit hospitium & familiam magnam per se; [Parisiis studet juri canonico, pie vivit,] sive quod ita suaderent claritudo opulentiaque familiæ, ex qua nati erant, sive quod id quacumque alia de causa expedire videretur. Perrexerunt tamen ambo ibidem studiis vacare, & laudato Richardo teste, studuerunt Parisiis, dictus dominus Thomas in Decretis, in qua facultate fuit licentiatus ibidem; & alter frater in Theologia. Quam vero Christiane vitam inter litteraria studia instituerit, colligi potest ex testimonio Hugonis le Barber, qui in processu sextus est testis, diciturque in obsequiis ipsius Sancti fuisse, illum vidisse studentem Parisiis, cum eo venisse in Angliam, illius commensalis fuisse quatuor annis Oxonii, ejusdem cubiculum custodisse, lectum stravisse, cum eoque ante & post acceptum episcopatum habitasse. Hic igitur inter alia juratus deposuit sequentia.
[32] [alit pauperes, a S. Ludovico rege invisitur.] Dominus Thomas in prædicto studio Parisiensi, & in omnibus aliis locis, in quibus dictus testis vidit eum, habebat secum continue in familia sua & de robis suis unum capellanum, qui celebrabat continue Missam dicto domino Thomæ valde mane & antequam iret ad scholas & ad aliqua alia loca. Item dixit, quod in dictis studiis continue dabat ad comedendum quinque pauperibus ad minus in domo sua, & aliquando tredecim; & de fragmentis & micis mensæ suæ vivebant saltem duo pauperes scholares. Et super prædictis deposuit de visu dictus testis: & quod etiam pauperes scholares & honestos libenter juvabat, & pro eis magnos dominos rogabat. Et de dictis pauperibus scholaribus beneficiatis dicti domini Thomæ requisitus nominavit unum, qui vocabatur Petrus Clericus, qui fuerat de episcopatu Cicestrensi, & alium, qui vocabatur Normannus. Et postmodum dictus dominus Thomas, cum recessisset de studio Parisiensi, recepit in familia sua, & benefecit eis. Insigne quoque illius ejusque fratris Hugonis probitatis simul ac illustris generis indicium est, si verum sit, quod Robertus de Gloucestria se audivisse testatus est, nimirum, quod beatus Ludovicus, tunc rex Francorum, visitaverat eos in hospitio eorum. Ceterum quæ hic dicta sunt, partim ad primam, partim ad secundam tertiamve Sancti in urbe Parisiensi commorationem sunt referenda.
[33] [Oxonium reversus publice explicat Decreta; & cancellariatu universitatis,] Pergo cum Richardo in Compendio: Habita autem, inquit, Parisiis licentia in Decretis, incepit in dictis Decretis, & rexit Oxonium per aliquos annos, & fuit cancellarius dictæ universitatis (Oxoniensis) & in officio cancellariæ, & in omni statu suo, quem ante & post habuit, juste & sancte se gessit &c. Eadem alii quoque affirmarunt; e quibus cum constet, illum cancellariatu in Oxoniensi universitate functum esse, oportet de hoc gravissimo munere quædam hic annotare. Oxonium, alias etiam Oxonia, vulgo Oxford appellata, ampla cultaque Angliæ civitas est, ad Tamesim flumen sita in comitatu, qui ab eo Oxoniensis, Anglice Oxford-Shire dicitur, estque antiqua, quæ hodieque floret, universitate celebris. Antonius a Wood ejusdem universitatis Historiam vulgavit, in ejusque lib. 2 a pag. 386 etiam Fastos magistratuum illius contexuit. Ibi docet, cancellarios olim ex artium magistris aut cujusvis facultatis professoribus, qui Oxonii commorabantur, soluisse assumi; deinde vero episcopos illo munere functos, ac tandem etiam laïcos: eligendi vero potestatem penes magistros regentes & non regentes fuisse & esse, cum hoc tamen discrimine, quod electi, secus ac nunc, ab episcopo Lincolniensi olim debuerint confirmari. Docet denique, munus hoc, quod modo perpetuum est, olim dumtaxat bienne, nonnumquam etiam annuum fuisse.
[34] De dignitate potestateque cancellarii sic loquitur ibidem: [de quo munere pauca annotantur,] Magistratui huic supremo privilegia (velut alibi passim hoc nostro in Opere ostendimus) amplissima indulsere reges Anglicani, Pontifices Romani, episcopi &c; adeo ut cancellarii nostri maxima ab omnibus observantia colerentur, tamquam in summo dignitatis gradu collocati. Summus nempe in municipio magistratus audit, & prætore urbano, etiam in foro aut prætorio sedente, honoratior. Togatos sibi, quasi subsidiarios, nunc pauciores, nunc plures, prout opus esset, adhibuere olim cancellarii, præsentes licet ipsi & in academia commorantes. Eorum vero opera in jure dicendo, reliquisque, quæ ad provinciam suam spectarent, præstandis utebantur. Hi ut plurimum vicem gerentes, nonnumquam Commissarii (ea voce denotatos invenio primo & secundo Edoardi III anno) antiquitus appellabantur: nomen autem novissime dictum unice demum invaluit, donec Vicecancellarius, vox usu diuturno jam trita, obtinuerit &c. Plura lege ibidem.
[35] Porro in laudatis Fastis Woodus S. Thomam anno Christi 1262 cancellarium consignavit, [fungens anno 1262 ac forte sequenti,] sic constare, inquiens, e scripto quodam abbatis & conventus Osneiensis, hoc anno confecto, & Fratrum de Pœnitentia Jesu habitacula tractante. Post eumdem annum vacant ibidem Fasti usque ad annum 1267, quo magister Nicolaus de Ewelme signatus est; ideoque putavit Woodus, Sanctum nostrum annos postmodum aliquot intermedios idem munus gessisse, quippe qui chartas nonnullas (inquit) exarari post hæc visas, nomine suo testis firmarit. Atque id quidem de duobus tribusve annis inficiari nequeo; secus de pluribus propter calculos infra producendos. Forte tamen aliquæ ex dictis chartis, quarum annos non noverat Woodus, potius spectant ad secundum S. Thomæ cancellariatum, Woodo pariter ignotum, quem tamen suo loco e processu probabo. Ad utrumque pertinent quædam generalia, ad alterutrum vero quædam etiam particularia de hoc argumento a testibus asserta.
[36] Richardus Herefordiensis antistes in Compendio num. 30 de ipso interrogatus, [omnibus æquum se exhibet,] si fuerit justus & timens Deum, respondit, quod sic; & de hoc dixit fuisse commendatum per dominum Robertum, tunc archiepiscopum Cantuariensem, coram universitate Oxoniæ, quam idem archiepiscopus inducebat in testem; quia (S. Thomas) fuerat cancellarius dictæ universitatis, & ratione dictæ cancellariæ habebat justitiam & actus juridicos in scholares & alios explectare (hoc et, exercere) & in dicto officio propter favorem & aliam causam non fuerat visus a justitia deviare. Et dixit prædictus testis, se credere, & notorium fuisse in universitate prædicta, veritati inniti commendationem archiepiscopi supra dicti. Contigit hæc commendatio publica, dum Sanctus magister seu doctor in Theologia inauguratus Oxonii est, qua de re consule dicenda ad num. 48. Paulo enucleatius loquitur Hugo le Barber, in processu testis sextus, in cujus testimonio sequentia legere est.
[37] [delinquentes castigat,] Prædictus dominus Thomas … postmodum fuit factus cancellarius studii Oxoniensis, & valde bene regebat studium Oxoniense, & valde bene puniebat scholares delinquentes, & faciebat eis auferri arma, quando ea portabant: & illis, qui erant diffamati, quod male regebant, se, nolebat reddere dicta arma; sed aliis, qui erant bonæ famæ, reddebat ea. Et idem testis dixit, se habuisse aliquando simul viginti inter (id est, partim) arcus (partim) enses & gladios, dictis scholaribus sic ablatos, in custodia sua. Et dixit, se habuisse ex dono dicti domini Thomæ ensem Rogerii de Horn scholaris, qui erat multum dissolutus, & qui aliquando audebat obviare viginti scholaribus adversantibus sibi; ita erat strenuus & audax. Uti hæc magnam sancti Cancellarii pro servanda reipublicæ pace castigandisque improbis curam indicant, ita ejusdem mansuetudinem, dum propria illius causa agebatur, non minus manifestant, quæ dominus Joannes de Kemeseya, canonicus Herefordiensis, in eodem processu testis quinquagesimus septimus affirmavit.
[38] [injuriam sibi illatam dissimulat.] Hic dixit, se audivisse referri, quod bene gesserat se in officio dictæ cancellariæ; & narravit, quod, cum esset discordia in studio Oxoniensi inter scholares de parte Boreali & Australi, & dictus dominus Thomas interponeret se ad pacem inter eos (componendam;) quidam de parte Boreali percussit dictum dominum Thomam; & ante pectus ex dicta percussione (nescit, si ex gladio, vel qualiter facta) apparuit quædam fractura in capa, quam portabat dictus dominus Thomas. Et licet diceretur esse factum injuriose & malo animo, dictus testis, qui erat tunc in studio Oxoniensi & frequenter veniebat ad domum dicti domini Thomæ, non vidit, nec audivit (ut dixit) quod dictus dominus Thomas de hoc curaret, nec murmuraret, nec quod vellet expetere ultionem; dicens, se credere, quod, si voluisset, ulcisci potuisset; nimirum, ut opinor, quia percussor ille non ejusmodi erat conditionis, quæ impunitatem sceleris sui ei posset procurare. Quid per scholares de parte Boreali & Australi hic significetur, alia occasione indicavit testis decimus septimus, Thomas de Ylleye, Ordinis Fratrum B. M. V. de Monte Carmelo, docens, omnes universitatis Oxoniensis alumnos Anglos pro ratione plagæ natalis ex veteri more in alterutra classe, Boreali vel Australi censeri. Hæc pauca sunt, quæ de gestis ejus in cancellariatu Oxonii novimus.
[39] [Consiliarius &cancellarius Henrici tertii regis Angliæ] Non diu postquam magistratum hunc primo gesserat, ad multo ampliorem, totius scilicet regni Angliæ cancellariatum per Henricum III regem assumptus est. Richardus enim in Compendio num. 6 testatus est, Thomam fuisse consiliarium & cancellarium domini Henrici, tunc regis Angliæ; numero autem 30 diserte asserit, ipsum hoc amplissimo munere anno 1265 functum esse. Ad eumdem annum nomen ejus legitur in Fastis Cancellariorum Angliæ, quos Henricus Spelmannus in Glossario suo ad vocem Cancellarius vulgavit. Mitto alios testes ex processu; unum addo Robertum de Gloucestria, ex cujus testimonio ibidem dicitur: Consilio maturo & deliberato, & communicato sibi assistentibus, agebat negotia sua, & non erat fantasticus nec capitosus; quod * ratione dictæ discretinis & prudentiæ fuerat assumptus ad consilium domini Henrici regis Angliæ, & fuit ejus cancellarius. Dum hoc munus obiret, specimen dedit, qua integritate mentis sua cuique adjudicare soleret, quantumque abhorreret a muneribus. Juverit id ex Richardo episcopo Herefordiensi, oculato auritoque teste, totidem verbis retulisse.
[40] Compendium num. 30 sic habet: Item narravit, quod, [factus anno 1265 munera respuit; officio cedere mavult, quam æquitatem lædere.] cum dictus dominus Thomas esset cancellarius regis Henrici, quidam monachi, habentes facere in curia regia, obtulerunt quoddam pretiosum jocale (id est monile seu gemmas) eidem domino Thomæ; qui respuens curialiter increpavit eosdem, quia ad recipiendum, quod eum non decebat recipere, cum animæ suæ periculo inducere volebant eumdem, acsi corruptibilem & flexibilem putarent eumdem. In quibus dictus testis dixit se fuisse præsentem anno millesimo ducentesimo sexagesimo quinto. Alterum integerrimi Cancellarii exemplum, officium suum abdicare regisque gratia excidere, quam æquitatem lædere malentis, ab eo datum testatus est Wilhelmus Cantilupus, dum dicere jussus, quo modo ille cancellarii munus obiisset, respondit, se audivisse, quod bene, & quod reddiderat sigillum suum prædicto regi quadam vice, dum dominus rex mandaret, sigillari quamdam litteram, quæ non videbatur dicto domino Thomæ esse sigillanda. Cum plura non dixerit Cantilupus, aliique hac de re sileant, in dubio manet, utrum rex abdicanti tunc annuerit, an meliora suadenti sit obsecutus; quod postremum verisimilius est.
[41] Anonymus scriptor Vitæ in apographo nostro Rubeæ Vallis de eodem Thomæ magistratu honorifice meminit, [Non est eo munere functus usque ad obitum dicti regis,] Fama vero ejus, inquiens, ubique diffusa, cancellarius regis Henrici tertii, licet invitus, præficitur. Erat namque in sermone verax, in consilio providus, in ministerio sibi commisso fidelis. Cœpit igitur quotidie extunc in bonis crescere, & in omni negotio & causa a munerum acceptione manus penitus excutere. Tumentium fastum divitum attendens, a veritate non declinavit, & auris auditum omnibus pauperibus inclinans, manum misericordiæ extendit. Mortuo rege Henrico, S. Thomas Oxoniam regreditur, & Theologiæ studiis se applicans, gradum magistralem habere meruit. Hæc totidem verbis leguntur apud Joannem Capgravium in Legenda Sanctorum Angliæ, & mutato stilo apud Laurentium Surium. Hinc Bailletus indubitanter scripsit, Sanctum in eo munere perstitisse usque ad obitum prædicti regis Henrici, qui contigit anno Christi 1272, ut etiam in margine annotavit. Verum nec cancellariam Angliæ Thomas ultra annum tenuit, neque usque ad Henrici obitum apud illum mansit.
[42] Primum patet ex laudatis Fastis Spelmanni, in quibus post Thomam, [ut quidam crediderunt; sed postea fuit consiliarius regis Eduardi,] ad annum 1265 illis inscriptum, mox alius ad annum 1266, alius ad annum 1267, alius ad 1268 signati sunt. Ratio est, quia hunc magistratum dumtaxat annuum facere, Henricus compulsus fuerat a baronibus Angliæ rebellantibus; ut tradit Matthæus Westmonasteriensis in Floribus historiarum ad annum Christi 1265. Alterum, nempe Thomam ante ejusdem regis obitum recessisse, ut ceteris scientiis etiam Theologicam adderet, mox probabo. Quod priusquam faciam, suadet argumenti similitudo, ut de altero Sancti officio, consiliarii scilicet, quod sub rege Eduardo I, alias IV, Henrici filio ac successore, integerrime gessit, pauca, quæ novi, hic præmittam, licet hæc ad aliud tempus pertineant. In primis narrat Richardus episcopus in Compendio num. 26 & sequenti, Sanctum, dum eo munere fungeretur, quodam die, cum jam in procinctu esset ad sacrificandum, nunciis a laudato rege missis urgentibusque, ut, dilato Sacrificio, consultandi gratia ad illum sine mora pergeret, incunctanter respondisse, se prius velle servire Regi altissimo in officio supradicto, quam terreno regi, domino eorumdem; addidisseque, ut hæc dicerent, si volebant, prædicti nuncii dicto domino suo regi.
[43] [cui libere respondit, & ob suggestum consilium in veneratione fuit:] Movit ea religiosa libertas regem, qui proinde post finitum Missæ sacrificium ad se venientem de mora increpuit, nec tamen aliud, quam quod per nuncios acceperat, responsum ab eodem retulit. Verum ea regis indignatio in Dei ejusque Servi laudem conversa est. Thomas enim, audita, ob quam arcessitus fuerat, causa, suggessit consilium, quod omnes approbarunt; atque ipse (ut Richardi verbis utar) rex, qui ex dicta mora, per memoratum dominum Thomam contracta in veniendo, aliquantulum fuerat conturbatus; lætificatus & consolatus ex dicto consilio, per eumdem dominum Thomam præstito, dixit ei, quod Deus benefaceret ipsi domino Thomæ, & quod benedictus esset ille Rex altissimus, cui serviverat ipse dominus Thomas; & quod utinam posset ipsi Deo congrue longo tempore deservire! Aliud factum ejus narrat primus in processu testis Raderus, vel, ut alibi scribitur, Rudolphus de Hengham, ejusdem Eduardi regis Angliæ in suo banco (sive tribunali regio) justiciarius, in Londinensi & Herefordiensi ecclesiis canonicus, jurisperitus famosus, annorum septuaginta vel circa; cujus testimonium subjicio.
[44] [alias eidem regi etiam libere dissuasit,] Item respondit, quod dictus dominus Thomas fuit justus, timens Deum & misericors; & reddidit causam scientiæ, quia hoc viderat in conversatione & familiaritate habitis cum dicto domino Thoma, dum erant ambo consiliarii dicti domini regis: adjiciens, quod quadam vice dictus dominus rex Angliæ de consilio aliquorum de concilio suo voluit concedere cuidam militi, qui fuerat Judæus, & vocabatur Henricus de Wynton, conversus, quod * haberet testimonium sive recordum (quod est idem dicere, sicut auctoritatem & potestatem habere, quod ad ejus dictum & testimonium seu recordum alii possint perdere vitam & membra) super Christianos, qui tonderent sive falsarent monetam dicti domini regis. Et prædictus dominus Thomas, qui erat in dicto concilio, surrexit & dixit prædicto domino regi, quod non erat conveniens, ut prædictus conversus & Judæus haberet tantam potestatem super Christianos; & quod ipse nolebat consilium dare, nec in hoc consentire; petens cum lachrymis licentiam a dicto domino rege, quod posset recedere de concilio suo.
[45] [ne cuidam e Judæis ad Christum converso] Et tunc dictus dominus rex, motus consilio & lachrymis dicti domini Thomæ, supersedit a prædictis, quæ facere intendebat & concedere dicto converso: & præcepit dicto domino Thomæ, quod sederet & non recederet a concilio suo. Subjiciens idem testis, quod in hoc exemplo dictus dominus Thomas poterat notari justus & etiam misericors & timens Deum. Scilicet quia indignum Deoque minime gratum judicabat, Christi fideles e Christianis natos parentibus homini a Judaismo ad Christum nuper converso subjacere, eorumdemque vitam & membrorum integritatem in potestate esse ejusmodi viri, cujus conversionem æquitatemque forsitan suspecta habebat ex Judaica perfidia veterique gentis in Christianos odio. De tempore, loco ac præsentibus requisitus ibidem respondit laudatus testis, quod erant circiter viginti octo anni, & quod hoc fuerat prope civitatem Londinensem apud Westmonasterium in palatio dicti domini regis in camera sua, in qua tenebat concilium & parlamentum suum; & quod non credebat, aliquem ex prælatis, baronibus & aliis consiliariis dicti domini regis, qui interfuerant dicto concilio, nunc esse superstitem, nisi ipsum testem.
[46] Et nominavit aliquos prælatos, quos dicebat interfuisse prædictis cum ipso teste. [potestatem concederet in Christianos.] Si tempus recte annotatum sit, consilium habitum fuerit circa annum 1279, qui prodibit, si annos 28 auferas ab anno 1307, quo prædicta dominus Hengham testatus fuit. Atque hæc quidem pauca sunt, quæ a Sancto in cancellaria consilioque duorum regum Angliæ, Henrici & Eduardi, gesta accepimus; sed ex his satis superque licet colligere, qualem se in ceteris quoque utriusque muneris negotiis exhibuerit; Vir scilicet, quem divini humanique juris ac sacrarum litterarum ex diuturno studio non vulgaris hausta peritia ad eadem perquam idoneum reddiderant, quemque nec duæ illæ potentissimæ ad avertendos ab æquo animos machinæ, dona sponte oblata, regiæque gratiæ amittendæ metus, ullo modo concutere potuerunt. Hisce partim præter ordinem temporis insertis, in viam redeamus.
[47] Richardus in Compendio num. 5 varia S. Thomæ studia litterarum seriatim memorans, [Redit Parisios, ubi audit sacram Theologiam,] prætermisso, quem ab eo gestum esse diximus, cancellariatu Angliæ, sic prosecutus est: Postmodum rediit Parisios ad audiendam Theologiam; & erat tunc dominus Thomas quadraginta quatuor annorum vel circa. Porro cum ex ejusdem Richardi calculis Sanctus anno Christi 1282 moriens ætatis suæ annos 63 vel parum ultra numeraverit, hic ad urbem Parisinam regressus circa annum 1263 figendus esset, nisi aliud obstaret. Obstat enim, quod, ut vidimus, Thomas anno 1262 fuerit cancellarius universitatis Oxoniensis, annoque 1265, ipsomet teste Richardo, cancellarius regni Angliæ, tempus autem intermedium, sive biennium, quod inter utrumque magistratum effluxit, non sufficiat isti commorationi Parisinæ, in qua ab eadem Richardo loco citato dicitur tunc Theologiæ studuisse ac prælegisse per plures annos. Agnoscendus ergo hic error in annis est, ac pro quadraginta quatuor vel circa reponendum quadraginta septem vel circa, quot annos Sanctus habuisse dicendus est, quando post gestum anno 1265 Angliæ cancellariatum, anno 1266 Parisios rediit.
[48] Tunc illum comitatus est Richardus jam æpe laudatus ejusdem in episcopatu Herefordiensi successor, [& sacram Scripturam publice interpretatur.] qui jam biennio cum ipso convixerat, & ex quo novimus, Sanctum Parisiis tunc studuisse in Theologia per plures annos, legisseque sive publice explicasse cursorie Epistolas, quas Canonicas vocant. Inter auditores illius fuisse se testatus est Frater Eadmundus de Aumari, Ordinis S. Dominici, in processu testis vigesimus tertius, audivisseque eumdem Apocalypsim publice interpretantem. Verba e processu accipe: Postmodum vidit illum in studio Parisino, & cursorie legit ibi Apocalypsim; & dictus testis audivit ab eo multas lectiones. Quod ad tempus hisce omnibus impensum attinet, quodque Richardus plures annos appellat, non potuit illud integri septennii fuisse, cum mox ostensuri simus, Sanctum certe non serius, quam sub initium anni 1273 Parisiis Oxonium reversum fuisse. Etenim Richardus in Compendio num. 5, sic progreditur: Cum autem studuisset in Theologia per plures annos, & legisset ibidem cursorie Epistolias, quas Canonicas vocant, rediens Oxonium, incepit & rexit ibidem in Theologia per unum annum & quatuor menses, priusquam celebraretur concilium Lugdunense per dominum Gregorium Papam decimum, cujus concilii occasione, dimissa lectura, ivit ad concilium supradictum.
[49] [Post hæc Oxonium redux initiatur magisterio Theologiæ,] Sacra igitur Theologica scientia instructus in patriam remeavit, ut eam in celeberrima Angliæ universitate cum popularibus suis communicaret. Cumque Theologiæ magisterio ibidem decorandus esset, rogatus accurrit Robertus de Kilwardby, vir magnæ eruditionis, qui multis annis eidem fuerat a confessionibus, quique ex Ordine Prædicatorum tum nuper evectus erat ad archiepiscopatum Cantuariensem, ac postmodum S. R. E. Cardinalis episcopus Portuensis diem suum obiit. Plura de illo videri possunt apud Jacobum Echardum in Bibliotheca laudati Ordinis Prædicatorum. Is porro Robertus in ea solemnitate elogium novi Doctoris, ut ferebat consuetudo, ipsemet coram academicis dicere voluit, in quo insigne de ejusdem integritate animæ corporisque testimonium reliquit, quod Richardus auritus testis in Compendio Vitæ apud me num. 9 & sequenti posteritati reliquit. Eadem de re etiam meminit Nicolaus Trivettus, vel Trevettus, Ordinis Prædicatorum scriptor Sancto synchronus aut suppar, in Chronico, quod ab anno 1136 usque ad 1307 perduxit, ediditque Acherius in Spicilegio veterum scriptorum tomo 3, ex cujus pagina 209 excerpsi, quæ subdo.
[50] [qua occasione panegyrim de ipso habuit Robertus de Kilwardby,] Hic (Thomas) nobilibus ortus natalibus, a puero Deo vixit devotus. Studii autem exercitatione litterarum acquirens peritiam, primo in artibus liberalibus, deinde in jure rexit Canonico, tandemque ad Theologiam totam intentionem transtulit mentis suæ. In qua licentiatus ad magisterium, cum sub Fratre Roberto do Kilwardeby Ordinis Prædicatorum (quem, dum Provincialis fuerat, admodum familiarem habuit) decrevisset incipere, incidit negotii dilatio, medio tempore præfato Fratre assumpto ad Cantuariensis ecclesiæ præsulatum. Sub quo tamen post consecrationem ejus Oxoniæ veniente in ecclesia Fratrum Prædicatorum incœpit juxta desiderii sui complementum, in cujus commendatione, quæ solet ante principium post disputationem, quæ Vesperiæ appellantur, de bachillariis fieri magistrandis, asseruit præfatus archiepiscopus, quem dictus Thomas ab olim confessorem habuerat, nullius ipsum mortalis criminis sensisse contagium; quantique meriti fuerit apud Deum, crebrescentium ejus miraculorum gloria indubitata fide demonstrarat *. Ita Trivettus, sed Roberti verba habes in Compendio loco supra laudato.
[51] [archiepiscopus Cantuariensis, anno 1273,] Suscepti magisterii annum habemus ex Richardi verbis num. 47 datis, quibus dicitur Sanctus per unum annum & quatuor menses Oxonii rexisse usque ad habitum concilium Lugdunense. Celebratum hoc concilium generale Lugdunense II a Gregorio X Romano Pontifice est anno 1274 a die VII Maii usque ad XVII Julii: igitur, si a die VII Maii ejusdem anni unum annum ac menses quatuor subducas, pervenies ad diem VII Januarii 1273, circa quem diem Sanctus proinde magisterium suum auspicatus fuisse dicendus esset. Sed aliqua oritur difficultas ex dictis Trivetti; nam Echardus in Bibliotheca mox laudata recte probat, Robertum de Kilwardby, non anno 1272, ut nonnullis visum fuerat, sed nostro computandi modo anno 1273, die XXVI Februarii archiepiscopum fuisse consecratum, post quem diem si S. Thomas magisterium suum Oxonii auspicatus sit, frustra hinc quæremus menses illos sedecim usque ad concilium Lugdunense die VII Maii anno 1274 inchoatum, ejusdemque anni mense Julio absolutum. Ut hæc componantur, non video aptiorem modum, quam si sedecim illos menses ordiamur non a die suscepti magisterii, sed a Sancti adventu Oxonium, accipiamusque pro toto illo tempore, quod ipse e Parisina urbe reversus Oxonii tum exegit usque ad profectionem suam Lugdunensem.
[52] Ceterum tempori recte congruit ætas quinquaginta annorum & quatuor vel circa, [dum Sanctus esset circiter 54 annorum: eodem vel sequenti anno] in qua ille magisterium auspicatus esse dicitur in Compendio num. 10: subductis enim his 54 annis a suprema ipsius ætate, sive ab annis 63, supererunt anni 9, quos si ad annum Christi 1273 addiderimus, habebimus annum 1282, quo Thomas, eodem teste Richardo num. 35 Compendii, in ætate sexaginta trium annorum vel parum ultra excessit e vivis. Ad eumdem annum 1273 vel ad sequentis initium referendus videtur secundus Sancti cancellariatus in universitate Oxoniensi, quem Robertus de Gloucestria in processu his verbis asseruit: Fuit dictus dominus Thomas in studio Oxoniensi, & ibi rexit in Decretis; & fuit cancellarius universitatis (anno 1262, ut supra probatum est;) & postmodum ibidem studuit, & rexit in Theologia, & fuit denuo cancellarius universitatis prædictæ.
[53] Clara hæc sunt, dictaque ab idoneo teste, qui Sanctum Oxonii noverat; [gessit secundum cancellariatum universitatis Oxoniensis:] addo tamen & alterum, Richardum de Kimberle, in ejusdem Sancti obsequiis aliquot annos versatum, cujus testimonium sic habet: Fuit bis cancellarius dicti studii Oxoniensis; scilicet dum regebat in Decretis, & postmodum cum rexit in Theologia: & hoc totum de Oxonio prædictus testis dixit se vidisse & audivisse. Ad alterutrum ergo annum, nempe ad 1273 vel 1274 reponendus videtur hic secundus cancellariatus, seu potius ad postremum, quia Woodus, qui eumdem nescivit, in supra laudatis Fastis ejusdem universitatis Guilielmum de Bosco ad annum 1273 reposuit, huncque ex sola verisimilitudine, quod alium non nosceret, ad annum 1274 reproduxit. Hoc si ita sit, dicendus est Sanctus istud munus gessisse, quando ad concilium Lugdunense II profectus fuit.
[54] Illuc proficiscentem comitatus est illius ex fratre nepos Wilhelmus Cantilupus, [ad concilium Lugdunense profectus fit capellanus Gregorii X Papæ.] testis jam frequenter laudatus; ex quo insuper novimus, ipsum ea occasione a Romano Pontifice Gregorio X in capellanorum suorum numerum cooptatum fuisse; ita enim in Wilhelmi testimonio dicitur: Cum eodem ivit ad concilium Lugduni celebratum per dominum Gregorium Papam decimum; & in dicto concilio prædictus Thomas fuit factus capellanus prædicti domini Papæ. Eodem igitur honore, quem anno 1245 ab Innocentio IV Papa in primo Lugdunensi concilio generali S. Thomæ collatum fuisse, vidimus supra num. 28, illum etiam dignatus est Gregorius X in secundo concilio Lugdunensi, annis 29 post celebrato.
[Annotata]
* forte &
* i. e. ut
* an demonstrat?
§ IV. Beneficia ecclesiastica, quæ Sanctus ante episcopatum obtinuit, sancteque administravit: modus & tempus accepti episcopatus: corporis illius habitus & cultus: eximia castitas.
[Sanctus antequam esset episcopus, multa beneficia ecclesiastica] Priusquam ad S. Thomæ episcopatum progrediar, præmittenda sunt, quæ de aliis beneficiis ecclesiasticis, ante præsulatum per eum obtentis, in processu legimus. Testimonium Richardi episcopi Herefordiensis apud me in Compendio num. 6 & 7 de hoc argumento ita habet: Dixit etiam, quod prædictus dominus Thomas habuerat valde magnum & honorabilem statum ante episcopatum, & circa mille marcas argenti annui redditus in beneficiis & dignitatibus ecclesiasticis, quæ ex dispensatione Sedis Apostolicæ, quam idem testis se vidisse asseruit, obtinebat. Fuerat enim præcentor & canonicus in Eboracensi, archidiaconus & canonicus in Lichefeldensi, & canonicus in Londinensi & Herefordiensi ecclesiis; & plura ecclesiastica beneficia obtinebat. Pari modo in testimonio Roberti de Gloucestria legitur: Dictus dominus Thomas ante episcopatum fuerat fere ita locuples, sicut quando fuit episcopus: nam erat præcentor & canonicus Eboracensis, & archidiaconus Staffordiensis & canonicus in ecclesia Lichefeldensi, canonicus Londinensis & Herefordiensis; & obtinebat canonice dicta beneficia & alia plura ex dispensatione Sedis Apostolicæ: fuerat enim cum eo (sicut publice dicebatur) dispensatum per dominum Innocentium Papam IV super pluralitate dictorum beneficiorum.
[56] [ex dispensatione Innocentii IV simul possedit:] Ne vero quis existimet, duos laudatos testes dissentire, dum a primo dicitur fuisse archidiaconus & canonicus in Lichefeldensi ecclesia, ab altero autem archidiaconus Staffordiensis & canonicus in ecclesia Lichefeldensi; observandum est, Staffordiam esse quidem caput comitatus Staffordiensis in Anglia, non tamen esse civitatem episcopalem, sed sitam in diœcesi Lichfeldensi, cujus episcopi sedes est civitas Lichfeldia, in eodem comitatu Staffordiensi condita. Itaque Richardus S. Thomam archidiaconum in Lichfeldensi ecclesia dixit a diœcesi, in qua eo munere fungebatur; Robertus autem archidiaconum Staffordiensem a civitate Staffordia, quæ erat ejusdem diœcesis portio illius archidiaconatui ac jurisdictioni assignata; nam in aliquot diœcesibus plures quam unus archidiaconi constituti fuere. Hinc Hugo le Barber testis sextus recte ait: Erat archidiaconus Staffordensis in ecclesia (id est, in diœcesi) Lichefeldensi. Ex aliis locis, in quibus alia beneficia insuper possedit, aliqua per decursum hujus Commentarii nominabuntur. De dispensatione pro iis omnibus possidendis a Sede Apostolica facta constitit in processu ex litteris Innocentii IV, quas procurator causæ commissariis Pontificiis exhibuit.
[57] Juverit nunc audire, quam sancte hæc omnia beneficia administraverit, eorum jura defenderit, redditusque non in luxum aut delicias, [quæ diligengenter & munifiœ curavit, tam per se, quam per alios,] sed in eorumdem utilitatem impenderit. Præter ea, quæ habes in Compendio num. 7, Robertus de Gloucestria interrogatus, qualiter ille se gesserit in beneficiis supradictis, respondit, quod valde bene, curiose & diligenter; & quod frequenter discurrebat per singula loca, in quibus erat beneficiatus; & valde devote celebrabat & prædicabat in eis, & servabat ibi magnam hospitalitatem, quantum ad majores & mediocres recipiendos, & largas eleemosynas pauperibus faciendo; sicut prædictus testis dixit se vidisse. Dixit etiam, se vidisse & audivisse, quod dictus dominus Thomas valde viriliter & ferventer & bona fide defendebat jura & libertates dictorum beneficiorum, & in ipsis beneficiis ædificabat, ubi opus erat ædificiis, & reparabat, & reædificabat, quæ reparatione & reædificatione indigebant, & erat valde diligens ad perquirendum & habendum bonos vicarios & sufficientes, qui regerent dicta beneficia pro eodem. Et prædicta omnia, dixit, se vidisse pluries idem testis, antequam esset cum dicto domino Thoma; id est, ante annum 1276, quo ab illo ad episcopatum Herefordiensem provecto inter domesticos adscitus fuit.
[58] Præclara quoque sunt, quæ Hugo le Barber, multis annis ante & post aditum episcopatum illius obsequiis addictus, [maximam curam habens de infirmis & pauperibus,] in processu testata reliquit. Inter alia dixit etiam, quod dicta compassione (seu misericordia) quandocumque declinabat ad aliquem locum, in quo habebat beneficium, faciebat perquiri, si qui erant infirmi in dicto loco; & cibaria meliora & delicatiora, quæ erant in domo sua, mitti eis. Interrogatus, quomodo hoc sciebat, dixit, quod hoc viderat & audiverat pluries, & de mandato dicti domini Thomæ perquisiverat a vicinis, si qui erant in dictis locis infirmi. Interrogatus de locis, dixit, quod apud Hampton, Suyterfeld, Schyrebourne, Kemeseye, & quod idem faciebat, quando morabatur in Oxonia, dum sciebat, aliquos pauperes scholares infirmari; de nominibus tamen dictorum scholarium interrogatus dixit, se nunc non recordari, temporibus tamen prædictis recordabatur (ut dixit.) Et prædicta, deposuit, fuisse, priusquam dictus dominus Thomas fuisset ad episcopatum assumptus, per multos annos…
[59] Item dixit, quod, cum ipse non poterat declinare ad beneficia sua, [quibus etiam absens eleëmosynas erogari jubebat,] ut in eis teneret festa, & faceret convivia parochianis suis, sicut consueverat facere, quando declinabat ad dicta beneficia, tunc faciebat bladum (id est frumentum) vel fabas & pisa dari pauperibus parochianis dictarum ecclesiarum suarum. Interrogatus, quomodo hoc sciret, respondit, se vidisse & audivisse, cum dictus dominus Thomas præcipiebat hoc ballivis suis; & quod ipse testis, dum erat infirmus in locis, de quibus supra deposuit, fecit excuti blada, fabas & pisa, ut darentur pauperibus supradictis. Interrogatus, ubi viderat & audiverat, quod dictus dominus Thomas præciperet prædictis ballivis suis, dixit, quod apud Doderhult, Hampton, Aston, Wyntringhuam, Dyghton. Unus autem ex dictis ballivis vocabatur (ut dixit requisitus) Willelmus Wycher, alius vocabatur Alanus de Kymberle, alius Robertus de Wodeford, alius Willelmus de Kymberleye: de nominibus aliorum dixit se non recordari. De tempore dixit, quod quamdiu fuit scholaris, (id est ab illo tempore, quo cœpit altioribus studiis operam dare usque ad episcopatum.)
[60] [cavensque, ut in illis ecclesiis idoneos ministros constitueret,] De quantitate ejus, quod dabatur in singulis parochiis, respondit, quod secundum pauperum quantitatem (sive numerum) & qualitatem; & quod communiter cuilibet pauperi dabatur quædam mensura de dicto blado, vel de dictis fabis vel pisis, quæ mensura continebat communiter tantum, quantum continet communis præbenda seu liberatio unius equi in nocte. Præbenda & liberatio, sive libratio, ejusdem significationis sunt, significantque mensuram avenæ vel pabuli, quæ equo in unam noctem sufficiebat, & dari consueverat. De cura, ut in ecclesiis sibi commissis idoneos dignosque ministros constitueret, hæc ait Wilhelmus Cantilupus: In ecclesiis suis, quas habebat, priusquam esset episcopus, volebat, quod essent presbyteri scientes prædicare, qui essent bonæ & honestæ conversationis; & dabat eis de vestibus suis, & onerabat eos, quod essent solliciti in cura animarum.
[61] [earumdemque jura tueretur.] Neque vero negligebat alteram officii partem, quæ in ecclesiarum, quibus præerat, juribus servandis vindicandisque constabat. Geminum ejus rei exemplum habemus ex testimonio laudati Cantilupi, qui (ut verbis processus denuo utar) specificavit, quod, priusquam dictus dominus Thomas esset episcopus, pro jure ecclesiæ suæ de Ryppel, diœcesis Wigorniensis, quam dictus dominus Thomas obtinebat, litigavit contra episcopum Wigorniensem; & magister Gregorius, officialis dicti episcopi Wigorniensis, tulit sententiam contra dictum episcopum dominum suum, & fecit reddi dicto domino Thomæ quamdam vaccam sive bovem, ratione mortuarii, sibi debiti ratione dictæ ecclesiæ de Ryppel; & hoc deposuit de relatu alieno. De mortuario consuli potest Cangius in Glossario suo, ubi adductis exemplis probat, jus quoddam esse rectorum ecclesiarum percipiendi unum bovem vel equum, aliudve e rebus, quas quilibet parochianorum suorum moriens relinquit. Item specificavit (ita rursum legitur in testimonio ejusdem Cantilupi) ex relatu alieno, quod, dum dictus Thomas esset rector seu persona ecclesiæ de Suynterfeld Wigorniensis diœcesis, litigavit pro minutis decimis contra decanum de Warwik, & obtinuit; & habuit inde duas marcas argenti. Plura vide in Compendio num. 7. Hactenus de S. Thoma nondum episcopo.
[62] [Vacante episcopatu ecclesiæ Herofordiensis,] Episcopatum, quem multis titulis dudum meruerat, nec ambiverat umquam, tandem pene invitus suscipere compulsus est. Illum ipsi prædictum fuisse tum biennio ante a Joanne Breton vel le Breton, proximo illius in sede Herefordiensi decessore, tum olim in adolescentia a Waltero Cantilupo ejusdem patruo, Wigorniensi episcopo, observavit Richardus in Compendio num. 22 & sequenti, quod ibidem videsis. Wilhelmus le Wayte de Bosco Arso, prædicti Joannis episcopi Herefordiensis, ac deinde etiam ipsiusmet S. Thomæ Gayta sive excubitor, in processu testis quinquagesimus octavus, præterea aliud ejusdem Joannis præsagium produxit. Narravit enim, quod dominus Joannes le Breton, prædecessor immediatus dicti domini Thomæ, cum quo ipse testis tunc morabatur pro gayta, per biennium ante obitum ipsius domini Joannis in quodam festo natalis, cum dictus dominus Thomas esset inde recessurus, & acciperet in aula licentiam ab eo, dictus dominus Joannes dixit prædicto domino Thomæ, audiente ipso teste & multis aliis, quod habuit unum donarium, quod sibi * dare voluit; & rogavit eum, quod illud non refutaret.
[63] Cui respondit, quod posset esse donarium, quod illud admitteret, [tu qua erat canonicus,] & tale, quod non. Tunc expressit, quod voluit sibi dare præbendulam in ecclesia Herefordiensi, & quod erat futurus episcopus post eum. Cui respondit, quod præbendam reciperet, non tamen cum illo onere; rogando Deum, quod illum a tali onere præservaret. Hæc ibi; sed non disputo, an hæ Joannis & Walteri episcoporum prædictiones pro vaticiniis, an, quod facile fieri potuit, pro meris eorumdem probabilibus conjecturis, ex Viri merito natis, quasque probavit eventus, accipiendæ sint. Præbenda tamen ista, sive canonicatus, quæ ipsum de gremio collegii canonicorum Herefordiensium faciebat, occasio esse potuit, ut ad ejusdem ecclesiæ episcopatum biennio post eligeretur. De canonico, quo ad hanc dignitatem pervenit, electionis modo consentiunt testes omnes in a commissariis Apostolicis hac super re interrogati, ex quibus juverit unum frequenter laudatum, Wilhelmum Cantilupum, qui sancto Patruo tunc adfuit Herefordiæ, audivisse.
[64] Hic interrogatus a commissariis, qualiter dictus dominus Thomas adeptus esset episcopatum Herefordiensem, [a compromissariis canonicis invitus eligitur episcopus] respondit, quod vacante sede, dum dictus dominus Thomas esset archidiaconus Staffordiensis, & canonicus Londini, & Londini resideret, ivit ad dictam ecclesiam Herefordiensem, in qua erat canonicus. Et cum esset dies ad eligendum præfixa, prædicavit dominus Thomas (ut collegas suos canonicos ad æquam electionem faciendam hortaretur, prout habet alter e testibus;) & licet multos haberet socios & domicellos, noluit, quod irent cum eo, quando ivit ad prædicandum, nisi dominus Johannes capellanus suus, & ipse testis, & quidam alius domicellus. Illa die canonici non potuerunt concordare; in crastinum compromiserunt in quosdam canonicos dictæ ecclesiæ Herefordiensis: & omnes dicti compromissarii dixerunt, quod volebant habere Thomam in episcopum. Et quia in dicta ecclesia erant multi canonici, qui vocabantur Thomæ, aspirantes ad episcopatum prædictum, ultimus ex dictis compromissariis dixit, quod ipse intelligebat de Thoma de Cantilupo; & alii responderunt, quod ipsi quoque intelligebant de eodem. Et sic fuit concorditer electus, & renitens & flens, & allegans, quod non erat sufficiens, portatus, ipso teste præsente, ad altare; & fuit cantatum Te Deum laudamus.
[65] Ex hujus testimonio collige, quo modo accipiendum sit, [anno 1275,] quod apud Laurentium Surium in Vita legitur: Cum autem Herefordiensis ecclesia suo esset orbata pastore, omnium votis electus anno MCCLXXV episcopus consecratus est. Surio etiam liberalior fuit Bailletus, dum S. Thomæ merita, non idoneum auctorem, præ oculis habens, verbis Gallicis ait: Sanctus, qui in universa regione notus erat, communi populi clerique voce ad vacantem sedem expetitus, omnibusque suffragiis eorum, ad quos electio pertinebat, evectus fuit. Annum electionis consecrationisque illius e Vita sua Ms. recte annotavit Surius, & post illum Bailletus, eumdemque etiam habent apographa nostra & Joannes Capgravius in Legenda Sanctorum. Consentit Nicolaus Trevettus Ordinis Prædicatorum sancto Præsuli synchronus, qui in Chronico suo ad præcitatum annum, in editione Acherii tom. 3 Spicilegii veterum Scriptorum, pag. 206 hunc eventum cum brevi, sed insigni, Sancti elogio annotavit. Verba ejus accipe.
[66] [ut communis est omnium assertio:] Obiit hoc anno Joannes Brutoun (ab aliis Breton & le Breton appellatur) Herfordensis episcopus, qui admodum peritus in juribus Anglicanis librum de eis conscripsit perutilem. Cui successit magister Thomas de Cantilupo, doctor in sacra Theologia, vir nobilis genere, sed multo nobilior moribus animique virtute. Optime hæc congruunt durationi sedis illius, quam laudatus Trevettus, obitum ejusdem anno 1282 recte illigans, septennio conclusit, Hoc anno, inquiens, B. Thomas Herfordensis episcopus … de præsenti sæculo nequam ereptus, ad regna migravit cælestia, cum annis septem gregem sibi commissum sollicita cura rexisset. Ad eumdem annum 1275 Joannis obitum, sanctique Thomæ successionem cum Trevetto reposuit Matthæus Westmonasteriensis, quamvis ejusdem Sancti mortem æquo serius, ad annum 1287 distulerit. Priori loco paucis ait: Obiit hoc anno Joannes Bretoun episcopus Herefordensis, qui admodum peritus in juribus Anglicanis librum de eis conscripsit, qui vocatur Le Bretoun. Cui successit Thomas de Cantalupo.
[67] [ordinatur que (ut quidam ait) die 8 Septembris,] Supersedeo pluribus, quia hic annus certus est, etiam apud illos, qui Sancti obitum ultra annum 1282 figendum putaverunt, ac proinde diuturnius quoque, quam septennii spatium sedi ejus adscripserunt. Diem consecrationis ipsius episcopalis a nemine assignatum inveni, præterquam a Francisco Godwino in Commentario suo de Præsulibus Angliæ, apud me pag. 536, ubi scribit, Joannem Breton excessisse e vivis die XII Maii anni 1275, ac mox ad ejusdem successorem, quem inter episcopos Herefordienses quadragesimum quartum numerat, progrediens subdit: Septembris VIII sequenti Thomas Cantilupus, Staffordiensis archidiaconus, & Angliæ necnon & academiæ Oxoniensis cancellarius, consecratus est. Potuit Godwinus istum diem ex tabulis ecclesiæ Herefordiensis didicisse, eratque anno 1275 dies VIII Septembris dies Dominica, episcoporum consecrationibus opportuna. Dum tamen S. Thomam Angliæ & academiæ Oxoniensis cancellarium hic appellavit, id de utroque munere ab eo ante id temporis gesto interpretare.
[68] [anno vitæ suæ 56 vel 57.] Agebat tunc Sanctus annum vitæ suæ quinquagesimum sextum vel septimum, siquidem ex supra dictis dicendisque anno Christi 1273 paucis mensibus inchoato erat quinquaginta annorum & quatuor, vel circa; dumque mense Augusto anni 1282 obiit, fuit sexaginta trium annorum, vel parum ultra. Porro cum Sanctum ab ipsa sua pueritia per litterarum scientiarumque studia, magisteria muniaque, & quæ obtinuit ecclesiastica beneficia per illos 56 annos ad episcopatum usque perduxerimus, nunc oportet exponere, quibus potissimum virtutibus instructus episcopatum iniverit & ad mortem usque illustraverit. Quamquam enim jam inde aliquas ex iis, data opportunitate, memoraverim, multo tamen plures distuli, tum ne narrationem, quæ ad vitæ seriem pertinebat, frequenter cogerer interrumpere, tum quia multæ earumdem tam ante, quam post acceptum præsulatum ab illo exercitæ fuere, & de aliis etiam incertum manet, ad utram vitæ partem referendæ sint.
[69] Naturalem corporis habitum Frater Robertus de S. Martino, [Corporis illius habitus & cultus.] sacrista S. Bartholomæi Londini, in processu testis trigesimus, quinquagenario major, qui ipsum per quatuor annos canonicum Londinensem noverat, paucis sic descripsit: Habebat quasi vultum angelicum, & erat albus & rubicundus, bene barbatus, longo naso; & capilli barbæ & capitis sui erant partim albi & partim subrufi. In exteriori corporis cultu a sui generis conditionisque hominibus non dissidebat; nam, ut Hugo le Barber, domesticus ejus jam alias laudatus, asseruit, non erat hypocryta, sive papelardus, nec ostendebat, se esse aliis meliorem vel excellentioris vitæ; sed conformabat se in vestibus extrinsecis, & in apparatu lecti & aliis, comparibus suis, & portabat mantellum intra domum in prandio, & garnachiam, sicut portant prælati, dum erat in studiis supradictis, quia erat archidiaconus Staffordensis in ecclesia Lichefeldensi; & utebatur pellibus de variis in vestibus suis, & etiam in quodam coopertorio lecti sui fodrato de dictis variis. Varii, quos alii sciuros, alii mures Ponticos interpretantur, pretiosas pelliculas habent, e quibus confectum vellus nobilium vestibus insuebatur. Fodratum sive foderatum vox Italica est a verbo foderare insuere; unde liquet, quid sit coopertorium, seu stragulum, lecti fodratum ex variis. Demum garnachia item vox Italica, Latine toga, seu vestis talaris est.
[70] Passim sequar virtutum ordinem, quem Richardus in Compendio Vitæ tenuit, [Virginitatem mire coluit, cujus insigne testimonium] exceptis tamen iis, quæ ad episcopales curas propius pertinent, quas post reliquas recensebo, ut deinde ad sancti Præsulis obitum, quæque hunc subsecuta sunt, servata rursus rerum gestarum serie, procedam. Richardi vero dicta, quæ in Compendio legi possunt, non nisi leviter attingam, sed ex aliorum testimoniis, quoties operæ pretium visum fuerit, confirmabo, adjiciamque, quæ illi præterea memoratu digna testati sunt. Itaque Richardus ab angelica virtute orsus, a num. 8, non dubitavit affirmare, se credere, ipsum fuisse castum & mundum mente & corpore, & virginem tempore obitus sui exstitisse. Asserti sui rationes allegavit, quod multis annis cum illo familiarissime, utpote domesticus, conversatus, nihil umquam in eodem adverterit, ex quo vel levissima in contrarium suspicio potuisset suboriri; quod morum modestia verborumque verecundia non nisi virginem sonarent; quod ab eo castigata in aliis dicta lasciva & leviora, vitata consortia mulierum, etiam sororum suarum, quas nec ad osculum admittere, nec in ædibus suis diu morari volebat, non dubia fuissent virgineæ illius castitatis indicia.
[71] Demum laudavit testimonium Roberti de Kilwardby, [publice dedit Cantuariensis archiepiscopus postea Cardinalis.] archiepiscopi Cantuariensis, deinde S. R. E. Cardinalis episcopi Portuensis, de quo supra jam memini, qui ex diuturna conscientiæ ejusdem Sancti notitia in publico academicorum conventu Oxonii ipsum commendare sic ausus est: Ita me Deus juvet, sicut Homo iste ita mundus est hodie quoad mentis & corporis castitatem, sicut ipso die, quo de matre sua fuit natus in mundum. Erat autem tunc, ut merito ibidem observavit Richardus, quinquaginta annorum & quatuor, vel circa. De eodem Kilwardbyi testimonio expresse etiam meminerunt Robertus de Gloucestria & Wilhelmus Cantilupus, ambo profitentes, sese adfuisse audisseque, quando a laudato archiepiscopo Cantuariensi publice prolatum fuit. Meminit quoque Nicolaus Trevettus verbis, quæ supra dedimus. Frater Eadmundus de Aumari, Ordinis Prædicatorum, in processu testis vigesimus tertius, singularem casum exposuit, in quo Thomas, dum adhuc in Parisina academia versabatur, structas suæ virginitati insidias feliciter evasit.
[72] [Parisiis extra hospitium suum pernoctare compulsus.] Res ita se habuit. Narravit item frater Eadmundus de Aumari (verba processus sunt) se audivisse referri a personis fide dignis, quod, dum prædictus dominus Thomas esset scholaris Parisiis, & pecuniæ tunc egens, fecisset requiri quemdam burgensem Parisiensem, ut sibi pecuniam mutuaret, quo usque pecunia de Anglia aportaretur eidem; & mutuo nondum habito, socii ipsius domini Thomæ suasissent eidem, ut ad dictum mutuum facilius & celerius assequendum ad domum propriam dicti burgensis adiret, & de prædictis rogaret eumdem; dictusque dominus Thomas sic persuasus intrasset domum dicti burgensis & non reperisset eumdem; uxor prædicti burgensis, quæ valde formosa reputabatur, curialiter, honorifice & benigne eum recipiens, & ejus formositatem circumspiciens, efficaciter institit penes eum, ut remaneret ad jacendum (id est ad dormiendum) in domo prædicta, quia hora tarda erat ad revertendum ad domum ipsius domini Thomæ, & portale * civitatis inveniret clausum; ita quod, si vellet ad domum propriam illa nocte redire, nequiret. Habitabat nimirum burgensis, id est, civis ille in suburbio Parisiensi, Thomas in civitate, vel contra.
[73] [impudicam mulierem e cubili suo abigit,] Cum autem dictus dominus Thomas non acquiescens recederet, & machinatione (ut dicitur) dictæ mulieris dictum portale ante tempus clausum fuisset, & ad domum propriam redire non posset, & foret anxius, in quo loco nocte prædicta jaceret, per suasionem dictorum sociorum suorum reversus [est] ad jacendum in domo dicti burgensis, & in pulcro lecto & in pulcra camera collocatus. Cum jam dormiendi hora instaret, & ab uxore dicti burgensis obdormire crederetur, dicta uxor per portam secretam caute ingrediens, se nudam in eodem lecto posuit cum eodem. Cum autem non dormiret, sed se dormire simularet, & dicta mulier in lecto appropinquaret ad eum, ipse eam fugiens, de lecto in terram cecidit: quo facto, prædicta mulier abscessit. Cum autem in crastinum dictus dominus Thomas ad domum suam redire vellet, & uxor dicti burgensis ab eo peteret, qualiter sibi fuerat nocte illa; respondit, quod pessime, & quod numquam habuerat ita malam noctem, quia diabolus tentaverat eum.
[74] [corrigitque: verbis & opere castus] Tunc ipsa petiit instanter, quod diceret ei veritatem, & ipsa vice versa diceret sibi: & ipse promisit, se veritatem dicturum. Post quæ petiit dicta mulier ab eodem, si ipse vigilabat, vel dormiebat, quando habuit tentationem prædictam: & ipse respondit, quod vigilabat; & illa subjunxit, quod fuerat diabolus ille, qui tentaverat eum. Quo dicto, prædicta mulier regratians eidem, promisit, deinceps se victuram honeste: & ita dicitur observasse. Ita Frater Eadmundus de Aumari, ex relatu, ut præmissum est, personarum fide dignarum. Credibile est, castum Juvenem mulieri fœditatem facti sui exposuisse, acriterque increpitam impulisse, ut emendationem promitteret, ac forte etiam reipsa deinceps præstaret. Pudicitiam Sancti commendavit etiam Robertus de Gloucestria, qui jussus dicere, unde sciret, respondit, quod ex conversatione, quam habuerat cum eodem; & quia numquam viderat vel audiverat signum vel factum de eo, ex quibus posset deprehendere contrarium; quin immo per certa indicia ejus mansueta simplicitas, aliquando verbis, dum socii loquerentur de mulieribus, eo audiente, per multas circumlocutiones declarata, indicabat, eum semper fuisse ab omni illicita contagione alienum.
[75] Et quando domina Juliana Tregoz, & quædam alia domina, [etiam sororum consortium vitat, sororemque ab osculo arcet.] sorores suæ, quæ erant baronissæ & viduæ, veniebant ad visitandum eumdem vix semel in anno, valde parum colloquebatur cum eis, dicens, mulierum colloquia esse vana. Et si starent * ultra unam diem in domo sua, curialiter ad recessum inducebat easdem; nec aliquas alias mulieres, quantumcumque vetulas vel annosas, permittebat stare in domo sua. Consonat testimonium Wilhelmi Cantilupi, qui de prædicta baronissa, sanctum Fratrem suum invisente, præterea istud memoriæ prodidit. Cum domina Juliana, uxor domini Joannis Tregoz baronis, soror uterina & legitima ipsius domini Thomæ, quæ erat pulcherrima domina, visitasset dictum dominum Thomam semel, postquam fuit episcopus, & venisset ad visitandum eum in manerio ipsius episcopi, vocato Bosebury, & vellet osculari eum in ore; idem dominus Thomas non permisit, sed porrexit sibi manum, ut oscularetur eam. Et dicta domina inde turbata incepit flere: & astantes rogaverunt dictum dominum Thomam, quod permitteret, ut dicta soror oscularetur eum, quia licitum erat & honestum; & ipse nullatenus acquievit.
[76] Ad hæc, quia castarum mentium est castas aures habere, [Inhonesta dicta reprehendit, etiam in viro illustri,] sanctus Antistes non impune sinebat abire, si quis verbum impudicum coram illo protulisset. Testem hic rursum habemus familiarem domesticum ejus Hugonem le Barber, qui dixit etiam, quod, si aliquis de parentibus vel amicis suis dixisset aliquod mendacium, vel verbum inhonestum, vel vellet detrahere alii, quod dictus dominus Thomas statim opponebat se mendaci & detrahenti & verba inhonesta dicenti, & alios defendebat. Et interrogatus, quomodo hoc sciebat, dixit, quod viderat & audiverat; & specificavit requisitus, quod, dum semel dictus dominus Thomas comederet cum domino Roberto Gregonet, barone de Anglia, qui desponsaverat quamdam sororem dicti domini Thomæ, & cuidam domicellæ sedenti in mensa quidam accidisset singultus, dictus baro dixit dictæ domicellæ in turpi vulgari, quod hoc significabat, eam requirere consortium viri; & dictus dominus Thomas ibidem publice reprehendit dictum baronem de dicto turpiloquio.
[77] Ex hac tam illustris viri publica objurgatione quilibet facile statuet, [& nepotem suum non satis verecundum] non fuisse Sanctum tacite passum similia in domesticis suis, nec in obsequiis convictuque suo retenturum, qui de hujusmodi delicto ab illo castigati, sese emendare neglexissent. Re vera mox laudatus Frater Eadmundus de Aumari ejus generis severitatis exemplum produxit. Dominus Thomas (inquit ille) multum detestabatur peccatum carnis in familiaribus & propinquis suis & aliis… Et habuit quemdam nepotem, quem tenuit in scholis, & incepit (nepos iste) in artibus Oxonii, & terminavit Parisiis. Et tenebat pro dicto nepote suo unum magistrum; & quia temporibus illis dictus nepos bene proficiebat vita & scientia, dictus dominus Thomas multum diligebat eum, & prædictus nepos habebat etiam magnam familiaritatem cum dicto domino Thoma. Et hoc viderat dictus testis frequenter in domo dicti domini Thomæ.
[78] [e suo convictu amovet.] Postquam autem dictus dominus Thomas fuit factus episcopus, & direxit … ad curiam Romanam gressus suos, idem testis petiit a prædicto domino Thoma, quare non tenebat & non ducebat secum prædictum nepotem suum, & non habebat eum ita familiarem, ut prius; & idem dominus Thomas respondit, quod aliqua sinistra audiverat de eo, adjiciens, quod: “Isti juvenes non sunt ita verecundi, sicut solebant esse. Nam quando ego eram juvenis, si aliqua pulcra mulier inspexisset me, ego erubuissem, & avertissem oculos meos ab ea, & attraxissem capucium meum ad faciem, ne viderem eam: juvenes autem isti non faciunt sic.” Ex quibus verbis prædictus testis suspicatus fuit, quod prædictus dominus Thomas notasset in prædicto nepote aliqua talia, quæ non placuerant sibi, & quod ex hoc a familiaritate sua repulisset eumdem. Et licet dictus testis fuisset coætaneus dicti nepotis, & fuerant contemporanei in studio, & prædictus dominus Thomas diligeret & libenter videret dictum testem; tamen dictum nepotem ad ipsius testis preces noluit reducere ad familiaritatem fuam.
[Annotata]
* i. e. eidem
* i. e. portam
* i. e. hospitarentur
§ V. Sancti severa a cibis potuque abstinentia: castigatio corporis per cilicia, nocturnas vigilias & humi cubationes: lacrymarum donum inter sacrificandum: preces quotidianæ.
[Sobrietati ultra modum addictus] Unanimis est testium consensus de mira S. Thomæ in victu temperantia. Richardus num. 12 & duobus sequentibus hac super re plura commemorans, testatus est, illum habuisse … in excellentia sobrietatem, parsimoniam & abstinentiam in cibo & in potu, qualem numquam viderat habentem aliquem hominem sanum, qualis scilicet erat ille. Ex ejusdem testimonio quotidianus ejusdem victus erat modicus; potus ordinarius cerevisia tenuis, aut si hæc in promptu non esset, vinum valde limphatum. Ex delicatis cibis modico delibato, reliquum infirmis pauperibus jubebat erogari: perquam raro cœnabat; pomeridiano tempore abstinebat a potu, & si quando virorum optimatum præsentia ex more patriæ aliter exigebat, noverat, admoto ori calice, pia simulatione urbanitati satisfacere. Ea autem erat Viri, ex corporis sui constitutione ciborum appetentis, in victitando parcitas, ut miraretur Richardus, qualiter posset vivere cum ita modico nutrimento; eodemque judice, tota vita illius deducta fuerit in jejunio propter sobrietatem & abstinentiam. Cetera vide ibidem, ego nunc eadem ex aliorum testimoniis hic confirmabo.
[80] Wilhelmus Cantilupus dixit, se frequenter vidisse, [multis annis numquam nisi famelicus a mensa recessit;] dum erat cum prædicto domino Thoma, quod ipse veniebat ad mensam, in qua familiares sui vel alii comedebant; & quando videbat illos bene comedentes, dicebat aliquando, quod habebat appetitum comedendi; & non comedebat, sed intrabat cameram suam. Dixit & idem testis, se audivisse referri a domino Willelmo Daubeney, prædictum dominum Thomam dixisse eidem, quod non comederat ad saturitatem, triginta erant anni elapsi ante obitum suum; sed postmodum pœnituerat … (sicut referebat præfatus dominus Willelmus) quod sibi, quamvis esset multum ejus familiaris, dixerat supra dicta. Res, ut contigit, paulo latius a Richardo, qui adfuerat, narratur in Compendio num. 14, ubi dominus ille, Latino forsitan nomine, Willelmus de Albaniaco appellatur. Pergo testimonium Cantilupi recitare. De cibariis delicatis non comedebat, nisi parum, quasi duos vel tres bolos; sed odorabat dicta cibaria, & dimittebat ea, loquendo & continentiam faciendo, & dicendo cum semetipso: Comedam? Non comedam. Et ita dimittebat dicta cibaria delicata, & comedebat potagia; id est, olera vel legumina.
[81] Et aliquando, quando habebat diversa potagia vel diversa salsamenta, [vilioribus cibis vescebatur,] aliquando faciebat mixturam de eis; & credit idem testis (ut dixit) quod dictam mixturam faceret, ut minorem saporem in dictis salsamentis & potagiis inveniret. Et prædicta dixit se vidisse frequenter, dum scinderet coram dicto domino Thoma in mensa, priusquam dictus dominus Thomas esset episcopus, & post. Similem a delicatioribus cibis abstinentiam illius alio exemplo commendavit dominus Nicolaus (alibi Aicardus dicitur) de Warewik vel Warevik, justitiarius & consiliarius Eduardi regis Angliæ, jurisperitus & testis quintus, de quo in processu legitur: Item dixit, quod prædictus dominus Thomas diligebat lampredas de Saverne (Sabrina flumen Angliæ est, in Wallia ortum) super alios pisces, sicut ipse testis prædictus dixit se audivisse ab eo; & familiares ipsius domini Thomæ hoc dicebant; vidit tamen dictus testis pluries, quando comedebat cum prædicto domino Thoma, quod abstinebat a prædictis lampredis, & etiam ab aliis cibariis delicatis & pretiosis. Huc quoque pertinet, quod Hugo le Barber testatus est, se vidisse & audivisse pluries, priusquam dictus dominus Thomas esset episcopus, quod præcipiebat, sibi parari perdices & alia volatilia; & cum essent parata, abstinebat ab eis in totum, vel aliquando comedebat unum bolum. Addidit testis, hæc a se observata esse in pluribus locis, & nominavit Oxonium, Suyterfeld, Hampton & Schirebourne.
[82] Redeo ad Cantilupi testimonium. Item dixit, quod in die Mercurii non comedebat carnes, [varia observabat jejunia;] & quod in die Veneris non comedebat, nisi panem & potagium, & jejunabat; nescit tamen, si bibebat vinum (nempe aqua mixtum, ut præmiserat) vel cerevisiam dicta die Veneris. In die Sabbati jejunabat & manducabat pisces. In vigiliis B. Mariæ jejunabat in pane & aqua; & jejunabat in Adventu ante Natale Domini communi jejunio; & raro cœnabat, & de omnibus, quæ comedebat, sive essent fructus, sive alia, primum bolum, quem esset assumpturus, ponebat ad eleëmosynam. Hactenus ille, cui addo & alterum testem, in paucis nonnihil variantem. Joannes Bute, testis quinquagesimus nonus, qui e domesticis sancti Præsulis fuit, & cujus notam veracitatem etiam alii testes commissariis Apostolicis jurejurando commendarunt, de Domino olim suo deposuit, quod fuerat vehementissime sobrius in cibo & in potu; & quod valde parum comedebat & bibebat; & in mensa faciebat apponi coram se unum potum de vino albo, & aliud * de aqua; & interdum, cum crederetur potare vinum, bibebat aquam, vel debilem cervisiam.
[83] [in potu æque ac in cibo parcus, rare cœnabat;] Scyphus autem, cum quo bibebat vinum, erat valde parvus de argento, & quasi non continebat plus in quantitate, quam contineret salserium (id est, salinum, Anglis saltseller) unum mediocre: nec bibebat totum in uno haustu, & non bibebat communiter in mensa, nisi duos tales scyphos vini, & modicum de cervisia. Raro autem cœnabat, & tunc non comedebat * unam vel duas vipas in vino multum limphato. Quid per vipas hic indicetur, discimus ex Hermolao apud Cangium in Glossario dicente: Erat veteribus jentaculum buccea ex vino, quod genus barbari a VINO & PANE Vippam vocant. Vipa ergo a Joanne Bute hic dicitur buccea panis intincta vino aqua diluto. Ita etiam Robertus de Gloucestria de eodem Sancto nostro ait: Raro comedebat, nisi semel in die; & tunc, quando comedebat bis, quasi non assumebat in cœna, nisi modicum de pane positum in cervisia. Nunc reliquum testimonii Joannis accipe.
[84] [certisque diebus, dum licuit, solum panem & aquam sumebat.] Delicata cibaria in rarissima quantitate comedebat; gustabat tamen de eis unum vel duos bolos. Sexta feria non bibebat vinum, sed debilem cervisiam: Vigilias B. Mariæ in pane & aqua jejunabat; celebrabat & observabat jejunium Adventus Domini ante Natale, & jejunium Apostolorum, scilicet novem diebus ante Pentecosten. Hæc ibi. Ceterum quæ in amborum assertis occurrit diversitas, partim orta esse potest ex eo, quod varia de Sancti ætate, valetudine aliisque similibus adjunctis loquantur. Sic Richardus in Compendii num. 13 expresse asserit: In vigiliis autem B. Mariæ (in quibus Thomam in pane & aqua jejunare soluisse, prædicti testati sunt) & in Parasceve non sinebant eum medici sui jejunare in pane & aqua simpliciter; sed comedebat panem cum potagio in modica quantitate, & bibebat vinum valde lymphatum, vel debilem cervisiam. Ut hæc componantur, verisimillimum est, Sanctum istud rigidum jejunium prædictis diebus olim quidem observare consuevisse, sed postea ob debilitatem stomachi viriumque ex medicorum judicio prudenter temperasse.
[85] [Amicis monentibus, ut plus cibi caperet,] Longum ac tædiosum esset omnium testimonia recensere; addo tamen unum & alterum, in quibus dicitur Sanctus de nimia cibi potusque parsimonia ab amicis suis monitus fuisse. Robertus de Gloucestria a commissariis Apostolicis jussus dicere, unde sciret, Thomam in ea virtute excelluisse, respondit, quod quasi per triennium fuerat cum eodem in domo & in mensa, & videbat prædicta. Et dum semel idem testis ad latus prædicti domini Thomæ apud Arlee juxta Radingam (oppidum Angliæ est in comitatis Bercheria) Sarr, (id est Sarisburiensis) diœcesis, diceret ei: Domine, nimis parum comeditis & bibitis; non poteritis durare; & dictus dominus Thomas nil responderet, & dictus testis iterum repetiisset prædicta, respondit sibi * idem dominus Thomas: Comedas, bibas, quod tibi placet, & tace, & dimittas me in pace. Et dictus testis repilogavit: Domine, non faciam, quia nollem, quod deficeretis, nam perderem promotionem, quam spero a vobis. Et tunc dictus dominus Thomas replicavit: Tu vis adulari mihi; ita scilicet silentium imponens molesto admonitori.
[86] Alterum testimonium est Fratris Nicolai de Wichio, [responso suo silentium imposuit,] presbyteri monachi cathedralis ecclesiæ Wigorniensis, qui fuerat clericus capellæ ejusdem Sancti per quinquennium, antequam esset episcopus. Is vero dixit, se audivisse narrari a domino Willelmo de Monteforti, consanguineo dicti domini Thomæ, qui erat maximi status, & habebat ultra mille marcas sterlingorum annuatim; quod idem dominus Willelmus quadam vice sedens in mensa prope dictum dominum Thomam, & advertens & admirans, quomodo comederet ita parum & biberet, dixit prædicto domino Thomæ, quod placeret sibi, ut non gereret molestum, si diceret sibi * aliqua verba. Et dicto domino Thoma respondente, quod diceret illud, quia non credebat, eum dicturum, nisi verba honesta & licita, prælibatus dominus Willelmus dixit, se mirari, qualiter dominus Thomas, qui ita modicum comedebat & bibebat, & in tantum debilitabat corpus suum, audebat aggredi ita magna & ardua facta, sicut ipse fecerat habendo litem cum comite Gloucestriæ & cum archiepiscopo Cantuariensi.
[87] Et dictus dominus Thomas respondit: Cognate, tu non debes perscrutari in mensa, [permittens, ut illi caperent, quantum vellent.] quantum ego comedo nec * bibo; sed tu cum fueris magnus prælatus, comedas & bibas, quid * volueris: quia tamen es presbyter, sicut ego, dicam tibi unum, quod non reveles in vita mea, post mortem tamen dicas, si volueris: Triginta duo anni sunt elapsi, quod non surrexi de mensa, quin fuerim magis famelicus, quam quando ponebam me ad comedendum in dicta mensa; & tamen sum ita fortis, quod auderem aggredi bellum contra te. Hoc responso importunum inquisitorem comiter repulit, & quid ipsum pariter deceret, insinuavit. Porro laudatus Frater de Wichio interrogatus, quo loco & tempore, & coram quibus præfatus dominus de Monteforti ista narravit, respondit, quod in hostelaria (id est in hospitio peregrinorum) prioratus Wigorniensis, præsentibus domino Symone, quondam præcentore Wigorniensi, ipso teste, & pluribus aliis jam defunctis. Et hæc fuerunt narrata post obitum dicti domini Thomæ, quasi per triennium.
[88] Altero quoque ad coërcendam carnem remedio atque ad propitiandum Deum in sacris Litteris commendato, [Asperrimum cilicium ad nudam carnem ferebat,] cilicio scilicet, Thomam usum fuisse, varii in processu testati sunt; qua de re etiam jam paucis meminit Richardus episcopus in Compendio num. 20. Certum est testimonium Joannis Bute, qui cilicium ejus ipsemet in ejusdem lecto absconditum invenit, ac propriis manibus tractavit, quo tempore Sanctus profectus erat in Franciam ad Pontiniacum (quod pagus & abbatia est, vulgo Pontigny in provincia Campaniæ) ad honorandum ibidem corpus S. Edmundi archiepiscopi Cantuariensis, de quo ad diem XVI Novembris, quo in Martyrologio Romano annuntiatur, in Opere nostro agendum erit. Verba processus ex laudati Joannis testimonio subjicio. Item dixit, quod, cum prædictis temporibus dictus dominus Thomas peregre profectus ad S. Edmundum, Cantuariæ quondam archiepiscopum, apud Pontiniatum *, reliquisset custodiam cameræ, & dominium (id est administrationem) rerum suarum ipsi testi; & audito ejus regressu, prædictus testis vellet præparare lectum ipsius domini Thomæ, invenit inter paleas profunde ad caput lecti quoddam cilicium de pilis albis subtile & nodosum.
[89] [quod inventum fuit ejus carne & sanguine infectum;] Et displicans dictum cilicium, invenit ipsum quasi carne & sanguine infectum, & aliquæ particulæ carnis adhærebant sibi *; & in ipso erant pediculi multi. Et dictum cilicium ita erat longum, quod poterat pertendi usque ad mediam coxam, & habebat manicas ultra medium brachium. Quod cilicium reposuit in eodem loco. Cum dictus dominus Thomas rediisset, & sedisset super lectum, & dictus testis extraxisset sibi * calcearia & ocreas, apposita manu ad locum, in quo erat dictum cilicium, dixit ipsi testi: Nunc scio, quod non jacuisti in lecto meo. Nimirum, quia senserat, cilicium suum in eodem, in quo discessurus per incuriam reliquerat, loco permansisse, haud illibenter existimasse videtur, non fuisse illud a Joanne deprehensum. De eodem argumento ceteris omnibus magis instructus fuit testis sexagesimus, Robertus Deyntè, S. Thomæ familiaris domesticus & camerarius sub Nicolao de Hodinet, camerario principali, qui ambo cum sancto Domino suo ad Romanam curiam profecti fuere, quo in itinere idem Sanctus ac Nicolaus diem suum obierunt. Ex hujus Roberti testimonio sic habet processus.
[90] [habebatque plura cilicia, quibus jam episcopus semper usus fuit.] Dominus Thomas portabat cilicium nodosum, asperius, quod poterat reperiri. Et cum prius habuisset cilicium domini Walteri Wigorniensis episcopi, patrui sui; & non videretur sibi satis asperum (quod similiter erat nodosum & de pilis animalium) misit ipsum testem apud Oxonium, ut faceret sibi fieri asperius. Et ita fecit, & portavit sibi * ad manerium suum de Prestebury. Et hoc dixit fuisse infra unum mensem vel circa, postquam idem dominus Thomas fuit adeptus possessionem episcopatus & consecratus in episcopum. Interrogatus, si ante episcopatum utebatur cilicio, respondit, quod non; sed zonis cilicinis ita latis, sicut palma hominis. Interrogatus, si continue usus fuit dicto cilicio usque ad ejus obitum, postquam fuit episcopus, respondit, quod sic. Et habebat plura cilicia, & idem testis lavabat ea; & erant aliquando tot pediculi in dictis ciliciis, quot possent recipi in una manu vel palma hominis, ut sibi videbatur. Item interrogatus, si jacebat (id est, dormire solebat) cum dicto cilicio, respondit, quod sic. Ex ejusdem testimonio prætærea excerpta reperi sequentia: Cum lavaretur corpus domini Thomæ post ejus obitum per ipsum testem, vidit ibi vestigia & quasdam impressiones nodorum cilicii supradicti.
[91] [Ipsius etiam fuisse creduntur zonæ, una ferrea,] Juverit postremo loco etiam audivisse testem duodecimum, dominum Richardum de Kimberle, per decem annos in obsequiis sancti Præsulis versatum, ad quem cilicium unum zonaque ferrea, quibus ille usus fuisse credebatur, pervenerunt, permanseruntque post ejusdem Sancti obitum. Hic a commissariis Apostolicis jussus dicere, si aliquam … austeritatem … vitæ notaverat in eo, respondit, quod Robertus Deyntè laïcus (mox laudatus) qui jacebat in camera dicti domini Thomæ, postquam ipse dominus Thomas esset episcopus, & priusquam arriperet iter eundi ad curiam Romanam pro discordia, quam habuit cum domino archiepiscopo Cantuariensi, tradidit ipsi testi semel quemdam sacculum, per ipsum testem custodiendum, non tamen sigillatum; in quo sacculo invenit idem testis (ut dixit) petiam pancheræ ferreæ (hoc est partem loricæ ferreæ, ab Italicis vocibus pezzo, frustum, & panciera, lorica) factam ad modum zonæ, cum qua homo poterat cingi ad carnem, mediantibus quibusdam corrigiis, in capitibus dictæ zonæ ferreæ existentibus, habentibus in latitudinem circa tres digitos; & erat rubiginosa. Et prædictus testis dixit, se credere, quod prædictus dominus Thomas portaverat aliquo tempore dictam zonam ferream ad carnem subtus cilicium suum.
[92] Sed postmodum dictus Robertus non requisivit dictum sacculum ex oblivione, [& altera cilicina,] ut credit, nec rehabuit a teste prædicto. Invenit etiam dictus testis in prædicto sacculo quamdam aliam zonam, factam de filis seu cordulis nodosis, ex quibus cilicia nodosa componuntur; & dicta zona erat ex multiplicatione dictorum filorum quasi ita grossa, sicut sunt cordæ, quibus cinguntur Fratres Minores exterius: & dicta corda erat etiam præter nodulos, qui erant in singulis filis seu cordulis, nodosa, sicut sunt cordæ dictorum Fratrum Minorum; prout patuit ex inspectione partis dictæ zonæ cilicinæ, quam exhibuit dictus testis in examinatione & depositione ejusdem, dicens, se credere, prædictum dominum Thomam aliquo tempore portasse zonam cilicinam prædictam; dictus tamen testis non vidit dictum dominum Thomam utentem zonis ferrea & cilicina prædictis.
[93] Interrogatus, quid fecerat de zonis prædictis, respondit, [quæ post obitum illius pro reliquiis habitæ fuerunt.] quod pro majore parte zonam cilicinam distribuerat & condiviserat inter multos nobiles de parentela dicti domini Thomæ, ex devotione ab ipso teste prædictam requirentes. Zonam autem ferream dederat (ut dixit) canonicis ecclesiæ Christi diœcesis Wyntoniensis, in qua sunt canonici Regulares, dictam zonam sicut reliquias dicti domini Thomæ in veneratione habentes. Hactenus testimonium Richardi de Kimberle, qui merito credidit, ambas zonas illas fuisse S. Thomæ, quem cilicinis usum esse, constat ex prædictis, & de quo etiam testis trigesimus, Frater Robertus de S. Martino, sacrista S. Bartholomæi Londini, asseruit, se audivisse a quodam camerario illius, qui vocabatur Willelmus, … quod etiam portabat ferrum circa lumbos suos. Idem testis conformiter ad aliorum dicta ex auditu quoque asseruit, Sanctum etiam aliquando ferre solitum camisiam & femoralia de cilicio usque ad pedes. Addo etiam locum ex testimonio Aicardi vel Nicolai de Warevik, qui sic habet: Audivit dici idem testis, quod comes Cornubiæ quondam habuit quoddam cilicium dicti domini Thomæ, quod alicui, sicut referebatur, dictus dominus Thomas præceperat projici in ignem in infirmitate, de qua obiit, & non potuit comburi. Sed de his nunc satis.
[94] Ad diurnam a cibis abstinentiam corporisque per cilicinas vestes afflictationem accedebant nocturnæ vigiliæ utiliter impensæ, [Maximam noctis partem lectioni aut scriptioni impendebat,] quas dum necessarius somnus urgens interrumpebat, non raro excipiebat incommoda cubatio. De vigiliis vide Richardum in Compendio num. 15, cui consentiens, aliaque adjiciens, oculatus testis Robertus Deyntè, interrogatus, an sanctus Antistes dormire soleret indutus cilicio, respondit, quod sic, & quod jacebat indutus vel supra lectum, vel prope lectum supra tapetum. Et dixit, quod raro jacebat & modico tempore; sed sedens supra lectum vel prope lectum, & habens circa se libros suos, & studens in eis, vel scribens, seu componens collationes (id est sermones ad populum dicendos) dormitabat. Interrogatus, unde ista sciret, respondit, quia jacebat in camera ejusdem, & frequenter veniebat ad eum ad parandum lumen, cum quo studebat, in lanterna *; & in tantum erat fatigatus dictus testis, sicut dixit, vigiliis dicti domini Thomæ, quod proposuit aliquando furtive recedere ab eo. Dixit etiam, quod de die non dormiebat dictus dominus Thomas.
[95] [ac passim non in lecto, sed in solo cubabat.] Roberto Deyntè addo alterum testem pariter oculatum, Joannem Butè. Non cessabat (inquit hic) temporibus opportunis, quin vacaret orationi vel lectioni; & multoties, cum crederetur dormire in lecto & jacere, jacebat in terra ante lectum, appositis aliquibus pannis inter ipsum & terram, & aliquibus ad caput, & aliquibus super ipsum. Et hoc dixit se dictus testis frequenter vidisse in Normannia in loco vocato Funtaynes, in quo dictus dominus Thomas traxit moram per annum cum dimidio, & tunc ipse testis cum eo, tunc panetarius & butelarius ipsius, & aliquando vices camerarii ejus gerens. Et prædicta dixit fuisse fere per biennium dicti domini Thomæ ante obitum. Panetarius est, qui panem conficit, seu pistor; butelarius curator vini, Anglice, buttler, Italice Bottigliere, Gallice bouteiller dictus.
[96] [In Missis celebrandis semper pias lacrymas effundebat,] Alterum, in quo S. Thomam excelluisse, Richardus episcopus in processu, sive apud me in Compendio num. 15 declaravit, est orationis studium, ac devotio in divinis mysteriis celebrandis cum lacrymarum dono, quo ex tenera pietate vivaque fide solitus erat tunc frui. Hoc ipsum quoque asseruit testis quinquagesimus septimus, dominus Joannes de Kemeseya, canonicus Herefordiensis, unus e Sancti familiaribus domesticis, ex cujus testimonio excerpsi sequentia. Item dixit, quod fuerat attentus in oratione & in dicendo Horas suas canonicas, cantando etiam per aliquos annos, antequam esset episcopus; & in sermonibus componendis, & quod erat valde devotus. Et numquam vidit eum celebrantem Missam, quin lachrymaretur ante elevationem Corporis Christi; & dixit, se credere, quod centies & ultra ipse testis serviverat sibi * in Missa, vel ei astiterat ut minister altaris. Et ultimam Missam, quam dictus dominus Thomas celebravit, dixit apud Montem Flasconis in ecclesia Fratrum Minorum pro quodam de parentela sua defuncto; & licet quam plurimi ex familiaribus & domicellis domini Papæ & aliorum essent in circuitu altaris, & eum viderent & aspicerent in facie, quando celebrabat, nihilominus tamen celebravit cum devotione solita, & cum maxima lachrymarum profusione.
[97] [ut a variis observatum fuit:] Oculatus item testis in processu decimus tertius, Frater Rogerius de Hunneden, supprior Fratrum Eremitarum S. Augustini in conventu Londinensi, dixit, quod, quando ab ipso fuerat in presbyterum ordinatus in ecclesia de Leoministre diœcesis Herefordiensis, & dictos Ordines celebravit tunc valde devote, & ex quo incepit Canonem Missæ, visum fuit dicto testi (ut dixit) quod lachrymæ non cessarent ab oculis ejus; & abstergebat cum quadam taballiola (videtur legendum toballiola, ab Italica voce Tovaglivola, quæ Latine parvum sudarium est) existente super altare. Dictus autem testis appropinquavit ad altare (ut dixit) præ aliis coordinatis cum eo, quia erat debilis propter infirmitatem, quam passus fuerat, & ratione propinquitatis loci advertit (ut dixit) diligentius ad prædicta. Accedit Roberti de Gloucestria testimonium, dicentis, se vidisse, dum morabatur cum dicto domino Thoma, & credebat esse notum omnibus, qui viderant dictum dominum Thomam celebrantem Missam, quod cum magna devotione & lachrymarum effusione celebrabat. Addo & Wilhelmum Cantilupum, cujus ista verba sunt: Frequenter idem ipse celebrabat, & multum plorabat in Missa, & prolixas Missas dicebat.
[98] De quotidianis precibus ab eodem persolvi solitis hæc addidit prælaudatus Robertus de Gloucestria: [Horis canonicis, quas semper cantu persolvebat, addebat alias preces &c.] Totum Officium suum & Horas canonicas dicebat valde devote cum nota sive cantando, & ultra hoc sine nota (seu sine cantu) dicebat quotidie septem psalmos Pœnitentiales cum Letania, & Officium mortuorum. Adjecit insuper dominus Joannes de Kemeseya, eumdem visum a se esse, dum in ecclesia Missam audiret, attracto, ne videretur, in faciem capucio, cum singultu orantem, cumque post orationem recessisset, deprehensum locum, ubi fuerat, aliquot deciduis lachrymis tinctum.
[Annotata]
* alium
* adde nisi
* i. e. ei
* i. e. ei
* &
* quod
* Pontiniacum
* i.e. eidem
* ei
* ei
* laterna
* illi
§ VI. Sancti mansuetudo in ferendis condonandisque injuriis & aliorum defectibus: studium concordiæ in aliis conciliandæ: misericordia in pauperes & infirmos.
[Mitis animi Vir convicia,] Præter virtutes jam memoratas Richardus in Compendio humilitatem, mansuetudinem, benignitatem, amorem pacis, patientiam aliasque in Sancto nostro breviter commendavit; quod & alii testes fecerunt. Mansuetudinis illius, qua illatas sibi injurias æquo animo tulit, jam dedi exemplum supra num. 38; alia habes in Compendio num. 18 & 33, alterumque produxit Joannes Butè, testis quinquagesimus nonus, qui loquens de lite, quam sanctus Præsul pro vindicandis ecclesiæ suæ juribus cum domino barone Petro Corbet habuit, ut infra pluribus dicetur, ait, illa lite pendente, auditum a se esse præfatum baronem Sancto dicentem: “Aut tu es plenus diabolo, aut tu es nimis secretarius cum Deo;” illumque respondentem benigne ac mansuete eidem, quod non utebatur ulla arte diaboli; sed quod in spe divini adjutorii prosequebatur jura ecclesiæ suæ. Testatus item est Wilhelmus Cantilupus, illum, dum Oxonii Theologum ageret, ab uno ex aliis magistris immerito objurgatum, eumdemque, cum inter alia ei diceretur, quod multum erat rusticus, respondisse benigne ac patienter, quod verum dicebat.
[100] Hanc virtutem etiam magis exercuit eo tempore, [gravesque injurias patienter fert:] quo graves molestias tulit a Joanne Peckhamo archiepiscopo Cantuariensi, metropolita suo, a quo pro episcopatus sui juribus dissidebat, quique illum pro excommunicato volebat haberi. Controversiam infra latius exponam; audiamus interim, quanta animi mansuetudine Sanctus hac in re se gesserit. Raderus vel Rudolphus de Hengham, supra jam laudatus testis, respondit, quod fuerat valde mitis, patiens & benignus; & interrogatus reddidit causam scientiæ de visu & auditu proprio; & quod Frater Johannes de Pecham, quondam archiepiscopus Cantuariensis, persequebatur dictum dominum Thomam injuste (sicut dictus testis dixit se credere, & quod etiam communiter gentes * hoc dicebant;) & cum dictus dominus Thomas non videbatur propter hoc habere aliquam malam voluntatem contra dictum dominum archiepiscopum, nec prorumpebat in verbis contra eum; immo benigne patiebatur. Et dictus testis dixit, quod, cum prædictus dominus Thomas ratione persecutionis dicti domini archiepiscopi ivit ad curiam Romanam, ipse testis equitavit & ivit pedes cum ipso domino Thoma, equitante vel peditante, per quatuor leucas Anglicanas: & licet loquerentur de diversis episcopatum suum Herefordiensem tangentibus, non tamen audiverat, quod dicerat aliquod sinistrum de archiepiscopo supradicto.
[101] [etiam ministrorum suorum inconsiderata dicta factaque] Jam quod ad domesticos illius pertinet, delinquentes sic arguebat, ut leves eorum defectus patienter ferret, ac pœnitentibus facile ignosceret. Robertus de Gloucestria ea de re testari jussus, deposuit, se non vidisse eo tempore, quo fuit cum eo conversatus, aliquid, propter quod de contrario potuerit notari. Et vidit frequenter, quod, quando ejus clerici, vel alii ejus familiares respondebant sibi *, aliquid præcipienti, turbato animo & impatienter, dictus dominus Thomas patienter & benigne tolerabat & supportabat eos, & aliqua verba placatoria dicebat ad demulcendum eosdem. Mox exempli gratia subdit, quod ipsimet acciderat. Cum ipse (ait) dominus Thomas præcepisset ipsi testi & magistro Rogerio de Sevenak sociis ejus, quod conciperent & dictarent & scriberent formam cujusdam arbitrii seu amicabilis compositionis, inter ipsum & episcopum Assavensem factæ, interveniente domino Edwardo rege Angliæ, & uterque eorum neglexisset propter alterum; & adveniente die, in qua debebat exhiberi forma dictæ compositionis, dictus dominus Thomas ante exhibitionem vellet videre dictam formam compositionis, & eam requireret; & dictus magister Rogerius diceret, quod credebat, eam dictasse magistrum Robertum; & dictus Robertus vice versa diceret, quod credebat, eam dictasse dictum magistrum Rogerium; prædictus dominus Thomas dixit: Modo video, qualiter vadunt negotia mea. Apportetis mihi pergamenum, incaustum (sive atramentum) & pennam; & ego dictabo.
[102] [leniter fert, dissimulatque,] Quibus allatis per dictum testem, & super ejus lectum positis, cum dictus testis reversus ad cameram suam se posuisset in lecto ad dormiendum post meridiem, post paulum dictus dominus Thomas, qui nihil dixerat ipsi testi, quando pergamenum, incaustum & pennam super ejus lectum posuerat, sed quasi admirative conspexerat nihil dicendo, veniens ad cameram ipsius testis cum pergameno, incausto & penna prædictis, dixit ei patienter & eum excitando: Surge, surge, & dicta hoc instrumentum. Et licet materia magna impatientiæ fuisset præstita eidem in facto prædicto, & quia non dictaverat, ut præceperat, & quia dictum pergamenum, incaustum & pennam dictus testis quasi derisorie sibi apportaverat; cum non petiisset, sibi apportari ea intentione, ut ipse idem scriberet (sicut putat idem testis; cum talia non consuevisset scribere vel dictare; sed petiisset potius ad corrigendum & accelerandum eosdem) supportavit patienter & benigne; nec ex hoc contra ipsum testem & prædictum magistrum Rogerium murmuravit.
[103] Sancti Viri mansuetudinem in ignoscendo pariter expertus laudavit etiam Hugo le Barber, [eosdemque delictorum suorum veniam precantes] domesticus ejus, qui (ut habet processus) interrogatus, si remittebat libenter illis, qui inferebant vel dicebant sibi * injurias vel offensas, respondit, quod sic: & interrogatus, quomodo hæc sciebat, dixit, quod hoc viderat & audiverat pluries, dum petebatur ab eo, quod parceret illis, qui eum offenderant; quia cito parcebat. Et specificavit, quod ipse testis & Anselmus Marescallus & quidam alius familiaris dicti domini Thomæ quadam nocte evagari volentes, cum non possent per portam exire, exiverunt per murum domus ecclesiæ de Hampton, in qua erat tunc dictus dominus Thomas. Et cum fuissent coram eo in crastinum accusati, arguit & corripuit eos, & voluit eos expellere a se. Et cum instanter peterent veniam, pepercit eis; ita tamen quod, si amplius hoc contingeret eis, essent perpetuo exclusi a familia sua. Subjicit idem Hugo & alterum exemplum, quod totidem verbis juverit similiter retulisse.
[104] Dum dictus dominus Thomas erat in studio Oxonii & ibidem regeret in Decretis, [facile in gratiam recipit,] declinavit semel ad civitatem Londinensem, & invitavit ad comedendum dominum Edwardum, tunc filium domini Henrici regis Angliæ, & multos comites & barones & justiciarios regis. Dictus autem testis apportavit vasa ejus argentea ad dictam civitatem Londinensem; & dum deposuisset in curte (id est in ædibus atrii) domus, in qua debebat fieri convivium, & in qua erat tunc dictus dominus Thomas, ingessit se quidam, qui videbatur ex habitu & gestu esse nobilis & curialis domicellus, ad adjuvandum dictum testem, ut collocaret & reponeret cum eo dicta vasa argentea; & prædictus domicellus tunc furtive & fraudulenter subripuit quamdam cupam argenteam deauratam cum coopertorio ponderis septem marcarum argenti cum dimidia, cum qua bibebat idem dominus Thomas; & cum dicta cupa fugiens, ex tunc non potuit ab ipso teste reperiri. Cum autem in crastinum innotuisset dicto domino Thomæ, & dictus testis multum inde dolens & tristis ex dicta subtractione cupæ, peteret ab eo veniam, pepercerat sibi, primo tamen de negligentia arguens, & post veniam datam præcipiens, quod se exhiberet deinceps in consimilibus cautiorem.
[105] Gravius in ipsum peccaverat, veniamque obtinuit Adamus de Kyngeshuam jurisperitus, [ut & alterum, quem etiam domesticis suis adscivit,] qui in processu undecimo inter testes loco nominatur, dixitque, quod ipse testis & gentes suæ occasione dictæ gardiæ derobaverant (id est apprehenderant vel spoliaverant) & mutilaverant aliquos ex gentibus dicti domini Thomæ; & ipse testis petiit veniam & misericordiam a dicto domino Thoma, & pepercit ei. Et prædicta dixit fuisse *, erunt triginta anni ante finem hujus mensis Julii, videlicet anni 1307, quo hæc testatus Adamus est, atque adeo ista contigerint anno 1277. Gardia Latine custodia est; sed cum non habeam totum Adami testimonium, non assequor, quid vocibus illis occasione dictæ gardiæ indicetur; nisi forte eæ referendæ sint ad litem, quam mox præmiserat Sanctum intendisse baroni Petro Corbet, qui servos pecudesque ecclesiæ Herefordiensis in locis, de quibus erat contentio, violenter abduxerat. Utut sit, cum Adamus in processu dicatur fuisse de familia, sive ex domesticis Thomæ post aditum episcopatum, procul dubio graves illas injurias Sancto intulerat, antequam in familiam ipsius fuerat admissus; quod ejusdem Sancti mansuetudinem non parum commendat.
[106] [atque aliud beneficium ei præstitit. Dissidentes] Hanc gratiam deinde etiam novo beneficio pius Præsul auxit; nam, ut ibidem sequitur, ipse testis erat obligatus in decem marchas argenti dicto domino Thomæ; & quando ivit ad curiam (Romanam scilicet) dictus dominus Thomas, & idem testis reciperet ab eo licentiam (sive valediceret) apud Prestebury diœcesis Wigorniensis, dictus dominus Thomas dixit eidem testi, quod in testamento suo remiserat ei illas decem marchas, si contingeret, eum decedere, priusquam rediret in Angliam. Et dictus testis dixit ei: Domine, vos revertimini, si Deo placet. Et dictus dominus Thomas respondit: Non credo. Et dixit valde pio modo, & sicut prædixit, ita extitit subsecutum; quia obiit in partibus ultramontanis. Ita ille. Ex tam miti autem animo nascebatur amor pacis etiam inter alios conciliandæ, de quo pauca in processu reperio. Frater Thomas Ylleye, Ordinis Fratrum B. M. de Monte Carmelo, magister in sacra Theologia, testis decimus septimus deposuit, dum Sanctus Oxonii in studiis versaretur, acres simultates inter scholasticos Australes Borealesque ortas esse; ipsum vero, qui inter Australes eminebat, non modo non voluisse horum partes tutari, sed pro viribus laborasse, ut dissidentes conciliaret.
[107] [ad concordiam & amicitiam reducit.] In eadem universitate studiis operam adhuc dabat, quando duos presbyteros ad concordiam reduxit, utque eam magis firmaret, convivio excepit. Ita discimus ex testimonio Hugonis le Barber, qui interrogatus, si libenter pacificabat discordes, respondit, quod sic; & specificavit, quod apud Hampton concordavit & pacificavit duos presbyteros inter se discordes; & unus vocabatur dominus Petrus, & alius dominus Robertus. Interrogatus, quomodo sciebat de dicta concordia, respondit, se fuisse præsentem, quando dicti presbyteri comederunt cum dicto domino Thoma in die, qua prædictam pacem fecisse publice dicebantur & asserebantur a familiaribus dicti domini Thomæ, qui interfuerant supradictis. Et prædicta dixit fuisse illo tempore, quo dictus dominus Thomas morabatur in studio Oxoniensi. Eodem teste Hugone, specificavit & concordavit Joannem de Ludhuam domicellum cum amicis & parentibus Matildis de Valoyes, filiæ domini Joannis de Cantalupo, fratris dicti domini Thomæ, quam Matildem desponsaverat dictus domicellus, insciis parentibus ejusdem Matildis. Interrogatus, quomodo hoc sciebat, respondit, se vidisse & audivisse prædicta apud Suyterfeld, dicto domino Thoma nondum episcopo existente. Huc usque Hugo le Barber: brevius Robertus de Gloucestria ait: Discordes libenter ad concordiam reducebat; & specificavit (idem testis) ipsum reduxisse ad concordiam dominum Hugonem de la Suche, baronem Lincolniensis diœcesis, & ejus uxorem discordes.
[108] Multo magis in eo eluxit misericordia in pauperes, [Quotidie coram se alebat aliquot pauperes,] quos non modo vulgari stipe juvabat, verum etiam coram se cibis recreabat. Certe Richardus episcopus num. 31 Compendii affirmavit, Thomam tam ante, quam post susceptum episcopatum, fecisse coram se comedere multos pauperes omni die, & nihilominus aliis pauperibus juxta ejus possibilitatem eleëmosynas erogare consuevisse. Consonant alii testes, quorum aliquos hic nominabo. Robertus de Gloucestria dixit, se vidisse, quod largas eleëmosynas tam Religiosis quam aliis fieri faciebat; & ultra hoc comedebant multi pauperes omni die coram eo. Wilhelmus de Cantilupo ait: Multi pauperes, antequam esset episcopus & post, comedebant omni die coram eo in aula sua. Dominus Adamus de Kyngeshuam, supra laudatus domesticus ejus, Faciebat, inquit, aliquos pauperes comedere coram se. Joannes Butè addidit numerum egenorum, quos quotidie, sive coram se sive in domo sua alebat, Continue, inquiens, dabat ad comedendum in domo sua tredecim pauperibus & septem parvulis, & ultra hoc dabat eleëmosynam alternis diebus.
[109] Solebat autem Sanctus pauperes omnes suos fratres vocare, [quos vocabat Fratres & vocari volebat;] & a domesticis ac familiaribus suis sic vocari volebat; cujus rei exstat in processu insigne testimonium Raderi vel Rodulphi de Henghuam, quod locum hic habere meretur. Loquebatur ita humiliter pauperibus & famulis suis, sicut aliis, & dictos pauperes vocabat Fratres; & frequenter redarguerat ipsum testem & alios familiares suos, quando non vocabant dictos pauperes Fratres; asserens idem dominus Thomas, pauperes dumtaxat esse, quos Deus odiebat; Et quos vocatis pauperes (inquiebat sanctus Præsul) nobis sunt ditiores. Cum autem dictus dominus Thomas quadam die comederet & haberet coram se quinque vel septem pauperes comedentes, præcepit Roberto de Wytacre familiari suo, quod iret ad portam ad videndum, si erant ibi aliqui fratres, & quod faceret ascendere duos. Dictus autem famulus ivit ad portam, & non invenit ibi Religiosos, quos credebat vocari Fratres: & retulit dicto domino Thomæ, quod non erant in dicta porta Fratres alicujus Ordinis.
[110] Et dictus dominus Thomas dixit ei, eum arguendo: [ac primos ferculorum bolos & delicatos cihos destinabat egenis.] Nonne sunt ibi tales fratres, quales sunt isti, qui comedunt hic, ostendens illi pauperes, coram ipso comedentes? Et ille Robertus respondit, quod bene erant tales viginti fratres ad portam: & præcepit tunc, quod faceret ascendere quinque ex eis; & factum est ita. Et prædicta dixit fuisse apud Hampton Wigorniensis diœcesis, acta præsente ipso teste & pluribus aliis familiaribus dicti domini Thomæ, bene per sedecim annos, antequam esset promotus ad episcopatum. Ad hæc in more positum habebat, primum ferculorum bolum, quodque ex delicatioribus cibis in lancibus demum supererat, pauperibus destinare. Audi Hugonem le Barber in processu denuo testantem. Aliquando fingebat, se bibere bonam cervisiam & bona cibaria comedere; & dimittebat ea & dabat aliis, vel faciebat poni in eleëmosyna; & hoc frequentius, quam quod mitteret aliis, nisi de cibariis delicatis esset in rara copia; quia tunc de dictis cibariis pretiosis primo dabat sociis & aliis comedentibus cum eo; & si quid supererat sibi, faciebat in eleëmosyna poni. Dixit etiam, quod numquam assumebat aliquem cibum, quin primum bolum, quem esset assumpturus, periceret * deputaret ad eleëmosynam; & quando ministrabantur sibi potagia, frustum panis ponebat in eis, & postmodum dictum frustum panis ponebat in dicta eleëmosyna.
[111] [Sublevabat etiam inopiam nobilium] Atque hæc quidem de quotidianis eleëmosynis in vulgares pauperes ab illo erogari solitis, quibus addenda sunt, quæ superius num 32, ubi de pia Sancti, studiis litterarum vacantis, vita actum est, aliaque, quæ § IV de ejusdem religione in beneficiis ecclesiasticis administrandis jam exposui. De alterius conditionis pauperibus ex testimonio Joannis Butè in processu hæc rursum legere est: Dixit etiam, se vidisse, quod nobilibus, qui propter aliquod infortunium devenerant ad paupertatem, faciebat eleëmosynas secretas de blado (id est de frumento) & de pecunia; & nominavit unum, scilicet Alanum de Walinton, cui præcepit dari, audiente ipso teste, medium quartum frumenti, & pecuniam, nescit, in quanta quantitate: & hoc dixit fuisse in manerio (seu domo vel villa) dicti Episcopi de Prestebury: & fimilia faciebat in aliis maneriis suis, sicut dixit, se audivisse.
[112] [& Religiosorum.] Vox quartus vel quartum videtur idem significare, quod quarta, quam Spelmannus in Glossario scribit Anglis fuisse quartam partem modii; quod si ita sit, medius quartus erit tantum octava pars modii, exiguaque videbitur eleëmosyna, viro nobili facta, nisi modius ille magnæ mensuræ fuerit. In Glossario Cangii aucto vox quartus nonnumquam usurpatur pro quarta parte fructuum, quam domini annuatim percipiebant ex agris suis, quos ea conditione elocabant aliis colendos. Quid si sanctus Episcopus ejusmodi quartam partem frumenti ex quodam agro ecclesiæ suæ apud Prestebury perceperit, & hujus mediam partem laudato viro nobili concesserit in eleëmosynam? Nec præteribat pia Sancti munificentia Religiosos, quos sua professio fecerat pauperes. Nam Religiosos omnes (verba processus sunt ex testimonio Roberti de Gloucestria) multum honorabat, ut dixit, pluries se vidisse: & sæpius comedebat in domibus Fratrum Prædicatorum & Minorum, & ibi pascebat eosdem.
[113] [Variis malctas condonat, frumentum mutuum concedit, vestes] Joannes Butè adjecit etiam, quod, quando subditi sui erant mulctati a senescallis suis, multoties remittebat in totum; & quando indigebant blado, faciebat eis tradi de blado suo mutuo, ut redderent bladum pro blado in sequenti anno; & quando solvere non poterant propter paupertatem, remittebat eis. Altera S. Thomæ cura erat de egenis vestiendis, de qua Wilhelmus Cantilupus oculatus testis hæc ait: In parochiis, quas habebat, antequam esset episcopus, faciebat dari vestes pauperibus parochianis suis, & idem fecerat, postquam fuit episcopus. Erant hæ vestes, ut ibidem legitur, de grosso panno, & de diversis coloribus; & onerabat gentes suas (id est ministros suos) quod bene dividerent dictos pannos inter pauperes in locis, a quibus beneficia recipiebat. De locis, in quibus ista fieri viderat laudatus Wilhelmus, præmiserat ibidem: Antequam esset episcopus, dabat prædictas vestes in parochiis de Hampton, Suterfeld; & postquam fuit episcopus, apud Bosebury.
[114] [pauperibus, & egentibus presbyteris,] Simili liberalitate succurrebat etiam presbyteris, quibus non satis prospectum erat, ut pro suo statu vestes sibi compararent. Audiamus rursum Hugonem le Barber, veterem ejus domesticum, qui a commissariis Apostolicis interrogatus, si dabat presbyteris servientibus in beneficiis suis dictas robas, vel aliis, dixit, quod interdum illis & interdum aliis; quod idem testis de mandato dicti domini Thomæ portavit unum mantellum de blueto, foderatum de minutis variis, cuidam vicario, qui non erat in ecclesiis vel servitiis dicti domini Thomæ; de ejus autem nomine dixit se non recordari, quia jam erant quadraginta sex anni elapsi, quod prædicta fuerant. Ut vero lector voces barbaras intelligat, Bluetum est color cæruleus, Gallis bleu, Anglis blue dictus. Foderatum ab Italico foderare insuere, ut supra dixi; ac denique minuti varii, Gallice menu-vair, vellus est e pretiosis pelliculis candidis cæruleisque confectum. Itaque mantellum de blueto &c est palliolum e panno cæruleo, forte violaceo, cui intrinsecus insutum erat ejusmodi vellus, ad calorem pariter & splendorem conciliandum.
[115] Prosequitur ibidem laudatus Hugo subjungens alterum ejus generis donum, [aliique, ut eum ad frugem redacat, elargitur.] quod S. Thomas, dum Pariisis habitabat, cuidam fecit, non tam ut inopi succurreret, quam ut eumdem a liberiori vita revocaret ad frugem. Verba accipe. Dixit etiam, quod, cum dictus dominus Thomas erat in studio Parisiensi, & ipse testis cum eo (jam sunt quinquaginta anni elapsi) dedit Willelmo Plantefolie, facienti colliridas & sequenti tabernas & ludenti ad taxillos, mantellum supertunicale & capucium, foderata de minutis variis, & etiam tunicam de bono blueto de Ipre; quo quidem Willelmus promisit sibi * & juravit, quod per annum abstineret a ludo taxillorum & ab ingressu tabernarum. Vocabula barbara expone ex prædictis; dum autem dicitur bluetum de Ipre, puto, indicari pannum cæruleum, contextum tinctumque Ipris, civitate Belgii nostri Austriaci in comitatu Flandriæ, in qua pannorum fabrica olim celebris fuit.
[116] Ad misericordiam pariter spectat cura de infirmis, [Eximiam curam gerit de infirmis:] pro quibus quam sollicitus fuerit, ex gemino testimonio licebit colligere. Primum, quod Wilhelmi Cantilupi est, sic habet: Multum compatiebatur infirmis de familia & de parochiis suis; & de cibariis delicatis, quæ præparabantur pro ipso, mittebat eisdem, & præcipiebat suis, quod haberent bonam curam de dictis infirmis. Et prædicta dixit, se vidisse pluries, ante etiam quam dictus dominus Thomas esset episcopus; & ipse idem visitabat infirmos prædictos. Interrogatus, si sciret specificare aliquem casum de visitatione dictorum infirmorum, respondit, quod generaliter dictus dominus Thomas faciebat prædicta, & quod visitaverat ipsum testem infirmum. Alterum testimonium est Hugonis le Barber, qui dixit etiam, quod multum compatiebatur infirmis; & quando aliquis de familia sua (hoc est, ex domesticis suis) infirmabatur, ipse visitabat eum personaliter frequenter, & faciebat haberi magnam curam de eo; & quantumcumque (lege qualiscumque) esset infirmi status, faciebat medicinalia præparari eidem. Et hoc dixit accidisse in personam ipsius testis, qui fuit per annum & quatuor menses apud Hampton & Kemeseye & Aston infirmus. De nominibus aliorum dixit, se non recordari, quia non ponebat hoc corde suo, cum passim omnes de familia sua infirmos visitaret. Adi etiam Commentarium hunc supra num. 58, ubi reliqua Hugonis verba, quæ huc pertinent, jam recensui.
[117] [agit adversus Judæos Christianis noxios.] Joannes Butè, in processu testis quinquagesimus nonus, inter illius misericordiæ opera etiam retulit ejusdem gesta adversus Judæos, qui adulterando monetam regiam usurasque extorquendo multos Christianos redegerant ad egestatem. Obtinuit igitur a rege Angliæ, Henrico III, aut ejus filio Eduardo licentiam, ut illis Christus prædicaretur, & obstinati in superstitione sua e regno pellerentur. Neque vinci se passus est nummorum copia, qua pro more suo tentabant illi impunitatem iniquitatis suæ ab illo emere. Factum ita narrat processus: Dominus Thomas videns, quod Judæi multa mala perpetrabant in regno Angliæ, procuravit cum rege, quod prædicaret eis, & quod illi, qui nollent converti, exirent regnum Angliæ. Falsaverant enim monetam regiam, & multi fuerant in regno Angliæ exhæreditati per eos propter extorsionem usurarum. Et ipso teste præsente, occurrerunt dicto domino Thomæ quingenti ex Judæis, rogantes & pecuniam offerentes, ut desisteret a persecutione eorum. Et ipse respondit, quod non faceret, nisi converterentur; quia erant inimici Dei & rebelles fidei. Sic ibi; quem tamen finem ista pia molimina habuerint, nec hic nec alibi comperi.
[118] [Pauperes præ divitibus audit confitentes.] Porro tenerum affectum, quo pauperes, quos Fratrum nomine, ut dictum est, appellare soluerat, ubique complectebatur, quemque in sustentanda eorumdem egestate, in leniendis corporum doloribus, arcendisque malevolorum injuriis tam benigne ac munifice exhibebat, non minus paterne in curandis animarum morbis præstabat. Argumento est, quod Nicolaus de Wichio, monachus presbyter cathedralis ecclesiæ Wigorniensis coram crebro laudatis commissariis juratus deposuit. Ita, inquiebat, benigne & humiliter se habebat erga pauperes, sicut erga divites. Et dixit, se vidisse, quod, dum esset in ecclesia sua sancti Augustini de Wichio, diœcesis Wigorniensis, & multi ex parochianis suis vellent confiteri eidem, audiebat primo confessiones pauperum, quam divitum. Et cum quidam nobilis & dives in prædicto loco dixisset prædicto domino Thomæ, quod non decebat eum loqui cum talibus pauperibus; dominus Thomas respondit, audiente ipso teste, quod ita bene erat redditurus rationem Deo de animabus pauperum, sicut divitum. Interrogatus (testis Nicolaus) de tempore, quo fuerunt prædicta verba dicta per dictum dominum Thomam, respondit, quod per octo annos, antequam esset episcopus, & sunt modo quadraginta anni vel circa,… & quod ille, qui confitebatur dicto domino Thomæ, erat contractus, nec poterat sine duobus baculis ire.
[Annotata]
* i. e. homines
* ipsi
* ei
* i.e. contigisse
* i. e. reponeret
* i. e. illi
§ VII. Sancti curæ & virtutes episcopales: justa severitas in delinquentes pervicaces: observantia sacrorum canonum: jura ecclesiæ Herefordiensis adversus comitem Glocestriæ vindicata.
[Factus episcopus gregem suum diligenter carat,] Quas hactenus memoravi S. Thomæ nostri virtutes, ad varios vitæ illius status pertinent; nunc ad eas progredior, quæ magis propriæ episcoporum sunt. Richardus in Compendio num. 21 fere tantum generaliter declaravit, ipsum omnes sancti episcopi partes diligenter explevisse; ac deinde pluribus exposuit, quæ idem ille pro juribus ecclesiæ suæ defendendis restituendisque fortiter æque ac feliciter gessit. Quapropter pauca quædam ab aliis testibus paulo explicatius tradita præmittam, priusquam ad contentiosa illa veniamus. Robertus de Gloucestria, juratus testis interrogatus, qualiter in episcopatu rexerit seipsum & ecclesiam atque plebem sibi commissam, respondit, quod valde bene… Et dixit, quod viderat ipsum bene regentem seipsum in exercitatione virtutum, domum & familiam suam, & quod bene defenderat jura ecclesiæ suæ; visitabat diœcesim, & visitando celebrabat cum maximis fletibus, & prædicabat ferventer & devote, & audiebat confessiones, & alia episcopali officio incumbentia debite peragebat.
[120] Pari modo ad eamdem quæstionem respondit Wilhelmus Cantilupus, [diœcesim visitat, concionatur, confessiones audit, Sacramentum confirmationis] & responsi sui rationem reddidit, se vidisse, quod ipse audiebat & dicebat Matutinum & Missam & alias Horas cum nota (id est, cum cantu) & frequenter ipse celebrabat, & multum plorabat in Missa, & prolixas Missas dicebat, & multoties prædicabat & confessiones audiebat subditorum suorum. Et hoc dixit, se vidisse & audivisse, priusquam dictus dominus Thomas esset episcopus, & post, in diversis locis; & specialiter apud Bosebury, ubi est ecclesia pertinens ad mensam episcopi Herefordiensis, & apud Suyterfeld, Doderbult, Hampton & Kemeseye, in quibus locis dictus dominus Thomas erat beneficiatus, priusquam esset episcopus. Singulare est, quod de ejusdem ad conferendum Sacramentum Confirmationis promptitudine ibidem etiam asseruit, sic inquiens: Quando equitabat, portabat semper stolam ad collum suum subtus capam vel Rodeundellum suum (alias Rodundellus & Rotundellus dicitur, estque chlamydis species) & erat circumcinctus dicta stola ad modum crucis ex parte interiori, & portabat dictam stolam, ut esset paratus ad chrismandum pueros occurrentes eidem, quorum confirmatio petebatur.
[121] Præmiserat quoque ista: Quando equitabat per diœcesim suam, [parvulis confert, delinquentes, etiam nobiles, corripit, castigatque;] & veniebat aliquis pauper homo vel aliqua paupercula mulier cum aliquo parvulo, quem petebat confirmari, descendebat de equo, & confirmabat dictum parvulum, & valde curialiter & humiliter loquebatur eisdem. Ex paucis hisce cuique facile erit conjectare, quanta cum sollicitudine pastorali gregem sibi commissum curaverit. Non minus explebat alteram sui muneris partem, quæ in correptione delinquentium & castigatione pervicacium consistit. Corrigebat (inquit Robertus de Gloucestria) & arguebat subditos suos, tam majores, quam mediocres, quam minores. Et requisitus (Robertus) ut specificaret casus, si quos sciebat, narravit, eum excommunicasse propter vitium incontinentiæ & aliqua alia, illata sibi & suis, dum visitaret diœcesim suam, dominum Reginaldum, filium Petri, militem & baronem diœcesis Herefordiensis; & tamdiu eum tenuit excommunicatum, quo usque debitam correctionem subiit, ad præcepta ipsius domini Thomæ redeundo. Adi etiam Compendium Vitæ num. 25.
[122] [mœchum excommunicat, pervicacemque cui at carceri includi.] Justam severitatem illius expertus quoque est quidam alter laïcus Herefordiensis, qui cum pellicem substituisset uxori suæ, monentique sancto Episcopo minime obtemperaret, ab eodem anathematis vinculo constrictus, ac deinde, cum vel sic in sua pervicacia perstaret, eodem curante, in regium carcerem conjectus fuit. Testem habemus Richardum de Kymberlè, de quo in processis legitur: Dixit, quod, cum quidam burgensis de civitate Herefordiensi, de cujus nomine dixit se non recordari, uxore propria relicta, adhæreret cuidam alteri mulieri; & admonitus ac correptus, a dicto domino Thoma excommunicatus fuisset, & per quadraginta dies excommunicationem sustinuisset animo indurato, prædictus dominus Thomas, elapsis quadraginta diebus, fecit per curiam regiam capi & incarcerari eumdem. Et prædicta dixit se audivisse prædictus testis a ministris dicti domini Thomæ.
[123] [Potentem baronem propter vetus delictum] Sub eodem sancto Præsule baro Rogerius de Clifford facinus, quod in Petrum de Aquablanca, secundum ipsiusmet Thomæ in Herefordiensi sede decessorem, commiserat, multisque annis tulerat impune, coactus tandem fuit publica pœnitentia eluere. Factum affirmavit Joannes de Leoministre, in processu testis quinquagesimus quartus, cujus hac de re testimonium totidem verbis transcribo. Narravit, quod, cum nobilis & potens vir, dominus Rogerius de Clifford, baro convicinus diœcesis Herefordiensis, cepisset causa quæstus & extorsionis tempore generalis guerræ *, quæ erat in Anglia, dominum Petrum de Aquablanca, quondam episcopum Herefordiensem; & idem baro ex causa reconciliationis venisset ad dictum dominum Thomam, non potuit obtinere cum dicto domino Thoma, licet offerret centum libras sterlingarum, quin ageret publicam pœnitentiam in conspectu totius populi in ecclesia Herefordiensi. Et ivit in tunica sine capucio, nudis pedibus, cum processione per totam ecclesiam Herefordiensem & per claustrum ecclesiæ; & dictus dominus Thomas sequebatur eum cum virga in manu, quo usque fuit ad majus altare, fugando eumdem. Et hoc dixit se prædictus testis vidisse semel, & interfuisse prædictis: de dictis autem centum libris dixit se audivisse per relatum communem.
[124] [ad publicam pœnitentiam adigit,] Petri captivitatem Nicolaus Trivettus in Chronico ad annum Christi 1263, id est, annis circiter duodecim ante S. Thomæ episcopatum memorat, ejusdemque causam ac modum exponit his verbis: Edwardus filius regis Angliæ (Henrici III) cum exercitum copiosum contra principem Walliæ collegisset, & ille ad nemorosa & palustria fugiens, copiam pugnæ non faceret, a patre in Angliam revocatur. Symon Leicestriæ comes, capitaneus baronum contra regem insurgentium factus, prædari cœperat bona regi adhærentium, & præcipue eorum, qui reginæ attinentes per eam introducti fuerant in Angliam, quos Alienigenas appellabant. Quidam etiam de parte baronum Herefordensem episcopum Petrum, natione Burgundum, in ecclesia sua cathedrali captum duxerunt ad castrum de Herdesleya, thesaurum ejus pariter dividentes. Ceterum Franciscus Godwinus in Commentario de Præsulibus Angliæ eumdem episcopum vernacule cognominavit de Egueblank, mortuumque ait anno 1268, succedente eidem Joanne Breton, proximo S. Thomæ decessore.
[125] Alterum ejusdem baronis contra immunitatem ecclesiasticam delictum pœnamque Robertus de Gloucestria commemoravit, [aliaque justæ severitatis exempla statuit,] de justitia Sancti testari jussus. Nam in confirmationem dictorum suorum adjecit (uti in processu legitur) quod, cum dominus Rogerius de Clifford, miles & baro diœcesis Herefordiensis, propter detentionem cujusdam clerici in castro de Erdesleye dicti baronis incarcerati, fuisset excommunicatus ab ipso teste, tunc officiali dicti domini Thomæ existente, & clerico relaxato, petiisset absolvi a dicto domino Thoma, quamquam esset magnus & potens, noluit eum absolvere; sed remisit eum absolvendum ad officialem prædictum: nempe ut baro ille magis se humiliaret, ab eoque veniam peteret, in quem forsitan ob latam excommunicationis sententiam impotentius fuerat animatus. De eodem argumento correptionis justæque severitatis sancti Præsulis meminit Joannes Butè, qui cum ejusdem justitiam vindicativam coram commissariis assereret, reddidit causam, quia, ut inquit, viderat multos publice pœnitentes coram dicto domino Thoma in camisia, quibus propter favorem vel preces noluerat remittere, ne læderetur justitia, pœnitentiam supra dictam. Alia ejusmodi exempla producemus inferius, ubi agendum est de invicta Sancti in ecclesiæ suæ juribus adversus quoslibet vindicandis fortitudine animi.
[126] Hactenus de personis laïcis a sancto Præsule castigatis; [monachumque se objectis purgare renuentem e diœcesi sua pellit.] unum de monacho exemplum protulit Richardus de Kymberlè, testis duodecimus, quod in processu sic memoratur: Item dixit, quod, cum prædictus dominus Thomas visitaret prioratum monachorum nigrorum apud Leoministre, invenit Fratrem Guillelmum de Wynton, monachum dicti loci, graviter esse diffamatum de inhonesta conversatione cum quadam moniali de Lingebrok; & cum nollet se purgare cum dicto domino Thoma, fecit cum amoveri a dicto loco, in quo erat subdecanus, & ipsum transferri apud Radingiam diœcesis Sarisburiensis. De Leoministrensi prioratu pluribus agunt Rogerius Dodsworth & Guilielmus Dugdale tom. 1 Monastici Anglicani pag. 420 & sequenti, ubi dicitur fuisse cella cœnobii Readingensis Ordinis S. Benedicti, in agro Herefordiensi sita. Hoc titulo S. Thomas jus eam visitandi, quod monachi decessoribus ejus negaverant, velut sibi debitum multo cum labore tandem obtinuerat, uti in Compendio num. 24 narratur; eaque de causa hic plura non addens, tantummodo observo, monachum illum, sive jure sive injuria accusatum, seque apud sanctum Episcopum purgare renuentem, ab eodem e diœcesi sua ad Readingense monasterium, cui Leoministrensis prioratus suberat, amandatum fuisse, ut abbati suo suæ conversationis rationes redderet.
[127] [Clericos plura beneficia contra sacros canones] Irrepserat etiam in Herefordiensem, uti & in alias Angliæ diœceses abusus ille, ex quo contra sacrorum canonum decreta clerici sine Apostolicæ Sedis dispensatione plura ecclesiastica beneficia obtinebant. Ut hunc tolleret, monuit illos, ut vel altera dimitterent, vel dispensationem a summo Pontifice obtentam exhiberent, aut certe peterent; recusantes vero ipse sua usus potestate mulctavit. Testem habemus sæpe nominatum doctorem Decretorum & cancellarium Herefordiensem, magistrum Robertum de Gloucestria, cujus asserta de more subjungo. Item dixit, occurrere memoriæ, exemplificando de correctione prædicta, quod, cum supradictus Herveus (videlicet Herveus de Borhuam, decanus ecclesiæ Londinensis & præcentor Herefordiensis, qui ad episcopatum aspiraverat, quando S. Thomas electus fuit) absque dispensatione teneret præcentoriam ecclesiæ Herefordiensis, quæ reputabatur ibidem dignitas, cum decanatu ecclesiæ Londinensis, dictus dominus Thomas zelo justitiæ privavit eum præcentoria prædicta.
[128] [sine dispensatione possidentes, eorumdem parte privat,] Item specificavit, quod, cum magister Richardus de Gravesende, archidiaconus Northuamptonensis in ecclesia Lincolniensi, obtineret absque dispensatione parochialem ecclesiam de Ros diœcesis Herefordiensis, dictus dominus Thomas privavit eum eadem ecclesia. Item specificavit, quod, cum magister Jacobus de Vitri, archidiaconus quondam Salopshire * in ecclesia Herefordiensi, obtineret una cum dicto archidiaconatu medietatem ecclesiæ de Ledebury, quæ ecclesia consuevit inter duos canonicos dividi, & dictus magister Jacobus absentasset se a diœcesi Herefordiensi, & requisitus & monitus residere nollet, nec dispensationem super residentia & super pluralitate curatorum beneficiorum, quæ obtinebat cum dicto archidiaconatu, exhibere, privavit eum dicto archidiaconatu & portione, quam obtinebat in ecclesia de Ledebury supradicta.
[129] [abhorret vel ab umbra simoniæ.] Dubitari quoque nequit, quin sanctus Præsul, quem ante aditum episcopatum maxime sollicitum fuisse, § 4 vidimus, ut in ecclesiis, quas ex dispensatione Apostolica multas obtinebat, idoneos ministros collocaret, dubitari, inquam, nequit, quin deinde factus episcopus non minori cura amplissimæ suæ diœcesi Herefordiensi de iisdem prospexerit, & in beneficiis ecclesiasticis conferendis caute integreque processerit. Sane quam alienus fuerit a simonia & respectu personarum, discimus ex ejusdem Roberti testimonio, ex quo abunde liquet, illum vel a sola umbra simoniæ abhorruisse. Testimonium illius tale est. Narravit item (Robertus de Gloucestria) quod, cum semel dictus dominus Thomas negasset ad supplicem instantiam domini Rogerii de Mortuomari, magni baronis suæ diœcesis, cuidam clerico de quodam satis modico beneficio ecclesiastico providere; & ipse testis & alii ejusdem domini Thomæ socii dicerent prædicto domino Thomæ, quod decuisset eum prædicto baroni complacuisse de beneficio supradicto; respondit, se negasse, quia pro precibus, quas porrigebat dictus baro, putabat eum munera recepisse.
[130] [Læsa ecclesiæ suæ jura post maturum examen] Alterum in diœcesi sua malum sanctus Antistes deprehendit, tollereque aggressus strenue est; nimirum possessiones juraque ecclesiæ suæ a potentioribus vi & auctoritate inique occupata: utut enim pacis erat amans, procul tamen aberat, ut importuno pacis desiderio, seu verius socordia ignaviaque episcopatus sui jura minui pateretur, aut ante læsa non curaret restitui. Imo vero quotiescumque æquitas sic exigebat, nec aliter poterat obtineri, nulla habita ratione de partis adversæ potentia ac ferocitate, intentabat lites, nullisque laboribus, nullis sumptibus parcebat, donec causam evicisset. Verumtamen ne quis suspicetur, eum in ejusmodi litibus sequendis æquo levius processisse, juverit aliquot testium dicta hac super re præmisisse. Frater Nicolaus de Wichio, testis sexagesimus secundus, requisitus, si idem dominus Thomas fuerat naturaliter discretus & prudens, respondit, quod fuerat prudens in his, quæ pertinebant ad mundum, & prudentior in his, quæ pertinebant ad Deum. Et reddidit causam dicti sui; quia habebat secum bonos & prudentes consiliarios, cum quorum consilio agebat illa, quæ pertinebant ad mundum, & ipse vacabat in his, quæ pertinent ad Deum; & onerabat dictos consiliarios & conscientias eorumdem, quando a vero & recto deviarent.
[131] Clarius loquitur Wilhelmus Cantilupus, quo teste, [adversus quoscumque vindicat.] ille, priusquam inciperet aliquam litem, habebat consilium, an haberet jus, priusquam moveret litem; additque idem Wilhelmus, hoc … se vidisse Londini, quando movit litem contra comitem Gloucestriæ. Prudentiam ejus in rebus agendis similiter laudavit Robertus de Gloucestria; quod consilio maturo & deliberato & communicato sibi assistentibus agebat negotia; & quod non erat fantasticus nec capitosus; quod ratione dictæ discretionis & prudentiæ fuerat assumptus ad consilium domini Henrici regis Angliæ, & fuit ejus cancellarius, & postmodum fuit consiliarius domini Edwardi regis, filii dicti domini Henrici regis. Mitto plura, quia ex supra allegatis erat S. Thomas eminentioris in utroque jure scientiæ, probatiorisque prudentiæ, justitiæ ac sanctitatis vir, quam ut in illum suspicia cadere possit, quod litigiosa negotia præter æquum ac decorum leviter aggrederetur.
[132] In Compendii edendi num. 16 & duobus sequentibus primo loco exponitur lis, [Venationem ecclesiæ Heresordiensis a patre inique usurpatam] quam ille Gualberto, alias Gilberto de Clare, Glocestriæ comiti, movit, & evicit, quamque hic explanari oportet, quia de eadem plura exponenda sunt, quam pro more nostra capiant annotata ad Vitas. An hæc prima fuerit omnium, quas in episcopatu suscepit, equidem nequeo affirmare; sed ejusdem initium certe ad priores illius sedis annos referendum videtur, finisque circa annum 1280; cum testis mox producendus illam quatuor vel quinque annis cucurrisse dicat, & ab ejusdem (quantum mihi quidem apparet) fine usque ad annum 1307, quo testabatur, numeret annos viginti octo. Causa litigandi hæc fuit. Erat in comitatu Herefordiensi versus colles seu montes Malvernicos, qui ejusdem comitatus plagam Orientalem a Wigorniensi ibi separant, oppidum Lydbury vel Ledbury, ad ecclesiam Herefordiensem pertinens, simul cum jure in proximo nemore Malvernico venandi. Huic possessioni ecclesiasticæ adjacebant prædia Gilberti Clare Glocestriæ comitis, cujus pater jam inde a temporibus duorum triumve S. Thomæ decessorum vi & auctoritate sua jus illud sibi inique vindicaverat, episcopis ob viri potentiam non ausis illum jure aggredi. Insistebat Gilbertus patris sui vestigiis, & si quos ibi deprehenderet episcopi Herefordiensis venatores, abducebat captivos, & quod volebat, pretium pro eorumdem libertate exigebat.
[133] Et vero erat Gilbertus ille Glocestriæ comes vir summæ potentiæ parisque audaciæ, atque ipsis quoque Angliæ regibus Henrico III, ejusque filio Eduardo, [injuste detinebat comes Glocestriæ, vir potens ac ferox;] quos aliquando captivos habuit, magnopere metuendus, adeo ut laudatus Eduardus rex filiam suam Joannam ipsi postea dederit in uxorem, ut hoc affinitatis vinculo eumdem sibi arctius devinciret. Cum tanto igitur talique viro sanctus Præsul de illata ecclesiæ suæ injuria expostulavit, & satisfacere renuentem in jus ad tribunal regium vocavit. Et comes quidem illum tum minis tum oblata ingenti pecuniæ summa a cœptis revocare conatus est, sed frustra. De intentatis ab eo minis diserte meminit Robertus de Gloucestria; idque minime mirandum in viro, qui eodem Roberto teste, erat potentior regni Angliæ post regem, & homo crudelis & austerus. De oblata per eumdem pecunia in testimonio Joannis Butè legitur: Dictus comes obtulerat magnam pecuniam dicto domino Thomæ, ut desisteret a prædicta lite; & dictus dominus Thomas respondit, quod pro nullo auro dimitteret prosequi jura ecclesiæ suæ.
[134] [hunc Sanctus nihil veritus in jus vocavit,] Audiamus modo Raderum vel Rudolphum de Henguam, qui inter testes primo loco ponitur, diciturque fuisse regis Angliæ in suo banco justiciarius, in Londinensi & Herefordiensi ecclesiis canonicus, jurisperitus famosus, annorum septuaginta vel circiter, quique ab Eduardo rege ipsemet deputatus fuit, ut hanc litem decideret. Itaque is dixit etiam, quod dominus Gilbertus de Clare, comes Gloucestriæ, quondam usurpabat jura ecclesiæ Herefordiensis in nemoribus ecclesiæ apud Maliverniam circa venationes & alia; & prædecessores dicti domini Thomæ quasi nihil fecerant super prosecutione jurium suorum contra dictum comitem. Prædictus autem dominus Thomas, cum esset assumptus in episcopum Herefordiensem, videns, in hoc jura, sibi & ecclesiæ Herefordiensi competentia deperire, habuit propter hoc magnam contentionem & litem cum dicto domino Gloucestrensi, qui erat tunc major comes & potentior & ditior Angliæ. Et dictus testis fuit a prædicto domino rege deputatus justiciarius, & diffinitor dictæ causæ & contentionis.
[135] [& non obstante ejusdem potentia, litem evicit.] Et finaliter, justitia exigente, cum litigassent quatuor vel quinque annis, dictus dominus Thomas propter ejus virilem & audacem prosecutionem, & quod non formidabat dictum comitem, habuit pro se sententiam & judicium, per ipsum testem datum; & recuperavit jura ecclesiæ suæ. Et dixit interrogatus (testis Robertus) viginti octo annos jam esse elapsos, quod intervenerunt prædicta. Adjecit insuper, quod non credebat, in regno Angliæ fuisse tunc aliquem archiepiscopum vel episcopum, comitem vel baronem, licet essent multi potentiores dicto domino Thoma, qui fuisset tunc ausus aggredi prædictam litem, & sic eam prosequi contra comitem supradictum, quem comitem dictus dominus rex etiam verebatur & dubitabat (sive formidabat;) quia, quicquid dictus comes assumebat contra dictum regem vel alios, obtinebat; & vicerat & ceperat dictum regem (Eduardum I) & ejus patrem (Henricum III) in bello Lewensi (a rebellibus baronibus gesto.) Et postmodum convertit se ad dictum regem, & in alio prælio facto apud Eveshuam vicit dominum Symonem de Monteforti (Licestriæ comitem, & rebellium baronum tunc ducem) & complices suos & eos tradidit morti; & liberavit dictum regem, qui nunc est (Eduardum) & ejus patrem a carceribus prædictorum: unde dictus dominus rex dedit filiam suam prædicto comiti in uxorem, & dixit publice, quod eam sibi dabat, ut haberet pacem in regno suo.
[136] De intestino illo Anglorum bello, quod ad propositum nostrum non attinet, [Ejusdem facti narratio ex altero teste oculato,] consuli possunt Rerum Anglicarum scriptores; mihi hic annotasse satis erit, memoratam Henrici III regis liberorumque captivitatem & liberationem contigisse ante episcopatum S. Thomæ; unde colligere licet, quam formidabilem adversarium ille aggressus sit, suaque constantia ac fortitudine animi in regio tribunali superaverit. Eadem alii quoque in processu asseruerunt, quorum testimoniis, ne lectori tædio sim, supersedeo, præter aliqua adjuncta, quæ ab aliis præterita Hugo le Barber testata reliquit. In primis de injuriis a comite illatis hæc ait: Violenter & manu armata capiebat & capi faciebat gentes dicti domini Thomæ, in dictis nemoribus venantes, & eas redimere ad voluntatem suam. Et idem fecerat pater dicti comitis temporibus trium prædecessorum domini Thomæ prædicti, sicut communiter referebatur & reputabatur, & adhuc reputatur notorium in partibus illis… Nam dicti comites erant ita alti & potentes, quod alii de regno Angliæ non audebant resistere eis.
[137] Dixit autem idem testis, se fuisse præsentem in castro dicti episcopi Ledebury, [qui aliquot adjuncta,] conjuncto dicto nemori, quadam vice, in qua dictus comes Gilbertus cum gentibus suis armatis venit ad dictum nemus, & dictus dominus comes dixit eidem domino Thomæ multa verba imperiosa & superba, & minatus fuit ei, & vocavit eum Clergiaster (quasi diceret contemptibilis clerice) & dixit, quod ipse castigaret eum, sicut castigaverat alios clergiastros, quia nullus clergiaster auferret sibi illud, quod ipse & ejus prædecessores tenuerant & possederant per longa tempora pacifice & quiete. Et prædictus dominus Thomas respondit prædicto comiti, quod propter ejus minas non omitteret prosequi jura suæ ecclesiæ Herefordiensis. Et justiciarii regis erant ibi tunc præsentes, & coram eis fiebant minæ prædictæ. Cum autem comes tunc fecisset præsentari quasdam litteras regias (forte confictas) dictis justiciariis regis, qui convocaverant coram se multitudinem gentium illius provinciæ ad sciendum, quis erat potior jure quoad dicta contentiosa, & ut secundum recordum (id est, sententiam & probationem) in testimonium vocatorum deciderent dictam litem & contentionem; in quibus quidem litteris regis mandabatur dictis justiciariis, quod supersederent & differrent terminare prædicta.
[138] Hoc audito, idem dominus Thomas rediens ad quemdam locum satis propinquum in dicto nemore, [in priori relatione omissa,] in quo erat clerus suus, induit se pontificalibus, assumens mitram & crossam (sive pedum pastorale) & alia apparamenta episcopalia, & fecit etiam parari & indui capis & vestimentis sacerdotalibus & clericalibus clerum suum; & præcedens dictum clerum suum cum candelis accensis in manibus venit ad locum, in quo sedebant dicti justiciarii & comes cum gentibus suis; & ibidem candelis extinctis, cum dicto clero, habente similiter candelas accensas in manibus, & postmodum eas extinguente, excommunicavit & anathematizavit publice & solemniter omnes & singulos, qui prædicta die impedirent & turbarent in dictis nemoribus jus suum & dictæ ecclesiæ Herefordiensis: & dicta sententia fuit generalis, & non fuit in ea nominatus dictus comes, nec aliquis specialiter… Lata autem dicta sententia, prædictus comes statim ascendit palefredum (equum) suum, & recessit immediate cum gentibus suis. Et gentes patriæ, quæ convenerant pro dicto judicio faciendo, reddiderunt ibidem secundum morem patriæ testimonium suum & recordum pro jure ecclesiæ Herefordensis; & justiciarii regis prædictum testimonium & recordum secuti, tulerunt in dicto loco, priusquam inde recederent, & reddiderunt judicium pro dicto domino Thoma & ecclesia Herefordensi.
[139] [præterea memoravit.] Et tunc dictus dominus Thomas, qui fecerat multos venatores & canes venaticos congregari, illa die ac tribus sequentibus fecit palam & publice venari in nemore supradicto. Et licet dictus dominus comes fuisset comminatus in prædicto suo recessu, quod, quicumque veniret ad venandum in dicto nemore, inveniret obstaculum & encountre (hoc est, vim sibi oppositam; nam Anglis encounter Latine est certamen, conflictus &c) & gentes armatas secum haberet, nullum tamen tunc, nec etiam postmodum opposuit impedimentum in prædictis dicto domino Thomæ vel successoribus ejusdem (lege successori, quia proximus Sancti successor Richardus Swinfeld etiam vivebat, quando ista Hugo testatus est.) Et dixit, quod ista fuerunt publice & notorie facta, & sunt publica & notoria in partibus illis, … & quod in prædicta die dictus dominus Thomas habuit secum multos barones & nobiles de parentela sua; & nominavit dominos Galfridum de Lucy, Joannem Tregoz, Nicolaum de Zegraue, Fulconem de Lucy & alios. Huc usque Hugo le Barber; pauca, quæ post decisam litem præterea contigerunt, leguntur in Compendio num. 17 & 18, ubi illa ex aliis testibus confirmabo. Pro cognomento de Lucy forte legendum est de Lacy, cujus nominis familiam, uti etiam Tregoz & Segrave inter illustriores Angliæ numerat Camdenus.
[Annotata]
* i e. belli
* i. e. Salopiæ
§ VIII. Aliæ ejusdem lites gestaque pro possessionibus & juribus ecclesiæ Herefordiensis: initia dissensionis cum Joanne Peckhamo archiepiscopo Cantuariensi: secessus in Normanniam.
[Alteram ecclesiæ suæ litem evincit adversus baronem Corbet,] In sæpe dicto Compendio sequitur brevis narratio de altera lite, quam Sanctus pro ecclesia sua obtinuit adversus baronem Petrum Corbet, qui magna pascua, ut ibidem ait Richardus, quinque vel septem milliarium in loco vocato Longa Memida usurpaverat tempore decessorum illius antistitum Herefordiensium. De eadem lite meminerunt & alii testes, e quibus Robertus de Gloucestria dixit: Cum dominus Petrus Corbet miles & baro, & ejus pater, scilicet dominus Thomas Corbet, occupassent temporibus prædecessorum dicti domini Thomæ circa quadringentas acras terræ prope forestam (id est, nemus) dicti domini Petri & castrum dicti domini episcopi de Ledebury … & prædecessores dicti domini Thomæ non potuissent recuperare jura sua contra eum propter potentiam suam, dictus dominus Thomas, mota lite, obtinuit contra eum; & in iis, dixit, se prædictus testis interfuisse. Acra apud Spelmannum in Glossario dicitur derivata a voce Saxonica, esseque Anglis mensurata terræ portio, olim incerta, sed nunc statuto anni XXXI Edoardi I (id est, diu post S. Thomæ obitum, sed ante inchoatum processum canonizationis ejusdem) bis octogies perticam continens. De oppido vel castro Ledebury vide dicta superius.
[141] Eamdem controversiam Hugo le Barber sic exposuit: [a quo illa magnis damnis affecta fuerat.] Dominus Petrus Corbet baro, dominus quondam terræ de Caus, usurpaverat jura ecclesiæ Herefordensis, in quibusdam terris & pascuis pertinentia castri * dicti episcopi & cujusdam villæ, vocatæ Ledebury; & quando dictus baro vel ejus gentes inveniebant animalia dicti Episcopi vel subditorum suorum * in dictis terris & pascuis, capiebant ea & sibi retinebant, nisi pro redemptione cujuslibet animalis decem formæ sterlingorum (argenteæ monetæ genus erant) solverentur eisdem; & hoc fecerant temporibus duorum prædecessorum immediatorum ipsius domini Thomæ & suo. Contra quem baronem post multos tractatus concordiæ, cum convenire non possent, movit dominus Thomas litem in curia regia, & judicialiter obtinuit contra eum. Eadem lite pendente, ac verisimiliter in favorem Sancti jam tum vergente, contigit, quod ex Joannis Butè testimonio supra retuli, prædictum scilicet baronem indignabundum hæc ei verba ingessisse: Aut tu es plenus diabolo, aut tu es nimis secretarius cum Deo; illumque nihil his commotum modeste reposuisse, quod non utebatur ulla arte diaboli, sed quod in spe divini adjutorii prosequebatur jura ecclesiæ suæ.
[142] Tertium duobus præcedentibus etiam magis formidabilem adversarium aggressus invicti animi Præsul est, [Lewelinum Walliæ principem, tres villas ecclesiæ inique detinentem,] Lewelinum, aliis Leolinum dictum, ultimum e Britannico genere principem Walliæ, qui tres ecclesiæ Herefordiensis villas prope Montem Gomerii, Walliæ oppidum comitatusque Montgomeriensis caput, sitas, jam a temporibus decessorum ejusdem Sancti inique occupatas detinebat. In apographo nostro testimonii Joannis de Kemeseya hæ villæ vocantur Astone, Chestrok & Multon, e quibus in Tabula topographica comitatus Salopiæ apud Camdenum eo loci inveni Aston, non duas alias, nisi forte nomen Multon deinde mutatum fuerit in Mathlinton, haud procul ab Aston in eodem comitatu situm, & Chestrok pariter transierit in Churchstroke, vicum in limite comitatus Montisgomeriensis positum. Est quoque ibidem in Salopia quatuor aut quinque milliaribus Anglicis ab oppido Montis Gomerii oppidulum Bishops-Castle, quod Camdenus sic dictum ait, quia ad episcopos Herefordenses spectavit, quorum diœcesis in hac provincia late patet. Ad hoc ergo oppidum castrumve tres prædictæ villæ in contigua Wallia sitæ fortasse pertinuerunt. Non poterat Sanctus eas ordinaria juris via indicta in regiis tribunalibus lite repetere a principe potenti, cui etiam grave erat principatum suum velut feudum regis Angliæ agnoscere, quique ne id faceret, adversus Eduardum regem postea bellans cæsus est. Ad arma ergo ecclesiastica Thomas se convertit, curavitque, ut ille a Cantuariensi archiepiscopo excommunicaretur, atque ipse etiam eodem gladio suaque solita constantia usus, tandem evicit.
[143] [ejusdemque subditos eidem ecclesia infestos] Hisce prænotatis, duorum testium asserta, nonnihil discrepantia in adjunctis, audiamus. Hugonis le Barber, qui rem latius, quam Richardus in Compendio num. 19, exposuit, testimonium tale est. Item specificavit, quod ecclesia Herefordensis habet tres villas in Wallia, de quarum nominibus, quia nomina Walliæ a nominibus Angliæ sunt multum extranea, dixit se non recordari; & dictæ tres villæ tantum valent episcopo in redditibus, quantum tertia pars episcopatus Herefordensis, sicut audiverat dici a Roberto de Wodeford, tunc constabulario (id est, præfecto seu œconomo) dicti Episcopi in castro suo vocato Ledebury & in districtu suo. Temporibus autem prædecessorum dicti domini Thomæ & suis Wallenses (sive Walliæ incolæ dicti principis Lewelini subditi) occupaverant, & tenuerunt per violentiam occupatas dictas tres villas, & subtrahebant dicto Episcopo Herefordensi jura sua, & de dictis tribus villis faciebant guerram & damnificabant alias gentes & loca dicti episcopi & circumvicinorum.
[144] [publice excommunicat] Cum autem quadam vice circa mille ex dictis Wallensibus cepissent quamdam magnam prædam in terra dicti Episcopi in partibus de Ledebury, ipse testis cum aliis gentibus armorum, existentibus in illis partibus pro dicto domino Thoma, & cum circumvicinis, recesserunt & abstulerunt & recuperaverunt dictam prædam manu armata. Et cum hoc notificassent dicto domino Thomæ, declinavit cum clero suo ad prædicta loca, & in quodam castro ecclesiæ Herefordensis, ab antiquo diruto a prædictis Wallensibus, propinquo dictis tribus villis, solemniter excommunicavit & anathematizavit dictos Wallenses, multis candelis accensis in fossatum dicti castri projectis; & exinde recessit. Cum autem dicti Wallenses in multitudine congregati, ad denuo invadendam terram dicti Episcopi, facerent inde transitum, & invenirent dictas candelas in multitudine projectas in fossatum, exinde stupefacti, territi & turbati retrocesserunt, licet essent bene duo millia.
[145] [ætque ita a subditis villas recipit.] Postmodum infra paucos dies majores dictarum trium villarum significaverunt ipsi testi & aliis, qui erant pro dicto domino Thoma * de Ledebury, quod ipsi volebant concordare & pacificare cum eis, dum tum juvarent eos contra alios Wallenses, qui volebant derobare * dictas tres villas, & dummodo receptarent eos & eorum familias & animalia & res in castro prædicto: & ita factum extitit. Et dictus dominus Thomas recuperavit jura sua & ecclesiæ Herefordensis prædictæ, & adhibet & tenet episcopus dictas tres villas pacifice & quiete. Et prædicta dixit esse & fuisse publica, notoria & manifesta in partibus illis. Nunc etiam accipe relationem Joannis de Kemeseya, canonici Herefordiensis, quam ex eodem processu transcripsi. Item specificavit de lite, quam habuerat cum Lewellino principe Walliæ pro tribus villis, scilicet Astone, Chestrok & Multon, quas nitebatur auferre ecclesiæ Herefordensi; & eum fecit excommunicari per Fratrem Robertum, tunc archiepiscopum Cantuariensem, & idem dominus Thomas ex commissione dicti archiepiscopi denuntiavit eum excommunicatum, candelis accensis & extinctis in pascuis prope villas prædictas, præsente teste prædicto. Et prædicta dixit fuisse tempore æstivo, quadam die Dominica, sed non recordatur de anno, nec de mense, quibus habuit præsentem litem.
[146] Ex hac varia narratione duorum testium utcumque dubitari potest, [Pauca de hisce] eademne, an gemina excommunicatio a sancto Præsule diverso tempore in Lewelinum lata indicetur. Mihi tamen verisimilius est, eamdem utrobique designari, & Joannem de Kemeseya unice meminisse de excommunicato Lewelino, quia hic ceterorum princeps erat auctorque facinoris; Hugonem autem le Barber potissimum de Wallensibus, quia illi lata in se excommunicationis sententia conterriti, ipsomet Hugone operam suam conferente, pacem cum sancto Episcopo suo iniverunt. Alterum in utriusque relatione discrimen est, quod Hugo dicat, tres illas villas jam inde a temporibus decessorum S. Thomæ a Wallensibus occupatas fuisse; Joannes vero tantum asserat, Lewelinum nisum fuisse easdem S. Thomæ auferre. Utut sit, eas a Lewelino reipsa occupatas fuisse, expresse etiam docet Richardus in Compendio num. 19, ubi ait, Thomam excommunicasse dominum Lewelinum principem Walliæ, pro eo, quod tres villas ecclesiæ Herefordiensis prope Montem Gomery hostiliter occupatas dimittere & restituere recusabat.
[147] Addendum hic verbulum est de castro Ledebury, [observantur: Lewelinus tandem cedit, Sancti constantia fractus.] de quo laudatus Hugo num. 144 & sequenti meminit. Supra diximus, castrum sive oppidulum Lidbury vel Ledbury situm esse in comitatu Herefordiensi prope montes Malvernicos, qui eumdem comitatum ab Ortu ibidem a Vigorniensi separant. Verum cum prædictæ tres villæ in longe diversa plaga positæ sint, videlicet in confiniis comitatuum Salopiæ & Montisgomerii, quorum primus comitatum Herefordiensem a Septemtrione claudit, difficile est ea, quæ idem Hugo gesta tunc ait, ad loca tam diversa situ referre. Cessaret omnis difficultas, si supra dictum castrum, quod, quia ad episcopos Herefordienses olim pertinuit, Bishops-Castle, id est Episcopi-castrum appellatur, olim etiam Ledebury dictum fuisset; hoc enim in comitatu Salopiæ paucisque milliaribus a civitate Montis-Gomerii, prope quam eædem villæ erant, situm esse ostendi num 142. Porro Lewelinus excommunicationis vinculo innodatus in sua perstitit pervicacia, donec ab eodem Sancto, coram rege Eduardo Missam celebraturo, e sacello regio excludi jussus, illiusque constantia victus satisfactionem spopondit, & absolutus fuit, uti pluribus legitur in Compendio num. 20.
[148] Quartam S. Thomæ litem Richardus in Compendio num. 19 paucis sic attingit: [Litigat cum episcopo Asaphensi:] Quia episcopus Assavensis (seu Asaphensis in Flintensi Walliæ comitatu) in illis partibus usurpaverat jura episcopalia, dictus dominus Thomas movit litem contra eum in curia Romana. Plura de illa non notavit Richardus, nisi quod Sanctus, eadem pendente, obierit. Æque obscura hic est aliorum testium narratio; sed de ejusdem eventu Godwinus in Commentario de Præsulibus Angliæ pag. 658 in Aniano II Asaphensi episcopo annotavit sequentia: In alia lite, inter ipsum (Anianum) & Thomam de Cantelupo Herefordensem episcopum excitata propter jurisdictionem territorii de Horddor, eadem felicitate non est usus. Thoma Herefordensi defuncto, Richardo de Swinfeild successore ejus annuente, res per compromissum ad arbitrium delata est Richardi Londinensis episcopi, qui pro Herefordensi judicavit. Unde regio illa jam inde ab eo tempore Herefordensis diœcesis pars semper est æstimata. Vidimus supra num. 101, S. Thomam jussisse conscribi formam cujusdam arbitrii seu amicabilis compositionis, inter ipsum & episcopum Assavensem factæ, interveniente domino Edwardo rege Angliæ. Potuit hic agi de dissensu altero, aut si de eodem agatur, dicenda est amica illa compositio non fuisse perducta ad finem, vel postmodum dissoluta.
[149] [item cum episcopo Menevensi & barone Tregoz,] Rursum aliam contentionem pro ecclesiæ suæ juribus servandis, de qua tacuit Richardus, Sanctus habuisse legitur cum episcopo Menevensi in Penbrochiensi comitatu in Wallia. Robertus de Gloucestria in testimonio, ut verbis processus utar, specificavit de contentione, quam habuit cum episcopo Menevensi pro consecratione ecclesiæ monasterii de Dore; & licet contra dictum dominum Thomam essent multi sagittarii, nihilominus consecravit dictam ecclesiam. Monasterium Dorense, alias S. Mariæ de Dora dictum, in Monastico Anglicano tom. 1, pag. 862 inter cœnobia Ordinis Cisterciensis recensetur, poniturque in agro, id est in comitatu, Herefordiensi. Sed quocumque titulo Menevensis episcopus jus sibi arrogaverit ecclesiam Dorensem consecrandi, eidem adjunxit se Joannes baro Tregoz, S. Thomæ e sorore sua nepos, qui, nescio, quo jure contendebat, sibi in eodem loco competere quædam jura, quæ regalia vocant, si probari posset, monasterium ad diœcesim comitatumque Herefordiensem non pertinere.
[150] [quo etiam cum armata manu militum obsistente,] Hac spe abductus juvabat episcopum Menevensem, non verbis solum, sed etiam cum armata militum manu illuc advolans, ut sanctum Avunculum suum ab ejusdem ecclesiæ consecratione arceret. Verum ille his nihil territus, suisque etiam defensoribus stipatus, suo officio ibidem functus est, ac deinde litem coram judicibus evicit. Ita habemus ex Fratre Waltero Kinille, sacræ Theologiæ magistro, qui in processu nominatur testis quadragesimus septimus, diciturque sancto Præsuli familiariter notus fuisse. Cum dictus dominus Thomas (inquit ille) vellet consecrare ecclesiam monasterii de Dore, quod monasterium dicebat esse in diœcesi Herefordiensi, dominus Thomas Beck episcopus Menevensis contendens, dictum monasterium esse in diœcesi Menevensi, opposuit se, & etiam Tregoz baro, nepos dicti domini de Cantalupo, qui contendebat, se debere habere regalia in loco prædicto, si esset, ut ipse optabat & contendebat, extra diœcesim & comitatum Herefordiensem.
[151] [ecclesiam Dorensem consecrat, & causam suam apud judices obtinet.] Ad impediendum autem, ne dictus dominus Thomas de Cantalupo consecraret dictam ecclesiam, ut prius ordinaverat, dictus baro, collecta multitudine equitum & peditum, fecit insultum in dictum dominum Thomam de Cantalupo & familiam suam & alios, quos causa securitatis & defensionis secum ducebat. Hoc non obstante, consecravit dictam ecclesiam, & obtinuit finaliter, lite mota, judicialiter contra Menevensem episcopum & baronem prædictos. Et in hoc facto propter dictum insultum dixit prædictus testis, præfatum dominum Thomam fuisse in periculo corporali. Addo ego, sanctum Antistitem præter solitum sui pectoris invictum robur probasse se prorsus alienum ab eo animi vitio, quod nimis crebro utilitatem ecclesiarum facit cognatorum emolumento posthaberi: nam si huic Herefordiensis episcopatus juri cedere voluisset, nepoti suo baroni Joanni Tregoz insigne beneficium præstitisset.
[152] Postremam, eamque gravissimam dissensionem Sanctus habuit cum metropolita suo Joanne Peckham, [In concilio Radingensi opponit se archiepiscopo Cantuariensi] qui ex Ordine Fratrum Minorum ad archiepiscopatum Cantuariensem a Nicolao III summo Pontifice promotus, Roberto Kilwardby, veteri ejusdem Thomæ amico successerat, juraque suæ sedis extendere volebat ultra, quam Sancto aliisque Angliæ episcopis par esse videbatur. Argumento sunt querelæ eorumdem episcoporum, articulis viginti & uno comprehensæ, quas illi ex communi consensu ad eumdem archiepiscopum scripserunt, postulantes, ut super his sibi fieret satis. Hos articulos una cum totidem archiepiscopi responsis edidit David Wilkins tom. 2 Conciliorum Magnæ Britanniæ & Hiberniæ pag. 75 & sequenti. Sed nullus eorum ausus fuit tam fortiter ei resistere, quam S. Thomas, qui gravem ejusdem indignationem propterea incurrit, causamque ecclesiæ suæ apud Apostolicam Sedem primum per litteras ac demum ipsemet coram præsens tutatus est, donec vixit. Prima, quam novi, inter hos simultas orta videtur in concilio Radingensi in comitatu Bercheriæ, quod Peckhamus, convocatis omnibus suffraganeis suis, celebravit anno primo sedis suæ, Christi vero 1279 mense Julio, si accurratæ sint notæ chronologicæ eidem præfixæ apud laudatum Wilkins pag. 33.
[153] Eidem synodo cum sancto Præsule suo interfuit Robertus de Gloucestria, [quædam incongrue decernere volenti;] isque, ut legitur in processu, cujus verbis utor, a commissariis Apostolicis postmodum de fide ipsius domini Thomæ requisitus, respondit, quod dominus Thomas fuerat valde Catholicus & fidelis & zelator Catholicæ fidei & ecclesiasticæ unitatis. Et ad roborationem hujus sui dicti adjecit, quod, dum semel propter aliqua onerosa, quæ fiebant a Fratre Joanne de Pechuam, tunc archiepiscopo Cantuariensi, in concilio Radingiæ, inter quæ idem archiepiscopus volebat interpretari constitutiones principales, dictus dominus Thomas in prædicto concilio dixit prædicto archiepiscopo, quod non decebat nec licebat, eum intromittere de prædictis (id est immiscere se prædictis) & quod melius faceret, quod intromitteret se de hierarchia sua; quia hoc pertinebat ad Ecclesiam Romanam. Quidquid hic decernere voluerit laudatus archiepiscopus, videtur hæc prima fuisse hunc inter Sanctumque dissensio.
[154] Subjecit deinde Robertus, candideque fassus est, [alterum propterea Romanæ curiæ detrahentem reprehendit.] se ea usum occasione Romanam curiam criminatum esse, quod hujusmodi præsules mitteret, ac propterea a S. Thoma mox merito reprehensum. Sequitur enim ibidem in ejusdem testimonio: Post prædicta autem cum dictus testis sedens in mensa * ad latus dicti domini Thomæ in manerio de Rutherfeld Lincolniensis diœcesis, reducens ad memoriam, quæ acta & dicta fuerant in dicto concilio, diceret, quod tot fatui prælati mitterentur ab Eccelsia Romana per universum orbem & Religiosi & alii, quibus providebat dicta Ecclesia Romana de prælationibus; quod dicti prælati tot præsumptuosa & temeraria facerent & statuerent, quod subditi recederent ab obedientia eorumdem, & quod non plus facerent pro Ecclesia Romana, quam pro Soldano. Tunc autem dictus dominus Thomas, quasi motus & accensus, increpavit dictum testem, præcipiens, ne deinceps talia loqueretur; & quod semper primatus Ecclesiæ Romanæ duraret. Hactenus ille.
[155] [Crescente discordia cum eodem archiepiscopo,] Accendentibus deinde novis discordiarum causis, maxime quod Joannes Peckhamus jura, quæ credebat sibi deberi, vehementius urgeret, sanctus Antistes ad Sedem Apostolicam appellavit, atque interim secessit ex Anglia in Normanniam, ut inde per litteras procuratoresque causam suam apud Romanum Pontificem ageret. Secessisse ipsum in hunc finem ex Anglia, discimus ex litteris Peckhami ad suos in curia Romana procuratores datis, quales exhibet Wilkins in supra dicta collectione Conciliorum tom. 2, pag. 81, ubi sic loquitur: Insinuante nobis magistro de Pontisar archidiacono Exon. *, cognovimus, eum in transmarinis partibus latitantem per procuratores suos in curia contra nos literas Apostolicas super quibusdam indebitis exactionibus & aliis injuriis impetrare; quod postea patuit in effectu. Locum vero secessus docuit Joannes Butè, in processu testis quinquagesimus nonus, qui tam hunc, quam commorationis tempus, aliaque quædam adjuncta alia occasione indicavit.
[156] [Sanctus secedit in Normanniam,] Nam de Sancti nocturnis vigiliis & humi cubationibus agens, hæc se dixit … frequenter vidisse de nocte in Normannia, in loco vocato Funtaynes, in quo dictus dominus Thomas traxit moram per annum cum dimidio, & ipse testis cum eo, tunc panetarius & butelarius ipsius, & aliquando vices camerarii ejus gerens. Et prædicta dixit fuisse fere per biennium dicti domini Thomæ ante obitum. Idem testis infra quoque narravit, puerum aquis submersum, vitæque redditum vel servatum a vivente dicto domino Thoma per biennium vel circa ante obitum ejus, & moram trahente in abbatia de Lyra in diœcesi Ebroycensi in Normannia; addiditque, eumdem post præfatum servati pueri beneficium in eadem abbatia per medium annum vel circa permansisse. Erat tam paterna quam materna S. Thomæ familia, ut supra dictum est, e Normannia oriunda, ejusdemque mater primis nuptiis juncta fuerat comiti Ebroïcensi, quæ ratio simul cum facili trajectu ex Anglia illum inducere potuit, ut Normanniam suo secessui elegerit. Superest hodieque abbatia Lyrensis Ordinis S. Benedicti, in diœcesi Ebroïcensi secus fluvium Riselam vel Rillam sita, præeratque tum temporis abbas Robertus II de Gauville; de quibus consuli possunt Galliæ Christianæ continuatores tom. XI a col. 644.
[157] [ubi puerum submersum] Quod de puero ibidem tunc contigit, in laudati Butè testimonio refertur hoc modo. Item narravit, quod, vivente dicto domino Thoma, per biennium ante obitum ejus, & moram trahente in abbatia de Lyra in diœcesi Ebroycensi in Normannia, quidam infans circiter trium annorum, qui frequenter consueverat ludere cum aliis infantibus ante portam dictæ abbatiæ, fuit submersus in quadam aqua (nempe in Risela vel Rilla fluvio) currente ante portam dictæ abbatiæ, quadam die priusquam dictus dominus Thomas intraret mensam suam (id est, antequam ad prandium accessisset) & parentes dicti infantis quærebant eum, & non invenerunt. Et hoc, scilicet quod dicti parentes quærerent & non invenirent dictum infantem, erat publicatum in domo ipsius domini Thomæ, antequam mensam intraret prædictam. Postmodum eo existente in mensa, fuit dictum coram eo, quod dicti parentes invenerant prædictum infantem in dicta aqua submersum & mortuum. Tunc idem dominus Thomas elevans manum, & faciens signum Crucis versus locum, in quo dicebatur prædictus infans esse inventus, dixit: Vivet infans iste, dante Deo.
[158] Accurrens autem dictus testis una cum aliis ad dictum infantem, [vitæ restituisse creditus est.] invenit ipsum mortuum & nullum signum vitæ habentem, & aquæ plenum, & rigidum. Cum autem idem testis fecisset aperiri os dicti infantis cum cultello, & eum teneri, capite deorsum pendente ad terram, & pedibus elevatis sursum, & exivissent aqua & arena, quibus erat repletum corpus dicti infantis ad quantitatem duarum lagenarum vini, dictus infans incepit movere membra sua, & fuit portatus ad ignem & calefactus, & vixit. Tunc autem fuit hoc adscriptum miraculo, quod dictus infans post prædictam submersionem vixerit; sed non adscribebatur miraculo facto meritis dicti domini Thomæ, nec etiam meritis alicujus alterius Sancti, de quo tunc diceretur: nunc vero dixit, se credere, idem testis propter alia miracula facta meritis dicti domini Thomæ, & quia perduxit signum Crucis versus locum, in quo erat inventus dictus infans submersus, & prædixit victurum, existimat, quod dictus infans miraculose post dictam submersionem vixerit meritis dicti domini Thomæ. De mense, die, nomine infantis, & a quibus ortus parentibus, dixit interrogatus, se nescire; adjiciens, quod dictus infans vixit per medium annum vel circa, quo ex tunc fuit moratus dictus dominus Thomas in abbatia prædicta; nescit tamen, quid ex tunc acciderit de infante prædicto, qui erat filius cujusdam tabernarii, commorantis prope abbatiam prædictam. Huc usque Joannes Butè, qui ob allegatas rationes vitam eidem insanti servatam aut redditam meritis S. Thomæ non temere adscripsit.
[Annotata]
* ad castrum
* i. e. illius
* adde in castro
* i. e. prædari
* i. e. ad mensam
* i. e. Exoniensi
§ IX. Causæ discordiarum inter Joannem Peckhamum archiepiscopum Cantuariensem & suffraganeos suos: gesta officialis ejusdem contra S. Thomam, propter quæ videtur contigisse hujus supra dicta in Normannia commoratio.
[Joannes Peckhamus archiepiscopus Cantuariensis,] Si verum sit, quod præcedenti § ex testimonio Joannis Butè affirmatum vidimus, S. Thomam biennio circiter in Normannia commoratum esse, oportet, eum gravibus rationibus ad id adactum fuisse, quia alias parum verisimile est, tam sollicitum Pastorem a grege suo tamdiu abfuisse. In Angliam jam redierat uno anno ante mortem suam, id est, anno 1281, in cujus festo Pentecostes ipsum Calevæ, nunc vulgo Walingford in comitatu Bercheriæ coram comite Cornubiæ Missam solemniter celebrasse, deposuit testis quintus Nicolaus vel Aicardus de Warwik, justiciarius & consiliarius regis Angliæ. De ejusdem reditu etiam meminit Joannes Peckhamus archiepiscopus Cantuariensis in epistola num. 155 jam laudata, ac mox recitanda. Et pacificus quidem fuit primus illius cum Peckhamo congressus; verum hoc jura sua, ut contendebat, vehementius, quam ante promovente, tantæ inter eosdem simultates exarserunt, ut Thomas post intentatam sibi ab illo excommunicationem tandem ad Romanum Pontificem, tunc Martinum IV, ad quem ante appellaverat, causam suam ipsemet coram acturus, in Italiam profectus sit.
[160] [ecclesiæ suæ jura forte æquo vehementius urgens,] Joannis Peckhami, velut viri doctrina ac pietate præstantis, elogium dedit Lucas Waddingus tom. 5 Annalium Minorum ad annum Christi 1279 num. 13 & sequentibus, ibidemque num. 19 ad propositum nostrum hæc ait: Controversias aliquot ob varias, ut fit, causas cum singulis fere episcopis Joannes habuit, quarum aliquot suo attingemus alibi loco; imo & cum universis. Existimabant enim episcopi, Joannem multa sibi in causarum cognitionibus præter juris rationem & in legitimæ potestatis ipsorum detrimentum atque imminutionem arrogasse. Cujus generis illi viginti supra unum gravamina, ob quæ se nimium ab illo premi, jurisdictionem suam ecclesiasticam perturbari detrahique querebantur, collegere. Quibus ille singulis speciatim respondit, responsique totius summa in hoc volvebatur, ut diceret, se nihil ulla in re tentasse, quod non cum ecclesiastici juris, cum majorum suorum institutis & exemplis, cum potestatis suæ amplitudine, quam non solum ut metropolitanus, sed ut summi Pontificis legatus (natus scilicet ratione sedis Cantuariensis) exercebat, cohæreret atque congrueret.
[161] [episcopos suffraganeos offendit:] Ceterum, ne videretur nimis severe & summo jure agere, consensit, ne officialis, ut appellant, Cantuariensis avocaret ad se causas a suffraganeis, nisi appellationibus gradatim factis, & cum constaret, episcopum negligenter & remisse versatum, inque testamentariis causis, cum defuncti bona in diversis diœcesibus possiderent. Neque voluit sequestrationes, ut appellamus, ecclesiarum per suffraganeos factas rescindi; hac tamen hæc omnia cautione, ne hoc indultum ecclesiæ suæ aut successoribus suis esset damnosum. Ita ille. Exstant, ut supra jam dixi, isti viginti & unus articuli episcoporum, & archiepiscopi totidem ad illos responsa tom. 2 Conciliorum Magnæ Britanniæ & Hiberniæ pag. 75 & sequenti. Exstat etiam ibidem pag. 77 ejusdem epistola, sive ordinatio super querelis & appellationibus officiali Cantuariensi per subditos fratres & suffraganeos illatis, in qua ille post rem maturius examinatam fassus est, nova quædam circa usum potestatis a ministris inducta esse, quæ imposterum cavenda pollicetur & emendat. Juverit pro notitia controversiæ, quam cum S. Thoma habuit, eamdem epistolam, ex Registro ejusdem archiepiscopi fol. 145 B. editam recensuisse.
[162] [quorum querelis ut satisfaceret,] Universis præsentem paginam inspecturis Frater Joannes permissione divina &c. Cum nuper clamosa plurimorum insinuatio nobis verisimiliter retulisset, suffraganeis nostris ac subditis eorum quædam nostris temporibus præter conscientiam nostram, tam per auditores curiæ nostræ, quam per officialem nostrum Cantuariensem, necnon & decanum de Arcubus Londini, dicti officialis commissarium, fuisse illata gravamina, quæ prædecessorum nostrorum temporibus non fuerunt, quorum tenemur & volumus vestigiis inhærere; nos & nova resecare volentes, & vetera, quantum secundum Deum possumus, temperare pro pace venerabilium fratrum coëpiscoporum nostrorum, eorumdemque quiete subditorum, quos cupimus intimis præcordiis consolari, mandavimus discretis viris, venerabili fratri domino W. Norwicensi episcopo, magistris R. archidiacono Cantuariensi, G. de S. Leofardo thesaurario Cicestriæ, A. de Itales, R. de Brandon canonico London., in consuetudinibus & juribus Cantuariensis ecclesiæ longi temporis experientia eruditis, ut ipsi de prædictis diligenter inquirerent, & nos circa ipsa fideliter informarent. Quorum consilio aliorumque prudentum indagine præmuniti volumus & decrevimus dicta gravamina in certis articulis rescindere, & ordinationem nostram ad perpetuam memoriam commendare.
[163] Inprimis igitur volumus & ordinamus, quod officialis noster Cantuariensis ad querelas subditorum fratrum & suffraganeorum nostrorum de cætero non rescribat, [post maturum examen consultosque viros peritos] præterquam in casibus specialibus, videlicet in casu negligentiæ, & in audiendis ratiociniis ab executoribus decedentium in provincia Cantuariensi, habentium reditus, maneria, possessiones & bona in diversis diœcesibus nostræ provinciæ memoratæ; nec non & in aliis casibus, qui tam de jure, quam de consuetudine nostris & prædecessorum nostrorum temporibus eidem sunt permissi pariter & concessi; & si de facto in aliis rescripserit, & de hoc coram ipso excipiatur, hujusmodi exceptio sine difficultate qualibet admittatur. Volumus insuper & ordinamus, quod idem officialis ad appellationes a subditis fratrum & suffraganeorum nostrorum directe ad curiam Cantuariensem, omisso medio, interpositas de cætero non rescribat; & si de facto rescripserit, ac de hoc coram ipso aut suo quovis commissario excipiatur, cum de hujusmodi exceptione & ipsius effectu competenter constiterit, de eadem appellationis causa ulterius se nullatenus intromittant.
[164] Hoc etiam temperamentum in favorem fratrum & coëpiscoporum nostrorum ac cleri, [ordinationem edidit,] & populi provinciæ Cantuariensis quietem præmissis annectentes, quod ad querelas subditorum fratrum nostrorum prædictorum sine conscientia nostra specialiter & expressa, & absque causa rationabili nomine nostro de cætero nullatenus rescribatur. Nos vero hoc jure nostro sic moderate absque cujuslibet præjudicio uti intendimus, ut in nullo a prædecessorum nostrorum vestigiis discrepemus. Sane si contingat, aliquem fratrum nostrorum fructus ecclesiæ clerici subditi sui ex causa canonica vel consueta sequestrare, & post hujusmodi sequestrationem ea occasione ad Sedem Apostolicam, & nostram curiam pro tuitione ab eodem fratre ex parte hujusmodi clerici appelletur, quamquam in curia nostra pro eodem in tuitorio negotio pronuntietur, hujusmodi sequestrum, tanquam eandem appellationem præcedens, hujusmodi tuitionis obtentu finaliter nullatenus volumus relaxari.
[165] Cæterum si contingat alicui, in curia nostra litiganti, [in qua varia emendavit & concessit.] per nostrum officialem aut commissarios nostros, vel suos, absolutionis ad cautelam beneficium impertiri, si absolutionis hujusmodi publicatio petatur ab eodem, cum publicatio conformis esse debeat absolutioni, ne per simplicem absolutionis publicationem se gerat pro simpliciter absoluto, & ab aliis absolutus finaliter reputetur, volumus & ordinamus, quod in litteris super hujusmodi absolutionis publicatione in posterum obtinendis verba illa AD CAUTELAM expressius inserantur. Si autem necesse fuerit aliqua prædictis adjicere vel detrahere, vel ipsorum aliqua declarare, parati sumus in prima congregatione fratrum eis in his & in aliis condescendere, quantum possumus, salva ecclesiæ nostræ libertate. Per hanc autem ordinationem nostram non intendimus successoribus nostris seu ecclesiæ nostræ in aliquo derogare. In cujus rei testimonium sigillum nostrum præsentibus duximus apponendum. Valete. Datæ apud Mortelake VII Kalendarum Maii anno Domini MCC octogesimo secundo, consecrationis nostræ quarto. Ex his notis chronicis atque infra dicendis certum est, ordinationem ab archiepiscopo factam esse eo tempore, quo postrema lis hunc inter & S. Thomam jam fuerat ad Romanam curiam delata; præmittenda tamen fuit eadem ordinatio, ut de ipsa lite æquius possit judicari.
[166] [Ante istam ordinationem discordia orta fuerat] Porro quamvis ea causa omnibus Cantuariensis provinciæ suffraganeis episcopis fuerit communis, præ ceteris tamen spectavit ad Thomam, sive quod hic sese reliquis fortius metropolitani sui conatibus opponeret, sive quod forte evenerit, ut potissimum in ejusdem diœcesi Herefordiensi controversiæ occasio nasceretur. Commissarii Apostolici Guilielmus Durantes vel Duranti, Mimatensis in Occitania episcopus, Rudolphus de Baldock episcopus Londinensis in Anglia, & Guilielmus archidiaconus Aranensis, in ecclesia Convenarum in Aquitania capellanus Pontificius & in Anglia nuncius Apostolicus, in epistola, quam de processu, hac super re ab illis confecto, anno 1307 ad Clementem V Papam scripserunt, de gravi illa controversia sic aiunt: Per ipsorum (testium) depositiones & scripturas aliquas, quas penes se in custodia dudum habuerant, ab eis de mandato nostro exhibitas, & aliis modis comperimus, dictum dominum Thomam cum venerabili patre, fratre Johanne de Pecham, quondam archiepiscopo Cantuariensi, metropolitano suo, super juribus archiepiscopalibus & episcopalibus magnam contentionem & discordiam habuisse, ex quibus dicebatur idem dominus Thomas fuisse post appellationes legitimas, ad Sedem Apostolicam interpositas, excommunicationis antedictæ dicti archiepiscopi vinculo innodatus. Verum ex his non liquet, quisnam casus eidem controversiæ specialiter causam dederit, quem proinde aliunde oportet inquirere.
[167] [inter S. Thomam & Peckhamum, seu curiam ejus,] Exstant super hoc negotio in prædicta collectione Conciliorum Magnæ Britanniæ tom. 2 duo instrumenta ex ejusdem archiepiscopi Registro anni 1282 accepta, ex quibus discimus, geminam fuisse inter duos illos præsules gravem controversiam, utramque ab utriusque ministris ortam. Primum instrumentum ibidem editum est pag. 84 & sequenti sub hoc titulo: Processus habitus contra curiam Herefordensem coram magistro P. de sancto Mario officiali Cantuariensi. Ex Reg. Peckh. fol. 149 b. Tum sequitur ipse processus, seu verius processus compendium, quod totidem verbis hic subdo, vocibus tamen, quæ abbreviatæ ibidem sunt, claritatis gratia integris redditis. Cum nuper causa matrimonialis inter Petronillam Bebler, partem actricem ex parte una, & Ricardum de Bramford Herefordensis diœcesis, partem ream ex altera, coram subdecano Herefordensi diutius fuerit agitata, lata fuit sententia diffinitiva pro dicta Petronilla; a qua sententia dictus Ricardus ad sedem Cantuariensem legitime appellavit, omisso medio (id est, præterito Thoma episcopo diœcesano) juxta consuetudinem curiæ Cantuariensis hactenus observatam; & post appellationem interjectam judex appellatus (designatur judex a quo) præfatum Ricardum appellantem excommunicationis sententia innodavit.
[168] Tandem rescriptum fuit per officialem Cantuariensem ad appellationem & inhibitum; [ratione appellationis factæ ad officialem Cantuariensem,] & hoc non obstante, judex appellatus dictum Ricardum denunciavit excommunicatum. Super quo idem Ricardus officiali Cantuariensi conquestus est; qui querelam admisit, & rescripsit vocando judicem prædictum, querelanti responsurum, & prædicto contemptui curiæ Cantuariensi responsurum & satisfacturum: quæ omnia apparent per acta. Quo quidem rescripto querelæ per Ricardum de Bramford seniorem patrem, & Ricardum juniorem appellantem dicto subdecano præsentato, excommunicavit patrem dicti Ricardi, dicti rescripti exhibitorem, nec non præfatum Ricardum juniorem, ut prius, & Alanum de Lichefeldia nuncium, qui dictum rescriptum impetravit, carcerali custodiæ mancipavit; super quibus iterato vocabatur personaliter juraturus & veritatem dicturus. Qui sic vocatus comparuit, & prædicta sufficienter confessus est. Unde officialis Cantuariensis suam confessionem secutus, in decem marcis sterlingorum pro contemptu prædicto, ex officio suo procedens, dictum subdecanum finaliter condemnavit, & sæpe dictos Ricardum de Bramford seniorem & Ricardum juniorem, suam appellationem in curia Cantuariensi prosequentes absolvit in forma juris, & eosdem absolutos denunciari, & Alanum incarceratum liberari, eidem subdecano mandavit: quæ omnia apparent per acta.
[169] Quibus litteris subdecano præsentatis, easdem in lutum projecit, [subdecano & officiali Herefordiensibus sub pœna excommunicationis] & curiæ Cantuariensi certificare recusavit. Super quibus contemptibus iteratis ad curiam prædictam extitit evocatus; quæ quidem vocatio apparet per acta. Quo non comparente, mandatum fuit pœnitentiario Herefordensi & magistro Ricardo de Gerdebrigge, quod testes in partibus illis constitutos super dictis contemptibus reciperent; & hoc mandatum apparet per acta. Qui testes receperunt, quorum depositiones apparent etiam per acta. Ad hæc mandatum fuit officiali Herefordensi, quod dictum subdecanum moneret & efficaciter induceret, ut de dictis decem marcis curiæ Cantuariensi satisfaceret inter certum tempus sub pœna sententiæ majoris excommunicationis ex tunc latæ, si dictis monitionibus non pareret; quod quidem mandatum apparet per acta. Et quia dictus subdecanus non satisfecit, nec dictus officialis certificavit, mandatum fuit iterato, sub pœna sententiæ majoris excommunicationis ex tunc latæ, dicto officiali Herefordensi, quod sæpe dictum subdecanum denunciaret excommunicatum, & dictos Ricardum & Ricardum absolutos nunciaret, & Alanum a carcerali custodia liberaret; & hæc apparent per acta.
[170] Et quia mandato nullo modo parere voluit, [& S. Thomæ sub pœna interdicti executionem suæ sententiæ dicitur mandasse.] mandatum fuit Episcopo Herefordensi, quod prædictos subdecanum & officialem excommunicatos, & dictos Ricardum & Ricardum absolutos nunciaret, & nihilominus dictos subdecanum & officialem citaret vel citari faceret, quod certo die in ecclesia B. Mariæ de Arcubus Londoni comparerent, super contemptibus curiæ Cantuariensi factis responsuri, & super quibusdam articulis juraturi, & ulterius facturi &c. Et hoc mandatum fuit Episcopo memorato sub pœna suspensionis capellæ suæ, & interdicti, quod posuit in omnibus locis, ad quæ contingeret dictum Episcopum declinare; nisi evenerit, dominum regem, vel reginam, vel liberos eorum, vel saltem archiepiscopum Cantuariensem locis prædictis adesse, seu præsentes vel præsentem esse: & hæc apparent per acta. Nec adhuc plus venit ad manus nostras de processu habito contra subdecanum Herefordensem, officialem vel Episcopum; credimus tamen, plura sufficienter in posterum obtinere. Sunt etiam aliqua de processu habito inter partes, & illa apparent per se. Item sunt quædam extracta ex Registro de Arcubus Londoni, & illa per se apparent. Hactenus laudatum compendium processus, in cujus exordio cum dicatur causa illa tum nuper agitata fuisse, videtur illud non diu post conscriptum esse.
[171] [Verum istud processus compendium pro adversa parte confectum] Sed cujuscumque temporis sit, suspectum esse debet vel ex eo capite, quod ab adversa S. Thomæ parte factum sit, neque justum est, inaudita parte altera, pro compertis habere, quæ ab adversariis, maxime contra sanctum Præsulem, allegantur. Ac in primis quidem compendii compilator supra dictum appellandi rescribendique modum, omisso medio, audacter asserit, esse juxta consuetudinem curiæ Cantuariensis hactenus observatam; qui tamen sub Joanne Peckhamo primum cœpit invalescere. Sane ita docent quatuor illi viri, quibus idem archiepiscopus velut in consuetudinibus & juribus Cantuariensis ecclesiæ longi temporis experientia eruditis, mandavit, ut de his ac similibus ipsum inter & suffraganeos episcopos ortis dissidiis sententiam suam edicerent, uti num. 162 dictum est. Tertius illorum articulus tom. 2 Conciliorum Magnæ Britanniæ pag. 78 sic habet: Decreverunt etiam, quod officialis curiæ Cantuariensis non rescribat ad appellationes interpositas a subditis suffraganeorum Cantuariensis ecclesiæ, omissis ordinariis mediis, ad sedem Cantuariensem supradictam; eo quod fieri non debet secundum jura, NEC FIERI ANTIQUITUS CONSUEVIT.
[172] [falsitatis convincitur.] Primus eorumdem articulus ibidem talis est: Licet officialis curiæ Cantuariensis modernis temporibus ad querelas subditorum suffraganeorum Cantuariensis ecclesiæ, appellatione minime interposita, frequentius rescripserit, quam officiales prædecessorum dicti patris (Joannis Peckhami) in ecclesia Cantuariensi suis temporibus ibidem præsidentium, rescribere consueverint, eo quod constat, antiquorum officialium aliquos raro, aliquos nullo tempore ad hujusmodi querelas rescripsisse, decreverunt, quod de cætero ad querelas hujusmodi nullatenus rescribatur &c. Accipe etiam secundum eorumdem arbitrorum articulum. Licet, inquiunt, dominus Cantuariensis jure legationis valeat, ut videtur, omissis appellationibus quibuscumque, rescribere ad querelas præmissorum, potestas tamen sic rescribendi ad querelas ad officialem curiæ Cantuariensis non extenditur, eo quod extraordinaria jurisdictio legationis non includitur in jurisdictione ordinaria officialitatis; etiamsi dominus Cantuariensis in creando sibi officialem hoc fieri vellet. Ex hoc enim sequeretur absurdum, quod legatus in causis & negotiis, acsi sua potestas foret ordinaria, officialis ministerio posset uti. Propter quod decreverunt, ad querelas hujusmodi non fore rescribendum per officiales curiæ Cantuariensis jure legationis superscriptæ; si tamen dominus archiepiscopus, tamquam legatus rescribere voluerit, poterit utique, ut videtur, ex causa rationabili specialiter perurgente; per hoc non intendens juri suffraganeorum suorum & ecclesiarum earundem præjudicium aliquatenus generare.
[173] Procul ergo est a vero, ejusmodi procedendi modum fuisse juxta consuetudinem Cantuariensis hactenus, [& in aliis merito suspectum esse debet.] id est, a longo tempore ad id usque, observatam. Agnovit id etiam ipse Peckhamus, qui eorumdem, quos velut arbitros censoresque constituerat, secutus sententiam est, prout supra videre licet. Ex hisce quoque collige, non omnia pro probatis habenda esse, quæ in supra dicto processus compendio asseruntur, licet singula nunc refelli nequeant, ex defectu monumentorum partis alterius. Exempli causa, quæ de utriusque Ricardi excommunicatione incarceratoque Alano tam crude ibidem dicuntur, verisimillime æquiora apparerent, si totius rei gestæ adjuncta nosceremus. Porro cur culpandi erunt prædicti subdecanus & officialis Herefordienses, atque ipse sanctus Episcopus, si tam insolentibus officialis Cantuariensis mandatis, quæ ipsemet archiepiscopus postea non ausus probare est, minime parendum esse, judicaverint, ne cum suæ Herefordiensis ecclesiæ injuria eidem officiali in novis cœptis suis animos adderent? Dixi: Mandatis officialis Cantuariensis; nam in toto illo instrumento nulla de archiepiscopo facta est mentio, ex eoque silentio suspicari quis posset, ista officialis molimina esse ex illis, quæ archiepiscopus velut præter conscientiam suam ab eodem facta postea improbavit verbis, quæ num. 162 recitavi. Verum etsi ille in hoc negotio forte nullam mandando partem habuerit, vix credibile est, id ei etiam latuisse, nec saltem connivendo aliterve officiali suo tacite consensisse.
[174] Imo mihi verisimillimum apparet, S. Thomam, cum sibi persuasum haberet, [Propter has turbas videtur Sanctus in Normanniam profectus esse,] nihil sese apud archiepiscopum adversus officialem illius obtenturum, secessisse in Normanniam, ubi eumdem fere biennio ante mortem suam per annum cum dimidio commoratum fuisse, supra num. 156 vidimus ex Joannis Butè testimonio, qui ibidem ipsi fuit in obsequiis. Verisimillimum, inquam, est, hujus profectionis diuturnæque commorationis causam fuisse, ut sanctus Præsul e Cantuariensi provincia ecclesiastica interim recedens in Normanniam, hinc per litteras procuratoresque suos apud Romanum Pontificem suæ ecclesiæ jura tueretur. De eadem enim commoratione egisse credo archiepiscopum Peckhamum, dum in epistola ad procuratores suos postmodum data de illo ait: Insinuante nobis magistro de Pontisar. archidiacono Exoniensi, cognovimus eum in transmarinis partibus latitantem per procuratores suos in curia contra nos super quibusdam indebitis exactionibus & aliis injuriis impetrare; quod postea patuit in effectu.
[175] In hac mea opinione haud difficulter quoque assignatur ratio tam diuturnæ sancti Episcopi a grege suo absentiæ. [ut causam suam inde per procuratores apud Pontificem taeretur.] Cum enim hæc profectio ex ceteris calculis contigisse dicenda sit anno 1280, cujus mense Augusto Nicolaus III Papa obiit, eique non nisi mense Martio anni subsecuti suffectus Martinus IV est; quid mirum, si causa illa longiusculas moras passa fuerit, Sanctusque a sede sua abesse coactus sit, tum ut cœpta apud novum Pontificem perficeret, tum ne in diœcesim suam redux majores turbas concitaret, negligendo mandatum, quod officialis Cantuariensis ipsi dederat, ut vidimus, sub pœna suspensionis capellæ suæ & interdicti, quod posuerat idem ille officialis in omnibus locis, ad quæ contingeret dictum Episcopum declinare &c. Porro ignotum mihi est, quo pacto hæc lis tandem fuerit composita; compositam tamen fuisse, constat ex ejusdem Sancti reditu in Angliam, ubi ipsum cum archiepiscopo amice collocutum esse ante diem XV Januarii anni 1282, sequenti § ostendemus.
§ X. Alia Sancti cum archiepiscopo suo controversia, de qua recitantur adversæ partis edita instrumenta, deinde examinanda.
[Sanctus in Angliam redux incurrit in archiepiscopi offensam,] Sancti Thomæ in Angliam reditum, amicumque ad Joannem Peckhamum accessum, ipsemet archiepiscopus in epistola, ad procuratores suos in curia Romana data, infraque recitanda, testatus his verbis est: Ipse Episcopus de ultramarinis partibus (in quibus eum latitasse & adversus curiam Cantuariensem Apostolicas litteras impetrasse præmiserat, uti mox num. 174 dictum est) redierat in Angliam, ubi ad nos attendens juxta Cantuariam, indeque sub ovino vellere porrigens osculum, se ita nobis confœderavit, & devota, ut nobis videbatur, promptitudine alligavit, ita quod de ipso confidebamus in omnibus, tamquam devotissimo & constantissimo fratre nostro. Sed brevi tempore ea pax perstitit, nata paulo post occasione, in qua Peckhamus, dum sua, ut contendebat, jura vehementius, quam alteri æquum videbatur, urgeret, Sanctique responsa factaque sinistre interpretaretur, excommunicationis sententiam ei comminatus est; ille vero ad Apostolicam Sedem appellans, tandem ad summum Pontificem Martinum IV causam suam coram ipse acturus in Italiam profectus est.
[177] [a quo excommunicatus fuisse dicitur,] In sæpe dicta collectione Conciliorum Magnæ Britanniæ tom. 2 pag. 85 exstat Processus, ut habet titulus, habitus contra Episcopum Herefordensem, & officialem &c. Ex Registro Peckhami folio 150 a. Cum ecclesia Cantuariensis tali gaudeat privilegio in corpore jurium redacto, quod archiepiscopus, qui pro tempore fuerit, causas subditorum suffraganeorum suorum etiam per simplicem querelam audire possit & debeat; insuper & tali gaudeat consuetudine, quæ nec a jure discrepat, & fuit & est in possessione, vel quasi a tempore, cujus memoria non existit, quod, cum contingat, aliquem in fata decedere, qui in pluribus diœcesibus beneficiatus existit, executio & defensio & probatio, & omnia, quæ testamentum suum contingunt, ad ipsum spectare dignoscuntur. His itaque suppositis, factum tale est. Magister Henricus de Havekly, quondam canonicus Lincolniensis, & in pluribus diœcesibus beneficiatus, decessit, condito testamento; & inter alios vicarium de Ros Herefordensis diœcesis sibi constituit executorem, quem ad instantiam vicarii de Wrotham per magistrum Robertum le Wyse, tunc officialem domini Herefordensis Episcopi, citari mandavit.
[178] Qui quidem officialis mandatum hujusmodi respuens & curiam Cantuariensem contemnens, sententia majoris excommunicationis meruit innodari: & hæc per acta liquent. Tandem mandatum fuit Episcopo Herefordensi, [quia excommunicationem in officialem suum latam] quod præfatum vicarium citaret, & sæpe dictum officialem excommunicatum publice denunciaret. Et quia idem Episcopus omnia mandata sibi per curiam Cantuariensem qualitercumque directa contemptibiliter exequi recusavit, monitus fuit canonice sub pœna excommunicationis majoris ex tunc in personam suam latæ, quod idem mandatum & alia sibi per curiam Cantuariensem directa exequeretur: & hæc apparent. Qui postea, per se vel per alium, nullum mandatum sibi, ut præmissum est, directum exequi curavit. Quare per prædictam curiam Cantuariensem denunciatum fuit publice & solenniter, ipsum in majoris excommunicationis sententiam incidisse, & tanquam excommunicatum ab omnibus arctius evitari debere: & hæc similiter liquent.
[179] Unde liquet per utrumque processum (quorum alterius compendium dedi § præcedenti) quod propter varias & multiplices inobedientias primo fuit dicti Episcopi Herefordensis capella interdicto supposita, [noluerat publice denunciare.] & omnia loca, ad quæ ipsum contingeret declinare; subsequenter ipsum excommunicationis sententia involutum & excommunicatum publice & solenniter dedenunciatum. Archiepiscopus tamen præsens non fuit, ubi Episcopus Herefordensis fuit excommunicatus, sed aliis super hoc commiserat vices suas. Quisquis hujus compendii processus compilator fuerit, non majorem in hoc, quam in superiori, cujus idem auctor fuisse videtur, fidem meretur, maxime in adjunctis. Sic verbi gratia omittit hic, officialem Herefordiensem ad summum Pontificem appellasse, ac propter hanc appellationem Thomam recusasse demandatam sibi excommunicationis sententiam in eumdem denunciare; ut constabit ex dicendis. De eodem argumento prolixius scripsit ipse Joannes Peckhamus in duabus epistolis ad suos in Romana curia procuratores, quas, licet acri stilo & in causa propria exaratas, ad ampliorem rei gestæ notitiam similiter præmittendas censui.
[180] Ambæ editæ sunt in sæpe dicto tom. 2 Conciliorum Magnæ Britanniæ, [Eadem controversia exponitur in epistola,] earumque primæ pagina 81 præfixus hic titulus est: Alia (nempe epistola Joannis Peckhami archiepiscopi Cantuariensis) eisdem (Renerio & Philippo procuratoribus suis in curia Romana) de statu ecclesiæ Anglicanæ & conventu episcoporum in Lameth. Sequitur epistola, quam subdo, sed nonnullis vocibus abbreviatis, quas, ne lectionem valde impeditam reddant, faciam integras. Frater Joannes &c procuratoribus suis in curia Romana salutem, gratiam & benedictionem. Ex inopinato nobis nuper supervenit quædam tempestas de Episcopo Herefordensi, quem credebamus veraciter inter omnes suffraganeos nostros obedientiorem & specialiorem, tanquam illum, quem recommendatum habebamus præ ceteris invenisse; donec insinuante nobis magistro de Pontisar., archidiacono Exoniensi, cognovimus, eum in transmarinis partibus latitantem per procuratores suos in curia contra nos literas Apostolicas super quibusdam indebitis exactionibus & aliis injuriis impetrare; quod postea patuit in effectu: sed tamen conatus suos circa hoc cito Deus evertit.
[181] Cum itaque Robertus de Gloucestria, dictus le Wyse, officialis ejusdem Episcopi propter suam inobedientiam contractam,[quæ velut a Peckhamo] contemptum pariter & offensam, tam per officialem nostrum Cantuariensem, quam per nos & auditores nostros fuisset excommunicationis sententia innodatus, nullo juris ordine prætermisso; postquam ipse Episcopus de ultramarinis partibus redierat in Angliam, ubi ad nos attendens juxta Cantuarium, indeque sub ovino vellere porrigens osculum, se ita nobis confœderavit & devota (ut nobis videbatur) promptitudine alligavit, ita quod de ipso confidebamus in omnibus, tamquam devotissimo & constantissimo fratre nostro. Ad hoc dicto officiali suo in sua contumacia & inobedientia persistente, eidem tam per officialem nostrum, quam per nos, demandata fuit executio sententiæ memoratæ, & etiam quod, sicut venerabilis frater noster, nihilominus adimpleret, quod officialis suus neglexerat & contempsit.
[182] [ad procuratores suos in Romana curia data exstat,] Ipse vero, a quo sperabamus consolationem intimam reportasse, abjecto bono obedientiæ, quam ecclesiæ nostræ & nobis per sacramentum suum professus est, rescripsit, quod ipsam sententiam, tamquam invalidam, seu mandatum nostrum contra officialem suum, seu quoscunque subditos suos, exequi minime tenebatur, pro eo quod constitit ei (ut dixit) ipsum officialem ad Romanam curiam appellasse; asserens etiam, nos nullam posse jurisdictionem, nisi per appellationem tantum, in suos subditos exercere; plures alias astutias & tergiversationes literis suis inserens, per quas se in hac parte a nostra obedientia excusabat, mandata nostra expressa contradictione exequi recusans. Quo intellecto, dolentes de damnatione sua, & volentes eum salubribus exhortationibus ad obedientiæ bonum reducere, scripsimus eidem sæpe & sæpius, ut mandata nostra prædicta exequeretur fideliter cum effectu, ne nos oporteret, licet invitos, labem tantæ inobedientiæ severitate canonica expiare.
[183] [in qua Sanctus fœde tractatur,] Tandem convenientibus nobis ad invicem apud Lameth, & amicabiliter ex parte nostra tractantibus, petivimus ab eodem viva voce, ut hoc nobis faceret, quod ipse & prædecessores sui Herefordenses episcopi nobis & prædecessoribus nostris huc usque fecerunt, & dimisso inobedientiæ vitio, rediret ad firmam charitatem & obedientiam, quam promisit. Demum cum nihil monitiones nostræ & amicabiles inductiones proficerent, sed magis sub columbina specie ad astutias suas & excogitatas malitias contra nos idem Episcopus se armaret, iterato eum personaliter præsentem in scriptis solenniter fecimus ad obedientiam commoneri. Et quia adhuc in sua rebellione & malitia pertinaciter & contemptibiliter persistebat, ipsum excommunicationis sententia, exigente justitia, in scriptis fecimus innodari; qui statim ad Romanam curiam appellavit. Postmodum vero ipsam sententiam per episcopos & suffraganeos nostros per nostram provinciam contra eum mandavimus publicari.
[184] [ab eoque excommunicatus fuisse dicitur.] Nunc autem causas frivolas confingens, sed etiam blasphemias & mendacia suis appellationibus immiscens, in omni astutia & falsitate progrediens, facit appellationes ipsas in locis publicis & solennioribus Angliæ ad nostri infamiam, & jurium ecclesiæ nostræ subversionem, non sine reatu perjurii, publicari. Et hanc noveritis esse processus contra Episcopum habiti plenam per omnia veritatem. Dicitur autem, quod idem Episcopus jam iter versus Romanam curiam arripuit; quod tamen non credimus, quia incertum est; cum, si ita sit, non publice transfretaverit, sed occulte; & dum in uno loco inveniri creditur, jam ad alia loca latenter inclinans, sub vulpina pellicie se abscondit. Si autem eum ad curiam venire contigerit, vel impetrationes fieri in præmissis, caveatis omnino, ne aliquæ literæ generales audientiam sub quacunque forma transeant sine contradictione; hec literæ speciales sine convenientia judicum & locorum. Et circa hos vigiles sitis & soliciti, quantum adversarius noster prædictus astutus est, in omni gradiens falsitate. Dat. apud Clyst. episcopi Exon. II Cal. Aprilis, consecrat. nostræ anno IV, id est, anno Christi 1282.
[185] Altera ejusdem Peckhami epistola, sub titulo, [Recitatur & altera ejusdem archiepiscopi nomine edita epistola,] Archiepiscopi literæ continentes factum Herefordensis Episcopi in summa. Ibid. fol. 148 a, tomo citato pag. 83 & sequenti, controversiæ causam clare exponit. Frater Joannes, permissione &c, dilecto filio magistro Renerio de Florent., clerico & procuratori suo in curia Romana, salutem, gratiam & benedictionem. Ne a memoria vestra facta nostra, quæ habetis in curia promovere, recedant, ea sæpius vestris auribus inculcamus. Summa autem negotii Herefordensis hæc est. Cum ecclesia nostra Cantuariensis in possessione sit & fuerit a tempore, quo non extat memoria, cognoscendi passim & indifferenter de causis illis testamentorum, quorum testatores beneficia sua vel alia bona quæcunque in diversis diœcesibus habuerunt, & vocandi & citandi executores testamentorum hujusmodi ad compotum * persolvendum; hoc quia sit per universos nostros suffraganeos approbatum, nos hujusmodi jure nostro & possessione uti volentes, mandavimus dudum officiali Herefordensis Episcopi, ut quosdam executores testamenti bonæ memoriæ magistri H. de Havetle *, qui in Herefordensi diœcesi manebant, citaret peremptorie ad compotum administrationis suæ de bonis testamenti prædicti coram nobis reddendum, & nos de citatione facta redderet certiores.
[186] Et quia ipse officialis hoc facere contempsit, tandem propter hoc & alios plures contemptus, [in qua idem Episcopus] quos fecit tam nobis, quam officiali nostro Cantuariensi, in forma canonica, tam per nos, quam officialem nostrum prædictum, excommunicationis sententia, justitia exigente, meruit innodari. Et cum mandaremus Episcopo Herefordensi, ut sententiam ipsam contra officialem suum exequeretur, idem Episcopus satis ostendens, officialis sui inobedientiam & contemptum hujusmodi nobis factum de suæ malitiæ pharetra processisse, ipsam sententiam exequi contumaciter recusavit; prætendens, dictum officialem suum ab ipsa sententia appellasse; asserens etiam & affirmans, nos non posse in subditos suos, ipso omisso, jurisdictionem aliquam exercere, nec de causis subditorum ullo modo cognoscere per querelam. Nos autem volentes dictum Episcopum amicabiliter ad bonum obedientiæ reducere & observantiam proprii juramenti, monuimus eundem sæpe & sæpius, literis & nunciis, ut ab errore hujusmodi desisteret, & mandatis nostris, ut astrictus erat juramento proprio, obediret.
[187] Tandem, ipso adhuc in sua pertinacia indurato animo persistente, convenimus simul apud Lameth, si posset inter nos concordia reformari; ubi diversis juribus, consuetudinibus & rationibus efficacibus pro parte nostra allegatis, [non milius, quam in priori traducitur.] inter alia pacis & charitatis signa obtulimus eidem, ut, si placeret sibi hoc idem nobis facere, quod ipse & prædecessores sui fecerunt prædecessoribus nostris (nec aliud petebamus) nos hanc consuetudinem & alia jura ecclesiæ nostræ adeo moderaremur circa eum, quod se gravatum in nullo sentiret. Et quia hoc facere recusavit, & iteratis vicibus monitus canonice, adhuc inobediens perduravit, magister R. de Lacy in eum tamquam contumacem & inobedientem auctoritate nostra in scriptis excommunicationis sententiam promulgavit; qui statim, hoc facto, ad Romanam curiam appellavit. Dicit autem, se appellasse antea; quod nos latet. Nec credimus, quod dominus Papa velit causam istam in curia in nostri injuriam retinere, sicut nec fecit causam Dunelmensis episcopi, quem metropolitanus suus excommunicationis sententia similiter innodavit. Mittemus ad vos in brevi aliquem, loco vestro in curia moraturum, & tunc ad nos cum gaudio & sanitate redibitis, Domino concedente. Sic terminatur hæc epistola, omissis solitis notis chronologicis; sed eam præmissa posteriorem esse, verisimile est tum ex ipso exordio, tum ex eo, quod archiepiscopus velut pro certo hic habeat S. Thomæ profectionem ad curiam Romanam, de qua in præmissa dubitanter loquebatur.
[188] [Denique idem archiepiscopus] De eadem controversia rursum meminit Peckhamus in alia epistola ibidem sine nota temporis edita pag. 78 & duabus sequentibus, in qua varia negotia procuratoribus suis in curia Romana, magistris Renerio & Philippo commendans, inter alia sic scribit: Versutiam autem Herefordensis Episcopi miramur plurimum, quem credebamus amicum fidelissimum invenisse; quem qualem inveniamus, cito forte Romanæ Ecclesiæ palatia personabunt. Asserit ipse Episcopus, nos nullam in suos subditos exercere posse jurisdictionem, nec se aut suos ministros, nisi in sui defectum, ad nostra mandata teneri. Unde pro contemptu multiplici & contumacia ipsius officialem excommunicavimus, & excommunicatum fecimus publice nunciari. Post hæc interjectis nonnullis huc non pertinentibus, demum prosequitur: Præterea noveritis, quod XV die mensis Januarii dictus Episcopus Herefordensis misit ad nos cum literis suis quendam suum clericum, qui coram commissariis nostris a nobis nomine ipsius Episcopi & etiam officialis sui appellavit, & quasdam appellationes etiam renovavit.
[189] [in aliis litteris,] Et quia scimus, ipsum velle contra nos in curia impetrare, mittimus vobis in quadam schedula, præsentibus interclusa, nomina locorum & judicum, in quæ debeatis, & non alia, convenire. Et quantumcunque poteritis, in odium partis adversæ impetrationem ipsam impediatis, & per oppositiones & suspiciones contrarias differatis, ad hoc procuratores nostros omnimode informantes. Cum autem literæ fuerint impetratæ, cum omni celeritate, nulli parcentes pecuniæ, nobis eas per cursorem velocissimum transmittatis, ne per ipsos adversarios præveniamur in commissionibus faciendis, qui modis omnibus, quibus possint, in subversionem ecclesiæ nostræ jurium machinantur. Reliquum hujus epistolæ in fine mutilæ de aliis tractat negotiis. Ibidem pag. 80 & sequenti in epistola anno 1282 V Kalendas Martii ad eosdem procuratores variis de causis data, idem negotium denuo commendavit; cum enim quidam Roma reversus, qui literas cancellario ecclesiæ Sarisburiensis apportaverat, dixisset, se etiam Herefordensi Episcopo attulisse, procuratores suos ea de re admonuit, sic scribens.
[190] Interrogatus etiam (Richardus Roma redux) si alias quascunque literas secum a curia portasset, [in quibus causas suas prædictis procuratoribus commendavit,] respondit, quod præter illas (pro cancellario Sarisburiensi) portaverat secum usque ad XII paria literarum pro Episcopo Herefordensi, quas dixit, se cuidam burgensi Londoni tradidisse, eidem Episcopo assignandas; qui tamen Episcopus præsens negavit, se aliquas ab eo literas accepisse. Rursum post aliqua ad argumentum nostrum non spectantia subdit: Circa hoc autem, quod dictus Herefordensis Episcopus prætactas literas dicitur recepisse, & præfatum vicarium, qui literas (pro laudato cancellario) impetravit, solicite vigiletis. Ad hæc dudum Robertus de Wyse de Gloucestria, officialis dicti Herefordensis Episcopi propter suam contumaciam & offensam a nostris commissariis excommunicationis sententia, exigente justitia, extitit innodatus; & cum ipsius sententiæ dicto Episcopo demandaretur executio, idem Episcopus se nobis per literas excusavit, quod, quia constitit ei, dictum officialem suum ad Romanam curiam a dicta sententia appellasse, mandatum nostrum circa hoc exequi non valebat, ne quid in sui præjudicium aut officialium suorum attemptaremus, per suum procuratorem, ut dicitur, prorogando.
[191] Et prius etiam nobis plurimum infestus & inobediens extiterat, [de eadem loquitur controversia,] multaque contra professionem suam faciebat, quæ jura nostræ lædunt ecclesiæ, committendo; constanter asserens, nos, eo omisso, nullam posse jurisdictionem in suos subditos exercere. Unde ipsum Episcopum monuimus sæpe & sæpius, ac moneri fecimus diligenter, ut ab inquietatione nostrorum & ecclesiæ nostræ jurium desisteret, & nobis tamquam devotus suffraganeus obediret. Tandem apud Lameth sub spe pacis inter nos reformandæ invicem congregati, exposita querela sua, & nostris in hac parte juribus allegatis, eum monuimus ore proprio, ut nobis tantummodo id faceret, quod ipse idem & alii prædecessores sui nobis & prædecessoribus nostris fecerunt huc usque. Qui semper elationis spiritu inflammatus in contumacia sua perstitit inobediens & rebellis. Unde ipsum iterato in scriptis monuimus, ut ad bonum obedientiæ se converteret, & mandata nostra circa dictum officialem suum efficaciter adimpleret.
[192] Cumque idem Episcopus monitionibus nostris nullatenus acquiesceret, [eumdemque a se excommunicatum esse pronuntiat.] sed magis ad defensiones & appellationes frivolas se pararet, nos volentes ejus malitiis occurrere, ipsum, monitione præmissa in scriptis, excommunicari fecimus per magistrum R. de Lacy, cui ad hoc coram testibus commisimus specialiter vices nostras; qui tunc post latam in eum sententiam per suum procuratorem appellavit in scriptis; & nos etiam ipsum procuratorem excommunicavimus, & mandavimus excommunicatum publice nunciari; sententiam etiam contra Episcopum per singulos episcopos executioni debitæ fecimus demandari. Quæ sequuntur usque ad finem epistolæ, ad alias rursus causas spectant. Notatur autem hæc epistola Dat. apud Exon. V Cal. Mart. consecrat. nostræ anno IV. Atque hæc sunt, quæ de gravissima illa inter ambos præsules controversia reperi, quæque cum ab una adversa parte litigantium conscripta sint, non possunt non suspecta esse, eo etiam magis, quod allegatæ litteræ tam atro felle, dictisque sancto Antistiti procul dubio injuriosis conspersæ sint, ut mirer, ea ab archiepiscopo, pietate ac doctrina ceteroqui conspicuo, proficisci potuisse. Quis enim non miretur, sanctum Episcopum ab illo mendacii, versutiæ, astutiæ, malitiæ, inobedientiæ, rebellionis, contumaciæ, elati, induratique animi, perjurii ac blasphemiæ argui, ac modo sub vulpina pellicie absconditum, modo sub ovino vellere ac in columbina specie simulatorem traduci?
[Annotata]
* i. e. computum
* supra Havekly
§ XI. Exponitur prædictæ controversiæ initium & progressus: Sancti ad curiam Romanam profectio, invitaque adversa parte, honorificus ad Pontificem accessus.
[Præmittuntur aliqua tam ex Joannis Peckhami,] Ut tandem ad præmissorum discussionem veniamus, non est, quod dubitemus, quin causa testamentaria superius allegata, si minus sola, saltem præcipua origo fuerit caputque simultatum: nam & unus e testibus in processu eamdem non obscure insinuavit; sed nihil quoque cogit nos asserenti Peckhamo credere, jus, quod sibi contendebat competere, cognoscendi passim & indifferenter de causis illis testamentorum, quorum testatores beneficia sua vel alia bona quæcunque in diversis diœcesibus habuerunt, & vocandi vel citandi executores testamentorum hujusmodi ad compotum persolvendum (sive ad reddendam rationem) per universos suffraganeos illius approbatum fuisse jam illo tempore, quo præfata discordia ipsum inter & officialem Herefordiensem cœpta est; nihil, inquam, cogit nos hæc credere Peckhamo, quem constat ex dictis etiam alia jura velut sibi indubie debita asserere conatum esse, quæ non tam certa fuisse, reclamantes suffraganei episcopi probarunt, atque ipse etiam Peckhamus remittendo agnovit. Secundo cum, eodem archiepiscopo teste, S. Thomas sententiam excommunicationis in officialem suum latam censuerit invalidam, quia idem officialis appellaverat ad curiam Romanam, verisimile est, ab officiali appellatum fuisse ante latam sententiam, atque ita ejusdem causam a Cantuariensi curia ad Pontificiam translatam. Hæc de causa officialis.
[194] [quam ex commissariorum a Clemente V deputatorum litteris,] Pro controversia sancti Episcopi advertendum quoque primo est, quod commissarii Apostolici in sua ad Clementem V Papam epistola, de processu super hac causa confecto aiunt; nimirum, quod probatum est, plures appellationes per dictum dominum Thomam, vel per alios vice sua, a dicto archiepiscopo & ejus curia ad Sedem Apostolicam competenter interpositas, præmissas (id est, prædictas) excommunicationum sententias præcessisse & subsecutas fuisse etiam post easdem. De appellationibus ab illo interpositis etiam meminit Peckhamus in epistola ad procuratores, supra num. 187, ubi tamen velut ignorasset eam, quæ sententiam excommunicationis præcessit, sic inquit: Magister R. de Lacy in eum … auctoritate nostra … excommunicationis sententiam promulgavit; qui (Thomas) statim, hoc facto, ad Romanam curiam appellavit. Dicit autem, se appellasse antea; quod nos latet. Si hæc verba vere Peckhami sint, demus aliquid oblivioni illius; minus enim credibile est, Thomam, virum sanctum, in re tam gravi mentitum fuisse, quam Peckhamum memoria hic lapsum esse.
[195] Profecto ipsemet Peckhamus in epistola anteriori & ante latam excommunicationis sententiam scripta eosdem procuratores suos de appellationibus ab illo factis commonuerat, [ex quibus aliisque præsens controversia exponenda videtur.] Noveritis, inquiens, quod XV die mensis Januarii dictus Episcopus Herefordensis misit ad nos cum litteris suis quemdam suum clericum, qui coram commissariis nostris a nobis nomine ipsius Episcopi & etiam officialis sui appellavit, & quasdam appellationes etiam renovavit. Esse autem, ut dixi, hanc epistolam prælaudata priorem, manifestum fit ex eo, quod in hac dicat, officialem excommunicatum esse, quod non ait de Thoma; in prælaudata vero utriusque excommunicationem expresse commemoret. Alterum ex supra dictis commissariorum litteris ad Clementem V Papam observandum est, Thomam præsentasse eidem archiepiscopo, de se conquerenti, litteras quorumdam jurium, a Sede Apostolica super præmissis impetratorum, priusquam monitiones cum excommunicationis sententia … processissent. Denique laudati commissarii in iisdem litteris asseruerunt, judices de convenientia & assensu procuratorum partium extitisse super dictis appellationibus auctoritate Apostolica in Angliam deputatos, antequam lata ultima sententia, quæ magis videbatur dubia, extitisset.
[196] His itaque positis, ejusdem controversiæ initium ac series hoc similive modo ordinanda videtur. [Sanctus latam in officialem suum, qui ante ad Papam appellaverat, sententiam exsequi renuit,] Mortuo Henrico de Havekly vel de Havetle, canonico Lincolniensi, qui in Herefordiensi aliisque provinciæ Cantuariensis diœcesibus beneficia aliave bona possederat, archiepiscopus Peckhamus vicarium de Ros diœcesis Herefordiensis, quem defunctus unum ex testamenti sui exsecutoribus constituerat, pro jure, ut contendebat, suo per officialem Herefordiensem citari fecit, ut administrationis suæ rationem redderet. Officialis autem, seu sponte, sive ex consilio Episcopi sui, si hic jam tum e Normannia redierat in Angliam, arbitratus, sese sine ecclesiæ Herefordiensis injuria hujusmodi mandato non posse parere, obedire recusavit, tandemque post commonitiones, intentatasque sibi excommunicationis minas, ad Apostolicam Sedem appellavit. Contra archiepiscopus appellationes istas frivolas reputans, sententiam excommunicationis in officialem tulit, ejusque exsecutionem S. Thomæ demandavit. Hic vero, de cujus ecclesiæ juribus agebatur, excusavit se, ne id faceret, pro eo quod constitit ei, ut dixit (verba Peckhami sunt) ipsum officialem ad Romanam curiam appellasse.
[197] Justa utique erat hæc sancti Præsulis excusatio; sed archiepiscopo aliter visa; [utque id faciat frustra rogatus ad Pontificem similiter appellat:] & quia probe gnarus erat, multum suæ auctoritati accessurum, si Herefordiensem Episcopum, virum nobilitate generis doctrinaque præstantem, hac in parte sibi obsequentem haberet, tentavit illum per litteras inducere, ut obediret; cumque his nihil proficeret, invitavit ipsum in Lameth, alias Lambeth & Lambith, qui vicus Angliæ erat cum ædibus archiepiscoporum Cantuariensium in comitatu Surriæ, haud procul supra Londinum ad flumen Tamisim situs. Huc ergo cum ambo præsules convenissent, archiepiscopus id ipsum ei blando sermone persuadere studuit, pollicitus, fore ut, si consentire vellet, hanc consuetudinem & alia jura ecclesiæ Cantuariensis adeo moderaretur circa eum, quod se gravatum in nullo sentiret. Vide dicta superius num. 183 & 187. At Sanctus in sua perstitit sententia, negans, sibi fas esse eam sententiam in officialem suum exsequi, qui ante illam ad Apostolicam Sedem appellaverat. Forte etiam tunc illi exhibuit istas litteras quorumdam jurium a Sede Apostolica super præmissis impetratorum, de quibus commissarii num. 195 meminerunt; atque eadem occasione, ne archiepiscopus ulterius procederet, ad eamdem Sedem appellavit.
[198] [archiepiscopo excommunicationem minante, appellationes iterat,] Post hoc Lambethanum colloquium Peckhamus exarsit, atque omnia S. Thomæ dicta gestaque in malam partem suique contemptum interpretatus, minaces ad illum litteras dedit, removendum a communione fidelium, nisi obtemperasset. Respondit ad has Sanctus mense Januario litteris, quas per clericum suum deferendas curavit, ac per eumdem tam suo, quam officialis sui nomine denuo appellavit, prioresque appellationes renovavit. Intellexit subinde Peckhamus, Thomam per procuratores causam suam in Pontificia curia agere; quapropter & ipse quoque ad suos in eadem curia degentes scripsit, monuitque, quid ab illis factum vellet. Verba ejus, licet jam ante data, juverit hic repetiisse. Noveritis, inquit, quod XV die mensis Januarii dictus Episcopus Herefordensis misit ad nos cum literis suis quendam suum clericum, qui coram commissariis nostris a nobis nomine ipsius Episcopi & etiam officialis sui appellavit, & quasdam appellationes etiam renovavit. Et quia scimus, ipsum velle contra nos in curia impetrare, mittimus vobis in quadam schedula præsentibus interclusa, nomina locorum & judicum, in quæ debeatis, & non alia, convenire.
[199] [& ambo scribunt ad procuratores suos in curiæ Pontificia.] Et quantumcunque poteritis in odium partis adversæ, impetrationem ipsam impediatis, & per oppositiones & suspiciones contrarias differatis, ad hoc procuratores nostros omnimode informantes. Cum autem fuerint impetratæ, cum omni celeritate, nulli parcentes pecuniæ, nobis eas per cursorem velocissimum transmittatis, ne per ipsos adversarios præveniamur in commissionibus faciendis, qui modis omnibus, quibus possint, in subversionem ecclesiæ nostræ jurium machinantur. Ita ille; qui cum hic procuratoribus suis mandaverit, in quos judices, & horum conveniendi loca possent consentire, verisimile est, paulo post judices illos, quorum commissarii num. 195 relati meminere, de convenientia & assensu procuratorum partium extitisse super dictis appellationibus auctoritate Apostolica in Angliam deputatos. Hi tamen, quantum ex reliquo controversiæ decursu colligere est, in Angliam non appulerunt; sive quod alterutra partium, sive alia ignota mihi ratio, seu casus aliquis, eorumdem accessum impedierit.
[200] [Inter hæc archiepiscopus per officialem suum facit Thomam excommunicari] Inter hæc archiepiscopus Peckhamus a minis ad facta progressus, officiali suo magistro R. de Lacy vices suas commisit, ut Episcopum Herefordiensem excommunicaret. Nos volentes (ait in epistola ad procuratores suos Romanos) ejus malitiis occurrere, ipsum monitione præmissa in scriptis, excommunicari fecimus per magistrum R. de Lacy, cui ad hoc coram testibus commisimus specialiter vices nostras; qui tunc post latam in eo sententiam (uti etiam illum antea fecisse, constat ex dictis) per suum procuratorem appellavit in scriptis; & nos etiam ipsum procuratorem excommunicavimus & mandavimus excommunicatum publice nunciari: sententiam etiam contra Episcopum per singulos episcopos executioni debitæ fecimus demandari. Notatur hæc epistola dat. apud Exon. V Cal. Mart. consecrat. nostræ anno IV, id est, Christi 1282. De excommunicatione in Sanctum lata promulgataque eodem modo loquitur in litteris sub finem Martii eodem anno ad procuratores iterum datis hæc scribens: Et quia adhuc in sua rebellione & malitia pertinaciter & contemptibiliter persistebat, ipsum excommunicationis sententia, exigente justitia, in scriptis fecimus innodari; qui statim ad Romanam curiam appellavit. Postmodum vero ipsam sententiam per episcopos & suffraganeos nostros per nostram provinciam contra eum mandavimus publicari.
[201] Item in altera ejusdem epistola, ad prædictos procuratores sine temporis notis scripta, [& ut talem per suffraganeos publice denunciari.] similiter legitur: Et quia hoc facere recusavit, & iteratis vicibus monitus canonice, adhuc inobediens perduravit, magister R. de Lacy in eum tanquam contumacem & inobedientem auctoritate nostra in scriptis excommunicationis sententiam promulgavit; qui statim, hoc facto, ad Romanam curiam appellavit. Consonat compilator compendii processus adversus Sanctum conscripti, cujus verba sequentia sunt: Per prædictam curiam Cantuariensem denunciatum fuit publice & solenniter, ipsum in majoris excommunicationis sententiam incidisse, & tanquam excommunicatum ab omnibus arctius evitari deberi: & hæc similiter liquent. Qui hæc legerit, dubitare non poterit, quin sanctus Episcopus Herefordiensis gravissima excommunicationis censura fuerit percussus. Dubitarunt tamen commissarii, a summo Pontifice Clemente V annis viginti quinque postea ad id ipsum inquirendum deputati, etiam post diligenter discussa provinciæ Cantuariensis archiva, auditosque testes, ac in primis illum, qui dicebatur prædictam excommunicationis sententiam protulisse, ac quatuordecim alios, qui in partibus fuerant clerici & familiares archiepiscopi ante dicti; ut omnino posset per nos (ut inquiunt) sciri & haberi veritas de excommunicationum articulis supradictis.
[202] Post tam diligens examen pronunciarunt illi, [Non constat tamen, hanc sententiam in ipsum absolute latam fuisse.] quod sufficienter prædictarum excommunicationum sententiæ non probantur; & si quis forsitan pro probatis vellet haberi easdem, non inveniuntur causativæ explicite, sed conditionaliter, vel sub quadam generalitate præpropere ac minus competenter & solemniter latæ fuisse; sed (lege nec vel infra adde non, ut ex toto contextu patet) constat per processum, dictum dominum Thomam contra conditionem vel generalitatem fecisse, vel eas adimplere indebite contempsisse, nec hoc fuit per dictum archiepiscopum vel alium legitime declaratum, licet idem archiepiscopus scripserit suffraganeis ejus *, quod, cum memoratus dictus dominus Thomas meruisset excommunicari, facerent excommunicatum denunciari eumdem, non declarando (quamquam per aliquos ex suffraganeis, mandatum hoc adimplere recusantibus, dicatur de dicta declaratione prius facienda fuisse requisitus) ipsum dominum Thomam esse excommunicatum; sed in dictis finibus, QUOD EXCOMMUNICARI MERUERIT, persistendo. Plura dabimus infra, ubi laudatam epistolam integram recitabimus.
[203] [ac certe non ab omnibus suffraganeis promulgata fuit, nec a summo Pontifice probata.] Quis ista facile conciliet cum dictis Peckhami? nisi forte hujus officialis de Lacy, cui ille Thomam excommunicandi curam commiserat, sententiam mitigaverit eo modo, quo illam latam esse, prælaudati commissarii dixerunt. Certe hi de re tota optime instrui potuerunt, si, ut affirmant, inter alios testes etiam illum (forsan eumdem officialem) qui dicebatur prædictam excommunicationis sententiam protulisse, ac quatuordecim alios, qui … fuerant clerici & familiares archiepiscopi Peckhami, delegata auctoritate Apostolica examinarint. Ex eorumdem commissariorum verbis præcedente numero adductis adverte, suffraganeos episcopos, si non omnes, saltem aliquos recusasse S. Thomam excommunicatum esse promulgare, quod siluit Peckhamus, ita loquens, quasi illi omnes huic mandato suo obtemperassent. Sed utcumque hæc se habeant, idem archiepiscopus Thomam pro excommunicato voluit haberi, ita ut etiam defuncti ossa primo vetuerit sepeliri; Martinus vero IV Papa cum tota sua curia eumdem Thomam ad osculum & communionem suam valde honorifice admisit; quod utrumque suis locis probabo.
[204] [Has archiepiscopi molitiones Sanctus patienter ferens,] Quo animo ista metropolitani sui adversus se gesta Sanctus tulerit, Richardus episcopus Herefordiensis in Compendio Vitæ num. 29 sic breviter declaravit: Licet a multis … & specialiter a fratre Joanne, tunc archiepiscopo Cantuariensi, vehementer injuriose ac indebite secundum commune judicium, fuerit persecutus, patienter & benigne & absque aliqua murmuratione tolerabat prædicta, eis non detrahens, nec a familiaribus suis vel aliis in ejus præsentia detrahi permittens vel maledici; quin potius orabat pro eis. Verumtamen ut suæ quoque famæ consuleret, neve cum publica offensa velut rebellis & contumax juste excommunicatus videretur, appellationes suas in publicis locis publicari curavit, teste Peckhamo, cui cum ea res male esset, injuriosis plane verbis, ipsoque indignis de eadem ad procuratores suos scripsit: Nunc autem causas frivolas confingens, sed etiam blasphemias & mendacia suis appellationibus immiscens, in omni astutia & falsitate progrediens facit appellationes ipsas in locis publicis & solennioribus Angliæ ad nostri infamiam & jurium ecclesiæ nostræ subversionem, non sine reatu perjurii, publicari.
[205] [ad summum Pontificem proficiscitur,] Inter hæc sanctus Præsul cum adhuc aliam litem in curia Romana haberet, optimum fore ratus est, si ipsemet ad Romanum Pontificem proficisceretur, utramque causam præsens acturus. Et quia, inquit Richardus in Compendio num. 19, episcopus Assavensis in illis partibus usurpaverat jura episcopalia, dictus dominus Thomas movit litem contra eum in curia Romana, & propter prosequutionem dictæ litis, & etiam contentionem, quam propter libertates ecclesiæ Herefordiensis & subditorum ejusdem habuit cum fratre Joanne de Pecham, tunc archiepiscopo Cantuariensi, certioratus per viros peritos, quod justam causam fovebat, & quod prosequi meritorium sibi erat ad curiam Romanam, non parcens corpori, senio & debilitate confecto &c, ad eam profectus est tum sexagenario major, nec umquam rediturus vivus in Angliam. Hujus rei aliquam præsensionem habuisse videri potest; nam & testamentum suum ante discessum condidisse, & Adamo de Kyngeshuam jurisperito, prosperum ipsi in patriam reditum precanti, valde pio modo respondisse, Non credo, in processu legitur.
[206] Etiam clarius id indicavit Wilhelmo Jaudre, uni ex domesticis suis, [præsagiens, se non regressurum vivum in Angliam: quæ profectio] qui inter testes quinquagesimo tertio loco recensitus, narravit, quod, dum dictus dominus Thomas fuit profectus in anno obitus sui propter litem, quam habebat cum Fratre Joanne, tunc archiepiscopo Cantuariensi, ad curiam Romanam, & tunc idem dominus Thomas quasi ore prophetico dixit eidem testi, quod deinceps non videret eumdem: & ita evenit, ut prædixit. Quin etiam quasdam vestes suas, quibus indui soluerat, in discessu suo eidem Wilhelmo donavit, quas ille post ejusdem obitum ad varia mala pellenda feliciter adhibuit. Jam quod ad ejusdem profectionis tempus attinet, Adrianus Bailletus in Vita Gallica S. Thomæ illam anno Christi 1285 innexuit, deceptus Vita a Laurentio Surio edita, in qua recte quidem ille dicitur a Martino IV summo Pontifice benigne honorificeque exceptus fuisse, sed ejusdem Sancti mors manifesto errore usque in annum 1287 differtur. Etenim cum Martinus IV anno 1285 XXVIII Martii supremum diem suum obierit, credidit Bailletus, memoratum S. Thomæ ad illum accessum postremo ejusdem Pontificis anno illigandum esse, ne Sancti in Romana curia, apud quam mortuus est, moram nimis diuturnam facere cogeretur.
[207] Ex eodem errore statuit Bailletus, S. Thomam post laudati Martini obitum toto illo biennio, [non anno 1285 sed 1282 illiganda est.] quo successor ejus Honorius IV Pontificatum tenuit, id est, usque ad diem III Aprilis anni 1287, Romæ mansisse, indeque regressum tempore conclavis, in quo Nicolaus IV electus fuit. Verum ego ex certioribus monumentis sequenti § probabo, S. Thomæ obitum nec serius nec citius, quam mense Augusto anni 1282 contigisse. Ad hæc cum Wilhelmus Jaudre mox laudatus expresse asserat, eumdem in anno obitus sui ex Anglia illuc iter aggressum esse, & huic testimonio etiam alia inferius adducenda apprime consentiant, non est dubium, quin ista profectio ad annum 1282 referenda sit. Nec longiorem moram exigunt ejus gesta apud Pontificem; tantum enim abest, ut mora illa biennis fuisse dicenda sit, ut ne menstrua quidem certo adstrui possit. Ad hæc ex processu certum est, Thomam non modo non supervixisse Martino IV Pontifici, ad quem accesserat, sed etiam toto biennio ante illum vivere desiisse: nec potuit ergo ad Pontificatum Honorii IV, nedum ad conclave, in quo Nicolaus IV creatus est Pontifex, pervenisse.
[208] Nunc, unde paululum digressi fuimus, revertamur. [Archiepiscopus procuratores suos hac de re monet & instruit.] Archiepiscopus Cantuariensis, audito, sed nondum satis certis auctoribus cognito, S. Thomæ ex Anglia discessu, sine ulla mora sub finem mensis Martii prædicti anni 1282 procuratores suos apud Pontificiam curiam agentes ea de re admonuit, expositaque pro suo sensu controversia ejusque progressu, tandem ait: Dicitur autem, quod idem Episcopus jam iter versus Romanam curiam arripuit, quod tamen non credimus, quia incertum est: cum, si ita sit, non publice transfretaverit, sed occulte; & dum in uno loco inveniri creditur, jam ad alia loca latenter inclinans sub vulpina pellicie se abscondit. Si autem eum ad curiam venire contigerit, vel impetrationes fieri in præmissis, caveatis omnino, ne aliquæ literæ generales audientiam sub quacunque forma transeant sine contradictione, nec literæ speciales sine convenientia judicum & locorum. Et circa hoc vigiles sitis & soliciti, quantum adversarius noster prædictus astutus est, in omni gradiens falsitate. Dat. apud Clyst. episcopi Exon. II Cal. Aprilis, consecrat. nostræ anno IV. Hanc epistolam integram habes superius a num. 180.
[209] [quibus frustra obnitentibus, Thomas a Pontifice cum honore in communione recipitur.] Laudati procuratores his ac forte aliis, quæ ad nos non pervenerint, monitis instructi, in primis laborarunt, ut Episcopo Herefordiensi, velut a communione fidelium semoto, non pateret ingressus ad summum Pontificem & curiam ejus; sed eorum conatus frustra fuere. Auctores hic rursum habeo crebro laudatos commissarios Clementis V Papæ, in sua ad illum epistola dicentes: Per testes sufficienter deponitur in processu, fuisse per duos Cardinales auditores procuratoribus partium deputatos, causa summarie cognita, priusquam idem dominus Thomas propter præmissarum appellationum prosecutionem Sedem Apostolicam personaliter adiens intraret curiam, declaratum, eumdem dominum Thomam, de dictis excommunicationibus dominis Papæ Martino felicis recordationis & Cardinalibus a procuratoribus archiepiscopi memorati, ne eum ad communionem suam non * admitterent, delatum, fore integri status & sicut hominem integri status, quando veniret ad dictam curiam, admittendum. Post quam declarationem veniens, a dictis dominis Papa & Cardinalibus ad osculum & valde honorifice propter vitæ, nobilitatis & scientiæ suæ excellentiam receptus extitit, & ab eis in divinis & aliis communicatum eidem. Huc quoque pertinet, quod ex Joannis de Kemeseya, ecclesiæ Herefordiensis canonici, testimonio alia occasione superius adduxi, nempe Sancto postremam Missam suam cum effusis pro more suo lachrymis apud Montem-Flasconis celebranti plurimos ex familiaribus & domicellis domini Papæ & aliorum … in circuitu altaris adstitisse. Consonant item, quæ de honorificis ejusdem exsequiis sequenti § referemus.
[Annotata]
* i. e. suis
* non abundat
§ XII. Supremus S. Thomæ morbus; pia mors, & hujus annus, mensis, dies ac locus: carnis ab ossibus separatæ sepultura a S. R. E. Cardinalibus in ecclesia S. Severi prope Urbemveterem honorifice peracta.
[Paulo post accessum suum ad Pontificem] Quam longe a vero abfuerit Bailletus, dum S. Thomam apud curiam Pontificiam biennio commoratum fuisse ait, dumque ex Vita a Surio edita, cui etiam Joannes Capgravius in Legenda Sanctorum Angliæ consentit, eumdem obiisse credidit, quando post omnia, quorum causa venerat, feliciter peracta redibat in patriam, manifestum fit ex epistola commissariorum Apostolicorum, quam frequenter laudavi. Hi enim diserte affirmant, sanctum Antistitem in morbum, ex quo obiit, incidisse paululum post ejus adventum ad curiam, prædicta lite necdum, quod invenerimus, judicialiter exordita (id est, exorsa) nec ex tunc etiam prosecuta. Itaque ille causas suas (si appellationem de excommunicationis sententia excipias) non modo non evicerat, verum etiam nec judicialiter agere cœperat, quando mortuus est; & ex litibus una, quam cum metropolitano suo habebat, per mortem sponte concidit; alteram vero, quam adversus Asaphensem episcopum susceperat, postea sub Richardo Sancti successore per Richardum Londinensem episcopum, ex compromisso electum arbitrum, ecclesiæ Herefordiensi adjudicatam fuisse, dictum est supra num. 148.
[211] Supremi morbi genus indicavit testis sexagesimus Robertus Deyntè, [incidit in morbum, quo sæpe laboraverat,] qui camerarii vices apud ipsum tunc supplebat, & in cujus brachiis ille felicem animam exspiravit. Ex illo discimus, Thomam a multis ante annis intestinorum seu colico dolore subinde cruciatum fuisse, eique tandem succubuisse. Habebat, inquit, torsiones in ventre & colicam passionem, & habuerat, priusquam esset episcopus, & in anno (id est, quotannis) dicta passio colica affligebat ipsum multum, ter vel quater, & durabat sibi dicta afflictio per dimidium diem & dimidiam noctem. Deinde post pauca testatur, eumdem ex febre & dicta colica passione mortuum esse. Richardus quoque in Compendio num. 34 inter molestias, quas sanctus Decessor ejus in vita passus fuerat, memoravit, quod adversitate, sive gravi infirmitate ex dolore viscerum, seu iliaca passione & dolore stomachi per multos annos, priusquam esset factus episcopus, & post, quamdiu vixit, extitit molestatus. Inveterato malo causam aut fomentum forte dederint severa illius victitandi ratio, ac laboriosum iter Italicum, quod pro ecclesia sua susceperat, non parcens corpori, senio & debilitate confecto, ex dictis fervore & zelo, quos habebat ad jura dictæ ecclesiæ suæ defendenda, & in quorum prosecutione martyrizatus laboribus, angustiis & expensis diem ibi clausit extremum, ut loquitur Richardus in Compendio num. 19.
[212] Mortem itaque sive ex morbi gravitate, sive ex certiori notitia sibi instare præsagiens, [conditoque testamento, & Ecclesiæ Sacramentis munitus] huc omnes curas convertit, ut Christiane sancteque, ut vixerat, moreretur; & ne archiepiscopi Cantuariensis molitiones suam cum Romano Pontifice communionem, quam semper merito maximi fecerat, dubiam redderent. Quamvis igitur ante suum ex Anglia egressum jam condidisset testamentum, suumque, cui de peccatis confiteri solebat, capellanum secum haberet, voluit tamen, petita obtentaque a Martino IV facultate, testamentum denuo facere, & a Pontificio pœnitentiario sacramentalem absolutionem obtinere. Ita diserte asserunt sæpe dicti commissarii in epistola ad Clementem V, quorum verba subnecto. Paululum post ejus adventum ad curiam, prædicta lite necdum, quod invenerimus, judicialiter exordita, nec ex tunc etiam prosecuta, cum infirmitas, (de qua sicut fidelis Catholicus & Deo devotus dicitur anno Domini millesimo ducentesimo octuagesimo secundo, die Martis in crastinum B. Bartholomæi apostoli in castro Florenti obiisse) arripuisset eumdem, obtenta condendi testamentum licentia, fuit confessus fratri Galfrido de Chepeya, de Ordine Minorum, tunc pœnitentiario domini Papæ, & ab eodem de omnibus suis peccatis, tamquam vere pœnitens & contritus, absolutus; & ejus absolutio ab antedicto domino Papa extitit approbata, sicut idem pœnitentiarius in suis patentibus tunc ibidem confectis litteris attestatur.
[213] Cetera morbi mortisque adjuncta discimus ex testimonio Roberti Deyntè, oculati, ut diximus, testis. Obierat in castro Florentini prope Montem-Flasconis ex febre & dicta colica passione, [mentis compos, & animam suam Deo commendans, sancte moritur] receptis ecclesiasticis Sacramentis, & habuit bonam memoriam usque ad mortem, & fuit confessus cuidam presbytero suo, qui vocabatur dominus Nicolaus; & fuit locutus frequenter & per plures dies fratri Galfrido de Schepeye de Ordine Minorum, pœnitentiario domini Papæ, nescit, de quo, in infirmitate prædicta. Item adjecit (Robertus Deyntè) quod, cum instaret hora obitus dicti domini Thomæ, & idem testis assisteret sibi in lecto, & teneret (moribundus Episcopus) caput inclinatum super brachia seu ulnas dicti testis, & etiam totum corpus appodiaret * super ipsum testem, quia stabat indutus super lectum propter clistere, quod medici dederant sibi in nocte præcedenti, idem dominus Thomas incepit dicere hymnum, Veni Creator Spiritus, legendo. Et finito toto hymno, dixit: Per signum sanctæ Crucis de inimicis nostris libera nos, Deus noster; & Per Crucis hoc signum fugiat procul omne malignum; et per idem signum salvetu quodque benignum. Et subdens, In manus tuas, Domine, repetendo ter Domine Deus veritatis, commendo spiritum meum, elevatis & junctis manibus versus cælum, repetendo dicta verba Commendo spiritum meum, emisit spiritum.
[214] [in exiguo cubiculo, anno ætatis suæ] Interrogatus (idem Robertus) de præsentibus in hora dicti transitus, respondit, quod dictus dominus Nicolaus capellanus suus, cui fuerat confessus, & Robertus de Starklaund, laïcus, ductor garderobæ (id est curator rei vestiariæ) ipsius domini Thomæ, affuerunt cum ipso teste; nam camera, in qua dictus dominus Thomas ægrotabat in quadam turri, erat ita modica, quod vix poterant ibi recipi lectus dicti domini Thomæ & lectus ipsius testis, tunc ejus camerarii, & quoddam parvum altare in ea erectum: nec medici, nec socii arbitrabantur, quod deberet ita cito mori. Priusquam ad sepulturam progredimur, inquirendum hic est in supremam illius ætatem, annumque, mensem, diem ac locum obitus. Quod ad primam attinet, in uno duorum apographorum Compendii Vitæ, sive testimonii Richardi episcopi Herefordiensis dicitur S. Thomas tunc fuisse sexaginta trium annorum, vel plurium ultra; in altero autem sexaginta trium annorum, vel parum ultra; sed ex ipsa phrasi liquet, posteriorem lectionem genuinam esse, priorem vero vitiatam, nam adverbium ultra in priori abundat, non in posteriori.
[215] [sexagesimo tertio vel quarto, Christi autem, non 1287,] Proxime accedit Joannes de Kemeseya, canonicus Herefordiensis, Sanctique in supremo itinere comes, qui a commissariis requisitus, quot annorum ille esset, dum obiit, respondit, sexaginta duorum, vel circa. Paulo seniorem illum fecit Robertus de Gloucestria, qui simili modo interrogatus, reposuit, quod credebat, dictum dominum Thomam fuisse sexaginta sex annorum vel circa, quando migravit ad Dominum. Apud me prævalet testimonium laudati Richardi episcopi, qui post diuturnum cum illo convictum eidem etiam in episcopatum successit, & a quo assignata sexaginta trium annorum vel parum ultra ætas optime congruit calculis ex eodem jam relatis num. 52. Magis erratum ab aliis est in anno emortuali, quem auctor Vitæ apud Surium, Matthæus Westmonasteriensis in Floribus historiarum, Joannes Capgravius in Legenda Sanctorum Angliæ, & post illos Cardinalis Baronius in Notis ad Martyrologium Romanum hoc die, Odoricus Raynaldus in continuatione Annalium ecclesiasticorum, Bailletus aliique dixerunt, fuisse Christianæ æræ 1287; ex quo deinde cetera digerentes, totam rerum, quæ ad S. Thomam pertinent, chronotaxim necessario perturbarunt. Hac de causa visum mihi est, verum emortualem Sancti annum certis testimoniis argumentisque stabilire.
[216] Hunc esse annum Christi 1282, clarissime asseruerunt commissarii Apostolici ad instruendum processum canonizationis illius anno 1307 deputati, [sed anno 1282,] quorum verba dedi num. 212. Consonat Richardus episcopus, Sancti proximus successor, cui proinde Decessoris sui annus obitus latere non potuit, quique in Compendio num. 35 testatus est, illum mortuum esse anno Domini millesimo ducentesimo octuagesimo secundo. Non video, quid ad hæc reponi valeat, nisi gratis ficta suspicio de vitiatis apographis nostris, ad quam, si necesse est, tollendam abunde sufficient observationes subjectæ. Idem Richardus num. 36 Compendii anno 1307 numeravit annos circiter 25 tunc elapsos ab ejusdem Sancti sepultura; hos ergo aufer a præcitato anno 1307, prodibitque annus 1282, pro emortuali assignatus. In miraculis, tempore processus canonizationis, anno 1307 instituti, conscriptis sic legitur: Quinta igitur feria in Cœna Domini, videlicet IIII (probabo ibidem legendum esse III) Nonas Aprilis anno Gratiæ millesimo ducentesimo octuagesimo septimo, & a transitu dicti Episcopi ab hac vita anno quinto &c. Numera denuo annos, qui a die XXV Augusti anni 1282 usque ad III Nonas Aprilis anni 1287 effluxerunt, annosque quatuor cum inchoato octavo mense anni quinti reperies.
[217] Adde Nicolaum Trivettum vel Trevettum, ejusdem temporis scriptorem, [uti manifeste probatur.] qui, ut supra dictum est, in Chronico suo primo ad annum Christi 1275 scribit: Obiit hoc anno Joannes Brutoun Herfordensis episcopus… Cui successit magister Thomas de Cantilupo, doctor in sacra Theologia &c; ad annum vero 1282 rursum ait: Hoc anno beatus Thomas Herfordensis episcopus in via versus curiam de præsenti sæculo nequam ereptus ad regna migravit cælestia, cum annis septem gregem sibi commissum sollicita cura rexisset. Ini calculos, & accuratos deprehendes. Recte item auctor nostri Ms. Florarii Sanctorum, seculo XV ad finem vergente exarati, observavit, Thomam inter Sanctos relatum fuisse anno Salutis MCCCXX, a transitu sanctissimi Viri XXXVIII; subductis annis 38 ab annis 1320, residui erunt anni 1282, quorum postremus Sancto emortualis fuisse omnino dicendus est. Hinc simul observa, auctorem Vitæ Surianæ, aliosque consentire de ordinatione illius episcopali ad annum 1275 referenda, sed consequenter, quod expresse fecit Bailletus, debere eidem annos sedis duodecim attribuere, ut ejusdem vitam usque in annum 1287 producere possint; sed neutrum esse probabile, jam satis a me demonstratum puto.
[218] Æque infelices fuerunt idem biographus Surianus & Capgravius, [Obiit non die 2 Octobris,] dum Thomam nostrum sexto Nonas Octobris e vivis excessisse scripserunt, quos a mense dieque aberrantes Bailletus aliique secuti fuere. Errori occasionem dedit bulla canonizationis a Joanne XXII Pontifice anno 1320 edita, in qua cum hic festum illius sexto Nonas Octobris affixerit, crediderunt illi, eumdem diem Sancto emortualem fuisse: sed quacumque de causa Pontifex illum ejusdem annuo cultui assignaverit, certum est, Thomam eo die non obiisse. Sane nullum hac super re dubium relinquunt commissarii Apostolici in epistola sæpe memorata, ubi illum mortuum aiunt anno Domini millesimo ducentesimo octuagesimo secundo, die Martis in crastinum beati Bartholomæi Apostoli, id est, die XXV Augusti, qui præcitato anno 1282 re vera dies Martis erat, seu feria tertia, ut liquet ex littera Dominicali D. In Compendio quoque Vitæ num. 35 obiisse dicitur in crastinum sancti Bartholomæi apostoli anno Domini millesimo ducentesimo octuagesimo secundo.
[219] [sed 25 Augusti,] Magis ambiguum est testimonium Roberti Deyntè, qualiter in nostro processus apographo exstat; nimirum ille interrogatus de hora dicti transitus & obitus, dixit, quod in die vel vigilia beati Bartholomæi, ut ei videtur, prius solis occasum, inter diem & noctem, & fuerunt viginti quinque vel viginti sex anni in festo beati Bartholomæi proxime transacto. Ex hujus igitur testimonio S. Thomas obiisse dicendus esset die XXIII aut XXIV Augusti; nisi tam dubia responsio ex præmissis aliorum assertionibus emendanda esset. Ut tamen hæc hæsitatio in viro, qui morienti adstiterat, minus mirabilis videatur, observandum est, festum S. Bartholomæi Romæ non celebrari, ut alibi, die XXIV Augusti, sed postridie; quem morem credibile est a Pontificia curia, quæ in Etruria tunc degebat, servatum fuisse, eoque factum, ut Robertus Deyntè, homo laïcus, annis viginti quinque post ex confusa memoria sic hæsitanter locutus fuerit: nam dies XXIV Augusti, qui apud nos S. Bartholomæo sacer est, apud Romanos ejusdem vigilia est; diesque XXV, qui apud eosdem illi festus est, apud nos posterus est. Quam ob rem si ex Romanorum more testis ille responderit, recte dixerit, S. Thomam in festo S. Bartholomæi vivere desiisse.
[220] [annos episcopatus sui non 12, sed septem numerans,] Denique, cum ista Robertus testatus fuerit die X Septembris anni 1307, recte a Sancti obitu usque ad festum S. Bartholomæi tunc nuper præteritum numeravit annos viginti quinque in ipso festo secundum morem Romanorum, aut postridie secundum nostrum completos. Obiit ergo sanctus Præsul anno ætatis suæ sexagesimo tertio vel quarto, Christianæ æra 1282, die XXV Augusti sub vesperam; qui cum anno 1275 ordinatus fuerit episcopus, Herefordiensem sedem tenuit annis septem minus diebus tredecim, si ordinatio illa, ut habet Franciscus Godwinus in Commentario de Præsulibus Angliæ, facta sit die VIII Septembris. Annos septem, completos vel incompletos, sedis ipsi etiam tribuit Trevettus num. 217 laudatus; ac certe non possunt eidem concedi anni duodecim, quod facit Bailletus, & facere coguntur, quotquot, retento, quem assignavimus, ordinationis ipsius anno, ejusdem mortem usque in annum 1287 ex Vita apud Surium vel ex Joannis Capgravii Legenda Sanctorum Angliæ distulerunt.
[221] [in Tuscia suburbicaria in castro prope Montem Flasconis,] Superest, ut de ejusdem loco emortuali agamus. In epistola commissariorum Apostolicorum e vivis excessisse dicitur in castro Florenti; eodemque modo legitur in testimonio Joannis de Kemeseya, canonici Herefordiensis. Clarius loquuntur Robertus de Gloucestria: Apud castrum Florenti juxta Montem Flasconis: Robertus Deyntè: In castro Florentini prope Montem Flasconis, ac denique Richardus in Compendio num. 35, cui consonat Capgravius: Apud Florentinum juxta Montem Flasconis. Notus vulgo est Mons-Flasconis, Italis Monte Fiascone dictus, vinoque suo celebris, tunc castrum Balneoregiensis diœcesis, nunc civitas episcopalis nulli suffraganea, ditionis Pontificiæ in Tuscia suburbicaria ad lacum Vulsinium sita. Prope hanc ergo civitatem oportet exstitisse castrum, quod a prælaudatis testibus ac commissariis castrum Florenti, Florentini & Florentinum appellatur. In bulla quoque, per quam Urbanus V Papa anno 1369 Montem-Flasconis ob sua erga Romanos Pontifices merita in episcopatum erexit, inter castra, quæ ad novam illam diœcesim pertinerent, castrum Florentini recensetur. Verumtamen nec in Mappis nec in Lexicis geographicis illud ibi inveni; quod nescio, an mutationi nominis, an loci excidio vel ignobilitati adscribendum sit.
[222] Non recte anonymus in Vita apud Surium Sancti locum emortualem assignavit apud Florentinos juxta Flasconis Montem, [nec forte multum ab Urbevetere dissito.] ex eoque Bailletus verbis Gallicis in Monte Flasconis in territorio Florentino. Decem circiter milliaribus Italicis a Monte-Flasconis abest Urbsvetus, vulgo Orvieto dicta, ubi tunc Martinus IV summus Pontifex suam curiam passim habebat, ac subinde etiam ad Montem-Flasconis divertebatur, uti videre licet in Annalibus ecclesiasticis Odorici Raynaldi ad annum 1282. Hoc cum aliqui non adverterent, crederentque, Thomam, quem ad curiam Romanam profectum fuisse legerant, proinde ad Urbem Romam accessisse; eorum aliqui dixerunt, ipsum, dum eo tenderet, alii, dum post negotia feliciter confecta ex Urbe rediret, apud Montem-Flasconis morbo correptum ad cælos migrasse. Neutrum verum esse, satis superque probant hactenus adducta testimonia, ex quibus statuendum est, ipsum eo in loco vita functum esse, seu quia Pontificem secutus fuerat ad Montem-Flasconis, seu quia ob propinquitatem Urbisveteris, ubi Pontifex cum sua curia degebat, forte apud aliquem amicum in prædicto castro hospitabatur, seu denique, quia quacumque alia de causa illuc digressus fuerat, quando in supremum morbum ex non insueto ipsi cruciatu colico incidit.
[223] Quæ post obitum secuta fuere, creberrime laudati commissarii Apostolici domino suo Clementi V ita perrexerunt exponere. [Ejus caro ab ossibus separata honorifice sepulta fuit] Dominica post ejus felicem transitum proxime subsecuta fuit ipsius corpus a bonæ memoriæ domino Hieronymo, tunc Cardinali, aliis Cardinalibus astantibus, intra ecclesiam monasterii sancti Severi prope Urbemveterem honorifice ac solemniter ecclesiasticæ traditum sepulturæ. Hæc de carne illius intellige: nam ossa ejusdem ab illa separata ad sedem suam Herefordiensem in Angliam paulo post translata fuisse, tam ex eorumdem commissariorum, quam ex aliorum juratis testimoniis mox dicemus. Robertus Deyntè, qui morienti adstiterat, de sepultura similiter testatus est: Corpus dicti domini Thomæ fuit sepultum, præsente domino Hugone de Eveshaim & aliis Cardinalibus, de quorum nominibus non recordatur, intra ecclesiam monasterii sancti Severi prope Urbemveterem, ex parte dextera, cum a claustro intratur in dictam ecclesiam.
[224] Cardinales, qui præsentia sua sacrum funus honestarunt, [in ecclesia abbatiæ S. Severi, officio fungente Cardinale Prænestino,] nominavit Richardus episcopus in Compendio num. 35, Ejus, inquiens, corpus (de carne rursum interpretare) in ecclesia abbatiæ sancti Severi sub Urbeveteri die Dominica proxime subsequenti a domino Hieronymo Cardinali, præsentibus dominis Hanchero, Latino, Comite, & Hugone Cardinalibus, fuit honorifice cum solemnitate ecclesiasticæ traditum sepulturæ; & a dicto domino Hieronymo prædicante defunctus multum commendatus ibidem. En etiam testimonium Joannis de Kemeseya Herefordiensis canonici, qui etiam funeri adfuit. Ipso teste præsente (verba processus sunt) frater Jeronimus Cardinalis, qui fuit postmodum Papa Nicolaus IV, cum solemnitate debita, astantibus dominis Hugone de Evesham, Anchero & Comite Cardinalibus, sepelivit in ecclesia monasterii sancti Severi versus partem Australem juxta parietem & ostium, per quod monachi de claustro intrant ecclesiam, corpus dicti domini Thomæ, & egregie in prædicatione sua commendavit defunctum.
[225] [postea summo Pontifice, aliisque Cardinalibus præsentibus:] Ex Cardinalibus nominatis primus, qui funebri officio tunc functus est & orationem panegyricam de defuncto Præsule habuit, fuit Hieronymus, a diœcesi, in qua in Piceno natus est, Asculanus dictus, qui ex Ordine Fratrum Minorum factus primo S. R. E. presbyter Cardinalis S. Pudentianæ titulo Pastoris, deinde anno 1281 episcopus Cardinalis Prænestinus, tandemque anno 1288 summus Pontifex creatus fuit, Nicolaus IV appellatus. Hancherus seu Ancherus Pantaleo, patria Trecensis in Campania Gallica, sacro Cardinalium collegio allectus fuit ab Urbano IV anno 1261, annoque 1287 mortuus. Latinus Frangipanis, seu Malabranca, ex Ordine Prædicatorum a Nicolao III anno 1278 eamdem dignitatem adeptus, anno 1294 vivere desiit. Comes Glusianus de Casate Mediolanensis, & Hugo Atratus Anglus, a natali loco dictus ab Evesham, Cardinalitiam purpuram a Martino IV anno 1281 acceperunt, amboque anno 1287 excesserunt e vivis. Ita S. Thomæ caro, quem, velut a fidelium communione semotum, a Romana Pontificis curia arcendum speraverant procuratores archiepiscopi Cantuariensis, honorifice ecclesiasticæ sepulturæ mandata fuit, atque ipse pro meritis in oratione funebri publice laudatus a Cardinale episcopo, postea summo Pontifice, astantibus aliis Cardinalibus, qui in Pontificia curia tum versabantur. Nimirum prodit se ubique virtus, & a persequentibus novum acquirit splendorem.
[226] [cujus monasterii, apud Urbemveterem conditi,] De S. Severi abbatia, situque ac vario statu agit reverendissimus dominus Carolus Ludovicus Hugo, abbas Stivagiensis, tom. 2 Annalium Ordinis Præmonstratensis, col. 741 & sequentibus, ex quibus ad loci notitiam pauca annotabo. Abbatia, S. Severo nuncupata, his etiam temporibus magnifica & spectabili structura insignis, in planitie ad Meridionalem plagam quingentis circiter ab Urbeveteri passibus dissita, a monachis ad Præmonstratenses translata est, jubente Honorio III Pontifice, anno MCCXXVI; non autem, ut Ughello placuit, MCCXXI. Deinde recenset aliquot Ordinis Præmonstratensis ejus loci abbates, quorum primum anonymum anno 1228, ultimum vero, quem noverat, Nicolaum filium Bindi seu Bivoli, ex nobili Marscianorum familia, anno 1373 præfuisse observat. Incolebant ergo Præmonstratenses canonici Regulares hanc S. Severi abbatiam, quando S. Thomæ separatæ ab ossibus carnes in ecclesia ibidem humatæ fuerunt. Quis tamen tunc temporis abbas fuerit, non habeo compertum; nam laudatus Hugo inter Bartholomæum, quem anno 1277 abbatem egisse ait, ac mox memoratum Nicolaum nullum intermedium e monumentis nominavit; postque illos non novit alios ejusdem abbatiæ prælatos, quam abbates, ut vocant, commendatarios, eosque S. R. E. Cardinales.
[227] Neo Præmonstratenses deinceps mansere [& a Præmonstratensibus tunc inculti, aliqua notitia datur.] illius perpetui inquilini, nec hodiedum sunt, nec constat de tempore, quo inde recesserunt; quod ab illis seculo XIV vel XV propter intestina Urbevetanorum aliorumque bella sponte factum esse, laudatus ab Hugone reverendissimus Andreas Pennatius, Urbisveteris vicarius generalis, existimavit. Non meminit quoque idem abbas Stivagiensis, an & qui Præmonstratensibus in abbatiam successerint; sed hodierno tempore a nullis Religiosis clericisve incoli colligitur ex eo, quod de Eminentissimo Cardinale Joanne Baptista Altieri, ejusdem tunc abbate commendatario dicat: Cui ibidem curæ est, ut a quodam eremita custodiatur domus Dei. Ex tam obscuris ejus loci notitiis obscura mihi etiam est S. Thomæ in ejusdem ecclesia veneratio, adeo ut nesciam, quo in honore ejus ibi sepulcrum sit, quæve exstet memoria. Nullam de illo mentionem fecit prælaudatus abbas annalista, ac propterea nullam quoque fecisse videtur reverendissimus Andreas Pennatius, cui ille accepta retulit pauca, quæ de eadem abbatia scripsit.
[228] Ante hujus § finem paucis refutanda hic venit narratio anonymi Suriani, [Quod sacrum cadaver suaviter fragrasse dicitur,] qui, postquam S. Thomæ obitum VI Nonas Octobris anno Domini MCCLXXXVII male fixerat, subjecit sequentia: Interea sex diebus corpus ejus exanime asservabatur, odorem spirans suavissimum. Deinde caro ab ossibus separata in ecclesia S. Severi honorifice sepulta est. Ita ibi Surius, nonnihil mutatis verbis anonymi, qui in nostro apographo & apud Capgravium sic habet: Cumque corpus suum per sex dies custodiretur, odor suavissimus nihilominus ab ipso procedebat. Postea vero caro ab ossibus separata in ecclesia S. Severi honorifice sepulta est. Supra probavi, Sancti obitum contigisse anno 1282 sub vesperam die XXV Augusti, quæ feria tertia erat; sepulturam vero Dominica post ejus felicem transitum proxime subsecuta; ita ut vix quinque dies integri inter ejusdem mortem ac sepulturam potuerint intercessisse.
[229] Quod ad odorem attinet, si eo exanime corpus aliquot dies revera suavissime fragraverit, [idoneo caret auctore.] miror, nullum e testibus, e quibus certe duo, scilicet Joannes de Kemeseya canonicus Herefordiensis & Robertus Deyntè, camerarii vice apud Sanctum tunc fungens, iis rebus omnibus adstiterunt; miror, inquam, nullum e testibus in processu de tam insigni miraculo locutum fuisse, nec sacri funeris curatores eo deterritos fuisse a corpore exossando. At nullum de hisce verbum in testimoniis, quæ habeo, factum reperio. Suspectum hoc prodigium habuisse videtur Bailletus, qui cum Surianum biographum secutus in ceteris sit, pro suavissimo odore substituit incorruptionem, Gallice dicens: Corpus ejus, postquam sex diebus servatum fuit, corruptionis expers deprehensum, est exossatum. Itaque, quamvis ejusmodi prodigiosa fragrantia in Sanctorum cadaveribus non careat exemplis, pro ea tamen hic asserenda desideratur auctoritas, & propter testium silentium mihi non apparet verisimilis.
[Annotata]
* i. e. inclinatum teneret
§ XIII. Sacrorum ossium translatio in Angliam & prima sepultura in ecclesia cathedrali Herefordiensi: altera eorumdem translatio intra eamdem ecclesiam ad novum tumulum, ac mox secuta veneratio.
[Sancti ossa a carnibus separata portantur in Angliam.] Post solemnia funebria S. Thomæ persoluta humatamque, ut vidimus, carnem in ecclesia abbatiæ S. Severi apud Urbemveterem, reliquum corporis, ossa scilicet, ac forte etiam cor, in Angliam relata fuere, ut in sua cathedrali ecclesia Herefordiæ tumularentur. Adi Compendium Vitæ num. 35, ubi id factum esse dicitur per familiares ipsius defuncti, e quibus fuerunt Joannes de Kemeseya Herefordiensis canonicus, & Robertus Deyntè, camerarii ipsius vices supplens. Horum prior hanc translationem paucis his verbis asseruit: Post dictam autem sepulturam ossa, a carne separata, fuerunt apportata ad ecclesiam Herefordensem: alter similiter ait: Ossa, separata a carne, fuerunt apportata ad ecclesiam Herefordiensem, & inibi requiescunt. Mitto alios, qui eamdem translationem in processu affirmarunt; commissariorum Apostolicorum verba aptius infra dabo. Dixi, forte etiam cor tunc in Angliam translatum fuisse, quia Adam Kyngeshuam, in processu testis undecimus, deposuit, illud eo anno 1307 quievisse apud Asshrugg Lincolniensis diœcesis.
[231] [An in hac translatione, ut quidam asserunt,] Singulare est, quod in hac translatione contigisse legitur in testimonio quinti testis, Aicardi de Warevik, vel Warwik, jurisperiti & justiciarii ac consiliarii regis Angliæ, qui dixit, se audivisse publice referri, quod, quando ossa dicti domini Thomæ fuerunt apportata de partibus, in quibus obierat, & dicta ossa portarentur per diœcesim Cantuariensem, emanavit sanguis a dictis ossibus, quando fuerunt in diœcesi supradicta. Præerat etiam tunc ecclesiæ Cantuariensi archiepiscopus Joannes Peckhamus, utque ex dicendis patebit, nondum remiserat simultates, imo Thomam pro excommunicato volebat haberi; cui rei, opinor, laudatus testis causam prodigiosæ illius sanguinis effusionis adscripsit. Simile prorsus, sed cum variatis adjunctis, legere est in Vita scripta per anonymum, tam in apographo nostro quam in edito a Capgravio, hoc scilicet modo: Ossa in Angliam ad sedem suam per tot terrarum & maris spatia delata sunt. Cum enim ossa sancta comiti Glouverniæ Gilberto de Clara, qui ipsum pro juribus ecclesiæ fatigaverat laboribus & expensis multis, in itinere obviarent, statim sanguinem in magna abundantia effuderunt, ut vasa, in quibus erant posita & delata, sanguine rubricata apparerent. Quo viso, comes timore & horrore percussus universa ecclesiæ jura restituit, pœnitentiam pro commissis agens.
[232] [sanguine manarint, non satis constat.] Eadem Surius stilo suo paululum mutata sic reddidit: Ossa vero per tam longinqua terrarum ac maris spatia in Angliam ad sedem suam apportata sunt. Cumque obviam illis venisset Gilbertus de Clara, comes Gloverniæ, qui ob jura ecclesiæ beatum Virum fatigaverat, mox ab eis sanguis copiosissimus manavit, ita ut vasa, in quibus ferebantur, sanguine tincta viderentur. Id comes ille cernens, timore & horrore concussus jura omnia ecclesiæ restituit, & ob ea, quæ temere admiserat, egit pœnitentiam. Hactenus ille. Multa S. Thomam a Gilberto Gloverniæ seu Glocestriæ comite passum esse, constat ex prædictis. Eumdem comitem infra quoque videbimus ad ejusdem Sancti tumulum sæpe cum muneribus supplicem venisse; sed an hæc viri pietas ex asserto sanguinis miraculo nata fuerit, ejusdemque inimicitiæ injustaque ecclesiasticorum jurium violatio tunc primum cessaverint, haud equidem ausim affirmare. Utque mentem meam paucis aperiam, auctoritas anonymi, incerti loci ac temporis, qui post Thomæ canonizationem, id est, non citius, ac forte multo serius, quam annis triginta & octo post translationem scripsit, multum cedere debet testimonio Aicardi de Warwik, translationi synchroni; neque huic tamen de tanto prodigio certam fidem habere audeo, quia silentibus ceteris testibus, unice dixit, se illud audivisse publice referri, & quia aliunde novimus, ejusmodi rumores, sæpe sine idoneo teste natos, facile in vulgus spargi; quod hic quoque factum esse, ut minimum suspicari facit aliorum testium silentium.
[233] Porro archiepiscopus Peckhamus, in sua de excommunicato Thoma persistens sententia, [Archiepiscopus Cantuariensis primo vetuit, deinde permisit, ea sepeliri,] ejus ossa vetuit ecclesiasticæ sepulturæ mandari, donec ex producta fratris Galfridi de Schepeya, pœnitentiarii Pontificii epistola ei constitit, illum ab hoc in supremo morbo sacramentaliter absolutum fuisse; qua de re vide dicta § præcedenti. Ita docent commissarii Pontificii in epistola ad Clementem V. Ossa, aiunt, separata a carne, delata in Angliam, fuerunt per dictum archiepiscopum (qui prius ea sepeliri prohibuerat, donec de dicti domini Thomæ legitima absolutione constaret) eadem, exhibita sibi littera dicti pœnitentiarii, ut quidam testes aiunt, absoluta & subsequenter, eo permittente, tumulata in ecclesia Herefordiensi … & tam ipse archiepiscopus, quam ejus suffraganei dederunt indulgentiam orantibus pro anima dicti domini Thomæ; & idem archiepiscopus approbavit testamentum ipsius, & ipsius auctoritate extitit executum. Hac ratione manifeste agnovit Peckhamus, sanctum Episcopum, si umquam vere legitimeque excommunicatus fuerit, ecclesiasticæ communioni ante mortem suam fuisse restitutum; sed in duobus quoque præcedentibus § § probavi, eumdem nulla ejus generis absolutione opus habuisse.
[234] Agnovit etiam postea sanctitatem ejus, quemque in vivis multum vexaverat, [tumulumque missis donis veneratus est] defuncti in cælis patrocinium imploravit. Ad ejus enim tumulum (utor rursum verbis commissariorum) deposuit quidam familiaris dicti archiepiscopi, se de voluntate ejusdem cum oblationibus aliis apportasse candelas, factas in filo, cum quo idem archiepiscopus ad ipsum dominum Thomam in infirmitate, de qua post aliquot menses obiit, fuerat mensuratus. Hac occasione inserendum hic verbum est de istius temporis more Anglorum, de quo in miraculis creberrima occurret mentio. Solebant illi personas aut etiam pecudes, pro quibus Sanctorum opem invocabant, filo aliave simili re secundum morem patriæ, ut sæpe dicetur, mensurare, ex eoque filo ceraque factam ejusdem magnitudinis candelam ad tumulum aut ecclesiam Sanctorum, quos imploraverant, deferre; vel si forte non universalis erat candelæ donandæ consuetudo, saltem isto mensurandi ritu, suam in Sanctos fiduciam protestabantur, remque mensuratam eorumdem clientelæ commendabant. Exempla plurima in miraculis legemus.
[235] [in supremo morbo, de quo obiit.] Cum isthæc Joannis Peckhami per famimiliarem suum ad S. Thomæ tumulum supplicatio facta dicatur in infirmitate, de qua post aliquot menses obiit, audi, quid Nicolaus vel Aicardus de Warwik, in processu testis quintus, ex communi fama de supremo ejusdem archiepiscopi morbo, veluti divinitus inflicto, testatus fuerit. Postquam dixerat, Sanctum, dum viveret, multa passum a fratre Joanne de Pecham, tunc archiepiscopo Cantuariensi, propter jurisdictionem, quam in subditos dicti domini Thomæ volebat dictus archiepiscopus usurpare; subjecit: Communiter fuit dictum per totam Angliam, & fuit fama publica & est, quod dictus archiepiscopus per dimidium annum & amplius ante obitum ipsius archiepiscopi, fuit infatuatus, & faciebat & dicebat multas fatuitates, acsi fuisset puer, cantando in mensa, & consimilia; quia indebite persecutus fuerat dictum dominum Thomam; & quod ex hoc Deus inflixerat sibi * dictam plagam, & assumpserat dictam vindictam de eo. Quamquam non possim hæc aliunde confirmare, quæ tamen ex epistola commissariorum mox præmisi, apparet, etiam Peckhamum, ejusve amicos simile quid saltem suspicatos fuisse.
[236] [Eadem in ecclesiæ cathedralis Herefordiensis sacello S. Mariæ sepulta,] Sancti Episcopi ossa Herefordiam, ut dixi, allata, facta ab archiepiscopo facultate, primo in capella B. Mariæ ecclesiæ Herefordiensis, cathedralis scilicet, tumulata fuisse, docet Richardus in Compendio Vitæ num. 36, quod & alii testati fuerunt; in quo loco paucis tantum annis quieverunt. Idem enim Richardus cognomento de Swinfeild, S. Thomæ olim familiaris, tuncque in episcopatu successor, nobilius illi sepulcrum in eadem ecclesia erexit, ossaque ejusdem ex priori illo humili in novum illud transposuit. Fecit hoc non cultus deferendi gratia, sed, prout in Parte IV miraculorum num. 2 legitur, ob causas varias & legitimas secundum ordinationem illorum, qui quondam fuerant executores testamenti ejusdem, ac de voluntate capituli ecclesiæ supradictæ. Utque minus de non cultu dubites, additur, Richardum juxta sepulchrum novum ipsius in præsentia sua Missam, quæ communiter celebratur pro defunctis, celebrari tunc jussisse, quod etiam ipsemet in Compendio testatus fuit.
[237] [ad elegantiorem tumulum intra eamdem ecclesiam translata fuere anno 1287,] Eamdem translationem pluribus exposuit ibidem num. 36 & tribus sequentibus, ad quos lectorem remittens, solum adjuncta temporis hic annotabo. Anno 1307, die XIV Septembris, dum ista testatus est Richardus, numerabat viginti annos vel circa ab hac translatione elapsos, qui computus ad annum 1287 deducit. Præmiserat item ibidem, inter eamdem translationem primamque in ecclesia Herefordiensi sepulturam quinquennium vel circa intercessisse, quod si ad annum 1282, quo Thomas obiit, adjeceris, in eumdem annum 1287 incides, quem etiam alii affirmarunt, ut de eo dubitari non possit. Diem a nemine signatum legi, nec tamen ab eo multum aberrari sinunt, quæ in processu hinc inde dicuntur. Gilbertus procurator capituli Herefordiensis testatus est, quamdam furibundam, nomine Editham, die Veneris proxima ante festum Ramispalmarum anno Domini MCCLXXXVII (legebatur hic MCCCLXXXVI manifesto describentis errore, quem correxi) matutino tempore in ecclesia Herefordiensi sanæ menti restitutam ivisse ad locum, in quo ossa dicti S. Thomæ erant tunc recondita in capella S. Mariæ in ecclesia Herefordiensi, a qua capella fuerunt postmodum translata in tumulum, in quo nunc sunt.
[238] His consonans Robertus, ejusdem Edithæ maritus, [post diem 28 Martii] die IV mensis Novembris anno 1307 dixit, circa principium subsequentis Quadragesimæ fore annos viginti & unum, ex quo illa in phrenesim inciderat; in eademque Quadragesima sic furibundam ductam esse ad ecclesiam Herefordiensem, & in ea post aliquot dies die Jovis ante Dominicam Ramispalmarum deductam ad capellam B. Mariæ in eadem ecclesia, in qua capella recumbebant tunc ossa dicti S. Thomæ; ac denique in crastinum, scilicet die Veneris mane pristinæ rationis usui redditam fuisse. Consule Partem I Miraculorum a num. 73. Præcitato igitur anno 1287 die Veneris ante Dominicam Palmarum, sive die XXVIII mensis Martii (nam Pascha eo anno in diem VI Aprilis incidit) nondum facta fuerat memorata translatio. Non diu tamen post differri posse, evincunt alia asserta in processu, quamquam & hæc, ut invicem concilientur, difficultatem patiantur pro certo translationis die assignando.
[239] In collectione miraculorum tempore ejusdem processus facta, [sed ante diem 3 Aprilis proxime subsecuti.] quam sub titulo Partis IV edam, initium miraculorum desumitur a cæcis illuminatis quinta feria in Cœna Domini, videlicet IIII (legendum est III) Nonas Aprilis, anno Gratiæ millesimo ducentesimo octuagesimo septimo, & a transitu dicti Episcopi (S. Thomæ) ab hac vita anno quinto, cum dominus Richardus, Dei gratia ejusdem ecclesiæ episcopus, proximusque ipsius successor, ossa Servi Dei prædicti de loco, ubi prius sepulta fuerant… in loco alio competentiori in eadem ecclesia sepelisset, ac juxta sepulchrum novum ipsius in præsentia sua Missam, quæ communiter celebratur pro defunctis, celebrari fecisset &c. Hoc anno 1287 Pascha, ut dictum est, incidit in diem VI Aprilis, atque adeo Cœna Domini in diem III, ante quem oportet sacra ossa translata fuisse: nam ut eodem die translata dicantur, neutiquam exigunt allata verba; neque ulla ratione verisimile est, diem hunc, funebri pompæ Missæque pro defunctis celebrandæ minime accommodatum, a Richardo episcopo ad eam rem electum fuisse. Uno in loco sic quidem loquitur Joannes de Kemeseya, canonicus Herefordiensis, quasi translatio in ipsa Cœna Domini contigisset; verum ille varia ibi paucis memorat, quorum aliqua eo die potuerint contigisse, minusque accurate ibidem locutus fuisse dicendus est.
[240] Valde intricata sunt, quæ ex testimonio nobilis viri Milonis, [Discutiuntur aliquot aliorum dicta,] sexennio contracti pedibus, ac deinde in festo Resurrectionis Domini ad novum S. Thomæ tumulum pristinæ incolumitati restituti, referuntur inter miracula apud me in Parte 2, num. 6 & 7, unde, quæ huc faciunt, ipsis fere verbis descripsi. Dicitur igitur Milo ille sic contractus, cum sibi persuasum fuisset a domino Richardo … episcopo Herefordiensi, ut veniret ad quamdam maximam solemnitatem, ab ipso episcopo in festo Resurrectionis Domini, quando per ipsum episcopum fuerunt translata ossa ipsius domini Thomæ in tumulo, in quo nunc sunt, faciendam, jussisse se Herefordiam curru vehi; cumque ibidem audivisset, quod in dicta translatione Deus fuerat multa miracula pro ipso S. Thoma in die Jovis sancto & in die Parasceve operatus… fecisse se portari ad dictum tumulum hora vesperarum in die Sabbathi ante dictum festum Resurrectionis; ac denique postridie adeo plene & perfecte ad dictum tumulum … fuisse curatum, quod eadem die exultans in Domino servivit coram episcopo supradicto in solemni convivio celebrato per eum.
[241] [ex quibus videri potest] Ex hisce videri posset Milo duo festa Resurrectionis Domini, quorum unum Cœnam Domini præcesserit, alterumque subsecutum fuerit, hic indicasse. Hunc in finem observo, præter Dominicam Resurrectionis Domini, quæ alias Pascha appellatur, & mobile festum est, in vetustis Martyrologiis etiam Resurrectionis Domini memoriam fixum diem habuisse, & in aliis quidem ad XXVII, in aliis ad XXVIII mensis Martii inscriptam esse. Consule Henschenium nostrum ad priorem diem tomo III Martii, pag. 687 sub titulo: Sacra memoria Jesu Christi Resurgentis. Anglicanis Martyrologiis adjici potest Kalendarium, Enchiridio ecclesiæ Sarisburiensis, anno 1533 typis excuso præfixum, quod in Museo nostro exstat, & in quo ad diem XXVII ejusdem mensis Martii Resurrectio Domini similiter signata est. Attamen ne festum hoc immobile a laudato Milone indicatum credam, gemina obstat ratio. Prima est, quod ex præmissis constet, S. Thomæ ossa die XXVIII Martii adhuc requievisse in primo suo sepulcro in sacello S. Mariæ, neque ex tota Gilberti procuratoris narratione verisimile sit, illa eodem die inde ad novum sepulcrum delata fuisse. Altera est, quod ipsemet Milo satis insinuet, se de unico festo Resurrectionis, sive de festo Paschatis agere, dum ait, sese ad Sancti tumulum deferri curasse in die Sabbathi ante dictum festum Resurrectionis.
[242] [eadem translatio] Quam ob rem puto equidem, Milonis narrationem confusam esse, itaque explicandam, ut per festum Resurrectionis Domini utrobique intelligendum sit Pascha, hocque a Richardo episcopo præstitutum dicatur, non ad translationem faciendam (quorsum enim in tam læta festivitate pompa funebris?) sed ad Paschalia gaudia solemni etiam convivio celebranda: Ista vero Milonis verba, Quando per ipsum episcopum fuerunt translata ossa ipsius domini Thomæ in tumulo, in quo nunc sunt, non ad ipsum Paschæ diem restringantur, sed modo non prorsus insolito ad proxime præcedens tempus referantur. Nimirum sic loqui potuit laudatus Milo, tum quod solemno istud convivium ratione prædictæ translationis verisimillime institutum fuerit, & quia Quadragesimale tempus eidem minime conveniebat, in festum Paschatis dilatum; tum etiam quod tunc ipse ad idem convivium ab episcopo invitatus, auditis, quæ occasione translationis, biduo triduove ante tunc factæ contigerant, in spem erectus sanitatis recuperandæ voti sui compos evasisset. Ita certe explicandus Milo est, nisi & cum aliis & ipse secum dissidere dicendus sit.
[243] [ad alios dies referenda esse.] Difficilior locus est in testimonio Roberti de Gloucestria, qui, ut verbis processus utar, interrogatus, a quo tempore citra inceperat dicta fama, dictum dominum Thomam esse sanctum, & Deum pro eo miracula operari, respondit, ossa dicti domini Thomæ prius fuisse tumulata in ecclesia Herefordiensi in capella beatæ Virginis; cum autem stetissent ibi per multos annos (certe non ultra quinquennium) & dominus Richardus, nunc episcopus Herefordiensis, præparasset tumulum honorabilem dicto domino Thomæ & transtulisset ossa dicti domini in festo Resurrectionis Domini multis de patria convocatis, Deus tunc fuit in prædicta translatione multa pro dicto domino Thoma miracula operatus; & sic fama de sanctitate vitæ ipsius domini Thomæ, & de operatione miraculorum extitit divulgata, & ex tunc continuata & augmentata. Ut verum fatear, non video, qua ratione hæc componi possint cum dictis præmissorum, qui eamdem translationem ante Cœnam Domini peractam fuisse unanimiter affirmant. Non video, inquam, quo modo hæc cum istis conciliari possint, nisi forte Roberti de Gloucestria implicata phrasis unice significet, famam sanctitatis Thomæ ex miraculis, quæ in translatione contigerant, statim post in festo Resurrectionis Domini multis de patria ad solemne convivium ab episcopo Herefordiensi invitatis innotuisse, atque ita facile divulgatam esse. Utut sit, malo credere reliquis, quam uni Roberto, eo etiam magis, quod ex hujus sententia sine ulla veritatis similitudine officium illud funebre in ipso Paschatis solemni die peractum fuisse dicendum esset. Itaque ne lectorem pluribus teneam, mihi certum videtur, sæpe dictam translationem inter diem XXVIII Martii diemque III Aprilis contigisse.
[244] Jam observavi, translationem, de qua loquimur, [Post hæc mox cœpit Sanctus miraculis inclarescere,] sine ulla sacri cultus deferendi intentione, sed solum, ut tanti Viri, illustri genere meritisque in diœcesim suam conspicui ossa honorabiliori in tumulo conderentur, a Richardo successore illius factam esse. Quamvis enim jam tunc magna esset de ejusdem sanctitate existimatio, nulla tamen hactenus veneratione publica honorabatur. Sed ex eo tempore vehementer aucta fuit fama sanctitatis ejus, hominumque in ipsum fiducia, atque tot beneficiis ad ejusdem invocationem divinitus concessis continue propagata, ut viginti annis post laudatus Richardus episcopus apud me in Compendio num. 36 coram commissariis Apostolicis non dubitaverit affirmare, publicam illius sanctitatis famam jam tum fuisse per totam Angliam, Scotiam, Walliam & Yberniam, & per multas partes regni Franciæ diffusam. Roberti de Gloucestria hac super re testimonium partim jam dedi, sed addendum est, quod præmiserat de variis personis illustribus, quas ad illius sepulcrum supplices venisse ait, earum insigniores nominatim recensens.
[245] Jussus enim Thomæ sanctitatis famam probare, [ejusdemque tumulus etiam a regiis ac illustribus personis] respondit, quod omnes (verbis processus utor) communiter sic dicebant, & ad eum recurrebant, & ad ejus tumulum peregre confluxerant tam dominus rex Edwardus inclitæ recordationis, & regina Angliæ Margareta, & dominus Edmundus, frater dicti domini regis, & regina Navarræ, quondam uxor dicti domini Edmundi, quam prælati, comites, proceres, barones, & alii majores & minores dicti regni; & ex devotione, quam habebant ad dictum dominum Thomam dicti domini rex & regina, prælati & alii, veniebant peditando, descendendo de equis suis, cum erant prope civitatem Herefordiensem, & aliqui ex ipsis veniebant nudis pedibus (inter quos fuit dominus Gilbertus comes Gloucestriæ supradictus, cum quo litigaverat dictus dominus Thomas, & multoties visitavit tumulum domini Thomæ) & ex supradicta devotione & ex opinione, quam habebant de dicto domino Thoma, larga ad ejus tumulum munera offerentes. Huc etiam faciunt, quæ frater Nicolaus de Wichio, monachus & presbyter ecclesiæ cathedralis Wigorniensis, juratus testis sexagesimus secundus, in processu deposuit.
[246] [& peregrinis undique confluentibus honorari.] Totus (inquiebat) populus regni Angliæ reputat dictum dominum Thomam sanctum, & habent in ipsum devotionem, sicut in Sanctum, & peregrinantur & recurrunt ad ipsum, sicut ad Sanctum. Et hæc dixit se scire, quia tot ex dictis peregrinis faciunt transitum, veniendo ad tumulum dicti domini Thomæ, per civitatem Wigorniensem, quod ecclesia Wigorniensis ex oblationibus peregrinorum habet propter hoc annuatim ultra decem libras sterlingorum. Interrogatus, quid offerebant dicti peregrini in ecclesia Wigorniensi, quod oblatio posset ascendere ad tantam quantitatem, dixit, quod aliqui quartam partem unius denarii sterlingi, & alii medium sterlingum, & alii unum sterlingum. Prædicta omnia multo etiam magis confirmabuntur ex maxima copia omnis generis anathematum, quæ commissarii Apostolici anno 1307 ad ejusdem Sancti tumulum in ecclesia Herefordiensi ipsimet conspexerunt, enumeraveruntque in sua ad Clementem V summum Pontificem epistola, suo loco recitanda.
[Annotata]
* i. e. eidem
§ XIV. Litteræ pro canonizatione illius ad Clementem V Papam datæ, qui commissarios constituit, quos de excommunicationibus in Sanctum, ut dicebatur, latis prius jubet inquirere: processus hic feliciter absolutus.
[Pro canonizatione ejus inter alios scribit Eduardus rex Angliæ] Inchoata eo, quo dictum est, modo S. Thomæ apud clerum populumque veneratione, mox etiam cœpit ille tot tantisque miraculis inclarescere, ut pro ejusdem canonizatione ab Apostolica Sede impetranda initio seculi XIV serio actum fuerit. Hunc in finem decanus & collegium canonicorum ecclesiæ cathedralis Herefordiensis procuratores suos miserunt ad Clementem V, qui anno 1305 ad summum Pontificatum ascenderat. Scripserunt item Eduardus I, alias IV, rex Angliæ, & e clero Anglicano Guilielmus de Greenfeild archiepiscopus Eboracensis, episcopi quindecim, abbates septem; e populo autem undecim comites cum pluribus baronibus aliisque viris nobilibus Angliæ, uti legere est in epistola ejusdem Clementis inferius danda, ex qua tamen non satis constat, an non aliqui ex illis jam ante Clementis Pontificatum ad Sedem Apostolicam scripserint. Ex horum omnium epistolis unam tantum reperi laudati regis Eduardi, editam in collectione Conciliorum Magnæ Britanniæ & Hiberniæ tom. 2, pag. 283, qualem hic descripsi.
[248] [ad Clementem V Papam anno 1305,] Sanctissimo in Christo Patri domino C. divina providentia sacrosanctæ Romanæ & universalis Ecclesiæ summo Pontifici Edwardus eadem gratia rex Angliæ &c, devota pedum oscula beatorum. Pium & justum esse censetur, ut, sicut gloriosus Deus in Sanctis suis & in majestate mirabilis, fideles ministros suos magnificat, altis decorat honoribus & cælestis efficit beatitudinis possessores in cælis; sic & sacrosancta Romana Ecclesia vestigia ipsius prosequens, eos, ad quorum memorias ipse Deus suæ virtutis potentiam manifestat, signa ac prodigia faciens pro eisdem, dignæ venerationis officio laudari, glorificari & studiis solicitis honorari efficiat in terris; ut per hoc fides Catholica roboretur, & idem Altissimus, qui laudabilis est in secula, glorificetur amplius & laudetur, ac ex hoc salutis nostræ causam misericordius & miserabilius operari dignetur.
[249] Cum itaque Thomas de Cantelupo, ecclesiæ Herefordensis antistes, [cujus epistola] qui nobili exortus prosapia, dum carnis clausus carcere tenebatur, pauper spiritu, mente mitis, justitiam sitiens, misericordiæ deditus, mundus corde, vere pacificus, prout firmiter recolimus, nos expertos, utpote cujus apud nos diu & laudabilis conversatio & gloriosæ vitæ insignia ex multa familiaritate, quam nobiscum habuit, eadem fuerunt evidentius nobis nota; quod sanctitatem vitæ & ipsius conversationem laudabilem cernebamus; quemadmodum degens in seculo magnis pollebat meritis, nunc veniens * in cælo magnis coruscare miraculis dignoscatur, in tantum, quod ipsius meritis & intercessionibus gloriosis lumen cæcis, surdis auditus, verbum mutis & gressus claudis, & alia pleraque beneficia ipsius patrocinium implorantibus cælesti dextera conferuntur; de quorum miraculorum coruscatione multiplici nonnullis de regno nostro certitudinaliter innotescit.
[250] Nos attendentes per Dei gratiam, fideles in Christo, [hic recensetur.] nosque præcipue & populum regni nostri ejus posse suffragiis adjuvari, ut, quem familiarem habuimus in terris, mereamur habere patronum in cælis, Sanctitati vestræ devotissime supplicamus, quatenus tantam lucernam absconsam sub modio remanere diutius non sinentes, sed eam mandantes super candelabrum collocari, his, qui sunt in domo Domini, solatium præbituram, dignemini ipsum ascribere Sanctorum catalogo venerando, ut ejus precibus Dominus exoratus gratiam in præsenti & gloriam nobis præbeat in futuro. Conservet vos Altissimus ad regimen Ecclesiæ suæ sanctæ per tempora feliciter longiora. Dat. apud Westm. * secundo die Novembris, anno regni nostri XXXIII. Hic annus concurrit cum Christi anno 1305 usque ad diem XVI Novembris, quo die anno 1272 Eduardi pater Henricus III obierat: nihilominus editor ibidem, eumdem annum Christi signans, nescio qua de causa, annotavit pro anno XXXIII regni Eduardi rectius XXXIV legendum esse; neque differri potest usque ad 2 Novembris anni 1306, uti patebit ex epistolis Clementis eo anno mensibus Augusto & Septembri datis.
[251] Tot itaque litteris atque æquis precibus virorum illustrium motus Clemens V Papa anno sequenti tres commissarios constituit, [Illorum precibus Clemens annuens, episcopis Mimatensi & Londinensi] qui auctoritate Apostolica de Thomæ vita & miraculis diligenter inquirerent, ac processum pro ejusdem canonizatione conficerent. Fuerunt hi Guilielmus Durantes vel Duranti, Mimatensis in Occitania episcopus; Rodulphus de Baldock, episcopus Londinensis in Anglia, & Guilielmus de Festa archidiaconus Aranensis in ecclesia Convenarum in Gallia, capellanus Pontificius & in Anglia nuncius Apostolicus. Clementis epistola, quam ex codice Vaticano, processum canonizationis continente, accepimus, in apographo nostro sic habet: Clemens Episcopus, servus servorum Dei Venerabilibus fratribus Mimatensi & Londinensi episcopis, ac dilecto filio Willelmo archidiacono Aranensi in ecclesia Convenarum, capellano nostro, salutem & Apostolicam benedictionem. Lætanter nuper suscepimus jucundos rumores, quos dilecti filii decanus & capitulum ecclesiæ Herefordiensis per procuratores & nuncios eorumdem, quos propter hoc ad nostram destinarunt præsentiam, intimarunt.
[252] [& archidiacono Aranensi mandat,] Ex quibus, si, prout speramus, veritate nitantur, exultare debet in jubilum sancta mater Ecclesia, omnesque, qui sub religione militant fidei Christianæ, dum de illorum consortio Vir ad alta progrediens, factus consors cælestium, pius habetur & sedulus pro terrigenis hominum filiis intercessor. Nos autem non sine laudis jubilo læti referimus, quod, sicut iidem procuratores & nuncii ex parte decani & capituli prædictorum in nostra & fratrum nostrorum præsentia retulerunt, recolendæ memoriæ Thomas de Cantalupo, episcopus Herefordiensis a primis suæ juventutis auspiciis per viam veritatis incedens, cæsis virtutum falce fallacis mundi blanditiis, quibus frequenter fragilitatis humanæ conditio fallitur, sic novit voluptates carnis subjugare spiritui, sibique, dum præsens vita ejus membra corporea vegetavit, per opera sanctitatis proficere & alios exemplis laudabilibus erudire; sicque tandem seipsum Deo placidam hostiam immolavit, quod per ipsius grandia præcelsaque merita multa & evidentia miracula in eadem ecclesia, in qua corpus requiescit ipsius, Dominus operatur. Cæci namque, prout accepimus, ibi lumen recuperant, claudi ambulant, mortui resurgunt, cæterique languidi & debiles, diversis oppressi valitudinibus, ultra naturæ vires & potentiam liberantur.
[253] [ut hac super re processum de more] Fuerunt autem præmissa non solum per procuratores & nuncios ante dictos, sed & per venerabilem fratrem nostrum episcopum Wigorniensem, apud Sedem Apostolicam constitutum, in nostra & fratrum prædictorum præsentia exposita diligenter. Nosque postmodum ex relatione venerabilis fratris Joannis, episcopi Portuensis, & dilectorum filiorum nostrorum, Thomæ tituli S. Sabinæ presbyteri, & Guillelmi S. Nicolai in carcere Tulliano decani, Cardinalium, quos nos ad inspiciendum & examinandum documenta, quæ super his possent apud Sedem Apostolicam reperiri, duximus deputandos, invenimus, quod tam carissimus in Christo filius noster Edwardus, rex Angliæ illustris, quam venerabilis frater noster archiepiscopus Eboracensis cum quindecim episcopis & septem abbatibus, undecim quoque comites cum pluribus baronibus & nobilibus illarum partium per eorum patentes litteras testimonium perhibent de sanctitate vitæ ipsius Episcopi Herefordiensis & miraculis ante dictis.
[254] [instruant, per litteras anno 1306 datas Burdegalis.] Ut igitur ulterius sub modio tanta lucerna non lateat, sed humanis laudibus reverenter excolatur in terris, quem providentiæ divinæ sublimitas honorari voluit in excelsis, discretioni vestræ per Apostolica scripta mandamus, quatenus de fide, vita ac moribus dicti Episcopi Herefordiensis, necnon fama & miraculis, & cæteris circumstantiis hujusmodi negotium contingentibus, tam per testes, quos ipsi decanus & capitulum super his duxerint producendos, quam alios, infra quatuor mensium spatium post receptionem præsentium inquiratis diligentius veritatem; & quæ super præmissis inveneritis, fideliter in scriptis redacta, sub vestris inclusa sigillis nobis per fideles & idoneos nuncios destinare quantocyus procuretis. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia, odio vel timore subtraxerint, per censuram ecclesiasticam, appellatione remota, cogatis veritati testimonium perhibere. Quod si non omnes iis exequendis potueritis interesse, duo vestrum ea nihilominus exequantur. Datum Budegale * X Kal. Septembris, Pontificatus nostri anno primo.
[255] Fuerat Clemens in diœcesi Burdegalensi, vulgo de Bourdeaux, [Sed cum paulo post ipsi suggestum esset,] in Gallia Aquitanica natus, eratque archiepiscopus Burdegalensis, quando, allaborante Philippo IV Francorum rege, absens Perusii electus est Pontifex; isque Galliam Italiæ præferens, Lugduni coronari voluit, nec umquam in Italiam Pontifex profectus est, sed in Gallia mansit, sedemque suam deinde primus tenuit Avenione, cujus exemplum magno Ecclesiæ damno aliquot alii Romani Pontifices secuti fuere. Dies decimus ante Kalendas Septembris primi anni Pontificatus illius indicat annum Christi 1305, si ab electione ejus numerandus esset; annum vero 1306, si a coronatione ejusdem ducatur initium; nam anno 1305 mense Junio electus fuit Perusii, ejusdemque anni mense Novembri coronatus Lugduni. A coronatione inchoandum esse, eruitur ex eo, quod de epistola Eduardi regis Angliæ meminerit, quam mense Novembri anni 1305 scriptam esse vidimus. Lugduno autem anno 1306 post Pascha rediit Burdegalam, ibique cum curia sua toto illo reliquo anno resedit, teste Bernardo Guidonis in Vita ejusdem Pontificis.
[256] Paucis diebus post, quam has litteras dederat, [Sanctum majoris excommunicationis vinculo innodatum obiisse,] suggestum illi est, Thomam tempore obitus sui majoris excommunicationis vinculo innodatum fuisse, nempe a Joanne Peckhamo, olim Cantuariensi episcopo metropolita suo, de qua controversia sat multis supra egimus. Quam ob rem Clemens eodem anno Kalendis Septembris alteras ad eosdem commissarios suos litteras destinavit, quas ex eodem apographo nostro Romano hic recensebo. Clemens (excidit hic vox Episcopus) servus servorum Dei. Venerabilibus fratribus Mimatensi & Londonensi episcopis ac dilecto filio Guillelmo archidiacono Aranensi in ecclesia Convenarum, capellano nostro, salutem & Apostolicam benedictionem. Nuper dilectis filiis, decano & capitulo ecclesiæ Herefordiensis, nobis intimantibus, quod potentiæ divinæ sublimitas multa operabatur in ecclesia prædicta miracula propter excellentiæ * merita recolendæ memoriæ Thomæ episcopi Herefordiensis, cujus corpus inibi requiescit, nos super inquisitione facienda de moribus ac vita dicti Episcopi, nec non fama, miraculis & cæteris circumstantiis, hoc negotium contingentibus, nostras vobis certi tenoris litteras meminimus destinasse.
[257] Verum quia suggestum est nobis, quod idem Episcopus tempore sui obitus majoris erat vinculo excommunicationis astrictus, [mox alteras litteras ad eosdem dedit, ut id prius inquirerent.] nos nolentes, quod hujus excommunicationis articulus maneat indiscussus (quamvis id in tanto Viro nequaquam verisimile videatur) discretioni vestræ per Apostolica scripta mandamus, quatenus super hoc etiam articulo excommunicationis & ipsum contingentibus, sicut & de aliis in litteris eisdem contentis inquiratis infra duorum mensium spatium post receptionem præsentium diligentius veritatem. Et si forsan in dictum Episcopum reperitis fuisse aliquam excommunicationis sententiam promulgatam, vel ipsum eam aliqua occasione incurrisse; nisi vobis constiterit de absolutione ipsius, vel ejusdem sententiæ nullitate, inquisitionis negotio, per prædictas alias litteras vobis commisso, supersedere curetis; alioquin ex tunc in illo juxta formam vobis traditam procedatis. Quæ autem inveneritis tam super iis, quam aliis, quæ in dictis continentur litteris, juxta eorum continentiam fideliter in scriptis redacta, sub vestris inclusa sigillis per idoneos nuncios ad nostram præsentiam destinetis. Quod si non omnes iis exequendis potueritis interesse, duo vestrum ea nihilominus exequantur. Datum Burdegalis Kal. Septembris, Pontificatus nostri anno primo.
[258] [Ambæ litteræ commissariis exhibitæ fuerunt anno 1307,] Ambæ Clementis litteræ, licet eodem anno 1306 datæ, non nisi anno 1307 die XV Aprilis per procuratorem causæ, a venerabili capitulo ecclesiæ Herefordiensis constitutum, tribus illis commissariis Apostolicis exhibitæ fuerunt prope Londinum in suburbana æde ejusdem civitatis episcopi, cum id ante propter multa & varia impedimenta nequivisset fieri, ut loquuntur iidem commissarii in epistola ad Clementem. Procurator hic fuit Henricus de Schorne, archidiaconus Herefordiensis, cui litteris, a laudato capitulo die IV Novembris anni 1306 signatis, plena facta est potestas hoc negotium tractandi, atque etiam alium procuratorem substituendi, & ipsum revocandi ac officium procuratoris reassumendi, cum id viderit expedire &c. Eidem Henrico anno subsequenti die V Aprilis ab eodem capitulo Herefordiensi, decano extra regnum agente, additus fuit alter procurator Thomas de Orletone, sic ut ambo conjunctim & divisim & eorumdem quilibet in solidum procuratoris munere fungi & potestate uti possent. Postea etiam occurret alter procurator Gilbertus, sive quod hic prædictis duobus adjunctus, sive in alterutrius locum subrogatus fuerit. Ambas litteras patentes habeo, sed, quia nihil peculiare continent, prætermitto.
[259] [quaram illi exemplaria in tota Anglia promulgari jusserunt,] Post hæc laudati commissarii utriusque præmemoratæ epistolæ Pontificiæ omnibus archiepiscopis & episcopis regni Angliæ, & eorum vices gerentibus, transcripta sub sigillis nostris (inquiunt) transmisimus eis reverenter, humiliter & districte auctoritate Apostolica injungentes, quatenus omnes & singuli eorumdem facerent infra octo dies post litterarum nostrarum receptionem publice, sufficienter & solemniter denunciari per omnes suas cathedrales & civitatum suarum collegiatas & parochiales ac alias solemniores & magis populosas suarum diœcesium ecclesias, de quibus eis fore expediens videretur, & Londonensi & Herefordiensi episcopis, in quorum civitatibus & diœcesibus idem dominus Thomas fuerat diutius conversatus, per omnes etiam parochiales ecclesias diœcesium suarum, quod si sciebant aliquid de contentis in secundis litteris supradictis, comparerent sufficienter & legitime coram nobis infra XXIIII diem mensis Maii tunc inclusive sequentis in capitulo cathedralis ecclesiæ Londoniarum, in qua procedere incepimus, sicut in solemniori & in communiori regni Angliæ, & magis discussioni negotii atque nobis accommoda, minusque Herefordiensi capitulo sumptuosa; instructuri & informaturi nos, necnon proposituri, si quid proponere volebant, & veritati perhibituri testimonium super contentis in secundis litteris memoratis, adjecto, quod venientibus faceremus in expensis debitis providere.
[260] Ceterum (ita denuo post aliqua pergunt laudati commissarii) ne duorum mensium tempus nobis præfixum inutiliter laberetur, [processumque de excommunicationibus auspicati sunt;] recepimus & nominavimus viginti novem testes, quorum plures fuerant in obsequiis præfati domini Thomæ, a procuratore prædicti capituli ministratos; & quia per ipsorum depositiones & scripturas aliquas, quas penes se in custodia dudum habuerant, ab eis de mandato nostro exhibitas, & aliis modis comperimus, dictum dominum Thomam cum venerabili patre, fratre Johanne de Pecham, quondam archiepiscopo Cantuariensi, metropolitano suo, super juribus archiepiscopalibus & episcopalibus magnam contentionem & discordiam habuisse, ex quibus dicebatur idem dominus Thomas fuisse post appellationes legitimas ad Sedem Apostolicam interpositas excommunicationis antedictæ dicti archiepiscopi vinculo innodatus; hæc procuratori notificavimus supradicto, ne posset prætendere inscium se, & capitulum Herefordiense probabilem causam ignorantiæ præmissorum ex eo habuisse, quod attestationes non fuerant publicatæ; eidem procuratori die decima tertia præfati mensis Maii terminum peremptorium præfigentes, ut infra temporis spatium, in nobis facta commissione contentum, proponeret & probaret, quidquid vellet super absolutione de dicta excommunicationis sententia, vel nullitate ejusdem.
[261] Significavimus insuper supradicta regentibus spiritualitatem archiepiscopatus Cantuariensis (nam archiepiscopus Robertus Winchelsey a rege proscriptus exsulabat) & conventuali procuratori Cantuariensi, [sed post diligentissimam inquisitionem censuerunt,] mandantes, ut nobis mitterent omnia documenta, si qua penes se habebant, contingentia supradicta, & indicarent habentes. Cum autem tam ipsi, quam quidam per eos nuncius, se nec habere nec scire, respondissent, fecimus omnia registra, libros & cartularia dicti archiepiscopi & ecclesiæ generalia, ac provincialia ejusdem, & omnia protocolla & rogationes tabellionum, qui una parte vel alia prædictis interfuisse dicebantur personaliter, una cum aliis prædictis juratis & fidelibus cum diligentia perscrutari omnia, quæ ad instructionem facere poterant præmissorum; in eis inventa assumentes & facientes redigi in processum. Misimus insuper ad partes Tusciæ, ubi processus inter eosdem dominos archiepiscopum & Thomam in curia Romana, ut dicebatur, habiti, penes procuratores partium remansisse credebantur; quos finaliter nequivimus recipere.
[262] Recepimus etiam ex officio nostro in testes illum, [Sanctum ab iisdem immunem fuisse, & ad alterum processum esse progrediendam.] qui dicebatur prædictam excommunicationis sententiam protulisse, & XIIII alios, qui in partibus fuerant clerici & familiares archiepiscopi antedicti, ut omnino posset per eos sciri & haberi veritas de excommunicationum articulis supradictis. Postquam processum longum & diffusum necessario inde factum rubricavimus, examinavimus, & extractum cum ipso processu Sanctitati vestræ remissum laboriose fecimus ex eodem, venerabili patri domino, per Dei gratiam episcopo Sabinensi, & peritis ac expertis viris, dominis Symoni de Marvilla thesaurario Metensi, Onufrio de Trebis decano Meldensi, & Bosolo canonico Tornacensi, sacri palatii vestri auditoribus, in ejusdem domini Cardinalis comitiva tunc Londoni existentibus, processum & extractum hujusmodi ostendentes. Quibus per eos visis & super diversis punctis juris ex inventis per ipsum processum consurgentibus, collatione & deliberatione pluribus diebus habita cum eisdem, finaliter visum eis extitit atque nobis, fore per nos ad faciendam inquisitionem de fide, vita, moribus, fama & miraculis prælibati domini Thomæ procedendum juxta nobis traditam formam, non obstantibus quibuscumque de dicta & aliis excommunicationibus, quas dicebatur idem archiepiscopus tulisse in præfatum dominum Thomam, per processum inventis. Reliqua hujus epistolæ partim jam dedi supra, partim dabo infra, ubi eamdem integram excudam, ut studiosus lector ex continuata narratione totam processus seriem melius percipiat.
[Annotata]
* an vivens?
* i. e. Westmonasterium
* Burdegale
* an excellentia?
§ XV. Processus alter de vita, moribus &c inchoatus: præscripta forma juramenti a testibus præstandi: parata interrogatoria: auditi testes, & horum nomina.
[Eodem anno 1307, die 13 Julii] Primo processu de excommunicationum articulis feliciter & ex votis finito, inchoatus est alter de Thomæ fide, vita, moribus ac miraculis, cui initium datum Londini est in eadem ecclesia cathedrali eodem anno 1307, die XIII mensis Julii. Quæ primo hoc die facta fuere, continet instrumentum e processu, quale e Ms. nostro hic subjungo. In nomine Domini. Amen. Ad honorem, laudem & gloriam sanctæ & individuæ Trinitatis, Patris & Filii & Spiritus Sancti, beatæ Mariæ, beatorum apostolorum Petri & Pauli, beati Agilberti patroni ecclesiæ Herefordiensis, regni Angliæ, provinciæ Cantuariensis, & omnium Sanctorum & Sanctarum Dei, & ad honorem sacrosanctæ Romanæ ac universalis Ecclesiæ, & domini nostri, domini Clementis, divina providente clementia, Papæ quinti; & ad devotionem ac ædificationem totius orthodoxi cleri & populi excitandam, & ad futurorum memoriam & cautelam. Incipit inquisitio de vita & moribus, fama & miraculis recolendæ memoriæ domini Thomæ de Cantalupo, quondam episcopi dictæ ecclesiæ Herefordiensis, & ea contingentibus.
[264] [procurator capituli Herefordiensis postulavit] Notum sit igitur universis præsentibus & futuris, præsentem scripturam inspecturis, quod Dominicæ Incarnationis anno millesimo tricentesimo septimo, Indictione quinta, die tertiadecima mensis Julii, Pontificatus dicti domini Clementis Papæ quinti anno secundo, venerabilis vir magister Henricus de Schorne, archidiaconus Herefordiensis, legum doctor, procurator a venerabili capitulo Herefordiensi ad prosequendum & procurandum ac promovendum negotium prædictæ inquisitionis specialiter constitutus, prout in procurationis suæ litteris patentibus, sigillo dicti capituli sigillatis, quarum tenor infra subjicitur (jam monui, me illas non recensurum) plenius continetur, constitutus coram reverendis in Christo patribus, dominis, Dei gratia Mimatensi & Londonensi episcopis, & venerabili viro, magistro Guillielmo, archidiacono Aranensi in ecclesia Convenarum, domini Papæ capellano & in Anglia nuncio, ad inquirendum de prædictis per dictum dominum Papam deputatis, cum instantia requisivit eosdem, ut procederent ad prædictam inquisitionem faciendam juxta formam litterarum Apostolicarum eis super hoc directarum, quarum tenor infra subjicitur. Ego ambas supra jam dedi.
[265] Quas litteras dictus procurator præsentavit eisdem (hoc petens potissime, [a commissariis, ut, quoniam processus de prætensa excommunicatione finitus esset,] cum dictus procurator non crederet, ut dicebat, aliquid fuisse inventum per processum factum per duos episcopos & archidiaconum supradictos super excommunicationum articulis, quibus dicto domino Papæ suggestum fuerat, præfatum dominum Thomam tempore obitus sui fuisse astrictum, propter quod posset vel deberet præsens inquisitio retardari) petens cum instantia procurator prædictus, ut dicti domini commissarii intentionem suam super hoc declararent; cum dictum processum per eos factum jam dicti domini commissarii, sicut dictus procurator dixit se credere, examinassent, & consilium, deliberationem & collationem pluribus vicibus & diebus super eo habuissent cum venerabili patre, domino Petro, Dei gratia episcopo Sabinensi, sacrosanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinali, Londoniis existente, & cum omnibus sacri palatii dicti domini Papæ auditoribus, scilicet cum dominis Symone de Marvilla thesaurario Methensi, Onuphrio decano Meldensi, Bozolo canonico Tornacensi, existentibus in comitiva præfati domini Cardinalis.
[266] Protestans dictus procurator & proponens, quod litteras istas Apostolicas super præsenti inquisitione, [procederent ad alterum de fide vita &c instruendum:] per dictos dominos commissarios facienda, directas eisdem, non repræsentaverat eis anno Domini millesimo tricentesimo septimo, Indictione quinta, decimaquinta die mensis Aprilis, in manerio dicti domini episcopi Londoniensis apud Stebbenheth, quando dictas litteras eis exhibuit cum aliis litteris Apostolicis, in quibus mandabatur dictis dominis commissariis, quod inquirerent de excommunicationum articulis supradictis, ad hunc effectum, ut tunc procederent ad contenta in dictis litteris; nec quod terminus quattuor mensium ex tunc curreret; sed quia in litteris tunc præsentatis eisdem dominis commissariis, per quas mandabatur inquisitio de prædictis excommunicationum articulis fieri, de istis litteris Apostolicis, quæ in impetratione priores fuerant, mentio habebatur, a præsentatione ipsarum litterarum hodierna die facta, volens & intendens dictus procurator (ut dixit) incipere terminum quattuor mensium, infra quem debent per antedictos dominos commissarios expediri contenta in litteris Apostolicis prælibatis.
[267] Cui quidem procuratori responsum extitit per dominos commissarios antedictos, [cui illi annuentes,] quod parati erant procedere ad dictam inquisitionem de fide, vita, conversatione, fama & miraculis dicti domini Thomæ, juxta litterarum Apostolicarum eis directarum continentiam, faciendam: cum viso & examinato cum diligentia prædicto processu facto per eos, hoc concordatum fuerit inter ipsos, & consultum eisdem a prædictis domino Cardinali & tribus auditoribus sacri palatii de iis, quæ reperta sunt per prædictum processum ab ipsis dominis commissariis (ut dixerunt) plenarie informatis; offerentes dicti domini commissarii se paratos citare, recipere & examinare testes, & omnia alia ad instructionem præsentis inquisitionis facientia, quandocumque a prædicto procuratore fuerint requisiti; prædicentes & præcipientes eidem, quod non recederet a civitate Londiniensi sine licentia eorumdem, cum ipsi domini commissarii ex officio suo intenderent aliquos testes recipere super inquisitione præsenti, quorum juramenta cum reciperentur & jurarent, volebant, procuratorem interesse prædictum. Sane forma procurationis dicti magistri Henrici talis est.
[268] [præscripserunt formam juramenti] Sequitur instrumentum procurationis ejusdem datum die IV Novembris anni 1306, de quo supra memini; sequitur & aliud, per quod, ut ibidem monui, idem magister Henricus de Schorne & Thomas de Orletone conjunctim & divisim ejusdem causæ procuratores die V Aprilis anni 1307 ab eodem capitulo ecclesiæ Herefordiensis constituti fuere, quod etiam superius annotavi. Post hæc subditur prima epistola Clementis V Papæ jam ante data, neque hic repetenda. Deinde legitur forma juramenti testium hoc modo: Eisdem anno, die & loco prædicti commissarii concordaverunt inter se, quod testes super præsenti inquisitione recipiendi jurent secundum formam infrascriptam, videlicet jurent testes, sacrosanctis Euangeliis manu tactis & coram ipsis testibus recipiendis astantibus, quod super omnibus & singulis contentis in prædictis litteris Apostolicis (quæ litteræ prius legantur & exponantur ipsis testibus) & super omnibus litteras contingentibus, & toto negotio, de quo agitur, dicent ipsis dominis commissariis & cuilibet eorumdem (uno tamen vel duobus ex dictis dominis commissariis cum commissario interrogante præsentibus) & alii vel aliis, si iidem commissarii vel duo ex iis committent, totam, plenam, puram, meram & simplicem veritatem, quam sciunt, vel credunt, vel audiverunt, sicut sciunt, credunt, vel audiverunt, quotiescumque ab eis, vel ab uno de voluntate aliorum, præsentibus aliis, vel alio vel duobus ex eis, vel ab alio seu aliis, vice dominorum ipsorum commissariorum, fuerint interrogati, usquequo dictum negotium fuerit terminatum; etiamsi non interrogarentur ab ipsis vel duobus ex eis, seu alio vel aliis vice ipsorum:
[269] [a testibus præstandi, & receperunt juramentum precuratoris] Item quod propter gratiam, vel favorem, vel amicitiam, vel propter privatum commodum, quod per se vel per alios ex hoc jam habuerint, vel habituri sint, vel habere sperarent, vel pro timore aut odio non testificabuntur; & quod per aliquod ingenium non admiscebunt aliquam falsitatem, nec suppriment aliquam veritatem, nec aliquid de suo adjicient testimonio suo, & quod testimonium suum nulli pandent, donec attestationes super hoc negotio fuerint publicatæ. Sicut autem hic est scriptum, & ipsis testibus lectum & expositum fuerit, jurent dicti testes, hoc servare, tactis sacrosanctis Euangeliis: Sic Deus eos adjuvet, & prædicta sancta Dei Euangelia. Mox sequitur de procuratore causæ: Item post prædicta dicti domini commissarii receperunt corporale juramentum, tactis sacrosanctis Euangeliis, præstitum a dicto magistro Henrico, procuratore capituli Herefordiensis, in animam suam & in animas illorum, a quibus constitutus est procurator, quod in negotio isto & in processu toto non aget, nec faciet aliquid, nec aliquas probationes inducet per calumniam vel malitiam, & quod in toto negotio isto & præsenti processu utetur veritate, & dictam veritatem dicet, & respondebit, quandocumque & quotiescumque fuerit interrogatus vel requisitus a dictis dominis commissariis, vel altero eorumdem, seu ab alio vel aliis vice eorum.
[270] Eodem quoque die notarii, qui in processu adhibendi erant, [& trium notariorum adhibendorum in processu;] juramentum suum dicere jussi sunt. Sic enim ibidem sequitur in processu: Item præsente dicto procuratore, ego Willelmus le Dorturer Wintonensis diœcesis, & Adam de Landeseya diœcesis Lincolniensis, Apostolica, & Reymundus de Prada, imperiali auctoritate notarii publici, qui quidem notarii nos omnes tres interfueramus in primo processu per dictos dominos commissarios facto super excommunicationum articulos, quibus dictus dominus Thomas de Cantalupo dicebatur fuisse astrictus, sicur nos notarii dicti processus juravimus, tactis sacrosanctis Euangeliis, fideliter scribere omnia, quæ scribenda erunt in negotio & processu præsenti, & depositiones testium & alia, quæ secreto tenenda sunt, secreta tenere, & in omnibus, quæ ad nostrum officium pertinent, in toto isto negotio & processu fideliter nos habere.
[271] His ita constitutis, rogatus est a commissariis procurator Henricus de Schorne, [initium examinis testium in crastinum indixerunt,] an ipse vellet articulos, seu rerum capita ad Thomæ fidem, vitam &c pertinentia, super quibus examinandi erant testes, tradere; illoque abnuente ac flagitante, ut ea ipsimet præscriberent, hanc curam illi receperunt. Nam post hæc (verbis processus rursum utor) dicti domini commissarii petierunt a prædicto procuratore, si volebat reddere articulos sive capitula super negotio isto; & respondit, quod non; sed quod dicti domini commissarii procederent in negotio isto secundum formam litterarum Apostolicarum, & ipsi formarent articulos seu capitula, si eis expediens videbatur. Et prædictam responsionem dixit se fecisse de consilio sapientum, qui pro consilio habendo fuerant deputati eidem a capitulo Herefordiensi. Et quia dictus procurator dixit, quod intendebat in isto negotio producere aliquos testes, justiciarios & officiales domini regis Anglorum illustris, & quosdam alios, qui habebant se a civitate Londiniensi absentare, præceperunt dicti domini commissarii eidem procuratori, quod die crastina faceret repræsentari coram eis in capitulo cathedralis ecclesiæ S. Pauli Londiniensis ante tertiam supradictos, quos dictus procurator producere intendebat de præsenti in testes; & quod idem procurator compareret in dictis loco & termino coram eis ad videndum jurare dictos testes & alios, quos dicti domini commissarii ex officio suo recipere intendebant.
[272] Post hæc dicti domini commissarii concordaverunt, quod super infrascriptis articulis & interrogatoriis examinentur testes in negotio isto. [præscripseruntque articulos examinandos,] In Dei nomine. Amen. Ista est forma articulorum & interrogatoriorum hujus processus concordata, super quæ testes recipiendi in inquisitione de fide, vita, moribus, conversatione & miraculis recolendæ memoriæ domini Thomæ de Cantalupo, quondam episcopi Herefordiensis, facienda, sunt examinandi. Ante tamen eorum examinationem, postquam juraverint, ut in fine examinationis, describatur conditio dictorum testium, scilicet an sint litterati vel illitterati, nobiles vel plebei, divites vel egeni, & an fuerint de parentela, vel de familia dicti domini Thomæ; cujus ætatis sint ipsi testes: & non interrogentur super omnibus articulis infrascriptis passim omnes, sed illi dumtaxat, de quibus verisimile erit, quod super his, de quibus interrogabuntur, scire debeant veritatem; ne, si aliter fieret, cum multi sint tantum ad probandum miracula inducendi, contingeret, tempus circa eorum examinationem in vanum expendi, & membranas inutiliter occupari.
[273] [quorum primus erat de fide, moribus &c S. Thomæ] Primus articulus est de fide, vita, moribus & conversatione dicti domini Thomæ, & circumstantiis pertinentibus ad prædicta, supra quæ interrogentur primo dicti testes: Unde & a quibus & qualibus parentibus dictus dominus Thomas traxit originem; & ubi fuit baptizatus, & ubi in pueritia, adolescentia, juventute & senectute sua, & cum quibus & qualiter conversatus, & qualiter moribus temperatus. Item secundo interrogentur: Quibus studiis & exercitiis idem dominus Thomas mancipavit se antequam esset assumptus ad episcopatum; & quæ & qualia officia ante dictum episcopatum, & quem statum habuit, & qualiter in eis se gessit. Item tertio interrogentur de fide ipsius domini Thomæ per dilectionem operante, & de vitæ excellentia; scilicet si aliquas virtutes sive operationes virtutum habuit in excellentia præcipuas, & quanto tempore in eis perseveraverit; & si dictas excellentias & operationes virtutum habebat singulariter sive notabiliter ultra modum, conditionem seu conversationem aliorum, qui erant in consimili statu vel gradu cum eo.
[274] [a prima ætate usque ad mortem;] Item quarto interrogentur: Qualiter in episcopatu rexit seipsum & ecclesiam atque plebem sibi commissam; & si diligenter insistebat circa gubernationem, visitationem & correctionem subditorum, circa prædicationis officium, & Missarum celebrationes, & alia spiritualiter & temporaliter officio episcopali incumbentia; & qualem ingressum in eo habuerit. Item quinto interrogentur, si erat naturaliter discretus & prudens, humilis, mitis & mansuetus, patiens & benignus, sobrius, pudicus & castus; in oratione, devotione & contemplatione seu meditatione sedulus; si justus, timens Deum, & misericors & pacificus; & quales persecutiones vel adversitates passus fuit in vita sua, & propter quam causam. Item sexto interrogentur: Quot annorum erat, quando migravit ad Dominum, & ubi & qualiter finivit hanc vitam; & si receptis Ecclesiasticis Sacramentis: & ubi corpus ejus requiescit.
[275] [secundus de fama & communi voce sanctitatis illius,] Secundus articulus est de fama & communi voce & opinione; super quo interrogentur primo testes, utrum sit fama publica & communis vox & opinio, sive credulitas gentium, quod dictus dominus Thomas sit sanctus. Item secundo, si deponant de prædictis, interrogentur, quomodo hoc sciunt, & ubi est de præmissis dicta fama publica & communis vox & opinio; & a quo tempore citra sciverunt vel audiverunt dici, esse dictam famam, vocem & communem opinionem. Item tertio, si dicant, se audivisse dici prædicta, interrogentur, a quibus & a quot, quoties & ubi audiverunt dici prædicta, & an illi, a quibus audiverunt, erant homines bonæ vel malæ famæ, & an speciales amici, vel de parentela dicti domini Thomæ, vel beneficiati in ecclesia Herefordensi. Item quarto interrogentur; Quid vocant, vel credunt, esse famam publicam in prædicta sua depositione, & quid communem vocem & communem opinionem vocant, sive communem gentium credulitatem.
[276] Tertius articulus est de miraculis dicti domini Thomæ, [tertius demiraculis] super quo interrogentur primo testes, de dictis miraculis deponentes, si qua & quæ ac qualia Deus fuit operatus per eum aut pro eo in ejus vita & post ipsius obitum. Item secundo, si deponant de dictis miraculis, interrogentur de causis scientiæ. Item tertio, si dicta miracula fuerunt supra vel contra naturam. Item quarto, quibus verbis utebantur illi, qui petebant dicta miracula fieri, & qualiter Deum & dictum dominum Thomam invocabant. Item quinto, si in operatione dictorum miraculorum fuerunt appositæ herbæ vel lapides, vel aliquæ aliæ res naturales & medicinales, & si incantationes vel superstitiones, vel fraudes aliquæ intervenerunt in operatione dictorum miraculorum. Item sexto, si, factis dictis miraculis, augebatur propter ipsa miracula fides seu devotio, in quorum personas vel ad quorum invocationem seu petitionem dicta miracula accidebant, vel aliorum, ad quorum notitiam veniebant, & glorificaverunt Deum.
[277] Item septimo, in quorum & cujus ætatis & conditionis personis dicta miracula facta fuerunt, [ante & post obitum impetratis;] & de quo loco, & a quibus parentibus erant oriundi. Item octavo, si testes, antequam dicta miracula facta fuissent, noverant illos, in quorum personas dicta miracula accidisse dicuntur, & si prius, & per quantum tempus viderunt eos sanos. Item nono, quanto tempore & de qua ægritudine miraculose curati, priusquam miraculum accideret, fuerant infirmi, & quot diebus viderant eos ante infirmos; & quomodo sciunt, quod tali ægritudine laborarent. Item decimo, si post miraculum factum fuerunt plene & perfecte curati & sani, & si in continenti vel ex intervallo, & quanto tempore fuerunt, & dicti testes eos viderunt post dictum miraculum sanos & ab ægritudine liberatos. Item undecimo, quo anno, mense, die, loco, & quibus præsentibus, dicta miracula facta sunt. Item duodecimo, si dicta miracula fuerunt in continenti vel ex post facto, & si ex post facto, per quantum tempus post publicata in locis, in quibus accidisse dicuntur. Item decimotertio, si est & fuit fama publica de dictis miraculis, & per quantum tempus, & a quo tempore citra in locis, in quibus ipsa miracula facta fuisse dicuntur, & in aliis locis.
[278] Quartus articulus est de devotione populi, utrum scilicet populus & gentes habent in ipsum dominum Thomam devotionem, [quartus denique de devotione populi in eumdem.] sicut in Sanctum, & ad ipsum recurrunt, ut ad Sanctum, & a quanto tempore citra; & interrogentur, quomodo hoc sciunt, si de prædictis deponant dicti testes. Ultimo quæratur a dictis testibus, an prece, præcepto, timore, odio, amore, pretio, & lucri dati vel promissi, habiti vel habendi causa deposuerint, & utrum docti vel instructi fuerint testificati *, & an concordaverint cum aliis testibus sic deponere. Acta sunt hæc anno ab Incarnatione Christi MCCCVII, Indictione V, mensis Julii die XIII in capitulo cathedralis ecclesiæ S. Pauli Londini, præsentibus venerabilibus viris, domino Raymundo Harroti * præcentore Mimatensi, magistro Wilhelmo de Meleford canonico Lond., & me Wilhelmo dicto Le Dorturer, ac magistris Adam de Lyndeseya *, Apostolica, & Raymundo de la Prada, imperiali auctoritate notariis publicis hujus processus.
[279] [Postridie cœperunt examinari testes, e quibus sexaginta duo,] Postridie igitur, sive die XIV mensis Julii laudati commissarii testes examinare cœperunt Londini in ecclesia S. Pauli, continuaruntque examen partim ibidem, partim Herefordiæ, spatio quatuor mensium, quod a summo Pontifice ad hoc negotium eis fuerat præstitutum. Universim autem examinati fuere testes omnino trecenti viginti & tres, quorum sexaginta duos primos, qui maximam partem de S. Thomæ vita & moribus fere deposuerunt, descriptos habeo, atque hic subjungo.
Primus testis dominus Rudolphus de Heughum, regis Angliæ in suo banco justiciarius, in Londin & Herefordiensi ecclesiis canonicus, jurisperitus famosus annorum LXX vel circa.
Secunda testis domina Maria de Breuse, relicta D. Wilhelmi de Breuse baronis militis.
Tertius testis Willelmus de Breuse, baro & miles.
Quartus testis Willelmus de Codineston, presbyter, rector ecclesiæ de Findon Cycestrensis diœcesis.
Quintus testis D. Aicardus de Warevik, justitiarius & consiliarius domini regis Angliæ, jurisperitus.
Sextus testis, Hugo le Barber, de civitate Elyen oriundus, annorum LXX & ultra, qui fuit de familia D. Thomæ, eumque viderat Parisiis studentem, ac venit cum ipso in Angliam ad visitandos amicos; & Oxoniæ quatuor annis in studiis versantis commensalis & familiaris fuit, cubiculum ejus custodiens, & lectum sternens, ac postea ante & post episcopatum acceptum cum eo vixit.
Septimus testis, D. Joannes de Wynton, presbyter & rector ecclesiæ S. Benedicti.
Octava testis Juliana.
Nonus testis, Adam Aspelon.
Decimus testis Willelmus de Eston.
Undecimus testis, … d. Adam de Kyngeshm *, diœcesis Erefordiensis, jurisperitus annorum LV & ultra, de familia dicti Thomæ post aditum episcopatum.
Duodecimus testis, d. Richardus de Kimberle, LX annorum, qui fuit de familia d. Thomæ per X annos variis in officiis.
Decimustertius testis, Frater Rogerius de Hunneden, supprior Fratrum Eremitarum Ordinis S. Augustini, conventus Londinensis, annorum L & ultra, qui a d. Thoma in presbyterum ordinatus fuit in ecclesia Leoministrensi, diœcesis Erefordiensis.
Decimusquartus testis, Frater Hermerus de Tytyngton, Ordinis ejusdem, lector in naturalibus in conventu Londinensi, annorum XL vel circiter.
Decimusquintus testis, Frater Robertus de Machinge dicti Ordinis, annorum XL circiter.
Decimussextus testis, Frater Joannes de S. Albano, annorum XXVI.
[280] [qui pro maxima parte] Decimusseptimus testis, Frater Thomas Ylley, magister in Theologia, de Ordine Fratrum B. M. de Monte Carmelo, annorum LIII.
Decimusoctavus testis, Frater Richardus de Weluwe ejusdem Ordinis, ubi fuit XXXI annis Prior conventualis, annorum LXVIII.
Decimusnonus testis Frater Willelmus de Thorp dicti Ordinis, ubi fuerat diu Prior, annorum LXVII vel LXVIII. Vigesimus testis, Frater Robertus Wyk, dicti Ordinis diversis in conventibus Prior, annorum LX.
Vigesimusprimus testis, Frater Hugo Mamcestr, magister in Theologia, de Ordine Fratrum Prædicatorum, annorum LXXI.
Vigesimussecundus, testis, Frater Joannes de S. Ægidio, Ordinis S. Dominici, annorum LX circiter.
Vigesimustertius testis, Frater Eadmundus de Aumari, dicti Ordinis, annorum LIX circiter.
Vigesimusquartus testis, Frater Petrus de Wyrebrugg, dicti Ordinis, annorum XLIX, qui viderat eum non semel apud Oxonium tenentem quoddam principium in ecclesia B. M. de Oxonio, in qua tunc magister Guillelmus de Monteforti incepit in Decretis sub eo, & Frater Joannes de Trinitate incepit eadem die in Theologia sub eo, & fuerunt XXVII anni in crastinum Trinitatis.
Vigesimusquintus testis, Frater Hugo de Londino, Ordinis Fratrum Minorum, annorum LXII.
Vigesimussextus testis, Frater Henricus de Sintone, guardianus Fratrum Minorum conventus Londinensis, annorum XLV vel circiter.
Vigesimusseptimus testis, Frater Joannes de Wesewode, dicti Ordinis, annorum XL circiter.
Vigesimusoctavus testis, Frater Walterus de Cantuaria, dicti Ordinis, annorum XLIV circiter.
Vigefimusnonus testis, Frater Joannes Keusington, Prior conventualis S. Bartholomæi Londini, annorum LX & ultra.
Trigesimus testis, Frater Robertus de S. Martino, sacrista S. Bartholomæ Londini, annorum L & ultra.
Trigesimusprimus testis, Frater Radolphus de Cantuaria, Prior conventualis S. Trinitatis Londini, annorum XXX & amplius.
Trigesimussecundus testis, Frater Robertus de S. Martino, sacrista S. Trinitatis, annorum L, vel circa
Trigesimatertia testis, Joanna, filia Radolphi, annorum XIX & ultra.
Trigesimaquarta testis, Alicia, annorum XXX.
Trigesimaquinta testis, Beatrix le Mareschal, annorum XV (vitiosus hic numerus est) & ultra, nutrix prædicti Chilberti, in vase aquæ submersi; & erat præsens in domo prædicti Radolphi.
Trigesimasexta testis, Catharina, uxor Joannis Cissoris, annorum XXX circiter.
[281] Trigesimusseptimus testis, Willelmus de Cantalupo, [de Sancti vita ac moribus testati fuere,] annorum XLV & ultra, filius d. Joannis de Cantalupo, & patruelis ipsius d. Thomæ, cujus semper fere fuit socius.
Trigesimusoctavus testis, Frater Richardus de Insula, Ordinis Fratrum Minorum, juris civilis professor, annorum XXXVII circiter.
Trigesimusnonus testis, Willelmus de Lonesdale.
Quadragesima testis, Alicia, filia prædicti Willelmi, annorum XIX circiter.
Quadragesimaprima testis, Anicia Rysshwyk, annorum XLV, de Bernastorica Norwycensis diœcesis oriunda, & diu Londini versata.
Quadragesimussecundus testis, Willelmus de Oxonio, Lincastriensis diœcesis, annorum XL circiter.
Quadragesimustertius testis, Nicolaus Chiket de Glocestria, Londini diœcesis, annorum XL circiter.
Quadragesimusquartus testis, d. Willelmus de Londino, perpetuus capellanus ecclesiæ Omnium Sanctorum ad forum Londini, annorum L circiter, qui vidit dictam Aliciam per quinquennium contractam.
Quadragesimusquintus testis, Hugo le Chaundeler de Shorhm, Cantuariensis diœcesis.
Quadragesimasexta testis, Agnes, uxor prædicti Hugonis.
Quadragesimusseptimus testis, Frater Walterus Kinille, magister in Theologia, LX annorum vel ultra, familiariter notus d. Thomæ pluribus in locis.
Quadragesimusoctavus testis, Frater Walterus de Risebury, de Ordine Fratrum Minorum, annorum LXVI, notus item familiariter d. Thomæ.
Quadragesimusnonus testis, Frater Robertus de Herton, Ordinis Fratrum Minorum, annorum LXIII.
Quinquagesimus testis, Frater Adam de Chabbenore, Ordinis Fratrum Minorum, annorum XXXIII circiter, qui cohabitavit per XV annos confessario d. Thomæ in civitate Erfordiensi, appellato Fratre Henrico de Hellington, ejusdem Ordinis sui.
Quinquagesimusprimus testis, Frater Robertus de Ribbesfordia, Prior Odinis S. Benedicti prioratus SS. Apostolorum Petri & Pauli, & S. Guthlaci, annorum XLII circiter.
Quinquagesimussecundus testis, Frater Joannes de Tourey, supprior dicti Ordinis & loci.
[282] [hic recensentur.] Quinquagesimustertius testis, Willelmus Jaudre, civis Erefordiensis, octuagenarius, domino Thomæ in episcopatu notus & serviens.
Quinquagesimusquartus testis, Joannes de Leoministria, civis Erefordiensis, octuagenarius & ultra, notus D. Thomæ in episcopatu.
Quinquagesimusquintus testis, Arnaldus le Glovere, civis Erefordiensis.
Quinquagesimussextus testis, magister Robertus de Gloucestria, doctor Decretorum, Cancellarius Erefordiensis, annorum LV circiter, qui fuerat de familia D. Thomæ.
Quinquagesimusseptimus testis, D. Joannes de Kemeseya, canonicus Erefordiensis, de familia D. Thomæ, præsertim in episcopatu.
Quinquagesimusoctavus testis, Willelmus le Wayte de Bosco arso, qui fuit gayta D. Thomæ per septennium in episcopatu, uti & prædecessoris ejus.
Quinquagesimusnonus testis, Joannes Bute, civis Erefordiensis, annorum LXXX, qui fuerat pistor quondam D. Thomæ, & de familia & de robis ejusdem, postquam fuit episcopus: qui testis commendatus fuit dominis episcopo & commissariis de fidelitate & veracitate ab aliis testibus sub juramento, & auditus fuit IX Septembris in capella S. Catharinæ.
Sexagesimus testis, Robertus Deyntè laicus, familiaris & camerarius quondam dicti D. Thomæ per plures annos sub Nicolao de Hodinet, principali camerario, de parentela dicti D. Thomæ, qui in curia Romana in comitiva dicti domini Thomæ diem clausit extremum. Idem Robertus erat natus annos XL (hæc ætas vitiosa videtur) & ultra, & fuerat cum D.Thoma in concilio Lugdunensi.
Sexagesimusprimus testis, R. P. D. Richardus Dei gratia episcopus Erefordiensis, & magister in Theologia, sexagenarius & ultra, qui fuit de robis & familia D. Thomæ per XIV annos circiter.
Sexagesimussecundus testis, Frater Nicolaus de Wichio, presbyter monachus cathedralis ecclesiæ Wigorniensis, annorum LV circiter, qui fuit clericus capellæ domini Thomæ per quinquennium, antequam esset episcopus.
[Annotata]
* an testificari?
* alibi Garroti
* supra Landeseya
* al. Kyngeshuam
§ XVI. Litteræ, in quibus commissarii Apostolici Clementi V Papæ rationem reddiderunt de omnibus in utroque processu a se gestis.
[Finito testium examine, commissarii Apostolici] Finitum tandem examen testium est eodem anno 1307, die XIII Novembris, quo die exspiravit quatuor mensium spatium, a Clemente V commissariis constitutum. Ut vero lector intelligat, quid eo interim tempore in hac causa ab iisdem præstitum fuerit, subjungo hic ipsam eorumdem epistolam, in qua laudato Pontifici de commisso sibi munere rationem reddiderunt. Est ea ex eodem codice Vaticano, ex quo cetera processus monumenta accepimus, descripta, sed in paucis locis mutila, seu quod nonnihil detriti ibi essent characteres, seu quod legi non possent. Accipe igitur illam, prout in Ms. nostro habemus.
[284] Sanctissimo Patri ac Domino suo, Domino Clementi, [in epistola ad Clementem V Papam rationem reddunt] divina providente clementia, sacrosanctæ Romanæ ac universalis Ecclesiæ summo Pontifici. Fideles vestri & humiles servientes, Mimatensis & Londinensis episcopi, & Guillelmus archidiaconus Aranensis in ecclesia Convenarum, capellanus vester & in Anglia nuncius, pedum oscula beatorum. Expositum dudum, beatissime Pater, per procuratores, & nuncios decani & capituli Herefordien., & per venerabilem D. Wigorniensem quondam episcopum, tunc apud Sedem constitutum Apostolicam vestræ clementiæ Sanctitatis, quod per recolendæ memoriæ domini Thomæ de Cantalupo, quondam episcopi Herefordiensis, præcelsa & prægrandia merita Dominus multa & evidentia in ecclesia Herefordiensi operabatur miracula, in qua ossa requiescunt ipsius; litterisque patentibus serenissimi principis, domini Edwardi, inclitæ memoriæ regis tunc Anglorum illustris, venerabilium patrum, domini Eboracensis archiepiscopi, quindecim episcoporum, septem abbatum, undecim quoque comitum ac plurium baronum illarum partium, in quibus quidam * litteris testimonium perhibent de sanctitate vitæ dicti domini Thomæ & ante dictis miraculis, Beatitudini vestræ expositis.
[285] Ne tanta lucerna, si, ut sperabatur, præmissis suffragabatur veritas, [de injuncto sibi ab illo munere; significantque se gemino ejusdem mandato] lateret ultra sub modio, sed humanis laudibus reverenter extolleretur in terris, quem honorari providentiæ divinæ voluisset sublimitas in excelsis, nobis per scripta vestra Apostolica mandavistis, quatenus de fide, moribus ac vita dicti domini Thomæ, nec non fama, miraculis & cæteris circumstantiis hujusmodi negotium contingentibus, tam per testes, quos idem decanus & capitulum Hereford. super iis ducerent producendos, quam aliter, infra quatuor mensium spatium post litterarum Apostolicarum receptionem, inquireremus diligentius veritatem. Verum, quia post commissionem prædictam Sanctitati vestræ suggestum extitit, quod idem dominus Thomas tempore sui obitus erat majoris excommunicationis vinculo innodatus, nolentes, Pater sanctissime, remanere hujusmodi excommunicationis articulum indiscussum (quamvis id in tanto Viro, ut in Sanctitatis vestræ litteris continebatur, nequaquam verisimile videretur) nobis per alias Apostolicas litteras mandavistis, ut super hoc etiam articulo, & ipsum contingentibus, sicut & de aliis, in primis litteris contentis, inquireremus infra duorum mensium spatium post harum secundarum litterarum receptionem diligentius veritatem.
[286] [diligentem operam ad veritatem indagandam contulisse:] Et si forsan in dictum dominum Thomam reperiremus fuisse aliquam excommunicationis sententiam promulgatam, vel ipsum eam occasione aliqua incurrisse; nisi nobis constaret de absolutione ipsius, vel ejusdem sententiæ nullitate, inquisitionis negotio, per primas litteras nobis concesso, supersedere, alioquin ex tunc in illo curaremus procedere juxta traditam nobis formam, clausula illa, Quod si non omnes, duo vestrum etc in utrisque inserta litteris; & quod super omnibus præmissis inventa fideliter in scriptis redacta, & sub nostris sigillis inclusa, ad Sanctitatis vestræ præsentiam per fideles & idoneos nuncios mitteremus. Quæ omnia cum debita reverentia pro injuncto, sicut tenemur, sollicitudinis studio & forma mandati, exacta diligentia observati, fideliter, solemniter & solerte sumus executi, prout per processus inde factos plene liquere poterit, quos per viros fideles, providos & discretos, magistrum Adam de Orletone rectorem ecclesiæ de Woctone Wigorniensis diœcesis, & Thomam de Guines, clericos, procuratores capituli Herefordiensis, qui juraverunt fideliter præsentare; quos in sua dignetur habere gratia commendatos, sub sigillis nostris juxta commissionis formam duximus transmittendos, retenta nihilominus penes me episcopum Mimatensem, & in Londonensis ecclesiæ thesauraria relicta ad cautelam, & in integro sub dictis sigillis copia eorumdem. Scripta London. die … (hic excidit dies) mensis Decembris anno Domini M. CCCVII.
[287] [ac in primis promulgari jussisse per totam Angliam binat illius litteras;] Hæc est summula formæ & substantiæ primæ inquisitionis de excommunicationum articulis. Ad hæc, beatissime Pater, modum, quem in procedendo servavimus, si eum & aliqua ex inventis in utroque processu magis explicite audire forte vacet & libeat, summarie intimamus. Secundis nempe litteris per procuratorem a capitulo Herefordiensi prædicto, decano eorum in remotis agente, legitime constitutum, nobis primum (cum ante propter multa & varia impedimenta nequivisset fieri) decimoquinto die mensis Aprilis nuper præteriti prope London. * præsentatis, responsoque a procuratore præfato habito, quod super contentis in ipsis secundis litteris nulla nobis capitula reddere intendebat, earum & primarum omnibus archiepiscopis & episcopis regni Angliæ, & eorum vices gerentibus transcripta sub sigillis nostris transmisimus, eis reverenter, humiliter & districte auctoritate Apostolica injungentes, quatenus omnes & singuli eorumdem facerent infra octo dies post litterarum nostrarum receptionem publice, sufficienter & solemniter denunciari per omnes suas cathedrales & civitatum suarum collegiatas & parochiales & alias solemniores & magis populosas suarum diœcesium ecclesias, de quibus eis fore expediens videretur, & Londoniensi & Herefordiensi episcopis, in quorum civitatibus & diœcesibus idem dominus Thomas fuerat diutius conversatus, per omnes etiam parochiales ecclesias diœcesium suarum, quod, si sciebant aliquid de contentis in secundis litteris supradictis comparerent sufficienter & legitime coram nobis infra XXIIII diem mensis Maii, tunc inclusive sequentis, in capitulo cathedralis ecclesiæ civitatis Londoniarum, in qua procedere incepimus, sicut in solemniori & in communiori regni Angliæ, & magis discussioni negotii atque nobis accommoda, minusque Herefordiensi capitulo sumptuosa, instructuri & informaturi nos, necnon proposituri, si quid proponere volebant, & veritati perhibituri testimonium super contentis in secundis litteris memoratis.
[288] Adjecto, quod venientibus faceremus in expensis debitis providere, [mandasse, ut, si qui scirent de excommunicationibus in Thomam latis, Londinum venirent;] & quod post dictum terminum, ex causis rationabilibus peremptorie assignatum, non præstaremus, nisi juris necessitas hoc exposceret, audientiam volentibus aliquid proponere super excommunicationum articulis antedictis. Licet autem supradicta omnia per prælibatos archiepiscopos & episcopos, vel eorum vices gerentes, fuerint prompte ac integraliter adimpleta, per neminem tamen ante dictum terminum, vel post, fuit coram nobis aliquid propositum super excommunicationibus supradictis. Cæterum ne duorum mensium tempus nobis præfixum interim inutiliter laberetur, recepimus & nominavimus viginti novem testes, quorum plures fuerant in obsequiis præfati domini Thomæ, a procuratore prædicti capituli ministratos; & quia per ipsorum depositiones & scripturas aliquas, quas penes se in custodia dudum habuerant, ab eis de mandato nostro exhibitas, & aliis modis comperimus, dictum dominum Thomam cum venerabili patre, fratre Johanne de Pecham, quondam archiepiscopo Cantuariensi, metropolitano suo, super juribus archiepiscopalibus & episcopalibus magnam contentionem & discordiam habuisse, ex quibus dicebatur idem dominus Thomas fuisse post appellationes legitimas ad Sedem Apostolicam interpositas, excommunicationis antedictæ dicti archiepiscopi vinculo innodatus. Hæc procuratori notificavimus supradicto, ne posset prætendere inscium se, & capitulum Herefordiense probabilem causam ignorantiæ præmissorum ex eo habuisse, quod attestationes non fuerant publicatæ; eidem procuratori die decimatertia præfati mensis Maii terminum peremptorium præfigentes, ut infra temporis spatium in nobis facta commissione contentum proponeret & probaret, quidquid vellet super absolutione de dicta excommunicationis sententia, vel nullitate ejusdem.
[289] Significavimus insuper supradicta regentibus spiritualitatem archiepiscopatus Cantuariensis (exsulante tunc archiepiscopo Roberto Winchelesey) & conventualiter procuratori Cantuariensi mandantes, ut nobis mitterent omnia documenta, si qua penes se habebant, contingentia supradicta, & indicarent habentes. Cum autem tam ipsi, [archiva Cantuariensia lustrari fecisse, idoneos testes examinasse;] quam quidam per eos nuncius, se nec habere, nec scire, respondissent, fecimus omnia registra, libros & cartularia dicti archiepiscopi & ecclesiæ generalia ac provincialia ejusdem, & omnia protocolla & rogationes tabellionum, qui pro una parte vel alia prædictis interfuisse dicebantur personaliter, una cum aliis prædictis juratis & fidelibus, cum diligentia perscrutari omnia, quæ ad instructionem facere poterant præmissorum; in eis inventa assumentes, & facientes redigi in processum. Misimus insuper ad partes Tusciæ, ubi processus inter eosdem dominos archiepiscopum & Thomam in curia Romana, ut dicebatur, habiti, penes procuratores partium remansisse credebantur; quos finaliter nequivimus recipere. Recepimus etiam ex officio nostro in testes illum, qui dicebatur prædictam excommunicationis sententiam protulisse, & XIIII alios, qui in partibus fuerant clerici & familiares archiepiscopi antedicti, ut omnino posset per nos sciri & haberi veritas de excommunicationum articulis supradictis.
[290] [tandemque statuisse, ad alterum processum sibi transeundum esse,] Postquam processum longum & diffusum necessario inde factum rubricavimus, examinavimus, & extractum, cum ipso processu Sanctitati vestræ remissum, laboriose fecimus ex eodem, venerabili patri, domino per Dei gratiam episcopo Sabinensi, & peritis ac expertis viris, dominis Symoni de Marvilla thesaurario Metensi, Onufrio de Trebis decano Meldensi, & Bosolo canonico Tornacensi, sacri palatii vestri auditoribus, in ejusdem domini Cardinalis comitiva tunc Londoni existentibus, processum & extractum hujusmodi ostendentes. Quibus per eos visis, & super diversis punctis juris, ex inventis per ipsum processum confurgentibus, collatione & deliberatione pluribus diebus habita cum eisdem, finaliter visum eis extitit atque nobis, fore per nos ad faciendam inquisitionem de fide, vita, moribus, fama & miraculis prælibati domini Thomæ procedendum juxta nobis traditam formam, non obstantibus quibuscumque de dicta & aliis excommunicationibus, quas dicebatur idem archiepiscopus tulisse in præfatum dominum Thomam, per processum inventis.
[291] [tum quia non constabat de excommunicatione in ipsum decretorie lata,] Tum quod sufficienter prædictarum excommunicationum sententiæ non probantur; &, si quis forsitan pro probatis vellet haberi easdem, non inveniuntur causativæ explicite, sed conditionaliter, vel sub quadam generalitate præpropere ac minus competenter & solemniter latæ fuisse: sed * constat per processum, dictum dominum Thomam contra conditionem vel generalitatem fecisse, vel eas adimplere indebite contempsisse: nec hoc fuit per dictum archiepiscopum vel alium legitime declaratum; licet idem archiepiscopus scripserit suffraganeis ejus, quod, cum memoratus dictus dominus Thomas meruisset excommunicari, facerent excommunicatum denunciari eumdem, non declarando (quamquam per aliquos ex suffraganeis, mandatum hoc adimplere recusantibus, dicatur de dicta declaratione prius facienda fuisse requisitus) ipsum dominum Thomam esse excommunicatum, sed in dictis finibus, quod excommunicari meruerit, persistendo.
[292] Tum quod probatum est, plures appellationes per dictum dominum Thomam, vel per alios vice sua, a dicto archiepiscopo & ejus curia ad Sedem Apostolicam competenter interpositas, præmissas excommunicationum sententias præcessisse, [tam quia Sanctus ad Sedem Apostolicam appellaverat;] & subsecutas fuisse etiam post easdem, priusquam possent aliquæ conditiones monitiones *, contentæ in ipsis sententiis adimpleri: & judices de convenientia & assensu procuratorum partium extitisse super dictis appellationibus auctoritate Apostolica in Angliam deputatos, antequam lata ultima excommunicationis sententia, quæ magis videbatur dubia, extitisset. Et in transcripto cujusdam litteræ, ipsius episcopi nomine conceptæ, in quodam ejusdem libro, non authenticato invento, inter cætera continetur, dictum dominum Thomam præsentasse eidem archiepiscopo, de se conquerenti, litteras quorumdam jurium a Sede Apostolica per eumdem dominum Thomam super præmissis impetratorum, priusquam monitiones cum excommunicationis sententia contentæ in dicto transcripto (ne scilicet dictus dominus Thomas turbaret jura Cantuariensis ecclesiæ, & ut a turbatione desisteret) processissent. Et illa est prima excommunicatio, de qua per dictum transcriptum (cujus nec originale * nec si litteræ juxta formam transcripti præcesserint, & si eidem domino Thomæ fuerint præsentatæ) apparet aliquid inventum esse per processum.
[293] Tum quia per testes sufficienter deponitur in processu, [tum quia a Martino IV Papa in communione habitus fuit, mortuique caro] fuisse per duos Cardinales, auditores procuratoribus partium deputatos, causa summarie cognita, priusquam idem dominus Thomas, propter præmissarum appellationum prosecutionem Sedem Apostolicam personaliter adiens, intraret curiam, declaratum, eumdem dominum Thomam de dictis excommunicationibus, dominis Papæ Martino felicis recordationis & Cardinalibus a procuratoribus archiepiscopi memorati, ne eum ad communionem suam non * admitterent, delatum, fore integri status, & sicut hominem integri status, quando veniret ad dictam curiam, admittendum. Post quam quidem declarationem veniens, a dictis dominis Papa & Cardinalibus ad osculum & valde honorifice propter vitæ, nobilitatis & scientiæ suæ excellentiam receptus extitit, & ab eis in divinis & aliis communicatum eidem. Tum etiam, quia paululum post ejus adventum ad curiam, prædicta lite necdum, quod invenerimus, judicialiter exordita, nec ex tunc etiam prosecuta, cum infirmitas, de qua, sicut fidelis Catholicus & Deo devotus, dicitur anno Domini millesimo ducentesimo octuagesimo secundo, die Martis in crastinum B. Bartholomæi apostoli in castro Florenti obiisse, arripuisset eumdem, obtenta condendi testamentum licentia, fuit confessus fratri Galfrido de Chepeya, de Ordine Minorum, tunc pœnitentiario domini Papæ, & ab eodem de omnibus suis peccatis, tanquam vere pœnitens & contritus, absolutus, & ejus absolutio ab antedicto domino Papa extitit approbata; sicut idem pœnitentiarius in suis patentibus tunc ibidem confectis litteris attestatur.
[294] [in Italia a Cardinalibus honorifice sepulta, ossa vero, consentiente Peckhamo, Herefordiæ, &c.] Et die Dominica post ejus felicem transitum proxime subsecuta fuit ipsius corpus a bonæ memoriæ domino Hieronymo, tunc Cardinali, aliis Cardinalibus astantibus, intra ecclesiam monasterii S. Severi prope Urbemveterem honorifice ac solemniter ecclesiasticæ traditum sepulturæ, & postmodum ejus ossa, separata a carne, delata in Angliam, fuerunt per dictum archiepiscopum, qui prius ea sepeliri prohibuerat, donec de dicti domini Thomæ legitima absolutione constaret, eadem, exhibita sibi littera dicti pœnitentiarii, ut quidem testes aiunt, absoluta & subsequenter, eo permittente, tumulata in ecclesia Herefordiensi; ad quem tumulum, deposuit quidam familiaris dicti archiepiscopi, se de voluntate ejusdem cum oblationibus aliis apportasse candelas factas in filo, cum quo idem archiepiscopus ad ipsum dominum Thomam in infirmitate, de qua post aliquot menses obiit, fuerat mensuratus. Et tam ipse archiepiscopus, quam ejus suffraganei, dederunt indulgentiam orantibus pro anima dicti domini Thomæ: & idem archiepiscopus approbavit testamentum ipsius, & ejus auctoritate extitit executum.
[295] [Post hæc aiunt, se processum de vita &c exorsos, audisse testes primo Londini, deinde Herefordiæ.] Hæc est summula formæ & substantiæ secundæ inquisitionis de fide, vita, moribus, fama & miraculis. Præsentatis itaque nobis die XIII mensis Julii London. primis litteris Apostolicis, in quibus inquisitio de fide, vita, moribus, fama & miraculis ejusdem domini Thomæ fieri mandabatur, ibidem super fama & aliis ex officio nostro quatuor Religiosos de Prædicatorum, totidem Minorum, Augustinensium & Carmelitarum Ordinibus, & totidem de sancti Bartholomæi, & alios duos de sanctæ Trinitatis prioratibus conventualibus canonicorum Regularium London., qui in diversis statibus ejusdem domini Thomæ dicebantur habuisse notitiam, & plures alios a procuratore capituli ministratos in testes recepimus. Eis examinatis, nos Mimatensis & Londonensis episcopi, magistro Guillelmo archidiacono, commissario * nostro pro negotiis aliis a Sanctitate vestra commissis eidem in remotis agente, Herefordiam personaliter accedentes, ubi viso, quod multa signa miraculorum, quæ Deus dicebatur operatus fuisse meritis ejusdem domini Thomæ, circa ejus pendebant tumulum, fecimus cum canonicis & aliis pluribus, qui ejusdem tumuli hactenus custodes fuerant, inquisitionem summariam, si circa ipsa signa vel miracula fuissent per eos vel quoscumque alios ex quocumque ingenio aliqua conficta vel etiam machinata.
[296] [ubi anathemata apud sepulcrum conspexerunt,] Et non invenimus cum eis vel pluribus aliis pluribus * testibus, prius & postmodum super toto negotio receptis, super hoc diligenter interrogatis, quicquam, quod sinistram posset suspicionem inducere in præmissis: constanter attestantes *, prædicta signa, & plura alia vetustate consumpta, ratione miraculorum, quæ contigerant, & multa alia ibi inventa ex fidelium fuisse devotione oblata. Inter quæ invenimus centum septuaginta naviculas argenteas & quadraginta unam cereas, a marinariis (id est nautis aliisque per mare vectis) diversis pro maris periculis, a quibus dixerant se fuisse miracuculose ejusdem domini Thomæ meritis liberatos (ut dicebant) oblatas. Et nobis inibi existentibus, fuerunt duæ aliæ argenteæ & una cerea apportatæ, & juraverunt coram nobis duodecim nautæ Ybernici, se nuper in quadam navi ex marina tempestate in tantum, quod multa aqua subintrabat per sentinam & alias partes, conquassata, fuisse miraculose ejusdem domini Thomæ meritis a naufragio liberatos, & dictam navem sic conquassatam, post invocationem dicti domini Thomæ, voto ad eum, cum esset prope litus rupium, ad quas a tempestate allidenda propellebatur, emisso, continuo vento mutato, post unum diem ad portum alium, salvis omnibus personis & rebus in ea existentibus, pervenisse, & confractam remansisse ibidem.
[297] Invenimus etiam inter * personas & magnas imagines hominum & figuras diversorum membrorum centum viginti novem (in margine notatur * 140 ac deest vox puta argenteas vel alia similis) & mille quadringentas viginti quatuor cereas, [eaque varia ac magno numero,] exceptis cereis oculis, mammillis & auribus, quæ non fuisset præ multitudine eorumdem perquam facile numerare: & ante nostrum recessum fuerunt ibi una argentea & octoginta quinque cereæ, & in magno numero de dictis oculis, mammillis & auribus apportatæ. Pendebant etiam prope dictum tumulum septuaginta septem figuræ animalium & avium diversarum specierum, quæ dicebantur fuisse resuscitata, vel ab ægritudinibus diversis curata: & centum & octo croce, seu baculi, a contractis & claudis curatis inibi, ut dicebatur, relicti; tria vehicula lignea & unum cereum, quibus contracti dicebantur fuisse ad dictum tumulum vecti, & inde sani ad propria suis pedibus rediisse: camisiæ permultorum miraculose (ut dicebatur) progenitorum ab iis, qui liberos habere primo nequiverant, vel resuscitatorum, aut gravibus languoribus curatorum, nonaginta septem.
[298] Pendebant etiam aliquæ lanceæ & sagittæ & aliqui gladii, [quæ partim recensuerunt: exposuerunt item,] cum quibus dicebantur fuisse homines vulnerati, & miraculose curati, & aliquæ catenæ & anchoræ navium. Comperimus etiam multos anulos aureos & monilia aurea & argentea ad præfati tumuli ornatum ex fidelium devotione, ut dicebatur, oblata, centum & sedecim; pannos de auro & serico triginta octo; cereos aliquos grossos; & candelarum, quas septuaginta octo diebus, quibus Herefordiæ fuimus, omni die ex industria intuentes ecclesiam, a confluentibus undique peregrinis vidimus apportari, non erat numerus. De oblationibus autem, quæ dudum in pecunia obvenerant, fuerunt cathedralis ecclesia de duabus navibus ampliata, & fabricatum in parte maximum campanile. Facta autem dicta apisia … (forte aprisia, i. e. inventarium, tum lacuna sequentem periodum mutilam relinquit) si in dictis miraculis vel singulis eorum fuerant aliqua simulata, recepimus ex officio nostro super toto negotio in testes quatuor de Fratrum Minorum & duos de monachorum conventibus Herefordiæ existentibus, a quibus cum inibi nullorum aliorum Religiosorum conventus adessent, fecimus nobis aliquos ex civibus Hereford., illorum judicio fide dignioribus nominari.
[299] Et post quorum, & aliorum a prælibato procuratore ad fidei, [quo modo & quos testes examinaverint, & quæ miracula potissimum probata fuerint.] vitæ, morum & famæ probationem ministratorum, examinationem, ne multitudo onerosa confusionem induceret, relictis dictis capitulis de fide, vita, moribus & fama, super quibus tam ex officio nostro, quam ad antedictam procuratorum nominationem circa quinquaginta quinque testes principaliter examinati fuerant, ad probandum veritatem miraculorum, de qua etiam multi ex prædictis testibus deposuerant, continue per quinquaginta novem dies Herefordiæ vacavimus, nobisque duos Fratres Minores, juratos & in parochia illa notos, in examinationem veritatis ipsorum miraculorum propter notitiam testium, & pleniorem interpretationem depositionum eorum associavimus ad cautelam, & examinavimus super dictis miraculis circiter centum triginta testes, per quos dictus procurator probare visus est resuscitatorum * novem mortuorum, videlicet septem parvulorum, coram nobis exhibitorum, quorum quinque dicuntur fuisse submersi, sextus ex casu ab alto in profundam rupem, & septimus capite ejus dormientis in terra a rota plaustri terra onusti super ipsum transeunte conquassato, expirasse; & unius hominis bis, & cujusdam mulieris semel, suspensorum: illuminationem quinque cæcorum, erectionem trium contractorum, curationem Gilberti a verrucis & furore: quod lingua meritis & ad tumulum ejusdem domini Thomæ ei, qui a nativitate per multos annos ea carens, mutus extiterat, cum duplicis idiomatis loquela collata fuerit, & aliqua alia.
[300] [quæ item miracula ultima commissionis die] Die vero decimatertia mensis Novembris, in qua labebatur terminus quatuor mensium, nobis præfixus ad dictam inquisitionem faciendam, exhibuit nobis idem procurator scriptis alia ducenta quatuor miracula, in ecclesia Herefordiensi, inquisitione (ut asseverabat) præmissa, publicata & in scriptis redacta. Quæ quidem miracula fecimus registrari ad cautelam in processu cum quaternis, a quibus nimis in aliquibus punctis abbreviando, & annum & diem omittendo, extracta fuerant dicta miracula. Et dicta miracula sunt de resuscitatione aliorum quadraginta trium mortuorum, illuminatione viginti novem cæcorum, erectione triginta octo contractorum, curatione viginti quatuor claudorum, decem paralyticorum, & decem freneticorum & furiosorum, & super restitutionem auditus tribus surdis, & loquelæ septem mutis, Centum quadraginta unum miracula erant de diversis aliis languoribus & infirmitatibus, a quibus dicebantur personæ diversorum statuum & conditionum fuisse curatæ. Obtulit & protestatus fuit idem procurator, se prædicta ducenta quatuor miracula, & plura alia, quæ non fuerant in scriptis redacta, si opus esset, probaturum, quamquam crederet, ut dicebat, sufficere alia, super quibus testes principaliter producti fuerant per eumdem; ad probationem dictorum ducentorum quatuor clerum & populum civitatis Hereford. in cathedrali ecclesia congregatos, & multos de diœcesi, in quorum personas dicebantur aliqua ex prædictis miraculis contigisse, nominatis nobis in testes.
[301] [a procuratore producta] Quibus auditis, & de tot ac tantis miraculis quodammodo admirati, a venerabili patre, domino Richardo episcopo & ab omnibus canonicis presbyteris & pluribus clericis ecclesiæ Herefordiensis, tunc in civitate præsentibus, qui fuerunt numero … (numerus hic excidit) coram nobis evocati, sub virtute juramenti ab eis & a tribus procuratoribus prædicti capituli solemniter præstiti, post singula miracula ex dictis ducentis quatuor in eorum distincte lecta præsentia requisiti, si credebant, dicta miracula esse vera, & posse probari, & si publice & communiter fuerant & erant ascripta meritis dicti domini Thomæ; & omnes & singuli responderunt unanimiter, quod sic, & etiam plura alia, quæ fuissent lecta coram nobis & eis; adjicientes sub dicto juramento requisiti, quod nullam sciebant vel audiverant fraudem, vel simulationem in dictis miraculis.
[302] [ac partim probari visa sint.] Postquam * eadem die quadraginta quatuor testes, a prædicto procuratore ministratos, summarie substantiam & efficaciam depositionis eorum breviando, & redigendo in scriptis examinavimus, per quos dictus procurator visus fuit probare sex ex ducentis quatuor miraculis, per eum illa die in scriptis redditis; scilicet, quod ei, cui lingua dicebatur fuisse a noverca sua præcisa, cum loquela extiterit redintegrata; & quod quatuor contracti fuerunt erecti, & una puella submersa, resuscitata; & sex alia, quæ non fuerant cum dictis ducentis quatuor miraculis, nec alias in processu in scriptis reddita per eumdem; scilicet super erectione duorum contractorum, & super resuscitatione quatuor parvulorum mortuorum, unius ex infirmitate naturali defuncti, alterius ex casu & suspensione a cunabulis, tertii ex oppressione materna; & quod quartus natus fuerat mortuus, & mensuratus ad dictum dominum Thomam vivificatus. Et plures alios testes ad plura alia miracula comprobanda habebat dictus procurator in promptu, quos non examinavimus, quia plus nobis de tempore quatuor mensium non restabat.
[303] Rursus Sanctitatis vestræ, beatissime Pater, clementia non ignoret, [Modum denique ac fidem suam in utroque processu servata] me episcopum Mimatensem in omnibus & singulis, tam primi, quam secundi processuum actibus una cum dictis dominis Londonensi episcopo & archidiacono Aranensi, vel eorum altero, quando pro Sanctitatis vestræ vel regiis negotiis contingebat impediri alium, affuisse, & mecum ad conscribendum singula magistrum Raymundum de la Prada, de mea diœcesi oriundum, imperiali & mea auctoritate notarium publicum, aut dominum Raymundum Berengarii, monachum Figiacensem, capellanum meum, loco dicti notarii, cum aliquando pro dictis negotiis fuit absens, continue habuisse & in omni actu, excepta depositione Walteri bis suspensi, in qua non habuimus, qui eum intelligerent, nisi duos Fratres Minores, interpretes nobiscum. Et præter nos commissarios, quatuor ad minus personæ fideles & juratæ affuerunt, intelligentes deponentium testium idiomata, ad quæ fuerunt per nos deputati discreti viri, magistri Raymundus Garroti præcentor Mimatensis, & Willelmus de Melford cancellarius domini Londonensis episcopi, jurisperiti; & magistri Gilbertus de Bruena presbyter beneficiatus, Adam de Lyndeseye, & Willelmus le Dorturer Apostolica, & Ranulphus de Waleham sanctæ Crucis dyaconus beneficiatus, imperiali auctoritate notarii publici, de Anglia oriundi.
[304] Quorum notariorum publicorum Anglicorum saltem duo cum dictis Raymundo de la Prada, [reverenter commendant, ac epistolam concludunt.] vel monacho, omnibus interfuerunt & in scriptis omnia redegerunt, & insuper duo Fratres Prædicatores vel Minores quasi continue, quando aliqui in Anglico deponebant. In primo autem processu nullus deposuit, nisi litteraliter * vel Gallice loquendo; nec in secundo, nisi … (hic rursum lacuna est.) Et quamquam ex eo potissime, quia certa non fuerunt nobis missa sub bulla, quamplurima specialia interrogatoria super vita, moribus & conversatione ejusdem domini Thomæ, testibus de eis deponentibus ex officio nostro, nil palliando, fecerimus, nullum tamen sinistrum de eo potuimus invenire, sed potius communi omnium testimonio, prout processus plenius indicabit discussio, multa magnalia atque mira, nobis, nisi sic diligenter & argute discussissemus & palpavissemus, non facile credibilia, de quibus quamplurimum in Domino consolamur, & exultare speramus Sanctitatis vestræ clementiam, quam conservet Altissimus Ecclesiæ sanctæ Dei felicem, sicut optamus, ac incolumem, quando ei fuerunt tam magna & tanta Dei beneficia ad nostræ fidei orthodoxæ corroborationem, & devotionem fidelium excitandam modernis ostensa temporibus reserata. Scriptum ut supra, videlicet die … mensis Decembris anno Domini M. CCCVII.
[Annotata]
* an quidem?
* Londoniam
* l. nec
* an monitionesque?
* adde invenitur,
* abundat non
* an concommissario?
* abundat pluribus
* attestantibus
* adde ea
* an resuscitationem?
* Post quæ
* i. e. Latine
§ XVII. Sancti canonizatio facta per Joannem XXII Papam, cujus bulla recitatur: ejusdem insignes reliquiæ Audomaropoli in Artesia.
[Joannes XXII Thomam Sanctis adscribens, edidit bullam,] Clemens V summus Pontifex, ex cujus mandato auctoritateque processum canonizationis S. Thomæ anno 1307 confectum esse vidimus, vivere desiit anno 1314, nullo interim edito decreto pro eodem inter sanctos confessores referendo. Post biennii ac quatuor fere mensium sanctæ Sedis vacationem successit illi anno 1316 Joannes XXII, isque anno quarto Pontificatus sui, qui fuit vulgaris æræ Christianæ 1320, Avenione residens, quod decessor ejus inchoaverat, feliciter perfecit. Exstat bulla illius in Bullario Romano, Laërtii Cherubini opera anno 1617 Romæ vulgato, pag. 160 & duabus sequentibus. Eamdem etiam dedit Justus Fontaninus archiepiscopus Ancyranus in Codice canonizationum anno 1729 Romanis typis pariter edito: sic autem hi duo consentiunt, ut alter altero nonnumquam accuratior sit; ac propterea illam ex Fontanini editione, nisi, ubi altera correctior est, recensurus sum. De editione altera loquar inferius.
[306] [in qua cælum terramque ad applausum invitans,] Johannes Episcopus, servus servorum Dei, universis Christi fidelibus, præsentes literas inspecturis, salutem & Apostolicam benedictionem. Unigenitus Filius, splendor ac figura substantiæ Patris, qui pro lapsi medela hominis exinaniens semetipsum factus in utero Virginis Verbum caro, de horto militantis Ecclesiæ modo rosas coloris ignei, nunc lilia candoris nivei, nunc violas odoris placidi colligere, suisque offerre aspectibus non desistit, in hodiernis temporibus, advesperascente die, mundi hujus labilis termino propinquante, de radice matris Ecclesiæ florem fecit ascendere, ex Jacob nostro oriri jussit stellam splendidam matutinam. Ecce namque, quod, qui sedens in throno omnia facit nova, novi confessoris, beati videlicet Thomæ, Herefordiensis quondam episcopi, nova magnalia mundo prodit, ejus fama offert * magnifice, vitam offert imitandam a cunctis, ut regulam fulgidam & exemplar. Lætentur igitur cæli sursum, qui hunc Sanctum gloriosum in se suscipiunt; & exultet terra deorsum, quæ superius transmittit Præsulem tam mirandum. Plaudant ob hoc cœtus angelici, & canoro jubilo Deum laudent. Huic occurrant cœlestes cunei: hunc collaudent festive cæli cives. Collætetur immense Christi sponsa mater Ecclesia, tantæ prolis claritate fœcunda, quæ terram deserens & terrena, cœlestis imperii admirabilis ipsi * ineffabili throno gaudet.
[307] Ut autem lucerna splendidæ vitæ suæ posita super candelabrum domus Dei non lateat, [præcipuas ejusdem Sancti virtutes,] sed pateat cunctis fidelibus, ut cœlestis & perpetuæ vitæ norma; de suis felicibus moribus & actibus aliqua de multis ad utilitatem audientium referamus. Ipse namque, quem fides firmum, spes erectum, Dei & proximi abundans caritas fecit latum, circumspectum prudentia, temperantia in omnibus ordinatum, innoxium cunctis justitia, audacem & strenuum fortitudo, virtutum omnium aromatibus redolebat, velut plena divinorum carismatum apotheca. Sane beatus hic Thomas natione Anglicus, angelicus homo ipse, de parentibus nobilibus & Catholicis originem suam trahens, ab ætate primæva morum honestate præclarus, studiis literarum sic se dedicavit totaliter, sic in ipsis solicite studuit & profecit, quod tam in humanis scientiis, quam etiam in divina, honorem magisterii est adeptus, postque doctrinæ suæ radios longe lateque diffundens, quamplures ad justitiam erudivit, velut luminare in mundo præfulgidum continens verbum vitæ.
[308] Ne autem terrenæ carnis inhabitatio deprimeret secum sensum cœlestia cogitantem, [quibus tam ante, quam post adeptum episcopatum] ipsam, ut serviret spiritui, vigiliis & abstinentiis, necnon pungenti cilicio, sed & cibi & potus parsimonia continua macerabat, abstinens a vino sæpius, sciens, quod in ipso lubricum latet carnis. Sciens etiam, quod Deus se promittit in objectum & præmium mundis corde, a juventute sua castitatis pulcritudinem adamavit, proptereaque mulierum consortia, quæ pretiosam viri animam rapiunt, ac ipsarum blanda colloquia prudentissime devitabat. Noverat namque, quod propter mulieris speciem, a qua factum est peccati initium, multi perierunt. Iste Sanctus etiam, ut alter Job, simplex, rectus ac timens Deum, a Christo didicit esse mansuetus, mitis corde, humilis & benignus, misericordia nihilo minus, quæ ab infantia secum crevit, erga pauperes & afflictos suæ pietatis viscera sic affecit, quod ipse verus pauper spiritu, dives rebus, illos largis sustentabat eleëmosynis; istos vero crebris consolationibus refovebat: cum Apostolo namque Paulo infirmabatur cum infirmantibus, & cum patientibus scandalum urebatur.
[309] Hic demum Sanctus de innocente agno factus in Herefordiensi ecclesia bonus pastor, [floruit usque ad obitum suum, breviter recensuit,] seipso in mente major effectus est, studens semper de virtute progredi in virtutem, quo in tempore in Dei templo in virtutum culmine positus sic effulsit, quod merito gemma præsulum dici posset. Orationi vero insistebat assidue, ac sui fervorem spiritus demonstrabant in orationibus & celebratione Missæ abundanter ex oculis lacrymæ defluentes. Commissas vero sibi oves perducebat ad pascua, & a lupis protectas rapacibus, pastasque verbo & exemplo pariter ad Christi caulas sedule reducebat. Jura vero suæ ecclesiæ defensabat indutus justitia, ut lorica. Paratus namque pro sibi commisso grege animam ponere, non timuit in hoc principem nec magnatem. Et quia dignum erat, quod huic tam excellenti merito daretur æterna requies post laborem, cum pro suæ causis ecclesiæ ad Romanam pervenisset curiam, diem clausit extremum, receptis devote prius Ecclesiæ Sacramentis; sicque Vir felix iste ad Deum transmittendo spiritum, de peregrino & advena factus est eximius cœli civis, &, quod decebat multum divinæ potentiam Majestatis, ut Sanctum hunc in cælis regnare secum, per signorum evidentiam fidelibus declararet, ipsum coruscare in terris miraculis multis fecit; quorum quædam fidelibus probata testimoniis ad Dei laudem & gloriam Sancti hujus duximus inserenda.
[310] [uti & aliqua ex mulis miraculis,] Quædam namque puella ætatis annorum quinque, quæ tempore longo in quodam profundo stagno steterat mortua & submersa, extracta inde frigida tota & rigida, non habens aliquod signum vitæ, facto ad Sanctum hunc pro ejus resuscitatione voto, vitæ fuit pristinæ restituta. Infans etiam biennis quidam in aqua quadam submersus & mortuus, extractus inde, post factum pro ipso votum miraculose extitit suscitatus. Puer quidam annorum novem submersus in quodam flumine, postquam extractum de aqua Sancto huic aliqui devoverant *, restitutus est vitæ pariter & saluti. Parvulus alter ætatis unius anni cum dimidio, cujus supra caput dormientis in area rota transiverat onusti currus, qui a bobus quatuor trahebatur, mortuus ex hoc, recuperavit vitam & animam meritis Sancti hujus. Infans alius, nondum ætatis annorum duorum, in fundo cujusdam fossati, in quem locum de ponte altitudinis magnæ de nocte asseritur cecidisse, repertus mortuus, frigidus omnino & rigidus absque aliquo signo vitæ, mensuratus ad hunc Sanctum, vitæ fuit mirabiliter restitutus.
[311] [ad illius invocationem obtentis;] Mulier quædam, quæ septem annis sic contracta fuerat, quod nec stare nec ire poterat per seipsam, portata ad tumulum S. Thomæ, oratione ibidem facta per ipsam, restituta fuit pristinæ libertati sanitatis. Quædam insuper puella annorum quinque *, quæ pedem unum habebat annis pluribus quasi totum ex fistulis putrefactum, ita quod nec stare nec ire poterat, nisi se super femur trahendo per terram, portata ad dicti Sancti tumulum per patrem, fuit ibidem a dicta infirmitate curata. Altera mulier, quæ per annos plures visu caruerat, nec quoquam ire poterat, nisi ut cœca ab altero duceretur, ducta ad ecclesiam Herefordiensem, & facta oratione ad tumulum S. Thomæ, fuit a cœcitate dicta continuo liberata. Puer insuper annorum quinque, qui ex infirmitate quadam omnino visum perdiderat, & duobus annis manserat ita cœcus, ductus ad hujus Sancti tumulum, oratione facta, visum recuperavit perfecte. Quidam etiam homo, qui gilbum * ad quantitatem unius ovi anseris ortum in collo suo portaverat multis annis, orans ad tumulum hujus Sancti & denarium offerens, cum quo in modum crucis tetigerat dictum gilbum, statim curatus omnino fuit, & a dicto gilbo penitus liberatus.
[312] [quibus cum Deus ipsum in cælis honoratum manifestet,] Prædictis & aliis multis miraculis Sanctum suum clarificavit Deus, qui facit mirabilia magna solus. Hæc sunt certe miracula opera tua, Deus, qui sic per cœlestes spiritus gubernas terrena omnia & disponis, quod ipsorum sacratum numerum, quem cadentium ruina minuit, reparas mirabiliter de terrenis. Hi sunt Sancti tui, omnipotens Deus, qui tuæ dono gratiæ semper virent, rubent ut rosa, candent sicut lilium, ut mel placent, currunt ut spiritus, flagrant * ut balsamum, ut sol fulgent. Sic clemens Deus, sanctum suum Thomam glorificans, fidem firmat, nubilosos errores dissipat & confundit, ad superna nostros rapit affectus, amoris flammis succendit frigida corda nostra. In hac igitur læta die, quam fecit Dominus, qua Confessor iste in Dei throno corona gloriæ clarus sedet, laudet Deum omnis spiritus, cœli cœlorum clamore ineffabili Deo canant: Sanctorum Ecclesia mente ac spiritu in chordis & organo Deo psallat. Sed eo magis plaude, Herefordia, quæ sui thesaurum corporis contines tam immensum; nam quem in terris habuisti pastorem, nunc obtines in cœlis sedulum protectorem.
[313] Verum quia multum convenit, ut, quem Deus in cœlis glorificat, [ipse eumdem annuo festo die 2 Octobris coli mandavit,] in terris ad suum fructum & gaudium mundus colat, nos de ipsius vita & miraculis inquiri fecimus diligenter: dehinc super inventis per nos & fratres nostros attenta examinatione habita, & discussione solerti de ipsius sanctitate vitæ ac veritate miraculorum plenarie certi facti, ad requisitionem instantem ac supplicationem humilem & devotam prælatorum multorum, apud Sedem Apostolicam existentium, de dictorum fratrum nostrorum consilio & assensu, confisi de omnipotentis Dei misericordia, auctoritate quoque beatorum Petri & Pauli, Apostolorum ejus, & nostra, * sanctorum confessorum catalogo duximus adscribendum. Ideoque universitatem vestram monemus & hortamur attente, per Apostolica vobis scripta mandantes, quatenus sexto Nonas Octobris festum Confessoris ejusdem devote & solemniter celebretis, ut pia ejus intercessione & hic a noxiis protegi, & in futuro sempiterna gaudia consequi valeatis.
[314] Ut autem ad venerabile ipsius sepulcrum ardentius & affluentius Christiani populi confluat multitudo, [& ad sepulcrum ejus orantibus indulgentias concessit: hæc balla] ac celebrius ejusdem Confessoris extollatur festivitas, omnibus vere pœnitentibus & confessis, qui cum reverentia illuc in eodem festo annuatim accesserint, ipsius suffragia petituri, de omnipotentis Dei misericordia, & beatorum Petri & Pauli, Apostolorum ejus, auctoritate confisi, duos annos & duas quadragenas; accedentibus vero annis singulis ad prædictum sepulcrum infra ejusdem festi Octavas, centum dies de injuncta sibi pœnitentia misericorditer relaxamus. Datum Avenione decimo quinto Kalendas Maii, Pontificatus nostri anno quarto. Hæ notæ indicant Christi 1320, sive annos Pontificatus Joannis ordiaris a die VII Augusti anni 1316, quo creatus est Pontifex, sive ab ejusdem anni mense Septembri, quo coronatus fuit. Eamdem bullam, sed magna sui parte, miraculis omnibus præcisis, mutilam, cum eisdem tamen notis chronicis edidit David Wilkins tom. 2 Conciliorum Magnæ Britanniæ pag. 651 & sequenti, ubi illam alieno prorsus loco recensuit.
[315] Reposuit enim sub Pontificatu Benedicti XII anno 5, [pertinet ad annum 1320.] Joannis Stratford archiepiscopi Cantuariensis anno 6, Christi anno 1339, Eduardi III regis Angliæ anno 13. Titulum vero hunc præfixit: Canonizatio S. Thomæ, episcopi Herefordensis in Anglia, ejusque relatio in numerum sanctorum confessorum, cum suæ festivitatis institutione pro die 2 mensis Octobris. Ex Bullar. Roman. vol. 1, p. 223, edit. M. DC. LXXIII *. Deinde ad hunc asteriscum infra sic notat: * Bulla hæc ad anno Dom. M. CCC. XIX referenda, hoc vel sequ. anno publicata fuit, testante Bullario. Editionem illam Bullarii Romani equidem non vidi; atque hinc nescio, quid ista sua annotatione indicatum voluerit laudatus Wilkins; aut enim eamdem bullam anno 1319 vel rectius 1320 promulgatam fuisse voluit; sed quorsum tunc eamdem sub anno Christi 1339 excudit? vel illam anno quidem 1319 vel 1320 a Joanne XXII datam, sed non ante annum 1339 vel 1340 promulgatam fuisse indicavit; sed quo argumento tam diuturna ejusdem Bullæ promulgationis dilatio probatur? Ego certe nihil usquam reperi, quod dubitare me faciat, an sæpe dicta bulla serius promulgata fuerit, quam anno 1320, quo data notatur.
[316] [E Sancti reliquiis cura Catholicorum] Porro quamvis nullum dubium esse possit, quin S. Thomæ cultus post decretos illi Pontificio oraculo sacros honores magnum incrementum ceperit, nihil tamen super hoc argumento præterea legi. Verisimile est, si minus totum illius corpus, at partem saltem ejusdem e marmoreo suo tumulo id temporis elatam fuisse, fideliumque venerationi publice exponi solitam, dum Catholica fides in Anglia stetit, sive usque ad tempora regis Henrici VIII. Dehinc vero saltem non omnia sacra illius ossa, Anglis olim tam cara, ab heterodoxis dissipata fuisse, disco ex notitiis anno 1755 ad nos missis e collegio Societatis nostræ Audomaropolitano, ad quod integrum os brachii ejusdem seculo XVII pervenit. Prima notitia est Joannis Stephani Poynezii vel Poinzii, Societatis nostræ presbyteri testimonium datum anno 1668, quale hic transcripsi: Infra scriptus Societatis Jesu sacerdos fidem facio, brachium S. Thomæ episcopi Herefordiensis, cujus in adjuncto scripto fit mentio, mihi traditum fuisse a P. Francisco Bayo (vere, sive proprio nomine Custaudo) Societatis ejusdem sacerdote, e pluribus sacris ejusdem Sancti ossibus, ejus custodiæ concreditis Herefordiæ in Anglia, ubi magna pietate a Catholicis coluntur, illudque ex præscripto R. P. Provincialis nostri a me depositum fuisse in sodalitate Parthenia seminarii nostri Anglicani I Septembris MDCLXVIII Audomari. Joannes Steph. Poynezius Societatis Jesu, notarius Apostolicus.
[317] [manibus hæreticorum subductis unum os brachii] Sequitur ibidem mox & aliud testimonium, ejusdem, ut apparet, quamvis in nomine aliqua sit differentia. Sacrum illud pignus, quod fascia viridi involutum Parisiis anno Christi MDCLI, Novembris XII apud sororem meam dominam Mariam Poinz depositum reliqui, ego Joannes Poinz Societatis Jesu sacerdos testor unum esse ex ossibus magni illius antistitis miraculisque celeberrimi, S. Thomæ Herefordiensis, cujus festum 2 Octobris in Martyrologio Romano celebratur. Pretiosum hoc cimelium una cum capite aliisque sanctissimi Præsulis reliquiis a Catholicis usque temporibus pia veneratione, licet clanculum, asservatum, anno tandem MDCXLII, cum parlamentarii milites, comite Stamfordiensi duce, Herefordiam occupassent, ab iisdem direptum est; piis tamen conatibus dominæ Ravenhill, matronæ Catholicæ, in illa tunc civitate commorantis recuperatum. Unde insignem hanc tanti thesauri partem prædictus ego Joannes Poinz a P. Alexandro Custaud (aliter, ut mox vidimus, Francisco Bayo appellato) etiam Societatis Jesu sacerdote accepi, depositamque sorori meæ dominæ Mariæ Poinz Parisiis tradidi, ut, si quid mihi accideret, R. P. Præposito provinciali Angliæ Societatis Jesu tunc existenti redderetur. Joannes Poinz Societatis Jesu sacerdos. Hæc ille, quæ si recte intelligo, sacrum istud os brachii Parisios primum atque hinc Audomaropolim allatum fuit.
[318] Altera notitia est testimonium R. P. Richardi Bartoni, ad cujus calcem adjecta est facultas illustrissimi episcopi Audomaropolitani pro [in Belgium allatum Audomaropoli in collegio Anglicano] eodem sacro osse publicæ venerationi exponendo, quod hic pariter exhibeo. Richardus Bartonus Societatis Jesu collegii Anglorum Audomari rector. Omnibus has visuris salutem in Domino sempiternam. Fidem facimus, testamurque universis ad posterorum memoriam, I Septembris anni MDCLXVIII collocatum fuisse jussu R. P. Provincialis nostri in sacello sodalitatis Partheniæ hujus collegii os majus ac integrum brachii dexteri S. Thomæ, episcopi Herefordiensis & confessoris, inclusum thecæ ebeneæ, & per vitra undique inserta conspicuum, spectans ad provinciam Anglicanam dictæ Societatis, pro deposito hic interea asservandum, quod jam pridem desumptum fuit ex arca, in qua venerandum ejus caput & ossa complura, jam olim hæreticorum furori a Catholicis subducta, apud sacerdotem Catholicum Herefordiæ in Anglia religiose asservantur, & publicæ fidelium venerationi (quantum istic inter hæreticos fieri potest) exponuntur, continuata successione jam inde a tempore, quo fides Catholica in Anglia viguit; prout nobis constat ex testimonio & sancta asseveratione R. P. Joannis Stephani Poinezii Societatis nostræ presbyteri & plurium collegiorum nostrorum quondam rectoris, qui hoc sacrum pignus jussu R. P. Provincialis ad nos detulit. In quorum fidem has manu nostra & officii nostri sigillo munitas dedimus Watenis I Octobris MDCLXVIII. Rich. Bartonus m. p.
L. S.
[319] Mox subditur episcopi Audomaropolitani approbatio his verbis: [Societatis Jesu honoratur,] Illustrissimus ac reverendissimus dominus episcopus Audomarensis infra memoratas reliquias permittit exponi publice fidelium venerationi. Datum Audomari prima Octobris MDC LXVIII.
���De mandato
J. De la Ramonery.
���L. S.
Episcopus ille secundum Galliæ Christianæ scriptores debuit fuisse Ladislaus Jonnart, postea ad archiepiscopatum Cameracensem translatus. Guilielmus Wappeler Societatis nostræ provinciæ Anglicanæ presbyter, qui prædictas notitias anno 1755 die XXIV Junii ex Anglicano collegio Audomaropolitano ad nos transmisit, quædam ad illas in adjecta epistola annotavit. Ac primo quidem observavit, approbationem illustrissimi episcopi in autographo præfixam legi testimonio P. Richardi Bartoni, ac propterea in eadem dici: Infra memoratas reliquias. Secundo, Franciscum Bayum & Alexandrum Custaud, de quo supra facta mentio est, eumdem esse. Tertio de lipsanotheca sic ait: Theca ebenea cum vitris (de qua vide num. præced.) mutata est postea in rotundum crystallum, & hoc a me tribus abhinc annis in thecam ex stanno confectam & lamina argentea obductam; sed reliquiæ semicirculis argenteis impositæ per vitra crystallina conspiciuntur. Reliquiæ istæ asservantur in anteriore parte seu fronte mensæ altaris in oratorio sodalitatis Partheniæ, & remoto antipendio, festis solennioribus apparent, secunda vero Octobris in templo nostro publicæ venerationi exponuntur.
[320] Denique præmiserat, ejusdem S. Thomæ festum ob prædictas reliquias in eodem collegio quotannis cum ritu duplici celebrari. [ibidemque Sanctus propterea colitur festo ritus duplicis.] Ceterum Audomaropolis, alias etiam Fanum S. Audomari ac vulgo Saint Omer appellatum, civitas Belgii est in provincia Artesiæ ad Agnionem fluvium atque in limite comitatus Flandriæ sita, episcopalis sub archiepiscopo Cameracensi. Atque hæc quidem de osse brachii sancti Præsulis; sed quid ceteris ejusdem membris tandem factum sit, inexploratum mihi est; nec amplius scio de ejusdem corde, quod Adamus Kyngeshm, in processu testis undecimus, apud Asshrugg Lincolniensis diœcesis in Anglia suo tempore quievisse, asseruit. Nunc Acta subjungo.
[Annotata]
* an famam effert?
* al. ipse
* al. devoverint
* imo novemdecim
* i. e. gibbum, seu tuber
* an fragrant?
* al. add. in
COMPENDIUM VITÆ
Ex Processu Canonizationis,
Ex codice Vaticano 4015.
Thomas de Cantilupe, episc. Herefordiensis, apud Montem Flasconis in Hetruria Pontificia (S.)
Ex cod. Vatican.
CAPUT I.
Sancti illustris familia, nativitas, educatio, litterarum
studia, officia beneficiaque, virginea castitas, miraque in cibo potuque
temperantia.
[Præfatio.] Magister Henricus de Schorno, archidiaconus Herefordiensis, & ad promovendum negotium canonizationis domini Thomæ episcopi Herefordiensis a capitulo Herefordiensi procurator deputatus, X Septembris produxit testem super toto hoc negotio LXI reverendum patrem dominum Riccardum, Dei gratia episcopum Herefordiensem a, qui, sacrosanctis Euangeliis in ejus conspectu positis, juravit dicere veritatem super toto hoc negotio secundum formam juramenti ceteris omnibus testibus propositam b.
[2] [Sanctus patrem habuit baronem de Cantilupo, matrem, ante comitissam Ebroïcensem;] Primo autem interrogatus, si fuerat de parentela vel familia dicti domini Thomæ, respondit, quod non fuerat de parentela ejus, sed de robis & familia c per XIIII annos, vel circa, ut credit; sed non fuit toto illo tempore continue conversatus cum eo, sed per vices; quia vacabat interim scolasticis disciplinis. Item interrogatus de ætate sua, respondit, se esse sexagenarium, & ultra. Item interrogatus, unde & a quibus parentibus dictus dominus Thomas traxit originem, respondit, se habuisse ex relatu multorum, & reputabat esse notorium in toto regno Angliæ, quod dictus dominus Thomas fuerat ortus de nobili stirpe baronum regni Angliæ, & pater ipsius domini Thomæ vocabatur D. Wilhelmus de Cantilupo, & fuit magnus baro, habens in reditibus annuis bene duo vel tria millia librarum sterlingarum. Mater vero dicti domini Thomæ fuit vocata domina Milesenta, quæ fuerat comitissa de Ebroycis in Normannia, & fuerat dicta domina orta ex valde nobilibus Normanniæ vel Franciæ d.
[3] Et post obitum comitis Ebroycensis nupsit dicto domino Wilhelmo, & ex legitimo matrimonio genuit dictum dominum Thomam, & dominum Hugonem, fratrem suum, magnæ auctoritatis & litteraturæ virum, & tres strenuissimos milites, & tres vel quatuor dominas, matrimonio collocatas nobilioribus baronibus regni Angliæ e. [habuit fratres & sorores; natus & baptizatus in diœcesi Lincolniensi.] Avus vero dicti domini Thomæ dicebatur traxisse originem de Normannia. Item interrogatus, ubi fuit natus & baptizatus dictus dominus Thomas, respondit, se audivisse ab eo, quod fuerat natus in diocesi Lincolniensi, in quodam manerio, tunc patris sui, in villa de Hameldene f; & dixit, se credere, quod ibi fuerit baptizatus, ubi comes Cornibiæ, dominus scilicet Edmundus, filius domini Ricardi, quondam regis Alamaniæ g, construxit oratorium ob reverentiam Dei & dicti domini Thomæ, quem in vita sua reputabat sanctum, sicut idem dominus episcopus dixit, se audivisse a dicto comite; & in dicto oratorio Dominus dicitur pro dicto domino Thoma miracula operari frequenter.
[4] Item interrogatus, ubi, cum quibus, & qualiter dictus dominus Thomas fuit in pueritia, [Pie educatus, studet Parisiis, in concilio Lugdunensi fit capellanus Innocentii IV:] adolescentia & juventute sua conversatus; respondit, se audivisse referri a fide dignis, & etiam ab eodem domino Thoma, quod in infantia sua fuerat nutritus a quadam valde devota, nobili & sancta matrona nomine h… Post Septennium autem vel circa, cum traderetur litteris informandus, traditus fuit bonis magistris cum dicto fratre suo Hugone i; & Missam omni die & Horas canonicas audiebant; & cum ætate & litteris profecissent, dicebant prædictas Horas canonicas. In adolescentia autem sua idem dominus Thomas & prædictus ejus frater studuerunt & rexerunt Parisiis in artibus, & stabant ibi valde honorifice, & cum bona & honorabili comitiva k; & postmodum ambo iverunt ad concilium Lugdunense, celebratum per dominum Innocentium Papam quartum, & fuerunt ibi facti ambo capellani ipsius domini Papæ l. Postmodum de sua & amicorum suorum voluntate quilibet ex dictis fratribus tenuit hospitium & familiam magnam per se. Studuerunt Parisiis, dictus dominus Thomas in Decretis, in qua facultate fuit licentiatus ibidem; & alter frater in Theologia.
[5] Prius etiam dictus dominus Thomas studuerat Aureliani legibus m, & in tantum profecit, [studet legibus Aureliani, Decretis & Theologiæ Parisiis, docet Oxonii, ubi fit cancellarius universitatis.] quod aliquando legebat pro domino Guidone, tunc famosissimo doctore, quem dictus dominus Thomas audiebat. Habita autem Parisiis licentia in Decretis, incepit in dictis Decretis & rexit Oxonium per aliquos annos n, & fuit cancellarius dictæ universitatis o, & in officio cancellariæ & in omni statu suo, quem ante & post habuit, juste & sancte se gessit, & viam veritatis, quam prius inchoaverat, non dimisit; scilicet semper de bono in melius profecit. Postmodum rediit Parisios ad audiendam theologiam, & erat tunc dominus Thomas quadraginta quatuor annorum p, vel circa & tunc dominus Ricardus, nunc episcopus Herefordiensis, fuit cum eodem, & fuerat per biennium. Cum autem studuisset in Theologia per plures annos, & legisset ibidem cursorie Epistolas, quas Canonicas vocant; rediens Oxonium, incepit & rexit ibidem in Theologia per unum annum & quatuor menses, priusquam celebraretur concilium Lugdunense per dominum Gregorium Papam decimum, cujus concilii occasione, dimissa lectura, ivit ad concilium supradictum q.
[6] Fuit autem dictus dominus Thomas ita laudabiliter conversatus in omni statu suo, [Fit cancellarius Henrici & consiliarius Eduardi, regum Angliæ:] quod nec turpitudo, nec stultiloquium, nec scurrilitas, quod ipse testis sciat vel audiverit, per se vel ab aliis, processerunt ab ore ipsius domini Thomæ. Item super secundo interrogatus primi articuli, Quibus studiis, requisitus dixit idem dominus episcopus Herefordiensis, se per præcedentia in parte respondisse ad interrogationem supradictam, adjiciens, dictum dominum Thomam fuisse consiliarium & cancellarium domini Henrici r, tunc regis Angliæ, & postmodum etiam fuit de consilio domini Edwardi, filii dicti domini Henrici, jam defuncti s. Dixit etiam, quod prædictus dominus Thomas habuerat valde magnum & honorabilem statum ante episcopatum, & circa mille marcas argenti annui redditus in beneficiis & dignitatibus ecclesiasticis, quæ ex dispensatione Sedis Apostolicæ, quam idem testis se vidisse asseruit, obtinebat.
[7] [beneficia sua ecclesiastica optime administrat & tutatur.] Fuerat enim præcentor & canonicus in Eboracensi, archidiaconus & canonicus in Lichefeldensi, & canonicus in Londinensi & Herefordiensi ecclesiis, & plura ecclesiastica beneficia obtinebat t; adjiciens, quod dicta beneficia salubriter gubernabat, & eorum jura defendebat & augmentabat, & in eis ædificia plura faciebat. Et specificavit, eum litigasse & obtinuisse contra parochianos suos ratione ecclesiæ suæ parochialis de Doderhull * decimam de salinis, quæ multum ascendebat, omnibus prædecessoribus ejus in dicta ecclesia solvere recusantes, & ubicumque jura aliorum beneficiorum suorum læsa vidit vel perdita, ea resarcire & in integrum restituere cum magnis sumptibus & laboribus satagebat. Specificavit insuper, dictum dominum Thomam ædificia plura construxisse apud Bradewelle Londinensis diocesis, Schireburn Wintonensis diocesis, & apud Kemeseyam Wigornensis u, & apud Eboracum x in beneficiis suis y… Acta in capella S. Catharinæ die XI mensis Septembris coram dictis dominis, episcopis & commissariis, præsentibus notariis hujus processus.
[8] [Excellit virtutibus theologicis & moralibus:] Post hæc in crastinum, videlicet XII die mensis Septembris, præfatus dominus Ricardus episcopus Herfordiensis rediens, coram dictis dominis commissariis ad continuandum depositionis suæ seriem, requisitus super tertio interrogatorio primi articuli, scilicet de fide dicti domini Thomæ per dilectionem operante, respondit, ipsum dominum Thomam habuisse rectam fidem, spem certam, & perfectam caritatem; sicut ipse testis ex multis causis rationabilibus perpendere potuit, dum ejus familiaris existeret. Item interrogatus de vita ipsius domini Thomæ, respondit, quod numquam vidit hominem judicio suo majoris sanctitatis, devotionis & abstinentiæ. Item interrogatus de vitæ ipsius domini Thomæ excellentiis, respondit, quod in ipso notaverat excellentias infra scriptas ultra modum, conditionem seu conversationem aliorum, de quibus testis habuit notitiam. Primo siquidem dixit, se credere, ipsum fuisse castum & mundum mente & corpore, & virginem tempore obitus sui extitisse.
[9] [in primis eastitate virginea, quam Robertus archiepiscopus Cantuariensis,] Interrogatus, quare crederet supradicta; respondit, se credere per signa & opera sanctitatis, quæ vidit ipsum facere, dum multis annis esset de familia ejusdem; nec umquam vidit: nec audivit dici aliquid, propter quod posset notari contrarium, vel ab aliquo rationabiliter suspicari. Et narravit, se fuisse præsentem in oratione in magna ecclesia fratrum Prædicatorum cum universitate doctorum & scholarium Oxoniensium, quando dominus Robertus archiepiscopus Cantuariensis, magnæ sanctitatis, & eminentis scientiæ Vir, qui fuit postmodum Cardinalis episcopus Portuensis z, & per multos annos fuerat confessor dicti domini Thomæ; & venerat specialiter apud Oxonium, quia dictus dominus Thomas erat incepturus sub eo in Theologia aa, ut illum, quem in Deo dilexerat, sua præsentia honoraret; cum tenuisset dictus archiepiscopus disputationem, quam solent scholares Vesperias communiter appellare, & ad hoc deventum esset, quod debebat tunc commendare, ut consuetum est fieri, ipsum dominum Thomam, tunc bachelarium, incepturum sub ipso, commendavit eum inter cetera, & asseruit, ita dicens.
[10] Ita Deus me juvet, sicut Homo iste est ita mundus hodie quoad mentis & corporis castitatem, [postea Cardinalis Partuensis, dum Sanctus viveret, in publica concione asseruit.] sicut ipso die, quo de matre sua fuit natus in mundum; dicens, ipsum esse virginem carne & mente, licet esset quinquaginta annorum & quatuor, vel circa. Adjiciens dictus archiepiscopus, faciens dictam commendationem coram dicta universitate, Si quæratis a me, qualiter istud sciam, respondeo coram Deo, quod ita pure & aperte legi in conscientia & vita sua, ipsius confessionem audiendo ab annis pluribus usque modo, sicut vos potueritis legere in libro bene scripto & coram oculis vestris aperto, omnibus concurrentibus, quæ ad visum fuerint necessaria. Et revera spero, quod Deus, qui istum Hominem in tanta munditia hactenus custodivit, ipsum in perpetuum conservabit. Ista dixit prædictus dominus episcopus Herefordiensis se audivisse, cum prolata fuissent tunc per archiepiscopum supradictum bb; & quia dictus archiepiscopus erat tantæ perfectionis quoad vitam, scientiam & doctrinam, & tantæ maturitatis, quod in Anglia non habebat sibi parem reputatione communi; dixit prædictus dominus, quod non credebat, dictum archiepiscopum contra suam conscientiam fuisse locutum in hiis, quæ dixit de munditia & de aliis, quæ infra subjicientur in commendationem dicti domini Thomæ.
[11] Item narravit dictus dominus episcopus ad commendationem munditiæ & castitatis dicti domini Thomæ, [Consortia mulierum, etiam sororum, vitat: turpia loquentes reprehendit.] quod, ante etiam quam esset episcopus, mulierum consortia devitabat; & quando sorores suæ propriæ, quæ erant magnæ dominæ, veniebant ad videndum eum, vel ipse declinabat ad maneria, seu loca virorum sororum suarum, (quod raro contingebat) vel declinabat, in quantum poterat bono modo, salva honestate sua cc, colloquia & consortia earumdem, & quam prius poterat, licentiabat easdem, & ad plus non morabantur in loco, in quo ipse esset, nisi per unam diem; nec in ejus absentia in maneriis ecclesiæ suæ permisit per dies aliquos morari easdem; nec umquam vidit dictus episcopus Herefordiensis (sicut dixit) ipsum dominum Thomam pati, se a sororibus suis, vel ab aliis quibuscumque mulieribus, osculari. Item adjecit dictus dominus episcopus, quod, quando aliqua verba colorata vel figurata narrabantur aliquando a familiaribus dicti domini Thomæ, vel ab aliis coram eo, quæ aliquam inhonestatem vel turpitudinem luxuriæ designarent, & ex hoc ipsi familiares, vel alii jocarentur vel riderent, quasi inscius, quid importarent dicta verba, petebat, de quo ridebant; & aut non intelligebat significata dictorum verborum propter innocentiam suam dd, vel si intelligebat, talia loquentes acriter arguebat.
[12] [Excellit in cibi potusque parsimonia & abstinentia,] Item dixit prædictus episcopus Herefordiensis, prædictum dominum Thomam habuisse secundo in excellentia sobrietatem, parsimoniam & abstinentiam in cibo & in potu, qualem numquam viderat habentem aliquem hominem sanum. Interrogatus, in quibus & ex quibus notaverat specialiter supradicta, & qualiter sciebat; respondit, se fuisse per multos annos commensalem ejusdem, & frequenter sedisse in mensa juxta eum, & notasse prædicta; adjiciens, quod valde parum comedebat de pane & de aliis cibariis: quod ipse testis, videns dictum dominum Thomam bene complexionatum, ut ipsi testi videbatur, mirabatur, qualiter poterat vivere cum ita modico nutrimento: & cum quadam vice ipse testis sibi assideret in mensa, & in fine prandii quæreret ab eodem, quare ita modicum comedisset, & si amplius non posset comedere propter defectum appetitus edendi; respondit idem dominus Thomas, manu tangens bonam quantitatem panis, quantam non consueverat idem dominus Thomas comedere in una die, Non deficit, inquit, mihi appetitus comedendi, immo adhuc possem comedere tantum de pane cum bono appetitu. Interrogatus de loco & tempore, in quibus prædicta dicta fuerunt, & de præsentibus; respondit, de præsenti non occurrere memoriæ suæ; in tot locis & toties in mensa comedebat cum eodem.
[13] [quod uno & altero exemplo] Item dixit, quod de delicatis cibariis temperatissime & valde modicum assumebat, residuum autem cibariorum coram eo appositorum faciebat infirmis pauperibus & languidis erogari. Item dixit, quod potus ejus erat communiter debilis cervisia, quando eam habere poterat, vel vinum valde limphatum, & de utroque in modica quantitate bibebat: post prandium vero bibere communiter non solebat. Et quando superveniebant tales personæ & sic sollemnes, propter quas deceret eum bibere una cum eis post prandium, assumebat scyphum cum vino & cervisia, & apponebat ad os suum, & nichil inde gustabat, sed simulabat, se gustare. Et dum ipse testis quadam vice dixisset ipsi domino Thomæ solatiando ee, quod in hoc faciebat suis hospitibus fraudem, quia simulabat, se bibere, & non bibebat; respondit, in tali fraude non esse periculum, & ideo non curandum. Item dixit prædictus testis, quod tota vita prædicti domini Thomæ, ut sibi videbatur, deducta fuit in jejunio propter sobrietatem & abstinentiam supradictam, & quod perquam raro cœnabat: in vigiliis autem beatæ Mariæ & in Parasceve non sinebant cum medici sui jejunare in pane & aqua simpliciter; sed comedebat panem cum potagio ff in modica quantitate, & bibebat vinum valde limphatum vel debilem cervisiam.
[14] [confirmatur.] Item dixit ad confirmationem prædictorum, quæ de sobrietate, parsimonia & abstinentia dicti domini Thomæ deposuit, quod, dum quadam vice dominus Wilhelmus de Albaniaco, qui fuerat socius dicti domini Thomæ per viginti annos & ultra, sederet secum in mensa, & finito jam prandio, & ceteris a comestione cessantibus, ipse Wilhelmus panem solus comederet, & hoc dominus Thomas prædictus videret, & de hoc aliquantulum miraretur; quæsivit ab eo, sic dicens: Homo senex, quid facis? Et protinus ille respondit: Ego comedo: & ipse dominus * Thomas dixit: Quare comedis modo? Et ipse respondit: Quia adhuc habeo appetitum comedendi. Et dominus Thomas ait: Numquid habes consuetudinem comedendi, quantum tibi duraverit appetitus? Et ille cum asseveratione respondit: Sic; adjiciens *, quod ita faciebant omnes alii, quos ipse novit, videlicet comedendo, quamdiu illis appetitus edendi duraret. Quod dictum & factum admirans, & ipsum quasi redarguens & informans, idem dominus Thomas dixit: Non placeat Deo, quod sic faciant omnes: nam & ego in veritate dico vobis, quia a triginta annis usque hodie non surrexi a mensa cum minori appetitu edendi, quam accesserim ad eamdem. Et prædicta fuerunt dicta per dictum dominum Thomam & per dictum dominum Wilhelmum, ipso teste præsente & audiente; sed de loco, tempore, & quibus præsentibus, dixit se non recordari; adjiciens, quod de hoc fuit etiam a prædicto archiepiscopo in dictis vesperiis publice commendatus gg. Actum in dicta capella sanctæ Catharinæ coram dictis dominis episcopis commissariis, præsentibus nobis notariis hujus processus.
ANNOTATA.
a Consule Commentarii prævii § 1 a num. 7, ubi de omnibus hus spectantibus satis prolixe actum est.
b Formam juramenti ab omnibus testibus præstandi dedi in Commentario prævio num. 269 & seq.
c Roba a Gallico Robe, Latine vestem significat, ac sæpe usurpatur ista vox pro vestibus, quas viri principes domesticis suis, quosque in obsequiis habebant, dare soluerunt, uti pluribus docet Cangius in Glossario. Dum itaque dixit Richardus, se de robis & familia sancti Præsulis fuisse; idem est, acsi dixisset, sese ejusdem obsequiis addictum ac domesticum fuisse.
d De paterna maternaque S. Thomæ illustristirpe adi Commentarium prævium § 2.
e De his quoque actum ibidem est.
f In eodem § 2 num. 22 nativitatem illius reposui circa annum Christi 1218, ubi & sequentibus numeris etiam loci, in quo natus baptizatusque fuit, vocisque manerii notitiam dedi.
g Cornibia sive Cornubia, Anglis Te Cornwall, comitatus Angliæ Occidentalis est, cujus ultimus comes fuit Edmundus, secundo genitus filius Richardi Cornubiæ comitis, in Romanorum seu Germaniæ regem electi, post cujus Edmundi obitum comitatus ille ad Eduardum Angliæ regem hereditatis titulo pervenit. Vide etiam dicta in Commentario prævio num. 24.
h Licet duplex testimonii Richardi Herefordiensis episcopi exemplar habeamus, in utroque hic lacuna est, nec potui hujus nobilis piæque mulieris nomen aliunde supplere.
i Inter educatores amborum nominatur eorumdem patruus Walterus, episcopus Wigorniensis in Anglia, de quo consule dictum Commentarium prævium num. 25 & duobus sequentibus.
k Adi eumdem Commentarium num 28, 31 & 32.
l Celebratum est hoc concilium ab Innocentio IVPontifice Lugduni Segusianorum, vulgo Lyon, in Gallia anno Christi 1245. Legesis dicta in Commentario num. 29.
m Consule eumdem Commentarium num. 30.
n De Oxonio, vulgo Oxford, Angliæ civitate, quæ academia, seu universitate, ut vocant, hodieque celebris est, annotavi aliqua in Commentario num. 33.
o Hoc amplissimo munere functus fuisse dicitur anno 1262, ut dixi in Commentario num. 35; ubi numero quoque præcedenti ac sequentibus de ejusdem muneris præstantia, Sanctique integerrima administratione quædam observata leges.
p In eodem Commentario num. 47 monui, errorem hic in annis cubare, ac pro his legendum esse quadraginta septem annorum vel circa, ipsumque Sancti regressum ad studia Parisina circa annum 1266 reponendum esse.
q Hoc concilium Lugdunense II a Gregorio X præsente celebratum fuit anno 1274 a die VII Maii usque ad XVII Julii. Adi Commentarium num. 49 & tribus sequentibus, ubi de anno adjunctisque suscepti magisterii in Theologia, & accessu ad concilium Lugdunense egi.
r Nempe Henrici III Angliæ regis, sub quo S. Thomam cancellariatum gessisse anno 1265, ostendi in Commentario num. 39 & seqq.
s Eduardus I, alias IV, laudato Henrico patri suo, anno 1272 vita functo, successit in regnum Angliæ, obiitque die VII Julii anno 1307; Richardus autem ista testatus est eodem anno die X vel XI Septembris.
t Lege, si lubet, Commentarium § 4, ubi hæc, quæque ad eorumdem beneficiorum integerrimam administrationem pertinent, pluribus exposui.
u De diœcesibus hic memoratis bæo pauca accipe: Londinum, vulgo London, urbs, Angliæ caput in comitatu Midlesexiæ, notius est, quam ut explicatione egeat. Wintonia, olim Venta Belgarum, nunc incolis Winchester, altera Angliæ civitas est in comitatu Hantoniæ, vulgo Hant-Shire, episcopalis sub metropoli Cantuariensi. Wigornia denique, indigenis Worcester, sub eadem metropoli episcopalis civitas est, as cognominis comitatus caput.
x Eboracum, vernacule nunc Yorck, Eboracensiscomitatus in Anglia civitas & caput est archiepiscopatu insignita.
y In uno apographo nostro (nam aliud hoc & in multis locis contractum ac mutilum est) sequebantur ista: Item super tertio interrogatus de fide ipsius domini Thomæ & dilectione operante & de ipsius vita & vitæ excellentia requisitus respondit, quod… Tum subditur: Acta in capella S. Catharinæ die XI mensis Septembris &c. Hinc anceps hæreo, an omnia, quæ laudatus episcopus die XI Septembris testatus fuerat, hic prætermissa sint, an vero supra num. 1, ubi dicitur idem ille die X Septembris coram commissariis productus fuisse, is error commissus, ut pro die X legendus sit XI. Ut postremum potius credam, inducor, quia, idem testis in præmissis examinatus fuit super primo ac secundo interrogatorio primi articuli, die autem 12 ejusdem mensis, ut mox videbimus, examinari mox cœpit super tertio interrogatorio ejusdem primi articuli; ut nihil ibi omissum videatur, saltem quod alicujus momenti sit. Porro capella S. Catharinæ erat Herefordiæ prope ecclesiam cathedralem, ut alibi dicitur. Notariorum, qui Acta processus scripserunt, nomina habes in Commentario num. 303.
z Fuit hic Robertus de Kilwardby ex Ordine Prædicatorum, de quo plura legi possunt apud Jacobum Echardum in Bibliotheca ejusdem Ordinis.
aa Id est, adepturus magisterium seu doctoratum, qua de re vide dicta in Commentario num. 49 & duobus sequentibus.
bb Ista etiam ex Trivetto confirmata habes ibidem num. 49 & 50.
cc Id est, quantum urbanitas permittebat.
dd Innocentiam interpretare virgineam mentis castitatem, cui prorsus peregrina erant impudica dicteria. Quæ de castitate jam dicta sunt, etiam aliis factis ex aliorum testimoniis illustravi in Commmentario prævio a num. 71.
ee Id est, amice jocandi gratia.
ff Potagium pulmentum ex oleribus aut leguminibus est.
gg Nimirum a Roberto de Kilwardby, ut supra dictum est. Porro in Commentario prævio § V a num. 79 plura dedi, quibus S. Thomæ mira abstinentia confirmatur illustraturque.
* Doderhult
* al. dictus
* adjiciens al. deest.
CAPUT II.
Sancti pietas in celebrandis Missis; assiduitas in precibus
& studiis sacris: fortitudo in vendicandis ecclesiæ suæ juribus:
aditus ad episcopatum, in eoque administrando sedula cura.
[Pie divina celebrat: multum noctis in precibus & sacro studio exigit:] Post hæc in crastinum, scilicet die XIII mensis Septembris, prædictus dominus episcopus rediit in eodem loco coram dictis dominis episcopis commissariis ad continuandum & perficiendum depositionem suam, commendans tertio dictum dominum Thomam de excellentia devotionis in celebrando divina officia, asserens, quod sic reverentissime divina Sacramenta tractabat, ut intuentium fidem & mores ipsa contractatio * informaret. Altari enim assistens, cor sic contritum & humiliatum semper habebat, quando Missam celebrabat, & tantam abundantiam lacrymarum, quasi præsentialiter in carne Dominicam teneret * passionem. Et hoc dixit prædictus dominus episcopus Herefordiensis pluries se vidisse, & notum esse omnibus, qui eidem domino Thomæ solebant assistere celebranti a; subjiciens, quod multum erat in Missa morosus & prolixus ex causa devotionis prædictæ. Noctes vero singulas cum brevissima somni degustatione decurrit in tantum, quod socii & alii sibi assistentes sæpe ex hoc plurimum gravabantur: residuum vero temporis noctis, in quo vigilabat, in orationibus & studio sacræ Scripturæ expendebat, & collationes, quas componebat, manu propria scribebat b.
[16] Item dixit prædictus dominus Herefordiensis, dictum dominum Thomam quarto habuisse excellentiam sermonis & zeli ad jura ecclesiæ Herefordiensis illæsa servanda, [jus venandi, ecclesiæ suæ injuste ablatum,] & si in aliquo læsa essent, restauranda, in hoc non parcens laboribus nec expensis, nec formidans incurrere periculum personale. Interrogatus, ut specificaret, in quibus noverat, & qualiter sciebat prædicta; dixit se scire, quia fuerat de familia ejusdem; & specificavit, se fuisse præsentem, quando post magnos labores & sumptus idem dictus * Thomas per judicium curiæ regiæ recuperavit chassiam de Malbunia c, ad Herefordiensem ecclesiam pertinentem, occupatam per potentissimum virum, dominum Gualbertum d, comitem Glocestriæ, & patrem ejusdem, temporibus dominorum Petri & Johannis e, proximorum prædecessorum dicti domini Thomæ, qui propter potentiam dictorum comitum non potuerant recuperare jura prædicta.
[17] [etiam cum periculo vitæ vendicat: inique resistenti] Et cum dictus dominus Thomas non potuerat bene equitare, aliquando fecit se portare in lecteria f inter duos equos, ut posset coram curia regia particulariter adesse terminis sibi assignatis a comite supradicto. Cum autem judicio pro dicto domino Thoma & ecclesiæ * Herefordiensi reddito, causa possessionis recuperandæ & apprehendendæ dictus dominus Thomas faceret venari in chassia supradicta, & perambularet fines & limites inter chassiam suam & chassiam dicti comitis existentes, inermis; & quidam sagittarii & forestarii g dicti comitis sagittarent prope eum, & posset verisimiliter ex dictis sagittis mortis periculum formidare, non obmisit propter hoc præcurrere & perambulare omnes fines & limites supradictos.
[18] [divinam altionem prædicit: calumniantibus respondet mansaete.] Et cum uni ex dictis sagittariis, magis infesto ceteris, divinæ ultionis judicium comminatus fuisset ratione injuriosæ infestationis prædictæ, dictus sagittarius infra modicum tempus submersus interiit; & fuit vox in illis partibus, ipsum taliter interiisse ratione delicti contra dictum dominum Thomam taliter perpetrati. Et hæc dixit se prædictus testis de sagittatione dicti sagittarii scire per relatum familiarium dicti domini Thomæ, qui interfuerant in prædictis. Item dixit, se fuisse præsentem in die & loco, quibus fuit redditum judicium secundum; quando comiti & domino Riccardo de Haidone h, ejusdem comitis senescallo, aliqua obprobriosa eidem domino Thomæ falso imponentibus, sicut erat notum ipsi testi & aliis præsentibus ibidem, dictus dominus Thomas cum mansuetudine, benignitate & patientia respondit, quod dicerent, quidquid vellent; sed non possent tantum dicere, quod provocarent eum ad dicendum de ipsis aliqua inhonesta; quia non venerat ad hoc, sed ad recuperandum jura ecclesiæ suæ.
[19] [Ablatas ecclesiæ possessiones recuperat: injustum possessorem excommunicat,] Item specificavit, eumdem dominum Thomam per judicium dictæ curiæ obtinuisse magna pascua quinque vel septem milliarium, in loco vocato Longa Memida, a domino Petro Corbet barone, qui ea usurpaverat temporibus prædecessorum dicti domini Thomæ i. Item specificavit, eumdem dominum Thomam excommunicasse dominum Lewelinum principem Walliæ k, pro eo quod tres villas ecclesiæ Herefordiensis prope Montem Gomerii l hostiliter occupatas dimittere & restituere recusabat, & quia episcopus Assavensis m in illis partibus usurpaverat jura episcopalia, dictus dominus Thomas movit litem contra eum in curia Romana, & propter prosequutionem dictæ litis, & etiam contentionem, quam propter libertates ecclesiæ Herefordiensis & subditorum ejusdem habuit cum fratre Joanne de Pecham, tunc archiepiscopo Cantuariensi n, certioratus per viros peritos, quod justam causam fovebat, & quod prosequi meritorium sibi erat, ad dictam curiam Romanam, non parcens corpori, senio & debilitate confecto, ex dictis fervore & zelo, quos habebat ad jura dictæ ecclesiæ suæ defendenda, in eorum prosecutione martyrizatus laboribus, angustiis & expensis, diem ibi clausit extremum o.
[20] Item subdidit idem testis, quod, cum ad requisitionem domini Edwardi, [eoque præsente, Missam celebrare renuit: aspero cilicio utitur.] inclitæ memoriæ vel recordationis regis Angliæ, nuper defuncti p, in quadam magna solemnitate coram prædicto domino rege & majoribus regni sui celebraturus, in inchoatione dictæ Missæ vidisset dictum Lewelinum cum aliis nobilibus astantem, & prius per eum, ut dictus testis supra deposuit, excommunicatum; noluit celebrare, quantumcumque instanter per dictum regem & alios rogatus, quousque dictus Lewelinus ab ecclesia exclusus, competenti satisfactione oblata, & de dicta satisfactione litis * suis parentibus datis, extitit absolutus. Et in hiis dictus testis dixit se fuisse præsentem; de anno tamen & die, quibus intervenerunt ista, & alia de litibus supradictis, requisitus respondit, se recentem memoriam non habere. Item dixit, se credere, idem testis, quod prædictus dominus Thomas nodoso duro cilicio & zonis cilicinis utebatur tempore obitus sui, & per multos annos usus fuerat ante mortem; & aliquibus potentibus legavit aliqua ex ciliciis supradictis; & idem testis dixit, se vidisse aliqua de eisdem q.
[21] Item super quarto interrogatus, requisitus, qualiter in episcopatu rexerat se ipsum & ecclesiam atque plebem sibi commissam, [Episcopatum Herefordiensem bene regit,] & si diligenter insistebat circa gubernationem, visitationem & correctionem subditorum, & circa prædicationis officium, Missarum celebrationes & alia, spiritualiter & temporaliter officio episcopali incumbentia; respondit, quod sic, & quod bene & sedule pro viribus suis peragebat omnia supradicta. Interrogatus, quomodo sciebat prædicta, respondit, quod sæpe in visitationibus fuerat cum eodem, & viderat supradicta, & ab aliis referri audiverat, qui comitabantur eumdem. Interrogatus, in quo noverat, bene rexisse seipsum, dixit, quod in bono regimine, & in excellentiis & virtutibus vitæ suæ, & quia erat domui suæ bene præpositus. Interogatus, in quo specialiter promoverat bonum regimen ecclesiæ, ipsi domino Thomæ commissæ, respondit, quod in prosequutione & recuperatione jurium prædictorum, de quibus depositum est per eumdem: casus autem speciales de correctione dixit non occurrere memoriæ suæ, requisitus r.
[22] Item interrogatus, qualem ingressum habuerat ad episcopatum Herefordiensem idem dominus Thomas, [canonice electus, quod ipsi tum biennio ante,] respondit, quod per electionem canonicam & concordem s; & quod renitens, & ex humilitate suam imbecillitatem prætendens, fuit assumptus ad episcopatum prædictum t; & narravit, per dominum Joannem, immediatum prædecessorem u dicti domini Thomæ, prædictum fuisse prædicto domino Thomæ per biennium ante obitum ipsius domini Joannis, quod erat futurus immediatus successor ejusdem in ecclesia, ducens dictus dominus Joannes, quando dixit verba prædicta, eumdem dominum Thomam ad videndum quamdam domum, per ipsum dominum Joannem tunc de novo constructam, sed nondum coopertam in manerio ipsius episcopi de Bosbur. x, adjiciens dictus dominus Joannes, quia ex hoc * monstrabat prædicto domino Thomæ prædictum ædificium; quia, si placebat ipsi domino Thomæ situs & dispositio dicti ædificii, perficeret ipsum dictus dominus Joannes: si autem non placebat dicto domino Thomæ situs & dispositio ædificii supradicti; quod diceret ei, quia facilius erat & minus sumptuosum tunc prædicta reformari, quam si dictus dominus Thomas, ejus successor effectus, ipsa faceret immutari. Quæ verba non fuerunt visa complacere domino Thomæ prædicto; sed oravit, quod Deus daret bonam & longam vitam dicto domino Joanni y. Quibus omnibus dictus testis dixit se fuisse præsentem, non tamen recordari de mense, nec de die: quæ autem de dicto ingressu ad episcopatum deposuit, dixit, se ex fide dignorum percepisse relatu.
[23] [tum in pueritia vel adolescentia fuerat prædictum.] Item narravit, se ex fide dignorum relatu percepisse, quod, dum quadam vice bonæ memoriæ dominus Walterus, tunc Wigorniensis episcopus, vir magnæ literaturæ & sanctitatis, pro quo Deus post ejus obitum, dicitur fuisse multa miracula operatus, patruus z dicti domini Thomæ, ab ipso domino Thoma parvulo, & ab ejus fratribus coram ipso domino Waltero adductis, cujus conditionis vel status esse vellent, quando ad provectiorem ætatem pervenissent, sciscitaretur, & dictus dominus Thomas responderet, se militem fore velle, memoratus dominus Walterus protinus respondit ipsi domino Thomæ: Fili, optime respondisti; quia Regi altissimo & sancto Thomæ, ejus glorioso martyri, perpetuo militabis aa. Quod dictum, sicut dictum prophetæ, pater dicti domini Thomæ accipiens, ipsum tradidit litteris informandum, & reliquos fratres tres ad electam per eos temporalem militiam deputavit.
[24] [Litem adversus quosdam monachos obtinet:] Item narravit dictus dominus episcopus Herefordiensis, occurrere memoriæ suæ, quod, cum monachi prioratus de Lewmunstre bb, diocesis Herefordiensis, potentes in redditibus ecclesiasticis & mundanis, contenderent, quod non tenebantur dictum dominum Thomam recipere, eos visitare volentem; & quod portas quasdam magnas & fortes, per eos factas ante atrium parochialis ecclesiæ dicti loci, propter voluntatem parochianorum ipsius loci non deponerent pro eodem domino Thoma, dictus dominus Thomas cum laboribus & sumptibus obtinuit dictam visitationem, sibi & ejus prædecessoribus indebite negatam, & fecit portas deponi prædictas, quia earum obtentu presbyteris parochialibus liber de nocte & aliis horis oportunis pro necessitatibus infirmorum, & aliis ad eorum officium pertinentibus, non patebat ingressus; nec ad dictam parochialem ecclesiam libere confugere poterant, immunitatem ecclesiasticam expetentes & ad ecclesiam fugientes. Et hæc dixit prædictus dominus episcopus se audivisse & fore notoria in partibus illis cc.
[25] [iniquum ecclesiæ aggressorem excommunicatione coërcet.] Item narravit, se audivisse referri, quod, dum quadam vice dictus dominus Thomas visitationis officium exercendo, hospitatus fuisset in hospitio ecclesiæ de Pantesbur dd, diocesis Herefordiensis, & dominus Reginaldus, filius Petri, baro potens & voluntarius ac austerus, prætendens, se esse patronum dictæ ecclesiæ, superveniens vellet violenter dictum dominum Thomam de prædicto hospitio ecclesiæ ejicere, & in eo hospitari, terribiles minas inferens ipsi domino Thomæ & suis familiaribus, nisi hospitium sibi dimitterent supradictum; dictus dominus Thomas, quia canonice monitus desistere noluit, a dicto hospitio propter hoc ipse dominus Thomas non recedens, excommunicavit eumdem, & tamdiu excommunicatum tenuit, quo usque reatum suum agnoscens, ad ejus misericordiam & gremium Ecclesiæ reversus, absolutionis beneficium meruit obtinere. Ex quibus omnibus per ipsum testem superius depositis asseruit, dictum dominum Thomam fortem & constantem & magni zeli in prosequendis & recuperandis & defendendis ecclesiasticis juribus extitisse.
[26] Item supra quinto interrogatus, si dictus dominus Thomas erat naturaliter discretus & prudens, requisitus respondit, [Jussus a rege sine mora adesse, Missam prius celebrat;] quod sic; & reddidit causam requisitus, quia in omnibus suis agibilibus prudenter & strenue se gerebat, & erat magni consilii. Et narravit, se audivisse a dignis fide, quod, cum prædictus dominus Edwardus rex, de cujus consilio erat prædictus dominus Thomas, quadam vice pro consilio super quibusdam valde arduis, ipsum & regnum suum contingentibus habendo, misisset speciales * nuncios ad dictum dominum Thomam, ut immediate absque alia mora, aliis suis propriis negotiis prætermissis, dictus dominus Thomas veniret ad eum ad palatium suum apud Westmonasterium ee; & dictus dominns Thomas tunc præpararet se, quando dicti nuncii supervenerunt, ad celebrandum Missam, noluit obmittere propter festinantiam dictorum nunciorum, ex parte regia, ut omnibus prætermissis, ad dictum dominum regem veniret requirentium, quo minus perficeret divinum officium, quod disposuerat explere illa die, priusquam venissent nuncii supradicti; respondens nunciis supradictis, se prius velle servire Regi Altissimo in officio supradicto, quam terreno regi, domino eorumdem; subjiciens, ut hæc dicerent, si volebant, prædicti nuncii dicto domino suo regi.
[27] Cum autem, consummato divino officio, veniens ad præfatum dominum regem, [deinde regi libere respondet, eumque consilio suo recreat.] fuisset de mora aliquantulum redargutus per dictum dominum regem & suos, & eisdem, sicut præfatis nunciis, effectualiter respondisset, ille, sibi expositis, propter quæ ipse & alii ad consilium regium fuerant convocati, sic notabile & laudabile dedit consilium in præmissis, quod ab ipso domino rege & ab omnibus aliis, qui convenerant in dicto consilio, secutum extitit, & quamplurimum approbatum; in tantum, ut prædictus dominus rex, qui ex dicta mora, per memoratum dominum Thomam contracta in veniendo * aliquantulum fuerat conturbatus, lætificatus & consolatus ex dicto consilio, per eumdem dominum Thomam præstito, dixit ei, quod Deus benefaceret ipsi domino Thomæ, & quod benedictus esset ille Rex Altissimus, cui serviverat ipse dominus Thomas, & quod utinam posset ipsi Deo congrue longo tempore deservire. Actum in dicta capella sanctæ Catharinæ, præsentibus notariis hujus processus.
ANNOTATA.
a Lege Commentarium prævium num. 96 & sequentibus.
b Ista quoque ex aliis testibus confirmavi ibidem num. 93 & sequenti.
c Chassia, Gallice Chasse, Anglice Chase, Latine venatio, jus venandi hic significat. Pro Malbunia scribendum est Malvernia, ad quem locum spectant, quæ habet Camdenus in descriptione comitatus Wigorniensis pag. 435. Haud procul hinc a dextra ripa Malverne hils suspicit Sabrina (fluvius) colles sane, sive potius montes magnos & editos, qui per septem plus minus mill. pass. ut gradus subinde consurgunt, hunc agrum (Wigorniensem) ab Herefordiensibus dirimentes; quorum supercilio Gilbertus de Clare comes Glocestrensis fossam olim duxit ad disterminandas suas & ecclesiæ Wigorniensis possessiones, quæ etiamnum non sine admiratione cernitur. In tabula topographica ibidem præmissa circa eosdem montes legitur Malvernchase, quæ videtur fuisse venatio, de cujus jure hic loquitur Richardus. Consule etiam Commentarium prævium a num. 132, ubi etiam aliorum testium asserta super hac controversia prolixe exposui.
d Alibi semper vocatur Gilbertus, cujus potentiam, ipsi etiam regi Angliæ formidandam, vide in eodem Commentario num. 135.
e Horum primus a Godwino in episcopis Herefordiensibus vocatur Petrus de Egueblank, secundus Joannes Breton.
f Id est, in lectica.
g Forestum saltus seu nemus est; hinc forestarius custos salius, alias etiam saltuarius dictus.
h Senescallorum vel Senescalcorum variam pro vario statu notitiam dat Cangius in Glossario; hic pro œconomo domesticæque familiæ comitis Glocestriæ administratore ea vox usurpari videtur.
i De eadem lite loquuntur & alii testes, quorum dicta dedi in Commentario num. 140 & 141.
k Lewelinus iste, alias etiam Leolinus dictus, ultimus fuit e Britannico genere princeps Walliæ, de quo, uti & de tota hac cum S. Thoma lite cum satis prolixe scripserim in Commentario prævio a num. 142, lectorem illuc remitto.
l Mons-Gomerii vel Mons-Gomericus, vulgo Montgomery, oppidum Walliæ est, suique nominis comitatus caput.
m Fanum S. Asaphi, quod ab eodem sancto episcopo suo nomen habet, episcopalis civitas Angliæ est in principatu Walliæ & in comitatu Flintensi, archiepiscopatui Cantuariensi suffraganea. Episcopus, quocum S. Thomas litem habuisse dicitur, apud Godwinum nominatur Anianus II. Cetera huc spectantia lege, si lubet, in Commentario prævio num 148 & sequenti.
n Hanc gravissimam litem prolixe exposui in eodem Commentario a num. 152 usque ad 209.
o Anno 1282, die 25 Augusti, ut infra videbimus.
p Adi Annotata ad Caput 1, lit. l.
q Plura de ciliciis ejus zonisque asperrimis tradiderunt alii testes, quos in Commentario prævio num. 88 & quinque sequentibus adduxi.
r Ego aliquot ejus generis exempla recensui in Commentario num. 121 & sequentibus.
s Quomodo hæc concors electio intelligenda sit, dixi in eodem Commentario num. 64 & 65 ex testimonio Wilhelmi Cantilupi, qui electioni interfuit. Ibidem ostendi, eamdem electionem contigisse anno 1275.
t In testimonio ejusdem Wilhelmi Cantilupi dicitur Sanctus renitens & flens, & allegans, quod non erat sufficiens, portatus, ipso teste præsente, ad altare, & fuit cantatum Te Deum laudamus.
u De eo breve hoc elogium dedit Godwinus: Joannes Breton legum doctor (juris etiam nostri municipalis tam peritus, ut libellum ea de re conscripserit, qui etiamnum hodie magno in pretio habetur, cui titulus: De juribus Anglicanis) episcopus Herefordensis moritur Maii XII, MCCLXXV.
x Sic ibi; at locus iste ignotus mihi est.
y In Commentario prævio num. 62 & 63 aliud ejusdem Joannis Breton de S. Thomæ successione præsagium retuli ex testimonio Wilhelmi le Wayte de Bosco Arso.
z De illo consule eumdem Commentarium num. 25 & duobus sequentibus.
aa Scilicet S. Thomæ Cantuariensi archiepiscopo, cujus Acta illustranda in Opere nostro venient ad diem 29 Decembris, quo colitur. Dicitur autem illi militaturus S. Thomas noster, quia sedes Herefordiensis suffraganea est Cantuariensi.
bb Lewmunster, sive, ut alias vocatur, Leonminster, & Lemster, Latine Leonis monasterium, oppidulum Angliæ est ad Lugum fluvium in comitatu Herefordiæ. De etymologia ejus loci Camdenus in descriptione ejusdem comitatus hæc ait: Leonis monasterium dictum a leone per quietem viso, somniarunt nonnulli; Britanni autem Lhan-lieni vocant, quod cum Monialium fanum denotet, & monialibus hic templum Merewalcum regem Mercium posuisse constet (quod postea cella monasterii Readingi) aliam originem indagare, quid aliud est, quam ventos venari? Plura de eodem legere est tomo 1 Monastici Anglicani pag. 420 & sequenti, ubi dicitur Leominsterensis prioratus in agro Herefordensi, cella Readingensis cœnobii, & inter Benedictina monasteria reputatur.
cc Richardus de Kymberle, in processu testis duodecimus, de visitatione ejusdem prioratus sequentia testatus est. Item dixit, quod, cum prædictus dominus Thomas visitaret prioratum monachorum nigrorum apud Leoministre, invenit Fratrem Guillelmum de Wynton, monachum dicti loci, graviter esse diffamatum de inhonesta conversatione cum quadam moniali de Lingebrok; & cum nollet se purgare coram dicto domino Thoma, fecit eum amoveri a dicto loco, in quo erat subdecanus, & ipsum transferri apud Rading. diœcesis Sariburiensis. Deinde controversiam de porta ecclesiæ sic exposuit. Item dixit, quod intra prioratum de Leoministre prædictum erat ecclesia parochialis, & monachi claudebant dictam ecclesiam, ita quod parochianis & aliis ad Matutinum & ad alias Horas, quando volebant, non patebat accessus, ex quo monachi clauserant portas; nec in extrema necessitate existentes poterant ex tunc confugere ad ecclesiam. Eucharistia etiam tenebatur in privata domo presbyteri, & non in ecclesia, ut dictus presbyter, clausa dicta ecclesia, posset portare dictam Eucharistiam infirmis, quando existeret requisitus. Et quia visum fuit dicto domino Thomæ, quod prædicta non essent convenientia, & correctione indigerent, ordinavit & præcepit, quod fieret extra portam dicti prioratus una capella, in qua celebraret unus presbyter quotidie, & in qua teneretur Eucharistia, & ad quam possent confugere, præsidium, libertatem & immunitatem ecclesiasticam expetentes. Dixit etiam, quod dictus dominus Thomas ordinavit, ut una porta amoveretur a dicta ecclesia parochiali tamdiu, quousque esset prædicta capella completa: & hoc deposuit ex relatu alieno, & quod capellam viderat supradictam.
dd Ita in apographo nostro, sed plura de eodem loco non reperi.
ee Westmonasterium, vulgo Westminster, quondam celebris abbatia ad Tamesim fluvium, olim ab urbe Londino sejuncta, nunc ejusdem suburbiis ab Occasu adhærens civitas est, antiquo regum Angliæ palatio insignis.
* contrectatio
* an videret?
* an dominus?
* ecclesia
* an literis?
* i. e. propterea
* al. spirituales
* al. conctanter veniendo.
CAPUT III.
Aliæ Sancti virtutes: beata mors in Italia: ejusdem caro ibidem
honorifice sepulta; ossa in Angliam relata, ac quinquennio post non sine
prodigiis in honorabiliorem tumulum translata: fama sanctitatis &
miraculorum.
[Humilitate mansuetudine & benignitate omnibus fuit carus,] Post hæc in crastinum, scilicet die XIV mensis Septembris, præfatus dominus Riccardus episcopus Herefordiensis rediit coram dictis dominis episcopis commissariis in dicta capella sanctæ Catharinæ ad continuandum & perficiendum seriem depositionis ejusdem. Requisitus autem, si dictus dominus Thomas fuerat humilis, respondit, quod sic. Interrogatus, in quo notaverat potissime humilitatem, respondit, quod in obedientia, quam impendit Deo & suis superioribus; & quia erga æquales sibi & inferiores verbis & factis humiliter se gerebat; & ex hoc erat carus regi & majoribus, mediocribus & minoribus regni, & communiter dilectus ab eis. Item requisitus, si fuerat mitis, mansuetus, patiens, & benignus & pacificus; respondit, quod sic. Requisitus, in quibus & ex quibus deprehenderat supradicta, & quod specificaret, si quæ noverat facta notabilia dicti domini Thomæ, in quibus prædicta potuerint notari; respondit, se deprehendisse prædicta ex diuturna conversatione, quam habuit cum dicto domino Thoma; & numquam vidit in eo aliquem excessum in verbis vel factis, prosperis vel adversis, lætis vel tristibus, ex quibus potuerit nosci contrarium.
[29] [item pacificus, patiens, prudens,] Quin imo, licet a multis (cum quibus, dictus testis deposuit supra litigasse eumdem) & specialiter a fratre Joanne, tunc archiepiscopo Cantuariensi, vehementer, injuriose, ac indebite secundum commune judicium fuerit persecutus, patienter & benigne & absque aliqua murmuratione tolerabat prædicta; eis non detrahens, nec a familiaribus suis vel aliis in ejus præsentia detrahi permittens vel maledici; quin potius orabat pro eis. De morte parentum & proximorum suorum non ostendebat se esse conturbatum. Discordes & dissidentes juxta possibilitatem suam ad concordiam reducebat, pacem, quantum in se erat, cum omnibus hominibus habens a; lites tamen, informatus, quod ecclesia sua haberet jus, pro dicto jure subire non recusabat; cum aliter dicta jura amicabiliter non poterat obtinere: jurisperitos & homines approbatos in societate & amicitia * sua retinens, sine quorum maturo consilio nihil judicabile agebat, & omni die super agendis habebat post divinum officium consilium cum eisdem.
[30] Item interrogatus, si fuerit justus & timens Deum; [justus, & munera sibi oblata respuens.] respondit, quod sic; & de hoc dixit fuisse commendatum per dominum Robertum, tunc archiepiscopum Cantuariensem b, coram universitate Oxoniæ, quam idem archiepiscopus inducebat in testem, quia fuerat cancellarius dictæ universitatis, & ratione dictæ cancellariæ habebat justitiam & actus juridicos in scholares & alios explectare c; & in dicto officio propter favorem & aliam causam non fuerat visus a justitia deviare. Et dixit prædictus testis, se credere, & notorium fuisse in universitate prædicta, veritati inniti commendationem archiepiscopi supradicti. Item narravit, quod, cum dictus dominus Thomas esset cancellarius regis Henrici d, quidam monachi, habentes facere in curia regia, obtulerunt quoddam pretiosum jocale e eidem domino Thomæ, qui respuens curialiter increpavit eosdem, quia ad recipiendum, quod eum non decebat recipere, cum animæ suæ periculo inducere volebant eumdem, acsi corruptibilem & flexibilem putarent eumdem. In quibus dictus testis dixit se fuisse præsentem Londoni * anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo quinto f; de mense tamen & die & nominibus monachorum dixit se non recordari.
[31] Item requisitus, si fuerat misericors, respondit, quod sic. [Misericordia ejus in pauperes, defunctos & pœnitentes;] Interrogatus, in quo notaverat specialiter misericordiam in eo, dixit, quod fuerat valde compatiens pauperibus, scholaribus & aliis, & antequam esset episcopus & post, faciebat coram se comedere multos pauperes omni die, & nihilominus aliis pauperibus juxta ejus possibilitatem eleëmosynas ministrabat g. Dixit etiam, quod, quando sibi equitanti occurrebat funus quodcumque & ubicumque, postquam fuit episcopus, descendebat de equo & orabat pro anima defuncti, dicendo De Profundis cum orationibus consuetis devote; & petentibus veniam de commissis, si in eis apparebant signa pœnitentiæ, non negabat h: & hoc dixit prædictus testis se vidisse, cum ipsius domini Thomæ familiares petebant veniam ab eodem; incorrigibiles tamen rejiciebat a familia sua.
[32] Item narravit idem testis, se audivisse ab ore dicti domini Thomæ, [leve delictum suum diuturna pœnitentia eluit:] quod, cum ipse & ejus frater adolescentes, in artibus studentes Parisiis habitarent in quadam domo, in qua erat vinea, & idem dominus Thomas accepisset unam virgulam, quæ vineæ palmites sustentabat, nullius quasi valoris existentem, cum qua paraverat fenestrale studii sui i; exinde per septennium egit pœnitentiam, & quolibet ex dictis septem annis fuit inde confessus. Ex quo dictus testis inferebat, prædictum dominum Thomam, qui de tam modico conscientiam habuerat, & tanto tempore pœnituerat, valde mundam & sinceram ac puram conscientiam habuisse, sicut videbatur eidem.
[33] Item narravit exemplificando de patientia dicti domini Thomæ, se vidisse, dum erat cum dicto domino Thoma Parisiis, quod quidam scriptor, [a domestico suo imprudenter percussus, fert patienter,] quem præfatus dominus Thomas in sua familia retinebat pro scriptura librorum suorum, semel per dictum dominum Thomam a diurna dormitione post prandium leviter excitatus, ex mala consuetudine, quam habebat percutiendi cum pugno quoscumque a somno excitantes eumdem, prius quam etiam oculos aperiret; percussit fortiter cum pugno dictum dominum Thomam super latus suum; cum ignorans dicti scriptoris malam consuetudinem, parum inclinasset se ad excitandum eumdem; quod dictus dominus Thomas sustinuit patienter absque omni offensione, nihil aliud dicens exinde recedendo a dicto scriptore, * Cave te, fili, quia presbyterum percussisti. Et hæc dixit prædictus testis fuisse tres vel quatuor annos, priusquam dictus dominus Thomas fuisset ad episcopatum provectus k.
[34] [uti etiam infirmitates corporis: per severat in virtute,] Item requisitus, si & quales percussiones vel adversitates passus fuerat in vita sua dictus dominus Thomas, respondit de persecutoribus, ut deposuit supra de litibus, quas habuerat pro jure ecclesiæ suæ, subjiciens, quod adversitate sive gravi infirmitate ex dolore viscerum seu iliaca passione & dolore stomachi per multos annos, priusquam esset factus episcopus, & post, quamdiu vixit, extitit molestatus l. Item interrotus, si prædictus dominus Thomas in virtutibus & excellentiis vitæ, quas dictus testis supra deposuit habuisse eumdem, perseveraverat usque ad finem vitæ fuæ; respondit, quod sic, adjiciens, quod, priusquam esset episcopus, sanctissime & cum magna morum gravitate & honestate vivebat, & odore bonæ famæ, & absque omni infamia.
[35] [moritur sexagenario major & sepelitur in Etruria, ossa in Angliam portantur:] Item super sexto interrogatus, scilicet, quot annorum erat idem dominus Thomas, quando migravit ab hoc seculo, requisitus respondit, quod sexaginta trium annorum, vel parum ultra m, ut credit; & quod apud Florentinum juxta Montem Flasconis n, in crastinum sancti Bartholomæi apostoli, anno Domini millesimo ducentesimo octuagesimo secundo o, orans & dicens, In manus tuas commendo spiritum meum, migravit ad Dominum, recepta confessione, Eucharistia, & extrema Unctione p. Et ejus corpus in ecclesia abbatiæ sancti Severi, sub Urbe-veteri q, die Dominica proxime subsequenti a domino Hieronimo Cardinali, præsentibus dominis Hanchero, Latino, Comite & Hugone Cardinalibus, fuit honorifice cum solemnitate ecclesiasticæ traditum sepulturæ, & a dicto domino Hieronimo prædicante Defunctus multum commendatus ibidem r. Post quæ * ejusdem domini Thomæ defuncti ossa a carne separata fuerunt in Angliam apportata per familiares ipsius, & honorifice collocata & sepulta in ecclesia Herefordiensi, prout idem testis dixit ex relatu veridico dicti Thomæ familiarium audivisse prædicta s.
[36] [deinde honorabiliori loco tumulata miraculis clarent.] Item supra secundo articulo de fama requisitus, si in civitate & diœcesi Herefordiensi & in circumvicinis diœcesibus est fama publica & communis opinio, quod dictus dominus Thomas sit sanctus, & quod Deus pro eo, sicut pro sancto, miracula operatur, respondit, quod sic, & quod notorium erat, dictam famam esse per totam Angliam, Scotiam, Walliam * & Yberniam, & per multas partes regni Franciæ. Requisitus, quomodo scit prædicta, respondit, quod ex communi relatu fide dignorum, & quia de dictis terris & provinciis multi peregrini confluunt ad tumulum dicti domini Thomæ cum devotione & reverentia, multas imagines & signa miraculorum secum afferentes, quæ dicunt meritis dicti domini Thomæ in dictis terris & provinciis contigisse, tam in terra, quam in mari t. Item interrogatus, quando incepit dicta fama & concursus populi ad tumulum dicti domini Thomæ, respondit, quod, cum ossa ipsius domini Thomæ stetissent per quinquennium vel circa tumulata in capella B. Mariæ ecclesiæ Herefordiensis, & dictus testis, honorabili tumulo præparato, in alio loco dictæ ecclesiæ dicta ossa in prædicto tumulo collocasset, sive transtulisset u (jam sunt viginti anni, vel circa) tunc Deus pro dicto domino Thoma fuit quatuor vel quinque miracula operatus, sicut dicebatur tunc; & ex iis habuit initium dicta fama.
[37] Et narravit, quod, cum ipse testis disposuisset collocare dicta ossa in tumulo supradicto, [Hanc translationem facturus episcopus, mirabiliter excitatur e somno:] & venisset ad jacendum x prope civitatem Herefordiensem ad duo milliaria, & propter nocturnam vigiliam ea hora, qua surgere debuerat, obdormisset, in quadam fenestra cujusdam solarii, in qua * dormierat, posita, ad quam accessus homini volenti eam pertingere propter altitudinem non patebat, fuerunt dati tres ictus, acsi homo cum junctura unius digiti, manu clausa, in dicta fenestra fortiter percussisset, excitatum sonum faciens ad surgendum. Ad quem idem testis expergiscens surrexit, & familiam excitavit, in corde suo cogitans, hoc divinitus in favorem dictæ collocationis, seu translationis ossium factam esse; cum humanitus sine scalæ positione, quam dictus testis, prædicta intra se revolvens, inibi non reperit, dictus sonus & prædicta percussio fieri nequivissent, prædicta adscribens miraculo dictus testis facto meritis & ad honorem dicti domini Thomæ.
[38] Item narravit, quod, cum quidam maximus lapis & ponderosus & longus & latus, [lapis sepulcralis magnæ molis facile amovetur] sicut consuevit apponi super tumulos prælatorum, seu nobilium defunctorum, fuisset appositus super locum illum, ubi primo ossa dicti domini Thomæ in capella beatæ Mariæ fuerant collocata, & dictus testis & alii, amoto cœmento, cum quo dictus lapis aliis conglutinabatur, cogitarent, qualiter possent lapidem revolvere supradictum, & de subtus extrahere dicta ossa, apposuerunt duo ex domicellis y ipsius testis manum * ad trahendum lapidem supradictum, ut, eo aliquantulum separato ab alio lapide concavo, in quo dicta ossa reposita existebant, ipsa ossa inde extrahere possent; cum tanta facilitate dicti duo domicelli, qui non erant corporalibus viribus multum robusti, traxerunt dictum lapidem, quantum sufficiebat; acsi ligneus extitisset. Et quia secundum commune judicium dictus lapis non poterat in tantum trahi a quatuor hominibus bene robustis, facilitatem movendi & trahendi dictum lapidem ipse testis & alii circumstantes miraculo ascripserunt, facto ad ostensionem sanctitatis dicti domini Thomæ, cum dicta motio & translatio ossium ei complaceret.
[39] Cum autem, facto sive completo officio sepulturæ, [difficulter reponitur.] & dictis ossibus in novo præparato eis tumulo collocatis, dictum lapidem, sic prius faciliter a duobus motum & tractum, ad locum pristinum retrahere, & sicut prius collocare vellent, vix ad decem homines, totis suis viribus intendentes, propter dicti lapidis ponderositatem sufficere potuerunt; quamquam secundum dispositionem tumuli & loci, in quo lapis prædictus jacebat, major difficultas debuisset esse in prima amotione & tractione ipsius lapidis, quam in secunda retractione & repositione ejusdem. Interrogatus, si ex dictis duobus factis, per eum proxime narratis & per eum miraculo ascriptis, augmentata sit fides & devotio ipsius testis & aliorum, qui prædicta intendentes vel scientes miraculo ascripserunt, & si ex hiis glorificaverunt & laudaverunt Deum & dictum dominum Thomam; respondit, quod sic, ut credit quoad alios, & simpliciter quoad se.
[40] [Testis hactenus examinatus respondet] Interrogatus, quid in sua depositione prædicta vocet famam publicam, & quid communem opinionem; respondit, quod famam publicam vocabat illud, quod clerus & populus vulgariter clamant; communem opinionem, quod communiter creditur a clero & populo. Interrogatus, quid movet eum ad credendum pro eo, vel dicendum, quod gentes communiter credant, dictum dominum Thomam esse sanctum, & quod Deus pro eo, sicut pro Sancto, miracula operetur; respondit, quod ex eo, quia gentes communiter sic loquuntur, & credit ipse testis, quod ita credant, ut dicunt, quia ad ipsum, sicut ad Sanctum concurrunt, & signa miraculorum ostendunt. Item sub tertio articulo de veritate miraculorum requisitus, si scit, quod Deus pro dicto domino Thoma fuerit alia miracula, quam supra deposuit, operatus; respondit, quod non viderat de aliis; sed audivit referri a fide dignis de resuscitatione quamplurimorum mortuorum, & de multis aliis miraculis diversis, factis meritis dicti domini Thomæ.
[41] [ad quosdam interrogationes generales] Quæ miracula credit idem testis vera fuisse; a tot & a tantis fide dignis audivit, & tot signa & indicia eorumdem vidit; potissime cum bonitas & sanctitas vitæ ipsius domini Thomæ, ipsi testi notæ, non discrepent a miraculis supradictis, sed conveniunt cum eisdem, adjiciens, hoc idem sibi asseruisse fratrem Gaufridum Schepeye de Ordine fratrum Minorum, qui ut domini tunc Papæ pœnitentiarius confessionem ipsius domini Thomæ in infirmitate, de qua obiit, audiverat; cum ipse testis cum magna devotione & instantia se certificari peteret ab eodem, si vita ipsius domini Thomæ cum miraculis concordaret. Et hoc dixit prædictus testis fuisse (decem anni sunt elapsi & amplius) in manerio ipsius episcopi de Witeborne *, ad quod manerium dictus frater Gaufridus declinaverat, vadens pergere ad tumulum dicti domini Thomæ, vel rediens ab eodem. Et subjunxit dictus frater Gaufridus, quod numquam viderat hominem majoris zeli, quantum ad jura ecclesiæ suæ prosequenda & defendenda.
[42] [de fide, quæ testatus fuerat.] Item interrogatus, si scit, credit, vel audivit dici, quod aliqua fraus, fictio & machinatio propter quæstum, vel ex quacumque alia causa fuit commissa a quibuscumque personis circa miracula vel signa miraculorum, quæ Deus dicitur operatus fuisse pro dicto domino Thoma; respondit, quod non. Ultimo interrogatus, an præcepto, timore, odio, amore, pretio, lucri dati vel promissi, habiti vel habendi causa deposuerit, & an doctus vel instructus fuerit testificari, & utrum concordaverit cum aliis testibus sic deponere, respondit, quod non. Imo rogavit aliquos familiares suos, in testes super isto negotio productos & examinatos, quod nullatenus deviarent a vero, nec dictis suis propter commendationes dicti domini Thomæ vel favorem ejus adjicerent aliquam falsitatem. Actum in dicta capella sanctæ Catharinæ, præsentibus nobis notariis hujus processus.
ANNOTATA.
a Virtutes a principio hujus capitis hactenus breviter relatas aliquot exemplis ex aliorum testimoniis illustravi in Commentarii prævii § VI.
b Videlicet Robertum de Kilwardby, a quo Sanctum, pridie quam sacræ Theologiæ doctoratus laurea donaretur, pro more publice laudatum fuisse, dictum supra est cap. 1, num. 9 & 10.
c Explectare a Gallico exploiter, est exercere, facere exsecutioni mandari &c. De munere cancellariatus universitatis Oxoniensis ab illo integerrime gesto egi in Commentario prævio num. 33 & aliquot sequentibus.
d Fuit cancellarius Henrici III regis Angliæ, qua de re etiam vide, si lubet, Commentariumprævium num. 39 & tribus sequentibus.
e Id est, monile.
f Ita totidem verbis annus hic legitur in uno apographo nostro, cum in altero manifeste perperam habeatur M. CC. IXV.
g Eximiam sancti Viri misericordiam in pauperes & infirmos a juratis testibus expositam habes in Commentario prævio a num. 108 usque ad finem § VI. Vide etiam ibidem num. 58 & 59.
h Exempla dedi in eodem Commentario num. 103 & tribus sequentibus.
i Id est, opinor, qua usus fuerat ad aptandam fenestram musei sui.
k Alia patientiæ illius exempla memoravi in Commentario prævio num. 38, 99 ac tribus sequentibus.
l Robertus Deyntè in processu deposuit, Sanctum eodem morbo febrique obiisse, ac de eodem morbo præmiserat: Habebat torsiones in ventre & colicam passionem, & habuerat, priusquam esset episcopus, & in anno (sive quotannis) dicta passio colica affligebat ipsum multum ter vel quater & durabat sibi dicta afflictio per dimidium diem & dimidiam noctem.
m In uno apographo nostro legebatur hic: vel plurium ultra: sed legendum esse vel parum ultra, ostendi in Commentario prævio num. 215.
n De Monte-Flasconis, castroque Florentino, in quo Sanctus obiit, lege Commentarium prævium num. 221 & 222. Obiit autem ibidem, dum pro juribus ecclesiæ suæ adversus Joannis Peckhami, archiepiscopi Cantuariensis, molimina defendendis ex Anglia profectus fuerat ad Martinum IV summum Pontificem, qui tum temporis cum sua curia Urbe-veteri in Tuscia suburbicaria residebat.
o Hunc annum diemque etiam commissarii Apostolici, qui processum pro canonizatione illius anno Christi 1307 instruxerunt, in sua ad Clementem V Papam epistola signarunt, mortuum esse, inquientes, anno Domini millesimo ducentesimo octuagesimo secundo, die Martis in crastinum beati Bartholomæi apostoli, id est, die 25 Augusti. Adi Commentarium prævium a num. 216, ubi communem fere errorem, ex quo mors ejus serius figitur, correxi.
p Commissarii Apostolici mox laudati in eadem epistola ad Clementem aiunt, illum tunc confessum fuisse fratri Galfrido de Chepeya, de Ordine Minorum, tunc pœnitentiario domini Papæ. Robertus Deyntè etiam meminit de altero ejusdem confessario tum adhibito, qui vocabatur dominus Nicolaus. Lege dicta in Commentario prævio 212 & duobus sequentibus, ubi ex laudati Roberti Deyntè testimonio, qui morienti adstitit, alia beati illius obitus adjuncta invenies.
q Per corpus carnem ab ossibus separatam intellige, uti mox patebit, dixique in Commentario prævio num. 223. Ibidem & quatuor numeris sequentibus aliquam notitiam dedi monasterii S. Severi prope Urbem-veterem vulgo Orvieto appellatam.
r Ibidem quoque num. 224 & sequenti annotavi aliqua de Cardinalibus, qui Sancti funus præsentia sua honorarunt, quorum primus Hieronymus postea summus Pontifex creatus fuit & Nicolaus IV dictus. Ita Thomas, quem velut excommunicatum haberi voluerat metropolita illius Joannes Peckhamus, a Martino IV tunc summo Pontifice, ut alibi dixi, pro meritis honorifice susceptusfuit, & post obitum suum a futuro summo Pontifice aliisque S. R. E. Cardinalibus ecclesiastica sepultura & solemnibus exsequiis honoratus.
s Quæ de prodigioso sanguinis ex ipsius ossibus profluvio, velut in hac translatione facto, unus & alter asseruerunt, legi possunt in Commentario num. 231 & 232.
t Inter plurimos, qui jam ante annum 1307 ad illius tumulum venerabundi accesserant, ipsum Angliæ regem Eduardum aliasque personas principes nominavit Robertus de Gloucestria in Commentario prævio num. 245 relatus: anathemata vero donaque, ad eumdem tumulum appensa, magno sane numero recensuerunt oculati testes commissarii Apostolici in laudata epistola sua ad Clementem V. Adi Commentarium num. 296 & duobus sequentibus.
u Hanc translationem, quæ sine ulla cultus deferendi intentione facta fuit, in Commentario prævio num. 237 & sequentibus ostendi, contigisse anno 1287, inter diem 28 Martii & 3Aprilis.
x Id est, ad pernoctandum.
y Domicelli tunc dicebantur nobilium virorum filii; quapropter videntur isti duo honoris gratia in Richardi episcopi obsequiis fuisse.
* al. comitiva
* al. Londoniis
* adde quam
* al. Postquam
* al. Italiam
* in quo
* al. manus
* al. de Witenborne
MIRACULA
Ex Processu Canonizationis.
Thomas de Cantilupe, episc. Herefordiensis, apud Montem Flasconis in Hetruria Pontificia (S.)
Ex Proces. can.
PARS I.
MIRACULUM I.
Puella quinquennis, in vivario submersa, vitæ reddita.
[Puella quinquennis parentes suos secuta ad tabernam,] Nobilis vir Adamus le Schirreve, Joannæ pater a, productus a procuratoribus capituli Herefordensis, & requisitus, ut narraret veraciter miraculum, quod in personam Joannæ, ejus filiæ, ante ipsum proxime examinatæ, dicitur contigisse, & facti circumstantias; dixit, quod jam sunt quindecim anni & amplius circa illud tempus, in quo primo inceperunt publicari miracula, quæ Deus dicebatur operari pro dicto domino Thoma, in mense Aprilis quadam die Dominica ante festum B. Georgii martyris b, contigit, quod quædam taberna cervisiæ erat in parochia, de qua est oriundus ipse testis, videlicet de Maurdin *, in domo Walteri de la Wile *, ad quam tabernam venerunt dicta die dictus testis & Cæcilia ejus uxor post nonam c, & bene centum personæ vel circa de dicta parochia; & cum irent ad dictam tabernam, dimiserunt prædictam Joannam, filiam eorum, in domo sua cum aliis fratribus & sororibus suis. Cum autem essent prope dictam tabernam, viderunt dictam Joannam, eorum filiam, quæ tunc erat quinque annornm d, sequentem eosdem, & non curaverunt; quia erant ibi multi alii parvuli vicinorum.
[2] Cum autem stetisset aliquantulum in dicta taberna cum aliis parvulis coram dicto teste & coram aliis pluribus, [cum aliis pueris ludens in viridario,] fuit egressa cum dictis parvulis de dicta taberna, & intravit gardinum e prædicti Walteri, in cujus domo erat taberna. In dicto autem gardino erat quoddam stagnum, seu piscaria, seu serva-piscium, & ibi erat aqua profunditatis sex pedum vel circa & fossatum erat latum per viginti quatuor pedes, & longum per sexaginta pedes vel circa, & a summitate ripæ usque ad aquam erant sex pedes vel circa f, & in circuitu ripæ erant aliquæ herbæ fragiles, quia dicta ripa erat partim terrea, partim lutea, & partim arenosa. Dicta autem puella ingressa dictum viridarium, cum aliis parvulis accedens & appropinquans ad dictum stagnum, piscariam, seu fossatum, projiciebat in ipso lapillos una cum Joanne filio Thomæ Schout, ejusdem villæ, qui erat quasi coætaneus dictæ puellæ, & filius matris spiritualis dictæ puellæ, & cum eis erant duo alii pueri ejusdem villæ, de quorum nominibus, & quorum essent filii, non occurrit memoriæ dicti testis, ut dixit.
[3] Dum autem sic projicerent lapillos in aquam, prædictus Joannes coætaneus dictæ Joannæ impinxit * Joannam, [a puero in vivario piscium impulsa submergitur] ut terreret eam, in dictum fossatum; & dicta Joanna cecidit in aquam, & fuit ibi submersa g: sicut prædicta omnia de accessu dictæ puellæ ad viridarium & de dicto ludo, impinctione * & casu in ipsam aquam dictus testis dixit sibi fuisse relata ex post facto per prædictos Joannam & Joannem coætaneum suum. Cum autem dictus testis & alii, qui erant in dicta taberna, hoc ignorarent, & secundum modum & usum eorum juniores post potum semel acceptum posuissent se in chorea, & dictam choream duxissent per gardinum & prope fossatum, in quo dicta Joanna erat submersa, aliqui existentes in dicta chorea viderunt vestes dictæ puellæ in dicta aqua, & ipsam in fundo aquæ jacentem sine motu, & æstimaverunt, quod esset filia Christinæ de Grenewei, ejusdem parochiæ, mendicantis cum dicta filia sua, & quod rancore paupertatis & miseriæ dicta Christina projecisset dictam filiam suam in prædicto fossato.
[4] [& a nonnullis reperta in eo relinquitur] Et quia consuetudo est in patria illa & per totum regnum Angliæ, exceptis civitatibus, quod, quicumque primo invenit interfectum vel submersum, debet clamare & hoc publicare, & omnes audientes dictum clamorem & inventorem debent eum sequi de villa ad villam, quo usque sit in loco, in quo sunt præsidentes jurisdictioni illius patriæ, coram quibus per dictum inventorem denunciatur prædictum homicidium vel submersio, & dictus denunciator personaliter detinetur, nisi præstet idoneam fidejussoriam cautionem de repræsentando se justiciariis regiis, quam primum venient ad partes, subiturus judicium coram eis. Nec interfectus vel submersus taliter inventus debet amoveri a loco, in quo inventus est, nisi prius vocetur ille, qui præest pro rege ad inquirendum de talibus casibus, spectantibus in regno Angliæ ad coronam domini regis, quantumcumque ille, qui præest, distet a loco, etiamsi non veniret tribus mensibus ad locum prædictum; &, si fiat contrarium, committitur magna & gravissima pœna, & stagnum, in quo reperitur aliquis submersus, repleretur terra.
[5] [ex timore legum; & submersio celatur,] Prædicti choreantes propter prædictam consuetudinem, & quia nullus volebat facere se inventorem dictæ submersionis (quamquam Joannes de Pirebrok ejusdem villæ, famulus Walteri della Wylle, in cujus domo tenebatur dicta taberna, dictam submersionem vellet denunciare dicto Waltero, & ex hoc, aliis choreantibus non permittentibus, niteretur a chorea recedere supradicta) cogitantes, quod nocte adveniente, projicerent dictam puellam in quamdam aquam flumalem, prope villam illam currentem, quæ vocatur Lugge h, dissimularunt publicare casum dictæ submersionis, & extrahere dictam puellam de prædicto fossato, sicut ex post facto dicti choreantes narraverunt ipsi testi, quia ipse testis non fuit in dicta chorea, sed remansit cum aliis provectis & senibus in dicta taberna. Dum autem Cæcilia, uxor ipsius testis & mater dictæ Joannæ, esset adhuc in dicta taberna, & dictus Joannes coætaneus dictæ Joannæ, qui impinxerat eam in fossatum, inciperet hæc narrare matri dictæ Joannæ, colloquenti cum aliis, superveniente Thoma Schout, patre ipsius Joannis, dictus Thomas, qui duxerat prædictam choream, & viderat, ducendo choream, prædictam puellam submersam in aqua, nolens, quod publicaretur dicta submersio, accipiens dictum Joannem filium suum, duxit seu portavit ipsum ad domum uxoris ipsius Thomæ, quæ erat remota a dicta taberna per unum stadium vel quasi; & reclusit eum, ne revelaret prædicta.
[6] Demum egressus dictus Joannes prædictam domum post occasum solis, [donec per eumdem puerum facto indicio ex aqua extracta] & rediens ad dictam tabernam, & in ipsa taberna dictam Cæciliam, matrem puellæ submersæ, inveniens, narravit sibi de dicta submersione. Et tunc prædicta mater naturalis dictæ puellæ, quæ gravida erat, & ex tunc peperit infra mensem, cum Joanna Wase, uxore dicti Thomæ Schout, commatre sua, matre spirituali dictæ puellæ submersæ, currens ad dictum fossatum cum Radulpho Cissore, vidit dictam puellam filiam suam submersam in dicto fossato; & prædicta Joanna, commater ejus & mater spiritualis dictæ puellæ, cum impetu projecit se in dictam aquam, & traxit dictam puellam submersam ad ripam. Et hæc omnia dixit prædictus testis sibi narrata fuisse per alios; sed non vidit puellam intra dictum fossatum nec in aqua; erat tamen in dicta taberna, alia tractans cum convicinis suis i. Cum autem dicta puella fuisset extracta de aqua, & esset posita prope ripam in terra, fuit vocatus ipse testis, & videns, dictam filiam suam ratione dictæ submersionis mortuam esse, & nullum in se signum vitæ habere, & matrem ipsius puellæ & multos astantes plangere & flere circa eam; commotis visceribus paternis, dolens nimium planxit & flevit.
[7] Et quia dictus testis audiverat, quod Deus operabatur multa miracula pro dicto domino Thoma, [reperta est mortua, & a patre aliisque] flexis ibidem genibus, cum multis lachrimis & cum magna compunctione & devotione rogavit dictum sanctum Thomam, quod, si verum erat, quod Deus operaretur pro eo miracula, resuscitaret dictam filiam suam: & omnes alii astantes, qui poterant esse circa quadraginta inter mares & mulieres k, flexis genibus, cum lachrimis rogaverunt pro resuscitatione dictæ puellæ dictum sanctum Thomam; & idem testis cum zona sua mensuravit ibidem dictam filiam suam ad dictum S. Thomam l. Post autem dictam mensurationem statim dictus testis scidit cingulum, cum quo erat cincta dicta puella submersa, quia præfata puella habebat ventrem ita tumidum & turgidum, quod ipse testis vix poterat apponere digitos suos inter corpus dictæ puellæ & cingulum. Scisso autem dicto cingulo, aperuit os præfatæ puellæ cultello apposito, cum non posset aperire cum digito, & una cum Cæcilia ejus uxore & aliis astantibus conabatur reducere in os dictæ puellæ linguam ejus, quæ pro magna parte protendebatur extra os puellæ, & erat nigra & inflata.
[8] Dicta autem lingua reposita violenter intra os & dentes immediate, [S. Thomæ commendatur.] cum digitus amovebatur ab ea, cum quo tenebatur intra dictum os & dentes, regrediebatur extra os & dentes, ut prius, & os ipsius puellæ, postquam fuit cum dicta violentia apertum, remansit sic apertum per totam noctem, nisi cum violenter claudebatur, & tunc cessante violentia, mox dictum os aperiebatur. Scisso autem dicto cingulo, & sic primo aperto ore memoratæ puellæ, fuit auditus ab ipso teste & ab aliis astantibus quidam rugitus in corpore dictæ puellæ, & unus de astantibus, scilicet Walterus de Pirebrok, dixit: Si erat aliquis flatus vitæ in puella, modo ex toto exalavit *; alii vero dicebant, quod meritis dicti sancti Thomæ Deus inspiraverat vitam in eam, & ex hoc sperantes de resuscitatione dictæ puellæ, ferventius in oratione persistebant. Sciendum tamen est, quod iste testis non perseveravit in hoc, quod alii dicerent, spiritum vitæ esse immissum in puella meritis S. Thomæ; immo variavit, persistens in hoc, quod nec motus, nec alitus *, nec calor, nec aliqua alia signa vitæ apparuerunt in ipsa puella usque ad subsequentem auroram,
[9] [Noctu puella primo in tabernam, deinde ad domum paternam delata,] Cum autem stetissent juxta prædictam ripam ab occasu solis usque ad obscuram noctem perseverantes in dicta oratione, & propter devotionem omnes viri amovissent caligas a genibus suis, ut orarent tam ipsi quam mulieres nudis genibus super terram, & adhuc nulla signa vitæ apparerent in dicta puella, & exivisset de corpore suo tam per os, quam per alias partes naturales, circa quantitatem duarum lagenarum & amplius de aqua m, introduxerunt matrem dictæ puellæ, quæ tenebat ipsam in ulnis suis, & plangebat eam ut mortuam, in domum, in qua erat dicta taberna; & ibidem steterunt perseverantes in dicta oratione, quod dictus S. Thomas resuscitaret dictam puellam, fere usque ad mediam noctem: & cum adhuc nulla signa vitæ apparerent in dicta puella, fuit portata dicta puella ad domum ipsius testis n; & vicini, qui oraverant pro resuscitatione dictæ puellæ, fuerunt subsecuti, & steterunt per totam noctem in domum * ipsius testis, sperantes & orantes, quod dictus S. Thomas resuscitaret dictam puellam; & cum mater nollet dimittere dictam filiam suam, & ipse testis & alii astantes dubitarent, quod præ dolore & angustia perderet partum suum, fecerunt eam intrare lectum, & quia volebat habere dictam filiam suam mortuam secum in lecto, fuit lectus appositus prope ignem, ne ex frigiditate filiæ mortuæ mater prægnans gravaretur o.
[10] [invocantibus pro ipsa aliis S. Thomam, mane reviviscit;] Cum autem stetisset p dicta filia mortua in lecto cum matre sua usque ad auroram, priusquam aliqua signa vitæ apparuissent in ea, in dicta aurora prædicta mater sensiit * aliqualem motum in dicta filia sua, & dixit hoc astantibus; & tunc dicti astantes laudaverunt & glorificaverunt Deum & dictum S. Thomam cum maximis lachrimis; & statim puella apposuit sibi manum dexteram ad humerum sinistrum, ut sibi videtur, & cœpit evomere humores & superfluitates, quæ remanserant in corpore ratione submersionis prædictæ. Et post dictum vomitum fuit locuta; & interrogata, qualiter fuerat submersa, narravit, quod dictus Joannes impulerat eam in dictum fossatum q. Et cum aliquantulum dicta puella resumpsisset vires circa ortum solis portaverunt eam ad ecclesiam parochialem dicti loci, & posuerunt eam super altare S. Ethelberti regis & martyris, patroni ecclesiæ Herefordiæ r, & fuerunt ibi pulsatæ campanæ, & convenit totus populus, & fuit cantatum Te Deum laudamus.
[11] [postea a patre defertur ad tumulum S. Thomæ,] Et idem testis, quasi contra voluntatem vicinorum nolentium, quod eam portaret adhuc, quia dicta puella erat debilis, accepit eam in ulnis suis, ascendens equum, pulvinari supposito, & apportavit eam ad ecclesiam Herefordiæ, & multi ex vicinis suis, tam ex his, qui oraverant pro resuscitatione dictæ puellæ, quam ex aliis, circa triginta numero, venerunt cum eo, & aliqui ex ipsis nudis pedibus, & multi de villis circumpositis, scilicet Maurdyn, Wistanton, Froremanton & de Walde, in via ratione dicti miraculi occurrentes eidem, & etiam multi de civitate Herefordiæ, a quibus vix poterat tueri dicta puella; quia ex devotione miraculi volebant videre & osculari eamdem. Et quanto dicta puella plus appropinquabat ad ecclesiam Herefordiæ, dum apportaretur ad eam per ipsum testem, tanto amplius fortificabatur & roborabatur, & colorem facie resumebat. Cum autem dictus testis introduxisset dictam filiam suam in ecclesia Herefordiæ, & duxisset eam ad tumulum dicti domini Thomæ, canonici inquisiti prius & facta eis summarie fide de dicto miraculo, fecerunt pulsari campanas per totam civitatem Herefordiæ, & convocato populo & facta magna processione, fuit miraculum publicatum ibidem, & cum lacrymis & maxima devotione cleri & populi fuit cantatum Te Deum laudamus, & fuerunt laudes & gratiæ redditæ Deo & dicto S. Thomæ s.
[12] Postmodum dictus testis reduxit dictam filiam suam, [ibidemque miraculum solemniter publicatur;] & fecit fieri imaginem ceream dictæ puellæ, quæ per multos annos stetit appensa prope tumulum prædicti domini Thomæ, & postmodum corruit vetustate consumpta. Ex nunc autem idem testis cum familia sua venit omni anno saltem semel, & aliquando pluries, nudis pedibus cum oblationibus peregrinus ad tumulum dicti domini Thomæ, & specialiter in festo prædicti S. Ethelberti, patroni ecclesiæ Herefordiæ. Interrogatus de nominibus illorum, qui erant in dicta chorea, quando viderunt dictam puellam submersam in aqua; dixit, quod Thomas Schonk * supradictus & Stephanus de Pirebrok, testes jurati & producti ad probationem hujus miraculi, Joannes de Pirebrok & multi alii vicini sui; quibus quidem vicinis est ita notorium & publicum, quod depositum est per ipsum testem de submersione, morte & resuscitatione dictæ puellæ, & quod ad invocationem nominis dicti S. Thomæ fuerit resuscitata, & quod in dicta resuscitatione & miraculo nulla intervenerit fraus, dolus, fictio vel machinatio, aut res naturales, sed virtus duntaxat & potentia Dei, quæ operata fuit dictum miralum ad invocationem nominis & meritis dicti S. Thomæ, quod nullo modo potest celari, nec dubitari de prædictis: & adhuc dicta puella vocatur in dicta villa, de qua est oriunda, Joanna filia Adæ le Schirreve, quam S. Thomas resuscitavit.
[13] Et multi nobiles de partibus remotis in attestatione dicti miraculi veniunt adhuc ad videndum dictam puellam. [cujus rei gratia multi puellam inviserunt.] Item interrogatus, si ante submersionem & resuscitationem dictæ puellæ ipse testis & ejus uxor habebant devotionem in dictum S. Thomam; respondit, quod fuerant peregrini ad ejus tumulum cum aliis convicinis eorum, & statim cum dictus testis, viso, quod dicta puella erat mortua, incepisset invocare nomen dicti S. Thomæ, omnes, qui aderant, inceperunt eodem modo invocare eum unanimiter cum lachrimis, habentes magnam fiduciam, quod Deus meritis dicti S. Thomæ resuscitaret eam. Post dictam autem resuscitationem nullam visionem vel aliqua alia specialia habuerant ipse testis, vel ejus uxor, aut filia prædicta, quod ipse sciat vel audiverit, de prædicto domino Thoma t.
ANNOTATA.
a Hic vir nobilis, Joannæ submersæ & ad invocationem S. Thomæ resuscitatæ pater, fuit in processu testis sexagesimus quartus, diciturque tunc fuisse sexagenarius. Testatus autem hæc est anno 1307, die 16 Septembris in capella S. Catharinæ prope ecclesiam cathedralem civitatis Herefordiæ, ad quam commissarii Apostolici Londino se contulerant. Ipsa vero Joanna, puella tunc annorum circiter viginti, proxime ante patrem totius processus testis sexagesima tertia ibidem testata fuit, ejusdemque mater Cæcilia, tum quinquagenaria & ultra, post maritum suum die 17 ejusdem mensis Septembris. Utriusque testimonia, matris scilicet ac filiæ, etiam habeo, ex quibus, ubi opus fuerit, aliqua annotabo. Prætuli testimonium paternum, tum quia Joanna quinquennis tantum erat, dum res contigit, tum quia hæc eadem, non potuit, nisi postea ex auditu, scire plurima miraculi adjuncta.
b Colitur celeberrimus ille martyr Georgius die 25 Aprilis.
c Ex reliquo contextu, totoque processu satisliquet, notarios, qui illum conscripserunt, in annotandis horis secutos fuisse morem ecclesiasticum, secundum quem hora Nona, respondet nostræ tertiæ pomeridianæ.
d Quos nondum tunc compleverat ex testimonio matris.
e Ab Italico giardino, quod Latinis hortus vel viridarium est, uti etiam infra vocatur.
f Walterus de la Wyle, testis sexagesimus nonus, annorum 40 circiter, idem vivarium piscium sic descripsit: Habet & habebat tunc in longitudine 60 pedes & ultra, & in latitudine 24, & aqua dictæ piscariæ habebat tunc & adhuc habet in profundum 13 pedes & dimidium vel circa, & fuit dicta piscaria ab initio per talem modum, quod haberet tantum in profunditate in lateribus, sicut in medio.
g Joanna ipsa hæc in testimonio suo sic exposuit: Sic impulsa cecidit in aquam; & accipiens se cum manibus ad quasdam herbas fragiles, existentes in dicta ripa, clamavit. Et cum non adesset in loco propinquo tunc aliquis, qui eam clamantem audiret præter puerum supradictum, & qui sibi subveniret, dictis herbis, ad quas cum manibus hærebat, evulsis, submersa fuit in stagno prædicto & mortua.
h In testimonio matris legitur: In quoddam flumen propinquum, quod vocatur Rugge.
i Accipe igitur testimonium Cæciliæ matris, quæ præsens fuit. Dicta Cæcilia non vidit in prima circumspectione dictam Joannam submersam: commater autem ipsius Cæciliæ Joanna, mater prædicti Joannis, acutius circumspiciens, dixit ipsi Cæciliæ, quod ipsa videbat aliquid submersum in fundo aquæ & in medio dictæ piscariæ; & confestim dicta Joanna, commater ipsius Cæciliæ, nullas sibi vestes exuens intravit dictam piscariam, & vestibus ejus ab aqua supportatis, & ipsa natante [Note: ] [ipsa natans] (quamquam alias numquam natasset, ut ipsamet Joanna asseruit) venit ad locum, in quo jacebat dicta puella submersa, & ponens caput suum & demergens se totam intra aquam, accepit dictam puellam submersam, nescit qualiter (manu dextera apprehendit vestes dictæ puellæ, inquit ipsamet) & veniens ad ripam (natando, sicut prius, ait rursum ipsa) sicut projecisset unum truncum, projecit dictam puellam super aridam. Et dicta Cæcilia circumspexit, si esset dicta Joanna filia sua, & ex facie non potuit eam cognoscere, quia habebat dictam faciem totam alteratam & lutosam, & habebat linguam nigram, extra os emissam, dentibus compressam: vestes autem erant adeo lutosæ & deturpatæ, quod non cognoscebat eas. Intuens autem sotulares, cognovit, quod erat filia sua ad dictos sotulares, quia emerat de proximo novos sotulares dictæ filiæ suæ, habentes rubeas corrigias, superiorem partem ipsorum sotularium ambientes. Ceterum sotulares alias subtalares, quasi sub talo, calcei sunt.
k Id est, partim mares, partim mulieres.
l Jam dixi supra, hunc morem in Anglia fuisse, ut, quos alicui Sancto commendatos vellent, eos mensurarent, atque hoc ritu, quasi Sancto illi voverent, ac deinde ipsam mensuram, aliquando cereo insertam, ad ejusdem Sancti sepulcrum offerrent: quod cum sæpius in his miraculis recurrat, suffecerit hic denuo dixisse.
m Aqua autem, inquit mater, quæ erat intra corpus dictæ puellæ, exivit per partem posteriorem, sicut exivisset per foramen alicujus vasis, pleni aqua, ad tantam quantitatem, quanta poterat contineri in corpusculo dictæ puellæ.
n Matrem rursus audiamus. Cum autem stetissent juxta ripam dictæ piscariæ usque ad noctem, intraverunt domum, in qua tenebatur dicta taberna, cum dicta puella mortua, & cum stetissent ibi per aliquam pausam, ita quod homo potuisset ire per duo milliaria, vel circa, communi gressu; ipsa Cæcilia dubitans, quod in dicto loco fieret clamor per inventricem dictæ puellæ submersæ & per alios, ita quod secundum consuetudinem Angliæ oporteret, dictam puellam dimitti ibidem, ivit cum dicta puella filia sua mortua ad domum propriam, viro suo & aliis, qui adfuerant prædictis, concomitantibus, & in planctu & oratione perseverantibus, & sperantibus, quod Deus resuscitaret dictam puellam meritis S. Thomæ præfati.
o Cæcilia mater die 18 Septembris coram dominis commissariis rursum comparens, & requisita, quare dictus ignis fuerat factus prope lectum, ipsi Cæciliæ præparatum, respondit, Ex eo, quia aliqui ex astantibus dicebant, quod, si non fieret ignis, ipsa Cæcilia gravida ex frigiditate filiæ mortuæ, quam secum in lecto tenebat juxta carnem suam nudam, gravaretur. Item dixit, quod prædictam filiam suam mortuam ex tunc tenuerit secum in lecto, non sentiens in ea aliquod spiraculum vitæ usque ad auroram subsequentem.
p Stetisset, id est hic jacuisset: nam verbum stare in hoc toto processu tam supra quam infra pro verbo esse in quovis situ corporis usurpatur; quod sufficiat semel monuisse.
q In testimonio laudatæ matris aliquot adjuncta paulo aliter leguntur; nimirum, item dixit (Cæcilia mater) quod prædictam filiam suam mortuam ex tunc tenuerit secum in lecto, non sentiens in ea aliquod spiraculum vitæ usque ad auroram subsequentem. In aurora autem dicta puella incepit primo movere unum pedem (& videtur sibi, quod fuerit pes dexter) postmodum dicta puella infremuit toto corpore; & apponens dicta Cæcilia os suum ad os dictæ puellæ, senserit [Note: ] [sensit] anhelitum ipsius puellæ, & audivit quemdam gemitum submissum, quem dicta puella faciebat ad modum patientis, non exprimens aliquam vocem, nisi significativam planctus; & cum continuasset dictam vocem tanto tempore, quod potuisset dici communiter bis Pater noster sine cantu, tunc ipsa Cæcilia apponens os suum ad aurem dictæ puellæ, petiit ab ea: Quid voluisti in aqua? Et puella respondit, quod Joannes impulerat eam. Quo facto, ipsa Cæcilia statim revelavit & publicavit prædicta viro suo & aliis astantibus, qui oraverant perseveranter pro restitutione dictæ puellæ; & ostendit eis dictam puellam vivam: & illi videntes, dictam puellam vivere, laudaverunt & glorificaverunt Deum & dictum S. Thomam, & significaverunt hoc dominæ illius villæ, quæ vocatur domina Margeria [Note: ] [an Margarita?] Gafre; & illa venit cum comitiva sua ad videndum dictam puellam; qua visa, circa ortum solis, concomitante dicta domina & multitudine parochianorum dictæ villæ, fuit portata ad ecclesiam parochialem ejusdem villæ &c.
r De hoc sancto Orientalium Anglorum rege actum in Opere nostro est ad diem 20 Maii.
s Consonat Cæcilia mater, quæ & ipsa in ecclesiaHerefordiensi tunc fuit, ac inter cetera sic testata est. Cum autem essent in ecclesia Herefordiensi, & dicta puella jacuisset aliquantulum super tumulum dicti S. Thomæ in quiete, levavit dicta puella caput suum, & canonici cum juramento inquisiverunt de veritate dicti miraculi, (ut eidem Cæciliæ videtur) & ea (Cæcilia) sedente in medio ecclesiæ cum dicta filia sua, facta processione circa eam, & pulsatis campanis, cantaverunt cum lacrymis, nescit quid. Et erat ibi magnus populus; & omnes laudabant Deum & S. Thomam propter miraculum supradictum.
t Sæpe dicta Cæcilia die 19 Septembris coram laudatis commissariis tertio comparens, rogataque, si ipsa vel ejus vir, priusquam dictum miraculum contigisset, habebant aliquam specialitatem in vita sua præ aliis eorum vicinis; respondit, quod peregrini cum multis ex dictis vicinis eorum venerant ad tumulum præfati domini Thomæ; & quod erant fideles & Catholici ac Ecclesiæ devoti, de proprio viventes, eleëmosynas juxta eorum facultates feliciter largientes, circumvicinos suos diligentes, & dilecti ab eis &c. In fine autem testimonii illud additur: Et sciendum, quod deposuit in Anglico. Ceterum hoc miraculum præter tres dictos testes, parentes scilicet, atque ipsam, quæ submersa fuerat, Joannam, septem insuper alii testes jurati, prout quique rei gestæ adfuerant, asseruerunt, quorum nomina hæc sunt. Radolphus de la Broche, annorum 60 circiter. Thomas Schout, annorum 39 circiter. Joanna Wase. Walterus de la Wyle, annorum 40 circiter. Joanna uxor Walteri de la Wyle prædicti, annorum 50 circiter. Stephanus de Pirebrok, annorum 38. Willelmus le Pipere, annorum 100 & amplius. Relatum est hoc miraculum in bullam canonizationis, in qua sic legitur: Puella ætatis annorum quinque, quæ tempore longo in quodam profundo stagno steterat mortua & submersa, extracta inde frigida tota & rigida, non habens aliquod signum vitæ, facto ad Sanctum hunc pro ejus resuscitatione voto, vitæ fuit pristinæ restituta.
* al. Waurdin
* al. del la Wylle
* impegit
* impactione
* exhalavit
* halitus
* in domo
* sensit
* an Schout?
MIRACULA II ET III.
Duo alii pueri submersi, resuscitati.
[Puer nondum bimalus, in stagnum lapsus,] Editha uxor Guilielmi Draek a, oriundi de loco vocato Parva Markele, parochiæ de Ledebury b, requisita, quod narraret illud, quod sciebat de resuscitatione Joannis filii sui; dixit, quod die Martis in festo Rogationum ante festum Ascensionis Domini fuerunt tres anni elapsi, quod existens in dicto loco de Parva Markele post horam Nonæ c per tantum spatium, ut designavit interrogata, quod homo potuisset communi passu ivisse unum miliare, vidit, quod dictus Joannes filius ejus, qui tunc erat ætatis unius anni cum dimidio, recessit de domo propria viri ipsius testis, & existimavit dicta mulier tunc, sicut dixit, quod prædictus filius suus, qui surrexerat a dormitione, statim ivisset ad ludendum cum aliis parvis in quereriam seu via publica, & dicta testis remansit in domo sua, mundando dictam domum & ejiciendo inde fimum, paleas, & alia mundatione indigentia. Et faciendo prædicta, stetit per tantum spatium in dicta domo (ut arbitratur) ab hora, qua recesserat ab ipsa dictus filius suus de prædicta domo, quod ipsa ivisset de passu per unum miliare.
[15] Egressa autem domum suam, & credens, dictum filium suum invenire in via cum aliis parvulis & eum reducere in domum suam, [in eoque submersus, a matre inventus] quæsivit, & ipsum non invenit, nec aliquos alios parvulos prope domum suam; & progressa ultra interrogavit vicinos suos, scilicet Gilbertum d le Neve & Galfridum de Smalmedelke e, testes supra juratos & ad probationem hujus miraculi inductos, si vidissent dictum filium suum transeuntem tunc coram eis, vel cum aliis pueris existentem. Et accepto responso ab eis, quod non viderant præfatum filium suum, ivit una cum dictis duobus testibus, per eam nominatis, ad quærendum dictum filium suum per unam partem dicti loci, & ex quo ipsa visa fuit egressa domum suam ad quærendum dictum filium suum, antequam ipsum inveniret, transivit tantum tempus (sicut respondit interrogata) quod ipsa potuisset ivisse, ut dixit, se credere, per unum miliare. Cum autem quærens ipsum puerum cum dictis duobus testibus rediisset prope domum suam, fuit suspicata, quod memoratus filius suus cecidisset in quadam aqua, stante prope domum suam, in qua adaquabantur tempore illo animalia illius loci.
[16] Et cum ipsa testis & prædicti Gilbertus & Galfridus aliquantulum circumspexissent, [dum a parentibus lugetur, adsunt duo ignoti equites, quorum unus] si viderent prædictum Joannem submersum in dicta aqua, ipsa testis vidit ipsum submersum, ut dixit, in dicta aqua, facie reversa * ad fundum aquæ; & continuo induta & calciata intrans dictam aquam, quæ erat profunda in tantum, quod pertingebat usque ad humeros ipsius testis, extraxit inde dictum filium suum, præsentibus dictis Gilberto & Galfrido; & fuit positus dictus Joannes in via prope dictam aquam, in qua fuerat submersus; & Gilbertus prædictus elevavit dictum puerum a terra, pedibus sursum erectis & capite pendente deorsum, ut exiret aqua de corpore dicti Joannis f. Tunc quia dictus Joannes tenebat os clausum, supervenientes duo equites (nescit, qui, nec unde essent) induti unus de Bluveto, alius de Pounacio g, quorum unus erat coloris nigri & alius subrufi (ut designavit interrogata) descendentes de equis & videntes dictum puerum mortuum, & compatientes appropinquaverunt ad dictum puerum mortuum. Et senior ex eis, extracto filo de bursa sua propria, mensuravit dictum Joannem, tunc nudum & vestibus propriis exutum, ad S. Thomam de Cantilupo de Herefordia, & invocabat Deum & dictum S. Thomam, quod restitueret vitam ipsi Joanni.
[17] [S. Thomam invocari jubet;] Et ipsa testis & supradicti Gilbertus & Galfridus, & de convicinis usque ad viginti, ut arbitratur, sed de eorum nominibus respondit se non recordari, flexis genibus, cum devotione rogarunt similiter Deum & S. Thomam prædictum, quod restitueretur vita dicto Joanni; & multi ex ipsis lachrimabantur & dicebant flexis genibus, Pater noster, & Ave Maria, & Credo in Deum: & steterunt tanto tempore in via cum dicto Joanne post præfatam mensurationem, antequam apparerent in eo aliqua signa vitæ quoad motum, halitum, calorem & alia, quod ipsa potuisset ivisse per unum miliare, ut credit. Et licet equi dictorum duorum equitum supervenientium aufugissent, ipsi tamen equites noluerunt recedere a dicto Joanne mortuo & mensurato, quo usque fuit resuscitatus h. Acta in dicta capella S. Catharinæ, præsentibus dictis fratribus Waltero & Joanne de Ordine Minorum, & nobis notariis hujus processus.
[18] [ac paulo post puer reviviscit,] Post hæc in crastinum rediit coram dictis dominis commissariis prædicta Editha ad complendum depositionem suam, & requisita, quæ signa vitæ post dictam mensurationem apparuerunt prius in præfato filio suo submerso, respondit, quod primo aperuit unum oculum, & postmodum alium; nescit tamen, quem ex dictis oculis aperuerit primo. Et post apertionem primi oculi fluxit, ut æstimat, tantum spatium, quod homo dixisset bis Pater noster, antequam aperiret alterum oculum. Post apertionem vero amborum oculorum aperuit os, fluxo tanto tempore ab apertione oculorum usque ad apertionem oris, quanto homo stat communiter in mensa ad comedendum. Aperto autem ore, non fuit locutus nec ploravit; & ipsa testis expressit a mamilla sua lac in os dicti Joannis pluries, & paulatim cum dicto lacte aqua egrediebatur per os dicti pueri. Demum pedibus rectis sursum, & capite ipsius Joannis pendente deorsum, ipsa teste sustinente eumdem, exivit aqua in magna quantitate per utrosque meatus de corpore dicti Joannis, repleti dicta aqua, quantum in pelle poterat contineri.
[19] [& materna ubera sugit: deinde miraculum solemniter annuntiatur.] Aqua vero egressa de corpore ipsius Joannis, eo ante solis occasum per tantum spatium, quod homo potuisset ivisse per unum miliare, manu annuente, fuit sibi ab ipsa teste ministrata mamilla, & suxit lac ab ipsa mamilla; non tamen fuit locutus dictus Joannes dicta die Martis, qua fuerat submersus, nec in die Mercurii subsequentis; sed in die Jovis immediate sequenti circa horam nonam cœpit loqui balbutiendo, sicut prius loqui gestiebat: non tamen potuit ire usque ad diem Sabbati subsequentem i: adjiciens ipsa testis, quod dicta die Sabbati ad ostensionem dicti miraculi fuit apportatus ad ecclesiam Herefordiæ & positus super tumulum memorati domini Thomæ; & tam in dicta ecclesia Herefordiæ, quam in ecclesia parochiali, de cujus parochia dictus Joannes est oriundus, & in aliis ecclesiis & capellis ipsi ecclesiæ parochiali propinquis, quando dictum miraculum publicabatur, fuerunt pulsatæ campanæ, & ad compulsationem campanarum convenit populus locorum, in quibus pulsabantur campanæ prædictæ, laudans & glorificans Deum & dictum S. Thomam, & gratias eis cum devotione agens ratione miraculi supradicti.
[20] Subjunxit etiam ipsa testis, quod Dominica immediate sequente post diem, [Non tamen subito restitutus fuit pristino vigori, & signa in facie retinuit.] in qua fuerat submersus, idem Joannes fuit confirmatus in cimiterio parochialis ecclesiæ de Ledebury supradictæ a domino Richardo k episcopo Herefordiensi. Item requisita, post quantum tempus a die prædictæ submersionis & resuscitationis numerandum idem Joannes fuerat in tali vigore & robore personæ suæ, quali erat ante submersionem præmissam; respondit, quod transiverunt tres septimanæ; & quod ex tunc non habuit idem Joannes, nec habet adhuc ita bonum & vivum colorem, sicut habebat prius; & adhuc restant (ut dixit) aliqua intersignia in oculis & naso dicti Joannis ratione submersionis prædictæ, non ex casu, sed potius (ut credit) ex aqua, quia habet in dictis oculis & naso carnem in aliqua sui parte quasi viridem, crosseo l colore permixto, ut dixit. Exhibito autem dicto Joanne coram præmissis dominis commissariis & nobis notariis hujus processus, & fratribus Waltero & Joanne infrascriptis & dictis intersigniis, quæ dicebantur apparere in oculis & naso dicti Joannis, cum diligentia circumspectis, visum fuit dictæ Edithæ testimonium in hoc fore consonum veritati m.
[21] Thomas n filius Wilhelmi de Doninghton o; sexdecim annorum adolescens, [Item alter puer submersus in fluvio] requisitus, ut narraret, quod sciebat de submersione & resuscitatione Wilhelmi, filii Joannis de Lorimer; dixit, quod quadam die Dominica per octo vel per quindecim dies ante instans festum B. Michaëlis fuerunt duo anni elapsi p, ipse testis de mandato Wilhelmi de Doninghton avi sui circa altam terciam q pergens ad colligendum poma silvestria pro facienda salsa r, transivit per quamdam aquam currentem, quæ vocatur Somergeld, & dicta aqua currit prope locum de Doninghton. Transiens autem vadum dictæ aquæ distantem a domo avi ipsius testis, quantum ipse traheret sagittam cum uno arcu, vidit quasdam vestes rubeas subtus aquam ex parte dextra, & cogitavit, quod aliqua lotrix dictas vestes dimisisset ibidem. Diligentius autem intuens, vidit cum dictis vestibus caput unius parvuli recenter rasum, & appropinquans ad dictum caput & vestes, extraxit de dicta aqua supradictum Wilhelmum, filium Joannis de Lorimer supradicti, submersum & mortuum. Erat tunc circiter duorum annorum cum dimidio, ut sibi videtur. Et apponens eum super aridam prope litus dictæ aquæ, levavit clamorem, qualis secundum morem patriæ consuevit levari, quando inveniuntur submersi vel casualiter mortui vel interfecti; & ad dictum clamorem convenerunt ibi omnes testes inducti ad probationem hujus miraculi s.
[22] Et videntes dictum Wilhelmum mortuum & membra ipsius Wilhelmi rigida & corpus frigidum, sicut lapis, & quod non movebatur, nec trahebat halitum, & tenebat os clausum, & oculos apertos, [extractusque toto corpore jam rigido & examini,] & fuerunt valde dolentes: & Hugo De Atforton testis supra juratus mensuravit eum quodam filo (nescit, a quo habito) vidente ipso teste, dictum Wilhelmum mortuum ad S. Thomam de Hereford., & ipse Hugo & alii astantes, flexis genibus, rogaverunt Deum & dictum S. Thomam, quod daret vitam dicto Wilhelmo, dicentes Pater noster & Ave Maria meliori modo, quo sciverunt. Et idem Hugo cum ligno ad hoc aptato aperuit os prædicti Wilhelmi, cujus labia erant retracta & decurtata: & levavit ipsum per pedes sursum, capite pendente deorsum, & aqua exivit in quantitate, quam quantitatem nescivit describere, per os ipsius Wilhelmi. Cum autem stetissent cum dicto Wilhelmo mortuo in loco prædicto per tantum tempus, quod homo potuisset ivisse de passu per unum miliare (ut arbitratur) & nulla signa vitæ apparerent in dicto Wilhelmo, fuit portatus ad domum prædictam Wilhelmi de Donington, avi ipsius testis; & quia sperabant, quod resuscitaretur meritis dicti S. Thomæ, fecerunt ignem circa corpusculum dicti Wilhelmi mortui t.
[23] [post fusas ab aliis S. Thomæ preces] Et cum stetisset in dicta domo usque ad horam mediam inter nonam & occasum solis, ut sibi videtur, tunc inceperunt primo apparere signa vitæ in dicto Wilhelmo, & incepit habere palpitationem circa cor; & circa horam vesperam incepit movere oculos & trahere halitum & movere membra, & videbatur quidem despicere astantes torto visu, acsi esset furiosus, & dictum aspectum torvum habuit cum signis pavoris specialiter de aqua quasi per octo dies u; sed in crastinum vidit ipse testis, ut dixit, prædictum Wilhelmum debiliter euntem; & transiverunt duo dies ex tunc, antequam loqueretur & iret, ut prius, & die Mercurii sequenti, ut sibi videtur, aportatus [est] ratione dicti miraculi ad tumulum dicti domini Thomæ in ecclesia Herefordiensi. Item interrogatus, qua hora & qualiter dictus Wilhelmus fuerat submersus, & ubi & quanta erat profunditas aquæ, respondit, de hora se nihil scire, nec qualiter fuerit submersus; sed arbitratur, quod ceciderit in dictam aquam de quodam ponte ligneo & stricto, qui est factus ad transeundum ultra dictam aquam, quando non possunt transire per vadum propter inundationem aquarum, & in lateribus pontis non erant aliqua appodiamenta x, in quibus dictus Wilhelmus, per ipsum pontem transiens & aquam respiciens, timens aut cespitans, se tenere posset, ne caderet in aquam prædictam.
[24] [ad vitam revocatur.] Aqua vero subtus dictum pontem habebat tunc in profundo circa quatuor pedes, & pons erat elevatus super superficiem aquæ per quinque pedes vel circa, ut sibi videtur, verumtamen ipse testis non repperit dictum Wilhelmum submersum in dicta aqua subtus pontem, sed in loco remoto a ponte per septuaginta pedes vel circa. Interrogatus, quantam profunditatem habebat aqua in loco, in quo invenit dictum Wilhelmum submersum, respondit, quod non habebat de profunditate ultra unum pedem; & æstimat, quod cursus aquæ decurrentis per prædictum locum, in quo jacebat submersus, duxisset prædictum Wilhelmum a ponte usque ad locum prædictum, & quod non posset ultra ipsum locum ducere ipsum propter raritatem aquæ prædictæ. Item interrogatus, qualiter jacebat prædictus Wilhelmus in aqua, quando repperit submersum, dixit, quod facie versa ad cælum, & quod aqua cooperiebat totam faciem, & faciebat aqua rivulum & elevabatur aliquantulum propter obstaculum corporis & vestium dicti Wilhelmi; quia non poterat dicta aqua propter debilitatem ipsius aquæ ultra pellere corpus dicti Wilhelmi. Item interrogatus, an dictum Wilhelmum reperisset submersum in medio vel in ripa dictæ aquæ, respondit, quod in medio y.
ANNOTATA.
a Guilielmus Draek, vel, ut alibi legitur, Drake, fuit in processu testis 74, cujus habemus testimonium, in quo respondit, se esse sexagenarium vel circa … & quod est liber, & vivit de agricultura & laboricio suo. Ipsa vero Editha uxor ejus in catalogo testium septuagesima tertia est, diciturque tantum fuisse 29 annorum circiter.
b Ledebury seu Lidbury, oppidum est comitatus Herefordiensis, fluvio Leddeno appositum, inquit Camdenus in Descriptione Britanniæ, qui etiam in tabula ejusdem comitatus ad alteram dicti fluvii ripam nondum tertio milliari ab eodem oppido Marcle parvam exhibet.
c Id est, post nostram horam tertiam pomeridianam, uti observavi in Miraculo primo, lit. c.
d In catalogo testium loco septuagesimo septimo recensetur Gilbertus le Neve, annorum 30 circiter.
e Ibidem mox sequitur Galfridus de Smalmedewe, annorum 50. Divinare nequeo, utro loco nomen hujus testis rectius scriptum sit.
f Inter hæc Guilielmus Draek, pater pueri, ad uxoris suæ planctum accurrit; ut legitur in ejusdem testimonio, ex quo sequentia accipe. Dixit, quod die Martis ante festum Ascensionis Domini fuerunt tres anni elapsi, quod ipse testis, faciens quoddam fossatum inter agrum suum & viam publicam post horam Nonæ, audivit tali hora, ut arbitratur, qualis potest esse hora media inter Nonam & solis occasum, Editham uxorem suam, supra proxime examinatam, plorantem & lamentantem prope domum suam; & accurrens invenit prædictum Joannem filium suum intra clausum suum (id est, intra septa villæ suæ) prope viam publicam jacentem super terram aridam, & mortuum: & dicebatur, quod fuerat submersus in quadam aqua, stante in propinquo, in qua consueverant animalia illius loci adaquari. Et dictus filius suus non habebat motum nec anhelitum, & erat frigidus, ut dicebant astantes; quia ipse testis non poterat eum tangere præ dolore.
g Bluvetum seu Bluetum a Gallico Bleu est color cæruleus: sed quid Pounacium sit (si tamen hæc vox vitiosa non est) hactenus non reperi. Guilielmus pater verbis mox dandis credidit, alterum e duobus equitibus indutum fuisse de Russeto ab Anglico Russet, id est fusci coloris.
h Edithæ maritus Guilielmus in adjunctis nonnihil variat, aut certe quædam omittit; nam sic habet testimonium ejus: Eis autem sic astantibus & lamentantibus, supervenerunt duo equites ignoti sibi (id est, Guilielmo) unus senex, & alter juvenis: non recordatur certitudinaliter, de quali panno induti, sed arbitratur, quod senex esset indutus de russeto; & videbantur laïcales personæ: & senex, alio equite coadjuvante, mensuravit cum quodam filo prædictum Joannem ad S. Thomam de Herefordia, & rogaverunt Deum & B. Mariam & dictum S. Thomam, quod redderent vitam dicto Joanni, dicentes Pater noster & Ave Maria, flexis genibus cum devotione, & persuadentibus astantibus, quod facerent illud idem. Et dicti equites steterunt ibi per aliquantulum tempus, antequam apparerent aliqua signa vitæ in dicto puero; & antequam revixisset (ut sibi videtur) recesserunt.
i Dissonat hic rursus testimonium mariti, qui interrogatus, ex quo tempore filius post submersionem balbutiendo loqui cœpisset, respondit, quod eadem nocte, ut sibi videtur, antequam collocaretur in lecto. Rogatus quoque: Infra quot dies post dictam resuscitationem fuit idem Joannes restitutus in vigore corporali, quem habebat ante submersionem? Respondit, quod lapsi fuerunt octo dies & ultra; ivit tamen in crastinum post dictam submersionem. Ita ille; sed magis credendum est Edithæ, quam ipsi, qui, ut notarii processus observarunt, fuit valde simplex homo.
k In Ms. nostro mendose legebatur Rico; præerat enim tunc Herefordiensi ecclesiæ sæpe laudatus Richardus Swinfeild, S. Thomæ proximus successor, & in hoc ipso processu testis sexagesimus primus.
l Id est, croceo.
m Pro hoc miraculo, quod minus evidens est, quam præcedens, præter parentes testati fuere Cæcilia le Neve, quinquagenaria circiter, in processu testis 75; Gilbertus le Neve, annorum 30 circiter, testis 76; Galfridus de Smalmedewe annorum 55, testis 77, qui omnes erant ejusdem parœciæ; D. Joannes de Wichio, presbyter & rector capellæ S. Gregorii de Parva Markele, testis 78; D. Joannes de Almalia, diœcesis Erefordiensis, vicarius perpetuus prædictæ ecclesiæ de Ledebury, testis 79; D. Willelmus de Murival, presbyter diœcesis Conventrensis, qui dicebatur gerere curam animarum in dicto loco de Parva Markele tempore, quo dictum miraculum Joannis dicitur contigisse, testis 80.
n Sequentia miracula a testibus probata fuere Herefordiæ in capella S. Catharinæ, quo se contulerant commissarii, ut cœptum processum prosequerentur. Quia vero varii testes hic nominantur, juverit eosdem e catalogo præmisisse. Hic ita habet: De probatione miraculi tertii facta Erefordiæ super resuscitatione Willelmi, filii Joannis le Lorimer de Donington, parochiæ de Nova Radenora, diœcesis Erefordiensis. Probarunt sequentes ejusdem parochiæ testes. LXXXI testis Thomas, filius Willelmi de Donington, annorum 16 circiter. LXXXII testis Hugo de Atforton, annorum 24. LXXXIII testis Philippus de Donington, annorum 30 circiter. LXXXIV testis Joannes Hoke de Donington, annorum 20 circiter. LXXXV testis Thomas le Frensche, annorum 42 circiter. LXXXVI testis die 2 mensis Octobris D. Rogerius capellanus perpetuus in capella B. M. de Nova Radenore. LXXXVII testis Adam Pauy, annorum 30. LXXXVIII testis Willelmus Botte, annorum 20 circiter. LXXXIX Joannes le Lorimer, annorum 35 circiter. XC testis Willelmus filius Willelmi de Donington, annorum 30. XCI testis Willelmus de Stones, annorum 30 circiter. XCII testis Alicia, mater prædicti Willelmi resuscitati, annorum 28 circiter.
o Mox vidimus, Donington locum esse parochiæ de Nova Radenora, diœcesis Erefordiensis. Est autem Nova Radenora, Anglis New Radnor ad distinctionem veteris dicta, oppidum Walliæ ad fluvium Somergil, in comitatu Radnor-Shire, cujus caput est, qui comitatui Herefordiensi ad Occasum æstivalem annexus est.
p Alicia submersi pueri mater tempus & occasionem submersionis indicavit. Dixit, quod prima die mensis Octobris fuerunt elapsi duo anni & quatuordecim dies, quod ipsa Dominica invitata ad prandium a Willelmo de Borwore in villa Borwore, distante per unum milliare cum dimidio a villa de Donington, in qua est domicilium viri sui, cito post ortum solis ante mediam primam, quia erat aliquantulum debilis, arripuit iter suum ad eundum ad locum, in quo fuerat invitata. Et cum esset prope quemdam pontem ligneum ad transeundum aquam, vocatam Somergeld (Camdenus Somergil appellat) decurrentem prope dictum locum de Donington, viso, quod dictus Willelmus filius ejus, ætatis tunc circiter duorum annorum cum dimidio, sequebatur eam, accepta virga de quadam arbore, fugavit ipsum usque ad domum viri sui, & eum dimisit intra clausum domus prædictæ; & vocata Mathilde de Harpton, tunc ancilla sua, ætatis tunc undecim annorum vel circa, præcepit dictæ ancillæ, quod custodiret dictum Willelmum. Et pergens ad locum, ad quem fuerat invitata, stetit ibi usque prope horam vesperarum; & in dicto loco fuit sibi narratum, dictum Willelmum filium suum cecidisse de ponte prædicto in dictam aquam, & ibi fuisse submersum &c. Sub tali itaque custode puer ille male observatus matremque secutus, in fluvium decidit.
q Hora tertia nostræ nonæ matutinæ respondet.
r Id est condimenta, opinor.
s Vide supra num. 4, dictaque hic ad lit. p.
t Juverit hæc omnia ex testimonio jurato ipsiusmet Hugonis de Atforton, qui magnam in illis partem habuit, confirmasse. Postquam dictum erat, Hugonem ad clamorem Thomæ accurrisse, puerumque ab eodem jam ex aqua extractum reperisse, subditur ibidem: Et levans ipse testis (Hugo) ipsum Wilhelmum mortuum, & nullum in se signum vitæ tunc habentem, de prædicta arena, portavit ipsum ad quamdam plateam seu aream, sitam in dicto loco de Donington, & posuit ipsum super herbam viridem in dicta platea. Et ad clamorem ipsius testis & prædicti Thomæ supervenerunt omnes testes supra producti … & plures alii, mares & mulieres ejusdem parochiæ. Cum autem omnes prædicti & alii, qui videbant dictum Wilhelmum submersum, reputarent, ipsum esse vere mortuum, quia nullum signum vitæ apparebat in eo, & habebat corpus frigidum, membra adeo rigida, quod non poterant plicari, & violenter dentes ad invicem constrictos, labia retracta, oculos apertos, & pupillam oculorum ex quadam tela opertam, ita quod non poterat videri ipsa pupilla, & nulla spes adesset eis, quod ipse Wilhelmus naturaliter resurgere posset, ipse testis dixit astantibus, quod Deus operabatur multa miracula pro S. Thoma de Herefordia, & quod mensurarent ipsum Wilhelmum ad dictum Sanctum, & quod rogarent eum, ut rogaret Deum, quod mitteret prædicto Wilhelmo mortuo vitam. Et ipse testis cum filo, (nescit, a quo habito) mensuravit dictum Wilhelmum ad prædictum S. Thomam; & ipse & omnes astantes, flexis & nudis genibus super terram, multi ex astantibus cum lachrymis, rogaverunt cum devotione dictum S. Thomam, quod mitteretur vita dicto Wilhelmo. Et post dictam mensurationem ipse testis cum manibus aperto violenter ore dicti Wilhelmi, & ligno inter dentes ipsius, videlicet, ne os denuo clauderetur, apposito, levavit dictum Wilhelmum per pedes sursum, capite pendente aliquantulum deorsum; & per os ejusdem videlicet illico exivit aqua ad quantitatem mediæ lagenæ, ut sibi videtur. Postmodum exuentes dictum Wilhelmum, introduxerunt in domum Wilhelmi de Donington, avi Thomæ, testis proxime examinati; & sacto igne, calefecerunt corpus totum ipsius Wilhelmi: & quando erat calefactum ex una parte virtute ignis, & calefaciebant ipsum ex alia, pars corporis primo calefacta demum efficiebatur frigida, sicut prius. Et ita steterunt circa dictum puerum ab hora Tertia, qua levaverat ipse testis dictum Wilhelmum de arena prope ripam aquæ, usque ad horam Nonæ, priusquam apparerent aliqua signa vitæ in eo.
u Idem Hugo de hisce sic testatus est. Post horam vero Nonæ per tantum spatium, quod homo potuisset de passu ivisse per tria milliaria vel circa, ipse testis applicuit os suum & genas suas ad os dicti Wilhelmi, & posuit digitum intra os dicti Wilhelmi pluries, & finaliter strinxit cum dentibus dictum digitum, & sensit halitum; & apponens manum ad ventrem circa cor ipsius Wilhelmi, sensit ipsum cor palpitare, sicut palpitat cor hominis attrahentis halitum; & ex tunc omnes astantes, videntes prædicta signa vitæ in dicto Wilhelmo, laudaverunt & glorificaverunt Deum & dictum S. Thomam; gratias agentes eisdem. Hæc ille die 28 mensis Septembris testificatus est: postridie vero asserta sua latius exponere jussus, dixit, quod post dictam palpitationem cordis dictus Wilhelmus movit oculos, & tela, quæ cooperiebat pupillam oculorum, disparuit; & torvo oculo inspiciebat astantes, & parum ante dictam motionem oculorum emittebat parvos vagitus; post dictam vero motionem & circumspectionem idem Wilhelmus emisit magnum rugitum, & cum dicto rugitu clausit oculos; & tunc astantes dixerunt, ipsum esse mortuum. Sed ipse testis sentiens adhuc palpitationem cordis & halitum ipsius Wilhelmi, quem tenebat in gremio suo, dicebat, quod non erat mortuus: & sic quievit & stetit [Note: ] [i. e. jacuit] in gremio testis dictus Wilhelmus, ut dixit, quasi soporatus per tantum spatium, quod ipse testis ivisset de passu per unum milliare; & a prima palpitatione cordis & attractione halitus, primo sentitis per ipsum testem, usque ad motum dictorum oculorum fluxit tantum tempus (ut respondit interrogatus) quod ipse potuisset ivisse per duo milliaria. Item dixit, quod, cum dictus Wilhelmus stetisset quasi soporatus post clausuram oculorum gremio suo per spatium supradictum unius milliaris, aperuit oculos, & aspexit astantes; & habuit aspectum placidum, & fuit ita bene coloratus, quod ipse testis non viderat eum (ut dixit) ita bene coloratum ante dictam submersionem, nec vidit post. Et ipse testis, videns ipsum Wilhelmum vivere, petiit ab eo, si volebat aliquid habere; & ille respondit, quod sic, panem & caseum. Et dederunt sibi, & comedit: & interim fecerunt sibi tostam, id est, panem rostitum (seu tostum) ad ignem, & posuerunt in cervisia, ut eam calefaceret, & dictum panem cum dicta cervisia administraverunt ei. Et cum comedisset & bibisset, recognovit astantes, & respondit eis; & exinde fuit positus ad quiescendum. Et ipse testis rediit ad domum suam, & non vidit eum exinde de pluribus diebus… Sed adhuc dictus Wilhelmus vivit.
x Appodiamenta ab Italico appogio Latine fulcro. Teste Hugone mox laudato, prædictus pons erat ligneus & fuerat fractus, & inter fracturas ipsius pontis fuerat apposita una trabs latitudinis unius pedis cum dimidio; & subtus dictam trabem currebat aqua, habens in profunditate circa quatuor pedes, & a superficie ipsius aquæ usque ad dictam trabem erant quasi quatuor alii pedes. Et hoc respondit, se scire, quia frequenter fuit piscatus (ut dixit) in loco prædicto, arbitrans, prædictum Wilhelmum cecidisse de dicta trabe in aquam &c.
y Porro Wilhelmi mater Alicia a commissariis requisita: Infra quod tempus dictus Willelmus fuit post resuscitationem incolumitati pristinæ restitutus? Respondit, quod infra mensem post non fuerat restitutus pristinæ incolumitati; nec adhuc habere pristinum colorem & quod adhuc est pavidus, quando videt pontes & aquam. Vel ad hoc vel ad præcedens miraculum referenda sunt hæc bullæ canonizationis verba: Infans item biennis quidam in aqua quadam submersus & mortuus, extractus inde, post factum pro ipso votum miraculose extitit suscitatus.
* conversa
MIRACULUM IV.
Item alter puer, in fluvio submersus, ad vitam revocatus.
[Puer novennis,] Nicolaus filius Joannis Piscatoris a decem & septem annos natus, productus a magistro Henrico procuratore capituli Herefordiensis, requisitus, ut narraret illud, quod sciebat de miraculo, quod dicitur in ejus persona contigisse; dixit, quod quadam die Sabbati, sunt octo anni vel circiter elapsi, at nescit, quo mense, ut sibi videtur, eo tempore, quo gentes communiter peregrinantur ad S. Milburgam in prioratu de Wenlok b, nescit, de qua diocesi, & eo tempore, quo solent homines torrere spicas bladi in campis, & comedere granum manibus confricatum, ipse testis duxit quamdam vaccam patris sui rufam, albam in capite, deputatam custodiæ ipsius testis, ad quamdam pasturam prope domum patris sui circa campum domini ejusdem villæ, qui campus vocatur Crofta Domini c; & cum dicta vacca non esset ad plenum domita, & discurreret plusquam ipse testis vellet, & intraret blada d dicti domini, idem testis volens compedicare e dictam vaccam cum circulis faciendis ex virgulis viridibus, accessit ad quemdam locum, qui vocatur Skedemeres Croft *, prope dictum campum domini ex una parte, & ex alia prope ripam fluminis vocati Weye, currentis in loco prædicto.
[26] [solus naviculam ingredi volens,] Et quia virgulæ quædam, de quibus voluit dictos circulos facere ad dictam vaccam compedicandam, erant per patrem ipsius testis positæ in batello seu navicula, cum qua pater piscabatur, quæ navicula erat in flumine supradicto prope ripam cum catena ferrea colligata, volens de ripa intrare dictam naviculam, cum dicta ripa esset lubrica, collisit, & collapsis ejus pedibus, cecidit in aquam inter naviculam & ripam, & sensit se esse diu in aqua subtus dictam naviculam, & quod postea aqua portabat eum, sed nescit, quid ex tunc actum fuerit de eo; sed ea hora, qua gallinæ ascendunt perticam ad quiescendum de nocte, ipse invenit se in domo & in lecto patris sui, & fuit evigilatus. Item interrogatus, qua hora ceciderat in dictam aquam, respondit, quod jentaverat, id est, comederat in mane, & quod cecidit in dictam aquam circa mediam primam.
[27] [in fluvium lapsus, postea resuscitatur;] Item interrogatus, si recordatur, quod in dicta aqua post præmissum casum biberit, dixit, quod sic, ultra mensuram & velle suum; & fuit sibi relatum, quod biberat ultra unam lagenam aquæ. Item interrogatus, si recordatur, se aliquid vidisse in aqua prædicta, respondit, quod non vacavit sibi tunc aliquid videre. Item requisitus, si cogitavit de Deo & de dicto S. Thoma aut de aliis Sanctis, dum erat in dicta aqua, & si rogavit, quod liberarent eum a periculo, respondit, quod cogitavit de Deo, & volebat eum rogare, quod daret sibi gratiam, ut applicaret ad terram; & cum aperiebat os, aqua subintrabat; non tamen recordatur, quia erat tunc juvenis, quod haberet tunc, vel prius habuisset in memoria dictum S. Thomam, vel aliquem alium Sanctum. Item interrogatus, si recordatur, se vidisse aliquos homines, vel aliquas res ab eo tempore, quo sensit, se esse subtus naviculam, & quod aqua ducebat eum, usque ad illud tempus, quo sensit, se evigilatum in lecto & domo patris sui; respondit, quod non.
[28] [quod ipse testatas est.] Item interrogatus, si esset devotus ad dictum S. Thomam, respondit, quod sic; quia dicitur sibi, quod mensuratus fuerit ad dictum S. Thomam, & ejus meritis resuscitatus: & ideo dicit decies Pater noster & decies Ave Maria, quando surgit de lecto, & postmodum pluries, quando vacat sibi. Item cum dictus Nicolaus videretur aliqualiter languidus, fuit requisitus, si post dictam submersionem fuerat bene sanus, ut prius; respondit, quod non, quia prius non senserat ponderositatem in corpore, sed ex tunc fuit frequenter ponderosus & aggravatus in corpore circa cor; ita quod interdum vix poterat ire de una vel duabus diebus. Et quia simplex erat multum dictus Nicolaus, non fuit super pluribus a dictis dominis commissariis interrogatus: & deposuit in Anglico, quia nesciebat loqui litteraliter, nec Gallicum, sicut dixit. Actum &c.
[29] [Nimirum jussus a patre virgam e scapha quærere,] Post hæc Joannes Piscator, pater f prædicti Nicolai, ab eodem procuratore productus & requisitus, ut narraret, si quid sciebat de miraculo, quod in persona prædicti Nicolai, ejus filii, dicitur contigisse; dixit, quod in Vigilia Pentecostes fuerunt elapsi septem anni g, ipse testis circa ortum solis, ut arbitratur, fecit duci per dictum Nicolaum, filium suum, quamdam vaccam suam rufam, habentem stellam albam in capite, ad quoddam pasturale prope Croftam hfive campum domini villæ de Huecapel, qui campus est modico spatio intermedio contiguus flumini vocato Weye, & dictus filius rediit cum dicta vacca ad domum ipsius testis post horam Tertiæ i, & comedit panem & lac, & circa horam mediam inter tertiam & meridiem dictus testis præcepit dicto filio suo, quod iret ad quærendum quamdam virgam in navicula ipsius testis, quæ erat in flumine supradicto; & ivit, & ipse testis remansit in domo sua, æstimans, dictum Nicolaum ludere cum coætaneis suis.
[30] Postmodum circa mediam horam, ut arbitratur, inter Nonam k & vesperas, [in fluvium incidit: pater ab alio puero monitus] veniens ad domum ipsius testis quidam parvulus quatuor annorum vel circa, filius cujusdam pauperculæ mulieris, mendicantis in dicta villa de Huecapel (de quorum parvuli & pauperculæ mulieris nominibus respondit se non recordari, nec scire, ubi modo sunt) dixit ipsi testi, quod prædictus Nicolaus ejus filius fuerat submersus in dicto flumine de Weye; & continuo currens ipse testis ad dictum flumen, in quo flumine juxta ripam erat navicula sua, cum qua piscabatur, ligata prope campum Joannis Skydemore l, & in qua quidem navicula idem testis reliquerat dictam virgam viridem, de qua virga volebat ipse testis facere circulos ad compedicandum dictam vaccam, ne discurreret per blada; ideo * præceperat prædicto filio suo, quando recessit de domo sua, quod apportaret sibi prædictam virgam; vidit prope dictam navem in ripa vestigia hominis, qui propter lubricitatem dictæ ripæ videbatur cecidisse in aquam fluminis inter ripam & navem: & statim cogitavit, dictum filium suum de prædicto loco cecidisse & lapsum fuisse in aquam prædictam.
[31] Et pergens per ripam, circumspexit, si videret prædictum filium suum intus aquam; [eo accurrens, inventum præferrata adunca pertica extrahit,] & dum circuiret, vidit prope locum, in quo primo fuerat ligata navicula sua, ad quadraginta pedes vel circa in quodam sinu aquæ profundæ per decem & octo pedes, vel circa, quamdam albedinem. Et quia dictus filius suus erat, ut pauper, indutus & circumvolutus quodam linteamine albo, arbitrans ipsum esse, apposito croco m ferreo & pertica, elevavit & traxit sursum a fundo aquæ cum dictis croco & pertica (quæ pertica habebat decem & octo pedes in longum, & vix poterat attingere ad ipsum submersum) dictum filium suum ad ripam, & invenit, ipsum esse mortuum. Et cum Lucia uxor ipsius testis, mater dicti Nicolai, cum Christina filia Henrici, testis supra producta & nondum examinata, superveniens, viso dicto filio suo sic submerso & mortuo, & ipse testis postea dolorem ferre nequeuntes, commotis visceribus, collapsi fuissent ad terram quasi exanimes, & demum perfusi aqua in facie ad seipsos rediissent, dicta Christina, quæ traxerat dictum Nicolaum remotius aliquantulum ab aqua prædicta, perfundente & aspergente dictam aquam in facies eorumdem; mater dicti pueri mensuravit ipsum mortuum cum quodam filo ad S. Thomam de Herefordia.
[32] Et rogavit dicta mater Deum & dictum S. Thomam, [& S. Thomæ commendatum domum defert;] quod posset habere dictum filium suum vivum, cum magna lachrymarum profusione; & ipse testis & dicta Christina & Felicia Morker, testes supra productæ, rogaverunt etiam, flexis genibus & cum lachrymis idem. Cum autem fuisset mensuratus, continuo aperuit os suum dictus Nicolaus, quod quidem os ipse testis prius non potuerat aperuisse, cultello etiam apposito, nisi fregisset dentes ipsius Nicolai. Attraxit etiam ipse Nicolaus immediate post dictam oris apertionem brachia sua ad se, quæ prius habebat protensa & adeo rigida, quod dictus testis nullo modo potuerat dicta brachia plicasse ante ipsam mensurationem, ni ipsa brachia confregisset. Postmodum ipso teste sublevante per pedes dictum filium suum, & prædictis Lucia matre & Christina moventibus & confricantibus ventrem ipsius Nicolai, exivit aqua per os ipsius Nicolai ad quantitatem duarum lagenarum, & post aquam exivit lac, quod prædictus Nicolaus biberat ante dictam submersionem n. Et post præmissa fuit portatus dictus Nicolaus per ipsum testem & dictam Christinam in brachia ad domum ejusdem testis, & in lecto ipsius testis collocatus.
[33] [ubi, cum mortuus crederetur, ipsemet Sanctum inclamavit,] Et cum stetisset in dicto lecto per tantum tempus, quod homo potuisset ivisse de passu per quinque miliaria, & nulla alia signa vitæ apparuissent in dicto Nicolao, nisi apertio oris & attractio brachiorum prædictæ; & ipse testis reputaret adhuc dictum filium suum mortuum, qui habebat corpus totum frigidum & rigidum & subpallidum, seu lividum ad modum plumbi, & teneret oculos apertos & quadam tela velatos, cogitans ipse testis de sepultura prædicti filii sui, & quod ipsum corpus ad sepulturam pararetur, appositis duobus digitis ad palpebras oculorum ipsius Nicolai, voluit & tentavit claudere dictos oculos; & cum teneret cum digitis palpebras oculorum ipsius filii sui clausos, clamavit ipse filius, dicens: Domina *, adjuva, sancte Thoma, adjuva o, repetendo bis vel ter prædicta verba. Et tunc testis amovit digitos ab oculis ipsius Nicolai: & dictus Nicolaus movit oculos & circumspexit astantes. Et prædictus testis, applicata & elevata manu propria prope faciem dicti filii sui, petiit, si videbat; & ille respondit, quod sic, manum ipsius tenens. Tunc ipse testis movit digitos suos, petens a dicto filio suo, si videbat, quid ipse pater faciebat; & responso per ipsum filium, quod dictus pater movebat digitos suos, ipse testis & ejus uxor, qui tunc soli erant cum præfato eorum filio, laudaverunt & glorificaverunt Deum & dictum S. Thomam, gratias agentes & immediate miraculum convicinis eorum publicantes.
[34] [& comedit, ac triduo post ad ejusdem Sancti tumulum pedes profectus est.] Qui convicini videntes, dictum Nicolaum vivere, laudaverunt similiter & glorificaverunt Deum & dictum S. Thomam, & gratias egerunt eis. Item dixit, quod post præmissa dictus Nicolaus, cum ter rejecisset lac calidum, per matrem cum cocleari ligneo in os ejus effusum, quarto dicto lacte infuso in ore ejus, retinuit ipsum lac, & quievit & dormivit usque ad secundum galli cantum, & ex tunc excitatus dixit, quod esuriebat. Et ipse testis præparata lacticinia cum similagine ministravit eidem, & comedit & iterum obdormivit usque ad diem; & tunc excitatus induit se dictus Nicolaus, sedens in lecto, & dixit ipsi testi patri suo; Pater, nimis differimus ire ad S. Thomam. Et die Martis proxime subsequenti ipse Nicolaus propriis pedibus cum patre & matre ipsius & aliis vicinis venit ad tumulum dicti domini Thomæ in ecclesia Herefordiensi; & recesserunt de villa eorum, distante ab Herefordia per sex miliaria, ante ortum solis, & applicuerunt ante horam tertiæ. Et inquisito de dicto miraculo per canonicos Herefordienses, fuerunt pulsatæ campanæ, populus congregatus, processio facta, miraculum populo publicatum, & prædictus Nicolaus populo monstratus & exhibitus, & cantatum, nescit quid. Et omnes, qui convenerunt ad publicationem dicti miraculi laudaverunt & glorificaverunt Deum & dictum S. Thomam.
[35] Item requisitus, qua hora diei dictus Nicolaus movit oculos & fuit locutus post extractionem de aqua, [Submersi pater aliquot rerum adjuncta] ut supra deposuit; respondit, quod circa horam mediam inter Nonam & solis occasum. Item requisitus, quot annorum erat dictus filius suus tempore prædictæ submersionis, respondit, quod novem annorum vel circa. Item requisitus, per quantum tempus dictus filius suus steterat in dicto flumine submersus, & qualiter fuerat submersus; respondit, se nescire certitudinaliter; sed ex conjecturis probabilibus existimat, quod in aquam ceciderit ante meridiem quasi hora media inter tertiam & meridiem. Requisitus, quæ sunt prædictæ conjecturæ, dixit, quod circa dictam horam mediam inter tertiam & meridiem dictus filius suus exivit domum suam de mandato ejus ad quærendum virgam prædictam, quæ erat in navicula supradicta; & Margarita Fraunceps villæ de Eneston, quæ erat ex altera parte fluminis, vidit dictum Nicolaum venientem ad dictam naviculam, cum recessisset de domo ipsius testis, & vidit ipsum tunc labi & cadere in flumen prædictum; sicut narravit prædicto testi.
[36] Item requisitus, quare dicta Margarita Fraunceps non subvenit dicto Nicolao, [a commissariis jussus exponit.] vel non revelavit hoc aliis; respondit, quod dicta aqua erat ita profunda & ita lata, quod nullo modo dicta Margarita ex alia parte aquæ potuisset venisse sine navi ad aliam partem aquæ, in qua ceciderat dictus Nicolaus; nec de prope ad duo miliaria erat aliqua navis, cum qua posset dicta aqua transiri, nisi navis ipsius testis, quæ erat cum catena ligata ex parte ripæ, in qua fuit demersus dictus Nicolaus: nec aliquis pons erat ibi propinquus, nisi ad sex miliaria. Præfata autem Margarita dixit ipsi testi, quod ipsa clamaverat pluries, & non fuerat audita. Requisitus, qua die narravit sibi prædicta dicta Margarita; dixit, quod in crastinum, cum ipse testis piscaretur in aqua prædicta, & quod dicta Margarita fuit desponsata cuidam & transducta, nescit ubi. Item requisitus, si dictus filius suus fuit de pleno restitutus incolumitati pristinæ post dictam resuscitationem, dixit, quod per annum unum stetit, priusquam restitueretur pristinæ sanitati, & tunc etiam fuit frequenter gravatus circa cor dolore p.
ANNOTATA.
a Piscatoris vocabulum videtur Joannis patri non proprium fuisse, sed conditionis illius, aut certe ab hac eidem datum. Habitabat autem ille in parœcia de Huecapel, diœcesis Herefordiensis. Testes, qui hoc miraculum attestati sunt, in catalogo meo enumerantur, ut subdo. XCIII testis, Nicolaus filius Joannis Piscatoris, annorum 17 circiter, de se ipso. XCIV testis Joannes Piscator, pater dicti Nicolai, sexagenarius circiter. XCV testis Lucia, uxor dicti Joannis Piscatoris, quadragenaria circiter. XCVI testis Christina, filia Henrici de Huecapel, annorum 40 & amplius. XCVII testis Felicia Morker, annorum 20. XCVIII testis, D. Walterus de Caple, presbyter, rector ecclesiæ de Huecapel prædictæ.
b Hæc regia virgo S. Milburga colitur Romanoque Martyrologio inscripta est die 23 Februarii, ad quam ejus gesta illustrata apud nos sunt. Colitur item die 26 Maii, quo sacrum illius corpus inventum fuit. Quod ad locum attinet, Wenlochium, Anglis Wenlocke, oppidum est comitatus Salopiæ, vernacule Shropp-shire, de quo Camdenus in descriptione ejusdem comitatus sic breviter meminit: Wenlocke, nunc calce, sub Richardo secundo æris fodina notum. Sed multo notius Saxonico seculo antiquissima sanctimonialium habitatione, ubi Milburga sanctissima virgo vitam egit, & tumulum accepit; quod restauravit & monachis implevit comes Rogerus de Montegomerico. Plura de eodem loco vide apud Henschenium nostrum loco citato, ubi etiam invenies, diœcesis Herefordiensis fuisse, & post exstinctas ibidem sanctimoniales, a Cluniacensibus inhabitatum. De tempore, quo miraculum hoc contigit, in testimonio patris redibit sermo.
c Nicolai pater infra num. 29 habet: Ad quoddam pasturale (id est pratum) prope Croftam, sive campum domini villæ de Huecapel. Apud Spelmannum in Glossario Croftum, Croftus, Cruftum, Anglice Croft, dicitur esse prædiolum pone habitaculum rusticum, a latioribus campis ideo distinctum, ut animalia rustica subitis usibus exhibeat.
d Bladum quibusdam bladium, inquit idem Spelmannus, hanc vocem a Saxonica Blada deducens, nostro foro de segete tantum intelligitur, præsertim etiam in herba.
e Id est, pedes vinculis seu compedibus impedire, quo minus libere incederet.
f Ex hujus testimonio clariora fient, quæ filius obscure narravit, multaque dicemus, quæ iste non poterat, nisi ex aliorum narratione, scivisse.
g Contigit ergo hoc miraculum anno Christi 1300, quo Vigilia Pentecostes incidit in diem 28 Maii; quod recte congruit cum testimonio Nicolai, supra num. 25 asserentis, ista sibi accidisse eo tempore, quo gentes communiter peregrinantur ad S. Milburgam in prioratu de Wenlok; nimirum ratione festi inventionis ejusdem sanctævirginis, quod die 26 Maii ibidem celebrari solitum dixi.
h Adi Annotata hic ad lit. c.
i Id est, post nonam matutinam.
k Nona nostrati horæ tertiæ pomeridianæ respondet, uti jam alias monui.
l Supra num. 25 paulo aliter scribitur.
m Crocus, seu Croccus, a Gallico Croc, Latine est uncus.
n Papebrochius hic ex testimonio matris (ut apparet) quod non habemus, in margine annotavit, post lac etiam sanguinem ex ore manasse, visumque eidem matri, manu sua exploranti, aliquem in eo halitum fuisse, sed eam nullum in oculis reliquisve corporis membris deprehendisse.
o Rursum Papebrochius in margine adjecit: Eadem mater requisita, de qua domina intelligebat Nicolaus, dicendo: Dulcis domina, adjuva me? respondit, quod de Domina cæli; & quod erat talis modus & communis in patria per talia verba invocare auxilium B. Mariæ. Item requisita, si dictus Nicolaus fuerat ductus ad tumulum D. Thomæ ante submersionem; & si consueverat eum nominare; respondit, quod non venerat ad tumulum, sed frequenter eum nominaverat, & nominaverat, quia juratur communiter per dictum S. Thomam.
p Mater de eodem interrogata (ita denuo Papebrochius hic) respondit, quod per mensem non fuit ita fortis, sicut prius; & quod jam triennio elapso laboraverat febre acuta per septem dies. Forte vel hic mensis pro anno, vel in testimonio patris annus pro mense ex errore positus. Alter morbus, sive febris illa acuta ad rem non pertinet. Hujus miraculi memoria exstat in Bulla canonizationis hoc modo: Puer quidam annorum novem submersus in quodam flumine, postquam extractum de aqua Sancto huic aliqui devoverant, restitutus est vitæ pariter & saluti.
* al. Skecemstrot
* al. &
* al. Dulcis domina
MIRACULA V, VI ET VII.
Infans, contrito a rota capite, mortuus, vita donatus: duæ mulieres contractæ, ad Sancti tumulum membrorum usum consecutæ.
[Infanti dormienti rota plaustri onusti caput conterit,] Robertus Russel productus a procuratore, & requisitus, ut narraret, si quid sciebat de miraculo supradicto a; dixit, quod quarta feria in hebdomada Paschali proxime elapsa fuerunt tres anni elapsi b, quod ipse testis, cujus domus fuerant prius combustæ pro majori parte, extrahebat terram de area dictarum domorum, quas habet in villa de Elleffeld c, cum quodam plaustro, quod quidem plaustrum onustum terra prædicta trahebatur a quatuor bobus suis, & ipse idem minabat plaustrum cum Lætitia uxore sua. Contigit autem cito ante horam Primæ, dum dictum plaustrum sic onustum transiret per aream, in qua fuerat prius aula ipsius testis, quæ tunc fuerat combusta, quod præfatus Galfridus ejus filius dormiebat in area supradicta super terram duram & planam ac solidam; & dum dictum plaustrum esset prope dictum Galfridum, ita quod jam erat in ascensu super caput ipsius Galfridi, dicta Lætitia existens ex alia parte plaustri, viso prædicto filio suo, & quod rota plaustri sic appropinquaverat ad caput ipsius Galfridi, & sic directe habebat transire super ipsum caput, quod secundum viam naturæ necesse erat, ipsum Galfridum mori ex oppressione dicti plaustri; exclamavit, dicens prædicto testi: Filius noster mortuus est!
[38] Et ipse testis inclinans se & respiciens ad rotam ipsius plaustri, [spectantibus parentibus, qui cum pro ejusdem vita] quæ erat ex parte dextera & remotior ab eo, vidit dictam rotam recte transeuntem & descendentem super caput dicti Galfridi, dormientis tunc, & tenentis unam aurem & tempora super terram; & dicta rota transivit super aliam aurem & tempora, & descendit per oculos. Cum autem dictum plaustrum pertransisset, quia dictus testis non habebat tempus nec retentaculum, cum quo retraheret boves vel plaustrum; nec quod posset subtrahere ante rotæ transitum puerum, levantes ipse testis & dicta Lætitia supradictum eorum filium de dicto loco, invenerunt ipsum mortuum, & nullum in se habentem motum nec flatum. Dubitantes autem, eis posse periculum & dispendium provenire a curia regia; quia fuissent ipse Robertus & Lætitia incarcerati, & boves & plaustrum & alia bona eorum confiscata, si fuisset casus tunc publicatus; voluerunt celare casum prædictum, & celaverunt, prout potuerunt, & nemini dixerunt; dictum eorum filium mortuum ponentes & recondentes in lecto eorum existente, in angulo dextero cujusdam domus eorum, quæ remanserat incombusta.
[39] [reliquo die ac nocte S. Thomam orassent,] Et mansit in dicto lecto usque ad horam mediam inter nonam & vesperam, & frequenter ipse testis & dicta Lætitia, ex quo collocaverant eum in prædicto lecto, palpantes ipsum & manus apponentes circa cor & circa os & nares, nullum motum nec halitum senserunt in eo; & corpus fuit effectum frigidum & rigidum, & nullum in se signum vitæ habebat. Dicta autem hora media inter nonam & vesperam ipse testis reducens ad memoriam, quod Deus operabatur multa miracula pro dicto S. Thoma, mensuravit cum dicta Lætitia uxore sua præfatum eorum filium ad dictum S. Thomam; & ambo, flexis genibus, cum lachrymis & devotione rogaverunt Deum, ut pro amore dicti S. Thomæ mitteret vitam in prædictum eorum filium mortuum, dicentes Pater noster & Ave Maria pluries. Et post prædictam mensurationem steterunt circa dictum eorum filium usque ad crepusculum d, nulla signa vitæ etiam tunc videntes vel sentientes in eo.
[40] [idem infans in aurora plane revixit.] Cum autem & adhuc starent circa dictum puerum, in oratione & devotione perseverantes & sperantes de auxilio Dei & dicti S. Thomæ, in aurora subsequenti audierunt quamdam vocem puerilem, quam emisit aspere & alte dictus filius eorumdem, quæ quidem vox non habebat certam significationem, nisi doloris vel horroris, quia dictus filius nesciebat fari, cum tunc non esset, nisi ætatis unius anni cum dimidio vel circa. Et circumspicientes ipsum cum lumine, viderunt, quod aperuit & movit oculos: & cum dicta Lætitia accepisset eum in gremio suo, & misisset mamillam in os ejus, suxit lac; & exinde mater fovit eum usque ad tertium diem. Et tertia die risit, & ivit, sicut prius. Oculi tamen videbantur lividi & inflati, & livor apparebat per totam illam partem capitis, super quam transiverat dicta rota, & dictus livor duravit per hebdomadam vel circa, & ex tunc recessit dictus livor pro majori parte; remansit tamen aliquid de livore & inflatura in superiori parte superciliorum ipsius Galfridi usque ad festum nativitatis * B. Joannis Baptistæ, tunc proxime subsecutum e.
[41] [Exponitur, quam graviter contritum fuerit ejusdem caput.] Requisitus, si ex dicta concussione rotæ plaustri emanaverit sanguis per os, aures, nares, oculos, vel per aliquam partem capitis ipsius Galfridi, & si pellis & ossa dicti capitis fuerunt confracta; respondit, quod non exivit sanguis, nisi de aure ipsius Galfridi, quam tenebat versus terram, quando fuit oppressus a rota prædicta; & dictus sanguis non fluxit a cerebro, nec a parte interiori capitis, sed ab extremitate auris; quia subtus aurem dicti Galfridi invenerunt unum lapillum ita grossum, sicut esset una grossa nux, qui læserat aurem dicti Galfridi, & dictus lapillus inventus fuit confractus subtus aurem prædictam, nescit tamen, si dicta confractio lapilli contigerit cum oppressione dicti Galfridi, vel ante. Pellis vero capitis præfati Galfridi non fuit confracta; ossa tamen videbantur fuisse contrita ex oppressione dictæ rotæ: nam cum applicuissent manus ad dictum caput conquassatum & contritum ex oppressione dictæ rotæ, non senserunt duritiem ossium, sed quasi molliciem carnium; & post præfatam conquassationem & contritionem caput ipsius Galfridi fuit effectum tenue & oblongum, sicut res aliqua mollis, quæ fuisset oppressa: sed ipse testis manibus suis contractans ipsum caput, reduxit ipsum, prout melius potuit, ad formam priorem. Sciendum vero, quod dictus Galfridus, sicut ex inspectione apparuit dictis dominis commissariis & infrascriptis Fratribus, & nobis notariis hujus processus, adhuc habet caput oblongum & tempora & ultra aures aliquantulum constricta, & caput acutum; nulla tamen cicatrix apparet in ejus capite.
[42] Dominus Gilbertus de Chevenigh presbyter, perpetuus vicarius ecclesiæ de Magna Markele f, [Mulier contracta, delata in sporta ad tumulum Sancti] requisitus, ut narraret, si quid sciebat de miraculo, quod in personam Julianæ Kock dicitur contigisse g, dixit, quod, ipso existente custode tumuli dicti domini Thomæ & vicario in ecclesia Herefordiæ, anno Domini millesimo ducentesimo octuagesimo septimo contigit, quod in die Parasceve hora Primæ, dum prædicta Juliana staret in dicta ecclesia Herefordiæ in quadam sporta de virgulis, cum qua sporta asportata fuerat ad ecclesiam Herefordiensem per Philippum le Longe, testem supra juratum, & per quamdam mulierem (cujus nomen dixit se nescire) ut miraculose curaretur ibi meritis dicti S. Thomæ, pro quo Deus in dicta ecclesia anteriori tempore quatuor miracula fuerat operatus.
[43] Videns ipsa Juliana, quod quidam alius contractus pedibus, [subito sanatur;] qui vocabatur Philippus Cytharista, & morabatur in civitate Herefordiæ, & stabat in quadam alia sporta in dicta ecclesia Herefordiæ, expectans ibi miraculose meritis dicti S. Thomæ beneficium recipere sanitatis, fuerat in dicta hora Primæ, vidente ipso teste, miraculose curatus & erectus, & ambulaverat circa tumulum supradictum absque aliquo appodiamento h; accensa ipsa Juliana, & ducta, nescit, quo fervore, per seipsam absque humano adjutorio exivit de dicta sporta, in qua tenebat tibias plicatas & sedebat curva; & dimissa dicta sporta in loco, in quo sic stabat in ea; sed aliquantulum cum pede a se elongata, erecta sine appodiamento & sine aliquo adjutorio humano, non claudicando, prædicta hora venit ad tumulum supradictum i, & oravit ibidem & obtulit ibi unum denarium, & narravit ipsi testi & aliis & specialiter * domino Henrico de S. Albano, custodi tunc cum ipso teste dicti tumuli, & magistro Rogerio de Sevenok, tunc canonico Herefordiæ, jam defunctis, quod dictus S. Thomas dixerat ipsi Julianæ, quod surgeret & ambularet.
[44] Item dixit, quod, cum dicta Juliana narrasset prædicta, [sed postquam sportam in ecclesia relictam repetiit,] dimissa sporta, cum qua asportata fuerat in dicta ecclesia Herefordiæ, rediit propriis pedibus ad domum suam, quam habebat in dicta villa de Eton, distante per tres leucas, ut credit, ab ecclesia Herefordiæ. Idem tamen testis non vidit eam progredientem, nisi ad portam domus Fratrum Minorum de Herefordia; sed ab ipsa Juliana & ab aliis communiter referebatur, tunc ipsam ivisse propriis pedibus ad dictam domum suam, & publicasse prædictum miraculum in parochiali sua ecclesia de Eton die Paschæ. Item dixit, se ex communi relatu habuisse, quod, prædicta Juliana sic reversa ad domum suam, quædam convicina ipsius Julianæ, quæ accomodaverat sibi prædictam sportam, cum qua fuerat asportata ad ecclesiam Herefordiæ, repetiit dictam sportam a Juliana prædicta, & ipsa Juliana in crastinum Paschæ misit ad ipsum testem mulierem k, cujus nomen ignorat, ut per eam sibi remitteret dictam sportam; & ipse testis remisit eam.
[45] [rursum contrahitur, & in eadem illuc relata denuo sanatur,] Item dixit, se ab ipsa Juliana & ex communi relatu percepisse, quod immediate cum dicta sporta fuit per præfatam mulierem reportata ad domum ipsius Julianæ, in continenti dicta Juliana fuit effecta contracta, ut prius, & in die Martis subsequenti idem testis vidit, ipsam Julianam contractam reportari, nescit per quos, in eadem sporta ad dictam ecclesiam Herefordiensem circa horam Primæ, & vidit ipsam lachrymantem. Et in dicta ecclesia Herefordiæ stetit sic contracta in præfata sporta tota illa die Martis & nocte subsequenti, & in die Mercurii & in nocte subsequenti. Et postmodum in die Jovis circa ortum solis, ipso teste vidente, erexit se & exivit de dicta sporta, clamans, Sancte Thoma, sancte Thoma, gratias tibi ago; habe tuam sportam, & fac inde, quidquid volueris. Et ambulavit, ad tumulum veniens, & tota illa die remansit in ecclesia, ambulans & laudans & glorificans Deum & dictum S. Thomam; & fuit perfecte curata; & ex tunc ipse testis vidit eam per biennium qualibet hebdomada in die Martis venire peregrinam ad tumulum dicti Thomæ; & dicebat, se venire de domo sua prædicta.
[46] [ac pedes domum regreditur.] Et ipse testis ivit cum ipsa Juliana per unum milliare in die Veneris post factam * curationem prædictam, cum gaudens reverteretur in domum suam; & tunc non portabat baculum, nec quando veniebat peregrina, ut prædixit, ad ecclesiam Herefordiæ. Et supervixit per duodecim annos, ut audivit referri a pluribus de parochia prædicta de Eton, post miraculum antedictum. Item interrogatus, si ante dictum miraculum noverat, prædictam Julianam fuisse contractam, & qualiter, & ex qua infirmitate, & quanto tempore steterat contracta; respondit, quod, ipso teste, per biennium ante dictum miraculum existente familiari & eleëmosynario domini Richardi, nunc episcopi Herefordiæ, prædicta mulier fuit in quadam sporta apportata quater * diversis temporibus ad manerium dicti episcopi, vocatum Sugwas, propinquum dictæ parochiæ de Eton; & ipse testis ministravit quater * eleëmosynam Julianæ prædictæ, projiciendo dictam eleëmosynam in sportam, extra quam quidem sportam non vidit eam ante dictum miraculum; nec probavit ipse testis, si poterat dicta Juliana ire, vel non; nec vidit tunc ejus pedes vel tibias; sed referebatur communiter, quod per novem l annos ante dictum miraculum steterat contracta, nec potuerat ire m. Item interrogatus, quot annorum poterat esse dicta Juliana tempore, quo contigisse dicitur miraculum supradictum; respondit, quod quadraginta, ut existimabat, & ultra.
[47] Joannes de Honymer requisitus, ut narraret, si quid sciebat de miraculo, [Altera item contracta per decennium,] quod in persona Margaritæ, matris suæ, dicitur contigisse; dixit, se vidisse dictam matrem suam per multos annos sanam & robustam corpore; post mortem autem Adæ, viri dictæ Margaritæ & patris ipsius testis, a quo dicta Margarita susceperat quinque liberos, dicta Margarita quadam nocte (nescit, quo anno, nec ex qua causa) incidit in quamdam ægritudinem, ex qua quidem ægritudine fuit sic effecta & contracta, quod nullo modo poterat ire, nec se movere de uno loco per se ipsam absque adjutorio. Et sic stetit fere per decennium contracta, & sentiebat talem dolorem (ut dicebat) acsi fuisset puncta cum acubus. Unde, quando Joanna filia sua, vel aliæ mulieres, volebat eam palpare, propter dictum dolorem non permittebat se tangi manibus, nisi linteaminibus vel pulvinaribus interpositis. Movebat tamen pedes & tibias, sed non poterat se appodiare super eos, nec habebat exterius in pelle vel in carne aliquam apparentem læsionem; de manibus autem & brachiis usque ad cubitum aliquantulum se juvabat, & fuere poterat, & erat in tantum extenuata, quod, quando baiulabatur in brachiis, erat levis, sicut unus puer. Et hæc dixit, se frequenter probasse, baiulando eam.
[48] Item dixit, quod circa finem decennii, quo manserat sic contracta, [post varias S. Thomæ apparitiones, ad ejusdem tumulum portata] retulit dicta Margarita prædicto testi & dictæ Joannæ sorori suæ pluries, quod S. Thomas de Herefordia, quem ipsa frequenter viderat, cum esset episcopus Herefordiæ, in episcopali suo manerio de Sugwasse, apparens & * multis noctibus videbatur porrigere sibi manum, & innuere, quod volebat juvare eam. Ex quibus visionibus accensa petebat, quod portarent eam ad tumulum dicti S. Thomæ: quod implere distulerunt per duos menses & ultra, ut possent sibi de pecunia providere, & ut esset commodius & melius tempus. Item dixit, quod post præmissa (nescit, quo anno n) die Ascensionis Domini in mane ipse testis & dicta Joanna soror sua, & Alicia de Honymer, testis supra jurata, imponentes dictam Margaritam super quemdam equum, pulvinaribus interpositis, adduxerunt ipsam ad dictam ecclesiam Herefordiensem eadem die circa horam Primæ, & depositam de equo collocaverunt prope tumulum prædictum ex parte dextra; candelam factam in filo, cum quo dicta Joanna prædictam matrem suam prius in domo sua mensuraverat ad dictum S. Thomam, ad ejus tumulum offerentes.
[49] Quo facto, ipse testis, relictis in dicta ecclesia Herefordiensi prædictris matre & sorore suis, [incolumitati restituitur.] rediit ad domum suam, & in crastinum mane rediit ad dictam ecclesiam; & tunc narraverunt sibi dicta mater & soror, quod in prædicta die Ascensionis Domini, & cito postquam recesserat inde dictus testis, prædicta mater sua inceperat movere pedes & aliqua alia membra corporis, & quod fuerat ducta pedes ad tumulum, & appodiata circuiverat ipsum, & paulatim & successive meliorabatur. Item dixit, quod, cum ipsa * rediisset ad dictam ecclesiam in dictum crastinum Ascensionis, vidit dictam matrem suam stantem in pedibus suis prope tumulum, ad quod * fuerat adducta; & ivit per se dicta die absque appodiamento o, & jejunabat usque ad vesperam singulis diebus, & fuit confessa magistro Joanni de Brunsope præmortuo, tunc pœnitentiario episcopi Herefordiensis; & in die Sabbati subsequenti post horam Nonæ rediit ad domum suam, distantem ab Herefordia per tria milliaria, cum ipso teste & dictis Joanna & Alicia, & per planam viam peditabat, & per aliam equitabat. Et postquam fuit in domo, paulatim cœpit vigorari, & ivit cum baculo per octo dies & amplius intra domum, ad ecclesiam, & postmodum ivit sine baculo ad agros suos & carucam & ad messores, & laboravit, plene & perfecte curata, ut prius; absque recidivatione p per decem annos & amplius, quibus post dictam curationem, ut æstimat, supervixit q.
ANNOTATA.
a In catalogo testium præmittitur hic titulus: Miraculum quintum in persona Galfridi, a rota oppressi, & post mortem suscitati, narrant sequentes. XCIX testis Robertus Russel de Edesfeld, Wigorniensis diœcesis, pater prædicti Galfridi, annorum 30, auditus die 9 mensis Octobris a commissariis. C testis D. Gilbertus de Cheveninge, Roffensis diœcesis, vicarius perpetuus ecclesiæ de Magna Markele, Erefordiensis diœcesis, & Joannes Ville de Risschok, parochiæ de Chaddesleye-Gorbet, Wigorniensis diœcesis, presbyteri. CI testis Leticia, uxor prædicti Roberti Russel, mater Galfridi, annorum 40 & ultra. CII testis Willelmus Stolchip, annorum 40 circiter. CIII testis Richardus de Staneweye, parochiæ de Staunton, annorum 36. Hactenus catalogus, sed horum omnium testimonium nullum habemus descriptum, præterquam Roberti, Russel, quod hic damus, & Gilberti de Cheveninge.
b Res ergo contigit anno Christi 1304.
c In altero ejusdem testimonii apographo contracto legitur Glesfeld; in catalogo testium Edesfeld.
d Vespertinum intellige, uti ex matris testimonio in margine annotavit Papebrochius, qui ex eodem ibidem addidit: Et visum fuit matri, quod in occasu solis filius eorum moveret labia, sed non sensit halitum. Et habebat corpus rigidum & frigidum, sicut tempore mensurationis: apposita autem mamilla intra os Galfridi, non attraxit lac. Nihilominus tunc ejus vir & ipsa sperantes de resuscitatione, & prout potuerunt in oratione perseverantes, vigilaverunt prope eum cum candelis accensis; & circa mediam noctem Lætitia sensit halitum aspirari & respirari a dicto filio suo; non tamen assumpsit lac, mamilla in ejus ore imposita. Circa auroram vero &c.
e Celebratur hoc festum die 24 Junii. Miraculum hoc paucis sic memoratur in bulla canonizationis: Parvulus alter ætatis unius anni cum dimidio, cujus supra caput dormientis in area rota transiverat onusti currus, qui a bobus quatuor trahebatur, mortuus ex hoc, recuperavit vitam & animam meritis Sancti hujus.
f Hic idem est, qui pro præcedenti miraculo testatus, dicitur Gilbertus de Cheveninge. Porro in sæpe dicto catalogo testes pro hoc & sequenti miraculo producti recensentur hoc modo: Miracula sextum & septimum super curatione Julianæ sextum & septimum super curatione Julianæ Kock de Eton juxta Sogwas, & Margaritæ de Honymere de Eton, Erefordiensis diœcesis, probant infrascripti. CIV testis D. Gilbertus de Chevening, presbyter, perpetuus vicarius ecclesiæ de Magna Markele, annorum 30 circiter. CV testis Philippus le Longe, annorum 40 & amplius. CVI testis Agnes, filia Willelmi Cok, sexagenaria & ultra. CVII testis Joanna, filia Adæ de Honymere, annorum 25 circiter. CVIII testis Joannes de Honymere, annorum 38. CIX testis Alicia de Honymere, annorum 32 circiter. CX testis die 16 Octobris Philippus Bakingthon, annorum 40 & ultra. CXI testis Joannes Aunfray, annorum 69. CXII testis Adam Kok, filius prædictæ Julianæ Kok, annorum 33. CXIII testis Willelmus Tylie, annorum 40, & amplius, de eton Superiori. CXIV testis Stephanus de Wardelowe, septuagenarius & amplius. CXV testis Willelmus Tylie, de Eton inferiori, annorum 48 vel novem.
g Ad pleniorem miraculi notitiam præmittenda hoc loco sunt, quæ Papebrochius ex testimonio Adæ Kok, filii ejusdem Julianæ adscripsit. Adam Kok, dictæ Julianæ filius, ex cujus puerperio mater ita contracta manserat fere per 13 annos, qualem se vidisse testabatur, addidit, quod eadem mater sua eidem narravit, sibi sic contractæ visum fuisse in somnis per unum annum, antequam miraculose curaretur, quod quidam episcopus apparens ei cum capa clausa dicebat, quod adiret tumulum Thomæ episcopi ante altare B. Mariæ in ecclesia Herefordiensi, & curaretur. Et per tempora habuit dictam visionem sex vicibus; & mittebat maritum suum apud Herefordiam ad inquirendum, si esset ibi aliquis sanctus episcopus, qui vocaretur Thomas. Nam temporibus illis non crebrescebant miracula pro dicto D. Thoma. Et est sciendum, quod ille tunc erat tumulatus ante altare B. Mariæ in ecclesia Herefordiensi. Item dixit, patrem suum retulisse dictæ matri suæ, quod invenerat tumulum dicti D. Thomæ in loco prædicto: & distulit venire dicta mater sua (nescit, ex qua causa) fere per annum. Postmodum audito, quod in Cœna Domini, in qua fuerant ossa dicti D. Thomæ de capella B. Mariæ prædicta translata ad tumulum, in quo nunc sunt, extiterat ibi quædam mulier furiosa (de cujus curatione alibi) miraculose curata, institit prædicta mater sua penes virum suum, quod portaret eam ad dictum tumulum; quod sperabat, quod, cum esset ibi, immediate reciperet sanitatem. Et prædicta, dixit, se audivisse a matre; item vidisse se, viginti anni sunt in die Cœnæ Domini post prandium, quod dicta mater sua fuit in quadam sporta seu confino [Note: ] [cophino] de viminibus, sibi commodato a Christina Aufrey, per Philippum le Longe (qui inter testes est centesimusquintus) & Agnetem Wilhelmi extracta de domo, ut eam portarent ad tumulum dicti Thomæ: & ipse non ivit cum ea, quia custodiebat pecora patris sui. Item narrasse matrem suam, se fuisse soporatam in die Parasceves subsequenti, cum in dicta sporta esset collocata in ecclesia Herefordensi, & in dicto sopore visum fuisse eidem, quod dictus S. Thomas sibi apparens dicebat ei: Juliana, surge & veni. Et cum surgens & manibus & pedibus repens applicuisset ad dictum tumulum, fuit ibi erecta & miraculose curata.
h Id est, fulcro.
i Ab hisce dissonant, quæ Adam, contractæ filius, ex ejusdem matris suæ relatione mox ad lit. g deposuit; dissonat item testimonium Agnetis, oculatæ testis, ex quo a Papebrochio nostro excerpta fuere sequentia. Agnes autem, filia Wilhelmi Coke, quæ una cum supradicto Joanne (Philippus superius dicebatur) Julianam in sporta portavit pro denario uno sterlingorum, deposuit, quod eo pervenerint in die Parasceves ante Primam, & quod, cum esset prope tumulum, extraxerunt eam de dicta sporta, & posuerunt eam in loco magis propinquo tumulo, & cum orasset ibi usque ad horam Primæ, incepit extendere tibias; & vocata ipsa teste, dixit ei, quod desiderabat ire; & ipsa testis levavit eam, tunc jacentem super dorsum suum supinam, & juvit eam, ut sederet, & ipsa testis dixit ei, quod tangeret tumulum manibus: & tangens eum paulatim elevando manum in altitudinem dicti tumuli, erexit se & circuivit ter dictum tumulum, bis apodiando se ad ipsum, & tertia vice sine apodiatione, agens, elevatis manibus, gratias Deo & S. Thomæ. Hæc, inquam, dissonant a narratione Gilberti; ac propterea suspicor, hunc de prima Julianæ curatione minus recte instructum fuisse, credidisseque, eam eodem fere modo contigisse, quo facta est secunda, num. 4 referenda.
k Ysabellam (inquit Agnes) filiam suam, testePapebrochio ibidem.
l Adam, Julianæ filius, ad lit. g relatus, teste Papebrochio, illam fere per 13 annos contractam fuisse asseruit; quos retinendos esse, adjuncta postulant. Juliana enim ex partu Adæ contracta manserat: Adam anno 1307, quo ista testatus est, erat annorum 33. Hos 33 annos aufer ab anno 1307, supererit annus 1274, quo Adam natus, ejusque mater contracta fuit. Sanata autem mater est anno 1287, ad quem usque ab anno 1274 anni tredecim intercesserunt.
m Subdit hic Papebrochius: Item dixit (scilicet Gilbertus) quod dicta miracula fuerunt publicata in ecclesia Herefordiensi, eo præsente, pulsatis campanis, & processione facta, cantatum Te Deum laudamus. Et vidit propter devotionem ex dictis miraculis habitam ultra centum lacrymantes. Addit Joannes Le Longe, quod dicta Juliana erat adeo contracta pedibus & tibiis, quod nullo modo poterat ire nec movere se de loco, nisi portaretur: tenebat enim tibias prope coxas, sed non hærebant (id est, non adhærebant) & genua quasi elevata prope mentum. Agnes vero filia Wilhelmi Coke, qui cum prædicto Joanne Julianam deportavit ad tumulum S. Thomæ, deposuit, audivisse se, quod hæc infirmitas ei in quodam puerperio contigerit.
n Supra laudatus dominus Gilbertus, cujus testimonium inferius recitabo, deposuit, factum id esse eodem anno millesimo ducentesimo octuagesimo septimo.
o Papebrochius de hujus curatione ex testimonio Joannæ, filiæ ejusdem, ista denuo annotavit. Et cum stetisset (inquit filia Joanna) in oratione usque ad horam Nonam, cœpit primo movere & extendere brachia, & exinde pedes, & potuit sedere; & circa horam vesperarum & in pulsatione earum cœpit se erigere, juvante ipsa teste; & stetit paululum pedes, laudans & glorificans Deum & dictum S. Thomam, & tunc ipsa testis & dictus Joannes ejus frater (atqui hic tum se abfuisse profitetur) juverunt ipsam ad ascendendum quosdam gradus prope tumulum supradictum; & post ascensionem graduum ivit per seipsam ad tumulum, & cum aliquamdiu orasset inclinata super tumulum, assurgens inde absque adjutorio ullius, & volvens se & pergens ad aliam partem tumuli, sensit se in meliori statu, sed nondum perfecte curatam. Eadem tamen die post vesperas pedes ivit ad hospitium Joannis de Bordesleye, in quo fuit hospitata; & in crastinum rediens ad ecclesiam, antequam portæ essent apertæ, eis apertis, ivit ad dictum tumulum: & cum ibidem stetisset usque ad horam Primæ, erexit se perfecte, & sensit se plene curatam. Et tunc fuit miraculum publicatum in ecclesia de Hereford, processione facta; & ad pulsationem campanarum populo congregato, fuit cantatum, nescit quid; videlicet hymnus Te Deum laudamus.
p Id est, absque iteratione morbi.
q Accipe nunc, quæ de hoc miraculo dominus Gilbertus de Chevenigh breviter testatus est. Hic requisitus, ut narraret, si quid sciebat de miraculo, quod in personam dictæ Margaritæ dicitur contigisse; dixit, quod in dicto anno millesimo ducentesimo octuagesimo septimo (non recordatur, quo mense, quo die, nec qua hora) ipse testis existens in ecclesia Herefordiensi vidit prædictam Margaritam (non recordatur per quos) deponi de quodam animali, cum quo fuerat apportata, ante ostium ecclesiæ Herefordiensis, quod respicit ad Occidentem; & accepta in brachiis eam deponentium fuit per ecclesiam portata ad tumulum dicti domini Thomæ, & oravit ibi per magnum tempus; & postmodum vidente ipso teste, surrexit & ivit absque adjutorio & auxilio alicujus personæ, & agebat gratias domino sancto Thomæ de curatione sua; sed ex tunc non vidit eam, nec viderat prius, nec scit, ex qua ægritudine & quanto tempore fuerat contracta.
* al. natalis
* al. magistro
* al. secundam
* al. deest quater
* al quamdam
* & abundat
* forte ipse
* quem
MIRACULA VIII, IX ET X.
Gibbus seu tuber colli ad Sancti tumulum confestim sublatum: elingui ibidem lingua data: puer, e lapsu mortuus, vitæ restitutus.
[Diuturnum colli tuber] Joannes Alkyn testis juratus a, requisitus, ut narraret, si quid sciebat de miraculo supra dicto, dixit, se vidisse dictum Joannem de Holaurton, & novisse per decem annos, priusquam contingeret miraculum supradictum; & morabatur in parochia de Hammelacyn supradicta; nescit tamen, si de dicta parochia, nec unde fuit oriundus b, nec a quibus parentibus ortus: reputabatur tamen bonus homo, & tempore, quo dictum miraculum contigit, erat (ut æstimat) ætatis quinquaginta annorum & ultra. Dictus autem Joannes habebat retro collum quemdam gibbum rubeum, ita grossum, sicut esset unum magnum ovum anseris, & grossiorem c. Et dictum gibbum vidit pendere in collo ipsius Joannis retro per decem annos & amplius, antequam contigisset miraculum prædictum. Post prædicta dictus Joannes, audito, quod Deus ad tumulum dicti domini Thomæ miraculose curaverat a furia Editham Oldecriste d de Herefordia, venit ad civitatem Herefordiam, & dictus testis audivit, publice & communiter referri, quod, cum dictus Joannes fuisset hospitatus in domo Agnetis de Porta civis Herefordiensis, cum uno denario sterlingo, quem jam proponebat offerre ad tumulum dicti S. Thomæ, ad quem sub spe curationis, ratione prædicti miraculi furiosæ curatæ, venire disposuerat, detegit * & circumduxit prædictum gibbum.
[51] [ad Sancti tumulum subito sublatum;] Et ipse testis existens in ecclesia Herefordiensi (die Lunæ post Pascha immediate sequenti fuerunt elapsi viginti anni e, ut credit) circa horam Tertiæ vidit prædictum Joannem cum suo gibbo in ecclesia prædicta flentem & accedentem ad tumulum dicti S. Thomæ, & offerentem unum denarium; & vidit ipsum ponentem caput suum intra quoddam foramen lapideum, propinquum dicto tumulo & sibi adhærens: & cum tenuisset dictum caput intra dictum foramen tanto tempore, quod potuisset dixisse ter Orationem Dominicam cum salutatione B. Mariæ, extraxit inde caput, teste hoc ipso vidente, & extrahens sibi capucium, sentiens se curatum a dicto gibbo, quæsivit dictum gibbum in capucio suo; & cum non inveniret, extrahens sibi tabardum f, quem portabat indutura, quæsivit dictum gibbum in sinu suo, & non invenit g. Et agens inde gratias Deo & dicto S. Thomæ, cum stetisset aliquantulum in dicta ecclesia, & essent, quando dictum miraculum contigit, ultra centum personæ, populo currente post eum, & circumspiciente & laudante Deum & dictum S. Thomam, pro prædicto miraculo gaudens, ipso teste vidente, exiit ecclesiam; & facta inquisitione per canonicos de dicto miraculo, pulsatis campanis, populo congregato & processione facta, redeunte ipso Joanne ad dictam ecclesiam, & eo in conspectu populi exhibito, fuit solemniter publicatum miraculum supradictum, & cantatum primo in choro Te Deum laudamus.
[52] [quod miralum solemniter publicatum fait.] Et cantando perrexerunt ad tumulum, & ibi cantaverunt Benedictus Dominus Deus Israel &c. Item requisitus, si post miraculosam curationem remanserant in collo dicti Joannis cicatrices vel aliqua alia vestigia dicti gibbi; respondit, quod ipse vidit eum dicta die in continenti post dictam curationem & eadem die repræsentavit ipsum Joannem clero & populo, quando fuit dictum miraculum publicatum; & tunc in octo annis, quibus supervixit dictus Joannes, vidit ipsum quasi semel singulis septimanis venientem ad forum Herefordiense in civitate, & in collo ipsius Joannis non vidit ipse testis post dictam curationem aliquod vestigium dicti gibbi h.
[53] [Adolescens sine lingaa natus, apud Sancti tumulum] Cysolda, uxor Ricardi de Thorgrymie, civis Herefordiæ divitis, requisita, ut narraret, si quid sciebat de miraculo, ad cujus est probationem producta; dixit, quod ipsa existente in villa de Lodelawe (sunt viginti anni elapsi, ut sibi videtur) mendicabat in dicta villa quidam parvulus, qui tunc erat (nescit tamen, cujus ætatis) & dicebatur fuisse oriundus de Wallis i, nescit, de qua diœcesi, nec de qua parochia, nec ex quibus parentibus, nec quo nomine vocaretur. Et dictus parvulus mendicando & petendo sibi necessaria, emittebat quosdam mugitus, qui non erant significativi alicujus vocis Anglicanæ; nec credit, quod significaret aliquod linguagium k. Et in dicta villa mendicavit per multos annos (nescit tamen per quot) nec ipsa testis vidit ejus os apertum, nec si linguam habebat vel non ante dictum miraculum, quod de eo dicitur contigisse. Item dixit, se audivisse publice & communiter referri in dicta villa de Lodelawe, quod dictus parvulus non habebat aliquam linguam l, & quod venerat ad tumulum dicti domini Thomæ in ecclesia Herefordiensi, & quod miraculose meritis dicti S. Thomæ fuerat sibi data ad dictum tumulum quædam parva lingua, cum qua lingua loquebatur, sed non aperte, Anglicum & Wallense.
[54] Item dixit, quod post prædictum miraculum ipsa vidit prædictum parvulum, [imperfectam linguam impetrat,] qui tempore dicti miraculi erat effectus, ut arbitratur, tredecim vel quatuordecim annorum, in dicta villa de Lodelawe mendicantem, & audivit eum loquentem Anglicum non bene, quia repetebat bis vel ter verba, priusquam intelligeretur. Et audivit etiam eum loquentem aliud linguagium, quod videbatur sibi esse Wallense m. Dixit etiam, se vidisse dictam linguam, quæ dicebatur miraculose data & apposita fuisse eidem; & æstimat, quod esset ita longa & ita grossa & ita lata, sicut est uncia pollicis. Et habebat concavitatem valde magnam in palato suo, seu in gutture in tali loco, in quali sunt radices, seu pars inferior linguæ humanæ, in qua concavitate possit recipi unum commune ovum gallinæ. Et dicta lingua non erat ita boni coloris, sicut est lingua humana; sed videbatur esse quasi frustum alterius carnis. Et prædictam linguam dixit se vidisse in ecclesia S. Laurentii de Lodelawe quadam die Dominica, multis, de quorum non recordatur nominibus, præsentibus; nec scit, quo anno; nec recordatur, si ipsa audivit ab eo, quod vocaretur Joannes; sed audivit referri ab aliis, quod, lingua habita, dixit, se vocari Joannem.
[55] Item dixit, in dicta ecclesia S. Laurentii fuisse per ipsam & per alios persuasum tunc dicto Joanni, [deinde eodem reversus, omnino perfectam.] quod rediret ad dictum tumulum, denuo rogaturus dictum S. Thomam pro receptione melioris linguræ. Et audivit referri, quod redierit ad tumulum supradictum, & quod ibidem miraculose receperat meliorem linguam. Item dixit, post prædicta omnia se iterato vidisse dictum Joannem in eadem villa eodem anno in mense Augusti, ut sibi videtur; & tunc vidit ipsum habentem ita pulchram linguam, & ita magnam, longam & latam, sicut habent ceteri homines. Et vidit, quod illa concavitas, quam prius viderat in palato seu gutture ejus, erat repleta ex radicibus ex parte inferiori dictæ linguæ; nec in dicta lingua apparebat aliqua mediatio vel divisio inter linguam parvam, quam prius receperat, & prædictam linguam magnam n. Et audivit tunc prædictum Joannem loquentem Anglicum melius, quam prius loqueretur; sed dictum Anglicum aliquantulum miscebat cum linguagio Wallensium o: & ex tunc vidit eum pluries cum dicta bona & pulchra lingua, quæ * nescit per quot annos. Et dicebatur, quod ivit postmodum ad Terram sanctam.
[56] Prædictus procurator reddidit coram dictis dominis commissariis quamdam cedulam continentiæ infra scriptæ. [Procurator causæ producit varios testes] Intendit procurator prædictus producere in testes dominos Symonem de Watford, perpetuum vicarium de Conewye p, Richardum de Novo castro capellanum B. Mariæ de eadem, Joannem de Boys senescallum castri de Conewye, Symonem Fliut, Joannem Seward, Joannem de Giffyn burgenses q, & Liberium de Conewye, prædictæ diœcesis Bangorensis, ac Gervasium cocum * & Dionysiam Peyttenyn uxorem ejus, patrem & matrem prædicti Rogerii, ejusdem villæ & ejusdem diœcesis, in qua contigit miraculum infrascriptum, in testes. Videlicet, quod dictus Rogerius cecidit nocturno tempore in profundum cujusdam fossati, in quo jacuit mortuus per aliquod tempus, & per merita S. Thomæ prædicti miraculose fuit resuscitatus, & exhibuit præsentialiter dictum Rogerium coram dominis commissariis antedictis, & cum prædictis testibus.
[57] [ad probandum pueri resuscitati miraculum,] Et immediate testes omnes supranominati & præsentes juraverunt, tactis sacrosanctis Euangeliis, in præsentia dicti procuratoris dicere memoratis commissariis veritatem super miraculo antedicto & ipsum contingentibus secundum formam juramenti aliorum testium superius registratam. Post præfatum autem juramentum dictus procurator fuit protestatus, se velle adhuc plures testes magnates, in partibus remotis constitutos, producere ad probationem miraculi, si post examinationem testium super eo proxime juratorum eisdem commissariis expediens videatur. Item exhibuit dictus procurator præfatis dominis commissariis quasdam patentes litteras ad probationem miraculi antedicti, sigillatas, ut prima facie apparebat, sigillis in pendenti impressis in cera rubea dominorum, Aniani quondam episcopi Bangorensis r, David abbatis de Abbertonewye s, Joannis de Havering militis Willelmi de Suthon Cicon, Esthale *, Hugonis de Leomunstre, & quorumdam aliorum, quorum nomina non poterant bene legi in sigillis prædictis. Tenor vero dictarum litterarum talis erat.
[58] [quod etiam ex authenticis episcopi Bangorensis] Pateat universis sanctæ matris Ecclesiæ filiis, quod sexta die mensis Septembris anno ab Incarnatione Domini millesimo tricentesimo tertio contigit apud castrum de Conewye in Wallia, quod quidam infans ætatis duorum annorum & trium mensium, cui nomen Rogerius, filius cujusdam servientis castri, cui nomen Gervasius, & nomen matris ejusdem Dionysia. Idem puer cecidit tempore noctis in prima hora noctis de ponte ejusdem castri usque ad profundum fossati, excisi in rupe forti & durissima; nudus cecidit, & nudus jacuit in fossato super rupem usque in crastinum circa mediam horam Primæ: & est altitudo ab imo fossati usque ad pontem viginti octo pedum. Cum vero coronatores t ejusdem villæ venissent, ut inquirerent de illo infortunio die sequenti, inveniunt puerum mortuum. Postmodum quidam Joannes de Seward *, burgensis de Conewye, venit ad corpus mortuum, & cepit unum denarium de bursa sua, & de eodem denario fecit signum Crucis in fronte & super pectus pueri, vovens Deo & B. Thomæ de Cantilupo, bonæ memoriæ quondam episcopo Herefordiensi, quod, si Deus per merita ipsius B. Thomæ resuscitaret puerum, quod idem infans visitaret limina ejusdem B. Thomæ episcopi.
[59] [aliorumque patentibus litteris probat.] Hoc facto, quasi in ictu oculi puer revixit, benedicens Altissimum *. Statim puer fuit restitutus matri suæ, & mater ostendit ei ubera, & statim sugebat mammas matris suæ, & post pusillum fuit puer hilaris & gaudens, absque aliqua læsione corporis sui. Populus vero & clerici ecclesiæ currentes, audientes & videntes istud mirabile, ceperunt corpus & duxerunt ad ecclesiam, cantantes Te Deum laudamus, præsentibus venerabilibus patribus, domino Aniano Bangorensi episcopo, & fratre David abbate de Maynam u Ordinis Cisterciensis, qui tunc fuerunt in eadem ecclesia, divina officia celebrantes pro anima bonæ memoriæ domini Joannis de sancto Joanne x die anniversarii sui. Hujus miraculi sunt testes dominus Joannes de Haveryng, Willelmus de Suthon *, Willelmus de Cicons *, milites, qui sunt de consilio & familia illustris domini Edwardi, filii regis Angliæ, & principis Walliæ; domini Thomas de Cantebregis *, Hugo de Leoministre, & Thomas Esthale * clerici, qui sunt de familia & consilio ejusdem domini principis; domini Symon, vicarius de Conewye, Richardus de Novo castro, Rogerius de Bruges * & Thomas Dynbey sacerdotes, deservientes ecclesiæ memoratæ, in eadem villa commorantes, & præter hos plusquam ducenti viri & mulieres, qui prædictum puerum viderunt mortuum, & postmodum resuscitatum, & ad perpetuam hujus miraculi memoriam sigillum venerabilis patris, domini episcopi prædicti, & sigillum ejusdem abbatis, una cum sigillis militum, sacerdotum & clericorum prædictorum huic scripto sunt appensa. Datum apud Conewye septima die Septembris anno Gratiæ supradicto y.
[60] Dominus Simon de Watteford, perpetuus vicarius ecclesiæ de Conewye, [Hic puer noctu post parentes domo egressus,] testis supra juratus retulit cum juramento suo præfatis dominis commissariis, se citasse omnes testes una cum ipso vicario, ad probationem hujus miraculi productos, juxta formam mandati per eosdem dominos commissarios litteratorie facti eisdem. Item requisitus, si ipse erat vicarius in dicta villa de Conewye eo tempore, quo dictum miraculum in personam prædicti Rogerii dicitur contigisse; respondit, quod sic, & quod erat præsens in prædicta villa, & erat tunc ipse vicarius triginta & unius annorum. Item requisitus, ut narraret veritatem miraculi supradicti & ejus circumstantias, dixit, se baptizasse dictum Rogerium de parochia sua oriundum ex patre Gervasio, coco * domini Willelmi de Cycons constabularii dicti castri de Conewye, & ex matre Dionisia de Paytefin, testibus supra juratis.
[61] Cum autem dictus Rogerius esset duorum annorum & trium mensium, [& apud vicinos frustra quæsitus] & moraretur in domo, quam mater inhabitabat in villa; & frequenter de dicta domo, non distante a castro, nisi per jactum lapidis vel circa, intraret castrum prædictum, in quo morabatur prædictus pater ejusdem cum constabulario antedicto, accidit Dominicæ Incarnationis anno Domini millesimo tricentesimo tertio, die sexta mensis Septembris, dictum Rogerium (ut mater ejus referebat) remansisse in domo matris in lecto dormientem, & nondum dicta nocte eunte in crepusculo, ad ecclesiam B. Mariæ dictæ villæ propter exequias Gerardi de Spinee, servientis dicti constabularii *; & credit, quod per totam noctem illam pernoctaverit mater dicti Rogerii in ecclesia supradicta. Mane autem facto, rediens ad domum, & non inveniens in lecto dictum Rogerium, quæsivit eum prædicta ejus mater (ut dicebatur) per villam supradictam, & non poterat reperire z.
[62] Item dixit, quod ipse testis in crastinum, scilicet die septima Septembris, exiret de dicto castro, in quo morabatur eum prædicto domino constabulario & cum Joanne de Boys, teste supra jurato, [postridie mawe repertus est mortuus in fossato castri,] Joannes de Gistyn, testis etiam juratus, dixit prædictis constabulario, Joanni de Boys & ipsi testi, quod prædictus Rogerius jacebat in fossato dicti castri subtus pontem mortuus. Et procedentes omnes quatuor similiter usque ad dictum pontem, viderunt dictum Rogerium subtus pontem jacentem nudum super rupes & super pruinam existentem super rupes congelatam; & dicta pruina aliquantulum apparebat super corpus prædicti Rogerii congelata. Quo viso, dictus Joannes de Gistyn de mandato prædicti constabularii descendit in fossatum ad videndum, si esset mortuus Rogerius supradictus; & eis videntibus, palpavit corpus prædicti Rogerii, & ipsum elevavit de rupe in manibus suis, & dixit eis, quod mortuus erat; & ipsi testi & aliis prædictis ex aspectu fuit visum, quod esset mortuus, quia nec flebat, nec emittebat aliquam vocem, & apparebat rigidus, tenens unam tibiam erectam & aliam incurvatam.
[63] [& a ministris regiis post diligens examen] Cum autem dictus Joannes de Gistyn vellet eum extrahere de fossato, memoratus Joannes de Boys dixit ei, quod non faceret, quousque venirent coronatores regii, ad quorum officium pertinet, quando aliquis invenitur casualiter mortuus vel interfectus, inquirere de dicta morte; & sine eis mortuus vel interfectus non debet levari de loco, in quo primo est mortuus vel interfectus inventus, & tunc dictus Joannes de Gistyn dimisit in loco, in quo invenerat dictum Rogerium aa. Item dixit, quod post præmissa Stephanus de Ganvy & Willelmus de Nothingham coronatores regii, & Willelmus clericus & scriptor dictorum coronatorum, significato eis prædicto casu per præfatum constabularium, qui erant tunc in prædicta villa vel prope, venerunt, præsente ipso teste, ad videndum dictum Rogerium jacentem in fossato. Et descenderunt ad ipsum in fossatum, & tetigerunt & palpaverunt eum, perquirentes, prout pertinet ad officium eorumdem, si habebat aliquam plagam, cujus quidem plagæ longum latum & profundum debent distincte secundum eorum officium redigere in scriptis ad referendum superioribus suis; & non invenerunt aliquam plagam in eo, nec confractionem alicujus membri, nec alicujus ossis, nec effusionem vel emissionem sanguinis, nec confractionem pellis. Habebat tamen in maxilla sinistra, super quam jacebat & adhærebat rupi, quando ipse testis ante adventum coronatorum viderat cum, magnum livorem; sed in aliqua alia parte corporis sui non apparebat in eo aliquod aliud signum læsionis violenter sibi illatæ, vel ab eo susceptæ. Et hoc dixit se vidisse idem testis, existens in ponte prædicto, coronatoribus circumspicientibus & agentibus supradicta: & post præmissa recessit inde testis prædictus.
[64] [pro mortuo habitus; sed post votum S. Thomæ ab adstante factum] Item dixit, se audivisse publice & communiter referri, quod, cum post præmissa dicti coronatores, in eodem fossato existentes, elongassent se aliquantulum a corpore dicti Rogerii, ut sedentes formarent inquisitionem & scribi facerent circa præmissa pertinentia ad officium eorumdem, supervenerunt Joannes Seward burgensis ipsius villæ, inscius prohibitionis factæ per ipsos coronatores, ne aliquis descenderet in fossatum, descendens & appropinquans ad dictum Rogerium, & eum palpans & mortuum inveniens, cum uno denario extracto de bursa sua fecit signum Crucis in fronte dicti Rogerii, rogans S. Thomam de Cantelupo, pro quo Deus operabatur miracula, pro resuscitatione dicti Rogerii, & vovens, quod pedes visitaret dictus Rogerius tumulum ejusdem S. Thomæ, si ejus gratia miraculose contingeret resuscitari eumdem. Post signum autem Crucis & votum emissum, aperto per eum ore dicti Rogerii, vidit prædictus Joannes Seward, ut dicebatur, ejus linguam aliquantulum palpitantem, & dixit hoc prædictis coronatoribus & aliis aftantibus, agens una cum dictis astantibus gratias inde Deo & S. Thomæ.
[65] Et cum post paululum dictus Rogerius commovisset aliquantulum brachium dextrum, [revixit, convaluitque.] cessantibus coronatoribus ab eorum inquisitione, fuit redditus matri suæ: & cum applicuisset eum ad carnem suam nudam & tenuisset juxta ignem, & plura alia signa vitæ apparuissent in dicto Rogerio, fuit portatus circa horam Primæ ad ecclesiam dictæ villæ, in qua celebrabat tunc dominus Anianus episcopus Bangorensis exequias pro nobili viro, domino Joanne de S. Joanne; & erant cum eo in dicta ecclesia omnes nominati in supradicta littera; a procuratore capituli Herefordiensis ad hujus miraculi probationem exhibita & superius registrata. Et eodem die ipse testis fuit locutus cum eodem Rogerio circa horam Nonæ, & non videbatur sentire aliquem dolorem, & apparebat ita lætus, sicut diebus anterioribus, & ambulabat per domum matris suæ, sed non ita bene, sicut consueverat; & habebat adhuc livorem in maxilla, qui livor paulatim diebus subsequentibus recessit ex toto, & dictus Rogerius post triduum, sicut prius, ambulavit bb.
[66] Requisitus, qualiter dictus Rogerius mortuus fuerat, [Exponuntur aliquot rerum] & ex qua causa, in dicto fossato; dixit, quod certitudinaliter nesciebat, sed publice & communiter opinabantur gentes dictæ villæ tunc & dicebant, se credere; & ita opinantur & credunt adhuc, & ipse testis idem opinatur & credit, quod dictus Rogerius egressus domum matris, tunc in ecclesia existentis, infantili more nudus de lecto prosiliens, voluerit intrare castrum & adire patrem, sicut frequenter facere consueverat, in castro prædicto; & quia inter villam & castrum est pons super dictum fossatum, qui levabatur tunc de nocte, non advertens dictus Rogerius tunc pontem esse levatum, nec forte bene videre valens, cum nox tunc fuisse credatur, ceciderit in fossatum prædictum, & quod ex casu interierit. Et ad præmissa fortificanda dixit, suffragari dictum Nicolai filium domini Joannis de Havering militis, qui nocte illa jacuerat in dicto castro prope pontem, & in crastinum retulit publice, quod in dicta nocte audierat clamorem pueri, quasi cadentis in dictum fossatum circa primam partem noctis; & quod non curaverat, quia non audiverat ulterius planctum vel clamorem.
[67] Item requisitus, si ex dispositione loci, per quem de villa habetur accessus ad prædictum pontem, [locique adjuncta.] & loci, in quo ante coronatorum adventum vidit jacere in prædicto fossato dictum Rogerium, conjecturaretur visibiliter & probabiliter, ipsum cecidisse in dicto fossato, volendo pontem transire prædictum; respondit, quod sic, potissime, quia erat propinquus muro existenti ex parte villæ & subtus pontem prædictum. Item requisitus, si distantia & altitudo pontis usque ad profunditatem fossati, in qua vidit jacere dictum Rogerium mortuum, est tanta & taliter, quod cadendo de loco, de quo eum æstimat cecidisse, potuerit & debuerit ex casu naturaliter interire; respondit, quod sic: nam mensuravit dictam altitudinem usque ad profunditatem, in qua jacebat prædictus Rogerius, & comperit, habere viginti & octo pedes suos, cum cordula a summitate pontis usque ad profunditatem fossati appensa: adjiciens, quemdam servientem dicti castri, nomine Joannem, temporibus anterioribus, ut publice refertur, in dicto loco interiisse ex casu de ponte in fossatum prædictum, in quo non est aqua, nec lutum, nec terra, sed rupes concavatæ propter ædificia dicti castri cc. Item requisitus, si dictus Rogerius, antequam prædidicta contigissent, descenderat aliquando in dictum fossatum per se per viam illam, per quam descenderunt coronatores prædicti, vel aliam; respondit, quod non; nec posset descendere aliquis puer ætatis, cujus erat tunc Rogerius prædictus dd.
ANNOTATA.
a In catalogo testium huic miraculo præfixus hic titulus est: Miraculum octavum super curatione Joannis Holehinton de parochia Hammelaty. In apographo miraculi, quod edo, Joannes ille vocatur de Holaurton, parochia vero Hammelacyn. Deinde, quod doleo, in prædicti catalogi apographo nostro desiderantur reliqui testes; atque hinc conditionem ætatemque hujus testis nescimus.
b Ex alio teste mihi ignoto, a Papebrochio annotatum invenio, quod fuerit oriundus de villa vocata Hamme prope civitatem Herefordiensem, ad tres leucas Anglicanas, nomine Junkinus, subditus & homo domini Rogerii de Bradele militis.
c Joannes Bute, quem sæpe laudavi in Commentario prævio, item narravit, se vidisse quemdam hominem (nescit, unde esset dictus homo, nec quo nomine vocaretur) qui apparebat esse quinquagenarius & ultra, loquentem Anglicum, habentem retro in collo suo gibbum ita grossum, sicut sunt duo pugni hominis; & dictum hominem vidit cum dicto gibbo in ecclesia Herefordiensi.
d De hac vide infra.
e Contigit ergo miraculum anno 1287.
f Tabardus, a Gallico tabard, est tunica longa.
g Testimonium Joannis Bute sic prosequitur: Dictus autem homo, sicut narravit ipsi testi & pluribus aliis, appropinquans ad tumulum dicti domini Thomæ, & caput & collum apponens per quoddam foramen, supra tumulum dicti domini Thomæ obdormivit: & fuit sibi visum, quod quidam episcopus apponeret manum ad gibbum prædictum; & ex hoc excitatus apposuit manum suam propriam ad collum, & non inveniens dictum gibbum in collo suo, sed pellem rugosam in loco, in quo fuerat dictus gibbus, cum qua possent communiter duo digiti hominis cooperiri, quæsivit in capucio suo dictum gibbum. Et astantes ratione dicti miraculi pulsaverunt campanas; & ipse testis, una cum aliis ad dictam pulsationem ad ecclesiam conveniens, invenit dictum hominem quasi stupefactum, quærentem adhuc dictum gibbum in capucio suo; & cum nec ibi reperiret, quærebat super tumulum & super terram: & sentiens se curatum, cum lachrymis, flexis genibus, laudabat & glorificabat Deum & dictum S. Thomam; & astantes & prædicta videntes faciebant idem cum lachrymis: & ex hoc augebatur fides & devotio eorumdem. De anno, mense & die, dixit, se non recordari; dixit tamen, quod ex tunc frequenter viderat dictum hominem a gibbo curatum, & locutus fuerat cum eodem. Pauca hic sunt adjuncta diversa, sed quæ cum relatione Gilberti facile possunt componi; potuitque ista colli ruga, quam Joannes Alkyn in gibbi loco primo senserat, paulo post evanuisse, uti ex reliquo ejusdem Gilberti testimonio dicendum est.
h Miraculum hoc in bulla canonizationis recensetur his verbis: Quidam etiam homo, qui gilbum (lege gibbum) ad quantitatem unius ovi anseris ortum in collo suo portaverat multis annis, orans ad tumulum hujus Sancti, & denarium offerens, cum quo in modum crucis tetigerat dictum gilbum (lege gibbum) statim curatus omnino fuit, & a dicto gilbo (id est, gibbo) penitus liberatus. Denique in Rubricis de Miraculis ad propositum nostrum sic legere est. Intendit procurator prædictus probare, quod Johannes de Holehuanton (supra dicitur Holaurton) de parochia de Havielaty (vide supra ad lit. a) Herefordiensis diœcesis, habuit gibbum in collo per multum tempus, de quo una cum infirmitatis dolore patiebatur magnam verecundiam; & circuivit (id est, circum signavit) dictum gibbum cum uno denario, implorando auxilium Dei, & servi ejus Thomæ de Cantalupo; & accedens ad ejus tumbam cum illo denario; & cum paululum orando remansisset, per Servi Dei suffragium curatus est ab illo gibbo. Ad cujus miraculi probationem producit & nominat infrascriptos testes, videlicet Johannem Alkum (superius dictum Alkyn) civem Herefordiensem, Walterum Offelman, presbyterum de eadem civitate oriundum, præsentes; & dominum Rogerum de Bradeley militem, Gilbertum capellanum de Havialaty, Stephanum Kaliedek, Joannem Chaldek fratrem ejus, & Richardum de Hanvie clericum. Omnes sunt de civitate vel diœcesi Herefordiensi, & jurati &c.
i Id est, ex Vallia, Anglice The Walles, regni Angliæ principatu.
k Linguagium ab Italico Linguaggio, Latinis lingua est.
l Non habuisse ipsum linguam, Joannes Bute oculatus testis asseruit, ut liquet ex ejusdem testimonio, quod ad manum mihi est. Interrogatus enim a commissariis respondit, se vidisse quemdam adolescentem quindecim annorum vel circa, oriundum de Lodelawe, diœcesis Herefordiensis, qui dicebatur naturaliter fuisse sine lingua; & idem testis respexit inter [Note: ] [intro] os juvenis, & non vidit linguam, nec aliquod signum vel vestigium linguæ.
m Vallensium linguam multum ab Anglicana discrepare, certum est.
n Joannes Bute, nulla facta mentione de lingua minori, post verba ad lit. l data ita prosecutus est: Quidam autem Fratres Minores (nescit, qui, nec de quo conventu) qui consueverant hospitari in domo, in qua erat dictus juvenis apud Lodelawe, persuaserunt per signa, quod veniret ad tumulum dicti domini Thomæ; & venit & stetit (id est, mansit) in civitate Herefordiensi, frequentando dictum tumulum, bene per dimidium annum. Postmodum quadam nocte, cum esset in ecclesia Herefordiensi, circa mediam noctem apparuit eidem juveni, ut referebat, quidam Episcopus, & appositis digitis inter os dicti juvenis, traxit linguam ipsius juvenis. Et inveniens, se habere linguam, incepit loqui lingua Anglicana & Wallensi, & regratiari Deo & S. Thomæ, quia dederant sibi linguam. In crastinum autem, publicato miraculo, idem testis vidit, quod habebat linguam ita pulchram, sicut communiter habent cæteri homines; & dictam linguam ostendebat publice, & exhibebat extra os suum bene per duos digitos in latitudine. Et ex hoc laudaverunt & glorificaverunt Deum & dictum Sanctum illi, qui viderunt & audiverunt miraculum supradictum, & ipse testis una cum eis; & ex hoc augebatur fides & devotio eorumdem. Ut horum testium relationes concilientur, dicendum est, primam imperfectæ linguæ impetrationem Joanni Bute ignotam fuisse, & inter hujus integræque linguæconsecutionem adolescentem illum intra paucos dies ad parochiam Lodelawe, atque hinc rursum Herefordiam, indeque denuo in Lodelawe rediisse, adeo ut medius iste annus, quo ille pro obtinenda lingua Herefordiæ moratus esse a Joanne dicitur, paucis tantum diebus interruptus fuerit, & temporibus a domina Cysolda assignatis in eadem parochia conspici & examinari potuerit.
o Pro tam insolentis miraculi confirmatione juverit hic etiam alterius, minime suspecti viri, testimonium attexuisse. Thomas Sandi, qui tempore, quo miraculum contigit, subballivi, ut vocant, officio Herefordiæ fungebatur, juratus testis, dixit, quod, priusquam contigisset dictum miraculum … ante vidit frequenter in civitate Herefordiensi dictum Joannem (quem supra de Burton cognominavit) & videtur sibi, quod tunc esset idem Joannes ætatis sedecim annorum vel circa… Et quia mendicando non proferebat vocem articulatam, sed emittebat quosdam rugitus, volens probare idem testis, si fingeret se mutum, & non esset, fecit eum in dicta civitate Herefordiensi prope ecclesiam S. Nicolai bis vapulare per alios mendicantes cum baculo, quem ipse Joannes portabat; & non dedit aliquam vocem, sed rugitum prædictum adinstar latratus canum. Et fecit aperiri os ejus, ut probaret & videret, si haberet linguam; & dictus Joannes, vidente ipso teste, immittens digitum suum in os suum proprium apertum, ostendit sibi dictum defectum linguæ. Sed in loco, in quo debebat lingua stare, habebat quoddam parvum frustum carnis, ita magnum, grossum, longum & latum, sicut potest esse medietas unciæ indicis. Sed non vidit, si subtus illud frustum carnis erat locus concavus vel planus; vel si dictum frustum habebat radicem, sicut habet inferior pars linguæ: & prædicta dixit idem testis, se fecisse & fieri mandasse, quia erat tunc suballivus regius civitatis prædictæ. Item dixit, quod eodem anno, quo fecit vapulare dictum Joannem, existens in civitate Herefordiensi ipse testis … ad pulsationem campanarum pro miraculo, quod dicebatur contigisse tunc in ecclesia Herefordiensi, accedens ad dictam ecclesiam post horam Tertiæ cum multis aliis, vidit prædictum Joannem in dicta ecclesia habentem ita pulchram, magnam & longam linguam, sicut habent alii homines; cujus summitatem protrahebat, quando volebat, usque ad mentum; ita erat longa: & non vidit, quod circulus vel aliqua divisio appareret intra dictam linguam & frustum carnis, quod prius loco linguæ habebat. Et audivit ipsum cum dicta lingua loquentem idioma Anglicum, trahens se ad idioma Wallense. Audivit etiam ipsum Joannem referentem, quod volebat ire ad Terram sanctam, quia Deus meritis dicti S. Thomæ dederat sibi præfatam linguam; & vidit ipsum portantem crucem in humero (nempe ut in Crucesignatorum exercitu militaret in Palæstina) & peram pendentem ad collum. & recedentem de dicta civitate cum quodam presbytero, cui nomen erat Willelmus (ut æstimat) & dicebant, quod ibant ad Terram sanctam: & ex tunc non vidit eos, nec scit, quid actum fuerit de eis. Hactenus Thomas Sandi, subballivus, seu prætor secundarius Herefordiensis. De eodem miraculo commissarii Apostolici ad Clementem V Papam scripserunt, videri sibi probatumesse, quod lingua meritis & ad tumulum ejusdem domini Thomæ, ei, qui a nativitate per multos annos ea carens, mutus extiterat, cum duplicis idiomatis loquela collata fuerit.
p Villa & castrum est, vel certe fuit in Vallia, diœcesis Bangorensis, prout infra videbimus.
q Id est, ut opinor, ejusdem castri incolas.
r Bangora vel Bangoria, vernacule Bangor, episcopalis sedes est in Vallia Boreali, Cantuariensi archiepiscopo suffraganea.
s Legendum est Abercon-Wey, quæ in Monastico Anglicano tom. 1, pag. 918 & sequentibus dicitur fuisse abbatia Ordinis Cisterciensis condita in agro Carmarthensi, qui comitatus Angliæ est in Vallia, quæque jam inde ab anno 1198 ibidem traditur translata in locum Maynan; unde laudatus David infra num. 59 vocatur abbas de Maynan Ordinis Cisterciensis.
t Audi Henricum Spelmannum in Glossario ad vocem Coronator. Apud nos (inquit) Coronæ officialis pervetustus est, ad tuendam pacem & dignitatem regiam in quovis comitatu populi suffragiis constitutus. Olim non minor, equite aurato; sed diminuta hodie potestate, quatuor plerumque eliguntur, qui in exquirendis homicidiis operam præsertim navant. Universis præest capitalis justiciarius banci regis; qui & ideo Summus Angliæ Coronator habitus est.
u Consule Annotata hic ad lit. s.
x In Commentario prævio § 1 dixi, Agnetem, ipsius S. Thomæ sororem, nuptam fuisse Roberto de S. Joanne, atque ex his natum Joannem de S. Joanne, cujus anniversaria dies hic indicari potest.
y Hic annotatum reperio, post hæc recenseri in processu depositiones satis prolixas præmissorum testium, quas non habeo præterquam Simonis de Watford vel Watteford, quam ad clariorem miraculi notitiam hic subjungo.
z Quæ de matre hic narrat Simon, proprie pertinent ad patrem, ex cujus testimonio Papebrochius quædam excerpsit, quæ etsi longiora sint, visa tamen mihi sunt cum lectore communicanda. Gervasius pater de eodem miraculo interrogatus dixit, quod per unam diem circa Vigiliam proximam festi B. Mariæ, quod festum est ante festum D. Michaëlis, fuerunt quatuor anni elapsi, quod ipse ivit de nocte (nempe in crepusculo vespertino, uti ejusdem uxor testata est) ad vigilandum ibi (in ecclesia) propter funebria Gerardi de Pyneye servientis, & Cæciliæ Domitale, uxoris D. Guillelmi de Cygnon, constabularii dicti castri; & cum ivit ad dictam ecclesiam, dimisit in domo, quam inhabitabat uxor prope castrum ad jactum unius lapidis, prædictam uxorem suam & Wenthlianam ancillam dicti castri, & dictum Rogerium in cunis ligatum, sicut ligantur infantes, & Agnetem septem annorum & Ysoldam novem annorum, filias suas, & recessit de dicta domo, prædictis omnibus in ea relictis, inter noctem & diem. Et cum esset amplius processum in nocte, ita ut homo (quod æstimat) potuisset ivisse ad unam leucam Anglicanam, prædicta ejus uxor cum prædicta Wenthliana venit in dictam ecclesiam, ut vigilaret circa funebria ante dictas Cæciliæ, quia servierat sibi in infirmitate, de qua obierat; & reliquit in domo sua dictas filias suas dormientes in uno lecto, & Rogerium in cunis. Et traxerunt in recessu de domo ostium post se; sed non firmaverunt cum sera vel alia firmatura, quia nulla erat in dicto ostio exterius firmatura, & quia ecclesia erat propinqua domui ad jactum unius lapidis; ex interiori vero parte ostii erat clausura ostii cum pessulo, seu barra; sed dictæ filiæ non apposuerunt illum, sicut sibi retulerunt. Item dixit, quod ipse, relictis iis in ecclesia, cum ibi stetisset per tantum temporis spatium, quod homo potuisset ivisse de passu per quatuor leucas Anglicanas, exivit cum una candela in manu accensa rediens in domum suam, & invenit ostium domus apertum, & duas filias dormientes, & non invenit Rogerium: omnes tamen panni, cum & in quibus fuerat ligatus in cuna, remanserant in ea cum vestibus ipsius. Et cogitans, eum exivisse de cuna & exivisse extra domum, quæsivit eum in vicinia, & specialiter in domibus, quas inhabitabant tunc magister Thomas, medicus, & Willelmus Godefreay, & omnes posuerant se ad dormiendum; quia jam erat elapsa magna hora; & responderunt, se nil scire de Rogerio. Arbitratus autem, quod aliquis vicinorum collegisset eum in domo sua, rediit ad ecclesiam, & narravit uxori suæ, quod non invenerat Rogerium in domo. Et ipsa respondit, quod non exiret extra ecclesiam de tota nocte. Cum autem post præmissa mansisset ibi Gervasius usque ad mediam noctem, & esset turbatus, rediit iterum ad quærendum eum cum lumine, sicut prius; & non invenit ipsum, nec in domo, nec in via, nec alibi: & quia erat ita tarda hora, noluit excitare vicinos, & rediens ad ecclesiam, stetit ibi usque ad ortum solis. Et post ortum solis cum rediret ad castrum prædictum, D. Willelmus constabularius occurrens ei, petiit, ubi steterat illa nocte; & responso per eum, quod in ecclesia propter vigilias funebrium prædictorum, dixit sibi prædictus Willelmus, quod male vigilaverat circa custodiam filii sui, qui jacebat mortuus in fossato castri. Nunc ad testimonium Simonis redeamus.
aa Subinde pueri pater Gervasius illuc, ut dictum est, advenit, qui, prout in ejusdem testimonio denuo legitur, cum etiam peteret … a prædicto constabulario, quod posset eum extrahere, non permisit, usquequo venissent coronatores domini principis Walliæ; & appropinquans ad fossatum versus villam, sed non intrans, vidit in eo jacentem Rogerium subtus pontem, super unum latus suum; & jacebat quiete in transverso, & non vidit, quod haberet subtus se, nisi rupem; & erat nudus, & tenebat unam tibiam erectam, & aliam plicatam. Et quia uxor sua, intellecta morte filii, erat quasi extra sensum posita, dimisso corpore Rogerii, ivit ad eam regendam & consolandam, quæ tenebatur a vicinis, ne præcipitaret se in fossatum cum filio. Uxor enim Dionysia ipsamet testata fuit, quod, cum domum ex ecclesia rediens non inveniret in ea filium, & propter prædicta esset dolore nimio & propter vigilias somno gravata, dormivit usque ad diem claram per tantum spatium, quod potuisset ivisse (ut existimat) per unum milliare; & tunc Joannes de Giffon veniens ad domum suam, & ubi esset Rogerius, quærens, ipsa respondente, se nescire, dixit, quod in fossato castri, jaceret mortuus: & cum præ dolore corruisset in terram, & esset quasi extra mentem suam, fuit capta, ligata & retenta a vicinis, ne exiret domum suam.
bb Audiamus de his matrem rursum testantem. Cum stetisset (mater) in domo sua fere usque ad horam Tertiam, id est, usque ad nostratem nonam matutinam) fuit sibi apportatus Rogerius; & videbatur sibi, quod adhuc esset mortuus, quia non sensit halitum, licet apposuerat linguam suam intra os dicti Rogerii, quod os erat ita frigidum, quod propter frigiditatem ejus non poterat sine læsione diu tenere linguam suam in eo. Et scissis vestibus ipsius Dionysiæ ex parte superiori usque ad cingulum, fuit dictus Rogerius in ejus sinu positus ad calefaciendum: & cum sic tenuisset eum aliquamdiu in domo sua, in eodem sinu portavit eum ad ecclesiam parochialem, & sedit cum eo ante Crucem, multis assistentibus; & credebat, quod ibi fuerint plusquam ducenti. Et cum dictus dominus Anianus, episcopus Bangorum quondam, celebrasset Missam in dicta ecclesia, veniens ad Rogerium fecit sibi [Note: ] [i. e. illi] signum Crucis cum pollice in fronte: dictus rogerius aspexit eum terribiliter; & sensit ipsa Dionysia, eumdem Rogerium in sinu suo tunc primum movere unum cubitum; & cor ejus valde velociter palpitare. Et tunc ipsa clamavit, timens, quod propter dictam palpitationem iterum deberet mori; sed videns, quia vivebat, laudavit inde Deum & dulcem S. Thomam de Hereford, eis gratias agens: & idem fecerunt assistentes. Et in eadem die potuit stare pedes, & circa vesperas suxit ubera, & ex tunc infra tertiam diem ivit. Item dixit, quod propter casum prædictum supervenerunt eidem Rogerio prima hebdomada post resuscitationem dolor & tumor in oculo dextro, ita quod non poterat videre cum dicto oculo, & humores tendentes ad scabiem in maxilla dextera, super quam dicebatur jacuisse, quando fuit inventus mortuus in fossato; & dictum tumorem & dictam scabiem habebat adhuc, quando causa devotionis & ad publicationem dicti miraculi infra tres hebdomades fuit a teste & viro ejus portatus ad tumulum S. Thomæ, una tunc venientibus eodem domino Wilhelmo de Cyconis [Note: ] [supra Cicons] constabulario, Joanne de Havernige [Note: ] [supra Havering] , Hugone de Lemunstre [Note: ] [supra Leomunstre] , clericis tunc principis Walliæ. Et cum stetisset in Hereford per unam hebdomadam, & reduceretur ad villam de Coneweye, fuit perfecte curatus a dictis tumore & scabie, priusquam se elongasset ab Herefordia per quadraginta milliaria, videlicet Anglicana.
cc Hoc est, opinor, quod saxa inde excisa fuissent ad castrum ædificandum.
dd Miraculum hoc bullæ canonizationis insertum legitur hoc modo: Infans alius, nondum ætatis annorum duorum, in fundo cujusdam fossati, in quem locum de ponte altitudinis magnæ de nocte asseritur cecidisse, repertus mortuus, frigidus omnino & rigidus absque aliquo signo vitæ, mensuratus ad hunc Sanctum, vitæ fuit mirabiliter restitutus. Pro nondum ætatis annorum duorum legendum est nondum ætatis trium annorum; nam ex supra dictis testimoniis erat puer ille tunc ætatis duorum annorum & trium mensium.
* detexit
* sed
* i. e. coquum
* al. Thomæ Esthale
* al. Ssiward
* al. Benedictus Altissimus
* al. de Button
* al. de Cinton
* al. de Cantebregge
* al. Castalle
* al. de Kugges
* coquo
* adde ivit
MIRACULA XI, XII ET XIII.
Nautæ præsentis periculo naufragii erepti: mulier phrenetica; sanæ menti reddita: bis suspensus e patibulo, vitæ restitutus.
[Duodecim nautæ Hiberni, ad Sancti tumulam accedentes] Post hæc die secunda mensis Novembris, existentibus prædictis dominis commissariis propter executionem & examinationem hujus negotii in capella S. Catharinæ supradicta, accesserunt ad eos Joannes Bateswayne, parochiæ de Donotly, Alexander filius Walteri, parochiæ de [Milton, Willelmus, filius Adæ de Virly, ejusdem parochiæ; Adam de Lenesdale, parochiæ de] Neweton, diœcesis Dunensis a, Matthæus Carpentary, Joannes de Lydel, Alexander filius Gamaël, Joannes filius Nicolai, Jacobus filius Willelmi, Joannes filius Willelmi, Joannes filius Thomæ, & Joannes filius Margaritæ, parochiæ de Knocfergose diœcesis Gorguen., provinciæ Armaten. de Hibernia b. Et cum narrarent, se fuisse de proximo a maris periculis liberatos meritis dicti S. Thomæ miraculose, & ex hoc venisse ad tumulum dicti domini Thomæ peregrini *, præfati domini commissarii, ex officio suo præsente domino Gilberto procuratore capituli Herefordiensis, receperunt ab eis juramentum, tactis sacrosanctis Euangeliis per eosdem secundum formam juramenti aliorum testium, supra in processu registratam, de dicenda & narranda veritate eisdem dominis commissariis super facto, quod ascribunt miraculo, & super omnibus ipsum factum contingentibus, & aliis, quæ petentur ab eis.
[69] [testantur, se gravissima tempestate in marijactatus,] Post quod juramentum dicti domini commissarii præceperunt eis in virtute juramenti præstiti per eosdem, quod unus vel duo ex eis, qui melius sciebant, narrarent factum, præsentibus aliis, & de eorum voluntate explicarent illa, quæ exponere volebant circa factum, quod ascribebant miraculo. Ad quod narrandum fuit Alexander filius Walteri supra juratus per omnes alios deputatus. Qui quidem Alexander narravit, quod ipse & omnes alii supra jurati, & insuper Martinus le Nottoverne, magister navis, nobilis Colt de Knocfergose, Hugo le Napesiller, Thomas Jacobi dominus navis, Isaac le Wyth, Ricardus de Ives, parochiæ de Knocfergose diœcesis Coiguen. c antedictæ, die secunda mensis Octobris proxime præteriti recesserunt, & ingressi navem prædicti Thomæ Jacobi, velo levato, de portu marino, vocato Senit Guwes d in Cornubia prope fines Angliæ e, volentes ire cum dicta navi onusta pellibus & lanis in Vasconiam f, ut reportarent inde vinum. Cum autem stetissent in mari usque ad horam vesperarum, habentes satis bonum tempus g, supervenit tunc ventus contrarius cum tempestate maris, qui per totam illam noctem duxit eos per mare in incertum contra eorum voluntatem: & hoc fuit in die Lunæ h.
[70] Et in die Martis subsequenti ventus & tempestas cœperunt invalescere in tantum, [jam fatiscenti navi,] quod omnes desperaverunt de vita eorum; & quilibet ex eis, cum non haberent presbyterum in navi, fuit confessus socio suo peccata sua i, probabiliter credentes, eis circa horam vesperarum mortis & navis confractionis periculum imminere; cum dicta navis a vento & tempestate directe propelleretur versus terram, & secundum dispositionem dicti venti & loci, in quo erant, & versus quod pellebantur, prædicta navis haberet percutere cum dicta tempestate ad quasdam rupes & ad eas secundum prædictam dispositionem loci & temporis necessario applicare & frangi, & ipsi per consequens submergi ibidem. Et nesciebant, in qua contrata k tunc erant; & arbor, in qua pendebatur * velum propter vehementiam tempestatis erat partim fissa, & navis in tantum concussa, quod aqua subintrabat per sentinam & per alias ejus partes in tanta quantitate, quod duo ex eis sufficere non poterant ad extrahendam dictam aquam de prædicta navi; quia hoc non obstante, erat in dicta navi tanta quantitas aquæ, quod pertingebat quasi usque ad genua eorum.
[71] Cum autem essent in dicto periculo constituti, omnes unanimiter rogaverunt Deum & S. Thomam de Cantilupo, [eodem Sancto per votum invocato, salvos evasisse.] quod liberarent eos a dicto periculo, & dominus navis prædictæ vovit, si liberarentur a periculo, se portaturum ad tumulum dicti S. Thomæ in ecclesia Herefordiensi unam navem argenteam, cum qua venturus est, ut dixit, in proximo cum aliis supra nominatis & non juratis, ad tumulum dicti S. Thomæ, & omnes in dicta navi existentes voverunt similiter, quod venirent ad dictum tumulum peregrini; & dixerunt Pater noster & Ave Maria pluries: & continuo, voto emisso, circa horam vesperam ventus fuit mutatus & tempestas sedata. Et elevaverunt velum; & cum dicto vento fuerunt in crastinum, scilicet die Mercurii, circa horam Nonæ prospere perducti ad quemdam portum limosum in loco, qui vocatur Sancto Despol l, diœcesis Bathoniensis, ubi non applicuerant aliæ naves, quod sciretur: & dicta navis remansit ibi in tantum conquassata, quod non potuit deinceps cum ipsa navigari. Et personæ omnes & res in ea existentes fuerunt salvatæ miraculose meritis S. Thomæ, ut firmiter credunt, cujus meritis dictam liberationem eorum ascribunt & ascripserunt, & ex hoc venerunt nudis pedibus peregrini ad ejus tumulum, laudantes & glorificantes inde Deum & eum, gratias agentes eisdem, & ex hoc fuerunt (ut dixit) devotiores in fide & firmiores effecti.
[72] [Visio, quam eorum unus tunc habuerat.] Item dixit, quod Alexander, filius Gamaël supra juratus, retulit eis, postquam fuerunt egressi de navi * mari, quod, voto emisso, ipse viderat in navi duos in albis, qui videbantur sibi esse in forma hominum, sed non videbat facies eorum, quia tenebant dorsa versus eum; & unus stabat ex una parte mali sive arboris portantis velum, & alter ex altera, & immediate disparuerunt. Et idem Alexander sub juramento per eum præstito asseruit prædictis dominis commissariis, se prædictam visionem habuisse, sed propter nimium terrorem, quem habebat, tunc non retulit sociis, quo usque fuerunt egressi de mari, nec scit, qui fuerint prædicti duo, quos vidit in albis. Requisiti prædicti duo, & etiam omnes alii supra jurati, qui depositionem istorum duorum sibi lectam & expositam approbaverunt, & sub juramentis eorum asseruerunt, narrata per supradictos esse vera, excepto de visione, de qua nesciebant, nisi per relatum dicti Alexandri, filii Gamaël. [Requisiti] si dictus dominus Thomas in Hibernia reputatur communiter ab omnibus gentibus Sanctus, & si Deus pro eo, tamquam pro Sancto, in illis partibus miracula operatur, responderunt omnes, quod sic, & in mari & in terra in omnibus generibus infirmitatum & periculorum; & ideo multi venerunt de illis partibus peregrini omni anno ad tumulum dicti S. Thomæ m.
[73] [Mulier phrenetica, vinculis constricta] Robertus mercator ferri requisitus de uxore sua Edita n, respondit, quod fuerit furiosa, in Quadragesima futura circa principium erunt viginti & unus anni o, & numquam prius fuerat furiosa, quod ipse sciat, & fuerat tunc quasi per biennium uxor sua. Et dicta furia accidit sibi (ut æstimat) quia parum comedebat, & multum bibebat; & quadam nocte in prima septimana dictæ Quadragesimæ (nescit tamen, qua nocte dictæ septimanæ) prædicta uxor sua cum eo in lecto jacens cœpit eum manibus discerpere; & videns ejus malam dispositionem & delirationem loquelæ, quæ maledicebat sine causa vicinis suis, & erat valde ebria, dimisit sibi * lectum. In crastinum autem cum appareret extra sensum suum, & clamaret, ut furiosa, fecit eam ligari cum pannis lineis, & conduxit Aliciam le Longe & Emmam de Ravense Wath p, vicinas suas, præmortuas, ut custodirent eam: & ita tenuit eam sub custodia in dicta domo sua ligatam usque ad hebdomadam ante septimanam Ramis Palmarum. Et in dicto tempore fuit continue furiosa, nec habuit dilucida intervalla, & non dormiebat, nisi raptim, & comedebat parum & bibebat aquam vel debilem cervisiam.
[74] [ad ecclesiam Herefordiensem delata,] Et clamabat proferendo verba fatua & delira; sed non recordatur, quid * blasphemaret Deum aut Sanctos: & credit, quod fuit arreptitia, sed tamen non vidit, quod portaretur nec mutaretur de loco ad locum, nec quod fecerit aliquem actum ex potentia malignorum spirituum. Item dixit, quod in dicta Quadragesima & in dicta furia prædicta uxore sua constituta, ipse de consilio vicinorum suorum cum uno filo mensuravit dictam uxorem suam ad sanctam Crucem de Herefordia, & ad sanctam Crucem de Wistanton q diœcesis Herefordiensis, & fecit fieri duas candelas de quarta parte unius libræ ceræ in dicto filo, & cum una ex dictis candelis fecit prædictam uxorem suam furiosam portari ad altare Crucis in ecclesia Herefordiensi in uno cophino per dictas duas mulieres, ab eo conductas ad custodiam dictæ uxoris, per quinque vel sex dies (ut æstimat) antequam curaretur. Quibus diebus stetit continue ligata in dicta ecclesia, nisi cum comedebat; quia tunc dissolvebantur vincula manuum ejus, & tenebatur per dictas duas mulieres ad ejus custodiam deputatas.
[75] Item dixit, quod in die Jovis ante Dominicam Ramis palmarum prædicta uxor sua furiosa, [post aliquot dierum in ea moram] fuit (nescit, de cujus clerici consilio) mutata de pulpito ecclesiæ Herefordiensis, in quo est altare Crucis, & in quo steterat per quatuor vel quinque dies præcedentes, ad capellam B. Mariæ in eadem ecclesia, in qua capella recumbebant tunc ossa dicti S. Thomæ; quia dictus clericus dixerat, quod curaretur ibi meritis dicti S. Thomæ r; sed eadem die (nescit, ex qua causa) fuit circa horam vesperarum reportata ad dictum pulpitum, & ibi jacuit illa nocte s. Item dixit, quod in crastinum, scilicet die Veneris mane, ipse portavit unam ex candelis factis in filo, in quo mensuraverat dictam uxorem suam ad dictam sanctam Crucem de Wistanton, & obtulit dictam candelam ad dictam sanctam Crucem bene post ortum solis & ante horam Primæ; & cum rediret Herefordiam, audivit pulsari magnas campanas ecclesiæ Herefordiensis: & tunc rogavit Deum, quod dicta pulsatio esset pro curatione sociæ suæ prædictæ.
[76] Et occurrens sibi Joannes Slaybrond parochiæ de Maudin narravit sibi, [ope S. Thomæ restituitur sanæ menti.] dictam uxorem suam esse curatam per episcopum Thomam; quia tunc non vocabatur Sanctus. Et veniens ad ecclesiam Herefordiensem circa horam Primæ, invenit dictam uxorem suam curatam, & vidit eam erigentem manus in elevatione Corporis Christi in Missa, quæ tunc celebrabatur in altari sanctæ Crucis, & candela, quæ fuerat apportata ad ecclesiam Herefordiensem pro curatione dictæ uxoris suæ, & fuerat tunc reposita in thesauro ecclesiæ Herefordiæ, ut dicebatur t… Item dixit, quod, finita Missa prædicta, quæ tunc celebrabatur in altari sanctæ Crucis, narraverunt sibi prædictæ mulieres custodes uxoris suæ, quod ipsa dixerat, Deum & quemdam episcopum, scilicet S. Thomam, salvasse eam; & quod candela cælitus fuerat accensa u. Et in eodem cophino, cum quo fuerat portata ad ecclesiam, fuit per dictas mulieres reportata ad domum suam; quia erat debilis, & non poterat ire. Prius tamen fuit publicatum miraculum in ecclesia Herefordiæ, ut dicebatur. Item dixit, quod in dicta debilitate nequiens ire, nisi coadjuvaretur & supportaretur ab aliis, vixit dicta uxor sua in sana mente & sine furia, in debilitate tamen & infirma, usque ad festum ad Vincula S. Petri x vel circa, & tunc obiit, & fuit sepulta in cimiterio ecclesiæ Heresordiensis. Acta in dicta capella S. Catharinæ die quarta mensis Novembris, præsentibus dictis Fratribus & nobis notariis hujus processus.
[77] Willelmus Aprees y, alias dictus Crah, id est, [Suspensus e patibulo, ac deinde depositus] Tinginosus, de Swayneseye Menevensis diœcesis, requisitus, ut narraret, si & ex qua causa fuerat suspensus; respondit, quod imposito sibi per dominum prædictum z, sub quo tunc morabatur, quod interfecerat tredecim homines, fuit captus per dictum dominum & incarceratus in castro dicti baronis, vocato Swayneseye; & cum sic stetisset captus & incarceratus per quindecim dies, & fuisset per dominum dicti castri inquisitum cum eo, & non fuisset confessus dicta homicidia, quia non commiserat ea (ut dixit) nec fuisset per alios convictus, nulla sententia mortis data contra eum, fuit (die Lunæ post instans festum B. Martini erunt quindecim anni) circa horam Tertiæ per parentes proprios ipsius testis, scilicet per Griffinum Weil & per Ad. Ap. Gryfin & Ythel Fachan aa, præmortuos & plures alios ductus de mandato patris dicti Willelmi de Brewes ad furcas, super quemdam montem excelsum positas prope dictum castrum ad quartam partem milliaris vel circa.
[78] [revixit per patrocinium S. Thomæ,] Et circa dictam horam Tertiæ supradictus Ythel propinquus ejus cum quadam corda grossiori, quam sit nodus, quem communiter portant Fratres Minores in zonis suis, apportata a castro per ipsum testem usque ad dictas furcas, suspendit eum; nescit tamen, qualem nodum fecit in dicta corda, cum qua eum suspendit; & post suspensionem suam Trahern Ap Howel bb, parochiæ Lanredensis dictæ diœcesis Menevensis, qui fuerat cum eo ductus ad prædictas furcas, fuit in continenti (sicut audivit referri) post eum suspensus in eisdem furcis & in eadem trabe, & statim prædictus Trahern Ap. Howel, sicut dicebatur, fuit mortuus post suspensionem ejusdem. Et eo mortuo, trabs, in qua pendebant, fuit fracta (nescit qualiter, nec in quot partes) & ambo suspensi ceciderunt ad terram: & tunc ipse testis non sensit dictum casum, quia credit, quod esset mortuus: sensit tamen strepitum, quando alter fuit suspensus, & audivit publice & communiter referri in dicta parochia post prædicta, quod eadem die fuit iterum suspensus in una tibia dictarum furcarum; sed ipse nihil sensit de suspensione prædicta, nec scit, quanto tempore stetit, nec qua hora fuerit secundo suspensus cc. Acta in dicta capella S. Catharinæ die sexta mensis Novembris, præsentibus Waltero & Joanne in omnibus, quæ hodierna die acta fuerunt, & memoratis Fratribus Joanne & Mauricio in juramento testium super hoc miraculo receptorum & depositione Willelmi prædicti, & nobis notariis hujus processus.
[79] [qui ipsi ante apparuerat in carcere] Post hæc in crastinum dictus Willelmus rediens coram prædictis dominis commissariis ad continuandam depositionis suæ seriem, fuit de mandato prædictorum dominorum commissariorum requisitus per antedictos Fratres Joannem & Mauricium interpretes, si fuerat idem Willelmus, sicut supra deposuit se credere, mortuus, quando, ubi, qualiter, & cujus meritis fuit resuscitatus. Et respondit, quod audiverat referri publice & communiter in dicta villa, quod circa galli cantum dd post suspensionem apparuerunt signa vitæ in eo; ipse tamen postquam sensit strepitum, quando alter fuit suspensus in eadem trabe, non sensit, se habere vitam usque in crastinum circa horam Nonæ. Requisitus, si ante dictam suspensionem vel a tempore suspensionis usque quo recognovit astantes, vel ex tunc, vigilando vel dormiendo habuerit aliquam visionem vel revelationem de vel ab aliquo Sancto, vel mortuis, vel iis, quæ sunt in alio mundo; respondit, quod illa die, qua fuit suspensus, ei dormienti in carcere fuit post galli cantum visum, B. Mariam esse in dicto carcere cum quodam domino, & videbatur sibi, quod esset operta lapidibus preciosis cum stola alba in capite; non tamen portabat Filium suum in ulnis, sicut ejus imagines materiales repræsentant: de illo autem domino, qui erat cum B. Maria, respondit, se non recordari, quales vestes portabat.
[80] Cum autem prædicta B. Maria cum dicto domino sic apparuisset, [cum B. Maria Virgine,] petiit ipsa B. Maria, in cujus conspectione videbantur esse omnes incarcerati cum ipso Willelmo, qui erant tredecim numero, si erat inter eos Willelmus Aprees; & ipse testis, qui vocatur illo nomine, respondit, quod sic; quia ipse erat dictus Willelmus. Et tunc B. Maria dixit, quod ascenderent omnes per quamdam scalam, quæ videbatur ibi esse apposita ex adverso supradicti Trahern Ap Howel, qui scilicet fuit illa die, omnibus aliis liberatis a carceribus, cum ipso teste suspensus & in patibulo mortuus. Et tunc dictus testis iterum petiit a B. Maria prædicta, quid fieret de supradicto Trahern Ap Howel; & B. Maria respondit: Dimittatis eum. Et post hæc dictus testis iterum petiit a prædicta Maria, quis erat ille Sanctus, qui venerat cum ea; & ipsa respondit, quod S. Thomas, qui liberaret eum. Et tunc dictus testis habuit in mente sua (sicut dixit) quod S. Thomas de Herefordia liberaverat eum.
[81] Requisitus autem, quare melius intellexerat de S. Thoma de Herefordia, [quemque propterea constanter invocaverat,] quam de S. Thoma apostolo vel Cantuariensi archiepiscopo; respondit, quod ex eo, quia enim * illud tempus fuerat peregrinus ad tumulum dicti S. Thomæ in ecclesia Herefordiensi, & illa die, qua fuit intrusus in carcerem plicavit secundum morem Angliæ unum denarium sterlingam ad honorem dicti S. Thomæ, ut liberaret eum, & dictum denarium sic plicatum recondidit in bracali suo ee, & quamdiu sterit in carcere, & quando fuit ductus ad patibulum, & dum pendebat in furcis, habebat secum dictum denarium sic plicatum; & stando in carcere & quando fuit ductus ad furcas, semper in corde suo & alta voce, ita quod poterat audiri ab illis, qui aderant, invocabat auxilium dicti S. Thomæ, & habebat spem, quod liberaret eum. Requisitus, si aliquis ex tredecim incarceratis habuerat dictam visionem, uti ipse; respondit, se nescire. Item requisitus, si ipse narravit illa die dictam visionem aliis incarceratis; respondit, quod non; sed post resuscitationem suam narravit omnibus, qui audire voluerunt, pluries & frequenter.
[82] Item requisitus, quid fuit subsecutum de eo, [& cui fuerat commendatus.] postquam fuit resuscitatus, & recognovit astantes; respondit, se audivisse publice & communiter referri, quod, eo suspenso, domina dicti castri petiit a prædicto domino Willelmo de Brewes viro suo, qui fecerat eum suspendi, quod daret ei corpus dicti Willelmi, ut posset in cimiterio sepeliri; & dominus concessit ei; & ideo cum fuisset depositus a furcis, in quibus fuerat secundo suspensus, fuit portatus a parentibus suis ad ecclesiam, & cum non possent ingredi ecclesiam, fuit portatus ad domum propinquam ecclesiæ, quæ erat Thomæ Thuathei *; & tunc prædicta domina fecit eum mensurari ad dictum S. Thomam. Et quia fuit resuscitatus, & fuerat datus dominæ, non fuit ultra suspensus: fuit tamen infirmus per unam septimanam & ultra; & postmodum dominus & domina dicti castri cum eo venerunt peregrini ratione dicti miraculi ad tumulum prædicti S. Thomæ, & obtulerunt ibi quasdam funras * de cera, & funem cum qua fuit suspensus, quam apportavit insutam * ad collum suum.
[83] [Ex alterius testimonio ille Wilhelmus] Joannes de Bageham requisitus, ut narraret, si habebat notitiam dicti Willelmi Crak, & si sciebat aliquid de miraculo, quod in ejus personam dicitur contigisse; dixit, quod per multos annos noverat dictum Willelmum & viderat, priusquam fuisset suspensus; & ex tunc vidit eum, & est ille, qui supra juravit cum dicto teste super isto miraculo, qui vocatur Willelmus Crak; & quod fuit ortus in parochia de Laridiry Menevensis diœcesis, ex patre vocato Res; nomen matris dixit se nescire. Item dixit, quod, ipso teste existente in servitio & familia dicti domini Willelmi de Brewes (sunt jam sedecim anni elapsi) fuit captus prædictus Willelmus Crak, quia dicebatur interfuisse cum pluribus aliis invasioni & combustioni cujusdam castri dicti domini, vocati Ostremue ff; & ex hoc fuit incarceratus in castro dicti domini, vocati Sweyneseye. Postmodum eodem anno, die Lunæ post festum B. Martini, cum dictus Willelmus eadem die deberet suspendi, & unus alius, vocatus Traheit ab Howel gg, deberet suspendi cum eo, prædictus dominus Willelmus de Brewes, ne possent auferri dicti suspendendi per eorum amicos & parentes, fecit armari decem equos & decem equites, quorum equitum ipse testis fuit unus.
[84] [cum trabe patibuli, ex qua pendebat, lapsus,] Et circa horam Nonæ hh fuerunt ducti per eos ad furcas dicti domini, existentes in quodam loco excelso, distantes quasi per quartam partem unius milliaris a dicto castro. Et dicta hora Griffinus Woyl * avunculus, David Assa consanguineus germanus, & Ythel propinquus dicti Willelmi Crak, coacti a domino, vidente ipso teste & existente prope pedem furcarum, suspenderunt dictum Willelmum in trabe transversali dictarum furcarum cum quadam corda; non tamen advertit, ubi nodus dictæ cordæ cursilis, cum qua fuit suspensus, applicaretur collo ipsius Willelmi: & immediate cum fuisset suspensus, scala, per quam ascenderat ad surcas, fuit ei subtracta, ut statim moreretur. Cum autem pependisset dictus Willelmus in dictis furcis per tantum spatium (ut arbitratur) quod homo potuisset ivisse per quartam partem unius milliaris, & emisisset per utrosque meatus inferiores superfluitates naturæ, quæ emittuntur a suspensis, quando post suspendium moriuntur; & reputaretur dictus Willelmus ab ipso teste & ab aliis ibi existentibus mortuus, & nullus ex amicis dicti Traharn, qui erat nobilis, ordinasset aliquid de redemptione dicti Traharn cum domino, propter quam redemptionem post suspensionem dicti Willelmi distulerant aliquantulum suspendere dictum Traharn, suspenderunt eum carnifices dictæ villæ, ad talia officia deputati, in eadem trabe transversali, in qua fuerat suspensus præfatus Willelmus.
[85] [iterumque suspensus fuit. Deinde corpus ejus] Et in continenti cum scala fuit subtracta a dicto Traharn, & extendisset se, dicta trabs fuit fracta per se ipsam in medio, & ambo suspensi ceciderunt ad terram. Et æstimat, dictam trabem fuisse fractam propter debilitatem suam; & ambos vidit ipse testis, cum cecidissent a dictis furcis in terram, mortuos, ut visum fuit eidem; sed propter opprobrium cognationis prædictorum suspensorum, & quia secundum morem patriæ non debent a furcis sine licentia domini amoveri; priusquam recessissent de prædicto loco ipse testis & alii armati, fecerunt iterum suspendi dictos Willelmum & Traharn, unum in una tibia dictarum furcarum, & alium in alia. Et post secundam suspensionem ipse testis, qui erat senescallus hospitii ii prædicti domini, rediit immediate ad castrum, & significavit dicto domino suo, prædictos fuisse suspensos & mortuos. Et quia domina Maria uxor prædicti Willelmi petierat corpus dicti Willelmi (nescit, ex qua causa) audito, quod erant mortui, dictus dominus concessit uxori suæ prædictæ corpus dicti Willelmi.
[86] Et domina rogavit ipsum testem, quod sestinanter rediens ad furcas prædictas, [donatum dominæ baronissæ de Brewes,] faceret deponi dictum Willelmum de furcis, & portari ad villam. Et rediens fecit præscindi cordam, cum qua erat suspensus dictus Willelmus; & corpus ejus cecidit ad terram. Et præcepit, quod portaretur ad villam, & vidit, quod fuit portatus in scala, per quam ascenderat ad furcas: & corpore ejus ibi dimisso, fuit reversus ad ministrandum dicto domino suo, tunc existenti in prandio in castro prædicto. Requisitus, si, quando fuit reversus ad faciendum ipsum Willelmum deponi de furcis, vidit in ipso aliqua signa vitæ; dixit, quod non; immo credit, quod tantum * esset in ipso vita, quanta in lapide. Item requisitus, qui fuerunt præsentes in dicta suspensione ad furcas, respondit, quod Henricus Pellissarius testis supra juratus, sed nondum examinatus; Henricus de Scorlage, Rogerius de Heve, qui fuerunt de dictis armatis, & plures alii, præmortui.
[87] Item dixit, quod eadem die cum dictus dominus comedisset, [quæ cum illud mensurari fecisset S. Thomæ] prædicta domina, antequam permitteret ipsum testem comedere vel bibere in dicto castro, tradidit sibi unum filum acceptum de bursa Margaritæ filiæ suæ, & præcepit sibi, quod iret in continenti ad mensurandum præfatum Willelmum cum dicto filo ad S. Thomam de Cantelupo. Et vadens ipse testis, invenit corpus dicti Willelmi in quadam domo Thomæ Mathi, propinqua ecclesiæ super terram supinum; & oculi ejus pendebant extra palpebras & concavitates suas; sicut vidit aliquando de aliquibus aliis suspensis consimile. Et habebat linguam grossam, lividam in parte extra dentes, ipsis dentibus vehementer compressam & læsam: & non sensit in eo halitum, nec aliquod signum vitæ, licet palpaverit cum aliis ejus corpus, qui omnes eum palpantes & videntes dicebant & reputabant, eum esse mortuum; de quorum nominibus dixit se non recolere, quia erat tota domus plena hominibus & mulieribus.
[88] In quorum præsentia extendens brachia dicti Willelmi, [audissetque, aliquod vitæ indicium in eo apparuisse, cum filia sua] mensuravit ejus latitudinem cum dicto filo ad præfatum S. Thomam, & ipse & major pars illorum, qui erant in domo prædicta, flexis genibus, rogaverunt Deum & dictum S. Thomam, quod immitterent vitam in dictum Willelmum, ut posset agere pœnitentiam de commissis, & dixerunt Pater noster & Ave Maria. Et cito post, ita quod potuit homo ivisse, sicut æstimat, unum stadium, sive octavam partem unius milliaris, dictus Willelmus movit aliquantulum unum ex pedibus suis (non recordatur, quem) & attraxit halitum, quasi stertendo. Quo viso, tunc currit ipse testis ad nunciandum prædictæ dominæ, quæ eum fecerat mensurari; & æstimat, quod tunc esset hora quasi media inter Nonam & solis occasum. Et cum prædicta domina gauderet de dictis signis vitæ, & dictus testis dixisset ei, quod gaudebat de malo; quia malum erat, quod ita malus homo resuscitaretur; prædicta domina cum militibus & domicellis & aliis familiaribus viri sui & suis vadens ad videndum dictum Willelmum, mensuravit ipsum iterum ad dictum S. Thomam, vidente ipso teste, cum alio filo, & Margarita ejus filia cum alio filo mensuravit eum post eam ad dictum S. Thomam, rogantes pro ejus vita.
[89] [rursum mensuravit, ipsumque ad Sancti tumulum postea addumt.] Et antequam mater & filia eum mensurarent, apprehenderunt, quod attrahebat halitum, & post mensurationem matris & filiæ oculi ipsius Willelmi, videntibus ipsis matre & filia, teste, & aliis, qui erant in domo, pendentes fuerunt reducti per se ipsos ad concavitates suas circa solis occasum, & clausit dictos oculos & tenuit clausos per tantum spatium, quod homo potuisset ivisse per unum milliare, ut æstimat; & postmodum movit & aperuit palpebras; sed non cognoscebat homines, nec loquebatur. Post quæ dicta domina & ipse testis cum ea rediit ad prædictum castrum, & in crastinum mane fuerunt reversi ad eum videndum, & invenerunt ipsum in meliori statu, & videbatur cognoscere astantes; sed non loquebatur. Et digna domina fecit habere curam de eo, & præparari sibi sorbilia de amigdalis. Et in die sequenti ipse testis audivit eum loquentem; & cum jacuisset aliquot dies (nescit, per quot) & fuisset curatus, post mensem, ut æstimat, a tempore suspensionis dicti dominus & domina de Brewes adduxerunt eumdem Willelmum peditantem ratione dicti miraculi ad tumulum dicti S. Thomæ in ecclesia Herefordiensi, a qua distat dictum castrum per tres dietas kk. Et post resuscitationem non audivit, quod dictus Willelmus aliqua sinistra commiserit. Item requisitus, si sciebat vel audiverat referri, præfatum Willelmum Crak ante ejus suspensionem, vel dum pendebat in furcis, habuisse aliquam visionem vel revelationem ab vel de aliquo Sancto; respondit, quod non ll.
ANNOTATA.
a Dunum, Anglis Downe, Hiberuis Dundalethglas, parva Hiberniæ civitas est, cognominis comitatus caput, in Ultonia, & episcopalis sub archiepiscopo Armachano.
b Lege Armacen., ut provincia ecclesiastica Armachana hic indicetur. Vitiosa item vox videtur Gorguen.; nullam enim hujus nominis diœcesim reperi in Hibernia: nec minus corrupte eadem diœcesis infra scribitur Coiguensis, & in altero apographo diœces. Mignen. Porro in hoc posteriori apographo recensio testium nonnihil variat hoc modo. Joannes Hirteswayne parochiæ de Donachi; Alexander filius Walteri, parochiæ de Milton; Willelmus filius Adæ de Virly, ejusdem parochiæ, Adam de Lenesdale, parochiæ de Neweton, diœcesis Dimen. (lege Dunensis) Matthæus Carpentary, Joannes de Lydel, Alexander filius Gamaël, Joannes filius Nicolay; Jacobus filius Willelmi, Joannes filius Willelmi, Joannes filius Thomæ, & Joannes filius Margaritæ. Duodecim nautæ hic numerantur, quot etiam numerarunt commissarii Apostolici infra laudandi; quapropter cum in exemplari, quod edo, dumtaxat decem legerentur, duos uncis inclusos ex hoc altero supplevi.
c Consule Annotata ad lit. præced. Eædem autem personæ cum aliqua variatione in alio exemplari nostro ita enumerantur: Martinus le Nottovernes, magister navis; Robertus Cole de Knocfergose, Hugo le Nappesiller, dominus navis; Isaach le Wyth, Richardus de Xues, parochiæ de Knocfergose diœces. Mign.
d Ita plane in utroque Ms. nostro; sed portus iste eo nomine, forte Hibernico, mihi omnino ignotus est.
e Hinc crederem, prædictum portum in Cornubia, Angliæ comitatu quærendum esse, nisi in altero nostro exemplari pro vocibus illis In Cornubia prope fines Angliæ legeretur: In eorum via prope fines Angliæ; & rectius quidem, ut existimo, quia laudati nautæ Hiberni erant, & ex Hibernia venisse videntur.
f Vasconia, vulgo la Gascogne, nota est Galliæ regio inter Oceanum Aquitanicum, Garumnam flumen montesque Pyrenæos sita.
g Id est, faventem auram.
h Recte: cum enim anno 1307 littera Dominicalis fuerit A, dies secunda Octobris erat dies Lunæ, seu feria secunda.
i Non sacramentaliter, cum hujus Sacramenti minister solus presbyter sit; sed ex Christiana humilitate, & ex spiritu contrito.
k Contrada, vox Italica Latine viam, regionem, viciniam significat. Nesciebant ergo, versus quam terræ vel littoris partem a tempestate jactarentur.
l Alterum apographum nostrum habet Stotespol; sed neutrum in Mappis reperi; quare id solum hic annotabo, Bathoniam, Anglis Bathe, in cujus diœcesi is locus erat, esse civitatem Angliæ Occidentalis in comitatu Somersetensi, episcopalem sub metropoli Cantuariensi.
m Juverit hic addidisse, quæ commissarii Apostolici in sua ad Clementem V Papam epistola de anathematis nautarum ad S. Thomæ sepulcrum appensis, deque his ipsis nautis Hibernicis scripserunt. Inter quæ (anathemata multiplicis generis) invenimus, inquiunt, centum septuaginta naviculas argenteas & quadraginta unam cereas, a marinariis diversis pro maris periculis, a quibus dixerant se fuisse miraculose ejusdem domini Thomæ meritis liberatos, ut dicebatur, oblatas. Et nobis inibi existentibus, fuerunt duæ aliæ argenteæ & una cerea apportatæ; & juraverunt coram nobis duodecim nautæ Ybernici, se nuper in quadam navi ex marina tempestate in tantum, quod multa aqua subintrabat per sentinam & alias partes, conquassata, fuisse miraculose ejusdem domini Thomæ meritis a naufragio liberatos; & dictam navem sic conquassatam, post invocationem dicti domini Thomæ, voto ad eum, cum esset prope litus rupium, ad quas a tempestate allidenda propellebatur, emisso, continuo vento mutato, post unum diem ad portum alium, salvis omnibus personis & rebus in ea existentibus pervenisse & confractam permansisse.
n In Appendice de miraculis inferius danda cap. 2 recitabo reverendi domini Gilberti procuratoris capituli Herefordiensis de eadem curatione testimonium; quod ibidem consule, si lubet.
o Recte; nam & Gilbertus mox laudatus asseruit, ista anno 1287 contigisse.
p Nescio, quid hæc vox abbreviata significet.
q Locus hic mihi cetera ignotus est; sed verisimiliter tam in hoc, quam in ecclesia Herefordiensifuerit tunc Crux aliqua miraculis clara.
r Forte huc spectant, quæ Papebrochius ex alicujus testis, quem non nominavit, assertione annotavit. Quia aliqui dixerant, quod dicta ossa (S. Thomæ) stillaverant sanguinem, cum de loco, in quo obierat, transeundo per terras archiepiscopi Cantuariensis, fuerunt apportata ad ecclesiam Herefordiensem; & ex hoc sperantes, quod ibi reciperet sanitatem meritis S. Thomæ, pater & mater ejusdem Edithæ fecerunt eam ad dictam capellam portari; & ambiverunt dictum locum, in quo dicta ossa recumbebant, cum quodam filo, in quo facta fuit una candela per Aliciam le Longe.
s Causam (teste Papebrochio) Robertus Coke, unus e testibus allegavit, quia ministri ecclesiæ, qui tunc propter custodiam ecclesiæ jacebant in subsacristia ecclesiæ prope chorum, nimium inquietarentur ex vociferatione & clamore ejus, existimantes, se minus inquietari ab eo propter altitudinem dicti pulpiti.
t Lacuna hic est in Ms. nostro, quam aliunde nequeo implere.
u Consule testimonium domini Gilberti, loco citatoad lit. n.
x Celebratur hoc sestum Kalendis Augusti; curata autem fuerit Editha die 24 Martii, atque adeo tantum quatuor menses cum paucis diebus suæ mentis compos supervixit.
y In Rubricis de miraculis vocatur Willelmus filius Apnees, eoque de argumento sic legitur: Rubrica de probatione duodecimi miraculi [quod in libro dicitur decimumtertium] facta apud Herefordiam super eo, quod Willelmus, filius Apnees, parochiæ de Swaynesey, Menevensis diœcesis, qui connominatur ab aliquibus Willelmus Crach, id est Tingnosus (non intelligo hanc vocem) fuit in patibulo suspensus & mortuus (ut fertur) & per merita dicti S. Thomæ miraculose resuscitatus; ad cujus quidem miraculi probationem Thomas de Guynes, procurator capituli Herefordiensis produxit in testes dominum Willelmum, dominum Thomam presbyterum, Joannem de Berham, Henricum Pellipar, Adam de Rowame, Joannem Apenon, quos omnes dixit esse parochiæ & diœcesis prædictarum. Requisitus in virtute juramenti præstiti per eumdem idem procurator, si credebat, dictum miraculum esse verum, respondit, quod sic; & quia supradictus Willelmus Apnees nesciebat loqui litteraliter (id est, Latine) nec ydioma Anglicum, nec Gallicum, sed dumtaxat Wallense, ut dicebatur, iidem domini commissarii ad exponendum eidem Willelmo capitula juramenti per eum præstandi, & recipiendam depositionem faciendam per eum, adhibuerunt Fratres Joannem Juvenem & Mauritium de Pencoyt, conventuales in domo Fratrum Minorum de Herefordia, qui dicebantur de Wallia fuisse oriundi, & intelligere & scire loqui ydioma Wallense. Qui Fratres, tactis sacrosanctis Euangeliis, præsente dicto procuratore, juraverunt fideliter exponere dicto Willelmo illa, quæ per dictos dominos commissarios dicerentur eisdem, & fideliter eis referre & receptam responsionem & depositionem ejusdem, & eam tenere secretam, quo usque fuerit legitime publicatus [Note: ] [adde processus] . Post quæ capitulis juramenti aliorum testium supra registratis, in Wallico dicto Willelmo per dictos Fratres, & in Anglico aliis testibus supra nominatis per dominum episcopum Londonensem, expositis, omnes prædicti testes juraverunt &c.
z Fuit hic dominus Wilhelmus de Brewes baro.
aa Thomas Marescalli, presbyter testis juratus, ait, illos id agere coactos a prædicto domino barone. Per parentes autem non progenitores, sed consanguineos vel affines, seu, ut idem Thomas loquitur, de parentela ipsius Willelmi intellige.
bb Eodem modo illum vocat laudatus Thomæs presbyter, adjiciens, eumdem fuisse virum nobilem.
cc Hæc, quæ scire non potuit suspensus Willelmus, Thomas presbyter oculatus testis exposuit, ita inquiens: Cum autem dictus Willelmus esset suspensus, & illi, qui suspendebant eum, traherent unam partem cordulæ, cum qua erat suspensus, ut ligarent eum ad unam ex tibiis (id est, ad unum e lateralibus stipitibus) dictarum furcarum, prædicta trabs transversalis fuit fracta, & ipse Willelmus, qui erat suspensus in dicta trabe transversali, cecidit ad terram… Et cum cecidisset, quasi in continente, ita quod (æstimat) homo non ivisset ultra centum pedes, fuit dictus Willelmus iterum suspensus in una ex tibiis dictarum furcarum. Et postmodum cum vidisset eum iterum suspensum, recessit dictus testis (nimirum ipse Thomas presbyter.) Et audivit publice referri in dicta villa, quod fuerat depositus de dictis furcis circa horam mediam inter Nonam & occasum solis, & tunc erat mortuus. Præmiserat autem, eumdem suspensum fuisse circa horam meridiei.
dd Vespertinum intellige, mox vero infra matutinum.
ee Hoc est, in femoralibus suis.
ff Nec castrum Ostremue, nec supræ parochiam Laridiry, nec multa alia tam superius nominata, quam deinceps nominanda loca, reperire potui; credo, quod ea partim dudum destructa sint, partim nunc aliis vocabulis veniant, partim etiam in apographis nostris vitiose descripta sint.
gg Supra constanter dicitur Trahern Ap Howel; infra vero Traharn.
hh Videtur hic error esse in hora: nam Nona nostrati tertiæ pomeridianæ respondet, & tamen Thomas presbyter ad litt. cc relatus ait, illum jam pependisse circa horam meridiei.
ii Senescallus hospitii est præfectus victui potuique seu mensæ domini sui. Galli dicunt le Maitred'hotel.
kk Dieta est iter unius diei.
ll De eodem miraculo commissarii Apostolici ad Clementem V scripserunt, procuratorem causæ sibi visum esse probasse resuscitationem … unius hominis bis, & cujusdam mulieris (de qua vide dicenda inferius) semel, suspensorum.
* imo peregrinos
* i. e. pendebat
* &
* i. e. illi
* an quod?
* an circa?
* infra Mathi
* an furcas?
* forte insertam
* al. Weil
* tanta
MIRACULA XIV, XV, XVI ET XVII.
Cæcæ mulieri visus redditus: suspensa in vivis servata: pueri,
unus ex utroque, alter uno oculo cæcus, subito curati: contracta
membris, erecta.
[Mulier ultra decennium cæca,] Joannes Alkin, sæpius juratus & productus in hoc processu, requisitus, ut narraret, si habuerat notitiam prædictæ Agnetis a, priusquam fuisset cæca; respondit, se novisse eam, sunt quadraginta anni & ultra elapsi, quia fuerunt in eadem parochia nati & conversati; nomina tamen parentum ejus ignorat. Et vidit eam per quindecim annos & ultra habentem sanos oculos, & bene videntem. Postmodum vidit dictam Agnetem per decem annos & ultra duci ad ecclesiam S. Martini prædictam diebus Dominicis & festivis ad audiendum divinum officium per quamdam puellam, filiam b filiæ suæ (quarum nomen ignorat; dicta puella est tamen nunc uxor cujusdam venditoris piscium in Herefordia, cujus & nomen ignorat) sicut ducuntur personæ, quæ non vident. Et ipse fuit in domo ejusdem Agnetis per triennium continuum singulis diebus Dominicis ad ministrandum sibi & aliis in dicta domo aquam benedictam. Et vidit pluries, quod nesciebat ire, nisi duceretur; sed non habebat in oculis vulnera, apostema, tumorem, maculam vel ægritudinem, quam ipse testis sciret decernere *, apparentem. Et reputabatur bona mulier, & bonis temporalibus abundabat; ita quod propter mendicitatem vel quæstum non confinxisset aliquid in prædictis: & dicebatur tunc publice & communiter in dicta parochia, in qua erat cognita, ipsam esse cæcam.
[91] [ad S. Thomæ sepulcrum perseverans, visum recipit.] Item dixit, quod, cum Deus cœpisset operari miracula pro dicto S. Thoma in ecclesia Herefordiensi, prædicta Agnes venit ad tumulum prædicti domini Thomæ in dicta ecclesia, & eam vidit ibi tribus diebus, & audivit etiam referri, quod jacuerat in dicta ecclesia tribus noctibus, & quod fuerat mensurata ad dictum S. Thomam. Et in crastinum, scilicet in quindena Paschæ fuerunt viginti anni elapsi, ante horam Tertiæ audito, quod erat miraculose illuminata ad tumulum dicti S. Thomæ, ipse testis, qui in illo intermedio vacaverat ad ordinandum processionem propter diei solemnitatem in ipsa ecclesia faciendam, accurrens ad tumulum, invenit eam sanos oculos habentem & videntem. Et recognovit eum, proprio nomine ipsum vocans; & fuit adducta ad dictam processionem, & pulsatis campanis, clero & populo congregatis, narravit, se fuisse illuminatam meritis dicti S. Thomæ. Inde Deo & sibi * una cum his gratias agens & laudans ac glorificans eos: & fuit cantatum Te Deum laudamus. Ex quibus fuit idem testis effectus devotior & in fide firmior; idem de aliis credens: nec arbitratur, fraudem vel machinationem aliquam, superstitionem vel dæmonum invocationem, sed dumtaxat Dei & dicti Sancti gratiam ultra vires & potentiam naturæ dictæ Agnetis operantem affuisse in prædictis c.
[92] Joannes Alkyn, sæpe juratus & examinatus super aliis miraculis, [Mulier, dum ad furcam duceretur, Sancto mensurata,] requisitus, ut narraret, si quid sciebat de prædictis d, dixit, quod non noverat dictam Christinam ante suspendium; sed audivit publice & communiter referri, quod prædicta Christina morabatur in dicta parochia de Welinton; & quod quidam porcus extraneus immiscuerat se cum suis; & quod dictum porcum, diu retentum & ab aliis non repetitum, cum suis vendiderat. Super quo delata curiæ regiæ fuerat incarcerata in castro regio Herefordiæ, & ex hoc ad suspendium judicata. Et dicebatur publice & communiter in dicta civitate, eam fuisse per liberos suos mensuratam in introitu carceris ad dictum S. Thomam. Item dixit, quod (die Sabbati post Pentecosten fuerunt tredecim anni) idem testis vidit prædictam Christinam duci ad patibulum: & cum esset prope ecclesiam S. Martini in suburbiis civitatis Herefordiensis, fuit, eo vidente, confessa uni Fratri Minori, cujus nomen ignorat; & per ejus filium & filiam iterum mensurata cum filo ad dictum S. Thomam: & hoc fuit ante horam Nonæ per tantum tempus (ut arbitratur) quod homo potuisset ivisse per unam loucam Anglicanam.
[93] Et exinde fuit adducta ad furcas propinquas dictæ ecclesiæ per quartam partem unius milliaris, [post suspendium sepelienda, viva deprehenditur.] ut æstimat: ipse tamen testis non fuit eam secutus ad furcas, sed audivit publice & communiter referri, quod absque mora fuit ex tunc ducta ad dictas furcas, & in eis ante horam Nonæ cum corda per collum suspensa, & quod fuerat mortua in dictis furcis, priusquam recederent illi, qui duxerant eam ad suspendium cum decem aliis, post eam suspensis. Et quod in dictis furcis steterat suspensa usque ad horam vesperarum, & cum dicta hora secundum consuetudinem civitatis Herefordiensis (secundum quam licet suspensos, postquam mortui sunt, a furcis amotos in cimiterio sepelire, si fuerint de confratria hospitalis S. Joannis, de qua erat Christina prædicta) ivissent ejus amici & filius ac filia ad deponendum eam de dictis furcis, & asportassent eam in quadam bera e ligatam cum corda, cum qua fuerat suspensa, usque ad ecclesiam S. Martini, ad locum, in quo confessa & mensurata fuerat, quædam mulier parochiæ S. Martini, cujus nomen ignorat, præsente ipso teste & audiente, clamavit, se vidisse, quod dicta Christina moverat unum pedem, & quod * introduceretur in dictam ecclesiam S. Martini.
[94] Et cum esset, eo vidente, introducta in ipsam ecclesiam, [ab eodem Sancto, ut ipsa aiebat, adjuta.] & amota a bera in uno alio loco collocata, fuit locuta f & regratiata Deo & dicto S. Thomæ, asserendo justiciariis regiis & aliis, qui ad dictam ecclesiam convenerant, quod dictus S. Thomas de Cantilupo subportaverat eam per pedes, dum pendebat in dictis furcis, ne moreretur g. Et dicebatur publice, quod post prædicta stetit in eadem ecclesia S. Martini per tres septimanas, non audens egredi, ne a justiciariis regiis denuo caperetur: & postmodum secundum consuetudinem regni accepta cruce in manu & in præsentia dictorum justiciariorum ivit, abjurato regno Angliæ h, sicut dicebat, in Hyberniam; & ex tunc non vidit eam.
[95] [Puer ex quadam infirmitate biennio plane cæcus,] Margarita, uxor quondam Roberti de Kylpek, requisita, ut seriatim narraret, quod sciebat de cæcitate & illuminatione duorum filiorum suorum Adæ & Rogerii i, dixit, quod jam sunt viginti quinque anni, quod ipsa testis peperit prædictum Adam in festo Nativitatis B. Mariæ; & habuit pulchros oculos, & vidit fere per triennium; & exinde dolor capitis & infirmitas oculorum supervenerunt eidem Adæ (nescit, qualiter; quia non recepit ictum, nec vulnus) & habebat tantum dolorem, quod non poterat quiescere; & mali humores effluebant ex ejus oculis, & aliquando claudebantur palpebræ dictorum oculorum: tunc ipsi oculi inflabantur, & putredine congregata in eis, denuo palpebræ aperiebantur. Et dicta infirmitas adeo prævaluit, quod de biennio dictus Adam non vidit lucem, nec aliquam rem materialem visibilem, sicut dixit, se frequenter probasse.
[96] [ejusque frater uno oculo captus,] Item dixit, se peperisse prædictum Rogerum (per aliquot dies post Pascha proxime præteritum fuerunt viginti anni) & quando fuit natus, videbat cum utroque oculo; & transactis uno vel duobus diebus a nativitate ejusdem, Petronilla quondam uxor Daniëlis testis supra jurati, quæ fuerat obstetrix in principio ejusdem Rogeri, ligavit quadam nocte cum quadam copha k, sive infula, ita stricte & improvide caput ejusdem Rogeri, quod in mane cum fuisset idem Rogerus apportatus ad ipsam testem, vidit ejusdem Rogeri sinistrum oculum ratione dictæ ligaturæ præeminere & pendere extra concavitatem suam. De quo cum nimio affecta dolore redarguisset dictam Petronillam, ipsa Petronilla in præsentia ejusdem testis reposuit oculum in concavitate sua, & post dictam repositionem quidam nodi albi ita grossi, sicut esset uncia pollicis, insurgentes operiebant in tantum totam pupillam & albuginem oculi, quod cum ipso oculo nihil omnino vidit de tribus septimanis.
[97] [postquam Sancto mensurati fuere, eorum primus ad ejusdem tumulum,] Postmodum Amabilia, soror ipsius testis, rediens de Herefordia, ubi fuerat peregrina ad tumulum dicti S. Thomæ, narrans, quod Deus inibi multa pro eo operabatur miraculosa, suasit, quod mensurarentur prædicti Adam & Rogerus ad eum; & ipsa cum uno filo, præsente ipsa teste & vidente, mensuravit utrumque (non recordatur, qua die) & factis quinque candelis de cerea *, misit per Evam filiam Alitiæ, ancillam suam, dictum Adam cum prædictis quinque candelis magnis & longis ad ecclesiam Herefordiensem, præcipiens sibi, quod staret cum dicto Adam per tres dies & per tres noctes in dicta ecclesia Herefordiensi, tenens unam ex dictis candelis accensam in medio, & alias quatuor in quatuor angulis tumuli dicti S. Thomæ. Et ita retulit, se fecisse; & quod in tertia nocte fuit visum dicto Adæ, quod quidam dominus, portans vestes presbyterales albas, cum cruce ante & retro, apparens sibi terserat ejus oculos cum veste, quam portabat; & quod postmodum exiverat per unam magnam fenestram vitream Orientalem prope tumulum.
[98] [alter in materna domo, eadem nocte sanantur.] Et dictus Adam apertis oculis respiciebat eum, & petebat, quo ivisset. Et dominus Gilbertus, qui produxit testes super hoc miraculo, tunc custos dicti tumuli, petiit ab eodem Adam, si videbat: respondit, quod sic. Et solemniter publicato dicto miraculo in ecclesia Herefordiensi, fuit reductus dictus Adam ad domum ipsius testis, sanos oculos habens, & bene videns; & ex tunc nihil mali habuit in eisdem l. Item dixit, quod eadem nocte & eadem hora, qua fuit dictus Adam miraculose illuminatus, ipsa de cæcitate prædicta dictorum filiorum suorum nimio dolore affecta audivit duas filias suas, scilicet Joannam superstitem, & Amabiliam præmortuam, tenentes prope ignem dictum Rogerum, dicentes ad invicem: Si mater nostra, quæ tanto dolore afficiebatur nocte præterita ex cæcitate hujus Rogeri, videret nunc ejus oculos, bene gauderet. Quibus auditis, accurrens dicta testis & abstergens oculum dicti Rogeri, ad dictam abstersionem amoto nodo, quem habuerat in dicto oculo, vidit ipsum oculum clarum; & ex tunc bene vidit cum dicto oculo idem Rogerus, & nihil mali habuit in eodem m.
[99] Agnes della Hulle, parochiæ de Clifton n, [Mulier quinquennio contracta, ad Sancti tumulum vecta,] filia Willelmi della Hulle & Margaritæ uxoris suæ, dudum dicitur fuisse contracta, & miraculose ad tumulum dicti domini Thomæ curata; quæ cum struma & gibbo a dicto domino Gilberto producta, & in ejus præsentia secundum formam juramenti aliorum testium jurata, respondit requisita, se esse liberam, quinquagenariam & ultra, & vivere de labore manuum suarum, & morari in civitate Herefordiensi, & non fuisse de parentela vel familia dicti domini Thomæ. Item dixit, se fuisse sanam & robustam per multos annos: & non habebat tunc gibbum vel strumam. Postmodum supervenit ei quædam ægritudo cum quibusdam puncturis, ex qua fuit effecta gibbosa & strumosa, sicut est nunc. Fuit etiam per quinquennium adeo contracta, quod non poterat se movere de loco, nec levare brachium dextrum, nisi cum adjutorio sinistri. Et dicta ægritudo secit rupturam in ejus humero, pectore & latere dextris. Relato autem sibi, quod Deus operabatur miracula pro B. Maria in ecclesia de Lentwardin, diœcesis Herefordiensis, fuit tracta cum quodam vehiculo per Luciam, sororem suam, & portata ad dictam ecclesiam. Et cum rector illius ecclesiæ non permitteret, eam manere intra ecclesiam, & staret o extra, unus homo sibi ignotus, duo animalia ducens, dixit ei, quare non faciebat se portari ad tumulum dicti S. Thomæ in ecclesia Herefordiensi.
[100] Et cum fuisset per dictam sororem adducta cum vehiculo ad dictum tumulum, [post votum, quod in somnis facere jussa fuerat, erigitur.] & mensurasset dictum tumulum, & de mensura fecisset candelam, & stetisset in dicta ecclesia per quindecim dies vel circa; postmodum quadam die Veneris (in hebdomada Pentecostes fuerunt viginti & unus anni) apparuit sibi dormienti de nocte in dicta ecclesia quidam vir (nescit, quo indutus) suadens ei, ut voveret, se aliquid facturam ad honorem dicti S. Thomæ. Et excitata, consilio habito cum sorore, vovit, se jejunaturam ad honorem dicti S. Thomæ quarta feria. Et tunc inter horam Primæ & Tertiæ fuit sibi visum, quod aliquantulum erigeretur & melioraretur, & post quindecim dies erexit se in tali statu, in quali nunc est. Et ex tunc ivit cum duobus baculis per quartam partem unius anni, & postmodum cum uno usque ad præsens tempus; sine quo etiam potest ire & ivit coram dictis dominis commissariis. Et hoc ascribit meritis dicti S. Thomæ, & est inde effecta devotior, & in fide firmior; sed dictum miraculum non fuit in dicta ecclesia Herefordiensi publicatum. Item super ultimo interrogatorio, an prece &c, deposuit in Anglico, ut præcedentes, & dixit, se dimisisse vehiculum in prædicta ecclesia Herefordiensi p.
ANNOTATA.
a Hujus miraculi rubrica sic habet: Rubrica de probatione tertii decimi miraculi (mihi decimum quartum est) facta apud Herefordiam super eo, quod Agnes de la Brok, uxor quondam Hugonis de la Broke, parochiæ S. Martini suburbiorum civitatis Herefordiensis, dicitur miraculose meritis dicti domini Thomæ recuperasse visum, quo caruerat per multos annos: ad quod probandum dictus Gilbertus procurator Capituli Herefordiensis produxit hos testes, videlicet Joannem Alkiny, (alibi Alkyn nominatur) Joannem de Eton, Gregorium de la Birches clericum, cives Herefordienses, & Joannem de Bullinghore de parochia supradicta; qui quidem testes, præsente ipso procuratore, juraverunt.
b Mariotam dictam fuisse, ait Joannes de Bollinghope, vel, ut supra legitur, de Bullinghore, testis 157, qui Agnetem sororem matris suæ appellavit.
c Accipe etiam testimonium mox laudati Joannis. Dixit, eam (Agnetem) fuisse sororem matris suæ, & uxorem Hugonis de la Broke; nescit tamen cujus filia (forte quia ex alio patre aut matre nata fuerat) & quod viderat eam habentem sanos oculos & videntem per decem annos vel circa, priusquam efficeretur cæca; & exinde vidit eam duci sicut cæcam annis decem, ut æstimat, per Mariotam, filiam filiæ suæ; non tamen vidit in ejus oculis maculam vel aliquam aliam apparentem læsionem. Item dixit, quod die Veneris post Octavas Paschæ fuerunt viginti anni, ipse testis venit cum dicta Agnete, quæ ducebatur per Mariotam præfatam, antequam celebraretur Missa B. Mariæ, ad tumulum S. Thomæ in ecclesia Herefordiensi, in qua Deus tunc multa operabatur miracula pro eodem; & vidit ipsam offerre tunc oculos cereos pro illuminatione sua ad tumulum supradictum, & remansit in dicta ecclesia per totam illam diem & sequentem de die & nocte: & omni die ipse testis vidit eam ibi. Cum autem ipse testis Dominica in quindena Paschæ rediisset ad eam circa horam Primæ (id est, primo mane) invenit eam adhuc in dicta ecclesia cæcam, ut prius. Et cum deambulasset per ecclesiam ipse testis, audivit, circa horam Tertiæ (sive circa nonam matutinam) ipsam fuisse ad tumulum illuminatam: & accurrens invenit eam ad dictum tumulum; & dixit sibi, quod meritis dicti S. Thomæ fuerat illuminata ibidem. Et vidit eam discernere colores & alia, sicut faciunt sanos oculos habentes. Et tunc pulsatis campanis, clero & populo congregatis, processione facta, fuit miraculum publicatum, & cantatum, Te Deum laudamus, & dictum S. Thomam. Idem miraculum in bulla canonizationis memoratur his verbis: Mulier, quæ per annos plures visu caruerat, nec quoquam ire poterat, nisi ut cæca ab altero duceretur, ducta ad ecclesiam Herefordiensem, & facta oratione ad tumulum S. Thomæ, fuit a cæcitate dicta continuo liberata.
d Argumentum hujusce narrationis ex Rubricis miraculorum tale est. Rubrica de probatione decimiquarti miraculi (apud me decimumquintum est) facta apud Herefordiam super eo, quod Christina Cray, parochiæ de Willinton diœcesis Herefordiensis, & in patibulo mortua, & postmodum miraculose meritis dicti domini Thomæ resuscitata [Note: ] [adde dicitur] ; ad quod probandum produxit dictus dominus Gilbertus procurator capituli Herefordiensis in testes Joannem Alkyn, Nicolaum barbitonsorem, Gregorium de Birches, Joannem de Eton, super præcedente miraculo examinatos; Robertum de Widimerstrete, & Jurdanum Herin, cives Herefordienses, qui, præsente eodem procuratore, juraverunt &c. Unius tantummodo ex his testibus depositionem habemus, quam hic damus.
e Bera, a Gallico Biere, Latine feretrum seu sandapila est.
f Joannes de Eton, unus, ut dixi, ex testibus, addidit, quod ipse, audito magno tumultu, qui fiebat in ecclesia, accurrens, invenit eam ibidem vivam; & cum cerevisia calida fuisset per Mathildam de Foreste, vicinam ipsius testis, ministrata Christinæ ad sorbendum, & assumpsisset, projecit per os & evomuit de sanguine, quasi unam quartam partem lagenæ; & postea fuit locuta.
g Si hoc ita est, dicenda est hæc mulier a morte immunis divinitus servata, non resuscitata.
h Vetus est hæc regni Angliæ consuetudo, ut, si quis capitalis criminis reus in ecclesiam aut cœmeterium, asyli causa, confugisset, is manu crucem tenens, crimen suum coram ministris regiis fateretur, editoque juramento sponderet, sese intra præfixum a legibus tempus toto regno Angliæ excessurum, nec in illud umquam rediturum &c. Quibus factis, liber ei dabatur egressus ad portum, ex quo erat profecturus. Qui de his plura volet, adeat Cangium in Glossario ad vocem Abjuratio.
i Ex Rubricis miraculorum ista denuo præmitto. Rubrica de probatione decimiquinti & decimisexti miraculorum, facta apud Herefordiam super eo, quod Adam de Kylpek, & Rogerius frater ejus, filii quondam Roberti de Kylpek & Margaritæ ejus uxoris, parochiæ de Strangeforde, diœcesis Herefordiensis, dicuntur fuisse per multos annos cæci, & postmodum miraculose meritis dicti domini Thomæ illuminati: ad quæ probanda dominus Gilbertus procurator Capituli Herefordiensis produxit eosdem Adam & Rogerium, & matrem eorum, & dominum Willelmum de Bradewere capellanum, curam ad tempus gerentem dictæ parochiæ de Strangeforde, Jacobum de la Pini, Daniëlem Tudenar, & Willelmum de Kilpek ejusdem parochiæ: qui quidem testes, præsente eodem procuratore, tactis &c, juraverunt &c. Nunc matrem testantem audiamus.
k Copha a Gallico Coëffe seu Coiffe, lene tegumentum capitis est, e lino, lana similive molli materia consutum.
l Ex dictis tantum biennio cæcus fuit; unde corrigas Rubricam, in qua per multos annos cæcus fuisse liberalius dicitur. Rectius in bulla canonizationis legitur: Puer insuper quinque annorum, qui ex infirmitate quadam omnino visum perdiderat, & duobus annis manserat ita cæcus, ductus ad hujus Sancti tumulum, oratione facta, visum recuperavit perfecte.
m Ex hisce liquet, Rogerum non cæcum, sed solum luscum, sive unius dumtaxat oculi lumine captum fuisse, & quidem tribus tantum septimanis, non per multos annos, uti in supradicta Rubrica perperam asserebatur.
n In Rubricis dicitur fuisse parochiæ de Cliftone, diœcesis Herefordiensis.
o Jam alias monui, verbum stare pro esse in quolibet situ corporis in toto hoc processu usurpari. Hic adhiberi pro jacere, manifestum est.
p Alios hujus curationis testes non reperi, nisi Fratrem Joannem de Brompton, sed ejusdem testimonium non habeo. Atque hic finis est septemdecim miraculorum, quæ in Romano codice 4015, qui a tergo inscribitur Processus de vita D. Thomæ de Cantalupo, sive in secunda ejusdem processus parte primo loco recensentur. Sequebantur hic in eodem codice Rubricæ miraculorum, in prima processus parte, in qua de S. Thomæ gestis agitur, sparsim positorum; sed cum has partim jam dederim, partim etiam multo uberius habeam in testium depositionibus expositas, illas in Appendicem servo, atque hinc ad miracula tredecim, quæ ibidem mox subduntur, progredior.
* discernere
* i. e. illi
* ut
* cera
PARS II. MIRACULORUM.
Varia miracula & beneficia variis collata.
[Procurator causæ multa miracula in scriptis offert,] Item eadem die a prædictus procurator capituli Herefordiensis exhibuit prædictis dominis commissariis quosdam quaterniones de pergameno, in quibus quidem quaternis continentur ducenta & septem miracula infrascripta, videlicet super resuscitatione quadraginta duorum mortuorum: item super illuminatione triginta trium cæcorum: item super erectione triginta octo contractorum: item super curatione viginti quatuor claudorum, & super curatione novem paralyticorum: item super restitutione auditus trium surdorum: item super restitutione loquelæ septem mutorum: item super curatione decem freneticorum & furiosorum: item super curatione aliarum diversarum infirmitatum & diversorum casuum quadraginta. Quibus quidem quaternis præfatis dominis commissariis redditis, & coram ipsis & coram præfato domino Richardo episcopo Herefordiensi, & ejus capitulo & clero ecclesiæ Herefordiensis, ab eisdem dominis commissariis coram se evocatis, ex integro lectis, & juramento ab ipsis omnibus (qui non fuerant alias super hoc negotio producti in testes, & qui non juraverant alias dicere veritatem super toto isto negotio usque ad ejus finem dictis dominis commissariis) tactis sacrosanctis Euangeliis, tunc singulariter a singulis præstito, fuerunt prædicti domini episcopus & ejus canonici, omnes tunc in civitate Herefordiensi præsentes, & infrascripti de clero Herefordiensi, interrogati ab ipsis dominis commissariis post singula miracula contenta in ipsis quaternis, seriatim lecta, si credebant, dicta miracula omnia & singula esse vera, & posse probari, & fore publicata & publica & communiter ascripta meritis dicti domini Thomæ.
[2] Et omnes unanimiter, nemine discrepante, responderunt, [quæ propter brevitatem temporis summatim probantur a testibus,] quod sic sub virtute juramenti præstiti per eosdem; adjicientes nihilo minus in virtute præstiti juramenti per eos, quod nullam sciebant, nec credebant fraudem adesse vel affuisse in miraculis antedictis. Nomina vero prædicta jurantium & deponentium sunt ista: Magister Henricus de Schorne archidiaconus Herefordiensis: dominus Gilbertus vicarius de Magna Marcle, & Thomas de Guynes, procuratores in isto negotio capituli Herefordiensis: qui fuerunt protestati in nomine dicti capituli, se & dictum capitulum, si (quod non credebant) in posterum opus esset, prædicta miracula & alia plura, quæ scripta sunt in dictis quaternis, probaturos. Nomina testium. Prædictus dominus Richardus episcopus Herefordiensis; Magister Robertus de Gloucestria cancellarius, domini Johannes de Kemeseya, Richardus de Somesfeld, Magister Johannes de sancto Johanne, canonici.
[3] Dominus Hugo pœnitentiarius, dominus Willelmus de Luda, [quorum nomina recensentur;] Richardus de Webeleye, Joannes de Pounde, Willelmus dictus Juvenis, Thomas Pistor, Radulphus de Evesham, Alfredus Hugo de Caus, capellani, & Hugo de la Bache diaconus, custodes tumuli dicti domini Thomæ; Willelmus Vallet, Elias de Suitone, Radulphus Milet, Thomas de Leministre, Walterus de Suitone, Walterus de la Bache, Joannes Raci, Richardus de Credeley, Willelmus Storly, Nicolaus de Yaneworche, Joannes de Kingestone, Walterus de Tibretone, Joannes Helle, Joannes de Burghelle, Philippus de Witeneye, Rogerus de Posthemente, Joannes de Maureden, Rogerus de Cruce & Joannes de Witeneye, presbyteri; Richardus de Morone, Willelmus de Balkemare, Joannes Kok, Walterus de Coblintone, Rogerus de Broynton, Walterus Lemason, Philippus de Stradel, Walterus de Willeye, diaconi & subdiaconi; & Joannes de Magdalena juratus, qui recessit in lectura rubricæ de mutis: qui omnes sunt de choro & gremio ecclesiæ Herefordiensis.
[4] Post hæc dicti domini commissarii videntes, quod in multis ex miraculis, [nonnullisque circa hæc decretis,] in dictis quaternis contentis, non continebatur annus nec dies; quia dicebatur, fuisse omissum ab illis, qui abstrahendo de aliis quaternis & abbreviando, dictaverant in eisdem quaternis contenta; præceperunt eidem domino episcopo & dictis tribus procuratoribus in virtute juramenti præstiti per eosdem, quod fideliter insererent in margine dictorum quaternionum post singula miracula, in quibus abbreviatores non apposuerant annum nec diem, dictos annum & diem, de quibus essent certi per inquestas b & informationes ac probationes super dictis miraculis dudum receptas & habitas in ecclesia Herefordiensi: quod se facturos, responderunt.
[5] Subsequenter cum antedicti procuratores dicerent, [duodecim miracula specialius probantur.] se multos testes habere in promptu ad probandum veritatem multorum miraculorum, in dictis quaternis contentorum, & aliorum, & esset magna pars populi civitatis Herefordiensis in cathedrali ecclesia ad testificandum congregata, & de tempore non restaret dictis dominis commissariis, nisi quod supererat de ista die XIII mensis Novembris usque ad horam Vesperarum c, fuerunt per eos summarie recepti & examinati super infrascriptis duodecim miraculis, de quibus continentur in quaternis miraculorum sex (scilicet secundum, tertium & quartum, septimum, octavum & nonum) infrascripti testes, post singula miracula nominati & examinati, a procuratoribus prædictis producti, & in ipsorum procuratorum præsentia, tactis sacrosanctis Euangeliis, jurati dicere veritatem.
[6] [Nobilis miles, sexennio contractus,] Primum miraculum. Dominus Milo prædictus, juratus & examinatus, deposuit in Gallico, se propter torneamenta d, quæ hactenus secutus fuerat, adeo fuisse per sex annos contractum in tibiis, quod nullo modo ire poterat, sed semper cum pudore & dolore tibiis complicatis manebat, & per nullam artem medicorum sibi potuerat subveniri. Cum autem ei persuasum fuisset a domino Richardo, nunc episcopo Herefordiensi, ut veniret ad quamdam maximam solemnitatem, ab ipso episcopo in festo Resurrectionis Domini, quando per ipsum episcopum fuerunt translata ossa ipsius domini Thomæ in tumulo, in quo nunc sunt, faciendam e; ipse testis fecisset se apportari in quodam curru ad Herefordiensem civitatem, & audivisset, quod in dicta translatione ossium Deus fuerat multa miracula pro ipso sancto Thoma in die Jovis sancta & in die Parasceve operatus, confessus peccata sua, fecit se portari ad dictum tumulum hora Vesperarum in die Sabbati ante dictum festum Resurrectionis, rogans devote dictum S. Thomam nobilem, ut eidem militi nobili, sic abjecto & misero, compateretur, & ut curationis gratiam obtineret.
[7] [ad Sancti sepulcrum subito sanatur.] Mane autem facto, cum fieret in dicta ecclesia Herefordiensi repræsentatio resurrectionis Domini, dixit, se adeo plene & perfecte ad dictum tumulum ejusdem S. Thomæ meritis fuisse curatum, quod eadem die exultans in Domino servivit coram episcopo supradicto in solemni convivio celebrato per eum, & ex tunc dixit, se fuisse sanum & potentem; sicut nunc esse apparet. Et est sciendum, quod iste miles famosus & notus est, & miraculum, quod in ejus personam accidisse dicitur, valde vulgatum; & pluries fuerat coram dictis dominis commissariis diebus præcedentibus, & obtulerat, se prædictum miraculum per multos fide dignos probaturum; sed propter alias probationes super aliis miraculis ministratas non fuerat admissus. Testis centesimus octuagesimus primus, Dominus Gilbertus procurator prædictus deposuit de infirmitate, miraculosa curatione & sanitate dicti militis, de visu; & est sciendum, quod hoc miraculum non est contentum in quaternis prædictis.
[8] [Puero lingua, a noverca præcisa, Sancti ope reddita:] Miraculum secundum. Item intendit probare dictus procurator secundum miraculum in rubrica de mutis contentum; videlicet quod Hugo de Stoktone, filius Agnetis Lescepestere, a biennio mutus, loquelam receperit, & quod omnibus inspicientibus in os ejus magna portio linguæ suæ videtur de novo meritis dicti S. Thomæ crevisse. Ad quod probandum produxit dominum Joannem vicarium de Leministre, Herefordiensis diœcesis, & Walterum tinctorem, & Walterum Walen, capellanum de eadem parochia, & Robertum Pistorem, ejusdem parochiæ. Super prædictis deposuerunt dicti, vicarius, quod prædicta dicuntur publice & communiter in parochia supradicta; præfatus Walterus tinctor, quod vidit linguam prædicti Hugonis præcisam, quam dicebatur noverca ipsius Hugonis abscisisse *; & postea vidit eamdem linguam integram, & novam partem linguæ adhærentem parti veteri ipsius linguæ non præcisæ, & publice ac communiter dicitur miraculose factum esse meritis dicti S. Thomæ. Robertus dixit, se vidisse linguam præcisam cuidam dictæ parochiæ, quem non novit ex nomine, sed ex intuitu personæ; & dicitur, quod a noverca ejus fuit præcisa. De appositione novæ linguæ & miraculo nihil sciens. Walterus Walen dixit, se novisse unum infantem, qui vocatur Joannes, in dicta parochia, & vidisse ejus linguam præcisam & a noverca, ut dicebatur, ipsius; & postmodum novam linguam veteri superadditam meritis, ut communiter dicitur, dicti S. Thomæ.
[9] Tertium miraculum. Item intendit probare prædictus procurator, [vir & mulier contracti, ab eodem gressu donati,] quod Joannes de Hanneleye, parochiæ de Credeleye, diœcesis Herefordiensis, fuerit per septem annos contractus, & postmodum meritis dicti S. Thomæ miraculose curatus, cum rediret de ecclesia Herefordiensi. Ad cujus quidem miraculi, & quarti miraculi proxime subsequentis probationem producit hos testes; videlicet dominum Petrum de Ekynton * capellanum de Credeleye, Julianam Kinges, Joannem de Hanneleye, ejusdem parochiæ de Credeleye, Joannam della Tuyalle *, Philippum Leambler, Ricardum dictum Leku. Istud miraculum continetur in quaternis. Quartum miraculum. Item intendit probare prædictus procurator, quod Juliana de Credeleye supradicta fuerit contracta per multos annos, & postmodum in somnis admonita, ut visitaret tumulum dicti S. Thomæ, fuerit ibi miraculose curata. Istud miraculum continetur in quaternis.
[10] Dominus Petrus prædictus deposuit in Gallico, [quod tam ipsimet, quam alii] se vidisse dictum Joannem claudum; & quod idem Joannes narraverat, se somniasse & visionem habuisse, quod curaretur ad tumulum dicti S. Thomæ; & cum venisset ad dictum tumulum contractus, ambulans & bene vadens inde recessit. Dictam autem Julianam, dixit, se vidisse, dum esset in parochia illa capellanus, claudam & ire nequientem; & dicebatur habuisse visionem a dicto S. Thoma, quod balnearetur; & se post dictam visionem balneasse; & postea vidit eam euntem. Juliana prædicta, quæ incedebat cum baculo curva f, deposuit in Anglico, quod fuerat contracta per septem annos, & quod non potuerat ire, & quod habuit visionem in somnis a dicto S. Thoma, ut balnearetur; & cum balneasset se, fuit curata.
[11] Joannes prædictus in cujus personam dicitur dictum miraculum contigisse, [oculati testes asseruerunt:] deposuit in Anglico, se fuisse per multos annos contractum & confractum, & quod in somnis habuerit visionem, quod veniret ad tumulum dicti S. Thomæ; & cum venisset, & non permitteretur intrare ecclesiam, & stare prope dictum tumulum, & reverteretur, fuit in via revertendo curatus meritis dicti S. Thomæ. Joannes de Tuyalle deposuit in Anglico, se vidisse dictum Joannem & Julianam per septem annos contractos. Et dictus Joannes aliquando jacebat in via publica, non habens alibi, ubi jaceret; & postmodum vidit eos sanatos meritis, ut dicebatur, dicti S. Thomæ, de quo habuerant visiones. Philippus deposuit in Anglico, se vidisse utrumque contractum, & postmodum infra istum annum curatum meritis dicti S. Thomæ. Ricardus deposuit in Anglico, se vidisse utrumque contractum, & postmodum curatum meritis dicti S. Thomæ; & quod Juliana fuerat curata infra istum annum, & Joannes, erat triennium elapsum.
[12] [item alius vehementer contractus, illius ope restitutus.] Quintum miraculum. Item intendit probare dictus procurator, quod Philippus Paniot parochiæ de Magna Cowerne, diœcesis Herefordiensis, fuerat per multos annos contractus, & postmodum miraculose meritis dicti S. Thomæ erectus. Ad quod probandum produxit in testes Philippum prædictum, dominum Robertum vicarium de Magna Cowerne, Joannem Philippi, Walterum Panyot & Rogerum de Barat; & non continetur in quaterno miraculorum. Philippus Paniot deposuit in Anglico, se per quinque annos adeo fuisse contractum, quod non poterat ire, & postmodum ad tumulum & meritis dicti S. Thomæ fuisse curatum; in die S. Jacobi fuerunt duo anni. Robertus vicarius dixit in Gallico, se vidisse prædictum Philippum per quinque annos contractum in tantum, quod non poterat ire; & postmodum fuisse curatum meritis dicti S. Thomæ in die S. Jacobi fuerunt duo anni. Joannes Philippi dixit in Anglico, se vidisse dictum Philippum adeo contractum, quod tibiæ hærebant coxis; postmodum vidit ipsum, nescit qualiter, curatum. Walterus dixit in Anglico, se vidisse eum adeo contractum per quinque annos, quod non poterat se movere; & postmodum fuit curatus (duo anni sunt elapsi) meritis dicti S. Thomæ; nescit, qua die. Rogerus dixit in Anglico, se vidisse eum contractum per quinque annos, & fuisse curatum ad dictum tumulum, ad quem fuerat adductus in quodam equo per ipsum Rogerum: in die S. Jacobi fuerunt duo anni.
[13] [Puer naturali morte defunctus,] Sextum miraculum. Item intendit probare dictus procurator, quod Joannes filius Adæ de la Hulle, parochiæ de Credeleye, fuerit mortuus, & per merita dicti S. Thomæ miraculose resuscitatus. Ad quod probandum induxit Joannem Honwit, dominum Petrum de Ekintone, capellanum parochiæ de Credeleye, diœcesis Herefordiensis, & Adam Leuremon *. Non continetur in quaternis miraculorum. Joannes Honwit deposuit in Anglico, se vidisse prædictum Joannem, filium Adæ, tunc dimidii anni, jam sunt quindecim anni elapsi, mortuum morte naturali; & ipse mensuravit eum ad dictum S. Thomam: & cum stetisset mortuus, & eum vidisset mortuum a galli cantu usque ad horam Nonæ, mensuratus ad dictum S. Thomam, revixit. Dominus Petrus deposuit in Gallico, se audivisse publice & communiter narrare prædicta in parochia supradicta. Adam deposuit in Anglico, se vidisse (sunt quindecim anni elapsi, nescit, quo die) dictum Joannem, filium Adæ de la Hulle, a galli cantu usque ad horam Nonæ mortuum, & ad dictum S. Thomam mensuratum revixisse.
[14] [& puella in stagno exstincta,] Septimum miraculum. Item intendit dictus procurator probare, quod Lucia de Aspertone, filia Matildis de Eldeburg, Herefordiensis diœcesis, in quodam stagno casu submersa & mortua, meritis dicti S. Thomæ fuerit resuscitata. Ad quod probandum produxit infrascriptos testes, scilicet dominum Ricardum, capellanum de Asperton, Matildam de Eldeburg, Reginaldum Bayardum, Hugonem Bayardum, & Walterum de Capel. Istud continetur in quaternis miraculorum. Ricardus deposuit in Gallico, quod non erat in parochiai, quando contigit miraculum supradictum; sed publice & communiter dicitur meritis dicti S. Thomæ dicta Lucia post mortem fuisse resuscitata. Matildis mater dictæ Luciæ deposuit in Anglico, quod dicta Lucia filia sua fuit in aqua submersa circa horam mediam inter Tertiam & Nonam, & quod fuit extracta de aqua mortua circa horam mediam inter Nonam & solis occasum. Et fuit mensurata ad dictum S. Thomam; & postmodum circa galli cantum revixit, die Veneris post festum Exaltationis sanctæ Crucis g in Maio fuerunt octodecim anni.
[15] Raynaldus deposuit in Anglico, prædictam Luciam fuisse submersam circa horam meridiei, [S. Thomæ mensurati reviviscunt.] & jacuisse submersam in aqua usque ad horam mediam inter Nonam & solis occasum: & cum esset extracta mortua, fuit mensurata ad dictum S. Thomam, & revixit, cum stetisset mortua usque ad galli cantuni; die Veneris post festum sanctæ Crucis in Magio fuerunt octodecim anni. Et dixit, cum revixisset prædicta Lucia, se fuisse cum domino Thoma, ipso teste eam interrogante, ubi fuerat. Hugo Bayard deposuit in Anglico, dictam Luciam fuisse submersam circa horam meridiei die Veneris post festum S. Crucis (in Madio fuerunt octodecim anni) & circa horam inter mediam Nonam & solis occasum fuisse de aqua abstractam & mensuratam ad dictum S. Thomam; & quod stetit mortua usque ad galli cantum; & tunc revixit, & dixit omnibus petentibus, cum revixisset, se esse filiam dicti S. Thomæ. Walterus dixit, publice & communiter referri in dicta parochia supradicta, de quibus alii testes deposuerunt de visu.
[16] Octavum miraculum. Item intendit dictus procurator probare, [Mulier septem annis contracta,] quod Anicia de la Putte de Castelfrome, diœcesis Herefordiensis, fuerit per multos annos contracta, & postmodum miraculose curata meritis dicti S. Thomæ. Ad quod probandum produxit infrascriptos testes, scilicet Willelmum Siward, capellanum parochialem de dicto Castelfrome, Galfridum de la Putte, Willelmum de la Putte, Richardum le Carpenter, & Emmam * de la Putte. Istud non continetur in quaternis miraculorum. Ricardus capellanus deposuit in Gallico, se vidisse dictam Aniciam sanam, antequam ipse esset in dicta parochia, & postmodum vidit eam contractam per septem annos: & cum fuisset mensurata ad S. Thomam prædictum, fuit curata (in die S. Nicolai h fuerunt septem anni) in ecclesia Herefordiensi. Galfridus dixit, se vidisse eamdem Aniciam per septem annos contractam; & postmodum fecit eam apportari per quatuor personas ad ecclesiam Herefordiensem. Et cum fuisset mensurata & stetisset per tres dies, fuit curata.
[17] Et primo dixit, quod erant jam viginti anni; [post habitam visionem ad ejusdem tumulum evadit incolumis;] postmodum quod erant duodecim, & quod illud fuit quartum miraculum, quod Deus fuerat operatus pro dicto S. Thoma. Willelmus deposuit in Anglico, se vidisse dictam Aniciam per septem annos contractam. Postmodum dicebatur habuisse in somnis, quod curaretur ad tumulum dicti S. Thomæ; & cum fuisset mensurata & portata ad ecclesiam Herefordiensem, fuit ibi curata; in festo S. Nicolai fuerunt viginti anni. Postmodum dixit, se de annis, quot sunt, quod curata fuerit, non recordari. Ricardus deposuit in Anglico, se vidisse prædictam Aniciam per septem annos contractam, & postmodum curatam, jam sunt viginti anni (nescit, qua die) cum fuisset mensurata ad dictum S. Thomam, & habuisset de eo, ut dicebatur, quamdam visionem. Emma deposuit in Anglico, prædictam Aniciam fuisse sororem suam, & se vidisse eam contractam per septem annos; & cum habuisset visionem, quod curari debebat ad tumulum dicti S. Thomæ, & fuisset mensurata ad eum; apportata ad dictum tumulum per quatuor mulieres, fuit ibi curata, ipsa Emma præsente; nescit, qua die, sed erant septem anni. Postmodum dixit, quod erant ultra novem; quia dicta Anicia nupserat post dictam curationem, & habebat quandam filiam novem annorum.
[18] [item alteri contractæ] Nonum miraculum. Intendit probare dictus procurator, quod Quenelda Tidihorn *, parochiæ de Foy Herefordiensis diœcesis, per multos annos contracta, fuerat miraculose curata meritis dicti S. Thomæ. Ad quod probandum induxit in testes dominum Henricum vicarium Deffoy, Ricardum de Foy, Henricum Hok & Walterum Franceys. Continetur in quaternis miraculorum. Henricus vicarius deposuit in Gallico de relatu alieno, quod dicta Quenelda fuerat contracta tribus annis, ut publice dicebatur, & habebat genua & tibias incurvata; & quod postmodum fuit meritis dicti S. Thomæ miraculose curata; & subsequenter vidit eam sanam. Ricardus deposuit in Anglico, se vidisse dictam Queneldam adeo per tres annos contractam, quod nullo modo poterat ire de quatuor annis i.
[19] [membrorum usus ibidem conceditur.] Et domina Juliana de Tregoz, soror dicti domini Thomæ k fecit eam confiteri, & mensuravit eam ad dictum S. Thomam, & fecit eam portari ad ejus tumulum, & vidit eam inde redire sanam. Henricus deposuit in Anglico, se vidisse dictam Queneldam adeo contractam bene per quatuor annos, quod nullo modo poterat ire, nisi rependo manibus per terram. Postmodum portata (nescit, quo anno, nec quo die) ad tumulum dicti S. Thomæ, & ad eum mensurata, fuit ibi curata & bene erecta. Walterus deposuit in Anglico, se vidisse dictam Queneldam adeo contractam per tres annos, quod non poterat ire, nisi rependo manibus per terram; & cum dicta domina Juliana Tregoz (jam sunt novem anni elapsi; nescit, qua die) suasisset ei, quod confiteretur; & fecisset eam mensurari ad dictum S. Thomam, fuit curata; & dicta domina Juliana adduxit eam ad ecclesiam Herefordiensem.
[20] [Puellula e cunis suspersa, Sancto mensurata,] Decimum miraculum. Item intendit dictus procurator probare, quod Margarita, filia Ricardi Pinke, parochiæ de Welinton Herefordiensis diœcesis, fuit mortua, & meritis dicti S. Thomæ resuscitata. Ad quod probandum produxit infrascriptos, scilicet Sibillam Tilie matrem dictæ Margaritæ, dominum Rogerium vicarium de Welintone, Cæciliam Wade & Sibillam Adevode *. Non est in quaternis miraculorum l. Sibilla deposuit in Anglico, se dimisisse dictam filiam suam, tum sexdecim hebdomadarum, in cunabulis; & cum ivisset dicta Sibilla ad tondendum quamdam bidentem hora matutinali, & redisset, tonsa bidente, ad domum, invenit dictam filiam suam mortuam, pendentem per brachium suspensam in cunabulis m. Cum autem stetisset mortua usque ad horam vesperarum, & capellanus B. Mariæ ejusdem loci mensurasset eam ad dictum S. Thomam, revixit. Rogerius vicarius dicti loci idem ex communi & publico relatu populi dicti loci deposuit in Gallico, & quod die Lunæ post festum sanctæ Crucis in Madio fuerunt octodecim anni. Cæcilia deposuit in Anglico, se vidisse dictam Margaritam mortuam ex prædicta suspensione ab hora matutinali usque ad horam vesperarum, & quod mensurata ad dictum S. Thomam, revixit; die Lunæ post festum S. Crucis fuerunt octodecim anni. Sibilla deposuit in Anglico, se vidisse eam mortuam ab hora matutinali usque ad horam vesperarum; & quod mensurata ad dictum S. Thomam revixit; die Lunæ circa festum S. Crucis in Madio fuerunt octodecim anni.
[21] Undecimum miraculum. Item intendit probare prædictus procurator, [item infans exanimis natus] quod Joannes, filius Roberti de Boklond n, parochiæ de Elemare Herefordiensis diœcesis, fuerit natus mortuus, & postmodum meritis dicti S. Thomæ fuerit & adhuc sit vivus. Ad quod probandum producit dominum Ricardum de Kuolle, vicarium ejusdem loci, prædictum Robertum, & Agnetem d' Abitot ejus uxorem, & Joannam Hobin. Non est in quaternis miraculorum. Gerardus vicarius deposuit in Gallico de fama in parochia & relatu patris, & quod hæc fuerant isto anno, quo dictus procurator probare intendit o, & quod pater fecit eum baptizari propter timorem mortis p, priusquam infans esset præsentatus in ecclesia Herefordiensi; sed non vidit eum mortuum. Robertus deposuit in Gallico, prædictam uxorem suam sibi retulisse, quod non senserat motum in utero suo, quando peperit dictum eorum filium ab hora Nona diei Dominicæ præcedentis, usque ad horam mediam diei Lunæ, qua peperit eum mortuum in media Quadragesima isto anno q; & postquam fuit natus mortuus, vidit eum tanto tempore mortuum, quod ipse potuisset ivisse per unum milliare & plus, ut credit.
[22] Et cum fuisset mensuratus ad dictum S. Thomam, [eidemque mensuratus,] apparuerunt in eo signa vitæ, & adhuc vivit; & præsentavit eum coram dominis commissariis antedictis. Et dixit, quod postmodum fuit infirmus, & quod iterum mensuratus convaluit. Agnes mater dicti Joannis deposuit in Anglico, eum fuisse natum mortuum; & quod non senserat in eum * motum in ventre suo ab hora media diei Dominicæ usque ad horam eamdem diei Lunæ sequentis in media Quadragesima proxime præterita. Et cum fuisset sic natus mortuus & postmodum mensuratus ad dictum S. Thomam, revixit, & adhuc vivus est. Et vidit eum mortuum per tantum spatium (ut arbitratur) quod homo ivisset per unum dimidium milliare. Et fuit ei relatum, quod post puerperium ejus, antequam ipsa eum videret, steterat tanto tempore mortuus, quod homo ivisset per alium * dimidium milliare. Joanna deposuit in Anglico, quod dicta Agnes pepererat memoratum Joannem mortuum, ea vidente, quæ erat obstetrix, circa horam vesperarum; & dicta Agnes narraverat ei, quod non senserat in eo motum in utero suo ab hora Nona diei Dominicæ præcedentis, quousque peperit eum; & videtur ei, quod steterat mortuus per tantum spatium, quod potuisset ivisse per dimidium milliare.
[23] [altera quoque infans a matre oppressa, resuscitantur.] Duodecimum miraculum. Item intendit probare dictus procurator, quod Læticia, uxor Willelmi fabri de Kinges, parochiæ Yeune *, Herefordiensis diœcesis, oppresserit Agnetem filiam suam de nocte dormiendo, & quod ex dicta oppressione dicta Agnes fuerat mortua, & postmodum revixerit, mensurata ad dictum S. Thomam. Ad quod probandum produxit prædictam Læticiam & Joannam uxorem Willelmi fabri r. Istud non continetur in quaternis miraculorum. Læticia prædicta deposuit in Anglico, dictam filiam suam fuisse ab ea, quæ tunc erat infirma, in lecto suo oppressam, & ex oppressione mortuam (circa festum S. Michaëlis fuerunt decem & novem anni) & excitata vidit eam mortuam per tantum spatium, quod homo ivisset per unum milliare & amplius. Et cum fuisset mensurata ad dictum S. Thomam, revixit, & quod erat tenera * quatuor septimanarum dumtaxat; & fuit conquassata ex oppressione: fluxit multum de sanguine ab ore & naribus Agnetis prædictæ. Joanna prædicta deposuit in Anglico, se suscepisse dictam Agnetem mortuam de gremio matris suæ (circa festum B. Michaëlis sunt multi anni, sed non recolit, quot) & vidit eam mortuam per tantum spatium, quod homo potuisset ivisse unum milliare & amplius. Et cum fuisset mensurata ad dictum S. Thomam, revixit. Non est in quaternis miraculorum.
ANNOTATA.
a Erat die 13 Novembris, ut mox patebit.
b Id est, per inquisitionem.
c Nimirum quia tunc terminabatur quatuor mensium spatium, a Clemente V Papa ad inquirendum de vita & miraculis S. Thomæ illis præfixum.
d Hoc est, hastiludia, ac prælia ludicra.
e Facta est hæc translatio anno Christi 1287. Adi Commentarium prævium § 13.
f Intellige, ante curationem.
g Mense Maio, sive die 3 ejusdem mensis, colitur festum Inventionis sacrosanctæ Crucis; festum autem Exaltationis ejusdem die 14 Septembris. Unum ergo festum pro altero hic positumest.
h S. Nicolaus Myrensis episcopus diem sibi sacrum habet 6 Decembris.
i Forte hic legendum est tribus annis, vel supra tres annos.
k Adi Commentarium prævium § .1
l Imo est. Adi Partem 3, num. 4.
m Loco mox citato, casiu rectius sic expositus est: Dimissa in cunabulo minus caute sub custodia cujusdam infantis alterius, … vinculisque cunabuli resolutis, seu ex motu infantis nimis laxatis, a cunabulis decidit, & capite cum humeris ad ima vergente, pedibus vero ac tibiis superius firmiter ligatis, horribiliter sic pependit &c.
n In altero apographo nostro legitur: De Kok Lond.; utro modo rectius, haud dispicio.
o De anno nihil a procuratore assertum legi.
p Hoc pater non dixit, uti mox apparebit.
q Isto loquendi modo videtur indicare annum, quo testabatur, nempe annum 1307, quod etiam ex testimonio Agnetis mox constabit.
r Aut hic fuit diversus a patre puellæ resuscitatæ, aut error latet: nam supra dicitur Læticia fuisse uxor Willelmi fabri, patris dictæ puellæ Agnetis.
* abscidisse
* al. de Kynton
* al. Guyalle
* al. Leureinon
* al. Annam
* al. Quentilda Gydihorn
* al. Acewode
* in eo
* aliud
* al. Pyeune
* al. revera
PARS III MIRACULORUM.
PRÆFATIO.
In hac cedula continentur quædam de miraculis, quæ operata est potentia summi Dei his diebus in ecclesia cathedrali Herefordiensi, & in diversis partibus mundi, eidem ecclesiæ per juramentum fide dignorum nunciatis a, ad laudem & gloriam sui nominis, & ad declarationem meritorum & vitæ laudabilis servi ejus, piæ memoriæ domini Thomæ de Cantulupo, quondam episcopi ecclesiæ supradictæ, cujus ossa in eadem ecclesia sunt sepulta.
ANNOTATUM.
a Vide dicta in Pante 2, a num. 1.
CAPUT I.
Mortui & pro mortuis habiti, vitæ & sanitati restituti.
[Puella naturali morte, altera in aquis exstinctæ,] Quædam puella infans de Broinzard a Herefordiensis diœcesis, nomine Isabella, ad dicti Viri tumulum portabatur, de qua tale miraculum accidit; videlicet, quod, postquam mortua per quatuor horarum spatium evidenter exstiterat, invocato per parentes ipsius puellæ ac alios ipsius Viri Dei suffragio, Deus eam a mortuis suscitavit. Item quædam puella, Lucia nomine de Asperton Herefordiensis diœcesis, filia Matildæ de Aeldebrugge, in quodam stagno profundo casu submersa circa horam diei sextam, sub aquis jacuit sic extincta usque ad horam ejusdem diei undecimam, & tunc extracta de aquis, licet jam diu fuisset defuncta, ipsam tum dicto Servo Dei illi, qui ad hujusmodi spectaculum aderant, devotissime commendarunt; & oblata pro ea candela longitudinis & amplitudinis ipsius, ut moris est patriæ, Viro Dei prædicto, statim a mortuis resurrexit.
[3] Item quædam puella, Alicia nomine, filia Roberti Mathiæ de Pion Regis b, [item altera ex angina, aliaque ex submersione mortuæ reviviscunt.] Herefordiensis diœcesis, invalescente morbo, quem squinanciam c medici vocant, hora matutinali moriens, usque post horam primam ejusdem diei defuncta jacuit. Et tunc Servo Dei prædicto per parentes & alios commendata, factaque pro ea oblatione candelæ ad longitudinem & latitudinem ipsius, ut moris est patriæ, statim est cælitus a mortuis suscitata. Item quædam puella, Mabilia nomine, filia Joannis de Asschewede, in parochia de Lombleye de comitatu Staffordiensi, Wigorniensis d diœcesis, in quodam stagno profundo casu submersa circa horam Nonam diei sub aquis jacuit sic extincta usque ad horam primam noctis sequentis. Et tunc ex aqua extracta, licet jam diu fuisset defuncta, ipsam tamen Servo Dei Thomæ pontifici hi, qui ad hujus spectaculum aderant, devotissime commendarunt. Et facta pro ea oblatione candelæ longitudinis & latitudinis ipsius puellæ, ut moris est patriæ, statim altissimi Dei potentia a mortuis resurrexit per suffragium Viri Dei prædicti.
[4] [Infans a matre oppressa, alia e cunis suspensa,] Item quædam mulier, uxor Willelmi dicti le Sunth de Kingespenne, oppressit filiam suam dormiendo: & cum evigilasset, & ipsam mortuam invenisset, ipsam ululando & plorando sic mortuam pluribus ostendit convocatis. Qui compassionis lacrymas effundendo, infantem, ut moris est patriæ, cum oblatione candelæ, ut prædictum est, Servo Dei commendarunt prædicto; & statim infans per infinitam Dei potentiam resurrexit e. Item infans quædam, nomine Margarita, filia Ricardi Pink de Welinton, Herefordiensis diœcesis, dimissa in cunabulo minus caute sub custodia cujusdam infantis alterius, absente aliquamdiu matre sua, vinculisque cunabuli resolutis, seu ex motu infantis nimis laxatis, a cunabulis decidit, & capite cum humeris ad ima vergente, pedibus vero ac tibiis superius firmiter ligatis, horribiliter sic pependit ab aurora diei usque ad horam primam ejusdem diei. Redeunte tum ad ipsam matre sua prædicta, inventa est per tale suspendium exspirasse. Clamans igitur & ululans mulier memorata multos ex vicinis ad illud miserandum spectaculum congregavit, inter quos etiam fuit parochialis ecclesiæ capellanus. Placuit igitur his, qui aderant, ut pro resuscitatione ipsius Deo & Servo ejus prædicto promitteretur oblatio: quo facto, statim per infinitam Dei potentiam revixit, & manus suas movit per auxilium Viri Dei prædicti f.
[5] [puella submersa, altera biduo mortua resuscitantur.] Item puella quædam, Alicia nomine, filia Roberti Lutesone *, de Herdewik in parochia de Derherste Wigorniensis diœcesis, per infortunium cecidit in stagnum profundum: sub aquis jacuit & latuit sic submersa tanto temporis spatio, quanto possent duo milliaria peragrari ab homine lento passu. Et cum ipsam amici ejus extraxissent in aridam, & ipsam Servo Dei more solito commendassent, & facta pro ea oblatione candelæ longitudinis & latitudinis ipsius puellæ, ut moris est patriæ, confestim cum multorum admiratione revixit. Item vir quidam, nomine Laurentius, dictus Haraud, de Gipeswik * Norwycensis g diœcesis, & uxor ejus, Mabilia nomine, cum sua familia & aliis pluribus fide dignis juraverunt ad tumulum Viri Dei, quod dicta Mabilia gravi infirmitate consumpta spiritum exhalaverat & mortua fuerat duobus diebus. Completis etiam omnibus pertinentibus ad officium vel exequias mortuorum in domo ipsius, supervenit quidam vir extraneus de partibus Herefordiæ, vidensque, dominum domus & ejus familiam magno dolore gravari, ipsis consuluit, ut modicum aquæ in quodam scipho argenteo, quem tunc vidit a latere positum super scamnum ibidem, in nomine Salvatoris & servi ejus Thomæ pontificis, ipsorum auxilium invocando pro resuscitatione ejus, funderent in os ejus: & statim per merita ipsius Servi Dei revixit. Et ipsum sciphum argenteum cum aliis oblationibus devotissime obtulerunt ad tumulum Viri Dei prædicti.
[6] Item adducti sunt ad tumulum Viri Dei duo parvi filii nobilis viri domini Joannis Burdun, [Puere e morbo mortuus, alter mortuus repertus, duo alii submersi,] militis de comitatu Notingham h, quorum amici juraverunt, quod junior filius memoratus tam gravi ægritudine per septem dies laboraverat, quod, ipsis astantibus & videntibus, spiritum exhalavit, & sic mortuus jacuit ab hora prima diei usque ad horam undecimam vespertinam, in qua per consilium capellani ejusdem votum Servo Dei pro ipsius pueri suscitatione fecerunt. Quo facto, puer statim miraculose revixit & os suum aperuit, cibum sumens per auxilium summi Dei. Item quædam mulier de Pyon Regis venit ad locum prædictum & dixit, quod filius suus parvulus inveniebatur mortuus inter brachia sua circa mediam noctem, & sic jacuit mortuus usque ad horam primam: cumque mensuratus fuisset ad Virum Dei, statim revixit, & tertia die sequente cum patre & matre sanus delatus fuit ad locum prædictum. Item quidam puer de Okynton de Gloucestr i submersus fuit & ita jacuit mortuus per dimidium diem; cumque mensuratus fuisset ad Virum Dei, eadem die pristinæ restitutus erat sanitati. Item quidam puer juxta Tenkeb submersus fuit in tinea k plena cervisiæ, & ita jacuit mortuus per dimidium diem; cumque mensuratus fuisset ad Virum Dei, eodem die pristinæ restitutus erat sanitati.
[7] Item quidam paterfamilias de Spalding accessit ad locum prædictum & dixit, [ac quatuor varie extincti, ad vitam revocantur.] quod filius suus jacuit mortuus ab hora matutinali usque ad horam primam; cumque mensuratus fuisset ad Virum Dei, eadem die pristinæ erat restitutus sanitati. Item nutrix Adæ le Wife * de Gloucestria oppressit puerum dicti Adæ, secum in lecto jacentem, & sic jacuit mortuus per spatium unius horæ diei. Cumque mensuratus fuisset ad Virum Dei, statim revixit, & in hebdomada sequenti a dicta nutrice delatus sanus venit ad locum prædictum cum attestatione vicinorum loci, scilicet Gloucestriæ. Item quædam mulier de Mancestre de comitatu Lancastriæ l, nomine Margarita, accessit ad locum prædictum cum filio suo & dixit, quod idem filius suus parvulus die S. Joannis de Beverlaco m sanus, subito cecidit in terra hora prima, & ita jacuit mortuus usque ad vefperam. Cumque mensuratus fuisset ad Virum Dei, illico revixit, & eadem nocte pristinæ restitutus erat sanitati. Item filius Philippi Coci parvulus circa mediam noctem inventus fuit mortuus inter brachia matris suæ, cum a somno excitata fuisset, & sic jacuit mortuus usque in auroram; cumque mensuratus fuisset ad Virum Dei, statim revixit & cito postea pristinæ restitutus erat sanitati.
[8] Item quædam mulier juxta Bristoll n, cum filio suo venit ad locum prædictum, [Aliis varie submersis vita redditur.] & dixit, quod idem filius suus parvulus submersus fuit in quemdam puteum; & ita jacuit mortuus ab hora nona usque ad vesperam. Cumque mensuratus fuisset ad Virum Dei, illico revixit, & in crastino pristinæ restitutus erat sanitati. Item quidam paterfamilias de Forneby * de comitatu Lancastriæ accessit ad locum prædictum cum filio suo parvulo, & dixit, quod idem puer submersus fuit in quodam vivario, & sic jacuit in aqua ab hora nona usque ad horam vespertinam; cumque extractus fuisset & mensuratus ad Virum Dei, eadem nocte revixit, & in crastino pristinæ restitutus erat sanitati. Item quidam paterfamilias, nomine Gervasius de Lancadot * prope Druslay cum uxore sua nomine, Agnete, & filia sua parvula, nomine Mabilia, accesserunt ad locum prædictum & fatebantur, quod eadem filia sua per inundationem aquæ dejecta fuit in quamdam aquam, nomine Thuy, & sic submersa jacuit in eadem aqua ab hora nona usque ad horam vespertinam. Cumque extracta fuisset a dicta aqua, usque ad horam primam sequentem fuit mortua; sed mox cum ad Virum Dei mensurata fuisset, illico revixit, & in crastino pristinæ erat restituta sanitati. Item mulier quædam juxta Bristoll venit ad tumulum Viri Dei, jurans, quod quidam filius suus parvulus juxta quemdam puteum gradiens minus caute, cecidit in eundem: cujus infortunio mater valde compatiens, statim extrahere eum de puteo fecit; & extractus mortuus sic jacebat a nona usque ad vesperam; cumque ipsum servo Dei Thomæ pontifici mensurasset, statim revixit per merita Viri Dei.
[9] [Unus e morbo, altera e lapsu ostii, tertia in aquis extincti, reviviscunt.] Item quidam paterfamilias de Salopia o juravit ad tumulum Viri Dei, quod filius suus tam gravi morbo & febri acuta vexatus extiterat, quod mox, cunctis videntibus, spiritum exhalavit, & sic ab hora vespertina usque ad mediam noctem sequentem sine spe vitæ jacebat exanimis, sed cum parentes ipsius defuncti Servo Dei votum vovissent, & eum, prout moris est patriæ, mensurassent, statim mortuus ille revixit, sanitatem integram consecutus per auxilium Viri Dei. Item vir quidam, nomine Wilhelmus Stari, de parochia de Bureford Herefordiensis diœcesis, cum uxore sua venerunt ad tumulum Viri Dei, & juraverunt, quod filia eorumdem parvula, nomine Matildis, per quoddam ostium obruta seu oppressa, judicio cunctorum astantium spiritum exhalavit; & sic mortua per spatium duorum milliarium & amplius p sic jacebat; cumque parentes defunctæ eam Dei Famulo mensurassent, statim revixit, satis subito restituta sanitati & vitæ per auxilium Viri Dei. Item mulier quædam, nomine Matilda de Conpestre, de Malmesbury q venit ad tumulum Viri Dei, & juravit, quod filia sua Elionora in aquis submersa, sic jacuit mortua ab hora prima usque ad horam nonam diei; cumque mater puellæ defunctæ ipsam Dei Famulo mensurasset, statim revixit per omnipotentiam summi Dei.
[10] [Item puer in inundatione, & puella in puteo.] Item mulier quædam, Margarita nomine, de Scardeburg *, cum quodam filio suo parvulo accedens ad tumulum Viri Dei, asseruit, quod idem filius suus in villa prædicta per inundationem aquæ submersus, sic jacuit mortuus nocte illa, & in crastino usque ad horam primam diei; sed cum mater ipsius filium suum mortuum ad Dei Famulum mensurasset, statim revixit per adjutorium & merita Viri Dei. Item quidam juvenis de Kerstolston in valle de Beuver, nomine Ricardus, accessit ad locum prædictum cum uxore sua, nomine Emma, & jurati fatebantur, quod filius eorumdem, nomine Nicolaus, submersus fuit in quadam in fossa; & ita jacuit mortuus per spatium quinque leucarum: cumque mensuratus fuisset ad Virum Dei, cito revixit, & in crastino pristinæ restitutus erat sanitati. Item quidam fideliter asserentes, quod Felicia, filia Willelmi de Weston, de comitatu Staffordiæ r, in puteum quemdam cadens, per spatium unius miliaris in eodem jacuit sic extincta; & cum pater puellæ prædictæ eam quæreret, nec eam inveniret omnino, tandem venit ad puteum supradictum, & filiam suam mortuam ibi videns, statim eam extraxit; quæ sine omni anhelitu atque vita ab hora matutinali usque ad horam tertiam exanimis sic jacebat. Et cum amici ipsius defunctæ de morte dolentes eam mensurarent, ut moris est patriæ, Viro Dei, miraculose revixit, sana effecta per auxilium summi Dei.
[11] Item Willelmus le Mercer de Pinchebeck juxta Spaldon in Holonde s veniens Herefordiam, [Quatriduo mortuus, resuscitatur,] evidenter probavit, quod, cum Walterus filius suus transitum faceret minus caute gradiendo juxta quemdam puteum valde profundum, cecidit in eumdem, & in ipso per duos dies & duas noctes mortuus latuit & submersus. Et cum diu fuisset quæsitus, tandem in hujusmodi puteo est inventus; cumque parentes ipsius extraxissent eumdem, & post alios duos dies & integras duas noctes jaceret sic exanimis super terram, coronarii regis exspectando adventum t; & tandem obtinuissent ab eo licentiam, ut corpus defuncti traderent sepulturæ, reduxerunt ad memoriam de multis miraculis, quæ operatus est ipse Deus per merita famuli sui Thomæ, & voventes prædictum mortuum Viro Dei, plicaverunt unum denarium super eum, & ecce satis subito, qui mortuus fuerat, miraculose revixit, restitutus integræ sanitati per merita Viri Dei.
[12] Item quidam armiger venit ad tumulum Viri Dei, [uti & alter defunctus, facto per matrem voto.] nomine Joannes de Colevile, de comitatu Suthfolchiæ u, offerens equum unum, pretii duarum marcarum, ad tumulum beati Viri prædicti; referens assertione fideli, quod cum ipse quadam die dictum equum equitare contingeret, quædam infirmitas subita caput suum phantasiis undique circumvolvens, eum arripuit, per quam visum & loquelam statim amisit. Quod videntes socii, qui cum eo fuerant comitati, duxerunt ad domum matris suæ non longe ab illo loco distantem; quem venientem ad domum matris prædictæ de equo sumentes ipsum posuerunt in lectum; & sic jacuit tota nocte absque loquela & visu. Mane autem facto, accedentes amici ejus, ipsum mortuum invenerunt. Quem valde plangentes, pro eo, sicut pro mortuo, sepulturæ necessaria paraverunt. Hora autem vespertina mater ipsius defuncti pro morte filii sui nimio dolore afflicta, ad B. Thomæ pontificis suffragium devote confugit, promittens eidem equum filii sui defuncti, si pro vita sua funderet Deo preces. Quo facto, qui fuerat mortuus, statim revixit, & alloquens matrem suam increpare cœpit eamdem, eo quod a dulci somno eum voluit excitare; & sic vitam & sanitatem cælitus est adeptus per merita Viri Dei.
[13] Item accesserunt ad tumulum Viri Dei, qui fide digno testimonio asserebant, [Mulier mortua reputata, lapsus ex arbore, sub mersus in puteo, restituti.] quod domina Isabella de Massy, uxor domini Ricardi de Massy, de comitatu Cestriæ x, per spatium duarum leucarum fuit mortua reputata; cumque amici ipsius dominæ Viro Dei pro ea votum fecissent, viva & sana cælitus est effecta per potentiam summi Dei, & in evidentiam hujus miraculi ipsa domina unam tunicam de serico obtulit postmodum ad tumulum Viri Dei. Item probatum fuit ad tumulum Viri Dei miraculum, quod sequitur testimonio fide digno, videlicet quod, cum quidam, nomine Joannes de Syrop, ad nidum cujusdam corvi scanderet quamdam quercum, ad æstimationem sexaginta quinque pedum & amplius, & minus caute se tenens in ea, casu fortuito cecidisset, & sic jacuisset mortuus reputatus per spatium horæ unius, & astantes eum servo Dei Thomæ pontifici mensurassent, & plicassent unum denarium super eum, oculos suos statim aperuit & vitam obtinuit per merita Viri Dei. Item mulier quædam, Eva nomine dicta Kuaytho *, de Peterestowe in Irchenfend, Herefordiensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod filius suus, Gregorius nomine, in puteum quemdam ceciderat, in quo submersus & mortuus per spatium dimidiæ diei jacuerat; quem extractum de puteo Servo Dei secundum patriæ consuetudinem mensurarunt: quo facto, mox puer ille revixit & sanus effectus est per merita Viri Dei.
[14] [Moribundus, fugatis dæmonibus, a Sancto sanatus.] Item Joannes Gunselyn de Stanes Londonensis diœcesis, & alii plures cum illo venerunt ad tumulum Viri Dei, & juraverunt ibidem, quod ipse Joannes tanta fuerat infirmitate gravatus, ut vicinus morti, vel protinus moriturus ab astantibus crederetur, & dum sic quasi in extasi positus aliquamdiu jacuisset, vidit dæmones horribiles & quam plures ad se accedere, & eundem laniando & trahendo per manus & pedes de loco ad locum proterviter conculcare; unde nimio (nec mirum) timore perterritus Deum, ut potuit, instanter oravit, ut per merita servi sui Thomæ pontificis sibi in illo necessitatis articulo subveniret. Et ecce, dum intra se devotius sic oraret, vidit Virum Dei protinus ad se venientem, qui caput ipsius infirmi suscepit in manibus, & cum diutius dicti dæmones decertassent cum ipso, quis magis dominaretur ægroto, tandem quasi circa auroram diei per auxilium Viri Dei omnes dæmones sunt fugati, infirmi capite in ipsius Servi Dei manibus remanente. Ipse autem æger, quasi de gravi somno evigilans, mox repperit se curatum & sanitati divinitus restitutum per merita Servi Dei.
[15] [Mulieri & infanti mortuo nato vita concessa:] Item vir quidam, Philippus nomine, de Peneburgg, pistor, & Editha uxor ipsius, ad tumulum Viri Dei prædicti juraverunt, quod puella quædam, Tibot nomine, filia eorumdem, tam gravi fuerat ægritudine cruciata, ut spiritum exhalaret secundum testimonium omnium astantium tunc ibidem; & sic defuncta jacebat ab hora prima diei usque ad horam nonam ejusdem. Ipsi vero parentes ipsius angustiati vehementissimis tristitia & dolore pro morte suæ filiæ memoratæ, tandem Patrem & Deum totius consolationis cœperunt devotissime exorare, ut meritis servi sui Thomæ pontificis vitam suæ filiæ restituere dignaretur. Quo facto, quasi subito puella miraculose revixit, a mortuis suscitata per merita Viri Dei. Item mulier quædam, Placentia nomine, de villa de Malling Roffensis diœcesis y, juravit ad tumulum Viri Dei, quod, cum filium mortuum peperisset, & tribus diebus mortuus jacuisset secundum testimonium omnium vicinorum, tandem Dei Famulo mensuratus, subito miraculose revixit per auxilium Viri Dei; quem statim assumentes amici ad baptisterium portaverunt, & baptizato in signum miraculi Servi Dei nomen fuit impositum.
[16] [item viro post biduum, puero submerso, infanti recens nato,] Item vir quidam, nomine Nicolaus de Box *, de villa de Malling Roffensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod ipse tempore Autumnali in tantum exinanitus fuerat excessivo labore, quod quasi syncopim z patiens, imo potius, ut a vicinis omnibus dicebatur, quasi mortuus & sine omni anhelitu per duos dies jaceret exanimis; & * amici ejus compatientes eidem, Dei & servi ejus Thomæ auxilium invocassent, & ipsum more solito mensurassent, statim revixit mortuus per auxilium Viri Dei. Item vir quidam, Willelmus de Crowedone nomine, de comitatu Cantebrugg aa, juravit ad tumulum Viri Dei, quod filium habuit nomine Joannem, qui, dum juxta puteum aquæ curreret seu luderet, in puteum cecidit, in quo jacuit puer submersus ab hora diei prima usque ad horam nonam; & tum extractus de puteo, mortuus est inventus. Et cum amici defuncti pro suscitatione ipsius oblationem Dei Famulo promisissent, statim revixit, infra triduum restitutus pristinæ sanitati. Item quidam ad tumulum Viri Dei aderant, qui referebant & asserebant bona fide, quod, cum Joanna, tunc uxor Petri de Bosehin *, Cistren. bb diœcesis, in crastino S. Bartholomæi cum tantis doloribus filium peperisset, ut ab omnibus ipsum cernentibus mortuus putaretur; & ita exanimis jacuisset ab hora matutinali usque ad horam nonam ejusdem diei, de consilio amicorum votum voverunt parentes pro puero; quo facto, subito infans ille infinita Dei virtute revixit per merita Viri Dei.
[17] Item quidam Walterus de Hayles Molendinarius cc juravit ad tumulum Viri Dei, [ac tribus aliis.] quod filius suus parvulus in stagno molendini abbatiæ de Hayles dd prædictæ fuit submersus; & sic jacebat exanimis ab hora diei nona usque ad auroram diei sequentis. Sed cum ipsum extraxissent ab aquis parentes pueri sic defuncti, & ipsum mensurassent, ut moris est patriæ, Servo Dei prædicto, statim revixit, restitutus pristinæ sanitati. Item Agnes, filia Willelmi Pendok, de parrochia de Mirdeford *, ad Servi Dei tumulum est adducta, de qua tale miraculum est probatum; videlicet quod ipsa in ægritudinis languore jacebat & * mortua; tandem Viro Dei, ut moris est, mensurata, per ejus suffragium cælitus est curata. Item Agnes de Beadehede, de parochia de Chetkelee juxta Crokesden in comitatu Staffordiensi, habuit filium, nomine Henricum, qui oppressus erat cum * nutrice sua, & jacuit mortuus a media nocte usque ad tertiam horam diei sequentis, & mensuratus domino Thomæ episcopo Herefordiensi, cælitus vitam recepit. Sciendum, quod de tribus mortuis resuscitatis fit mentio infra sub rubrica de casibus, id est, XLI, XLII & XLIII de casibus ee.
[18] Item Florentia, filia Joannis Austin, de Cacenhuam juxta Cantebrugg, [nec non tribus submersis.] cecidit in quodam fonte, & morabatur in aqua, & ibi jacuit, usque dum quidam alius puer currebat a fonte ad domum patris sui, & pater ejusdem præcucurrit ad fontem, & extraxit filiam suam ab aqua. Et mortua erat super terram per spatium dimidiæ leucæ: & tandem voverunt Deo & B. Thomæ; & statim revixit. Item Joannes, filius Gilberti ff de Crowedon in comitatu Cantebrugg, cecidit in quamdam foveam aquæ, & jacuit in aqua a meridie usque ad noctem: & extractus ab aqua erat mortuus usque ad auroram; & sic mensuratus B. Thomæ episcopo Herefordiensi vitam pristinam cælitus recepit. Item Joannes, filius Hugonis Londonensis de Radenheche, de communi de Gokynham *, cecidit in foveam aquæ; & extractus ab aqua jacuit mortuus ab hora Nonæ usque ad vesperam; & mensuratus B. Thomæ episcopo, & statim cælitus per merita Servi Dei pristinæ vitæ redditus est.
[19] [Ex gravi vulnere pro mortuo habitus, sanatur.] Item accidit in curia domini Alani Plokenet gg, quod præcepto ejus volentes armaturam suam tentando visitare, præcepit cuidam famulo suo, Joanni nomine de Auste, ut indueret arma sua: & cum coram eo indutus stetisset, accessit quidam de sociis, tentare volens, si jam fiduciam in illis habere posset, assumpsit cultellum, & tentando percussit eum, & graviter vulneravit cum cultello in sinistra parte circa cor. Et extracto cultello, mensuraverunt, quinque pollices de cultello infra * corpus extitisse de dictis armis. Et stillavit sanguis tantæ quantitatis, quod vix in eo aliquid remansit, & ipse ad terram prosiliens, corruens * tamquam mortuus; & circumstantes planctu & pietate conflicti *, quid agerent, timuerunt. Tandem bonæ memoriæ Thomæ de Cantalupo mensuraverunt eum beato viro Thomæ; & statim cœpit emendari & ad vitam revocari. Venit dominus Alanus cum majoribus de familia sua ad tumbam B. Thomæ, jurans & contestans, quod personaliter interfuit & vidit factum rei gestæ, & cum prædictis testimonium perhibuit.
ANNOTATA.
a Quod supra alibi monui, id hic rursum pro sequentibus semel monuisse sufficiat, nomina parœciarum villarumque a me passim frustra quæri in Lexicis, Mappisque geographicis regni Angliæ, ejusque rei triplicem causam esse posse, nimirum vel quod minora hæc loca modo non exstent, vel quod nomina mutarint, vel denique quod in apographis nostris vitiose scripta planeque deformata sint.
b In altero apographo nostro est: De parochia Pyon Regis.
c Squinancia a Græco Κυνάγχη, Latine est angina, acutus gutturis morbus, respirationem intercludens.
d Staffordia indigenis Stafford-Shire, comitatus Angliæ est, cui a Meridiana plaga adjacet comitatus Wigorniensis, Anglis Worcester-Shire, cujus caput Wigornia sive Worcester, episcopalis civitas est sub archiepiscopus Cantuariensi.
e Miraculum hoc, veluti specialius probatum, jam dedi in Parte 2, num. 22, ubi tamen in loco, in quo contigit, quædam variatio est.
f Relatum est & hoc in Parte 2, num. 20.
g Norwicum, incolis Norwich, regni Angliæ civitas est in comitatu Norfolciæ, cujus & caput est, habetque episcopalem sedem Cantuariensi suffraganeam.
h Nottinghamia, vulgo Nottingham urbs regni Angliæ, suique nominis comitatus caput est, qui inter provincias Lincolniensem, Derbiensem & Leicestriensem concluditur.
i Id est de Glocestria, cujus nominis civitas & comitatus sunt in Anglia.
k Ita in utroque nostro apographo; sed sine omni dubio legendum est in tina: tina enim vas est vino aliisque liquoribus recipiendis destinatum.
l Lancastria, vernacule Lanca-Shire, comitatus Angliæ est.
m S. Joannes Beverlacensis, archiepiscopus Eboracensis, colitur die 7 Maii, quo ejusdem gesta & cultus in Opere nostro illustrata sunt.
n Bristolium vel Bristolia, Angliæ civitas episcopalis est sub metropoli Cantuariensi, ad Avonam fluvium, cujus utrique ripæ, partim in Somersettensi, partim in Glocestriensi comitatu, insidet.
o Sunt hujus nominis urbs & comitatus in Anglia. Salopia urbs, ejusdem comitatus caput, vernacule Shrewsbury & Shrowsbury dicta, ad Sabrinam fluvium sedet: comitatus vero Anglice Shropp-Shire appellatur.
p Id est, eo temporis spatio, quo quis duorum milliarium, & amplius, iter potuisset conficere.
q Malmesbury, olim celebre Maldunense cœnobium, oppidulum Angliæ est in comitatu Wiltoniæ, vulgo Wil-Shire dicto.
r Staffordia, vulgo Stafford-Shire, Angliæ item comitatus est, cujus caput est urbs Staffordia, indigenis Stafford etiam dicta.
s In altero nostro apographo pro Pinchebeck legitur Pointhebeck, cetera eodem modo: at sive ista loca recte sive vitiose descripta sint, ignota mihi sunt.
t Jam dixi supra, Coronarium in Anglia magistratum seu regium ministrum esse, cujus est de occisis, sive mors casu, sive ab aliis violenter illis illata fuerit, cognoscere: ac nefas esse, eorumdemcorpora sepelire, priusquam a coronario inspecta fuerint.
u Suffolcia comitatus Angliæ Orientialis est, South-Folke & Suffolke incolis dictus.
x Cestriensis comitatus Angliæ in ora maris Hibernici situs est, indigenis Ches-Shire nominatus. Caput ejus Cestria est, civitas episcopalis sub metropoli Eboracensi.
y Roffa, vernacule Rochester, Angliæ Meridionalis in Cantio civitas est, episcopalem sedem habens, suffraganeam Cantuariensi.
z Syncope vox Græca Latine subitam virium defectionem significat.
aa Indicatur hic comitatus Cantabrigiensis, vulgo Cambridge-Shire, una ex provinciis Angliæ.
bb Ita in utroque apographo nostro; sed legendum est Cicestrensis: est autem Cicestria, vulgo Chichester, Angliæ civitas in comitatu Suffexiæ, episcopatum habens sub metropoli Cantuariensi.
cc Id est molitor.
dd In Monastico Anglicano tom. 1, pag. 928 dicitur Haylesense cœnobium, sive de Hayles, fuisse Ordinis Cisterciensis, a Richardo Cornubiæcomite ac postea Romanorum rege electo, anno 1246 fundatum in agro Gloucestrensi.
ee Hæc igitur ut ad locum suum referantur, hic subjungo.
ff Alterum apographum nostrum habet: Joannes, filius Willelmi, filii Gilberti.
gg Forte legendum est Plugenet, cujus nominis Alanus baro memoratur a Camdeno in descriptione comitatus Herefordiensis.
* al. Intesone
* al. Gipeswyt
* al. le Wyse
* al. de Forne
* al. Lantadoc
* al. Stardebury
* al. Knaytho
* al. de Bor
* adde cum
* al. de Boschuam
* al. Madeford
* an ut?
* forte a
* al, de Bokynham
* l. intra
* l. corruit
* confecti
CAPUT II.
Cæcis, luscis, contractis, claudis & paralyticis incolumitas concessa.
Christina, filia Galfridi de Mortone, in civitate commorans supradicta, ab octo annis & amplius cæca, visum cælitus est adepta ad tumulum novum a Episcopi supradicti. Item Joannes Pertehaie de Mansinton * in parochia de Ledebur sub Malvernia, [Varii cæci & lusci curati, inter quos una] a biennio & amplius cæcus, visum recipit. Item Margarita de Heredesl. *, filia Willelmi Bedelli, ab uno anno & amplius cæca in sinistro oculo, est videndi potentiam consecuta. Item Walterus, filius Willelmi Chitre, de Weston juxta Lugwardin, a multo tempore cæcus in sinistro oculo, videndi potentiam est adeptus. Item Sibilla de Brugg, a tribus annis habens in dextro oculo cæcitatem, visum obtinuit. Item Agnes Atebroke, de Bilinghope, a septem annis cæca visum recepit. Item Joannes de London *, de partibus Breton, Menevensis diœcesis b, in civitate Herefordia dudum cyrothecarius c, a duobus annis & amplius cæcus, visum recepit. Item Agnes Moreth, de civitate Herefordia prædicta, a septem annis & amplius cæca, visum recepit.
[21] [suæ temeritatis pœnas ante dederat: item alii] Item Juliana de Warevik, a sexdecim septimanis cæca, visum recepit. Item Juliana Pectrix, de civitate prædicta, in dextro oculo visu carens: quæ miraculis supradictis insultans, irreverenter se habuit multipliciter in loquendo, & propterea, ut rationabiliter ab astantibus putabatur, ad terram corruit ut defuncta. Cum a quadam muliere Matilda de Corderhale *, quæ a dementia nocte præcedenti ibidem fuerat cælitus liberata, ad ipsum tumulum portaretur, ac ibidem exanimis aliquamdiu jacuisset, demum resumpto spiritu, vivificata recedit, & ea, quæ in Deum & in Servum ejus paulo ante peccata commiserat, confitens & publice recognoscens, cum vita etiam videndi in oculo dextro consecuta est a Domino facultatem. Item Kikilda, uxor Willelmi Clement, de Herefordia, a biennio cæca, visum recepit. Item Alditha de Penna Canonicorum, relicta Joannis de Colewelle, sex annis & amplius cæca, visum recepit. Item Alicia de Welbell, a decem & septem annis cæca, visum est divinitus consecuta. Item Nicolaus Brid, ab uno anno & amplius habens dextrum oculum excæcatum, visum recepit.
[22] [uno, alii utroque oculo capti] Item Margarita de Hompton, per multa tempora ante cæca, visum recepit. Item Thomas de Kilpek, a decem annis visu unius oculi destitutus, visum recepit. Item Thomas, filia * Huelli fabri de Burhulle, a quinque septimanis in utroque oculo visu carens, & a nativitate penitus in sinistro, visum obtinuit cælitus in utroque & clarius sinistro. Item Emmata de Ros, habens dextrum oculum excæcatum, visum recepit. Item Ricardus, filius Galfridi Huot de Carwiton *, a decem annis cæcus, visum recepit. Item Willelmus, filius Willelmi Crurele de Brompton, clericus, habens in sinistro oculo maculam & a septem annis & amplius cæcitatem, cælitus visum recepit. Item Ricardus Cursum, de Taddeford, Norwicensis d diœcesis, cæcus antea per tres annos, visum recepit. Item Ricardus Godefray de Harlay juxta Staffordiam e, Coventrensis & Lichfeldensis diœcesis f, cæcus in oculo dextro visum recepit. Item Christiana Muleward, habens maculam super oculos & gibbum * in manu sinistra per octo annos, ab utraque deformitate est per Dei Servi suffragium liberata.
[23] Item Juliana, filia Thomæ Haket, de Petreston in Goldesmor, a quatuordecim annis cæca, visum cælitus est adepta. Item Ricardus Pulle de Teukesbur g, a multo tempore cæcus, visum cælitus est adeptus. [videndi facultatem recipiunt,] Item Willelmus de castro Episcopi Herefordiensis h, cæcus visum recepit. Item Joannes Noryerwent Landavensis i diœcesis, cæcus lumen oculorum recepit, invocato suffragio Servi Dei. Item David, dictus Erum, de terra de Clifford Herefordiensis diœcesis, habens sinistrum oculum excæcatum, qui etiam claudus extiterat antea per tres annos, visum recepit in oculo memorato, & rectum incessum per suffragium Viri Dei. Item Robertus de Winburgg, in dextro oculo cæcus a multo tempore, visum recepit. Item Margarita, filia Joannis Tumbald * de civitate Herefordiensi, ætatem * fere unius anni, habens oculum dextrum adeo periculose inflatum, quod ad latitudinem trium digitorum de loco proprio videbatur amotus, per auxilium Viri Dei cælitus est curata ita salubriter & perfecte, quod post curationem hujusmodi nec locus morbi nec vestigium appareret.
[24] Item vir quidam, nomine Walterus de Cluton Bathoniensis & Wellensis diœcesis k, [inter quos unus a S. Etheldreda ad Sancti tumulum missus fuit.] qui cæcitatem incurrerat & cæcus permanserat quadraginta dies & amplius; dolens de cæcitate prædicta causa orationis ad quamdam duci se fecit ecclesiam, & ante quoddam altare, quod in honorem S. Etheldredæ virginis l fuerat dedicatum, se devote prostravit, petens divinum auxilium sibi impendi per merita virginis memoratæ; cumque aliquamdiu sic orasset, sopor irruit super eum; & ecce virgo prædicta sibi apparuit, dum dormiret, quæ tetigit ejus maxillam, sic dicens: Vade ad tumulum S. Thomæ, qui est Herefordiæ, & ibi optatam recipies sanitatem. Ille autem expergefactus a somno, non immemor visionis, se fecit perduci ad tumulum Viri Dei prædicti; & ibidem devote orationi insistens, quod petiit, impetravit, lumen videlicet oculorum die prædicta per merita Viri Dei. Item vir quidam, Joannes Hod, de Wigemore Herefordiensis diœcesis, qui per duos menses visum amiserat oculorum, cum per duos dies orasset ad tumulum Viri Dei, subito visum recepit per merita Viri Dei. Item Thomas de Ehilhm. de com. Canter m, qui cæcus fuerat annis septem & amplius, ipsa die orans ad tumulum Viri Dei visum recepit per auxilium Viri Dei.
[25] Hugo filius Hugonis filius * Raderi Atteke de Hompton, [Multi variis membris capti,] a septem septimanis contractus, gradiendi potentiam cælitus est adeptus. Item Rogerus, filius Walteri molendinarii, de civitate Herefordiæ a sex annis habens manum dexteram aridam & contractam, sanitatem est divinitus consecutus. Item Willelmus Gaint, de parochia de Wellington, a tribus annis & amplius habens manum contractam, & clausum pollicem pugillo, sanitatem & rectitudinem recepit, invocato suffragio Viri Dei. Item Agnes de Mordeford, a quinquennio manca penitus & contracta, cælitus est sanata. Item Eva de Webbeton in parochia de Welbell, a tribus annis contracta adeo, ut veheretur in sporta, sportam relinquens ecclesiæ, rediit; ab ægritudine penitus est liberata. Item Emma de Hepe sub Dunemora, a duodecim annis contracta adeo, ut suffulta duobus podiis ad assellas n miserrime graderetur, sospes ad propria remeavit, podiis ecclesiæ derelictis. Item Joanna, filia Thomæ pistoris de Magna Marcle, a nativitate contracta, gradiendi potentiam primitus est adepta. Item Joannes, filius Joannis de la Were de Kencestre *, a nativitate contractus, gradiendi potentiam similiter cælitus est consecutus. Item Isabella, filia Willelmi Griffit, civis Herefordiensis, ab uno anno habens manum sinistram aridam & contractam, sanitatem recepit.
[26] [aut penitus contracti,] Item Isabella de Chirithward, filia Joannis de Tyberton, a tribus annis contracta adeo, ut non posset caput erigere aut movere, vel pedes proprios intueri, sanitatem optatam recepit. Item Robertus, filius Thomæ Tilterache, de parochia de Tatinton, claudus ab uno anno & amplius, ac contractus adeo, ut in quodam cunabulo portaretur, gradiendi rectitudinem est divinitus consecutus. Item Margarita de la Hyde, de parochia de Yrakhulle, a quadriennio contracta, sanitatem recepit. Item Hugo de Salophuris *, a nativitate contractus, gradiendi potentiam primitus est adeptus. Item Agnes de Frompton super Severne o, a decem annis contracta, rectam gradiendi potentiam est divinitus consecuta. Item Alicia de Cupestre de Borsebur *, a decem annis & amplius habens dextram manum aridam & contractam, optatam sanitatem recepit. Item Willelmus de la Welle de Newenherni super Temede p, a duobus annis contractus, similiter est curatus. Item Sedonia de Talgar, a septem annis muta pariter & contracta, rectam loquendi & gradiendi potentiam cælitus est adepta. Item Alicia de Tullinton, a septem annis contracta, optatam sanitatem est divinitus consecuta. Item Joanna de Forhamton, a quinque annis manum habens contractam, sanitatem recepit. Item Joannes, filius Guillelmi Compre, de Norton, ætatis quatuor annorum & dimidii, a tempore, quo tres habuit tantummodo septimanas ætatis, omnino contractus, gradiendi & currendi potentiam est adeptus.
[27] [per S. Thomæ patrocinium] Item Alicius * de Frenes, in civitate commorans supradicta, per viginti septem annos antea habens collum sic tortum, ut caput & faciem semper haberet super sinistrum humerum reclinatum, sanitatem optatam recepit, invocato suffragio Viri Dei. Item Christina, filia Radulphi de Ledewith juxta Lodelawe, a viginti annis & amplius contracta, sanitatem recepit. Item Christina, filia Ricardi Martin de Chirburg, in sinistra parte adeo contracta, ut cum duobus baculis per annum & amplius antea graderetur, recte gradiendi potentiam cælitus est adepta. Item Christiana, filia Walteri mercatoris de Allkrugg de parochia de Ledebury, a septem septimanis contracta, sanitatem cælitus est adepta. Item Maltilda, filia Dionysii Northin de Gloucestre, ætatis quatuor annorum, a nativitate habens manum sinistram aridam contractam, sanitatem cælitus recepit. Item Willelmus, filius Willelmi de Humbre, a tribus annis contractus, gradiendi rectitudinem est divinitus consecutus. Item Andreas, filius Willelmi Sely de parochia de Penrkumbe *, a septem annis contractus, recto est gressui cælitus restitutus. Item Catharina, filia Maltildæ Hunestre de Ros, habens dorsum tortum & in tantum curvum & gibbosum, quod se erigere non valebat, nec aliter gradi posset, nisi manu posita super genu, deformiter inclinata, se mirabiliter sustentans, gibbo sublato, staturæ rectitudinem & recte gradiendi potentiam, Domino largiente, recepit.
[28] Item Agnes, filia Willelmi de Essch, in parochia de Burford, [membrorum usum consequuntur.] a quinque annis contracta, recto est gressui cælitus restituta. Item Agnes, filia Hugonis Borbi, de eadem, a quatuor annis manibus super genua positis gradiens, deformiter inclinata, staturæ & gressus rectitudinem est adepta. Item Alicius * Weredegeos de Bewerdesert juxta Barewik q, ab uno anno & dimidio contracta, gradiens baculis furcatis suffulta, recto est gressui restituta. Item quædam filia Willelmi Gydehorn, de parochia de Foye, habens dorsum gibbosum & curvum a septem annis & amplius, sanitati est restituta. Item Nicolaus de Weston juxta Malmesbury, habens sinistram manum aridam & contractam, cælitus est curatus. Item Petronilla, filia Adæ Coti, de Standon Pichard, habens dextram tibiam a tempore multo contractam, gressus rectitudinem cælitus est adepta. Item Wendliana de Oswaldestre, habens ab octo annis præcedentibus dextram manum omnino contractam, per Viri Dei suffragium cælitus est curata. Item Editha de Ailimni Destre *, per quatuor annos contracta, sanitatem recepit. Item Agnes, filia Regin. * le Hirche, de Ewasharald, in tibiis suis contracta adeo, ut virtutem aliquam gressuum non haberet, cælitus est curata. Item adolescens quidam, Thomas dictus Cok, de civitate Dublinia in Hybernia r, qui, dum dormiret sub divo juxta Bristoll s, ita miserabiliter factus est contractus, ut omnes fideles ipsum gradi videntes ad compassionem induceret & horrorem; cum per tres menses passione hujusmodi laborasset, per suffragium Viri Dei fuit pristinæ sanitati subito restitutus.
[29] Joanna de Birches, filia Hugonis Ked. de Pionia Canonicorum t, [Claudi, aliterque gressu privati,] clauda ab uno anno & amplius, ac contracta, gradiendi potentiam cælitus est adepta. Item Agnes Moreth de civitate prædicta, ab octo annis & amplius clauda, est sanata. Item Margarita, filia Willelmi Mael civis Herefordiensis, a viginti septem septimanis clauda in pedibus ac contracta, gradiendi rectitudinem cælitus est adepta. Item David, filius Matthæi de Baldinghuam, ab uno anno claudus, gressus rectitudinem est adeptus. Item Margarita, filia Alexandri de Dimoc, a tribus annis & amplius clauda, gradiendi rectitudinem per Viri Dei suffragium est adepta. Item Alicia de la Hulle in parochia de Buthulle, a septennio clauda, similiter est sanata. Item Flanndrith de Astone, in parochia de Eye *, a quatuordecim annis clauda adeo & contracta, ut nec sedere posset, nec incedere quoquo modo, per Servi Dei suffragium est curata. Item Matilda Child de Chideshendh in dextra parte clauda pariter & contracta, gradiendi potentiam cælitus est adepta. Item Thomas Brundedif de Deornifeld *, a decem annis claudus, recto est gressui restitutus. Item Willelmus de Ros, dictus de Stone, a quatuor annis claudus, gradiendi rectitudinem est adeptus.
[30] Item Matilda, filia David de Talgar le Englevs, [aliisque malis obnoxii,] Menevensis diœcesis u, ab octo diebus clauda pariter & contracta, sanata est. Item Reginaldus de domo S. Joannis de Stafford, a septem annis claudus, recte gradiendi potentiam est divinitus consecutus. Item Herdevel de Ledebur North., a duobus annis clauda, habensque tumorem deformem & magnum in maxillis, a tumore & claudicatione cælitus est curata. Item Christiana, filia Hugonis Hugerssaat, de parochia de Kingesleve, a quinque annis clauda, recte gradiendi potentiam est a Domino consecuta. Item Willelmus, dictus Dunepese, de parochia de Haneute juxta Portesmuwe x, ab uno anno claudus, recte gradiendi potentiam est adeptus per suffragium Viri Dei. Item Richardus de la Hulle, de Welbel, gibbum habnes in sinistra parte faciei in tantum ut in sinistro oculo frequenter impediretur a visu; tam etiam gravi dolore renum continue vexabatur, ut gradi non posset nisi grandi baculo sustentatus, ab utroque morbo subito est sanatus per suffragium Viri Dei. Item Philippus, filius Philippi Abseys de Ewaslati *, claudus, est recto gressui cælitus restitutus. Item Dionysia, filia Joannis Forsenet, de parochia de Jorubur, a VI annis clauda, similiter est curata.
[31] [ipso invocato, incolumes evadunt.] Item vir quidam, nomine Willelmus, filius Rogeri clerici de parochia de Grete, a tribus annis claudus, recte gradiendi potentiam miraculose recepit. Item Juliana Faysant de Kudinart *, a multo tempore clauda, rectum gressum divinitus est adepta. Item Griffinus Apwillini de Ewiaslati *, ex utraque parte a dimidio anno claudus, gradiendi rectitudinem cælitus est adeptus. Item Henricus, dictus Mercator, filius Henrici de Hupton juxta Seuherne, in sinistra tibia gravi infirmitate percussus in tantum, ut per dimidium annum miserrime cum uno baculo graderetur, cælitus est curatus ad primum tumulum Servi Dei. Item vir quidam, Joannes nomine, de com. Caucie y, qui per quatuor annos ante claudus extiterat, venit ad tumulum Viri Dei, cum duobus podiis se sustentans; & dum celebraretur Missa juxta tumulum Viri Dei, ante tumulum se prostravit, orans devote, ut per merita Viri Dei sibi restitueret sanitatem clementia Salvatoris; & ecce, ipsa Missa completa, restitutus est statim vir ille integræ sanitati per auxilium Viri Dei. Item quidam clericus de Cirncestre Wigorniensis diocesis, z, nomine Rogerus, qui ideo ut juravit, extitit mancus utraque manu, aut certe contractus, quia vitam Servi Dei & miracula depravare præsumpserat, accessit ad tumulum supradictum, & super sarcophagum ejus suas contractas manus, prout potuit, collocavit, & sic cum lachrymis orans, subito, multis cernentibus, est sanatus aa.
[32] [Octo paralytici,] Agnes de Wynton a quinquennio in dextra parte totius sui corporis paralytico morbo percussa, & in manu dextra contracta, per Servi Dei suffragium est sanata. Item eadem Agnes de Wynton in dextra parte sui corporis paralytico morbo percussa, quæ sanata fuerat, & in eandem ægritudinem, forte suis peccatis exigentibus, incidit iterato, devota rediit & sanitatem stabilem cælitus est adepta. Item Robertus de la Heche, de parochia de Schobbedone, paralytico morbo percussus, a morbo ejusmodi divinitus est curatus. Item Margarita de Boseburg, a viginti tribus annis præcedentibus paralytica jacens in lecto, sanitatem recepit a Domino per suffragium Viri Dei. Item Robertus, filius Adæ de Witebache, de parochia de Bromfeld, a quatuor annis paralyticus, sanitatem divinitus est adeptus. Item Juliana Textrix de Mordford, paralytico morbo percussa, sanitatem recepit. Item Willelmus de la Wiche juxta Cestriam bb, ab uno anno paralyticus atque mutus, sanitatem recepit. Item Richardus Cosyn de civitate London, paralysi morbo percussus adeo, ut omnium membrorum suorum destitueretur virtute, in omnibus membris suis sanitati cælitus extitit restitutus.
[33] Item venit nuncius quidam ad tumulum Viri Dei jurans, [inter quos unus Hibernus, sanati.] quod vir quidam, nomine Raderus, de Kylkenni in Hybernia, diœcesis de Lyminik cc, dominus suus tam graviter fuerat paralytico morbo percussus, ut ab omnibus ipsum cernentibus putaretur in brevi tempore moriturus; & cum amici ejus plicassent unum denarium super eum, & pro ipso Viri Dei auxilium invocassent, sanitatem cælitus est adeptus, & ideo per dictum nuncium imaginem argenteam, quam promiserat, destinavit.
ANNOTATA.
a Novum hunc tumulum a Richardo episcopo Herefordiensi anno 1287 factum esse, pluribus supra docui.
b Menevia, Anglis Saint Davids dicta a sancto hujus nominis archiepiscopo, de quo apud nosactum est Kalendis Martii, nunc exigua urbecula Walliæ est in comitatu Penbrochiensi, episcopalis tamen sub archiepiscopo Cantuariensi.
c Id est, chyrothecarum artifex.
d Norwikum, incolis Norwich, urbs Angliæ est in comitatu Norfolciæ, cujus caput est, cum episcopatu sub metropoli Cantuariensi.
e Staffordia, vulgo Stafford, cognominis comitatus caput, parva urbs Angliæ est.
f Coventria seu Conventria, Anglis Coventre, urbs Angliæ est in comitatu Warwicensi, vulgo Warwick-Shire; Lichfeldia, vernacule Lichfield, in comitatu Staffordiæ; & utriusque unitus est episcopatus sub metropoli Cantuariensi.
g In altero exemplari nostro legitur in parochia de Teukesbur. Forte is locus est, quem tabulæ geographicæ vocant Tewkesbury, in comitatu Glocestriæ.
h Oppidulum Angliæ est in comitatu Salopiæ, vernacule Bishops-Castle dictum, quia ad episcopos Herefordienses pertinuit, teste Camdeno in descriptione ejusdem comitatus.
i Landava, indigenis Landaff, Angliæ urbecula est in Wallia ac in comitatu Glamorganiæ, sed antiquo episcopatu, Cantuariensi sedi suffraganeo, illustrata.
k Bathonia, Anglis Bathe, Wellæ, iisdem Welles, civitates Angliæ sunt in comitatu Somersettensi, ambæ sic episcopales, ut unus antistes utrique præsideat, & ab utraque nominetur episcopus Wellensis & Bathoniensis.
l S. Etheldredæ, reginæ, virginis & abbatissæ Elyensis in Anglia, prolixa Acta dedit Papebrochius noster ad diem 23 Junii, quo illa colitur.
m Hæc in altero exemplari nostro sic habentur: Item Thomas de Chylhuam, de comit. Kant. Haud dubie indicatur hic comitatus Cantii, Anglice Kent; sed nec Ehilhm, nec Chylhuam alibi reperi. Quæ nunc sequuntur, agunt de contractis, ejusdem S. Thomæ patrocinio sanatis, iisque præmittitur titulus Rubrica de contractis.
n Id est, fulcris subalaribus; assellas autem pro axillis ponitur.
o Severne, alias Sabrina, secundum a TamisiAngliæ flumen est, in comitatu Mongomerii ortum.
p Pro Newenherni in alio apographo nostro legitur Neuenshuam: utrobique autem vitiose, ut suspicor, super Temede.
q Alterum apographum habet: juxta Warewik. Porro Barvick, Latine Borcovicus, oppidum aut castrum est in Northumbria: Warewick vero, seu Warwicus, comitatus Warwicensis caput in eodem regno Angliæ.
r Dublinium, vulgo Dublin, primaria Hiberniæ urbs archiepiscopalis est in provincia Lageniæ.
s Bristolium vel Bristolia, Angliæ civitas est, de qua supra jam memini.
t Frustra locum hunc, qui civitas fuisse infra dicitur, quæsivi. In altero nostro Ms. hic legitur: de Provincia canonicorum. Porro his, quæ sequuntur, tituli loco præfigitur Rubrica de claudis.
u Vide Annotata hic ad lit. b.
x In altero Ms. nostro est: juxta Portesinwe, neutro modo mihi locus iste notus est.
y Ita plane habet etiam Ms. alterum, debentque, ut opinor, sic exponi, de communitate Caucie; nam Anglia nullum hujus nominis comitatum habet.
z Wigornia, vernacule Worcester, Angliæ civitas episcopalis est sub metropoli Cantuariensi, caputque cognominis comitatus, vulgo Worcester-Shire appellati.
aa Sequentibus in processu præfixus hic titulus est: Rubrica de paralyticis.
bb Cestria, incolis Chester, civitas episcopalis Angliæ in comitatu Cestriensi, vulgo Ches-Shire, cujus caput est.
cc In altero apographo habetur Lyminth, sed videtur legendum Limerick vel Limrick, Latine Limericum & Lumniacum, quæ Hiberniæ civitas est in Momonia, comitatus Limericensis caput, cum episcopali sede suffraganea archiepiscopo Casseliensi.
* al. Masinton
* al Hereford.
* al. de Landon
* al. Colderhale
* an filius?
* al. Carinton
* i. e. tuber
* al. Gumbaldi
* ætatis
* an filii?
* al. Leneestre
* al. de Salophur
* al. Bosebur
* al. Alicia
* al. Peukumbe
* al. Alicia
* al. Aylmundestre
* al Reginon
* al. de Cye
* al. Deorshicamfeld
* al. Ewpaslati
* al. Nidinart
* al. Ewaslati
CAPUT III.
Multi alii variis morbis & periculis conflictati, per ejusdem Sancti opem liberantur.
[Tres sardi] Joannes a de Dokkelowe, a septem septimanis surdus, audiendi potentiam est adeptus. Item Miriel, uxor Gilberti Travers, surda & in sinistro oculo visu carens, auditum & visum recepit. Item adolescens quidam, Joannes nomine, de domo & familia domini Joannis de Haveringes, justiciarii domini regis in Snowdon b, a tribus annis surdus, auditum recepit subito per suffragium Viri Dei c.
[35] [& septem muti curati,] Willelmus Ap David mutus pariter & contractus, loquendi & gradiendi potentiam est adeptus. Item Hugo de Stoktene, filius Agnetis de Stepestre, a biennio mutus, loquelam recepit, in quo facto hoc mirandum apparuit, ut omnibus inspicientibus in os ejus magna portio linguæ suæ manifestissime videretur de novo supernaturalis virtutis opere accrevisse. Item Sedonia de Talgar, a septem annis muta pariter [Col. 653A] & contracta, rectam loquendi & gradiendi potentiam cælitus est adepta. Item Thomas, filius Thomæ Mile, de Eton juxta Leomer *, ætatis XII annorum, a nativitate mutus loquelam recepit. Item Wendliana, filia Joannis Eynon de Ewyas *, a sex septimanis muta, loquendi potentiam cælitus est adepta. Item Margarita, filia Willelmi Bret de parochia de Novelonde in foresta de Dene d, per septem annos & amplius ante muta, invocato suffragio Viri Dei ad locum primæ sepulturæ ejusdem facultatem loquendi, soluto silentio, est a Domino consecuta. Item Hugo, dictus Suel, de Marstone in parochia de Pentecumbe, qui loquelam amiserat antea per tres dies, subito est curatus e.
[36] Matilda de Coldelhale *, a decem & septem annis frenetica sive demens, [decem phrenetici vel amentes sanæ menti restituti.] sanitati extitit restituta. Item Joannes de Cokebrugg juxta Dunsesarum diocesis f, per XII annos ante furiosus seu demens, cum ad tumulum Viri Dei ab amicis in itinere duceretur ligatus funibus & catenis, omnibus ligamentis subito per se ruptis, sanitatem est divinitus consecutus. Item Hugo, filius Joannis Hove, de Austre, a multo tempore furiosus, sanitatem cælitus est adeptus per suffrogium Viri Dei. Item presbyter quidam, nomine Joannes de Tendebur, a septem septimanis furiosus, sanitatem cælitus est adeptus per suffragium Viri Dei. Item juvenis quidam, nomine Joannes de Dunsisarum diocesis g presbyter, qui fuerat furiosus a sexta die mensis Aprilis, ad tumulum Servi Dei suo sano sensui est cælitus restitutus. Item vir quidam, nomine Adam le Yewynd, de Burton, qui fuerat a tribus septimanis antea furiosus, suo recto sensui extitit restitutus per suffragium Viri Dei. Item Joannes, filius Joannis de Herdesley Herefordiensis diœcesis, fere per tres septimanas demens, per suffragium Viri Dei restitutus est pristinæ sanitati. Item mulier quædam, Editha nomine, de Wynton, ab uno anno & amplius furiosa, per suffragium Viri Dei ad ipsius tumulum rectum sensum cælitus est adepta. Item vir quidam, Joannes nomine, de Rynemarford *, per dimidium annum & amplius similiter furiosus, modo consimili est curatus. Item Robertus aurifaber de Bristoll h, qui fuerat furiosus fere per tres menses, suo fuit sensui cælitus restitutus i.
[37] Rosa de Acton *, ab octo annis habens manus inflatas in tantum, [Tumor manuum, angina, arthritis,] ut ipsas movere non posset, optatam in hiis sanitatem recepit. Item Adam, dictus Absalon, capellanus Herefordiæ, moram trahens, morbo, qui dicitur squinantia k, tam magnam & duram habens inflationem in gutture & in collo, ut nec loqui posset, nec aliquid deglutire; cum putaretur a medicis & amicis protinus moriturus, casu fortuito somnum cepit, in quo somno sibi, ut asseruit postmodum, videbatur, quod vir Dei Thomas, indutus rubeis sacerdotalibus indumentis, ad ipsum accessit, & manu tetigit fortiter locum morbi, illi præcipiens, ut quam cito surgeret & libere loqueretur: qui statim obediens imperanti, sanus surrexit per suffragium Viri Dei. Item Juliana, filia Willelmi Coci de Credehulle, gravata morbo, qui dicitur squinantia, miraculose sanitatem recepit. Item Willelmus de Gosinton * tam gravi morbo, qui gutta l appellatur, per quinque annos & amplius vexatus, ut cum baculis vix lento passu & cum angustia graderetur, cum iter veniendi ad tumulum Servi Dei devotius fuisset aggressus, multis asserentibus, quod ipsum iter perficere non valeret, in ipso itinere tam sanus factus est, ut sine baculis veniret ad tumulum, ac inde totus sanus ad propria cum gaudio remearet.
[38] [malum pollicis & febris curata: tibia fracta sanata.] Item Robertus, perpetuus vicarius de Clifford, casu quodam magnam partem pollicis sinistræ manus suæ horribiliter incidit, & abscissa parte resumpta, cum ipsam voluisset suo toti conjungere vel aptare, tam gravi dolore vexatus fuerat, ut ipsam partem pollicis, quam alligaverat suo toti, sibi demitteret, & solius Dei & servi ejus Thomæ pontificis suffragium devotius invocaret. Quo facto, omnis doloris angustia subito sic cessavit, ut nullum gravamen postea senserit in eodem, sed infra paucos dies pollex ejus ad integritatem per auxilium Viri Dei sine omni deformitate unguis vel carnis seu longitudinis, est, multis mirantibus, restitutus. Item Thomas London sellarius m Herefordiensis, ab undecim septimanis febribus vexatus, sanitatem recepit. Item quædam mulier de castro Goderiti *, nomine Eva Cokes, habens tibiam casu fractam, cui subveniri non poterat, licet circa ipsius curam magno tempore diligentia fuisset adhibita, cum ad tumulum Viri Dei aliquando diu * ipsius suffragium devotius invocasset, subito, multis mirantibus & Deum laudantibus, est sanata, ita ut currens in ecclesia & extra, & præ gaudio plaudens manibus, Deo gratias verbis, signis & nutibus corporis, mirabili devotione persolveret.
[39] [Item febris abacta: mutæ loquela reddita; venenum, podagra & tumor faciei sublata.] Item Rogerus Gernun de parochia de Malmes Hulle Gramages, per decem dies ante vexatus febribus, sanitatem cælitus est adeptus. Item Wendliana, filia Joannis Eynon de Ewyaslati, muta, quæ sanata fuerat meritis Viri Dei, cum ad sanctum Mowhan Minchenesili n Herefordiensis diocesis, a sepulchro Viri Dei prædicti rediens versus propria pervenisset, loquelam, quam miraculose receperat, perdidit iterato: quæ postmodum cum parentibus suis ad tumulum Servi Dei devotior rediit, & ibidem optatam loquendi recepit, soluto silentio, facultatem. Item Petronilla de Elehangre, a multo tempore gravissimo capitis dolore vexata, & tumenti ventre quasi hydropica, veneno bufonis infecta, qui eam, ut asseruit, intoxicaverat dormientem, venenum subito in magna quantitate evomuit, & in capite & in corpore, multis mirantibus, sanitatem recepit. Item Gilbertus de Compton, podagræ infirmitate vexatus, sanitatem cælitus est adeptus. Item Henricus, filius Walteri de Baskewile, domini de Kishope *, ætatis dimidii anni, habens faciem sic inflatam, ut videre non posset, cum parentes ejus, timentes, ipsum protinus moriturum, pro eodem suffragium Viri Dei devotius invocassent, subito sanitatem recepit, omni tumore sublato. Parentes ipsius prædicti, ut facerent solvi, quod voverant pro eodem, ad tumulum Servi Dei cum devotis oblationibus detulerunt *.
[40] [Curata febris, dolor lateris, malum pedis & arthritis, &c.] Item Richardus, filius Radulphi de Crumpewalle Lincolniensis diœcesis o, a septem annis febre vexatus, sanitatem recepit, invocato suffragio Viri Dei. Item Joannes, dictus Picard, de hospitio comitis Gloverniæ p, in latere sinistro gravi dolore vexatus, sanitatem recepit, invocato suffragio Viri Dei. Item Nicolaus, filius Willelmi Noreys, de Mora Canonicorum, habens a duobus annis in pede sinistro durum bocium q & inflatum, sanitatem recepit. Item vir quidam, nomine Philippus, dictus de Stepleton, Herefordiensis diœcesis, qui infirmitate, quam medici Guttam vocant, per tres dies continuos tam graviter antea vexabatur, ut nec manus nec pedes absque dolore gravissimo posset movere, cum Servi Dei suffragium devotius invocasset, protinus est sanatus. Item dominus Galfredus de Abbetost miles, Wigorniensis diœcesis, habens falconem, qui mortuus fuerat per diem integrum naturalem; dum extra domum projectus ibidem sic mortuus jacuisset, quidam de hoc dolens, ultra ipsum falconem denarium unum plicavit, Dei & servi ejus Thomæ pontificis auxilium implorando; & ecce subito falco revixit & vivus ac sanus ad Servi Dei tumulum est portatus. Item contigit, quod quidam equus pretiosus, quem dexterinum r vocant, ad Servi Dei tumulum est adductus; qui tam a cæcitate, quæ ei mirabiliter supervenerat, quam ab infirmitate gravi, quam habuit in tibia & in pede, ibidem subito, multis mirantibus, est sanatus,
[41] Post hæc cum nobiles memorati castrum de Yruslanh s, [Periclitantibus de vita invocatus Sanctus succurrit,] quod Walenses occupaverant, obsiderent, quidam ex Walensibus de castro jaciens percussit dominum Raderum le Buteler t militem sub uno oculorum suorum, ita ut ferrum sagittæ in capitis sui profundum horribiliter figeretur. Et cum adstantibus non solum oculum, sed & vitam suam amisisse certissime crederetur, ac ipse, ut potuit tunc, per signa una cum amicis suis existentibus tunc ibidem, Dei & servi ejus Thomæ aliquandiu invocasset auxilium, in ipso oculo læso visum & vitæ sanitatem miraculose recepit. Item cum nobiles supradicti tantam vim & sagacitatem castro intulissent, ut caderet exterior murus ejus, ac cadendo per infortunium sive casum plures de dictis nobilibus oppressisset, duo tamen milites, juxta propius tunc astantium assertionem, per auxilium Servi Dei miraculose mortis periculum evaserunt. Unus tamen eorum multo mirabilius altero est salvatus; pro quo, dum jaceret oppressus inter mortuos, nec aliquid de suo corpore præter pedes exterius appareret, invocavit ipsius armiger auxilium Viri Dei, & ipsum de sub lapidibus & cemento mirabili facilitate abstraxit illæsum.
[42] Item Thomas de Peshale, rector ecclesiæ de Frompton, [uti & e renibus laboranti, ac mulieri mortuæ creditæ,] in renibus & in pedibus adeo gravi dolore vexatus, ut per dimidium annum ante ire vel equitare non posset, plenam gradiendi & equitandi potentiam est adeptus, & ab omni corporis languore curatus per suffragium Servi Dei. Item Joannes, filius Adæ de Kingescaple, veniens ad tumulum viri Dei Thomæ episcopi, ducens secum uxorem suam & vaccam unam, ac plures amicos alios & vicinos, in multa hominum multitudine retulit, quod uxore sua prædicta per paucos dies ante ægritudine adeo gravi prostrata, ut ab omnibus existentibus circa eam mortua putaretur, ipse vaccam illam Deo & servo ejus Thomæ pro sanitate & restitutione uxoris suæ se oblaturum promisit, ipsamque mulierem fecit, prout moris est, mensurari; quo facto, statim vivificata resedit, & cibum petiit sibi dari, infra paucos dies sanitati pristinæ restituta.
[43] Item adolescens quidam Joannes Tregoz u, [nec non adolescenti, lateris malo cruciato.] nepos videlicet domini Joannis Tregoz militis, qui sub latere dextro per quatuor annos ante gravi dolore fuerat vexatus, a quo curari non potuit per multiplex adhibitum auxilium medicorum, venit ad tumulum Viri Dei, & juxta illud in oratione pernoctans, circa noctis medium sibi, ut asseruit, cum paululum obdormisset, manifestissime videbatur in somno, quod vir Dei Thomas ad eum accessit, & extensa manu locum lateris, sub quo morbus latebat, tam fortiter penetravit, quod ipse expergefactus a somno, multis audientibus, horribiliter exclamavit, asserens coram cunctis, quod S. Thomas sibi in latere inflixerat grave vulnus; quo clamore mirabili ad se plurimos congregavit, cupientes videre illud vulnus mirabile, si quod erat; qui ipsum sine omni vulnere & dolore omnino curatum & sanum cælitus repererunt per hujus insolitum adjutorium Viri Dei.
[44] [In mari periclitantibus opitulatur, capreolum servat;] Item dominus Rogerus de Poywlesdon * miles, tunc custos Angleseiæ x, & alii quatuordecim milites, ac alii triginta viri in mari navigare cœperunt, per totum illum diem bonam tranquillitatem habentes: nocte sequenti cœpit mare sævissima tempestate turbari, & navis eorum in maris fluctibus adeo agitari, quod de humano remedio desperarent. Tandem invocato suffragio Dei & servi ejus Thomæ pontificis, statim cessavit tempestas, & ipsi cum tranquillitate & suavitate maxima ad portum sunt adducti. Item bestiola quædam, scilicet capreolus, quem Gallice vocant chevreul, quem filius domini Alani Plukenet y militis carum habuerat, utpote qui illam nutriri fecerat multo tempore curiose, de muro castri de Broslan * a tam alto cecidit super terram, quod confracta una de suis tibiis etiam visceribus conquassatis, sanguis per inferiores meatus sui corporis erumpebat; & cum ab omnibus astantibus tunc ibidem mortua seu protinus moritura verisimiliter putaretur, aliqui eorumdem de hoc casu dolentes, pro ipsa bestiola oblationem Deo & servo suo Thomæ pontifici promiserunt; & ecce bestiola statim viva & sana surrexit, & multis cernentibus, mirantibus & Deum laudantibus, protinus cibum sumpsit.
[45] [viros naufragio subducit.] Item vir quidam, scilicet Nicolaus Pop de Bristoll, & socii sui quam plures erant in quadam magna navi, onusta diversis mercimoniis pretiosis, in mari Hybernico navigantes; orta autem tam grandi & horribili tempestate, ut plures naves sibi vicinas illo tempore manifeste viderent submergi, in tam grave periculum inciderunt, ut omni spe salutis sublata, omnique navis instrumento seu etiam gubernaculo derelicto, ipsam navem sævis fluctibus feri maris & mortiferæ tempestatis impulsibus commiserunt, mortis horam cum timore horribili expectantes. Et tunc Pater misericordiarum & Deus totius consolationis ipsis, ut verisimiliter creditur, tale consilium inspiravit, ut ipsius Dei adjutorium & servi ejus Thomæ prædicti pontificis invocarent: unde & Servo Dei prædicto navem argenteam promiserunt, si ipsos per ejus merita salvare Altissimus dignaretur: quo facto, statim quasi in momento omnis illa tempestas cessavit, & in tantam tranquillitatem subito & inopinate mutata est, ut ipsam mutationem subitam pro grandi miraculo reputarent. Illi vero deinceps prospere navigantes, ad portum optatum feliciter applicarunt, & navem argenteam, quam promiserant, devotissime obtulerunt ad tumulum Viri Dei.
[46] Item vir quidam, nomine Galfridus, dictus le Bruth, [Incendium extinctum; equus curatus; ossiculum gutturi exemptum.] de Tylsak * in Hybernia, venit ad tumulum Viri Dei, quod, cum domus sua flamma horribili incepisset comburi ex incendio cujusdam domus vicinæ, & idem Viri Dei auxilium invocando denarium unum plicasset flexis genibus contra ignem, mira Dei potentia totus ignis subito est extinctus. Item vir quidam, nomine Willelmus Heyward, serviens nobilis viri domini Roberti de Ros, domini castri de Bavier z Lincolniensis diocesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod suus dominus antedictus unum habuerat Palefridum aa, qui jacuerat quasi mortuus septem diebus; & cum tandem fuisset Servo Dei more solito mensuratus, mox recepit integram sanitatem. Item vir quidam, nomine Willelmus de Tynewelle in Rote Londa Licolniensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod, cum quodam tempore carnes bovinas comed ret, casu mirabili os quoddam ejus guttur sic intrans adhæsit infixum, ut nulla vi vel arte inde extrahi potuisset; sed sic ipsum per sex dies continuos affligebat, ut ejus amici de vita ejus certissime desperarent; sed cum pro sua sanitate oblationem Dei Famulo promisissent, statim fuit ab osse & a dicto periculo liberatus; & idcirco ipsum una cum oblatione promissa ad tumulum Viri Dei portavit.
[47] Item mulier quædam, Anicia nomine, uxor Willelmi, [Gravi infirmitate contractus incolumitati reditus.] dicti Oliverii de Croydon in comitatu de Sucheray bb de Winc. dioc. cc, in cujus hospitio Dei Vir consueverat aliquoties hospitari, & alii plures cum illa juraverunt ad tumulum Viri Dei, quod Walterus quidam scolaris, filius mulieris prædictæ, ita in toto corpore gravissima infirmitate contractus esset, ut jaceret quasi omnibus viribus sui corporis destitutus circiter per sex menses; cui mater valde compatiens, quadam die voce flebili in hæc verba prorupit, sermonem dirigens ad astantes: O quoties S. Thomas de Cantilupo in isto hospitio, prout suæ placuit voluntati, cum sua familia requievit! Utinam nunc sibi placeret nobis in hoc habitaculo in tam miserabili necessitatis articulo subvenire! Et his dictis, ad Deum & Servum ejus sermonem convertit, ipsis humiliter supplicando pro sui filii sanitate; & oratione facta, cum filius ejus prædictus postea cito dormiret, vidit in somnis virum quemdam venerabilem, albis indutum, se tangentem, & dicentem eidem: Surge, quia jam sanus effectus es: qui statim expergefactus & sanitati totaliter restitutus, surrexit per suffragium Viri Dei.
[48] Item quidam nobiles de com. Norwicen. dd evidenter asserentes, [Morbus cardiacus bis abactus; falco resuscitatus, extinctum incendium,] quod vir quidam de suis partibus oriundus, cardiaca passione per decem annos afflictus, ad famulum Dei Thomam Herefordiæ peregre voverat se iturum, si ab ægritudine memorata Deus per merita Viri Dei ipsum celeri remedio liberaret. Quo facto, totius languoris cælitus dolor abcessit, & ipse tanquam ingratus, Curatoris sui oblitus, votum suum subsequentibus septem annis negligenter distulit adimplere. Quibus septem annis elapsis, iterum dicto morbo cœpit horribiliter cruciari; qui denuo se devovens Deo & Famulo Dei prædicto, & ad ipsum personaliter visitandum fidejussores inveniens, infra triduum iterum sanitatem recepit per merita Viri Dei. Item vir quidam, Walterus de Banford, juravit ad tumulum Viri Dei, quod, cum ipse quemdam falconem habuisset, qui subita morte extinctus & frigidus per magnum temporis spatium jacuisset, voto pro ipso Servo Dei emisso, ipsum vivificatum protinus & sanum recepit per auxilium Viri Dei. Item quidam aderat ad tumulum Viri Dei, qui retulit veraciter juratus, quod, cum domus sua ex omni parte incendio esset supposita, & accensa, & flamma ignis huc & illuc tenderet in diversa; nec esset ibidem humanum remedium expectandum, ad solius Dei & famuli sui Thomæ refugium devote confugit. Sed cum, invocato auxilio Viri Dei, plicasset unum denarium in ejus memoriam, ut moris est, proxime totus ignis ille est extinctus.
[49] [grave vulnus cruris sanatum: luscæ lumen redditum, claudis] Item juvenis quidam de Berkel accessit ad tumulum Viri Dei, qui asseruit, se percussum fuisse per mediam tibiam quadam sagitta; cumque ad Virum Dei pro curatione tibiæ suæ oblaturus venisset, infra tempus modicum extitit restitutus pristinæ sanitati, nulla de hoc interveniente cura humana. Item Cæcilia, filia Julianæ de comitatu Eboracensi ee, commorantis in parochia de Wyrshop * juxta Blythe, in oculo sinistro cæca per infirmitatem, quæ dicitur Pockes, seu per cota ff, mensurata postea B. Thomæ episcopo Herefordiensi, & peregre proficiscendo veniens ad tumulum dicti Sancti, & in redeundo domi *, visum recepit & ab omni deformitate in oculo prius habita per suffragium Servi Dei cælitus liberatur. Item Juliana Kynges de Credelee, existens clauda & retracta per quinquennium, & eadem monita per somnum, quod visitaret tumbam B. Thomæ episcopi Herefordiensis, & pristinam sanitatem reciperet: & sic in crastino mensurata erat dicto Episcopo, & paulo post per merita Viri Dei divinitus sanata est.
[50] [incedendi facultas concessa.] Item quidam adolescens, nomine Joannes, de Hamlee in parochia de Credelee, per septem annos claudus & retractus, & memor existens miraculorum, quæ fiebant ad tumulum dicti Sancti, postea visitavit dictum tumulum, & in redeundo domum, juxta Luggebrug plorando & ululando, invocans auxilium Dei & S. Thomæ, primo stetit & liberum gressum per Servi Dei suffragium statim cælitus adeptus est gg. Item Ricardus de Multon juxta Northamton hh. contractus a nativitate usque ad quatuor annos, & mensuratus ad Virum Dei, commorans ad tumulum ejusdem per duas noctes, & in redeundo domi cælitus liberum gressum per Viri Dei merita recepit.
ANNOTATA.
a Hic in processu præmittitur titulus Rubrica de surdis.
b Ita etiam habet Ms. alterum; sed cum ego locum Snowdon frustra quæsiverim, suspicor, vel vitiose apud me scriptum esse, vel ejusdem loci nomen post hæc mutatum fuisse. In eodem altero exemplari pro Joannis de Haveringes legitur Joannis de Haverniges.
c Sequitur Rubrica de mutis.
d Anglice Forest of Deane, & Deane forest, Latine aliis Sylva Danica, aliis Danubiæ sylva appellata, nemus est in Occidentali parte trans Sabrinam flumen comitatus Glocestriæ.
e In processu sequitur Rubrica de freneticis & furiosis.
f In altero exemplari nostro habetur: Juxta Divisesarum diœces., quæ lectio æque vitiosa apparet. Credo equidem, duas voces ex scriptoris vitio perperam coaluisse, legendumque vel ex priori exemplari, juxta Dunse Sarum diœcesis, vel ex altero, juxta Divise Sarum diœcesis. Est autem Sarum, alias Sarisburia, indigenis Sarisbury, regni Angliæ civitas in comitatu Wiltoniæ, episcopalem sedem habens sub archiepiscopo Cantuariensi. Porro an in hac diœcesi locus aliquis sit fueritve Dunse dictus, non habeo compertum. In eodem comitatu Wiltoniæ castrum aliquod invenio, The Vies, The Devyses & Devizes, Latina terminatione Florentio Wigorniensi Divisionem, Neubrigensi Divisas dictum; quæ vox ad alterius exemplaris lectionem magis accedit; sed pluribus supersedeo.
g Vide dicta ad lit. præced.
h Consule Annotata ad Partem 3, cap. 1, lit. n.
i Quæ sequuntur, in processu notantur sub Rubrica de casibus.
k Id est, angina, ut supra jam annotavi.
l Id est, arthritis, sive dolor articularis, Gallis la goutte, Italis gotta dictus.
m Sellarius est sellarum artifex.
n In altero Ms. nostro legitur: Ad sanctum Mowham in Incherefeld; quæ quid sibi velint, fateor me nescire.
o Lincolnia olim etiam Lincoldum & Lindocollinum appellata, nunc Anglis Lincolne, præcipua civitas est comitatus Lincolniæ, vulgo Lincolne-Shire dicti, habetque episcopatum Cantuariensi metropoli suffraganeum.
p Glovernia, alias Glocestria, civitas & comitatus est, quorum hic Anglis Glocester-Shire, illa, quæ episcopalis est sub archiepiscopo Cantuariensi, Glocester appellatur.
q Videtur hæc vox tuberculum indicare, esseque Italica boccio, quæ folliculum bombycis &c significat.
r In altero exemplari est dextimum, sed denotatur hic equus, a scriptoribus medii ævi communius dextarius dici solitus, quo vocabulo veniebant equi militares & cataphracti.
s Alterum apographum habet: Castrum de Yncilan; sed neutro nomine castrum hoc mihi notum est. Infra Parte 4, cap. 2 vocatur Troslam: an rectius, non divinabo. Vide tamen Annotata ibidem ad litt. ee. Walenses, sive Wallenses, quorum mox sequitur mentio, incolæ sunt Walliæ, quæ pars Occidentalis Angliæ regni est, Anglis The Walles appellata, diuque propriis suis principibus paruit.
t Guilielmus Camdenus in sua Descriptione Britanniæ inter illustriores ejusdem insulæ familias etiam Butler recenset.
u Unam e S. Thomæ sororibus nuptam fuisse cuidam baroni de Tregoz, diximus in Commentario prævio.
x Anglesey, sive Mona, Magnæ Britanniæ insula est & comitatus Walliæ, in mari Verginio sive Hibernico, e regione comitatus Arvoniæ, a quo non nisi angusto freto Menai sejungitur. Hujus insulæ custos, id est, gubernator, ut opinor, erat Rogerus, de quo hic agitur.
y Alterum Ms. nostrum habet Pulkenet. Apud Camdenum in descriptione comitatus Herefordiensis pag. 470 Alanus Plugenet cum baronis titulo memoratur. In eodem Ms. pro filia legitur filii, & cetera consequenter in numero plurali.
z Apud laudatum Camdenum in descriptione comitatus Eboracensis Barones de Rosse nominantur. Castrum, quod in edito Bavier, in altero exemplari Bewer appellatur, non reperi. De Lincolnia, cujus diœcesis istud fuisse dicitur, jam egi supra.
aa Palefridus, Palafridus &c, Gallis Palefroi, equus gradarius est.
bb Alterum apographum habet Hicheray: at puto hic indicari Angliæ comitatum Surriam, Bedæ Suthrionam dictum, nunc Anglis Surrey & Suthrey vocitatum.
cc In altero exemplari: Wync. diœces. Utrobique videtur designari diœcesis Wintoniensis, cujus sedes est Wintonia, Anglis Winchester, civitas in comitatu Hantoniæ, cui Surria adjacet.
dd Ibidem legitur de com. Norwycen. Legendum est de communitate Norwycensi vel Norvicensi. Porro Norwicus, Anglis Norwich, præcipua civitas est comitatus Norfolciæ, episcopatum habens suffraganeum metropoli Cantuariensi. De eadem Camdenus in descriptione Norfolciæ ex Malmesburiensi hæc ait: Annoque decimo septimo regis Stephani (qui seculo XII regnavit in Anglia) Norwicus de novo fundata, ut villa populata & communitas facta est.
ee Comitatus Eboracensis, vulgo Yorck-Shire, totius Angliæ provincia maxima est. Ejusdem caput est civitas Eboracum, Anglis Yorck dicta, archiepiscopatu ducatusque titulo illustrata.
ff Pockes seu Pokjes Belgice, the smallpox Anglice, papulæ sunt, alias etiam varioli, Gallis la petite verole dictæ. Cur tamen is morbus hic explicetur per voces per cota, non video; nisi forte cota sit Gallica vox cote, seu quote sive cote part, Latine quota pars; quæ etiam usurpatur pro tributo; quod singuli subditi suo debent principi pendere. Etenim cum variolorum morbus adeo communis sit, ut longe maxima hominum pars eo saltem semel laboret, tributum quoddam naturæ debitum quodammodo dici potest.
gg Hic sequuntur in apographis nostris quatuor miracula de mortuis suscitatis, quæ ad suam classem supra retuli. Unum tamen istis immixtum erat, quod cum huc spectet, subjicio.
hh Northantonia, indigenis Northampton, urbs Angliæ est, comitatus cognominis caput.
* al. Jeon
* al. Cynon de Ewas
* al. Colderhale
* al. Kynemarford
* al. Atton
* al. de Bosvinton
* al. Goderici
* al. aliquandiu
* al. de Kysthope
* adde illum
* al. de Poywleston
* al. Brollan
* al. Tylsab
* al. Winshop
* an domum?
PARS IV MIRACULORUM.
CAPUT I.
Miracula ac beneficia anno MCCLXXXVII mensibus Aprili & Maio ad Sancti sepulcra impetrata.
[Præfatio de sequentibus.] Illud, quod sequitur in sequentibus quaternis usque ad relationem, non fuit redactum in processu omnium, nec aliqua examinatio fuit facta super eis per commissarios hujus processus, nisi in quantum contenta in istis quaternis sequentibus fuerant abbreviata, annum & diem in pluribus omittendo & apposita in quaternis miraculorum præcedentibus redditis decima tertia die mensis Novembris coram commissariis antedictis a. Hic notantur quædam miracula fideli assertione probata, quæ operata est potentia summi Dei diebus istis in ecclesia cathedrali Herefordiensi ad laudem & gloriam sui nominis & ad declarationem meritorum & vitæ laudabilis servi ejus, piæ memoriæ domini Thomæ de Cantilupo, quondam episcopi ecclesiæ supradictæ, cujus ossa in eadem ecclesia sunt sepulta.
[2] Quinta igitur feria in Cœna Domini, videlicet IIII Nonas Aprilis b anno gratiæ millesimo ducentesimo octuagesimo septimo, [In ipso die translationis cæci ad tumulum illuminati.] & a transitu dicti Episcopi ab hac vita anno quinto c, cum dominus Ricardus, Dei gratia ejusdem ecclesiæ episcopus, proximusque ipsius successor, ossa Servi Dei prædicti de loco, ubi prius sepulta fuerant, ob causas varias & legitimas secundum ordinationem illorum, qui quondam fuerant executores testamenti ejusdem d, ac de voluntate & consensu capituli ecclesiæ supradictæ in loco alio competentiori in eadem ecclesia sepelisset e, ac juxta sepulchrum novum ipsius in præsentia sua Missam, quæ communiter celebratur pro defunctis, celebrari fecisset; vir quidam, nomine Joannes de Masintona de parochia de Ledebury sub Malevernia, Herefordiensis diocesis, a biennio & amplius cæcus, visum cælitus est adeptus ad tumulum novum Episcopi supradicti f. Item eisdem die & loco mulier quædam, nomine Cristina de Mortone, in civitate commorans commorans supradicta, ab octo annis & amplius cæca, visum recepit. Item eisdem die & loco quædam mulier, nomine Margarita de Erdesleye, ejusdem diocesis, ab uno anno & amplius cæca in sinistro oculo, videndi est potentiam consecuta. Item eisdem die & loco vir quidam, Walterus nomine, de Westone juxta Inswardin ejusdem diocesis, a multo tempore cæcus in sinistro oculo, videndi potentiam est adeptus. Item eisdem die & loco vir quidam, Ricardus nomine, de civitate prædicta, utriusque oculi a quinquennio & amplius visu carens, in dextro oculo videndi potentiam est adeptus.
[3] Sexta feria proxima subsequenti, videlicet die Paresceves, [Postridie, ac Sabbato Sancto, contracti,] Philippus cytharista de civitate prædicta, a sexdecim annis contractus in tantum, ut ejus tibiæ cancellatæ nulla sui virtute nec auxilio medicorum potuissent disjungi, talem ibidem consecutus est sanitatem per adjutorium Servi Dei, ut ipsas tibias per se ipsum posset faciliter disjungere & movere, & cum parvo adminiculo ipsius tumulum circuire. Item eisdem die & loco quædam mulier, nomine Juliana de Etone, juxta Sugwas ejusdem diocesis, a novem annis & amplius contracta adeo, ut in sporta ad dictum tumulum veheretur, per se sportam exivit, sanitatem divinitus consecuta. Item eisdem die & loco vir quidam, Joannes nomine, de Mathefeld in parochia de Madeleye ejusdem diocesis, ætatis XXV annorum, mancus utraque manu & fere mutus pariter & gibbosus, sospes in his omnibus est regressus. Item eisdem die & loco Hugo, filius Hugonis Atey, de Hompton, ejusdem diocesis, a septem septimanis contractus, gradiendi potentiam cælitus est adeptus. Item eisdem die & loco juvenis quidam, Rogerus nomine, de civitate prædicta, a sex annis habens manum dextram aridam & contractam, sanitatem est divinitus consecutus.
[4] [aliisque infirmitatibus afflicti, ibidem sanati,] Nocte sequenti loco prædicto mulier quædam, Sibilla nomine, de Bruge Solers, ejusdem diocesis, a tribus annis habens in dextro oculo cæcitatem, visum obtinuit in eodem. Item eisdem nocte & loco vir quidam, Willelmus nomine, de parochia de Welintone, ejusdem diocesis, a tribus annis & amplius habens manum contractam, & clausum pollicem in pugillo, sanitatem & rectitudinem in eadem recepit, invocato suffragio Viri Dei. Die Sabbati proxima, videlicet Sabbato sancto Paschæ, loco prædicto quædam mulier, Agneta nomine, de Mordeford, a quinquennio manca penitus & contracta, cælitus est sanata. Nocte sequenti ibidem quædam mulier, Matilda nomine, de Codhale, a septem annis frenetica, sive demens, invocato suffragio Viri Dei, sanitati extitit restituta. Item eisdem nocte & loco Joanna de Birches, de Penna canonicorum, ejusdem diocesis, clauda ab uno anno & amplius, ac contracta, gradiendi potentiam cælitus est adepta. Item eisdem nocte & loco mulier quædam, Agnes nomine, de parochia de Bullinghope, ejusdem diocesis, a septem annis cæca, visum recepit.
[5] [Sequenti die Paschæ alii, contractæ, cæci, clauda] Die sancto Paschæ loco prædicto mulier quædam, Eva nomine, de Webbetone in parochia de Welbeleye, ejusdem diocesis, a tribus annis contracta adeo, ut veheretur in sporta, ab ægritudine penitus rediit liberata, sportam ecclesiæ relinquendo. Item eisdem die & loco quædam mulier, Emma nomine, de Hope sub Cinemor, a duodecim annis contracta adeo, ut suffulta duobus podiis g ad asellas miserrime graderetur, sospes ad propria remeavit, ipsis podiis ecclesiæ derelictis. Item eodem die, ubi prius ossa fuerant tumulata h, vir quidam, Joannes nomine, de Landun de partibus Brehenok i Menevensis diocesis, a duobus annis & amplius cæcus, visum recepit. Nocte prima subsequenti ad tumulum novum mulier quædam, Agnes nomine, cognomento Moreth, de civitate prædicta, ab octo annis & amplius clauda, cælitus sanata est.
[6] [lusca eodem in loco incolumes facti.] Item eisdem nocte & loco mulier quædam, nomine Juliana, de Warewik k, a sexdecim septimanis cæca, visum recepit. Item eisdem nocte & loco mulier quædam, nomine Juliana, de civitate prædicta, in dextro oculo visu carens, quæ miraculis supradictis insultans, irreverenter se habuit multipliciter in loquendo, & propterea, ut rationabiliter ab astantibus putabatur, ad terram corruit, ut defuncta, cum a quadam muliere, nomine Matilda de Coldahale *, quæ a dementia nocte præcedenti ibidem fuerat cælitus liberata, ad ipsum tumulum portaretur, ac ibidem exanimis aliquandiu jacuisset, demum resumpto spiritu, vivificata recedit, & ea, quæ in Deum & in Servum ejus paulo ante peccata commiserat, confitens & publice recognoscens, cum vita etiam videndi in oculo dextro consecuta est a Domino facultatem.
[7] Feria secunda proxima loco prædicto, vir quidam, nomine Joannes de Holhamptone, tunc præpositus domini Rogerii de Bradeleye militis, habens in collo unum gibbum veterem & tumentem, dum Servi Dei suffragium invocaret, a gibbo prædicto fuit concito liberatus. [Feriis 2 & 3, gibbosus, surdi, claudi, contracti & lusca curati.] Nocte proxima loco prædicto Joannes de Dokkelawe, ejusdem diocesis, a septem septimanis surdus, audiendi potentiam cælitus adeptus est. Tertia feria proxima sequenti puella quædam, nomine Margarita, filia Willelmi Mael, civis Herefordiensis, a viginti septem septimanis clauda in pedibus & contracta, gradiendi rectitudinem cælitus est adepta. Item, ubi ossa prius fuerant tumulata, infans quidam, Joannes nomine, filius Joannis de la Vere, de Kencestr l, ætatis duorum annorum, a nativitate contractus, gradiendi potentiam similiter cælitus est adeptus. Item ibidem mulier quædam, Muriel nomine, uxor Gilberti Travers, surda & in sinistro oculo visu carens, auditum & visum recepit. Item eodem die ad tumulum novum puella quædam, Joanna nomine, filia Thomæ pistoris, de magna Merkeleya, ætatis quatuor annorum, a nativitate contracta, gradiendi potentiam primitus est adepta.
[8] Feria quarta proxima subsequenti ad tumulum novum puella quædam, [Tribus sequentibus diebus rursum alii] nomine Isabella, filia Willelmi Grifith, civis Herefordiensis, ab uno anno & amplius habens sinistram manum aridam & contractam, sanitatem recepit. Nocte sequenti ibidem mulier quædam, nomine Dikibo, uxor Willelmi Clement, de civitate prædicta, a biennio cæca, visum recepit. Feria quinta proxima sequenti ad locum primæ sepulturæ vidua quædam, nomine Alicia, de Uptone, a tribus annis & amplius cæca, visum recepit. Item ad novum sepulchrum mulier quædam, nomine Isabella de Chirtheyard, de parochia de Marchel, a tribus annis contracta adeo, ut non posset caput erigere seu movere, nec pedes proprios intueri, sanitatem optatam recepit. Item eisdem die & loco vidua quædam de Penna canonicorum, Alditha nomine, a sex annis & amplius cæca, visum recepit. Feria sexta proxima loco prædicto mulier quædam, Alicia nomine, de Webbel, a decem & septem annis cæca, visum est divinitus consecuta.
[9] Item eisdem die & loco vir quidam, David nomine, [contracti, cæci, paralytici, muti, ibidem sanitatem adepti.] de Baldinghtram, ab uno anno claudus, gressus rectitudinem est adeptus. Nocte sequenti loco prædicto vir quidam, nomine Nicolaus, cognomento Bridab, uno anno & amplius habens dextrum oculum excæcatum, visum cælitus in eodem recepit. Item eisdem nocte & loco quædam puella, Agnes nomine, de Ynintone, a quinquennio in dextra parte totius sui corporis paralitico morbo percussa, & in manu dextra contracta, per Servi Dei suffragium est sanata. Item ibidem Margarita de Homptone, per multa tempora ante cæca, visum recepit. Die Sabbati proximo subsequenti vir quidam, nomine Robertus de Gilderate, in parochia de Andintone, claudus ab uno anno & amplius, & contractus adeo, ut in quodam cunabulo portaretur, gradiendi rectitudinem est divinitus consecutus. Item quidam, David nomine, mutus pariter & contractus, loquendi & gradiendi potentiam est adeptus. Item puella quædam, Helena nomine, filia ejusdem Agnetis, de Bromiard, muta pariter & contracta, sanitatem priori similem est adepta.
[10] Die Dominica proxima, videlicet, Idibus Aprilis, quædam mulier, Margarita nomine, de Dimmok, [Simile beneficium sequenti quatriduo aliis collatum,] a tribus annis & amplius clauda, gradiendi rectitudinem per Viri Dei suffragium est adepta. Item vir quidam, Willelmus nomine, constabularis de Stepeltone m, a duodecim annis aridam manum habens, sanitatem recepit. Feria secunda proxima in loco prædicto vir quidam, nomine Joannes de Kingescone, Herefordiensis diocesis, a quinque annis & amplius in sinistra parte claudus pariter & contractus, gradiendi rectitudinem est divinitus consecutus. Item mulier quædam, Editha nomine, de Kingtone, ejusdem diocesis, a septem annis in sinistra parte clauda, similiter est sanata. Item quædam mulier, Matilda nomine, de Wbitenburne, ejusdem diocesis, clauda per longum tempus, ibidem cælitus est curata. Feria tertia proxima juvenis quidam, Hugo nomine, de Stoctone, ejusdem diocesis, a biennio mutus, loquendi potentiam loco prædicto est divinitus consecutus, in quo facto apparuit hoc mirandum, ut, omnibus inspicientibus, in os ejus magna portio linguæ suæ manifestissime videretur de novo supernaturalis virtutis opere accrevisse. Feria quarta proxima Alicia de Stokemelle, de parochia de Bodenhtram, ejusdem diœcesis, a triennio clauda, gradiendi rectitudinem per Viri Dei suffragium est a Domino consecuta.
[11] [ac rursus aliis postridie.] Feria quinta proxima loco prædicto, mulier quædam, Alicia nomine de Bokelnitone, ejusdem diœcesis, a biennio clauda, similiter est sanata. Item eisdem die & loco mulier quædam, Alicia nomine de la Hulle, in parochia de Burehulle ejusdem diœcesis, a septennio clauda, similiter est sanata. Item mulier quædam de Dindindale, in parochia de Bodinham, nomine Marserra, a biennio clauda, modo simili est sanata. Item eisdem die & loco quædam mulier, Alicia nomine, de Avenebyri, ejusdem diœcesis, ab uno anno clauda, modo simili est sanata. Item quædam mulier Roisia de Hope, sub Dinemor, ejusdem diœcesis, a biennio clauda, similiter est curata. Item eisdem die & loco puella quædam, Agneta nomine, de Ymintone, ejusdem diœcesis, in dextra parte totius sui corporis paralitico morbo percussa, quæ sanata fuerat, ut patet superius, sexta feria proxima præcedenti, & in eandem ægritudinem, forte suis peccatis exigentibus, incidit, iterato devota rediit, & sanitatem stabilem cælitus est adepta. Nocte sequenti ibidem juvenis quidam, Willelmus nomine, de Ledewik, ejusdem diœcesis, a biennio paralitico morbo percussus, per Servi Dei suffragium a Domino est sanatus.
[12] [Similia miracula] Feria sexta proxima subsequenti loco prædicto quædam mulier, nomine Margarita, de parochia de Yarchull, a quatuor annis contracta, sanitatem recepit. Item mulier quædam, nomine Flandritha, de Astone in parochia de Cya, a quatuordecim annis clauda adeo & contracta, ut nec sedere posset nec incedere quoquo modo, per Servi Dei suffragium est curata. Die Sabbati proximo, loco prædicto quædam mulier, Alicia nomine, de Stok juxta Leomistre, a biennio clauda, recte gradiendi potentiam per Servi Dei suffragium est a Domino consecuta. Die Dominica subsequenti, videlicet XII Kalendas Maii, loco prædicto vir quidam, nomine Robertus, de parochia de Sobbedone ejusdem diœcesis, paralytico morbo percussus, a morbo hujusmodi divinitus est curatus. Feria quinta proxima loco prædicto puer quidam, Hugo nomine, de Salopresbury Xychefeldensis n diœcesis, a nativitate contractus, gradiendi potentiam primitus est adeptus. Feria sexta proxima ibidem quædam mulier, Joanna nomine, de Forhamptone, a quinque annis contracta, gradiendi rectitudinem est a Domino consecuta. Item eisdem die & loco quædam mulier, Himith nomine, deRolvestone, a nativitate clauda pariter & contracta, optatam in iis sanitatem cælitus est adepta.
[13] Die Sabbati proxima loco prædicto quædam mulier, [reliquo mense Aprili a variis ibidem impetrata.] Matilda nomine, de Childerheuley, in dextra parte clauda pariter & contracta, gradiendi potentiam cælitus est a Domino consecuta. Item eisdem die & loco vir quidam, nomine Willelmus de Lude, a biennio surdus, auditum cælitus est adeptus. Item mulier, Emmota nomine, de Ros Herefordiensis diœcesis, habens dextrum oculum excæcatum, visum obtinuit in eodem. Item eisdem die & loco vir quidam, Thomas nomine, de Clif de Berminfeld, a decem annis claudus, recto est gressui restitutus. Item mulier quædam, Agnes nomine, de Fromptone super Menerne, a decem annis contracta, rectam gradiendi potentiam est divinitus consecuta. Die Dominica proxima subsequenti, scilicet quinto Kalendas Maii, homo quidam, nomine Thomas de Kilpek, a duodecim annis visu unius oculi destitutus, visum obtinuit in eodem. Feria quarta proxima mulier quædam, nomine Roisia, de Candintone, a decem annis cæca, visum recepit. Item eodem die quædam mulier, Alicia nomine, de Rosebur Herefordiensis diœcesis, a decem annis & amplius habens dextram manum aridam & contractam, optatam sanitatem recepit. Feria quinta proxima vir quidam, Willelmus nomine de la Welle, de Nevenham super Sabrinum o fluvium, a duobus annis contractus, similiter est curatus.
[14] Feria tertia proxima subsequenti, videlicet secundo Nonas Maii, [Item fimiles aliæque] mulier quædam, nomine Sedonia, de Galsar, a septem annis muta pariter & contracta, rectam loquendi & gradiendi potentiam cælitus est adepta. Feria quarta proxima quædam mulier, Alicia nomine, de Tilintone, a septem annis contracta, optatam sanitatem est divinitus consecuta. Feria sexta proxima mulier quædam, Joanna nomine, de Forhamptone, a quinque annis manum habens contractam, sanitatem recepit. Sabbato proximo subsequenti loco prædicto puer quidam, Thomas nomine, de Burhulle, a quinque septimanis in utroque oculo visu carens, & a nativitate penitus in sinistro, visum obtinuit cælitus in utroque & clarius in sinistro. Item eisdem die & loco vir quidam, Willelmus nomine de Bos dictus, de Stone, a quatuor annis claudus, gradiendi rectitudinem est adeptus. Item eisdem die & loco puer quidam, ætatis quatuor annorum & dimidii, nomine Joannes, de Nortone, a tempore, quo tres habuit tantummodo septimanas ætatis, omnino contractus, gradiendi & currendi potentiam est adeptus. Die Dominica proxima, videlicet quinta Idus Maii, quædam mulier, Rosa nomine, de Actone, ab octo annis habens manus inflatas in tantum, ut ipsas movere non posset, optatam in his sanitatem recepit.
[15] Item eadem die & loco Adam Pictor, de civitate prædicta, a consimili morbo divinitus est curatus. Item eisdem die & loco quædam mulier, Agnes nomine de la Stone, de Afforwik, de morbo consimili est curata. Feria secunda proxima subsequenti quidam capellanus, [corporum infirmitates codem mense Aprili] dictus Adam Absalon, in civitate Herefordiensi moram trahens, morbo, qui dicitur schinancia p, tam magnam & duram habens inflationem in gutture & in collo, ut nec loqui posset, nec aliquid deglutire; cum putaretur a medicis & amicis protinus moriturus, casu fortuito somnum cepit, in quo somno sibi, uti asseruit postmodum, videbatur, quod vir Dei Thomas, indutus rubeis sacerdotalibus indumentis, ad ipsum accessit, & manu tetigit fortiter locum morbi, illi præcipiens, ut concito surgeret & libere loqueretur. Qui statim obediens imperanti, sanus surrexit per suffragium Viri Dei. Feria tertia proxima loco prædicto juvenis quidam, Willelmus nomine, de Brampton, clericus habens in sinistro oculo maculam, & a septem annis & amplius cæcitatem, visum recepit cælitus in eodem. Feria quinta proxima, videlicet die Ascensionis Domini, ibidem vir quidam, nomine Ricardus de Gaddefort Ronesorwicensis q diœcesis, cæcus antea per tres annos, visum recepit.
[16] [ac proximo mense Maio] Item circa idem tempus vir quidam, Joannes nomine, de Kokebrugg juxta Divises r, Saresburiensis diœcesis, per duodecim annos ante furiosus, seu demens, cum versus tumulum Viri Dei ab amicis in itinere duceretur ligatus funibus & catenis, omnibus ligaminibus subito per se ruptis, sanitatem est divinitus consecutus. Feria sexta proxima ad tumulum supradictum vir quidam, Ricardus nomine, de Arleya juxta Stafford s, Lichefeldensis diœcesis, in oculo dextro cæcus, visum recepit cælitus per suffragium Viri Dei. Dominica proxima, videlicet XVI Kalendas t Junii, vir quidam, Adam nomine, de Stransford, a tribus & amplius annis cæcus, in loco prædicto visum cælitus est adeptus. Feria tertia proxima, videlicet die S. Ethelberti u, quædam mulier, nomine Alicia, de Fremes, in civitate commorans supradicta, per viginti septem annos antea habens collum sic tortum, ut caput & faciem semper haberet super sinistrum humerum reclinatum, sanitatem optatam recepit ibidem, invocato suffragio Viri Dei. Item eisdem die & loco quædam mulier, nomine Juliana, de Credenhulle, gravata morbo, qui dicitur squinantia, miraculose sanitatem recepit. Feria quinta proxima ad primum tumulum Viri Dei quædam mulier, nomine Christiana, de Ledewiba juxta Lodelawe, a viginti annis & amplius contracta, sanitatem recepit. Eisdem die & loco quædam mulier de Chirbury Herefordensis diœcesis, nomine Christiana, in sinistra parte adeo contracta, ut cum duobus baculis per annum & amplius antea graderetur, recte gradiendi potentiam cælitus est adepta.
[17] [per ejusdem Sancti patrocinium depulsæ.] Eodem die ibidem puer quidam de Etone juxta Leoministr, Thomas nomine, ætatis duodecim annorum, a nativitate mutus, loquelam divinitus est adeptus. Circa idem tempus Robertus, perpetuus vicarius de Clifford, Herefordensis diœcesis, casu quodam magnam partem pollicis sinistræ manus suæ horribiliter amputavit, & abscisa parte resumpta, cum ipsam voluisset suo toti conjungere vel aptare, tam gravi dolore vexatus fuerat, ut ipsam partem pollicis, quam alligaverat suo toti, sibi dimitteret, & solius Dei & servi sui Thomæ pontificis memorati suffragium devotius invocaret; quo facto, omnis doloris angustia subito sic cessavit, ut nullum gravamen postea senserit in eodem, sed infra paucos dies ejus pollex ad integritatem per auxilium Viri Dei sine omni deformitate unguis vel carnis, seu longitudinis, est multis mirantibus, restitutus. Circa idem tempus vir quidam, Willelmus nomine, de Gohntone, tam gravi morbo, qui gutta x appellatur, per quinque annos & amplius vexatus, ut cum baculis vix passu lento & cum angustia graderetur; cum iter veniendi ad tumulum Servi Dei devotius fuisset aggressus, multis asserentibus, quod ipsum iter perficere non valeret, in itinere tam sanus factus est, ut sine baculis veniret ad tumulum, ac inde totus sanus ad propria cum gaudio remeavit.
ANNOTATA.
a Vide dicta in Parte 2 Miraculorum num. 1 & tribus sequentibus. Ratio autem, cur hæc non, ut cetera, examinata fuerint, ea est, quod exspirasset tempus, processui conficiendo a summo Pontifice Clemente V commissariis constitutum.Porro lectorem hic etiam monitum volo, plura miracula, superius jam relata, hic recursura, additis tamen temporis adjunctis, aliisque ibidem prætermissis.
b Error scriptoris est, legendumque III Nonas Aprilis: anno enim Christi 1287 Pascha celebratum fuit die 6 Aprilis, ac propterea Cœna Domini proxime præcedens incidit in diem tertium Nonas, sive in diem tertium Aprilis. Non autem in anno erratum hic esse, ex ceteris omnibus manifestum est.
c Obiit ergo S. Thomas anno Christi 1282, ut in Commentario prævio pluribus probavi.
d In schedis meis ex processu annotatum invenio, unum ex hisce exsecutoribus fuisse dominum Wilhelmum de Monteforti, decanum Londinensem.
e Primum Sancti in cathedrali ecclesia Herefordiensi sepulcrum fuit in sacello B. Mariæ Virginis; alterum, de quo hic agitur, intra eamdem ecclesiam in Aquilonari parte transepti ad Orientem, teste Godwino in episcopis Herefordiensibus pag. 540, ibidem addens: Ubi ex marmore tumulum videmus excelsum.
f Hoc & quatuor proxime sequentia miracula superius breviter & cum aliqua vocum differentia relata sunt in Parte 2, cap. 2. Occurrent etiam inferius alia, quæ inobservata transibo.
g Podia hic esse fulcra subalaria, dictum supra est.
h Nempe in eadem quidem ecclesia, sed alio in loco, scilicet in sacello B. Mariæ Virginis.
i Puto, legendum esse Brecknock, cujus nominis oppidum & comitatus sunt in Wallia Meridionali, Latine Brechinia appellata. De diœcesi Menevensi egi supra.
k Warwicum, Anglis Warwick, oppidum Angliæ est, caputque comitatus Warwicensis, vulgo Warwick-Shire dicti.
l Kenchester, Latine Ariconium, olim oppidum munitum, nunc vicus Angliæ est in comitatu Herefordiensi.
m An legendum Stapleton, vicus ac olim castrum Angliæ in Cumbria, ejusque constabularius seu præfectus fuit Willelmus, de quo hic?
n An Lichfeldensis? Nam diœcesim Xychefeldensem non novi in Anglia.
o Sabrina, Anglis the Saverne, celeberrimus Angliæ fluvius est, in Wallia Septemtrionali ortus; qui, dum per comitatum Glocestriensem fluit, haud procul ab ipsa urbe Glocestria vicum Newneham præterlabitur.
p Schinancia sive squinancia, Latine angina.
q Ut verum fatear, nescio, quæ hæc diœcesis sit. An forte amanuensis noster duas voces conjunxit, ita ut, rescissis duabus primis syllabis, legendum sit Norwicensis, de qua supra memini?
r Divises, seu the Devises, Latina terminatione Divisæ & Divisio, castrum vel oppidulum Angliæ est in comitatu Wiltoniæ. De Sarisburia dictum supra est.
s Staffordia civitas Angliæ est, comitatus Stafford-Shire vulgo dicti caput.
t Legendum est XV Kalendas, qui dies anno 1287 Dominicus erat.
u S. Ethelbertus rex & martyr colitur die 20 Maii, isque dies præcitato anno 1287 feria tertia erat.
x Etsi vox gutta apud medii ævi scriptores pro variis morbis usurpari soleat, ex sequentibus liquet, eam hic adhiberi pro arthritide, seu morboarticulari, Gallis la goutte dicto.
* supra Codhale
CAPUT II.
Continuatio miraculorum eodem anno MCCLXXXVII per Sancti opem impetratorum.
[Multi alii eodem mense Maio] Feria VI proxima vir quidam, Thomas nomine, cellarius in civitate Herefordiensi, a quindecim septimanis febribus vexatus, ad tumulum supradictum sanitatem recepit. Eodem die & loco mulier quædam, Matilda nomine, de Talgar la Engleche, Menevensis diœcesis, ab octo diebus clauda pariter & contracta, sanata est. Item mulier quædam, nomine Christiana de Alkerugg, in parochia de Ledebury, a septem septimanis contracta, sanitatem cælitus est adepta. Sabbato proximo subsequenti quidam frater, nomine Reginaldus, de domo S. Joannis de Stafford, a septem annis claudus, recte gradiendi potentiam est ibidem divinitus consecutus. Item eisdem die & loco quædam mulier de Owias, nomine Wenthliana, a sex septimanis muta, loquendi potentiam cælitus est adepta. Feria tertia proxima loco prædicto puella quædam, quatuor annorum ætatem habens, de Glont, Matilda nomine, a nativitate habens manum sinistram aridam & contractam, sanitatem recepit cælitus in eadem. Item eisdem die & loco vir quidam, Willelmus nomine, de Humbre juxta Leoministr, qui tribus annis contractus, gradiendi rectitudinem est divinitus consecutus. Item eisdem die & loco vir quidam, Willelmus nomine, de Pentumbe, a septem annis contractus, recto est gressui cælitus restitutus. Feria quarta proxima loco prædicto quædam mulier, Isabella nomine de Gloutis, a tribus annis clauda, similiter est curata. Eodem die mulier quædam, Erdudenel nomine, de Bidebury North. *, a duobus annis clauda, habensque tumorem deformem & magnum in maxilla, a tumore & claudicatione prædictis cælitus est curata.
[19] Item mulier quædam, nomine Margarita, de Rosebury, [ad Sancti sepulcrum incolumitate donati.] a viginti tribus annis præcedentibus paralitica jacens in lecto, sanitatem recepit a Domino per suffragium Viri Dei. Item quædam mulier de civitate Herefordia, nomine Cristiana, habens maculam super oculos & gibbum in manu sinistra per octo annos, ab utraque deformitate est per suffragium Viri Dei penitus liberata. Feria quinta proxima loco prædicto puella quædam de Ros, nomine Catarina, habens dorsum totum & in tantum curvum & gibbosum, quod se erigere non valebat, nec aliter gradi posset, nisi manu posita super genu deformiter inclinata, se miserabiliter sustentaret, gibbo sublato, staturæ rectitudinem & recte gradiendi potentiam, Domino largiente, recepit. Feria sexta proxima quædam mulier de Castro Goderici a, Eva nomine, habens tibiam casu fractam, cui subveniri non poterat, licet circa ipsius curam magno tempore diligentia fuisset adhibita; cum ad tumulum Viri Dei aliquandiu ipsius suffragium invocasset, subito, multis mirantibus & Deum laudantibus, est sanata; ita ut currens in ecclesia & extra & præ gaudio plaudens manibus, Deo gratias verbis, signis & nutibus corporis, mirabili devotione persolveret. Eodem die vir quidam, Roserus nomine, de parochia de Malmeshulle Gamages, per decem dies ante vexatus febribus, sanitatem recepit. Sabbato proximo quædam mulier, nomine Margarita de la Newalande in foresta de Dene b, per septem annos & amplius ante muta, invocato suffragio Viri Dei ad locum primæ sepulturæ ejusdem, facultatem loquendi, soluto silentio, est a Domino consecuta.
[20] Dominica proxima subsequenti, videlicet primo die mensis Junii, [Continuatio miraculorum] quædam mulier, Agnes nomine, de Esshele in parochia de Bureforda, c, quinque annis contracta, recto est gressui restituta. Feria secunda proxima quædam mulier, nomine Cristiana, de parochia de Kingellone, a quinque annis clauda, recte gradiendi potentiam est a Domino consecuta. Eodem die mulier quædam, nomine Agnes Derby, de eadem, a quatuor annis ante manibus supra genua positis, gradiens deformiter inclinata, staturæ & gressus rectitudinem est adepta. Feria quinta proxima juvenis quidam, Robertus nomine, de Witebache, in parochia de Bromfeld, a quatuor annis antea paraliticus, sanitatem divinitus est adeptus. Eodem die quædam mulier, Alicia nomine, de Beandesert juxta Warewick d, ab uno anno & dimidio contracta, gradiens baculis furcatis suffulta, recto est gressui restituta per suffragium Viri Dei. Sabbato proximo vir quidam, Willelmus nomine, de parochia de Havonte juxta Portesmue e, ab uno anno claudus, recte gradiendi potentiam est adeptus. Eodem die vir quidam, Willelmus nomine, de Prestone canonicorum f, a quatuor septimanis & amplius ante surdus, auditum divinitus est adeptus.
[21] Feria quarta proxima, videlicet die S. Barnabæ apostoli, [mense Junio] mulier quædam, nomine Wenthhana de Ewyas Lascy g, muta, quæ sanata fuerat prius meritis Viri Dei prædicti, * rediens versus propria pervenisset, loquelam, quam miraculose receperat, perdidit iterato; quæ postmodum cum parentibus suis ad tumulum Servi Dei devotior rediit, & ibidem optatam loquendi recepit, soluto silentio, facultatem. Feria sexta proxima sequenti Ricardus de la Hulle de Webbele, gibbum habens in sinistra parte faciei in tantum, ut in sinistro oculo frequenter impediretur a visu: tam etiam gravi dolore renum continue vexabatur, ut gradi non posset, nisi grandi baculo sustentatus; ab utroque morbo per suffragium Viri Dei subito est sanatus. Eodem die quædam mulier, nomine Petronilla, de Clehuragre, a multo tempore gravissimo dolore capitis vexata, & tumenti ventre & hydropica, veneno buffonis infecta, qui cum, ut asseruit, intoxicaverat dormientem; venenum subito in magna quantitate evomuit, & in capite & in corpore, multis mirantibus, sanitatem recepit. Dominica proxima subsequenti XVII Kalendas Julii quædam mulier, nomine Juliana, de Prestone in Gokesmore, a quatuordecim annis cæca, visum cælitus est adepta.
[22] [adscriptis diebus, quibus singula contigerunt.] Eodem die quædam mulier, nomine Juliana de Mordeford, paralitico morbo percussa, sanitatem recepit. Feria quinta proxima sequenti Gilbertus de Comptone, podagra infirmitate vexatus, sanitatem cælitus est adeptus. Feria sexta proxima vir quidam, nomine Philippus, de Ewias Lascy, claudus, recto est gressui restitutus. Feria quarta proxima subsequenti, videlicet VII Kalendas Julii, mulier quædam, nomine Margarita, de parochia de Kingellone, a quatuor annis clauda, recto est gressui restituta. Eodem die mulier quædam, Dionisia nomine, de Thomberwe, a sex annis clauda, similiter est curata. Feria sexta sequenti vir quidam, Hugo de Austre, a multo tempore furiosus, sanitatem cælitus est adeptus per suffragium Viri Dei. Circa idem tempus infans quidam, Henricus nomine, filius Walteri, de Baskervile h, domini de Knines Hore, ætatis dimidii anni, habens faciem sic inflatam, ut videre non posset; cum parentes ejus, timentes ipsum protinus moriturum, pro eodem suffragium Viri Dei devotius invocassent, subito sanitatem recepit, tumore ablato, quem postea totum sanum, videlicet feria secunda in crastino Apostolorum Petri & Pauli i, ipsius parentes prædicti, ut facerent, secundum quod voverant pro eodem, ad tumulum Servi Dei cum devotis oblationibus detulerunt.
[23] [Item mense Julio] Feria quinta proxima k Willelmus de la Whiche juxta Cestriam l, ab uno anno paraliticus atque mutus, sanitatem recepit cælitus & loquelam. Eodem die homo quidam, Ricardus nomine, de Pulle, in parochia de Teukesbiny m, a multo tempore cæcus, visum cælitus est adeptus. Circa idem tempus quidam juvenis, Ricardus nomine, filius domini Radulphi de Crampewele, Lincolniensis diœcesis, a septem annis febre vexatus, sanitatem recepit, invocato suffragio Viri Dei. Feria sexta proxima Joannes, dictus Picard, de hospitio comitis Gloumme, in latere sinistro gravi dolore vexatus, sanitatem recepit. Eodem die quædam mulier, Quenith nomine, de parochia de Hoye, habens dorsum gibbosum & curvum a septem annis & amplius, sanitatem recepit. Feria secunda proxima, videlicet die translationis B. Thomæ martyris n, Nicolaus, filius Willelmi Norreis, de Mora canonicorum, habens a duobus annis in pede sinistro durum botium o & inflatum, sanitatem recepit per suffragium Viri Dei.
[24] [varia miracu a per ejus invocationem obtenta fuere.] Feria quinta proxima subsequenti, scilicet in festis sanctorum septem Fratrum p, presbyter quidam, nomine Joannes de Teme, de Bury, a quinque septimanis furiosus, sanitatem cælitus est adeptus. Feria quarta proxima vir quidam, nomine Willelmus, filius Georgii, clericus de parochia de Grete, a tribus annis claudus, recte gradiendi potentiam miraculose recepit. Feria secunda proxima sequenti, scilicet in vigilia S. Margaritæ virginis q, adolescens quidam, Joannes nomine, de domo & familia domini Joannis de Havinger, tunc justiciarius * domini regis in Snoudon, a tribus annis surdus, auditum recepit subito per suffragium Viri Dei. Feria quarta proxima, scilicet in crastino S. Mariæ Magdalenæ r, vir quidam, Willelmus nomine, de castro Episcopi Herefordiensis s, a multo tempore ante cæcus, visum recepit. Eodem die vir quidam, Joannes nomine, de Neycrevent Landavensis diœcesis, cæcus, lumen oculorum recepit, invocato suffragio Viri Dei.
[25] Quarto die mensis Augusti, scilicet in crastino Inventionis S. Stephani t, [Rursum multi alii mensibus Augusto,] quidam juvenis, nomine Joannes, de Divises, Saresburiensis diœcesis presbyter, qui fuerat furiosus a sexto die mensis Aprilis, ad dictum tumulum Servi Dei suo sano sensui est cælitus restitutus. Quarta Idus Augusti, scilicet die S. Laurentii martyris, vir quidam, nomine David, dictus Erum, de terra de Clifford, Herefordiensis diœcesis, habens sinistrum oculum excæcatum, qui etiam claudus extiterat antea per tres annos, visum recepit in oculo memorato, & rectum incessum per suffragium Viri Dei. Quarto decimo Kalendas Septembris, scilicet die S. Magni martyris u, quidam, Adam nomine, dictus Lethewind, de Burtone, qui fuerat a tribus septimanis antea furiosus, suo recto sensui per suffragium Viri Dei extitit restitutus. Item undecimo Kalendas Septembris, scilicet in Octava Assumptionis B. Mariæ, vir quidam, nomine Philippus, de Stepeltone, Herefordiensis diœcesis, qui infirmitate, quam medici guttam vocant, per tres dies continuos tam graviter antea vexabatur, ut nec manus, nec pedes, absque dolore gravissimo posset movere, cum Servi Dei suffragium devotius invocasset, protinus est sanatus. Item V Kalendas Septembris, scilicet die S. Augustini x, vir quidam, nomine Nicolaus, de Westone, juxta Malmesbury y, habens sinistram manum aridam & contractam, cælitus est curatus. Eodem die vir quidam, nomine Robertus, de Wermbruge, in dextro oculo a multo tempore ante cæcus, visum recepit cælitus in eodem.
[26] Item secundo die mensis Septembris vir quidam, [& Septembri,] nomine Thomas, de Clone, contractus adeo, ut super manus & genua graderetur, recte gradiendi potentiam cælitus est adeptus. Eodem die quædam mulier, nomine Juliana, de Rodmerleye, a multo tempore ante clauda, rectum gressum divinitus est adepta. Item XVIII Kalendas Octobris, scilicet die Exaltationis S. Crucis, Petronilla de Standone Picard, habens dextram tibiam a tempore multo contractam, gressus rectitudinem cælitus est adepta. Die proxima sequenti vir quidam, nomine Abwilmi de Ewyas Lascii, ex utraque parte a dimidio anno claudus, gradiendi rectitudinem cælitus est adeptus. Item XV Kalendas Octobris alia quædam de Shireburne z super Waldam, ex utraque parte a quatuordecim annis clauda, rectum gressum cælitus est adepta. Item XI Kalendas Octobris, scilicet die S. Matthæi apostoli, vir quidam, nomine Odobekard de comitatu Oxoniensi, qui tam gravi & mirabili ægritudine ab uno anno & amplius, scilicet sex mensibus, vexabatur, ut quasi continue ex ore ipsius sanguis per excreationem vel per vomitum distillaret, cum ad tumulum Viri Dei suffragium devotius invocasset, a passione hujusmodi subito est sanatus.
[27] [alii alias, sed eodem anno] Sunt & alia quædam signa, quæ fecit Deus ad declarationem Servi sui meritorum, quæ superius non sunt scripta, quorum aliqua hic notantur aa. Dominus enim Radulphus de Abbetost, miles Wigorniensis diœcesis, habens falconem, qui mortuus fuerat per diem integrum naturalem, dum extra domum projectus ibidem sic mortuus jacuisset, quidam de hoc dolens, ultra ipsum falconem denarium unum plicavit, Dei & servi ejus Thomæ pontificis auxilium implorando; & ecce subito falco revixit, & vivus & sanus ad Servi Dei prædicti tumulum est portatus in præsentia dominorum Joannis, Dei gratia episcopi Eliensis bb, & Edmundi comitis Cornubiæ cc & magnæ multitudinis nobilium, qui Herefordiæ tunc convenerant proficiscendo versus Walliam ad Peesmeredith tum hostem regis Angliæ debellandum dd. Item in præsentia eorumdem quidam clericus de Cyrencestr Wygorniensis diœcesis, nomine Rogerus, qui ideo, ut juravit, extitit mancus utraque manu, aut certe contractus, quia vitam Servi Dei & miracula depravare præsumpserat, accessit ad tumulum supradictum, & super sarcophagum ejus suas contractas manus, prout potuit, collocavit; & sic cum lacrymis orans, subito, multis cernentibus, est sanatus.
[28] [per Sancti invocationem variis malis erepti:] Hæc & alia plura signa miranda circa festum B. Margaritæ virginis contingentia, quæ superius continentur, viderunt nobiles memorati. Post hæc autem cum nobiles prædicti castrum de Troslan ee, quod Walenses occupaverant, obsiderent, quidam ex Walensibus de castro sagittam jaciens, percussit dominum Radulphum le Buteler militem sub uno oculorum, ita ut ferrum sagittæ in capitis sui profundum horribiliter figeretur; & cum ab astantibus non solum oculum, sed etiam vitam suam amisisse certissime crederetur, at ipse, uti potuit, tunc per signa una cum amicis suis existentibus tunc ibidem Dei & servi ejusdem Thomæ aliquandiu invocasset auxilium, in ipso oculo læso visum & vitæ sanitatem miraculose recepit. Item cum nobiles sæpedicti tantam vim ac sagacitatem castro intulissent, ut caderet exterior murus ejus, ac cadendo per infortunium sive casum plures de dictis nobilibus oppressisset, duo tantum milites, juxta propius tunc astantium assertionem, per auxilium Viri Dei miraculose mortis periculum evaserunt; unus tamen eorum multo mirabilius altero est salvatus: pro quo, dum jaceret oppressus inter mortuos, nec aliquid de suo corpore præter caput extrinsecus appareret, invocavit ipsius armiger auxilium Viri Dei, & ipsum de sub lapidibus & cœmento mirabili facilitate abstraxit illæsum.
[29] [alii denuo mensibus Octobri.] Item secundo Nonas Octobris quædam mulier, nomine Wenthliana, de Oswaldesne, ab octo annis præcedentibus habens dextram manum omnino contractam, per Viri Dei suffragium cælitus est curata. Item X Kalendas Novembris rector ecclesiæ de Fromptone, nomine Thomas de Pelhale, in renibus & in pedibus adeo gravi dolore vexatus, ut per dimidium annum ante ire vel equitare non posset, plenam gradiendi & equitandi potentiam est adeptus, & ab omni corporis languore curatus per suffragium Viri Dei. Item IV Nonas Novembris vir quidam, Joannes nomine, de Kingeskaple, veniens ad tumulum Viri Dei prædicti, ducens uxorem suam & vaccam unam ac plures amicos alios ac vicinos, coram magna hominum multitudine retulit & probavit, quod, uxore sua prædicta per paucos dies ante ægritudine adeo gravi prostrata, ut ab omnibus existentibus circa ipsam mortua putaretur, ipse vaccam illam Deo & servo ejus Thomæ pro sanitate & resuscitatione uxoris suæ oblaturum promisit, ipsamque mulierem fecit, prout moris est, mensurari; quo facto, statim vivificata recedit, & cibum petiit sibi dari, infra paucos dies sanitati pristinæ restituta.
[30] Item secunda Idus Novembris quidam Citharista de Wis, [Novembri & Decembri,] nomine Robertus, gravi gutta in renibus per duos annos vexatus adeo, ut miserrime nunc cum uno, nunc cum duobus baculis graderetur, ad primum tumulum Servi Dei per ipsius suffragium cælitus est curatus. Item XIII Kalendas Septembris * juvenis quidam, nomine Gilbertus de Pophram armiger, de domo & familia domini comitis de Warewik, venit ad tumulum Viri Dei, bona fide referens cunctis circumstantibus tunc ibidem, quod ipse quasi per quinque annos in sinistro latere a loco zonæ deorsum gravi dolore consueverat cruciari, novissime tamen diebus viginti & uno, antequam veniret ad tumulum, tantum cœpit dolor ille gravissimus intolerabiliter augmentari, ut de vita ejus desperaretur a medicis & amicis; prope etiamque amens factus, sæpe clamans rogabat astantes, ut dolentem partem abscinderent, & a se projicerent horribiliter sic abscisam; amici vero ejus, hoc omnino facere recusantes, ad Dei potius & ad Servi ejus auxilium confugerunt, ipsum infirmum, ut moris est, Thomæ pontifici mensurantes; quo facto, statim quievit, & somnum cepit, & a dicto dolore cælitus est curatus per suffragium Viri Dei.
[31] Item IIII Kalendas Decembris adolescens quidam, [maxime ad ipsius sepulcrum,] nomine Joannes de Tregoz, consanguineus scilicet domini Joannis de Tregoz militis, qui sub latere dextro per quatuordecim annos ante gravi fuerat dolore vexatus, a quo curari non potuit per multiplex adhibitum auxilium medicorum; venit ad tumulum Viri Dei, & juxta illud * in oratione pernoctans, circa noctis medium ei manifestissime videbatur, dum genua flecteret ante tumbam, quod quidam Episcopus albis vestimentis indutus, habens etiam in capite mitram albam, parvæ tamen quantitatis, utpote unius pedis longitudinem non excedens *, quem parva crux alba etiam præcedebat, egressus est de sub imagine ærea, quæ fusa est super sarcofagum Viri Dei; & cum accessisset ad ipsum, manum dexteram intra locum lateris, sub quo morbus latebat, tam potenter injecit, ut videretur eidem, quod ventrem ejus ab illo latere usque in latus oppositum discerpsisset.
[32] Post tactum autem ipsius sibi apparuit, ut juravit, [incolumitate donati.] quoddam caput, quasi æthiopis, nigerrimum, serpens super terram inter genua sua; & ecce subito apparuit ei magna fissura in terra, in quam illud caput intravit, quasi absorptum a terra, ita quod nec vestigium inde aliquod appareret. Ipse tamen, qui fuerat infirmus, post hæc quasi per unius horæ spatium jacuit immobilis ad modum illorum, qui cincopim ff patiuntur; & tunc inventus est ab omni dolore & a spiritu infirmitatis, quam habuerat ab annis quatuordecim, ut probabiliter creditur, per suffragium Viri Dei totaliter liberatus. Item VII Idus Septembris * miles quidam, nomine Rogerus, de Pinelescone gg, tunc custos Angleseye, & alii quatuordecim milites, & alii numero triginta viri, in mari navigare cœperunt, per totum illum diem bonam tranquillitatem habentes: nocte sequenti cœpit mare sævissima tempestate turbari, & navis eorum in maris fluctibus adeo agitari, quod de humano remedio desperarent. Tandem invocato suffragio Dei & servi ejus Thomæ pontificis, statim cessavit tempestas, & ipsi ad terram cum tranquillitate & suavitate maxima sunt adducti.
[33] [alii denique Februario & Martio.] Item Kalendis Februarii Henricus, dictus mercator de Coptone juxta Severne, in sinistra tibia gravi infirmitate percussus, in tantum, ut per dimidium annum miserrime cum uno baculo graderetur, cælitus est curatus ad primum tumulum Servi Dei. Item VIII Kalendas Aprilis, videlicet in Cœna Domini hh, infans quædam de Bromiord, nomine Isabella, ad Servi Dei tumulum est adducta, de qua tale miraculum solemniter est probatum: videlicet, quod ipsam, postquam baptismi gratiam suscepit, mortuam per quatuor horarum spatium æstimatam & veraciter sic jacentem, invocato suffragio Viri Dei, ipse Deus a mortuis suscitavit. Item Kal. Aprilis ii infans quædam, nomine Margarita, de civitate Herefordiensi, ætate fere unius anni, habens oculum dextrum adeo periculose inflatum, quod ad latitudinem trium digitorum de loco proprio videbatur amotus, per auxilium Viri Dei cælitus est curata salubriter & perfecte, ita quod post curationem hujus nec locus morbi, nec vestigium appareret. Eodem die mulier quædam, nomine Editha, de Ailmundestre, per quatuor annos contracta, per suffragium Viri Dei sanitatem cælitus est adepta.
ANNOTATA.
a Anglis Goderich-castle, situm est in comitatu Herefordiensi.
b Anglice nunc Forest of Deane, Latine Sylva Danica, vel etiam Danubiæ sylva dicta legitur, estque in Occidentali parte comitatus Glocestriæ, in regione Transsabrina, ad Vagam flumen.
c Burford vicus Angliæ est ad fluvium Isim in Oxoniensi comitatu.
d Notitiam Warwici dedi superius.
e Lege Portesmouth sive Portsmouth, quasi Portus ostium, inquit Camdenus: estque oppidum Angliæ in comitatu Hantoniæ, in ora maris Britannici, capacem portum habens. Non procul inde visitur Havant oppidulum, quod hic Havonte scribitur.
f Camdenus Preston amplum oppidum in comitatu Lancastriæ memorat, & Sacerdotum oppidum interpretatur. Hocne, an aliud, hic designetur, mihi incompertum est.
g Ad hujus loci notitiam spectant, quæ habet Camdenus in descriptione comitatus Monumethensis, pag. 486 sic scribens: In extremo ad Circium angulo, qui Ewias dicitur, non procul a Munow fluvio inter Hatterell montes, quos, quod instar cathedræ consurgunt, Munith Cader dicunt, Lanthony sedit vetus cœnobiolum, quod Walterus Lacy, cui latifundia hic dedit Guilielmus comes Herefordiæ, fundavit, & a quo Lacii illi, qui inter primos Hiberniæ expugnatores clarissimi, profluxerunt.
h Laudatus Camdenus in descriptione comitatus Herefordiensis pag. 472 honorifice meminit de clara & vetusta familia Baskervillorum, clarorum virorum & equitum auratorum olim admodum fœcunda &c.
i Id est, die 30 Junii.
k Hæc eodem anno 1287 incidit in diem 3 Julii.
l Cestria, indigenis Chester, Angliæ civitas est in comitatu, quib ab illa Cestriensis, vernacule Ches-Shire vel Chesse-Shire appellatur, habetque episcopatum sub metropoli Eboracensi.
m Forte nunc Tewkesbury in comitatu Glocestriæ.
n Indicatur S. Thomas archiepiscopus Cantuariensis, pro defensione jurium ecclesiasticorum occisus, cujus corporis translationem variis Martyrologiis ad diem 7 Julii inscriptam esse, observaverunt Majores mei in Prætermissis ibidem.De eodem sancto Præsule martyre agemus cum Martyrologio Romano ad diem 29 Decembris.
o Jam annotavi supra botium videri derivatum ab Italico boccio, & pro folliculo seu tuberculo usurpatum.
p Septem Fratres martyres, S. Felicitatis filii, Officium in Romano Breviario habent die 10 Julii, in quem diem anno 1287 incidit feria quinta, ut hic dicitur.
q S. Margarita virgo martyr in Romano colitur 20 Julii, qui cum anno 1287 Dominicus fuerit, ejusdem vigilia tunc incidit in Sabbatum, non feriam secundam, nisi festum hoc in ecclesia Herefordiensi alio die celebratum sit.
r Colitur S. Magdalena die 22 Julii, postridie cujus diei præcitato anno 1287 feria quarta erat.
s Castrum hoc, quod ad episcopos Herefordienses olim spectaverit, hodieque Anglis Bishopcastle appellatur, situmque est in comitatu Salopiæ, sive Shropp-Shire.
t Designatur Inventio corporis sancti protomartyris Stephani, cujus memoria die 3 Augusti recolitur. Præcipua ejusdem Sancti festivitas agitur 26 Decembris, ubi de eodem apud nos erit scribendum.
u Actum de hoc martyre apud nos est ad dictum diem 19 Augusti.
x Nimirum sancti Hipponensis episcopis, cujus gesta in Opere nostro illustrata habes ad eumdem diem.
y Malmesbury oppidum Angliæ est in comitatu Wiltoniæ.
z Est hujus nominis oppidum in comitatu Dorcestriæ, olim insignitum sede episcopali, quæ Sarisburiam translata est. An tamen hoc designetur, dubium mihi est ex adjectis vocibus super Waldam.
aa Quæ sequuntur usque ad finem capitis, fere data sunt Parte 3, cap. 3; quædam tamen hic leguntur explicatius.
bb Elia vel Elis, indigenis Ely, civitas Angliæ est in comitatu Cantabrigiæ ad Usam fluvium. Apud Godwinum in Commentario de Præsulibus Angliæ dicitur ejusdem episcopatum tenuisse Joannes de Kirkby ab anno 1286 usque ad 1290.
cc Fuit hic filius Richardi, Cornubiæ comitis, & Romanorum regis electi.
dd Hujus bellicæ expeditionis Nicolaus Trivettus in Chronico ad annum 1288 sic meminit: Interim (dum Eduardus III Angliæ rex in Vasconia versabatur) Resus, filius Mereduci, Walliam conturbavit, impugnareque cœpit aliqua regis castra… Comes Eadmundus Cornubiæ, cui rex Angliæ in sua absentia regni commiserat custodiam, magnum ducit in Walliam exercitum contra Resum &c. Hic ergo Resus, filius Mereduci, is ipse est, qui in apographo, quod edimus, nescio, utrum recte, an male, Peesmeredith appellatur.
ee Castrum, quod hic Troslan vocatur, supra Parte 3, cap. 3, num. 41 dicitur Yruslanh, & in Annotatis ibid. Yncilan; a Trivetto autem mox laudato de Druselan. Hujus verba ad prædictorum sequentiumque illustrationem juverit descripsisse. Post verba mox data sic prosequitur: Cum autem castrum de Druselan, quod erat Resi, obsideret (Eadmundus comes Cornubiæ) & muros ejus suffodi faceret, casu illorum subito vir nobilis Willelmus de Monte Tanisii, aliique milites plurimi & scutiferi opprimuntur.
ff Sive syncopen, est deliquium animi.
gg Supra Part. 3, cap. 3, num. 44 scribitur de Poywlesdon. Consule Annotata ibidem.
hh Hoc & præcedens miracula pertinent ad annum nostrum vulgarem 1288, cujus initium a Kalendis Januariis ducitur. Eo anno Pascha incidit in diem 28 Martii, Cœna Domini in 25 ejusdem mensis, ut recte hic asseritur. Quia vero ista in apographo, quod edimus, ad annum 1287 referuntur, videtur anni initium repetitum esse a Paschate; nam si inchoatus annus fuisset a festo Annuntiationis, seu a die 25 Martii, Cœna Domini non ad annum 1287, sed ad 1288 pertinuisset. Contra vero ex initio capitis primi dicendum potius esset, anni auspicium a festo Annuntiationis assumptum esse, quia dies eodem festo posteriores, prioresque Paschate anni 1287, eidem anno 1287 annumerantur, uti consideranti perspicuum erit. Malo igitur credere, initium duci a die translationis; sed nec hoc initium ubique servatur.
ii Forte legendum hic est VII vel VI Kalendas Aprilis, ne extra annum 1287, sive in festo Annuntiationis, sive in Paschate, sive in die translationisterminandum, evagemur.
* an Northumbriæ
* adde cum
* an justitiarii
* imo Decembris
* imo illum
* an excedentem?
* l. Decembris
CAPUT III.
Miracula continuata anno MCCLXXXVIII.
[Paralyticus, moribunda, & puer mortuus natus] Anno Gratiæ millesimo ducentesimo octuagesimo octavo, & a transitu dicti Episcopi ab hac vita anno sexto a, videlicet die Sabbati quarto Nonas Aprilis b, vir quidam, nomine dictus Ricardus Cusin, de civitate London, paralitico morbo percussus adeo, ut omni membrorum suorum destitueretur utilitate, in omnibus membris suis per suffragium Viri Dei prædicti sanitatem miraculose recepit. Item VIII die Aprilis quædam mulier, Agnes nomine, de parochia de Mordeford, ad Servi Dei tumulum est adducta, de qua tale miraculum est probatum; videlicet quod ipsa in ægritudinis languore jacebat, & tandem Viro Dei in mortis periculo mensurata, per ejus suffragium cælitus est curata. Item III Idus Aprilis Joannes, filius Rogeri de Pentan & Christianæ, uxoris ejusdem, ad Viri Dei tumulum est portatus, de quo dilucide est probatum, quod ipse IX Kalendas Decembris, videlicet die S. Clementis c proximo præterito, de utero matris exiit mortuus abortivus; quem cum viderent mortuum obstetrices, & sic per duarum leucarum itineris spatium permanentem, vicinos aliquos convocabant, inter quos mulier quædam accessit, quæ ante tumulum Viri Dei de quadam fuerat infirmitate curata, suggerens circumstantibus, ut pro ipso infante Domino Deo & servo ejus Thomæ pontifici funderent preces suas, ipsumque protinus mensurarent. Quo facto, statim infantulus se movebat absque intervallo aliquo suscitatus.
[35] Item Idibus Aprilis Agnes, filia Reginaldi le Riche, [contracta, in aquis extincta,] de Ewias Haralo d, in tibiis contracta adeo, ut virtutem aliquam gressuum non haberet, cælitus est curata. Item XVI Kalendas Maii circa horam sextam diei quædam puella, ætatis quatuor annorum, Lucia nomine, de Aspertone, Herefordensis diœcesis, filia Matildæ de Hardebrugge, in quodam stagno profundo casu submersa, sub aquis jacuit sic extincta usque ad horam ejusdem diei undecimam; & tunc extracta de aquis, licet jam diu fuisset defuncta, ipsam tamen servo Dei Thomæ pontifici hi, qui ad hujusmodi spectaculum aderant, mensurarunt, quo facto, statim infinita Dei potentia a mortuis resurrexit per suffragium Viri Dei, & hoc tam insigne miraculum per testes veracissimos est probatum, qui hoc opus Dei propriis oculis conspexerunt, prout, tactis sacrosanctis Euangeliis, juxta Servi Dei prædicti tumulum juraverunt. Nomina autem testium prædictorum sunt ista: Robertus de Heldeffeld, Walterus de Castro, Matilda, mater puellæ prædictæ, Isabella, commater e ejusdem; plures & alii fide digni hoc similiter juraverunt.
[36] Item XV Kalendas Maii quædam puella, ætatis duorum annorum, [duæ ex angina mortuæ, omnes divinitus convaluerunt.] Alicia nomine, filia Roberti Stute, de provincia Reg … f, Herefordiensis diœcesis, invalescente morbo, quem squinanciam vocant, hora matutinali moriens, usque post horam primam ejusdem diei defuncta jacebat, & tunc Servo Dei fuit, ut moris est, mensurata, & statim cælitus a mortuis suscitata. Et hoc juraverunt Reginaldus prædictus, pater, & Alicia, uxor ejus, mater, & Walterus le Maszun, compater g ejusdem puellæ, & multi etiam alii fide digni hoc similiter probaverunt. Item XIIII Kalendas Maii Joanna, filia Adæ, dicti le Schirrene, de parochia de Maurdin h, ejusdem diœcesis, morbo consimili moriens, est modo consimili suscitata; & hoc est notorium in parochia memorata.
[37] Item Nonis Maii adolescens quidam, ætatis XVI annorum, [Adolescens elinguis natus, linguam & loquelam obtinuit.] Joannes nomine, filius Joannis, de Burhtone juxta castrum Episcopi Herefordensis, a nativitate mutus, eo quod linguam etiam non haberet; unde & si quando debuit aliquando * deglutire, necesse habuit intromittere unum vel duos de suis digitis in os suum, ut sic officium linguæ suppleret cibum interius propellendo, de consilio religiosi viri fratris Hugonis de Bromptone, tunc Gardiani fratrum Minorum Herefordiæ, qui ipsum apud Lodelawe invenit, & propriis oculis vidit lingua carentem, una cum confratre suo, quem secum habuit tunc ibidem, venit ad tumulum Viri Dei, & cum ibidem aliquandiu remansisset devotus, linguam, quam nunquam habuerat, adeo miraculose recepit, & cum lingua loquendi peritiam in duplici idiomate, videlicet Anglico & Walensi, quorum statim habuit etiam liberam expressivam. Hujusmodi apud nos antea inauditi miraculi multiformis sunt testes omnes fide digniores burgenses de Lodelawe, inter quos conversatus est pluribus annis mendicus & mutus. Dictus etiam frater Hugo, postquam hoc miraculum viderat, ad honorem Dei & Servi sui prædicti illud ipsa die, qua contigit, in Herefordiensi ecclesia cathedrali solemniter publicavit i.
[38] [Phrenetici sano sensui, submersa vitæ restituti:] Item eodem die mulier quædam, Editha nomine, de Wintonia k, ab uno anno & amplius furiosa, per suffragium Viri Dei ad ipsius tumulum rectum sensum cælitus est adepta. Item VII Idus Maii quidam homo, Joannes nomine, de Kinemafford, per dimidium annum & amplius similiter furiosus, modo consimili est curatus. Item XV Kalendas Julii circa horam nonam diei quædam puella, Mabilia nomine, filia Joannis de Asschewode, in parochia de Kimbley de comitatu Staffordiæ, Wigornensis diœcesis, in quodam stagno profundo casu submersa, sub aquis jacuit sic extincta usque ad horam primam noctis sequentis; & tunc de aqua extracta, licet jam diu fuisset defuncta, ipsam tamen servo Dei Thomæ pontifici hi, qui ad hujusmodi spectaculum aderant, devotissime mensurarunt; quo facto, statim infinita Dei potentia a mortuis resurrexit per suffragium Viri Dei: hoc autem probatum est per testes fide dignos, videlicet per Isotham, matrem dictæ Mabiliæ, & Julianam, filiam Adæ de Kusteley.
[39] [item phrenesis curata, muto loquela, duabus mortuis vita reddita.] Item XIII Kalendas Julii vir quidam, Robertus nomine, de Bristollia, aurifaber, qui fuerat furiosus fere antea per tres menses, suo fuit sensui cælitus restitutus per suffragium Viri Dei. Hujus autem miraculi testes fuerunt N. de Windchillese, & Joanna, uxor dicti Roberti. Item VI Kalendas Julii Ugo, dictus Suel, de Marston in parochia de Pentumbe, qui loquelam amiserat antea per tres annos, per suffragium Viri Dei subito est curatus. Hujusmodi rei testes fuerunt Agnes, uxor dicti Ugonis, & Matilda, dicta la Clare. Item V Nonas Julii Margarita, filia Joannis de Leicestria l, quæ fuerat mortua per tres dies, invocato auxilio Viri Dei, mira ipsius Dei potentia a mortuis resurrexit. Hujus autem magni miraculi veritatem juraverunt Joannes & Helena, parentes dictæ Margaritæ, & Robertus le Crutoheur, de Leicestria, & Agnes, uxor ejusdem Roberti. Item XVI Kalendas Augusti Margarita Kenè, uxor Roberti Kenè, de Penyard in Glamorgan m, quæ per longum temporis spatium mortua fuerat, per auxilium Viri Dei modo similiter * a mortuis resurrexit; & hoc jurarunt Walterus Rossel & Matilda Kenè, soror dicti Roberti Kenè.
[40] [Contractus erigitur, capreolus lapsus servatur.] Item VII Kalendas Augusti adolescens quidam Tomas, dictus Kok, de civitate Dublinia n in Hybernia, qui, dum dormiret quadam die sub divo juxta Bristollium, ita miserabiliter factus est contractus, ut omnes fideles ipsum gradi videntes, ad compassionem induceret & horrorem, cum per tres menses passione hujus * laborasset, per suffragium Viri Dei fuit pristinæ sanitati subito restitutus. Item VI Idus Augusti o bestiola quædam, scilicet capreolus, quem Gallice vocant Chevreuil, quam filius p domini Alani de Plukeneth militis caram habuerat, utpote, qui illam nutriri faciebat multo tempore curiose, de muro castri de Oroslan q a tam alto cecidit super terram, quod, confracta una de suis tibiis, & visceribus conquassatis, sanguis per inferiores meatus sui corporis erumpebat; & cum ab omnibus astantibus tunc ibidem mortua seu protinus moritura verisimiliter putaretur, aliqui eorum de hoc casu dolentes pro ipsa bestiola oblationem Deo & servo suo Thomæ pontifici promiserunt, & ecce bestiola r statim viva & sana surrexit, & multis cernentibus, mirantibus & Deum laudantibus, protinus cibum sumpsit. Hoc autem miraculum satis est notorium in tota domo & familia domini memorati.
[41] Item Kalendis Augusti mulier quædam, nomine Alicia, [Contractæ manuum usus, phreneticæ sana mens, mortuo vita restituta.] de Cliftone juxta Bristoll, quæ diebus quindecim habuerat manus contractas per infirmitatem, qua fuerat prægravata antea per quindecim septimanas, per auxilium Viri Dei ab utroque incommodo subito est sanata. Item II Nonas Augusti mulier quædam, Matilda nomine, de Cote in parochia de Wesburic *, quæ per septem dies extiterat antea furiosa, suo sano sensui ad tumulum Viri Dei fuit cælitus restituta. Item Nonis Augusti vir quidam, nomine Walterus de Walkere, de Leoministr, qui intolerabili infirmitate obiit, quasi spatio horæ unius post solis occasum, cum sic usque ad mediam horam noctis ejusdem mortuus jacuisset, & fideles ad funus seu cadaver ipsius astantes pro restitutione vitæ ipsius Dei & servi ejus Thomæ pontificis auxilium invocassent, statim potentia summi Dei revixit ac a mortuis resurrexit: & hoc juraverunt ante tumulum Viri Dei prædicti ad sancta Dei Euangelia Robertus de Gubeford & Ricardus de Brugg.
[42] Item VII Idus Septembris vir quidam, nomine Patricius le Rus, [Periculo naufragii subducti, contracta gressu donata,] de Bristoll, & Willelmus Cuppenar, & alii quam plures, mare, sicut moris est mercatoribus, transfretantes, in immensum mortis periculum, orta tempestate sævissima, inciderunt: cumque certissime perpendissent, quod ipsis humanum auxilium non valeret, ad Dei & servi ejus Thomæ pontificis auxilium confugerunt, Deum cum clamore valido & lacrymis exorantes, ut eosdem amore pii Præsulis memorati ab imminente naufragio liberaret, & navem Dei Famulo de cera voverunt: & ecce, hoc facto, statim cessavit omnis fragor illius horribilis tempestatis, ita ut cum tranquillitate maxima deinceps navigarent, & ad portum, quem optaverant, applicarent. Item II Idus Septembris mulier quædam, Læticia nomine, de Norton Missom s Wigornensis diœcesis, quæ in tantum contracta fuerat in tibiis & cruribus antea per sex annos, quod se gradiendo movere non posset, integram sanitatem a Deo recepit ad tumulum Viri Dei.
[43] Item XV Kalendas Octobris equus quidam, quem palefridum vocant, [equus vitæ redditus: Sancti obtrectator] qui fuit domini abbatis de Gloucestria t in prioratu S. Guthlacii Herefordiæ casu fortuito moriens per spatium quatuor horarum & amplius jacuit sic extinctus. Cum autem quidam, qui ad hujusmodi spectaculum aderat, de hoc dolens pro vita ejus recuperanda oblationem Deo & Thomæ pontifici devotius promisisset, equus, qui mortuus fuerat, multis mirantibus, qui astabant, vivus surrexit. Hoc vero miraculum est probatum per priorem & conventum domus prædictæ. Circa idem tempus juvenis quidam, nomine Jordanus Natonne fflandien u armiger x uxoris nobilis adolescentis Ricardi domini de Arondel y, dum sederet in mensa in domo cujusdam burgensis Herefordiæ, stulte contra Servum Dei loqui præsumpsit, asserens in stultiloquio, quod esse non potuit, quin Vir Dei cupidus fuisset in vita, qui post mortem tot diversi generis munera præciosa, animalia ac etiam volatilia, ex devotione sibi oblata a fidelibus acceptaret, nihil sibi ablatum * penitus repetendo *.
[44] [divinitus bis punitus, ac toties pœnitens sanatus.] Et ecce, dum hujusmodi stultiloquium prosequi niteretur, una de suis manibus cœpit subito contrahi violenter cum tanto dolore, ut multis cernentibus & etiam audientibus, cum clamore valido cogeretur Viri Dei auxilium invocare. Quo facto, manus ejus restituta est illico pristinæ sanitati. Nec mora, cum Liberatori suo remaneret ingratus, ac occasione subitæ curationis suæ sibi contractionem hujusmodi a casu, & non in ultionem criminis, accidisse, coram pluribus adhuc astantibus asserere conaretur, subito in manum ejus prius sanatam irruit tantus dolor & tam deformis contractio, quantum nunquam antea senserat in eadem: unde & palam factum est omnibus, qui aderant, quod sui stultiloquii memorati pœnas dignas exsolveret. Ipse ergo tali dolore correptus, facti pœnitens, & reatum proprium recognoscens, cœpit una cum astantibus, compatientibus tunc eidem, divinum auxilium & servi ejus Thomæ pontificis implorare & oblationem promittero: & restituta est manus ejus pristinæ sanitati ex illa hora per adjutorium summi Dei, qui est in Sanctis suis mirabilis, cui honor & gloria in sæcula sæculorum amen.
[45] [Infans ad vitam revocata: infectus toxico factus incolumis:] Item V Nonas Octobris quædam mulier, uxor Willelmi, dicti le Sinith, de Kingespenne, oppressit filiam suam infantem dormiendo; & cum evigilasset, & ipsam mortuam invenisset, ipsam ejulando & plorando sic mortuam pluribus convocatis ostendit; qui compassionis lachrimas effundendo, infantem, ut moris est, Deo & servo ejus Thomæ pontifici mensurarunt; & statim infans infinita Dei virtute revixit. Item VII Idus Decembris adolescens quidam, nomine Joannes Tregoz, qui anno proximo præcedenti, scilicet quarto Kalendas Decembris, a gravissima infirmitate fuerat liberatus per merita Viri Dei, sicut superius inter miracula continetur, forte venenum per quamdam mulierem dolose sibi, ut asseruit, propinatum gustaverat, ita quod, cum inflatione turgenti fere suffocatus, per sex menses loquelam amiserat, nisi forte per vices quasi quædam verba vix intelligibilia in profundo sui gutturis murmuraret, devotus cum magna fide venit ad tumulum Viri Dei; qui, cum ibidem in oratione aliquandiu permansisset, subito haustum venenum turpissimum in magna quantitate evomuit, & sic, statim omni inflationis tumore sublato, loquelam recepit & perfectam corporis sanitatem per auxilium Viri Dei.
[46] [mortuæ in lacem editæ vita data: periclitantes in mari,] Item VI Idus Januarii mulier quædam Golluthith, de Straddel Herefordensis diœcesis, quæ septies partus ediderat mortuos, cum octavum puerum similiter mortuum peperisset, de consilio quorumdam fidelium ipsum partum mortuum Deo & servo ejus Thomæ pontifici mensurarunt astantes; & statim puer revixit per potentiam summi Dei ad invocationem adjutorii Servi ejus. Item XIII Kalendas Novembris vir quidam, nomine Rogerus Beauflour de Bristoll cum multis sociis erat in quadam navi in mari Hybernico; & ecce, dum per magnum maris spatium navigassent, subito in ultima parte navis, quæ puppis proprie nuncupatur, grandis fractura seu foramen nautis apparuit, in quo aqua cum tanto impetu introivit, ut navem jam inciperet suo pondere ad ima demergere. Et cum nautæ huc illucque discurrentes in navi pro remedio, dicto periculo inhibendo nihil perficere potuissent, viderunt navem suam incipientem submergi, appropinquantem ad horribilem maris voraginem, quæ caribdis vocatur, in quam si intrassent, statim absorpti fuissent a voragine memorata.
[47] Ipsi ergo in tantis periculis constituti, & omni humano auxilio destituti, [post invocatam Sancti opem mirabiliter liberati.] ad Dei & servi ejus Thomæ pontificis auxilium confugerunt, ipsius Servi Dei adjutorium lacrymosis clamoribus invocando, & sibi * navem argenteam promiserunt, si ipsos a prædictis periculis eripere dignaretur: quo facto, statim redintegrata est pars navis, prius confracta, in tantum, quod nullum inde vestigium appareret, & media pars aquæ, quæ per fracturam intraverat, inventa est miraculose disparuisse. Et levantes oculos, viderunt se a voragine supradicta, juxta quam fuerant, per magnum spatium jam remotos. Ipsi autem rejicientes partem aquæ, quæ in nave remanserat, deinceps prospere navigantes, sani & incolumes ad portum optatum feliciter applicarunt, laudantes & sanctificantes Deum, qui eosdem amore Servi sui prædicti tam miraculose salvavit; & navem argenteam, quam promiserant, cum magna devotione ad tumulum Viri Dei postmodum obtulerunt, die videlicet S. Vincentii martyris, scilicet XI Kalendas Februarii, & ipsa die prædictum miraculum in Herefordensi ecclesia probaverunt.
[48] Item III Idus Novembris adolescens quidam, ætatis quintumdecimum annum agens, [Adolescens in aqua submersus resuscitatus:] Willelmus nomine, de parochia de Froma canonicorum, Herefordensis diœcesis, jumento, quod saccum plenum farina ferebat, insedit; & cum per pontem strictissimum ultra foveam, interius concavam & profundam juxta fluvium, qui Froma z ab incolis appellatur, incepisset transire, sic in aquam cecidit, quod jumentum & saccus caderent super eum; unde (nec mirum) duplici pondere sic oppressus vitam finivit, & sub aquis latuit tanto tempore, quanto possent duo milliaria passu hominis peragrari. Quod cum mater ipsius novisset, nomine Dionisia, lamentabili clamore vicinos ad fluvium congregavit, qui ipsum de fluvio extrahentes mortuum invenerunt, & mortuus sic remansit ab hora prima diei usque post horam sextam ejusdem; & tunc de consilio astantium ipsum mortuum servo Dei Thomæ pontifici mensurarunt, qui per potentiam summi Dei statim a mortuis resurrexit. Hoc miraculum probaverunt in ecclesia Herefordensi mater ipsius & vicini, qui ad spectaculum aderant memoratum. Et sciendum, quod Radulphus, filius Magote de Eglintone, Lucia in Yehomme, Cecilia, dicta de la Clerkes, dictum Willelmum submersum & mortuum invenerunt in aquis, & Willelmus de la Leye, Willelmus dictus le White molendinarius, Juliana la White & Juliana de la Pyrie ad clamorem hujus infortunii concurrentes, dictum submersum suis manibus de fovea extraxerunt defunctum: dicta autem Juliana la White Deo & servo suo Thomæ pontifici corpus mortuum mensuravit.
[49] [pater cum sua familia subito sanatus: contractus curatus.] Circa idem tempus vir quidam, nomine Joannes le Yreis de Morton juxta Herefordiam, cum uxore & tota sua familia tam graviter incidit in languorem, ut nullus alteri de tota familia subvenire valeret, vel in necessariis ministrare: quod cum advertisset Joannes prædictus, humilis & contritus effectus ex pœna, infirmitatem, quæ sibi & suis acciderat, suis demeritis imputavit, & ad Dei & servi ipsius Thomæ pontificis auxilium devote confugit, ipsius subsidium implorando, & morum correctionem, si invalesceret, repromisit, & pro se & suis infirmis meliorem bovem, quem habuit, se vovit oblaturum Viro Dei prædicto. Et ecce, quasi subito sanus factus est homo & domus ejus tota; unde & bovem postmodum fideliter obtulit, ut promisit. Item IX Kalendas Martii puer quidam, nomine Rogerus, filius Joannis de Solers de Parva Marcleya, circa horam primam diei in ambabus manibus & brachiis contractus tam deformiter est effectus, ut omnes cernentes ageret in stuporem; & sub hac deformitate una cum doloris gravis angustia usque ad sequentis diei horam tertiam sic remansit, & tunc fuit servo Dei Thomæ pontifici mensuratus, & statim restitutus est pristinæ sanitati; sicut juraverunt, qui eundem ad Viri Dei tumulum cum devotis oblationibus portaverunt die S. Milbergæ virginis, hoc est, VII Kalendas Martii aa anno Domini superius memorato.
[50] [Mulier prægnans mortua, vitæ reddita:] Circa idem tempus mulier quædam, nomine Margarita, uxor Joannis de Stokkinge, de parochia de Prestemede, prægnans, cum esset vicina partui, præ doloris angustia expiravit, & mortua sic jacebat ab hora diei tertia usque ad horam nonam ejusdem: pro qua dictus Joannes vir suus unam vaccam Deo & servo ejus Thomæ promisit, ipsamque fecit, prout moris est, mensurari; quæ statim revixit, & peperit unum puerum vivum, vaccam vero obtulit II Kalendas Martii ad tumulum Viri Dei.
[51] [in mari navigantes subducti naufragio.] Item prima die mensis Novembris vir quidam, nomine Nicolaus dictus Rop *, de Bristollia, & socii sui quam plures in quadam magna navi, quæ Janetis nomine dicebatur, onusta diversis mercimoniis præciosis in mari Hybernico navigantes, orta tam grandi & horribili tempestate, ut plures naves sibi vicinas illo tempore manifeste viderent submergi, in tam grave periculum inciderunt, ut omni spe salutis sublata, omnique navali instrumento, seu etiam gubernaculo derelicto, ipsam navem sævis fluctibus feri maris & mortiferæ tempestatis impulsibus commiserunt *, mortis horam cum timore horribili expectantes. Sed tunc Pater misericordiarum & Deus totius consolationis ipsis, ut verisimiliter credi potest, tale consilium inspiravit, ut ipsius Dei adjutorium & servi ejus Thomæ pontificis devotissime invocarent; unde & Servo Dei prædicto navem argenteam promiserunt, si ipsos per ejus merita salvare Altissimus dignaretur. Quo facto, statim, quasi in momento, omnis illa tempestas cessavit, & in tantam tranquillitatem inopinabilem subito mutabatur, ut ipsam mutationem subitam pro grandi miraculo reputaretur *. Illi ergo deinceps prospere navigantes ad portum optatum feliciter applicarunt, & navem argenteam, quam promiserant, octavo die mensis Martii devotissime obtulerunt ad tumulum Viri Dei bb.
[52] Circa idem tempus quidam puer, nomine Philippus, [puer fœdo faciei malo subito liberatus.] filius Stephani Marescalli, de Cirencestr Wigornensis diœcesis, tam gravi morbo vexabatur in facie, ut horribilis inflatio faciei, quæ ex morbo acciderat, oculos a locis propriis fere usque ad inferiorem ejusdem mandibulam amovisset, & cum a parentibus & amicis pro ipso Servo Dei promitteretur oblatio conferenda, subito restitutus est pristinæ sanitati, in tantum, ut ipsius oculi locis seu concavitatibus naturalibus redderentur, omni morbo & inflatione sublatis per auxilium Viri Dei cc.
ANNOTATA.
a Recte, quia eumdem mense Augusto anni 1282 mortuum esse, ostendi.
b Cum hoc anno 1288 Pascha celebratum fuerit die 28 Martii, dies quartus Nonas Aprilisfuit feria sexta, non Sabbatum. Aut igitur feria sexta substituenda Sabbato est, aut pro quarto Nonas legendum tertio Nonas.
c Nimirum S. Clementis I Papæ martyris, qui eodem die colitur. Spectat ergo hoc miraculum ad annum proxime præteritum, sed præsenti anno 1288 in ecclesia Herefordiensi primum fuit promulgatum.
d Hujus castri, in comitatu Herefordiensi siti, notitiam accipe ex Camdeno. Munow (fluvius) in Ortum conversus, aliquamdiu hanc regionem (Herefordiensem) a Monumethensibus dirimit, & ad Map-harald, sive Harol-Ewias castrum Doro fluvio augetur. Hoc castrum, de Ewias dictum … postea Haraldi fuit, viri nobilis, qui in argenteo clypeo areolam rubram, inter tres stellulas nigras interpositam, gestavit, a quo Harold Ewias dici cœpit &c.
e Id est, matrina puellæ resuscitatæ.
f Imperfecta hæc vox est in apographo meo.
g Id est, patrinus.
h Hæc puella ex suo patrisque & parœciæ vocabulis eadem censenda est, quæ aliquando submersa mortuaque, per ejusdem Sancti invocationemvitæ reddita fuisse dicitur in prima Parte Miraculorum a num. 1.
i Miraculum hoc etiam supra relatum fuit.
k Wintonia, vernacule Winchester, episcopalis civitas Angliæ est in comitatu Hantoniæ.
l Licestria, incolis Leicester, civitas Angliæ est, caputque cognominis comitatus, Leicester-Shire Anglis appellati.
m Glamorgania, Anglis Glamorgan-Shire, comitatus Angliæ est in Wallia.
n Dublinium, vulgo Dublin, primaria insulæ Hiberniæ civitas est in provincia Lageniæ; sui nominis comitatu & archiepiscopatu insignita.
o Vel legendum hic est VI Kalendas Augusti, vel hæc narratio alieno loco inserta est, referendaque inferius.
p Hæc eadem habentur superius in Parte 3 Miraculorum, num. 44, ubi pro filius legitur filia, & in alio apographo etiam filii, ut observavi ibidem.
q Ibidem legitur Broslan, alibi Brollan.
r Quæ uncis inclusa vides, addidi ex loco mox citato, quia hic deerant.
s Fateor, nescire me, quid hæc vox sibi velit.
t Erat hæc S. Petri abbatia Ordinis S. Benedicti, in civitate Glocestria in Anglia, de qua pluribus agunt Rogerus Dodsworth & Guilielmus Dugdale tom. 1 Monastici Anglicani pag. 108 & seqq. Ibidem quoque pag. 406 memoratur Herefordensis prioratus cella abbatia S. Petri de Gloucestria, qui videtur is ipse locus fuisse, de quo mox fiet mentio.
u Hæc vox mihi vitiosa apparet.
x De armigeris tum militaribus, tum civilibus, e quibus hic fuisse videtur, consuli potest Spelmannus in Glossario.
y Illustris Arundeliorum familiæ variis in locis meminit Camdenus in Opere suo sæpe laudato.
z Apud eumdem Camdenum in tabula geographica comitatus Herefordiensis fluvius Frome in eodem comitatu fluit.
aa De hac sacra virgine regia actum in Opere nostro est ad eumdem diem.
bb Hoc quoque miraculum relatum jam est in part. 3, num. 45.
cc Hic desinit annus secundus a translatione sacri corporis.
* l. aliquid
* l. simili
* an hujusmodi?
* an Westbury?
* an oblatum?
* an repellendo?
* i. e. illi
* al. Pop
* imo commiserint
* imo reputarent
CAPUT IV.
Miracula continuata annis MCCLXXXVIII & duobus sequentibus.
[Mulier admodum contracta] Item III Nonas Aprilis a mulier quædam, Alicia nomine, filia Willelmi le Hopere, de Sancombe in comitatu Gloumme b, quæ tam miserabiliter fuerat contracta per unum annum & amplius, ut aliter se movere non posset, motu scilicet processivo, nisi super manus & genua deformiter graderetur. Cum ad tumulum Viri Dei fuisset adducta, ibidem vidit in somnis, ut postmodum coram pluribus asserebat, quemdam virum indutum pontificis ornamentis, de ipso tumulo exeuntem, & sibi appropinquantem, ipsamque tangentem, & sibi, ut concito surgeret, imperantem; ad cujus imperium ipsa mox tota sana surrexit.
[54] [& adolescens phreneticus, a Sancto apparente sanati.] Item circa idem tempus adolescens quidam, nomine Radulphus, filius Rogeri Agath, de Bradewey, in tantam furiam vertebatur, & in ipsa fere per diem integrum tam irrationabiliter se habebat, ut patrem proprium atque matrem interficere totis viribus niteretur; quod videntes parentes ipsius prædicti, ipsum Deo & servo ejus Thomæ pontifici devotissime mensurarunt; quo facto, qui vexabatur, in terram subito corruit ad modum illorum, qui sincopim patiuntur; & cum sic jacuisset per tempus modicum, somnum cepit, & cum evigilasset a somno, sanus & incolumis est inventus. Quod videntes ipsius parentes Deo & Viro Dei prædicto devotas gratias persolverunt; inquirentes postmodum ab ipso, qui fuerat furiosus, propter quam causam ipsos voluisset tam crudeliter occidisse; quibus ille clementer cum juramento respondit, se nihil scire penitus de iis, quæ per ipsum facta vel dicta fuisse, dicerent illa die. Hoc tamen multis audientibus asserebat, quod in somno viderat, dum dormiret, virum quemdam pontificalibus insignitum, manu frontem ejus signo sanctæ Crucis signantem. Asseruit etiam, quod, hoc facto, ut videbatur eidem, statim disparuit, & ille sanus remansit per auxilium Servi Dei.
[55] Item XVI Kalendas Maii quædam mulier, nomine Alicia, [Mulieri grave corporis malum, equo cæcitas adempta;] filia Huberti de Bromp, in comitatu Warewik c, quæ per triginta sex hebdomadas tam gravi morbo antea fuerat in suo corpore cruciata ab umbilico ipsius & deorsum, ut omni inferiorum membrorum destitueretur virtute; cum esset ad Viri tumulum applicata, & ibidem paululum Servi Dei auxilium invocasset, subito, multis cernentibus & stupentibus, per se ipsam tota sana surrexit & ad propria cum gaudio remeavit. Item IX Kalendas Junii vir quidam, Willelmus nomine, de Stanicton, qui vocatur Hamptelir, habuit unum equum, qui multo tempore visum oculorum amiserat; & cum pro ipsius sanitate oblationem Servo Dei devotius promisisset & denarium super ipsum plicasset, statim visum recepit opere summi Dei.
[56] Item VIII Kalendas Junii infans ætatis fere trium mensium, [infans e cunis pendula resuscitata.] Margarita nomine, filia Ricardi Pinke, de Welinton Herefordensis diœcesis, dimissa in cunabulo minus caute sub custodia cujusdam infantis alterius diœcesis, absente aliquandiu matre sua, vinculisque cunabuli resolutis, seu ex motu infantis nimis relaxatis, a cunabulo decidit, & capite cum humeris ad ima vergente, pedibus vero ac tibiis superius firmiter alligatis, horribiliter sic pependit ab aurora diei usque ad horam primam ejusdem. Redeunte tandem ad ipsam matre sua prædicta, inventa est per tale suspendium expirasse. Clamans ergo & ejulans præ dolore mulier memorata, multos ex vicinis ad illud miserandum spectaculum congregavit, inter quos etiam affuit parochialis ecclesiæ capellanus. Placuit igitur hiis, qui aderant, ut pro resuscitatione ipsius Deo & servo ejus Thomæ pontifici promitteretur oblatio; quo facto, ipsa infinita Dei potentia statim revixit & manus movit per auxilium Viri Dei d.
[57] Circa idem tempus mulier quædam, nomine Agnes, [Contracta erecta: geminum incendium extinctum.] filia Joannis, dicti le Despenser, de Whitthirke Mau Herefordensis diœcesis, quæ fuerat multis annis in tantum contracta, quod gradi non potuit, sanitatem recepit subito per auxilium Viri Dei. Item Idus * Junii cum ignis novem domos per infortunium combureret in villa de Stamiton juxta Movenurtam Herefordensis diœcesis, vir quidam, Thomas nomine, filius Roberti, videns domum suam incipientem comburi, ipsam, prout potuit, Servo Dei mensuravit, & multis mirantibus, extincto igne, qui ipsam attigerat, ipsa remansit per Servi Dei prædicti auxilium incombusta. Item XVI Kalendas Augusti, cum mulier quædam, Alienora nomine, quæ fuerat uxor Willelmi, dicti ab Howel, de Clenehok juxta villam, quæ dicitur Haye, ignem accendisset in domo, ut sibi necessaria coqueret per eundem, ipsam domum subito ignis invasit in tantum, ut vorans flamma per tectum erumpens se longe lateque diffunderet, magnis venti flatibus horribiliter agitata. Cumque videret, quod nullo humano auxilio posset ignis extingui, quin potius domum illam cum pluribus aliis tunc vicinis consumeret, ad Dei & servi ejus Thomæ pontificis auxilium devote confugit, orans omnipotentiam summi Dei, ut ipse amore pii Præsulis, servi ejus, habitationi illi succurreret remedio salutari. Et hoc orans, plicare cœpit denarium versus ignem: quo facto, subito tota flamma prædicta tam mirabiliter & faciliter videbatur extingui, sicut flamma candelæ, cum in illam fortiter insufflatur; nec ulterius aliquid inde combussit.
[58] [Paralytico membrorum usus, submersis vita reddita.] Circa idem tempus monachus quidam, nomine Thomas de Sutton, de conventu de la Bruere Ordinis Cisterciensis e, qui fuerat paraliticus antea annis tribus & mensibus sex, a morbo prædicto subito est sanatus, invocato suffragio Viri Dei: hujus autem miraculi testes existunt abbas & conventus domus prædictæ. Item Nonis Junii puella quædam, Alicia nomine, filia Roberti Lucæ Sone, de Herdewik, in parochia de Derbust Wigornensis diœcesis, per infortunium cecidit in stagnum profundum, & sub aquis jacuit & latuit sic submersa tanto temporis spatio, quanto possent duo miliaria peragrari ab homine lento passu; & cum ipsam amici ejus in aridam extraxissent, & ipsam Servo Dei more solito mensurassent, confestim cum multorum admiratione revixit. Hoc etiam miraculum probaverunt in ecclesia Herefordensi pater & mater Aliciæ supradictæ, Nicolaus Alisamior, Joannes Brun, Margarita Gilberti, & Amicra Jori, parentum vicini prædictorum. Circa idem tempus venerunt Herefordiam Willelmus, dictus le Tackare & Nicolaus dictus de Oxoneford, asserentes, quod puer quidam, filius Walteri, dicti de Graston Oxon, fuerat submersus in quodam vase aquario; quod Gallice CUVE vocatur f; quem extrahentes amici, cum per magnum temporis spatium mortuus jacuisset, ipsum Viro Dei devotius mensurarunt; quo facto, statim infinita Dei potentia puer ille a mortuis resurrexit, & clara voce lingua materna, multis audientibus, hæc dicebat: Eamus ad Herefordiam.
[59] [Infans a nut ice oppressa vitæ restituta: subducti naufragii periculo,] Item VII Idus Junii infans, nomine Helena, filia Joannis de Schireburne, qui manet apud Huscard Menevensis diœcesis, quam sua nutrix oppresserat dormiendo, per patrem & matrem ipsius, postquam ipsam vere mortuam inspexissent, fuit Servo Dei cum devotis lacrymis mensurata; & statim a mortuis suscitata per potentiam summi Dei, invocato suffragio Servi ejus. Item XIV Kalendas Septembris Thomas Richer, Joannes de Hanelbur, & Guillelmus Petri, cum multis aliis in quadam navi, quæ Mariette vocabatur, mare, ut moris est mercatoribus, navigarunt; & ecce subito tam horribilis ipsos invasit tempestas, ut, sublata spe vitæ, pene mergerentur impulsibus fluctuum feri maris; qui cum vidissent, quod per nullum navis armamentum vel humanum auxilium se possent juvare, præsertim, cum nec anchora ferrea, quam ejecerant, ipsam navem potuerit vel ad modicum retinere, quin potius navis ipsa tempestatis impulsum, non obstante remedio qualicumque, periculosissime sequeretur, ad Dei & Servi ejus auxilium confugerunt, ipsum Deum humiliter deprecantes, ut eos amore Servi sui a periculo eripere dignaretur, & sibi * de cera anchoram promiserunt cum oblationibus aliis offerendam. Quo facto, navis prædicta in mediis fluctibus sic quieta & absque motu remansit, acsi fixa fuisset in limo terrestri; & sic ibidem pausavit per tempus modicum, donec cessasset fragor tempestatis prædictæ, & deinde ad portum optatum feliciter applicarunt.
[60] Item circa finem mensis Septembris frater Gilbertus, [equi lingua curata.] magister hospitalis de Brugge-Water g, habuit equum unum, cujus linguam sic involverat frenum ejus, ut, dum garcio h, custos equi frænum cum violentia abstrahere niteretur, magnam partem linguæ simul cum fræno extraxit *; & sic equus quasi protinus moriturus remansit, utpote qui nec comedere nec bibere potuit lingua privatus; quem tamen Servo Dei devote mensurarunt astantes. Statim cœpit equus ipse hinnire & comedere sicuti restitutus pristinæ sanitati. Ipsum autem equum secum adduxit magister prædictus totum sanum ad tumulum Viri Dei die septimo mensis Octobris.
[61] Sunt & alia quædam signa, quæ operatus est Deus in Vasconia i per merita Servi sui, [Acceptam sanitatem ingratus amittit, pœnitens recuperat;] dum dominus Eduardus rex Angliæ esset ibi k: nam circa festum S. Petri in cathedra anno Gratiæ millesimo ducentesimo octuagesimo octavo vir quidam, Robertus de Bodethram nomine, qui domino regi prædicto tunc temporis serviebat, ibidem gravi languore infirmitatis diuturnæ vexabatur, nec curari potuit per auxilium medicorum. Sed cum se fecisset Thomæ pontifici mensurari, protinus est sanatus. Ipse vero temerarie judicans & præsumens, sanitatem subitam propriis & naturalibus sui corporis viribus ascribebat, & hoc audientibus pluribus affirmabat: quo facto, statim decidit in gravius recidivum, quam fuerat radicalis infirmitas, quæ præcessit, in tantum, ut pænalis acerbitas aperiret oculos mentis ejus, quos culpa clauserat, cum per miraculum pœna cessasset. Cœpit igitur vir ille adjutorium Servi Dei iteratis & devotioribus precibus invocare; & protinus restitutus est stabili sanitati.
[62] Item juvenis, Robertus nomine, primogenitus & hæres domini comitis Oxoniæ l, [eadem gratia illustris juvenis abusus, de salute animæ suæ periclitatur,] qui fuit cum domino rege tunc temporis in Vasconia memorata, morbo paralytico cœpit gravari & angustia periculosissima cardiacæ passionis in tantum vexari, ut crederetur a multis in brevi tempore moriturus; præsertim cum sibi valere non possent remedia medicorum. Ipse ergo in tantis periculis constitutus invocavit devote auxilium Viri Dei, & sibi * oblationem promisit; & restitutus est illico sanitati. Sed cum sanus esset effectus, non est recordatus beneficii Salvatoris nec Servi prædicti. Imo quod eis promiserat, negligens, & Dei misericordiam parvi pendens, vanitati & levitati more juvenum curialium lascivorum se immiscens, incidit in tentationes varias & nociva desideria carnis suæ.
[63] Ipsum tamen in gravi periculo constitutum sic respexit pietas Redemptoris, [sed pœnitentiam agens, salvus & incolumis evadit.] ut ad se rediret, & plangeret statum suum, & contritus Dei & Servi ejus misericordiam precaretur, orando cum lachrymis, ut ipse Deus aut ipsum a tentatione & culpabili miseria suæ carnis eriperet, aut reduceret in pristinas ægritudines: magis enim optabat Dei gratia tunc præventus, corpore periclitari, quam mente; & huic contritioni confessionis pœnitentialis remedium adjungebat, ostendens se, sicut oportuit, sacerdoti. Quo facto, sic per Dei clementiam est ab omni carnali concupiscentiæ fervore curatus, ut nec corporis ægritudines memoratas, nec affectiones carnis culpabiles de cætero sit expertus, sicut ipsemet ad Viri Dei tumulum pluribus audientibus postmodum est confessus, & in signum curationis prædictæ imaginem ad similitudinem propriam argenteam magni ponderis, exterius deauratam, devote obtulit ad tumulum supradictum, ultima die mensis Octobris anno Domini millesimo ducentesimo octuagesimo nono.
[64] [Sanctus periclitantes in mari salvat,] Item circa idem tempus Nicolaus Daniel & socii ejus quam plures erant in quadam navi navigantes, & impellente gravissima tempestate, quemdam sinum maris terra fere circumdatum pro tempestatis remedio intraverunt. Et ecce, cum ibidem aliquandiu quievissent, egressi sunt latrunculi regionis illius ad eos trucidandum, ac etiam exspoliandum, si applicassent ad terram. Nec de sinu egredi poterant propter sævitiam tempestatis. Cum igitur se vidissent in tantis periculis constitutos, navem suam Deo & servo ejus Thomæ pontifici mensurarunt, & statim sic cessavit tempestas, ut cum tranquillitate egredi possent, & deinceps ad portum optatum prospere navigare. In hujus autem signum miraculi navem ligneam, quam promiserant, obtulerunt ad tumulum Viri Dei XII Kalendas Decembris anno Domini proximo supradicto. Circa festum Purificationis B. Mariæ anno Domini millesimo ducentesimo octuagesimo octavo Bernardus & Thomas, dicti Wulpeii, & Joannes, dictus Juvenis de Kaer Nervam, Bangorensis m diœcesis, erant in quadam navi onusta vino in mari Hyberniæ; & ecce, suborta gravissima tempestate, ad tam remota Oceani maris tempestatis impulsibus agebantur, ut terram per dies octodecim videre non possent. Cum autem sic tribularentur, clamaverunt ad Dominum, ut amore Servi sui prædicti eos a periculo eripere dignaretur; & statim eis affuit clementia Salvatoris, quæ eis terram ostendit, & eos ad portum voluntatis eorum deduxit; & ideo navem de cera, quam promiserant, XI Kalendas Decembris anno sequenti ad Viri Dei tumulum præsentarunt.
[65] [anginam pellit, mortuum suscitat, pollicem tibiamque sanat,] Item IV Kalendas Decembris anno Domini millesimo ducentesimo octuagesimo nono dominus Galfridus Parey, miles de domo & familia domini Galfridi de Genville n, morbo, qui dicitur squinancia, tam periculose & graviter laborabat, ut putaretur subito moriturus: qui Deo & Servo prædicto oblationem promisit, & protinus est sanatus, omni tumore & doloris angustia meritis Servi Dei sublatis: & hoc est notorium in tota domo & familia domini memorati. Item circa idem tempus venit ad tumulum Viri Dei prædicti vir quidam, nomine Philippus, cognomine Abbot, de civitate Conventrensi o, asserens coram multis, quod filius suus, nomine Ricardus, qui fuerat mortuus per magnum temporis spatium, mensuratus Servo Dei; & mortuus protinus resurrexit circa festum S. Joannis Baptistæ anno proximo supradicto. Item circa idem tempus venit ad tumulum viri Dei Thomas, filius Roberti le Hoteler, de Leminton in comitatu & diœcesi Wigornensi, cujus pollex inter duos trestellos p fuerat tam horribiliter conquassatus, & una de suis tibiis tanto tumore inflata, quod sibi non potuit humano suffragio, ut asseruit, subveniri; quæ sibi infortunia contigerunt circa festum S. Petri, quod Ad Vincula dicitur, anno Domini proximo prænotato. Verum cum fuisset Servo Dei more solito mensuratus, ab utroque incommodo fuit subito liberatus.
[66] Item circa idem tempus aderant, qui referrent ad tumulum Viri Dei, [porcos mortuos vitæ restituit;] quod IV Idus Octobris anno Domini proxime memorato contigit in prioratu de Wocton q Wigornensis diœcesis, quod viginti & unus porci mortui sunt inventi in domuncula, ubi solebant recludi, in mane scilicet diei illius; quod cum nunciatum fuisset fratri Galfrido de Aqua Monaco procuratoris * abbatis & conventus de Conch r, venit ad locum & vidit cum admiratione ipsos mortuos sic jacere, una cum fratribus R. Neroin, N. de Constant, W. de Brocia & Stephano de eadem, & quibusdam armigeris & aliis plurimum admirantibus, quod tam subito expirassent; quia causam hujus infortunii penitus ignorabant; ipsos tamen porcos protinus de domuncula extraxerunt, & in quodam loco exterioris atrii locaverunt, quasi ad unum acervum, orantes Deum, ut ipsis vitam reddere dignaretur amore Servi sui prædicti; & si hoc faceret, Servo Dei porcum unum de mortuis promiserunt, & quasi ad opus ipsius signando, unam auriculam absciderunt. Et ecce mira Dei potentia dicti porci ipsa die, multis cernentibus & mirantibus, sani & incolumes revixerunt.
[67] Item 11 Idus Januarii dominus Rogerus de Mortuomari s habuit unum falconem, [falconem graviter læsum, & virum e lapsu moribundum facit incolumes;] qui apud Drompton juxta London jactu lapidis tam grave vulnus accepit in capite, quod, ipso capite conquassato, oculus ejus dexter excussus a loco suo debito exterius dependebat, & tum mortuus ab omnibus putaretur. Ipsum Thomæ pontifici mensurarunt, & seorsum in loco secreto dimittentes, eundem die proxima subsequente sanum & incolumem repererunt, sicut juraverunt dominus Rogerus prædictus & ipsius familia ad tumulum Viri Dei in festo Inventionis S. Crucis anno Gratiæ millesimo ducentesimo nonagesimo. Item ipso die, videlicet secunda Idus Januarii, Joannes, dictus Gran, de Tikeswelle in comitatu Harksire * Saresburiensis diœcesis, de quadam arbore cecidit a tam alto, ut quasi toto corpore conquassatus crederetur ab astantibus expirasse; accedentes tamen Joannes, dictus Barkulle de Farndon, Walterus Alith, & Ricardus Ballus de eadem, ipsum servo Dei Thomæ pontifici mensurarunt: quo facto, statim, qui ceciderat, oculos suos aperuit & revixit per potentiam summi Dei. Hoc juraverunt tres viri prædicti in Herefordensi ecclesia VII Idus Maii anno supradicto.
[68] Item circa idem tempus juvenis quidam, Joannes nomine, [sanat paralyticum,] dictus Hoket de Denhram in comitatu de Boking t Lincolnensis diœcesis, paralytico morbo percussus a duobus annis & amplius, in tantum, ut omnia membra ejus ab umbilico & deorsum quasi mortua & insensibilia redderentur; cum per amicos fuisset Thomæ pontifici mensuratus, statim cœpit melius se habere; quod percipientes amici ipsum ad Viri Dei tumulum perduxerunt, & ibidem adhuc debilem duobus podiis u gradientem miserabiliter dimiserunt; sed post amicorum suorum recessum modico tempore subsequente ipsum respexit Altissimus oculo pietatis, per merita Servi sui ipsi largiens in omnibus membris corporis sui sanitatem, ita ut totus sanus ad propria cum gaudio remearet, podiis derelictis ad tumulum Viri Dei.
[69] Item II Kalendas Martii Juvenis quidam, nomine Willelmus, dictus Mercator de Helston in comitatu Cornubiæ x Exoniensis y diœcesis, fuerat furiosus antea per duos annos & menses sex, cui amici dixerunt: Cogita de beato Pontifice Herefordiensi, [ac alterum furiosum, prius amice correptum.] & Domino concedente, recipies sanitatem. Quibus ille illusorie sic stulte respondit: Cogito quidem, quod talis est ille Sanctus, qualis est ille Simon de Monte forti, quem Sanctum etiam nuncupastis, qui apud Oveshram z est sepultus. Vix sermonibus hiis finitis, somnum cœpit, in quo sibi apparuit, ut juravit, Episcopus indutus episcopalibus indumentis, stans pulcherrime coram ipso, & ipsum alloquens sub hac forma: Amice, noli amplius illudere Servis Dei tuis sermonibus imperitis. Et hiis dictis, signavit eundem signaculo sanctæ Crucis, & statim disparuit, ipso signato: ipse vero, qui fuerat furiosus, protinus ipsa die plenam consecutus est, largiente Domino, sanitatem per merita Servi prædicti.
[70] [sex viros, sumpto toxico, servat incolumes,] Circa idem tempus venit ad tumulum Viri Dei juvenis quidam, Willelmus nomine de Wusput Herefordensis diœcesis, jurans, quod ipse cum tredecim sociis suis, secum a Terra Sancta revertentibus, in civitate Reatina aa, quæ ab urbe Roma non distare dicitur miliaria quadraginta, a quodam, qui ipsos ibidem hospitio susceperat, in legumine de ris bb facto venenum seu toxicum sumpsit tam forte, quod ipse & sui Socii universi, priusquam a prandio surrexissent, se tam graves & somnolentos sentirent, quod nullus ex ipsis alterum juvare potuerit, vel se ipsum. Sed tamen ex eis, videlicet dictus Willelmus, Hugo Pistor, Rogerus Camer, Henricus de Neuverk, Simon Cappells, Joannes de Ravenhul Herefordensis diœcesis, timentes, sibi mortem protinus imminere, se servo Dei Thomæ pontifici mensurarunt, & isti solummodo sunt protinus a toxico liberati, & per merita Servi Dei curati, cæteris octo Sociis, qui non fuerant, ut præmittitur, mensurati, toxico memorato intra tres dies a tempore gustationis illius extinctis.
[71] [puellam jam quarto die mortuam resuscitat.] Item XV Kalendas Aprilis venerunt Ricardus dictus Cissor, & uxor ejus de Villa de Ystelworth in comitatu Middelsex cc Londonensis diœcesis, ad tumulum Viri Dei, jurantes ibidem & in præsentia plurimorum, quod filia sua fuit submersa in fluvio, qui vocatur Brente dd, in quo jacuerat & latuerat per diem integrum naturalem; quam ipsi parentes ejusdem postmodum extrahentes, juxta littus fluvii super terram mortuam per tres dies integros cum tristitia magna servabant, non audentes corpus filiæ suæ sepelire, donec videretur ab illo, qui ratione officii appellatur in Anglia coronarius ee, ad quem pertinet secundum legem regni modum & causam per insortunium morientium, seu etiam occisorum, inquirere, & quod inquisierit, regis justiciariis nunciare, ut sciatur, qualiter ipsa pax regni, quæ ad coronam regiam pertinet, conservetur, vel etiam infringatur. Cum autem coronarius memoratus vidisset ipsam defunctam, ecce quædam mulier de vicinis advenit, asserens coram astantibus tunc ibidem, quod nocte proxima præcedenti fuerat in somnis admonita, quod puellam mortuam suprascriptam servo Dei Thomæ pontifici Herefordiæ mensuraret. Hæc ergo audacter accessit ad funus, & puellam mortuam mensuravit, secundum quod sibi fuerat revelatum, & protinus aqua cœpit a corpore abundanter effluere sine adminiculo cooperationis humanæ, & ipsa puella statim revixit per potentiam summi Dei ad invocationem auxilii Servi sui prædicti.
ANNOTATA.
a In apographo nostro præmittitur: Hic incipit annus tertius, scilicet a translatione facta anno 1287, die 3 Aprilis.
b Ita habet apographum nostrum: sed an recte? Ego quidem nullum hujus nominis comitatum novi.
c Warwick-Shire comitatus Angliæ est, cujus caput Warwicum civitas, Warwick vulgo appellata.
d Idem miraculum etiam supra datum est.
e In Monastico Anglicano tom. 1, pag. 835 inter cœnobia Ordinis Cisterciensis recensetur Brueria abbatia in agro Oxoniensi, fundata anno MCXLVII.
f Cuves Gallis sunt magna vasa e lignis compacta, in quibus ex uvis vina exprimunt.
g Hoc ipsum est, opinor, quod tom. 2 Monastici Anglicani pag. 432 inter cœnobia Ordinis S. Augustini refertur, diciturque Hospitale S. Johannis de Brugwalter, positum in agro Somersetensi.
h Garcio Gallice Garçon, hic servum significat.
i Vasconia, Gallice la Gascogne, provincia regni Galliæ est inter Oceanum Aquitanicum, Garumnam flumen & Pyrenæos montes extensa.
k Eduardum Angliæ regem, quem alii ejusdem nominis primum, alii III vel IV appellant, anno, de quo hic agitur, 1288 in Gasconia fuisse, etiam Nicolaus Trivettus in Chronico testatur.
l Oxoniensis, vernacule Oxford-Shire, comitatus in Anglia aliquot proprios comites ex familia de Vere memorat Camdenus in descriptione ejusdem comitatus.
m Bangorium vel Bangoria, vulgo Bangor, Angliæ civitas est in Wallia, in comitatu Snaudoniæ seu Arvoniæ, Anglis Caernarvon-Shire dicto, episcopatum habens sub metropoli Cantuariensi.
n Sæpe laudatus Camdenus Genevillos inter illustres Hiberniæ familias reponit.
o Conventria, incolis Conventre, Angliæ civitas est in comitatu Warwicensi; ejus episcopatus, Cantuariensi suffraganeus, Lichfeldiensi sedi unitus est.
p Trestellus, forte ab Anglico Trestle, est tripes fulcrum tabulam mensæ sustinens. Galli simile fulcrum etiam Tresteau seu Treteau appellant.
q Tom. 1 Monastici Anglicani pag. 558 invenio prioratum Wottonam, alias etiam Wotten-waden nuncupatum; diciturque ibidem situs in agro Warwicensi, esseque cella abbatiæ de Conchis in Normannia. Quapropter cum mox infra fiat mentio procuratoris abbatis & conventus de Conch, putem, istam cellam hic designari.
r Id est, Conchensis in Normannia.
s Camdenus in catalogo illustriorum familiarum Angliæ barones de Mortuo mari vernacule de Mortimer nominat.
t Opinor, legendum esse de Buckingham, qui unus e comitatibus Angliæ est.
u Id est, fulcris subalaribus.
x Cornubia, vulgo Cornwall, comitatus Angliæ est.
y Exonia, olim Isca & Isca Danmoniorum, nunc vulgo Excester, Angliæ civitas episcopalis est in comitatu Devoniæ, sive Den-Shire, archiepiscopo Cantuariensi suffraganea.
z Lege Eovesham vel Evesham, quod oppidum Angliæ est ad Avonam fluvium in comitatu Wigorniensi. Igitur Simon ille de Monteforti fuit comes Leicestriæ & senescallus Angliæ, qui rebellionem suam nomine reipublicæ restituendæ prætexens, arma in dominum suum Henricum III Angliæ regem movit, & adversus ejusdem exercitum pugnans anno 1265 apud prædictum oppidum Evesham cum suis cæsus & occisus est.
aa Reate, Italis nunc Rieti, ditionis Pontificiæ civitas episcopalis est in Umbria, in confinio regni Neapolitani & Aprutii Ulterioris, quadraginta milliaribus Roma in Septemtrionem distans.
bb Ris vox Gallica, Latine oryza. Per legumen autem pulmentum hic indicatur.
cc Midlesexia, vulgo Midle-Sex, comitatus Angliæ est, in quo situm est Londinum, urbs primaria & totius regni caput.
dd Is fluvius in eodem comitatu prope oppidum Great-Brentford in Tamisim illabitur.
ee De Coronariis Angliæ etiam supra actum est.
* an Idibus?
* i. e. ipsi
* extraxerit
* i. e. illi
* an procuratori?
* an Hant-Shire?
CAPUT V.
Alia miracula eodem anno MCCXC per Sancti patrocinium impetrata.
[Mulier contracta, & altera alia infirmitate affecta,] Item 11 Kalendas Aprilis anno Gratiæ millesimo ducentesimo nonagesimo tunc die Parasceve a, quædam mulier, nomine Alicia la Waleys, de Bibenton in comitatu Staffordiensi, Conventrensis & Lichefeldensis diœcesis, habebat manum contractam & brachium a tribus annis & mensibus sex, in tantum, ut ipsum tam fortiter lateri adhæreret quasi infixum, ut ab illo loco non posset aliquo artificio amoveri, nisi brachium frangeretur, per merita Viri Dei plenam consecuta est a Domino sanitatem. Et hoc probatum est & per homines fide dignos civitatis Herefordiæ & etiam alios, qui ipsam viderunt contractam, & postquam restituta fuerat sanitati, aperte viderunt locum lateris concavatum ex adhæsione diutina brachii memorati corporis mulieris infirmæ. Item VII Kalendas Maii anno proximo supradicto quædam mulier, nomine Alditha Page, de Penetris in comitatu Staffordiæ Conventrensis & Lichefeldensis diœcesis, venit ad tumulum Viri Dei, asserens coram multis, quod per duos annos & menses sex fuerat tam debilis & infirma & viribus totius corporis destituta, quod vix spatium miliaris unius per diem integrum gradiendo potuit peragere. Sed cum se visitare personaliter Viri Dei tumulum promisisset, & ipsum iter fuisset aggressa, subito tam sana & incolumis est effecta, quod una cum aliis, causa devotionis euntibus ad tumulum memoratum, dietam b integram peregrinis hujusmodi consuetam perficere potuit, propriis pedibus ambulando per auxilium Servi Dei.
[73] [aliique in mari periclitantes a Sancto liberati.] Item die & anno prædictis vir quidam, Willelmus nomine, dictus Touy, mercator de Bristoll, juravit ad tumulum supradictum, se fuisse in quadam navi, dicta Mariett, cum aliis, qui, cum a terra Hybernia, versus Bristoll, navigare cœpissent, circa mediam noctis horam orta subito sævissima tempestate, versus quamdam ripam ita ferebantur in præceps, quod, si in ipsam cum hujus impetu impegisset, absque dubio ipsa navis cum hominibus & rebus omnibus, quas ferebat, naufragio deperisset; & cum nautæ in tanto periculo constituti se juvare non possent, ad Servi Dei suffragium confugerunt, sibi * navem argenteam promittendo, si Deus eosdem amore ipsius ab hujus periculo eripere dignaretur. Et hoc facto, ipsos a naufragio liberavit clementia Salvatoris per merita Servi sui, & ad portum optatum cum prosperitate perduxit; unde & navem argenteam, quam promiserant, die notata proxime superius devotissime obtulerunt ad tumulum Viri Dei.
[74] Item XIII Kalendas Maii venit vir quidam, nomine Nicolaus dictus Mon, [Viro cæcitas, alteri malum linguæ sublata.] scilicet filius Philippi Mon, de Direwode in Hybernia, & cum eo Nicolaus Harpe de Drohada & Galfridus, dictus Paliner de Neueton, ad tumulum Viri Dei, jurantes, quod dictus Nicolaus Mon in mari Græco versus Terram Sanctam cum aliis navigando per XV dies visum amiserat oculorum, & cum ipsi socii peregrinationis ejusdem oblationem Servo Dei vovissent pro cæco unum sterlingum c super ejus oculos excæcatos plicassent, continuo visum recepit per merita Servi Dei prædicti. Item IV Kalendas Maii vir quidam, nomine Rogerus, filius Joannis de Castelfrom, qui Rogerus manet in parochia de Chirkestok juxta Chireburn, Herefordensis diœcesis, ad tumulum Viri Dei coram multis juravit, quod gravi infirmitate sub lingua in tantum fuerat molestatus, quod tumor, qui acciderat, ex dolore, sic os ejus impleverat excrescendo, quod fere suffocatus amiserat usum loquendi; & cum hoc percepissent, qui compatientes adstabant, ipsum verisimiliter arbitrantes protinus moriturum, pro sanitate & vita ipsius meliorem vaccam, quam tunc habuit de duabus, quas tantum inter bona habebat, Dei Famulo promiserunt, & ipsam vaccam usque ad ægroti præsentiam deduxerunt. Qua visa, ratificavit, prout potuit, quod ipsi fecerant pro eodem; & ecce, continuo ruptus est tumor, quem habebat sub lingua, & egrediente materia morbi sui, cœpit loqui & infra paucos dies restitutus est congruæ sanitati per merita Servi Dei, & vaccam, quam promiserant, obtulit dicta die.
[75] Item VII die Junii mulier quædam, Alicia nomine, [Duo paralytici, & mortuus creditus sanati,] de civitate & diœcesi Wigornensi, accessit ad tumulum Viri Dei, probans per testimonium fide dignum, quod in dextro brachio suo spasimo seu paralysi per quadraginta dies & amplius sic erat percussa, quod nihil virium remansit in brachio; unde nec per ipsum quidquam potuit operari. Sed cum brachium antedictum Servo Dei mensurari fecisset, restitutum est illico pristinæ sanitati per auxilium Viri Dei. Item circa idem tempus venit ad tumulum vir quidam, nomine Wasmeyi, filius David Hergin de S. Weynard, qui fuerat paralytico morbo percussus in tota sinistra parte sui corporis per tres menses & tres dies, in tantum, quod per nullum membrum partis ipsius, ut asseruit, potuit se juvare; sed cum amici ejusdem ipsum Servo Dei more solito mensurassent, subito restitutus est pristinæ sanitati. Item IV Kalendas Junii Joannes, filius Rogeri de Fekenham, in comitatu & diœcesi Wigornensi, in tam gravissima ægritudine laboraverat, quod ab omnibus ipsum videntibus diceretur certissime expirasse, & sic multorum judicio mortuus permanebat tanto temporis spatio, quanto possent communi passu quatuor miliaria ab homine peragrari: & cum super ipsum fuisset auxilium Viri Dei devotius invocatum, mox cum admiratione multorum vivificatus surrexit sanus & incolumis per suffragium Servi Dei.
[76] [navigantes periculo naufragii erepti.] Item quarto Nonas Junii vir quidam, nomine Galfridus, dictus Brut, de Tillach in Hybernia, venit ad tumulum Viri Dei, jurans, * cum aliis in quadam navi, dicta Nicolas, quæ erat Roberti Smeye de Ervelyn, cum pluribus sociis a Cestria d versus Hyberniam navigavit; & ecce, suborta subito ferocissima tempestate, ipse & alii in tantum periclitari cœperunt, ut, confractis instrumentis seu navis pluribus armamentis, omni humano auxilio destituti mortem timerent sibi protinus imminere; verumtamen inter pericula recordati sunt Viri Dei prædicti, ipsius auxilium invocantes & sibi * navem de [Col. 673E] cera devotius promittentes, si eos Altissimus amore ipsius a tam horribili periculo eripere dignaretur; & cum sic vovendo & orando clamarent, ecce venit ignis de cælo & super partem navis, quæ eminentior videbatur, quasi tres candelas cælitus destinatas accendit, quibus accensis, omnis fragor cessavit illius horribilis tempestatis, & facta est subito magna tranquillitas. Illi ergo homines cum vidissent hoc signum evidens clementiæ summi Dei, ostendentis merita Servi sui, deinceps prospere navigantes, & ipsum Deum laudantes, venerunt ad portum voluntatis eorum, & navem, quam promiserant, ad Viri Dei tumulum postmodum obtulerunt, scilicet IV Nonas Junii, ut superius est expressum.
[77] [Equo vita reddita, dolor dentium abactus,] Item Nonas * Junii vir quidam, nomine Galfridus Bidel, de Bliburn, in comitatu Suthfolk e Norwicensis f diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod equus quidam domini Edmundi de Mortuo mari, quem custodiebat apud Feireford, quadam infirmitate expirans, mortuus remanebat ab hora matutinali usque post nonam; & cum de hoc dolens, ipsum Dei Famulo mensurasset, in momento revixit ac statim totus sanus surrexit per auxilium Viri Dei. Item XVI Kalendas Julii vir quidam, Willelmus nomine, cognomento Gras, armiger de villa de Luston in comitatu Penebrok g Menevensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod tanto fuerat dolore dentium gravatus, quod magis optaret mori, quam vivere cum angustia tantæ pœnæ. Sed cum versus Herefordiam pro recuperando remedio per merita Servi Dei iter fuisset aggressus, confestim fuit a præfato dolore penitus liberatus; nam & dentes ejus, qui fuerant doloris occasio, sine artificio medicinæ ac punctura doloris per viam a gingivis suis facillime ceciderunt.
[78] [oculus curatus, expulsus e muliere dæmon,] Item hoc tunc asseruit homo ille, quod filius præpositi sui manum h de la Huche oculum unum amiserat, sed cum pater ejus, præpositus videlicet memoratus, denarium unum plicasset super oculum excæcatum, & hoc denarium ad Viri Dei tumulum detulisset & redisset ad propria, invenit oculum sui filii sanitati pristinæ restitutum. Item IX Kalendas Julii, hoc est, in vigilia S. Joannis Baptistæ, anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo, ducta est mulier quædam, Agneta nomine, dicta Noreys, filia Galfridi de Muchel Dene Hereforfordensis diœcesis, ad tumulum Viri Dei, habens dæmonium, & illud erat mutum; nam cum ipsam multis angustiis & temporibus multo tempore antea infestasset, ipsam tandem per tres dies fecit obmutescere, quasi mutam. Sed cum ipsa mulier una cum aliis in oratione pernoctaret ad tumulum Viri Dei, vidit in somnis, ut asseruit præfata, quemdam virum tangentem & signo sanctæ Crucis signantem, ad cujus signationem dæmonium est ejectum, & locuta est libere ante muta, ac sana & incolumis est effecta per merita Servi Dei.
[79] Circa idem tempus venit vir quidam nobilis, Joannes nomine, [ablatum malum stomachi,] de Tudehram Herefordensis diœcesis, ad tumulum Servi Dei, asserens coram multis, quod domina Joanna uxor ejusdem & magno tempore fuerat cruciata tanto tempore i cardiacæ passionis & indignatione vel abominatione oris seu orificii sui stomachi, annis scilicet quatuordecim, quod, si quando cibum debuit deglutire, hoc facere non potuit cum aliis discumbendo; sed necesse habuit ab accubitu surgere, & se huc atque illuc frequenter gradiendo movere & pectus tundere; alioquin nihil potuit de cibariis retinere. Sed cum Servo Dei fuisset more solito mensurata, protinus extitit ab omni infirmitate curata. Hoc autem miraculum est probatum ad tumulum antedictum XVIII Kalendas Julii per dictum Joannem prædictum *, & per totam ipsius familiam, cum offerret imaginem ex occasione de cera factam ad similitudinem mulieris prædictæ una cum viginti solidis sterlingorum.
[80] Item VIII Idus Julii venerunt ad tumulum Viri Dei Philippus, [Duæ mortaæ resuscitatæ;] filius Seykelet, Tanguster uxor ejus, de Rolveston in Yrchenefeld k, probantes, quod Tanguster prædicta infirmitate gravissima expiravit, & per magnum temporis spatium mortua jacuit; & cum ipsam Servo Dei devotius mensurassent astantes, & se illi dictus Philippus oblaturum vaccam unam pro ipsa promisisset, protinus a mortuis resurrexit per infinitam potentiam Salvatoris; unde & vaccam, quam vir voverat, die prædicta ambo fideliter obtulerunt. Item XV Kalendas Augusti vir quidam, Thomas de la Ware nomine dictus, de Rolveston in comitatu de Somiersete l, & uxor ejus, nomine Christiana, & multi alii fide digni solemniter probaverunt coram canonicis & aliis pluribus in ecclesia cathedrali Herefordiensi, quod una filia, quam habebant, Agnes nomine, mortua fuerat per sex horas diei; & cum omnia ad sepulturam ipsius necessaria præparassent, quidam ex circumstantibus valde compatiens tristitiæ amicorum, ad funus accessit, & Agnetem mortuam Deo & servo ejus Thomæ pontifici mensuravit; quo facto, statim ipsa revixit per merita Servi Dei prædicti.
[81] Item VI Kalendas Augusti puella quædam, nomine Agnes, [altera saltem credita mortua, & alter morti proximus, convalescunt.] filia domini Willelmi de Gravuson militis, quæ erat in custodia domini Rogeri de Pullesdone, vicecomitis de Angleseya, tunc in parochia de Staves Conventrensis & Lichfeldensis diœcesis, tam diu diversis infirmitatibus fuerat cruciata, quod tandem ab omnibus eam cernentibus credebatur verisimiliter expirasse. Quod advertens dominus Rogerus prædictus, gravi dolore turbatus, præsertim cum in absentia patris puellæ in sua custodia moreretur; unum denarium super corpus puellæ, quod mortuum æstimabat, plicando, se cum prædicta puella tumulum Viri Dei suis pedibus gradiendo visitaturum, promisit, si Deus vitam sibi * concedere dignaretur. Quo facto, ipsa puella, quæ credebatur defuncta, statim revixit, vel convaluit subito, per infinitam potentiam summi Dei. Item IX Kalendas Augusti dominus Joannes Carbonel & domina Margarita uxor ejus, Norvicensis diœcesis, venerunt ad tumulum Viri Dei, & probaverunt ibidem, quod Thomas, filius eorumdem, tam graves & alias inauditas infirmitates habuerat, quod spe vitæ sublata, mortem sibi * protinus immirere, timore horribili expectarent. Ipsum ergo Deo & Servo ejus prædicto voverunt, & imaginem argenteam pro eodem se oblaturos Thomæ pontifici, promiserunt. Quo facto, restitutus est æger continuo pristinæ sanitati; unde & ipsi tunc imaginem argenteam, ut promiserant, obtulerunt.
[82] [Mulier contracta, vir gravi morbo ad Sancti tumulum liberantur,] Item III Nonas Augusti mulier quædam, nomine filia Adæ, dicti le Skennere de Monemuth m, Herefordensis diœcesis, quæ contracta fuerat antea septem annis & totius sui corporis ab umbilico & deorsum viribus destituta, venit ad tumulum Viri Dei, & ibidem in oratione pernoctans: sibi * in somnis apparuit, ut juravit, vir quidam sibi, ut surgeret, imperans, & aquam tepidam in sinum suum * fundebat; & mox ipsa, quasi ex aquæ infusione prædicta, ab omni infirmitate curata, surrexit, laudans & glorificans ipsum Deum, & gratias referens Servo suo prædicto. Item vigesima quarta die mensis Junii anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo venit ad tumulum Servi Dei dominus Willelmus de Suillington, rector ecclesiæ de Gnimolston in comitatu Notingham n, & cum in oratione ad Viri Dei tumulum pernoctaret, sibi in somnis vir unus apparuit, quærens ab illo hujusmodi quæstionem. Quare talem zonam habes? Et hoc dicens, sibi zonam unam ostendit auro purissimo adornatam, qua & circumcinxit corpus Willelmi prædicti, qui gravi ægritudine laboraverat ab octava die mensis Aprilis usque ad illam horam. Quo facto, vir ille disparuit, & Willelmus prædictus ex eadem hora restitutus est integræ sanitati per auxilia viri Dei Thomæ pontificis, sicut fideliter credidit & juravit. Quam periculosa vero ægritudine laboraverat memoratus Willelmus, perhibuit testimonium discretus vir magister Simon de Gandavo, archidiaconus Oxoniensis o.
[83] [item vir & falco.] Item circa idem tempus dominus Robertus de Suillington, canonicus Lincolnensis, quamdam subitam passionem habebat in corpore, quæ ipsum tam graviter affligebat, quod omnes ipsum videntes eundem crederent in proximis moriturum. Quod perpendens Willelmus superius nominatus, nepos videlicet Roberti infirmi, vovit Deo & Servo ejus prædicto, quod in pane & aqua omni sexta feria jejunaret, donec pro recuperanda sanitate dicti Roberti Servi Dei tumulum Herefordiæ visitasset; & ecce, voto emisso, statim restitutus est æger pristinæ sanitati. Item idem Willelmus juravit ad tumulum Viri Dei, se habuisse quemdam falconem, qui simul quum infirmitates habuerat incurabiles secundum omne judicium in his expertorum; sed cum falconem infirmum Thomæ pontifici mensurasset, sanitatem recepit. Juravit etiam idem Willelmus, quod multa alia beneficia sibi ipsi miraculose præstiterat ipse Deus per merita Servi sui prædicti, quorum causa devotus sibi * esse voluit, & debuit in perpetuum, ut promisit.
[84] Item prima die mensis Septembris aderant quidam ad tumulum Viri Dei, [Alii aliis infirmitatibus] inter quos erat Willelmus, dictus de Hara, narrator in banco domini regis p, asserentes, præstito jutamento, quod vir quidam, nomine Ricardus de Gosefelo, similiter narrator in banco, habuit duos filios, quorum unus tantum habuit dolorem in capite, quod sensum naturalem amittens freneticus appareret. Cumque dolor horribiliter cresceret, pater ipsius & omnes astantes pro certo credebant, ipsum protinus moriturum. Ipsum ergo Servo Dei mensurarunt astantes; cujus meritis statim restitutus est pristinæ sanitati; nec mora, & ecce alius filius viri prædicti, & frater sanati similem angustiam per omnia pati cœpit: quo similiter mensurato, statim perfectam sanitatem recepit per auxilium Viri Dei. Item ipsa die, prima die Septembris venit ad tumulum Viri Dei vir quidam, nomine Joannes de Warewik, Wigornensis diœcesis, dictus Cissor, asserens, quod, dum Parisiis moraretur, fluxum ventris & multas alias infirmitates gravissimas & quasi antea inauditas habuerat; cumque magno tempore ab his curari non posset, ipsum amici ejus mensurarunt Parisiis Servo Dei prædicto; cujus meritis ab omnibus infirmitatibus memoratis mox fuit cælitus liberatus.
[85] Item VIII Idus Septembris venit ad tumulum Viri Dei vir quidam, [liberati, uti & equus graviter vulneratus,] nomine Alanus, dictus de Fflor, de Warewik Wigornensis diœcesis, asserens, se mense uno hydropico morbo fuisse vexatum, cujus morbi materia postmodum ad caput ascendente, sensum naturalem amisit per violentiam dicti morbi. Cumque sibi subveniri non posset auxilio medicorum, utpote morbo incurabili per naturam, ut præmittitur, laborantium, ipsum Servo Dei mensurarunt astantes, & restitutus est quasi subito pristinæ sanitati per auxilium Viri Dei. Item XI die mensis Septembris venit ad tumulum Viri Dei miles quidam, nomine Robertus de Keynis, de Middelton in comitatu de Buckingham Lincolnensis diœcesis, affirmans, se habuisse equum unum, cujus ventrem ferrum acutum tam lato vulnere perforaverat, ut suis visceribus patefactis, intestina ipsius caderent super terram. Cumque illi nullo posset medicamine subveniri, accurrens unus de familia militis memorati, & unum plicans denarium ultra equum pro sanitate ipsius, Thomæ pontificis auxilium imploravit: quo facto, equus prædictus cito restitutus est integræ sanitati.
[86] Item eodem die & loco asseruit dictus miles, [& alia animalia sanata.] quod ipse habuerat nisum unum, quem taliter conculcaverat canis unus, quod unam alam illius confregerat; & cum mortuus vel semper inutilis putaretur, plicari tamen fecit unum denarium super eum pro ipso, suppliciter invocans auxilium Viri Dei: quo facto, ipsum in quadam camera collocavit, & eumdem in crastino sanum & salvum recepit per auxilium Viri Dei. Item hoc etiam asseruit dictus miles, quod, cum quædam bestiola, quam Gallice vocant Leyrum q, multum similis mustellæ, cujus est inter alias proprietas naturaliter multum dormire, fuisset a casu sub pede cujusdam hominis venientis attrita, ac per eumdem hominem, ejus speciei bestiolam penitus ignorantem, in parietem, qui proximus fuerat, fortiter jactaretur, & verisimiliter mortua putaretur, accessit quædam mulier, quæ ipsam bestiolam educaverat, & voce flebili oblationem Servo Dei promisit, si bestiolæ, quam habuerat in deliciis, vitam impetrare a Domino dignaretur. Quo facto, mortuam, ut putavit, bestiolam in sinum suum reposuit, & satis cito ipsam inde sanam retraxit per merita Servi Dei.
[87] [Quidam e morbo, alter e lapsa periclitantes convaluerunt,] Item VIII Kalendas Octobris vir quidam, nomine Joannes, dictus Duc, de Winton, in comitatu Warevik, Wigornensis diœcesis, & uxor ejus, Matilda nomine, venerunt ad tumulum Viri Dei, & probaverunt ibidem, quod quidam filius eorum, Henricus nomine, tam graviter fuerat infirmatus, quod ex vehementia morbi sui, tanquam protinus moriturus, visum omnino perdiderat oculorum. Sed cum eundem Thomæ pontifici mensurassent, restitutus est continuo pristinæ sanitati per auxilium Viri Dei. Item circa idem tempus contigit, quod quidam puer, nomine Robertus, filius Willelmi, dicti Knoston de Ticiford in comitatu Leycestriæ, Lincolnensis diœcesis, tam horribiliter super glaciem cecidit, quod collum ejus retrusum videbatur in corpus, quod vix inde modicum exterius appareret; unde & mortuus ab omnibus astantibus credebatur. Cumque amici ejus ipsum Servo Dei devotius mensurassent, puer statim sanus surrexit per auxilinm Viri Dei.
[88] [alii erepti periculo in manus piratarum incidendi.] Item circa idem tempus vir quidam, nomine Galfridus, dictus Page de Bristoll, cum aliis septemdecim sociis erat in quadam navi, quæ diversis mercimoniis erat onusta, cum qua a Normannia versus Hyberniam navigarent; & ecce quatuor viginti piratæ, vel plures, in quadam galea r ad spoliandum navem, & nautas trucidandos, ipsis appropinquabant; & cum viderent, qui erant in navi, quod dictis piratis humana fortitudine resistere non valerent, ad devotæ orationis tutissimum refugium confugerunt, omnipotentem Dominum lacrymando & flexis genibus deprecantes, ut eos amore servi sui Thomæ præsulis memorati ab insultibus illorum hominum perversorum defendere dignaretur; & Servo Dei oblationem unanimiter promiserunt. Quo facto, piratæ, qui jam fuerant juxta illos, quasi horribili timore percussi divinitus, ut verisimiliter apparebat, veloci remigio aufugerunt ab illis. Nautæ vero prædicti, se videntes ab eorum insultibus tam mirabiliter liberatos, Deo & Servo ejus prædicto devotissimas gratias persolverunt, ac postea ad Viri Dei tumulum cum oblationibus venientes, dictum miraculum legitime probaverunt.
[89] [Falconi & puellæ vita reddita:] Item XVII Kalendas Octobris venit ad tumulum Viri Dei Joannes de Frenyngham, asserens, quod falconem unum habuerat, qui per magnum spatium temporis mortuus fuerat; sed cum super ipsum mortuum, invocato auxilio Viri Dei, plicasset unum denarium, ut est moris, statim revixit, & hujusmodi miraculi testes fuerunt dominus Robertus de Seyntler & familia ejus tota. Item Kalendis Octobris vir quidam, nomine Adam Smyth de Sponley in comitatu Solopsir s Herefordensis diœcesis, & uxor ejus venerunt ad tumulum Viri Dei, probantes, quod filiam habuerant mortuam per diem naturalem; sed cum funus ipsius Servo Dei more solito mensurassent, & votum vovissent pro resuscitatione illius, statim a mortuis resurrexit.
[90] Item IV Nonas Octobris Nicolaus, dictus Bon, [infirmi ad extrema redacti, subito convalescunt:] habitans in parochia Omnium Sanctorum de Bristoll, venit ad tumulum Viri Dei, probans, quod tam gravi ægritudine laboraverat, quod omni membrorum suorum, excepto capite, viribus destitutus XXXV diebus extiterat; sed cum oblationem Servo Dei devotius promisisset, statim restitutus est pristinæ sanitati per auxilium Viri Dei. Item XIV Kalendas Novembris Henricus de Stroperi, de familia domini Gilberti de Gannt t, in comitatu Oxoniæ tam forti acuta ægritudine laboraverat sex diebus, ut crederetur certissime die septima moriturus. Cumque ipsum mensurare voluissent astantes Sanctis diversis, dicebat illis dominus Gilbertus prædictus: Nunquid nostis, quantum diligere consuevit iste infirmus illum Dei famulum Thomam, quondam Herefordensem episcopum? nunc igitur ipsum illi devotius mensurate. Quo facto, statim ab omni angustia liberatus est æger, & subito restitutus pristinæ sanitati per auxilium Servi Dei.
[91] Item V Kalendas Novembris Joannes de Lindan, [simile mulieri contigit: navigantes mirabiliter servati.] & uxor ejus Alicia, in comitatu Lincolnensi, venerunt ad tumulum Viri Dei, probantes, quod mulier supradicta tam forti ægritudine laborabat, ut, quasi paralytico morbo percussa, in brachiis & manibus nihil sentiens, viribus omnium membrorum sui corporis sub zona caruerat mensibus fere duobus. Et cum ei nullo potuisset medicali remedio subveniri, supervenit vir quidam, qui antea fuerat causa devotionis & orationis ad tumulum Viri Dei, & ipsam Servo Dei, sicut solet fieri, mensuravit; cujus meritis sanitatem pristinam recepit divinitus mulier memorata. Item III Idus Novembris Robertus, dictus Cloterbo de Pireton Actewyle, & socii ejus quam plures navigantes in quadam navi, quæ vocatur navis S. Leonardi, impulsu gravissimæ tempestatis in tale periculum inciderunt, quod navis ipsa super quamdam rupem sic fixa resedit, quod nullo humano ingenio potuit amoveri. Quod videntes viri prædicti, navem ipsam Dei Famulo mensurarunt: & ecce, statim hoc facto, affuit illis miseratio summi Dei; nam rupes illa miraculose scissa per medium viam navi & nautis securam præbuit recedendi, & omne damnum & periculum evadendi per auxilium Viri Dei.
[92] Item IV Nonas Decembris nobilis vir dominus Willelmus de Breuse u & uxor ejus cum sua familia, [Juvenis e patibulo ter suspensus,] multis præsentibus, venerunt ad tumulum Viri Dei, probantes per plurimos fide dignos, quod juvenis quidam Willelmus, dictus Crawe, de Guer in terra & dominio domini memorati, VI Kalendas Decembris fuerat suspendio finaliter condemnatus: quod audiens juvenis memoratus ad Servi Dei auxilium devote confugit, orans, ut sibi ab Altissimo impetraret longius spatium pœnitendi, & mores suos in melius commutandi, & unum denarium Servo Dei fecit plicari; & ecce, cum ministri, ad ejus suspendium deputati, ipsum nihilominus suspendissent, statim rupto vinculo, quo pendebat, ad terram decidit semivivus: & cum iterum ipsum suspendissent, in brevi tempore lignum transversale patibuli in sui medio est confractum, & sic ad terram cecidit tunc mortuus, ut dicebant.
[93] [& jamjam sepeliendus, servatus in vivis.] Ministri tamen funus levantes, ad summitatem unius postis patibuli horribiliter tertio suspenderunt, & circa ipsum cum magna multitudine hominum expectabant, donec de morte ipsius essent certissimi, & tunc ipsum pendentem in patibulo dimittentes, omnes ad propria redierunt. Post hoc autem accesserunt amici illius suspensi ad dominum memoratum, & petierunt licentiam deponendi & sepeliendi corpus ipsius; qua obtenta, & ipso deposito, & ad sepulturæ foveam deportato, cum illum sepelire cœpissent, subito cum multorum admiratione revixit, & manus ac pedes ad se retrahens cœpit loqui; & cum interrogaretur a multis, qualiter revixisset, aperta voce respondit, dicens: Meritis beati præsulis Thomæ de Cantilupo confiteor vitam meam mihi esse ab Altissimo restitutam. Quibus verbis auditis, omnes, qui ad hoc spectaculum aderant, Deo & Servo ejus prædicto devotissimas gratias persolverunt x.
ANNOTATA.
a Recte; nam dicto anno Christi 1290 Pascha incidit in diem 2 Aprilis, ac proinde secundo Kalendas, sive pridie ejusdem mensis, seu die 31 Martii, erat Parasceve.
b Id est, spatium itineris unius diei.
c Moneta Angliæ est, vulgo sterling dicta.
d Cestria, incolis Chester, civitas Angliæ est in cognomini comitatu, cujus est caput, condita ad æstuarium fluminis Deæ, ex quo frequens trajectus in Hyberniam est.
e Suffolcia, vulgo South-Folke seu Suffolke, comitatus Angliæ est.
f Norwicum vel Nordovicum, indigenis Norwich, civitas Angliæ est in comitatu Norfolciæ, habetque episcopatum sub metropoli Cantuariensi.
g Penbrock comitatus Angliæ est in Wallia Meridionali, cujus caput est urbs Penbrochium, Penbrock similiter vocitata.
h Hæc vox vitiosa est, pro qua videtur substituendum nomen proprium viri.
i Inepta est hæc phrasis ac forte luxata.
k Lege Irchenfeld, de quo infra redibit mentio.
l Somerset-Shire seu comitatus Somersettensis, unus e comitatibus Angliæ Meridionalis est.
m Monumethia, vernacule Monmouth, urbs Angliæ est, caputque comitatus ab illa Monumethensis, vulgo Monmouth-Shire appellati.
n Nottinghamia, incolis Nottingham-Shire, comitatus Angliæ est, cujus primaria civitas pariter Nottinghamia appellatur.
o Oxonium vel Oxonia, Anglice Oxford, civitas Angliæ est in sui nominis comitatu, estque episcopalis sub metropoli Cantuariensi.
p Narrator est causarum patronus, quem advocatum solemus appellare; bancus vero regius, supremum in Anglia post Parlamentum tribunal. Vide, si lubet, Cangium & Spelmannum in Glossariis suis.
q Lege Liron, alias Loir, rat Liron, & Lerot, Latine Glis Alpinus.
r Galeæ velocis cursus naves sunt.
s Designatur Salopia, Anglice Shropp-Shire.
t Forte Legendum de Gaunt, de qua illustri familia familia vide, si lubet, Camdenum in descriptione comitatus Lincolniensis pag. 402.
u Alibi vocatur de Brewes.
x Hæc ipsa suspensi resuscitatio vel conservatio in vita pluribus, sed cum aliqua adjunctorum varietate exposita supra est in Parte 1 Miraculorum a num. 77.
* i. e. illi
* adde quod
* i. e. illi
* Nonis
* prædictum abundat
* i. e. illi
* illi
* illi
* ejus
* i. e. illi
CAPUT VI.
Miracula continuata annis MCCXCI & MCCXCII.
[Moribundus, & alter graviter e latere laborans] Item XIX die mensis Januarii a venit ad tumulum Viri Dei vir quidam, nomine Walterus, filius Henrici Philippi, serviens Reginaldi de Ledelawe, per sacramentum suum affirmans, quod filius domini sui prædicti, nomine Robertus, in tantum acuta ægritudine gravabatur, quod ab omnibus credebatur protinus moriturus. Pater vero ipsius plurimum de hoc dolens, servo Dei Thomæ pontifici mensuravit eundem mira devotione, promittens nisum unum se omnibus annis vitæ illius Servo Dei fideliter oblaturum, si Deus vitam sui filii custodiret per merita Viri Dei prædicti. Et ecce sanitati restitutus est quasi subito æger ille per misericordiam Salvatoris. Item IV Kalendas Februarii venit ad tumulum Viri Dei vir quidam, nomine Menric de Arwistly in Wallia, serviens domini Oweni, domini de la Pole, jurans, quod tam gravi infirmitate lateris laboraverat, quod multo magis mori, quam vivere affectaverat; in tanta tamen angustia constitutus bovem unum pro obtinenda sui lateris sanitate se oblaturum Servo Dei, promiserat; & ecce, hoc facto, subito fuit homo ab omni angustia liberatus per merita, ut asseruit, Viri Dei.
[95] Item III Idus Martii vir quidam, nomine Paganus, [tertiusque e renibus subito curati, jumento visus, surdæ auditus,] aurifaber de Glovernia Wigornensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod tantum habuerat dolorem in renibus, quod mori credebat absque mora; sed, cum mensuratus fuisset Servo Dei prædicto, restitutus est illico sanitati. Item VI Idus Aprilis vir quidam, nomine Robertus Rolws, de Staveley Herefordensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, se habuisse quoddam jumentum, quod visum omnino amiserat per hebdomadam unam & amplius; sed cum ipsum Dei Famulo mensurasset, visum recepit. Item XVI Kalendas Maii mulier quædam, nomine Rosa, uxor Walteri Boter, de Dunshulle Herefordensis diœcesis, quæ fuerat quasi surda per annum, & surda totaliter antea per tres dies, pro recuperanda sanitate venit ad tumulum Viri Dei, & cum caput suum lacrymando & orando super tumulum Viri Dei paululum reclinasset, subito recepit auditum.
[96] Item XVI Kalendas Maii vir quidam, nomine Joannes, [contractæ membrorum usus, redditi: exstinctum incendium:] de civitate Winton, cum filia sua, nomine Cecilia, venit ad tumulum Viri Dei, probans ibidem, quod filia sua prædicta, quæ habuerat manus contractas & pedes per duos menses & amplius, & totum corpus tempore longo morbosum, restituta fuerat, quasi subito, integræ sanitati, invocato auxilio Viri Dei. Item III Nonas Maii vir quidam, nomine Lucas de Snitton, in comitatu Salopsir, Herefordensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod, cum domus sua flamma horribili novies incepisset comburi ex incendio cujusdam domus vicinæ, ac idem Viri Dei auxilium invocando denarium unum plicasset, flexis genibus contra ignem, mira Dei potentia totus ignis subito est extinctus.
[97] [mortua revocata ad vitam,] Item II Nonas Maii quidam vir, nomine Laurentius, dictus Harant, de Gipwys, Norwicensis diœcesis, & uxor ejus, nomine Mabilia, cum sua familia & aliis pluribus fide dignis probaverunt ad tumulum Viri Dei, quod dicta Mabilia gravi infirmitate consumpta spiritum exhalaverat, & mortua fuerat duobus diebus, completis etiam omnibus pertinentibus ad officium mortuorum in domo ipsius, supervenit vir quidam extraneus de partibus Herefordiæ, vidensque dominum domus & ipsius familiam magno dolore gravari, ipsis consuluit, ut modicum aquæ in quodam cipho * argenteo, quem tunc vidit a latere positum super scamnum ibidem, in nomine Salvatoris & servi ejus Thomæ pontificis, ipsorum auxilium invocando, pro resuscitatione ipsius funderent in os ejus: quo facto, ipsa defuncta statim revixit per infinitam potentiam summi Dei, & die prædicta ipsum ciphum argenteum cum aliis oblationibus devotissime obtulerunt ad tumulum Viri Dei prædicti b.
[98] [sanatus paralyticus, mens phrenetico restituta.] Item prima die Junii venerunt ad tumulum Viri Dei frater Walterus de Neuvent & socius ejus quidam confrater Ordinis S. Mariæ de Monte Carmeli de conventu Cestriæ c, asserentes, quod prædictus frater Walterus omnem vigorem sinistri brachii fere per dimidium annum amiserat, & cum unum denarium Servo Dei pro recuperanda sanitate afferendo plicasset, brachium ejus statim restitutum est integræ sanitati per auxilium Viri Dei. Item IX Kalendas Julii Gilbertus, dictus Croppe de Acle Picardi Herefordensis diœcesis, adeo febri acuta fuerat fatigatus, quod freneticus effectus sensum amiserat naturalem; qui, dum oblationem, quam Thomæ pontifici voverat, ad ejus tumulum obtulisset, statim divina potentia sanitatem pristinam est adeptus.
[99] [Puella a dæmone, ut creditum est, diu sollicitata, vexataque,] Item quædam puella, nomine Christiana, filia Nicolai, dicti Nevenon, de Ingelthorp in Norfolchia d, Norvicensis diœcesis, a dæmone quodam, ut creditur, incubo, per quinquennium fuerat sollicitata, & multipliciter fatigata, qui eidem multoties donativa diversa promisit, ut ipsum secum concumbere pateretur; sed ipsa hoc penitus renuens & abhorrens, ac Crucis signaculo muniens corpus suum, non obstantibus multis molestiis, tandem illæsa permansit. Quodam etiam tempore idem malignus spiritus duxit eam in quemdam locum amœnum, ubi plures mirabiles res conspexit, inter quas etiam unam mensam ornatam & multis generibus delectabilium ciborum refertam, qui ipsam, ut ex illis comederet, invitavit; sed ipsa perterrita & se more solito muniens signo Crucis, Dei adjutorium invocavit, per quod ab his illusionibus extitit liberata.
[100] [tandem ad Sancti tumulum plane incolumis evasit.] Sed ab eadem hora usque in quartum diem sequentem jacuit, quasi mortua sine motu: quo die, quasi a gravi somno evigilans, quæ sibi acciderant, enarravit, & tunc inventi sunt digiti manus ejus ita contracti, quod ipsa manus nullatenus potuit aperiri, & ipsa puella quasi in amentiam est conversa; quam tunc amici ipsius Thomæ, quondam Herefordensi episcopo, more solito mensurarunt, per cujus auxilium statim tam sensus, quam digitorum suorum rectitudinem cælitus est adepta. Sed cum tempore procedente dignas forsitan laudes suo non redderet Salvatori, digiti ejus iterum cœperunt contrahi. Quod quidam puer, frater illius puellæ, advertens, & de ejus angustia multum dolens, quemdam libellum, in quo matutinæ & cæteræ Horæ, quæ de B. Maria dicuntur communiter, erant scriptæ, quem tunc forte in manu gestabat, inter palmam manus sororis suæ & digitos jam in parte contractos intrusit, quem ita fortiter tenuit sic inclusum, quod de manu ipsius nullo humano ingenio potuit amoveri. Quæ tandem lacrymans & contrita IV Nonas Julii venit ad tumulum Viri Dei, & ibidem orationi parumper insistens, digitorum suorum ibidem rectitudinem est adepta divinitus per auxilium Viri Dei, libello ibidem dimisso.
[101] Item Nonis Julii quidam puer, Joannes nomine, [Puero sanus sensus, alteri insuper loquela reddita: clericus moribundus] filius Ricardi, dicti de Weh de Wolfres Lowe Herefordensis diœcesis, qui per quinque hebdomadas sensu carens, sensum adeptus est naturalem ad tumulum Viri Dei, ipsius suffragio invocato. Item Kalendis Augusti Adam, dictus Barre, de Cans in comitatu Saloplir * Herefordensis diœcesis, qui per quatuor hebdomadas intellectu caruerat & loquela, intelligendi scientiam & loquendi potentiam divinitus est adeptus ad tumulum Viri Dei. Item XV Kalendas Septembris aderant ad Viri Dei tumulum, referentes, quod quidam clericus, nomine Walterus, dictus Boton, de Cork Castell in comitatu de Dorlete e Sarr. f diœcesis, tam graviter fuerat infirmatus, quod ab omnibus amicis & medicis credebatur protinus moriturus; cum igitur nullo posset juvari auxilio medicorum, sed quasi mortuus crederetur, amici ejus præsentes ipsum Viro Dei cum devotione magna voverunt.
[102] Et ecce statim ipsis cernentibus apparebat more viventium se movere & ipsi infirmo, [per mirabilem visionem subito sanatus.] ut postmodum retulit, videbatur, quod quidam puer elegantis formæ ad se attulit quamdam cortinam, quam * lecti sui circuitum decenter composuit & suspendit; quem puerum sequebatur quædam fæmina splendidissimæ venustatis, caput cujusdam Episcopi portans in manibus reverenter, hæc dicens infirmo: Ecce caput B. Thomæ de Cantilupo, per quod recipies sanitatem, & his dictis, confestim evanuit; & ecce protinus supervenit quidam juvenis aspectu pulcherrimus, ducens Episcopum unum secum, sacerdotalibus vestimentis indutum, dicens infirmo: Huic Episcopo gratias age, cujus auxilio recipies sanitatem; & cum hoc dixisset, statim disparuit, & ipse infirmus protinus se invenit ab omnibus angustiis liberatum & sanum per merita Servi Dei.
[103] Item IV Nonas Septembris venit ad tumulum Viri Dei Joannes Capellanus dictus, [Luscæ lumen oculi, falconi vita, puero gradiendi facultas data.] de S. Thoma de Bristoll, asserens, quod mulier quædam, Lucia nomine, de Bristoll, visum dextri oculi amiserat per sex menses, & votum faciens Viro Dei visum recuperaverat subito oculi memorati; & ideo per eundem præsbyterum tunc misit unum oculum argenteum Servo Dei prædicto. Item VI Idus Septembris venit ad tumulum viri Dei Thomas de Ktobarewe, commorans cum domino Roberto, filio Paen, in comitatu Dorlet. Sarr. g diœcesis, asserens, quod dominus memoratus habuerat quemdam falconem, qui mortuus fuerat ab hora prima diei usque ad horam vespertinam; & cum pro ipsius suscitatione oblationem Servo Dei vovissent, statim revixit. Item XIII Kalendas Octobris venit ad tumulum Viri Dei Robertus de Plomtone de comitatu Nevon. h, Exomensis diœcesis, probans per testes, quod quidam puer filius ejus, nomine Joannes, ætatis quinque annorum, ita habuerat deformiter articulos pedum suorum ad talos a nativitate contractos, quod claudus ab utero matris suæ gressu caruit, quasi contractus; sed cum denarius unus fuisset super pedes ejus devote plicatus, Viro Dei postmodum offerendus, statim cum multorum admiratione pedum & articulorum rectitudine convenienti recepta, gradiendi potentiam est adeptus per auxilium Viri Dei.
[104] [Puella sub aquis mortua resuscitata.] Item IX Kalendas Octobris vir quidam, Joannes nomine, dictus Campeneis, & uxor ejus, nomine Agnes, & plures de familia eorumdem, Wigornensis diœcesis, probaverunt ad tumulum Viri Dei, quod puella quædam, nomine Alicia, filia eorumdem, ætatis duorum annorum, cadens in profundum puteum fuit submersa, & mortua jacuit sic sub aquis tanto tempore, quanto posset miliare unum communi passu ab homine peragrari. Et ecce quidam presbyter, nomine Ricardus de la Hulle, capellanus videlicet domini Hugonis de Pleyci militis, casu vel Dei dispositione, ut verius creditur, supervenit, & puellam mortuam extraxit a puteo; quæ extracta jacebat mortua super terram per spatium temporis, quo duo milliaria possent ab homine, ut præmittitur, peragrari, & tum dictus capellanus corpus puellæ mensurando oblationem vovit Servo Dei pro resuscitatione ipsius in multorum præsentia, qui tunc concurrerant ad illud horrendum spectaculum. Quo facto, statim puella oculos aperuit & revixit per adjutorium Viri Dei i.
[105] [Clericus gravi brachiorum malo, navigantes periculo naufragii liberati.] Item III Kalendas Novembris Robertus de Wicumbe, clericus domini episcopi Dunelin k, quem vulgo crociarium l ejus vocant, asseruit ad tumulum Viri Dei, se talem & tantam inflationem per quinque hebdomadas in brachiis habuisse, quod se moriturum in brevi tempore credidit, eo quod sibi subveniri non posset per auxilium medicorum; sed quadam nocte, cum se Servo Dei vovisset; & post votum paululum obdormisset, evigilans postmodum se reperit totum sanum, nullo infirmitatis vestigio in suo corpore vel brachiis remanente, per auxilium Viri Dei. Item XIII Kalendas Januarii anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo primo venit ad tumulum Viri Dei Matthæus, dictus Cheven, de Barstaplo m in comitatu Devoniensi, Exoniensis diœcesis, & cum illo quam plures alii jurantes, quod fuerunt in quadam navi diversis onusta mercimoniis, quæ nomine Semte-maritok dicebatur, &, dum a partibus Vasconiæ venientes cum aliis navigarent, ecce suborta sævissima tempestate, periclitari cœperunt in tantum, quod decem naves, quæ cum illis portum exierant, juxta se viderunt submergi. Quod cum vidissent, Dei & servi ejus Thomæ pontificis auxilium cum clamore valido invocabant, voventes ei navem argenteam. Quo facto, sedata quasi subito tempestate, deducti sunt ad portum voluntatis eorum per auxilium Viri Dei n.
[106] Item VI Idus Februarii vir quidam, nomine Robertus le Outiller, [A latronibus graviter vulneratus, a Sancto apparente sanatur.] de Catculne in comitatu Staffordiæ, Conventrensis & Lichefeldensis diœcesis, asseruit ad tumulum Viri Dei, quod, cum se, sicut mos est mercatoribus, causa lucri ad loca diversa transferret, incidit in latrones, qui spoliaverunt eum, & multis plagis mortiferis impositis, abierunt, ipso non solum semivivo, sed quasi mortuo derelicto, & sic jacuit quasi mortuus & a cirugicis * & medicis desperatus per diem integrum naturalem. Et tunc quidam amicorum ipsius ipsum Viro Dei voverunt, & mox sibi apparuerunt, ut postmodum retulit, dum sic jaceret quasi in extasi, rex unus & unus Pontifex, stantes juxta eum: & ipse Episcopus sic ei apertissime loquebatur: Ecce recuperabis protinus sanitatem, & postea ecclesiam istius regis Ethelberti o pedester visitabis; & his dictis, ambo disparuerunt, rex videlicet & Pontifex memoratus, & ipse recepit integram sanitatem per merita Viri Dei.
[107] Item IV Idus Aprilis affuit ad tumulum Viri Dei Agnes, [cæco visus, contractæ membrorum usus concessus:] uxor simonis Alrich, de Borefort in comitatu Oxoniæ, Lincolnensis diœcesis, jurans, quod vir ejus Simon prædictus visum amiserat viginti diebus & amplius; & cum eundem vovissent Deo & Servo Dei, ipsa die visum recepit. Item II Idus Aprilis mulier quædam, Cristiana Traynel de Wellescy in comitatu & diœcesi Herefordensi, quæ ita contracta fuerat antea per duos annos, quod gradi non potuit, nisi cum, duobus podiis ascellis suppositis, cum urgeret magna necessitas, se moveret. Sic gradiens & contracta venit ad tumulum Viri Dei, ubi videlicet fuerat primo sepultus, & cum ibidem aliquandiu devotioni vacasset, subito recipere meruit integram sanitatem per auxilium Viri Dei, podiis derelictis ibidem.
[108] Item V Idus Maii Joannes, dominus de Bokelinton in comitatu Wigornensi Herefordensis diœcesis, [Surdus auditum, mortua vitam, cæcus visum recipiunt:] venit ad tumulum Viri Dei, probans, quod ipsemet auditum amiserat per quadraginta & duos dies, & veniens ad tumulum Viri Dei subito recepit auditum per auxilium Viri Dei prædicti. Item eodem die, scilicet V Idus Maii, Philippus & Alicia, dicta Hangharath, de comitatu de Gardif p Landavensis diœcesis, probaverunt ad tumulum Viri Dei, quod Alicia, filia Willelmi de Berkeley, fuerat mortua quasi per spatium horæ unius; & cum pro suscitatione ipsius amici ejus Servo Dei oblationem vovissent, vitam & sanitatem divinitus est adepta. Item Idibus Maii vir quidam Walterus, nomine Bernard de Lorteporte, in comitatu & diœcesi Herefordensi, & uxor ejus, nomine Margarita, adduxerunt filium suum, nomine Walterum, infantem quasi anni unius cæcum, pro quod ad Viri Dei tumulum unum vitulum obtulerunt, ut visum recipere mereretur, qui cæcus antea fuerat septem diebus; cujus meritis statim visum recepit.
[109] Item VII Idus Junii Joannes, filius Soreward, de Walnington in comitatu & diœcesi Herefordensi, [duo paralytici, & alter phreneticus sanati.] in dextra parte sui corporis paralytico morbo percussus, votum faciens Servo Dei, restitutus est integræ sanitati. Item II Idus Junii venit ad tumulum Viri Dei Galfridus, dictus Nehelon, de Lesne in comitatu Cancie q Cantuariensis diœcesis, jurans, quod tam graviter fuerat paralytico morbo fere antea per duos annos in corpore toto percussus, quod nec se juvare potuit, nec assumpta cibaria in stomacho retinere. Sed cum fuisset Dei Famulo mensuratus, restitutus est cælitus sanitati per merita Servi Dei. Item VIII Idus Julii aderant ad tumulum Viri Dei probantes, quod juvenis quidam, nomine Joannes Hok de Habenhale, in fforesta de Dene r Herefordensis diœcesis, quasi arreptus a dæmonio in tantam insaniam vertebatur, quod circumstantes totis viribus nitebatur occidere. Sed cum parentes ejus & alii ipsum fortiter invitum tenerent, ac denarium super caput ejus Servo Dei voventes plicarent, protinus rectum sensum & intellectum, ipso auxiliante, recepit.
[110] [Puer a gravi morbo convalescit, resuscitatur falco,] Item sub anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo secundo VIII Idus Septembris ad tumulum Viri Dei fuit probatum, quod puer quidam, nomine Thomas, filius Thomæ Aubrey, de Bretonia Menevensis diœcesis, tam gravi incommodo ægritudinis tenebatur, ut mori subito timeretur; qui, invocato auxilio Viri Dei, restitutus est pristinæ sanitati. Item VI Idus Septembris anno prædicto venit ad tumulum Viri Dei nobilis vir dominus Petrus Malorre miles, tunc justiciarius domini regis Angliæ, cum pluribus de sua familia, affirmans proprio sacramento & juramento suorum, quod ipse habuerat unum falconem, per grave infortunium violentiæ & læsionis occisum, qui mortuus jacuerat spatio duorum dierum & noctium, pro quo cum oblationem Viro Dei devotius promisisset, ipsum resuscitatum & sanum recepit ac solito meliorem per merita Viri Dei.
[111] [mulier a gravi ægritudine curata, puer submersus vitæ redditus.] Item V Idus Septembris anno eodem venit ad tumulum Viri Dei quædam mulier, nomine Juliana Walteri de Assethorne in comitatu Warewak * Wigornensis diœcesis, jurans, quod per sex menses antea tam gravi cordis & corporis ægritudine fuerat continue cruciata, quod vix sex vel septem passus potuit ambulare, nisi per tempus quiesceret, & sic vires & anhelitum, labore modico quasi perditos, restauraret; sed cum, invocato auxilio Viri Dei, & emisso voto ipsum tumulum visitandi, iter cum peregrinis aliis incepisset, tam sana protinus est effecta, ut cum sanis dietas s integras faceret & compleret. Item eodem anno VIII Kalendas Octobris mulier quædam, Eva nomine, dicta Knache de Ptreltowe in Irchenfeld t Herefordensis diœcesis, juravit ante tumulum Viri Dei, quod filius, Gregorius nomine, in puteum quemdam ceciderat, in quo submersus & mortuus per spatium dimidii diei jacuerat; quem extractum de puteo Servo Dei secundum patriæ consuetudinem mensurarunt. Quo facto, mox puer ille revixit & sanus effectus est per merita Viri Dei.
[112] [Moribundus post miram visionem subito sanatus:] Item anno eodem VII Kalendas Octobris Joannes, dictus Gunselin de Stanes Londonensis diœcesis, & alii plures cum illo venerunt ad tumulum Viri Dei, & juraverunt ibidem, quod ipse Joannes tanta fuerat infirmitate gravatus, ut vicinus morti vel protinus moriturus ab astantibus crederetur; & dum sic quasi in extasi positus aliquandiu jacuisset, vidit dæmones horribiles & quam plures ad se accedere; & eundem laniando & trahendo per manus & pedes de loco ad locum, graviter conculcare u. Unde nimio, nec mirum, timore percitus Deum, ut potuit, instanter oravit, ut per merita servi sui Thomæ pontificis sibi in illo necessitatis articulo subveniret; & ecce, dum intra se devotius sic oraret, vidit Virum Dei ad se protinus venientem, qui caput ipsius infirmi suscepit in manibus, & cum diutius dicti dæmones decertassent cum ipso, quis magis dominaretur ægroto, tandem quasi circa auroram per auxilium Viri Dei omnes dæmones sunt fugati, infirmi capite in ipsius Servi Dei manibus remanente. Ipse autem æger, quasi de gravi somno evigilans, mox reperit se curatum & sanitati divinitus restitutum per merita Servi Dei; & ideo die prædicta venit ipse de villa prædicta de Stanes nudis pedibus cum magna devotione & oblationibus ad tumulum Viri Dei cum aliis, prout superius continetur.
[113] Item ipso anno II Idus Octobris quædam mulier, [mulieri tuber ablatum, paralytico manuum pedumque usus restitutus,] nomine Margarita, de Limerich x in Hybernia Casselensis y diœcesis, quæ per modicum tempus ante venit de Hybernia ad tumulum Viri Dei, ibidem die prædicta curata est per merita Viri Dei de quodam veteri bocio sive gibbo, quo per septem annos in latere periculose fuerat molestata; nam cum orasset ipsa die ad tumulum Viri Dei, ipsum bocium deinceps in suo corpore non invenit. Item circa idem tempus puella quædam de Occle Picard juxta Herefordiam, quæ manum dextram contractam habuerat antea per tres dies, venit ad tumulum Viri Dei, & cum manum ipsam orando super Viri Dei tumulum collocasset, manus ipsa restituta est pristinæ sanitati, multis astantibus & videntibus una cum custodibus tumuli memorati. Item ipso anno X Kalendas Novembris Rogerus, dictus Bernard, de Henton in Wilteliria z Sarisburiensis diœcesis, venit ad tumulum Viri Dei, offerens vaccam unam, & jurans, quod tam gravi morbo paralytico fuerat dissolutus, ut manus ejus & pedes officio debito privarentur, & quasi immobiles redderentur; & ipse quasi toto corpore tabefactus sic languerat multis annis. Tandem cum Dei auxilium & Servi ejus prædicti devotius invocasset, & vaccam se oblaturum ad Servi Dei tumulum promisisset, restitutus est protinus integræ sanitati per auxilium Viri Dei.
[114] Item ipso anno XVIII Kalendas Januarii venerunt ad tumulum Viri Dei plures homines asserentes, [navigantes periculo erepti, furiosus ad sanam mentem reductus.] quod, cum essent in quadam navi, quæ fuit Willelmi, dicti Fisser, de Weymod in comitatu de Dorsete Sarisburiensis diœcesis, per mare, ut mos est mercatoribus, navigantes, orta tempestate sævissima, intumescentibus undis maris, ipsam navem procul in terram procella tempestuosa projecit, & in tantum se mare retraxit, ut sine omni spe salvationis navis in arido remaneret onusta: quod cum vidissent homines, qui erant in navi, ad Dei & servi sui Thomæ pontificis auxilium confugerunt, ipsorum auxilium lacrymosis precibus exorando, & navem argenteam Dei Famulo promittendo, si per ipsius merita ipsos divina clementia dignaretur ab hujusmodi mirabili periculo liberare: & ecce contra spem & solitum modum maris ipsum mare subito & plus solito intumescens & ascendens, navem arripuit & extulit in sublime a terra; & tunc ipsi, omni tempestate sedata, sine periculo ad portum optatum deinceps prospere navigarunt per merita Viri Dei. Item anno prædicto XII Kalendas Januarii vir quidam, nomine Joannes de Chilton in comitatu de Hant-Shire, Wintoniensis diœcesis, qui fuerat viginti & uno diebus antea furiosus, vel dæmoniacus, ut verius putabatur, ab hac furia vel dæmonio fuit totaliter liberatus ad tumulum Viri Dei.
ANNOTATA.
a Pervenimus ergo ad annum Christi 1291, cujus die 19 Januarii currebat adhuc annus translationis corporis S. Thomæ quartus, complendus die 2 Aprilis.
b Hoc miraculum jam relatum est supra.
c Cestria, vulgo Chester, Angliæ civitas episcopalis est sub archiepiscopo Eboracensi, in comitatu Cestriensi, cujus caput est.
d Norfolcia, incolis Norfolke-Shire, comitatus Angliæ est.
e Lege Dorsete, id est, Dorset-Shire, seu Dorcestria comitatus Angliæ.
f Hoc est Sarisburiensis diœcesis, cujus episcopi sedes est Sarum, alias Sarisburia, incolis Salesbury, civitas Angliæ in comitatu Wiltoniæ.
g Adi Annotata hic ad lit. e.
h Credo legendum esse Plimton vel Plymton, vicum in comitatu Devoniensi, vulgo Den-Shire, in quo sita Exonia est, indigenis Excester dicta, episcopalis civitas Angliæ sub metropoli Cantuariensi.
i Hoc quoque miraculum vnum est ex datis superius.
k Lege Dunelmensis, cujus sedes, archiepiscopo Eboracensi suffraganea, est Dunelmum, vulgo Durham, civitas Angliæ in comitatu seu episcopatu cognomini, Anglis The Bishopricke of Durham appellato.
l Crocia, Gallis crosse, pedum episcopale est: crociarius ergo clericus est, qui illud solet episcopo suo præferre, cum eoque eidem sacris operanti assistere.
m Berstaple vel Barnstable oppidum Angliæ est in comitatu Devoniensi, ut sequitur.
n Hoc quoque miraculum unum est ex relatio supra.
o Duos hujus nominis sanctos reges habuit Britannia Magna, quorum unus fuit rex Cantiorum & Anglo-Saxonum, coliturque ut confessor die 24 Februarii. Alter Orientalium Anglorumrex Officio martyris colitur 20 Maii. De hoc sermo hic est: ei enim dicata est ecclesia Herefordiensis. De utroque consuli potest Opus nostrum ad præcitatos dies.
p Suspicor, hic legendum esse de Cardiff, seu Cardiffa, quæ tamen non comitatus est, sed parva urbs Angliæ in principatu Walliæ, & in hujus comitatu Glamorganensi, in quo etiam sita est Landava, Anglis Landaff, parva civitas episcopalis, e cujus diœcesi isti conjuges fuisse dicuntur.
q Cantia, alias Cantium, Anglice Kent, comitatus seu provincia Angliæ est vulgo nota, cujus præcipua civitas est Cantuaria, incolis Canterbury, archiepiscopali sede illustrata.
r De Sylva Danica consule Annotata superius.
s Id est, diurni itineris spatia.
t Irchenfeld, olim Archenfeld, pars est comitatus Herefordiensis, qua hic comitatui Monumetensi adjacet.
u Non est necesse dicere, ista a dæmonibus vere sic facta esse, cum forte non nisi somnium fuerit ad salutarem timorem dicto ægro incutiendum a Deo immissum.
x Limericum urbs Hyberniæ est in provincia Momonia, comitatus Limericensis caput, & antiquo episcopatu insignita; quapropter dum mox subditur fuisse Casselensis diœcesis, id intellige de sede ejusdem Casselensi archiepiscopo suffraganea; nisi forte de altero loco etiam Limerich vocitato ibidem mentio fiat.
y Casselia, aliis Cassilia, vulgo Casshel, Hiberniæ civitas archiepiscopalis est in Momonia ejusque comitatu Tipperariensi.
z An forte legendum Wiltonia, in qua sita est Sarisburia, de qua mox.
* i. e. scypho
* Salopiæ
* adde per
* i. e. chirurgis
* Warwick
CAPUT VII.
Alia miracula vel beneficia impetrata annis MCCXCIII, MCCXCII & MCCXCIV.
[Sanatus equus, arthritis viro nobili exempta:] Item anno prædicto, IX Kalendas Februarii a vir quidam, nomine Willelmus Heyvard, serviens nobilis viri domini Roberti de Ros b, domini castri de Beauver, Lincolnensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod suus dominus antedictus unum habuerat palefridum, qui jacuerat quasi moriens septem diebus; & cum tandem fuisset Servo Dei more solito mensuratus, mox recepit integram sanitatem. Item anno prædicto secundo Nonas Martii nobilis vir, dominus Humfridus, comes Hereford., per se & suos evidenter probavit ad tumulum Viri Dei, quod, cum ipse parum antea in sinistra tibia & in pede ita gutta acerbissima gravaretur, quod nec pedem nec tibiam posset sine maximo dolore movere, statim, invocato auxilio Viri Dei, & voto facto eidem de pede & tibia de argento, quos postmodum obtulit, protinus in utrisque optatam receperat sanitatem.
[116] Item anno prædicto, VIII Idus Martii juvenis quidam, [A nativitate elingui lingua & loquela, submersæ vita data:] ætatis quasi viginti sex annorum, a nativitate mutus, eo quod linguam etiam non haberet, linguam novam & loquelam ac loquendi peritiam Anglice & Wallice ad tumulum Viri Dei miraculose recepit, & hoc miraculum probaverunt ibidem multi de civitate Herefordiensi, in qua antea manserat tribus annis & amplius, ac plures alii de partibus adjacentibus civitati, qui ipsum noverant & viderant a sua nativitate mutum, ut præmittitur extitisse c. Item anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo tertio, XIV Kalendas Junii venerunt ad tumulum Viri Dei Joannes de la More & Walterus de Hinedon & Elionora, filia Roberti Acte Wiswere, de Weremestr, Sarisburiensis diœcesis, & plures eorum vicini, probantes, quod ipsa Elionora in quoddam stagnum ceciderat & sub aquis submersa jacuerat tanto temporis spatio, quanto possent tria miliaria communi passu ab homine peragrari; & tunc a matre quæsita & mortua sic inventa, cum de aquis fuisset extracta & per patrem ipsius defunctæ Dei Famulo mensurata, plicatoque uno denario super funus, statim miraculose revixit in præsentia testium prædictorum, & aliorum multorum, qui ad miserandum spectaculum convenerant memoratum.
[117] Item anno prædicto, XIII Kalendas Junii venerunt ad tumulum Viri Dei Joannes, filius Philippi, dicti præpositi de Remesye, in Hamptesir *, Wintoniensis diœcesis, & Agnes, uxor ejus, jurantes, [cæcitas oculi sublata: curata phrenetica: ossiculum guituri exemptum:] quod ipse Joannes in sinistro oculo suo per duos menses & amplius incurrerat cæcitatem; & cum fuisset Dei Famulo mensuratus, protinus visum receperat in oculo antea excæcato per merita Viri Dei prædicti. Item anno prædicto X Kalendas Junii vir quidam, nomine Ricardus, filius Willelmi le Carter, de Chelton in comitatu Oxoniæ, Lincolnensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod mater ipsius, Agnes nomine, quæ fuerat quasi dæmoniaca furiosa per quatuor menses vel circa, invocato auxilio Servi Dei, subito restituta est pristinæ sanitati. Item anno prædicto VI Kalendas Julii vir quidam, nomine Willelmus de Tynewelle, in Rotelandia d Lincolnensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod, cum quodam tempore carnes bovinas comederet, casu mirabili quoddam os ejus guttur sic intrans adhæsit infixum, ut nulla vi vel arte inde extrahi potuisset; sed sic ipsum per dies continuos affligebat, ut omnes amici ejus de vita ipsius certissime desperarent. Sed, cum pro sua sanitate oblationem Dei Famulo promisisset, statim fuit ab osse & a dicto periculo liberatus, & idcirco os ipsum una cum oblatione promissa ad tumulum Viri Dei portavit die superius memorato.
[118] [sanatus grex ovium: maris tempestas sedata:] Item anno prædicto, nono Kalendas Augusti vir quidam, nomine Willelmus de Wychebant, in comitatu Wigornensi & diœcesis e, juravit ad tumulum Viri Dei, quod ipse magnum gregem ovium habuerat tam magnis infirmitatibus & corruptionibus sic infectum, ut grex totus in brevi tempore moriturus verisimiliter putaretur. Sed cum ipse Dei & Servi ejus auxilium invocasset, & meliorem ovem de toto grege prædicto se oblaturum Dei Famulo promisisset, statim totus grex ille ab omnis infirmitatis & corruptionis fuit squaloribus divinitus liberatus per suffragia Viri Dei, cui antea non poterat aliquo humano medicamine subveniri. Item anno prædicto, VI Nonas Septembris Jordanus Andreu, Robertus Andreu, Robertus Ravemoc, & Philippus dictus de Winton, offerentes navem argenteam, juraverunt ad tumulum Viri Dei, quod, cum ipsi & alii quam plures in quadam navi, vina portante, de partibus Minoris Britanniæ versus Angliam navigarent, & orta sævissima tempestate, usque ad mortis confinium periclitari cœpissent, procellis undarum quassati; cum Dei Famuli auxilium invocassent, & pro sua liberatione sibi * navem argenteam promisissent, subito & quasi in momento omni fragore cessante pelagi sævientis, ad portum voluntatis eorum prospere pervenerunt.
[119] [juvenis e gravi morbo repente convaluit.] Item anno prædicto, V Idus Septembris mulier quædam, Avicia nomine, uxor Willelmi dicti Oliver, de Croydon in comitatu de Suthreye f Cantuariensis diœcesis, in cujus hospitio Vir Dei consueverat aliquoties hospitari, & alii plures cum illa juraverunt ad tumulum Viri Dei, quod Walterus scolaris quidam filius mulieris prædictæ, ita fuerat in toto corpore gravissima infirmitate contractus, ut jaceret quasi omnibus viribus sui corporis destitutus, circiter per sex menses; cui mater valde compatiens quadam die voce flebili in hæc verba prorupit, sermonem dirigens ad astantes. O quoties S. Thomas de Cantilupo in isto hospitio, prout suæ placuit voluntati, cum sua familia requievit; utinam nunc sibi placeret nobis in hoc habitaculo in tam miserabili necessitatis articulo subvenire! Et his dictis, ad Deum & Servum ejus prædictum sermonem convertit, ipsis humiliter supplicando pro sui filii sanitate. Et oratione facta, cum filius ejus prædictus postea cito dormiret, vidit in somnis Virum quemdam venerabilem albis indutum, se tangentem, & dicentem eidem: Surge, quia ecce jam sanus effectus es. Qui statim expergefactus & sanitati totaliter restitutus surrexit per suffragium Viri Dei g.
[120] Item anno prædicto, IV Idus Septembris Galfridus de Haverford Menevensis diœcesis, [navigantes periculum naufragii evaserunt; mortua resuscitatur.] Jordanus Bursater & Joannes Waleys, portantes navem argenteam, probaverunt ad tumulum Viri Dei, quod a gravissimo periculo naufragii juxta fines Minoris Britanniæ navigantes, fuerant, invocato Servi Dei auxilio, divinitus liberati statim, cum sibi * dictam navem argenteam promisissent. Item anno prædicto XV Kalendas Octobris vir quidam, Philippus nomine de Penebrugge pistor, & Editha uxor ipsius, juraverunt ad tumulum Viri Dei prædicti, quod puella quædam, Tibbota nomine, filia eorumdem, tam gravi fuerat ægritudine cruciata, ut spiritum exhalaret secundum testimonium omnium assistentium tunc ibidem. Et sic defuncta jacebat ab hora prima diei usque ad horam nonam ejusdem; ipsi vero parentes ipsius angustiati vehementissimis tristitia & dolore pro morte suæ filiæ memoratæ, tandem Patrem misericordiarum & Deum totius consolationis cœperunt devotissime exorare, ut meritis servi sui Thomæ pontificis vitam suæ filiæ restituere dignaretur. Quo facto, quasi subito puella miraculose revixit, a mortuis suscitata per merita Servi Dei.
[121] Item anno prædicto, V Kalendas Novembris mulier quædam, [Mulier hydropica subito sanata:] Joanna dicta Wyken, de Harewelle juxta Northampton Lincolnensis diœcesis, probavit ad tumulum Viri Dei, quod, cum magno tempore, membris sui corporis intumescentibus, fuisset hidropica, & turgenti cute fere periclitaretur ad mortem, nec posset ei subveniri aliquo auxilio medicorum, statim ut se Servo Dei vovisset, & oblationem devote orando promisisset eidem, humor ille nocivus, qui suæ ægritudinis causa fuit, sic subito per omnes meatus sui corporis cœpisset effluere, ut statim mulier redderetur integræ sanitati per auxilium Servi Dei.
[122] Item anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo tertio, [servatus in vivis vir, cujus guttur incisum erat.] quidam juvenis, Willelmus nomine, barbitonsor, natus in parochia de la Neuvelonde Herefordensis diœcesis, dum Londoni in parochia S. Catharinæ solus maneret in domo quadam Joannis de Hingelford, ipse compatiens paupertati cujusdam carpentarii, ipsum secum recepit hospitio; & dum nocte in vigilia Apostolorum Simonis & Judæ in strato suo dormiret barbitonsor, prædictus hospes ejus unam de acutissimis novaculis ipsius arripuit, & guttur dormientis incidit, & illum pro mortuo derelinquens, bona ipsius furtive abstulit & recessit. Mane autem facto, cum vicini ipsum in suo sanguine volutatum & palpitantem reperissent, & a chirurgicis didicissent, quod nullo artificio potuisset curari, ipsum devote voverunt servo Dei Thomæ pontifici, denarium super ipsum suo more plicantes, & sic absque aliquo medicamine infra breve tempus restitutus est integræ sanitati, nisi quod in signum miraculi quasi cicatricis vestigium usque in hodiernum diem videtur in ejus gutture apparere, sicut probavit & evidenter ostendit memoratus Willelmus ad tumulum Viri Dei die S. Sylvestri Papæ h anno prædicto.
[123] [vir amissum visum ad Sancti tumulum recipit.] Item anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo quarto, qui est annus octavus, ex quo prædicta miracula inceperunt, XII Kalendas Maii vir quidam, nomine Walterus de Chuton, Batoniensis & Wellensis diœcesis i, qui cæcitatem incurrerat & cæcus permanserat XL diebus & amplius, dolens de cæcitate prædicta, causa orationis ad quamdam duci se fecit ecclesiam, & ante quoddam altare, quod in honore S. Etheldridæ k virginis fuerat dedicatum, se devote prostravit, petens, divinum auxilium sibi impendi per merita virginis memoratæ. Cumque aliquandiu sic orasset, sopor corruit super eum; & ecce virgo prædicta sibi apparuit, dum dormiret; quæ tetigit ejus maxillam, sic dicens: Vade ad tumulum S. Thomæ, qui est Herefordiæ, & ibidem optatam recipies sanitatem. Ille autem expergefactus a somno, non immemor visionis, se fecit perduci ad tumulum Viri Dei prædicti, & ibidem devote orationi insistens, quod petiit, impetravit, lumen videlicet oculorum, die prædicta per merita Viri Dei.
[124] [Navigantes naufragio subducti:] Item anno prædicto, XI Kalendas Maii quidam nautæ una cum pluribus mercatoribus in quadam navi, una cum quindecim aliis de partibus Flandriæ versus Hyberniam navigarunt; & ecce repente ventus vehementissimus irruit super eos & tanta maris tempestas, ut quindecim naves prædictæ cum contentis in illis protinus mergerentur & malus decimæ sextæ navis in tres particulas frangeretur. Quod videntes, qui in navi decima sexta fluctibus jactabantur, malo, ut præmittitur, jam confracto, Dei & servi ejus Thomæ pontificis auxilium magnis clamoribus invocabant, sibi navem argenteam promittendo. Et ecce ipsis clamantibus affuit auxilium summi Dei, quod ipsos ad portum salutis, statim sedata tempestate, perduxit per adjutorium Servi Dei prædicti. Pro navi autem argentea supradicta ipsi nautæ postmodum denarios argenteos obtulerunt die superius memorata ad tumulum Viri Dei, & tunc hoc miraculum legitime probaverunt ibidem.
[125] [fluxus ventris compressus; avis sanata, altera resuscitata:] Item anno prædicto circa idem tempus vir quidam, Walterus de Wauford nomine, juravit ad tumulum Viri Dei, quod uxor illius, Eva nomine, cum esset vicina partui, tam gravi fluxu ventris cœpit dissolvi, ut ab omnibus tam medicis, quam aliis crederetur protinus moritura. Pro qua cum votum vovissent astantes Dei Famulo memorato, protinus est sanata per auxilium Viri Dei. Item anno prædicto circa idem tempus juravit etiam ille homo, quod, cum nisus unus, quem habuit, quamdam aviculam insequendo alas proprias turpiter confregisset, statim, ut pro ipso votum vovisset Servo Dei prædicto, restitutus est integræ sanitati. Item anno prædicto circa idem tempus juravit vir prædictus, quod, cum ipse quemdam falconem habuisset, qui subita morte extinctus & frigidus per magnum temporis spatium jacuisset, voto pro ipso simili Servo Dei emisso, ipsum vivificatum protinus & sanum recepit per auxilium Viri Dei.
[126] Item anno prædicto V Kalendas Junii vir quidam, Alexander de Winchelele nomine, [æbactum malum humeri: vir post sanationem brachii e carcere solutus,] burgensis Bristolliæ, juravit ante tumulum Viri Dei, quod, cum ipse tam gravi dolore in sinistro humero fuisset gravatus, ut a medicis moriturus vel paralysim incursurus cito sine dubio crederetur, cum Servo Dei fuisset more solito devotius mensuratus, protinus recepit integerrimam sanitatem. Item anno eodem VIII Idus Junii vir quidam, Willelmus Talgar nomine, cum per dominum suum terrenum innocens fuisset missus in carcerem, & tanto pondere ferri constrictus, ut ejus sinistrum brachium frangeretur; cum ipse tam squalore carceris, quam fractura prædicta nimium torqueretur, pro sua liberatione & sanitate Servi Dei auxilium invocavit, votum emittens, quod ejus tumulum in persona propria visitaret, quam cito ipsum contingeret a carcere liberari. Et ecce, brachio ejus statim sanato & ipso in brevi postmodum de carceralibus vinculis liberato, ille sui Benefactoris & voti factus immemor & ingratus, processu temporis gravissime ægrotabat, in tantum ut frenesim incurreret, & fieret velut arreptitius, a dæmonibus cruciatus, ut sibi videbatur in somnis.
[127] Et in tantum torquebatur insanus, ut brachium ejus frangeretur in loco, [voto non stans, divinitus punitur, ac pœnitens denuo sanatur.] ubi primitus fuit fractum. Et cum quadam vice aliquantulum dormitaret, vidit in somnis gloriosissimam Matrem Dei, dicentem servo Dei Thomæ pontifici, qui, ut sibi videbatur, tunc astabat ibidem: Amice, adjuva miserum istum; qui statim respondit Virgini gloriosæ: Illusit mihi homo iste; promisit enim, quod me ante hæc tempora visitasset, & non venit, ut redderet votum suum. Et Mater misericordiæ iterum dixit ei: Ipse veniet ad te; adjuva illum, rogo. At ille respondit: Veniat tunc die Pentecostes, & sanabitur in nomine Domini. Quibus dictis, venerabilis Virgo disparuit, & Vir Dei similiter; ipse autem vir prædictus, referens astantibus visionem, postmodum ductus est ad tumulum Viri Dei die prædicta, scilicet quæ fuit VIII Idus Junii l, & ibidem tam a brachii fractione, quam a frenetica passione ipsa die fuit divinitus liberatus per intercessionem Virginis gloriosæ & merita Servi Dei prædicti.
[128] Item eodem anno V Idus Julii quædam mulier, [Insans mortuus editus, puer alter mortuus,] Placentia nomine, de villa de Mallingk Cantuariensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod, cum filium mortuum peperisset, & tribus diebus mortuus jacuisset secundum testimonium omnium vicinorum, tandem Dei Famulo mensuratus subito miraculose revixit per auxilium Viri Dei: quem statim assumentes amici ad baptismum portaverunt, & baptizato in signum miraculi Servi Dei nomen fuit impositum. Item eodem anno in crastino Assumptionis B. Mariæ vir quidam, nomine Joannes, de Atmondescote in parochia de Treduton Wigornensis diœcesis, & quam plures fide digni cum illo jurarunt ad tumulum Viri Dei, quod filius ejus puer quidam, Joannes nomine, ætatis novem annorum, tam gravi infirmitate laboraverat, quod vitam finierat & quasi mortuus jacuerat duobus diebus. Sed cum super funus ipsius, invocato auxilio Viri Dei, plicassent unum denarium more suo votum voventes, puer revixit, & protinus restitutus est sanitati per auxilium Viri Dei.
[129] Item anno eodem circa idem tempus vir quidam, Nicolaus de Box nomine, de villa de Mallingh Cantuariensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod ipse tempore Autumnali prædicto anno in tantum exinanitus fuerat excessivo labore, [vir pro mortuo habitus, evadunt incolumes, uti & infans e periculo suffocationis.] quod quasi syncopim patiens, imo potius, ut a vicinis omnibus dicebatur, quasi mortuus, & sine omni anhelitu per duos dies jaceret exanimis. Et cum amici ejus compatientes eidem, Dei & servi ejus Thomæ auxilium invocassent, & ipsum more solito mensurassent, statim revixit mortuus per auxilium Viri Dei. Item ipso anno die S. Lucæ Euangelistæ vir quidam, Hericus Laxmon nomine, de Nametewich in comitatu Cestriensi m, juravit ad tumulum Viri Dei, quod quidam puer filius suus, ætatem viginti & unius diei habens, a casu quodam monile cupreum quantitatis non modicæ deglutivit, quod sic in ejus gutture manebat infixum, ut omnes astantes ipsum verisimiliter crederent protinus moriturum. Cumque parentes Dei Famuli auxilium pro puero invocassent & votum voventes plicassent unum denarium super eum, puer statim evomuit monile prædictum, restitutus deinceps integræ sanitati per auxilium Viri Dei.
[130] [Infanti vitæ reddita, contractæ vigor manus;] Item anno prædicto vir quidam, Hugo de Leoministr nomine, Herefordensis diœcesis, & quamplures cum illo jurarunt ad tumulum Viri Dei, quod Walterus filius suus, ætatis trium annorum, infirmitate gravissima moriens defunctus jacuerat ab hora matutinali usque ad horam vespertinam, & tunc ipsum funus, qui aderant, Dei Famulo mensurarunt, ipsius auxilium devotius invocantes. Quo facto, statim puer revixit per auxilium Viri Dei. Item anno eodem, die videlicet S. Leonardi confessoris n, mulier quædam, Alicia de Weston nomine, Wigornensis diœcesis, quæ antea manum contractam habuerat per tres menses & dies viginti & amplius, cui subveniri non poterat auxilio medicorum, venit ad tumulum Viri Dei, & cum ibidem aliquandiu Servi Dei auxilium postulasset, manus ejus restituta est illico pristinæ sanitati. Quod mulier ipsa primo percipiens, ita inenarrabili gaudio exultavit, ut plauderet manibus ante tumbam, volens ostendere plausu manuum gaudium, quod habebat de restituta sibi, ut præmittitur, sanitate per auxilium Viri Dei.
[131] [periclitantes mirabiliter perducti in portam:] Item anno eodem circa idem tempus vir quidam, Robertus Otri de Bristoll, juravit ad tumulum Viri Dei, quod, cum ipse in quadam navi sua cum aliis navigaret in mari, tam horribilis & horrenda pestis irruit super eos, ut procellosa tempestas in plures partes frangeret malum navis; & cum nautæ nullo navis armamento se possent juvare, omnes unanimiter navis gubernacula relinquentes, ad Dei & Servi ejus prædicti auxilium confugerunt, se in navi unanimiter prosternentes, & Dei beneplacitum expectantes, ac supponentes, se protinus submergendos, nisi illis Dei & sui Famuli clementia subveniret. Et cum sic in oratione aliquandiu jacuissent prostrati, & votum vovissent Dei Famulo memorato, invenerunt, navem ipsam quasi ductu angelico applicuisse ad portum salutis, qui Walemoum ab incolis nuncupatur, per auxilium Viri Dei.
[132] [dysenteria curata; equus furiosus mansuefactus:] Circa idem tempus vir quidam, magister Joannes de Lacy, clericus notarius domini regis Angliæ, accedens ad tumulum Viri Dei, coram multis juravit, quod ipse per aliquod tempus antea in partibus transmarinis in tantum fuerat molestatus dyssinterica * passione, quod nullo medicamine sibi potuit subveniri, quin potius ab omnibus medicis & aliis absque dubio crederetur in brevi tempore moriturus. Quod videntes amici ejusdem ipsum, servo Dei Thomæ pontifici votum voventes, more solito mensurarunt; & ecce, statim postea cœpit melius se habere, & die sequenti dormivit somno salubri, qui ante a magno tempore continuis vigiliis vexatus extiterat; & sic deinceps recuperavit integram sanitatem per auxilium Viri Dei. Item ipse magister Joannes juravit etiam ante tumulum Viri Dei, quod circa tempus prædictum equum quemdam habuerat pretiosum, qui tanta cœpit insania furere, quod nullo freno potuit refrenari seu vinculo solito detineri, licet semper antea fuisset plurimum mansuetus; sed aliquando se præcipitem dare voluit in partem anteriorem, aliquando posteriorem, aliquoties vero super latera se projecit; quod ut viderunt astantes, ex quo sibi humanum auxilium defuit, non succurrere potuit *, ipsum equum Servo Dei more solito mensurarunt: quo facto, statim restitutus est integræ sanitati per auxilium Servi Dei.
ANNOTATA.
a Dies nonus Kalendas Februarii, sive 24 Januarii spectat ad annum Christi 1292 inchoatum a Kalendis Januariis; hic tamen idem ille dies ad annum 1291 refertur, quia, ut supra monui, anni initium serius repetitur.
b Illustris familiæ baronum de Rosse meminit Camdenus sæpe laudatus pag.579.
c Miraculum hoc prolixius expositum supra est; uti & nonnulla alia, quæ sequuntur.
d Roteland sive Rutland parvus omniumque minimus comitatuum Angliæ est.
e Lege in comitatu & diœcesi Wigorniensi.
f Surria alias Suthriona, vulgo Suthrey & Surrey, comitatus Angliæ est.
g Est & hoc miraculum superius jam relatum.
h S. Silvester I Papa colitur die 31 Decembris.
i Barthonia, vulgo Bathe, civitas Angliæ est in comitatu Somersetensi, condita ad Avonam fluvium in confinio comitatus Wiltoniæ. In eodem comitatu Somersetensi sita est civitas Welles, Latine Wellæ, olim etiam Theorodunum appellata. Hujus antiqua sedes episcopalis, Cantuariensisuffraganea, aliquando fuit translata Bathoniam, ac deinde inter utriusque loci clerum conventum est, ut ejusdem sedis antistites imposterum Bathonienses & Wellenses dicerentur.
k Ad diem 2 Augusti actum apud nos est de S. Etheldritha seu Alfreda, virgine reclusa in monasterio Croylandensi in Anglia; ad diem vero 23 Junii de S. Etheldreda regina virgine abbatissa Elyensi, item in Anglia. De alterutra hic sermo est.
l Recte: nam anno 1294, quo hæc contigisse dicuntur, Pascha incidit in diem 18 Aprilis, ac proinde festum Pentecostes in 8 Idus Junii, seu in diem 6 ejusdem mensis.
m Cestria, Ches-Shire, Angliæ comitatus est, cujus caput est Cestria, incolis Chester, civitas episcopalis sub metropoli Eboracensi.
n S. Leonardus confessor Lemovicensis colitur 6 Novembris, ubi ejusdem gesta illustranda apud nos venient.
* Hant-Shire
* i. e. illi
* i. e. eidem
* dysenterica
* l. potuisse
CAPUT VIII.
Continuata miracula & beneficia anno MCCXCV & sequenti.
[Contracta gressu, puer submersus vita, donati.] Item IV Nonas Julii anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo quinto mulier quædam, Margarita nomine, filia Willelmi Fabri, de Mortone Wygorniensis diœcesis, quæ tam deformiter contracta fuerat per biennium, quod gradi non potuit, nisi sustentaretur duobus baculis positis sub assellis, venit ad tumulum Viri Dei, ibique per triduum in orationibus perseverans, sanitatem integerrimam est adepta per auxilium Viri Dei. Item VII Idus Julii anno proximo supradicto vir quidam Walterus, nomine le Bonde, de Wykewoneford in comitatu Wigornensi, venit ad tumulum Viri Dei, jurans, quod habuerat filium unum, Joannem nomine, ætatis quinque annorum, qui dum transitum faceret gradiendo juxta quemdam puteum valde profundum, cecidit in eumdem, & in ipso mortuus latuit & submersus per tantum temporis spatium, quanto tria miliaria possent communi passu ab homine peragrari; & tunc cum diu fuisset quæsitus, tandem in hujusmodi puteo est inventus, & extractus in domo parentum more funerum est locatus, & ipsum fere per duos dies custodiebant ibidem, si forte aliquod vitæ signum appareret in ipso. Et cum nullum penitus appareret, ipsum mortuum servo Dei Thomæ præsuli voventes, plicaverunt unum denarium super eum. Et ecce, subito puer ille, multis cernentibus, fortiter suspiravit, vitæ & sanitati integræ restitutus per auxilium Viri Dei.
[134] [duo e periculo submersionis erepti:] Item XVII Kalendas Augusti, videlicet die S. Kenelmi regis & martyris a, vir quidam, Milo de Aula nomine, de Erdesle Herefordensis diœcesis, juravit ante tumulum Viri Dei, quod, cum ipse fuisset guerra b Walliæ, quadam die sic fuit a Wallensibus circumspectus * atque vallatus, & omni humano auxilio destitutus, ac omni suffragio seu diffugio, quod nec videret sibi, nisi interfectionem subitaneam superesse. Cum ergo sic staret super ripam profundi fluminis, quod Waya c dicitur, se, sicut potuit, vovit Servo Dei prædicto, ejus auxilium implorando, & se dispositioni divinæ committens, fluvium introivit cum equo & uno famulo, quem habebat, non obstante horribili & quasi necessario submersionis periculo, quod imminebat ibidem. Et ecce, equo ipsius submerso voragine fluvii memorati, ipse & famulus ejus ultra fluvium usque in ripam alteram modo mirabili sunt provecti, & ab omni periculo liberati per auxilium Viri Dei.
[135] [paralyticus & lethaliter sagitta læsus sanati;] Item ipsa die prædicta, videlicet S. Kenelmi, venit nuncius quidam ad tumulum Viri Dei, jurans, quod vir quidam, nomine Radulphus, de Rilreum in Hybernia diœcesis Dilimuith d, dominus suus, tam graviter fuerat paralytico morbo percussus, ut ab omnibus ipsum cernentibus putaretur in brevi tempore moriturus. Et cum amici ejusdem plicassent unum denarium super eum, & pro ipso Viri Dei auxilium invocassent, sanitatem cælitus est adeptus; & ideo per dictum nuncium imaginem argenteam, quam promiserat, destinavit. Item XIII Kalendas Augusti, videlicet die S. Margaritæ virginis, vir quidam, Hugo nomine, de Beldevas in comitatu Salopiæ Conventrensis & Lichefeldensis diœcesis, asseruit ante tumulum Viri Dei, quod ipse in guerra Walliæ a quodam Wallense tam graviter fuerat sagittatus, quod crederetur protinus a pluribus moriturus; quod & ipsemet vir perpendens, vovit, se anno quolibet vitæ suæ visitaturum tumulum Servi Dei, si sibi succurrere dignaretur. Et ecce, cum dicta sagitta, qua fuerat lethaliter vulneratus, fuisset extracta, restitutus est integræ sanitati per auxilium Viri Dei.
[136] Item Idibus Decembris, videlicet die S. Luciæ virginis, [falco pro mortuo habitus, & puer resuscitati: tumor manus sublatus:] venit dominus Joannes de Jugervi, miles de domo & familia dominæ comitissæ Gloncestre *, asserens, quod habuerat unum falconem, qui subito suffocatus quasi mortuus jacuerat ab hora prima diei usque ad horam undecimam; & cum Servo Dei more solito mensuratus * statim revixit. Item V Kalendas Aprilis e vir quidam, Willelmus de Croudone nomine, de comitatu Cantebrugg f, juravit ad tumulum Viri Dei, quod filium habuit, nomine Joannem, ætatis quatuor annorum, qui, dum juxta puteum aquæ curreret seu luderet, in puteum cecidit, in quo jacuit puer submersus ab hora diei prima usque ad horam nonam. Et tunc extractus de puteo, mortuus est inventus. Et cum amici defuncti pro suscitatione ipsius oblationem Dei Famulo promisissent, statim revixit, infra triduum restitutus integræ sanitati. Circa idem tempus mulier quædam, Agnes de Chipphum nomine, de comitatu Cantebrugg supradicto, asseruit ad tumulum Viri Dei, quod tantam inflationem habuerat in dextra manu sua per quinque menses, quod ipsa manum seu vitam amittere præ dolore verisimiliter formidabat; & cum votum Servo Dei vovisset, protinus ipsa manus restituta est pristinæ sanitati.
[137] Item III Nonas Aprilis, videlicet die S. Ambrosii g anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo sexto, qui est annus decimus, [puer in flumine submersus ad vitam revocatus:] ex quo prædicta miracula fieri inceperunt, vir quidam, Ricardus de Hirnardeston de comitatu de Vorte h, venit ad tumulum Viri Dei, referens bona fide, quod quidam homo, nomine Ribi de Sturmonstre, piscator, filium habuit, ætatis septem annorum, qui cum desuper pontem, qui Novus pons ab incolis dicitur, graderetur, in fluvium cecidit, qui Scure appellatur, in cujus fundo submersus jacuit ab hora matutinali usque ad horam vespertinam; & cum pater ejus casu fortuito juxta locum, ubi corpus defuncti jacebat, more solito in navicula niteretur piscari, vidit corpus pueri in fundo fluminis, sed quid esset, penitus ignorabat. Volens tamen curiosius cognoscere, quid hoc esset, perticam cum hamo arripuit, & corpus extrahens, quod esset filius suus proprius, cum dolore maximo manifeste cognovit, & ipsum ad domum propriam cum magno luctu portavit. Unus autem ex vicinis ejusdem dolori viri supra modum compatiens, dedit consilium, ut votum emitteret servo Dei Thomæ pontifici pro resuscitatione pueri memorati. Quo facto, statim revixit cum admiratione multorum, laudantium & benedicentium omnipotentiam summi Dei.
[138] [Vir sanatur: instans naufragium post votum Sancto factum evadunt:] Item XIII Kalendas Januarii i anno prædicto vir quidam, nomine Simon de Stamiton, commorans cum priore Lanthone Primæ k, juravit ad tumulum Viri Dei, quod ipse in nocte proxima ante diem S. Thomæ apostoli subito cœpit tam gravi morbo vexari, quod ipsa nocte credidit verisimiliter expirasse, & amici ejus, qui aderant, similiter hoc credebant; sed cum votum vovissent, & in nomine Domini & Servi ejus plicassent unum denarium super eum, cito restitutus est pristinæ sanitati per merita Viri Dei. Item IX Kalendas Maii anno prædicto venit ad tumulum Viri Dei vir quidam, nomine Rogerus dictus de Cornubia, de Berdestaple in comitatu Bevon. l, referens bona fide, quod, dum navigasset una cum sociis, in navi veniens de Vasconia versus Angliam, tam horribilis tempestas navim arripuit, quod magnis fluctibus sævi maris in rupes sexies magnis impulsibus est illisa, & tandem in locum periculosissimum, qui Canale m dicitur, navis fuerat sic depulsa, quod omnino desperabat cum sociis, se posse horribilem mortem evadere. Sed cum navem argenteam se Servo Dei oblaturum devotius promisisset, a periculo vitæ & navis amissione quasi subito fuit per Dei potentiam liberatus, & navem argenteam, quam promiserat, fideliter obtulit ipsa die ad tumulum Viri Dei.
[139] [sanatus contractus: periculum ab infixa sagitta aversum:] Item III Idus Maii anno prædicto vir quidam, Ricardus de S. Joanne de Aldinge in comitatu Cantiæ, juravit ad tumulum Viri Dei, quod fuerat duobus annis & tribus mensibus in tantum contractus, quod gradi non potuit per se ipsum, nisi duobus podiis sustentatus; & cum se vovisset annis singulis, dum viveret, nudis pedibus visitaturum tumulum Viri Dei, infra triduum restitutus est integræ sanitati per merita Viri Dei prædicti. Item die Nativitatis B. Joannis Baptistæ anno prædicto venit Griffinus, filius Modak, de Planarustut in comitatu de Cardigan, n, ad tumulum Viri Dei, & juravit, quod ipse in ultima guerra Walliæ in profundo auriculæ tam horribiliter fuerat casualiter sagittatus, quod a medicis & amicis verisimiliter putaretur in brevi tempore moriturus. Ipse vero vovit meliorem vaccam, vel ejus pretium, Servo Dei, ut per merita ipsius horribilem dolorem, qui imminebat in extractione sagittæ Altissimus mitigaret. Quo facto, se fecit incidi, & sagittam extrahi absque doloris gravamine, ut dicebat, cum admiratione vehementi hominum, qui astabant, & deinceps in brevi restitutus est integræ sanitati. Et idcirco caput de cera cum ipsa sagitta eidem infixa & prædicta vacca devote obtulit, ut promisit, ad tumulum Viri Dei.
[140] [cæcus illuminatus: sanata tibia: cuspis sagittæ e vulnere sponte prodiit.] Item III Nonas Julii vir quidam, Joannes Hoe nomine, de Wiggemor, qui per duos menses visum amiserat oculorum, cum per duos dies orasset ad tumulum Viri Dei, subito visum recepit per merita Servi Dei prædicti. Item IV Idus Julii anno prædicto venerunt quinque viri de villa de Osta in Walle Eveshanne o, ad tumulum Servi Dei, jurantes, quod vir quidam, Joannes Horm nomine, cujus tibia fuerat cum magna deformitate contracta tribus mensibus, cum votum Servo Dei vovisset, infra diem septimum restitutus est integræ sanitati. Item VII die mensis Julii, videlicet die translationis B. Thomæ martyris p, vir quidam, Henricus de Marleclyve nomine, in comitatu Warevik, venit ad tumulum Viri Dei, secum unum equum adducens, qui equus in collo a quodam latrone tam horribiliter fuerat sagittatus, quod ferrum sagittæ extrahi non potuit aliquo artificio marscallorum q. Sed cum vir prædictus unum denarium, votum faciens, Servo Dei super locum vulneris, in cujus profundo ferrum latebat, devote plicasset, cunctis astantibus cernentibus & mirantibus, ferrum quasi per se subito vulnus egrediens, in terram decidit, ut juravit, per merita Viri Dei.
[141] Item V Kalendas Augusti mulier quædam, Emmota nomine, [Mulier gravi infirmitate a Sancto apparente liberata;] de Vedeford in parochia, quæ vocatur Ater Ok, Herefordiensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod tam gravis ægritudinis incommodo septem diebus fuerat cruciata, quod se juvare non potuit, nec levamen sensit aliquo auxilio medicinæ. Quod perpendens mulier supradicta semper Servi Dei auxilium flens & gemens cum omni devotione, qua potuit, invocavit, sæpius clamitans: S. Thoma, adjuva me. Et cum in tali clamore diutius perstitisset, ecce vir quidam indutus sacerdotalibus indumentis sibi apparuit, quærens ab ea, quid peteret. Cui illa respondit: Domine, quis es tu, qui quæris? Cui respondit: Ego sum ille, cujus auxilium toties invocasti. Quod audiens, rogabat eum, ut misereretur animæ ejus & corpori. Quo dicto, Vir ille manum extendens detigit * corpus ejus, & statim restituta est integræ sanitati.
[142] Item ipsa mulier supradicta similiter juravit ibidem, [ante ejus ope etiam dentes receperat.] quod quadam ægritudine prius in tantum fuerat molestata, quod dentes amiserat. Unde nihil poterat masticare seu comedere, nisi legumina vel cibaria in liquida substantia; & cum pro hujusmodi incommodo Servi Dei auxilium devotius invocasset, per auxilium cujusdam ancillæ, quæ sibi tunc temporis ministrabat, infra mensem novi dentes eidem in tantum crevere, ut dentata, sicut antea fuerat, videretur per auxilium Viri Dei.
[143] Item in vigilia S. Joannis Baptistæ anno prædicto vir quidam, [Vir repentino linguæ malo & insania percussus,] Ricardus nomine, de Brune Burste, de Wembeburis Conventrensis & Lichefeldensis diœcesis, cum in quemdam agrum intrasset pro suo quodam expediendo negotio, cœpit tanta corporis molestia deprimi ex abrupto, ut statim ibidem sub divo, prius quam ulterius procederet, se sopori tradere cogeretur invitus. Cum itaque paululum dormitasset, eo tandem expergefacto, inventus est tanta infirmitate vexari, ut in mentis verteretur insaniam, & loquela cum linguæ officio privaretur, in tantum, ut aliter cibaria masticare non posset, nisi digitis in os suum positis vicem linguæ suppleret, hujusmodi cibaria, prout ipsa natura exigit, revolvendo.
[144] Nec mirum; lingua enim ipsius ita firmiter adhærebat sinistræ mandibulæ, [ad Sancti tumulum incolumis redditur.] quod ab illa non poterat absque violentia per hominis industriam removeri. Hic autem cum tot angustiis per duos menses & viginti unum dies miserabiliter laborasset, postremo vicinorum consilio & conductu in crastino S. Lamberti martyris r ad Viri Dei tumulum est adductus. Qui quidem vicini cum pro ipso & cum ipso Viri Dei auxilium devotius invocassent, illico per ipsius merita tam loquelæ, quam sano sensui extitit mirabiliter restitutus, præsentibus & videntibus testibus infra scriptis, qui præmissa sacramento corporali præstito probaverunt: videlicet Adam de Brunburst, Adam de Blakenbale, Hugo filius s Claritus, Henricus Venrou, Roberto Burneth, Ranulpho dicto Monekes, & multis aliis fide dignis.
[145] [Amens furiosus ex consilio mulieris ad Sancti sepulcrum,] Item non est sub silentio transcurrendum, quod contigit in Hybernia in comitatu de Couvont t III Nonas Junii anno prædicto, de Milone videlicet, cognomento Kerry, in quodam fluvio cum duobus sociis secum navigio deputatis, qui cum in quadam navicula in meridie aliquandiu veheretur, & globus solaris expanderet radios calidius solito super eos, ardorem hujusmodi diutius non ferentes, ab ipsa navicula quantocius ascendere festinarunt ad terram. Qui statim tanta corporis molestia premebantur, ut sopori se dare pariter cogerentur ibidem. Quibus postmodum excitatis, inventi sunt omnes tanquam arrepticii, seu etiam mente capti, utpote qui humanum perdiderant intellectum. Unus autem eorum tanta vexabatur insania, quod in tectum aquatici molendini, quod erat ibi vicinum, impetuose ascendit: de quo ad terram corruens protinus expiravit.
[146] [apud quod ipsa prolem obtinuerat, adductus sanæ menti restituitur.] Alter vero sub spe recuperandæ sanitatis ad Crucem de Nynvelin u ab amicis deductus, ibidem de medio est sublatus. Tertium insuper, qui est Milo, ceperunt amici, a quadam matrona edocti, quæ eis fideliter asseruit, quod, cum diu sterilis crederetur a multis, & quasi pro opprobrio hoc haberet, ex voto sepulchrum prædicti Pontificis visitaret, prolem ab ipso precibus flagitando devotis, oblationibusque expositis, ad propria rediit, & a suo desiderio non fraudata concepit & peperit geminos ipso anno. At illi rumoris hujusmodi confidentia roborati confestim versus Herefordiam iter suum arripiunt, furiosum prædictum ducentes cum eis: qui cum aliquandiu coram Servi Dei sepulchro in orationibus pariter perstitissent, ipsius auxilium devotius invocantes, inventus est, qui antea furiosus extiterat, subito mansuetus, optatæ saluti per Dei potentiam restitutus.
[147] [Puer ex longo morbo mortuus creditus,] Item VIII Idus Julii anno prædicto vir quidam, Thomas nomine, de Nechere Anene, Saresburiensis diœcesis, ad tumulum Viri Dei accessit, referens bona fide, quod, cum filium suum, Thomam septennem, ex longo gravique morbo vexatum & usque ad summum infirmitatis articulum jam consumptum, ac sine halitu per tres dies jacentem, tam ille quam omnes eundem videntes, putarent verisimiliter expirasse; amici, qui aderant, affectantes delenire dolorem patruum *, pro ipso Servo Dei votum fecerunt, ipsius suffragium devotius invocantes: quo facto, continuo per merita Servi Dei vitali spiritu reassumpto, membra cum viribus recollegit, integra sibi cælitus reddita sanitate. Cujus rei gratia pater ejus oblationem promissam prædicta die fideliter offerebat.
[148] [uti & puella cum cunis eversa subito sanantur.] Item III Nonas Augusti venerunt ad tumulum Viri Dei cum oblationibus, quas vovendo promiserant, Willelmus de Clyfburis & Alicia uxor ejus, hoc, quod sequitur, astruentes fideliter; quod, cum ipsi in vigilia B. Jacobi apostoli pariter in cubiculo se sopori dedissent, & ipsa mulier suam filiam parvulam in cunabulo posuisset, forsitan minus caute contigit, antedictum cunabulum cum infante subverti, elisa facie contra terram. Evigilans itaque mater illa, cœpit solicita cogitare de filia, eo quod nec motum nec ipsius anhelitum, prout alias consueverat, audiebat. Et surgens invenit cunabulum cum filia jam subversum, infantemque tangens, frigidam reperit & extinctam. At illa materno dolore concussa maritum flebilibus excitavit clamoribus, & rei eventum, quem celare non potuit, indicavit eidem. Qui consilio destitutus humano, consultius ad divinum confugit, Dei videlicet atque servi sui Thomæ pontificis suffragium invocando, votum faciens pro eadem: quæ, facto modico intervallo, cœpit cælitus respirare puella, parentesque suos pro vita sibi tam subito reddita ad immensas Domini gratias excitare.
[149] Circa idem tempus vir quidam, nomine Thomas Gaugy, [Ex contractione claudicans liberum gressum obtinuit:] de Costane in comitatu Leyncestre Lincolniensis diœcesis, a quinque mensibus & amplius ita erat contractus & claudus, ut super manus & genua miserrime graderetur. Cumque humano medicamine desperaret sanari, inito consilio sibi sano, se fecit famulo Dei Thomæ episcopo Herefordensi voveri. Quo peracto, confestim tale obtinuit relevamen in gressu, ut cum uno baculo se in brevi ad Viri Dei tumulum præsentaret, cujus auxilio devotius invocato, relicto baculo suo ibi, rectus & incolumis ad propria remeavit.
[150] Item in crastino Assumptionis x anno prædicto ad tumulum dicti Patris aderant, [fissa viri tibia sanata.] qui probarunt, quod, cum Petrus Dandevine de Neweutone in ultima guerra Walliæ fuisset a Wallensibus circumseptus, in sinistra tibia duarum ictibus lancearum horribiliter est percussus, adeo ut a genu usque ad cavillam pedis y os concavum tibiæ finderetur per medium, & medulla ipsius totaliter sit effusa. Cumque medici vocarentur, ut curam hujusmodi sauciato adhiberent, ipsi tam de vita quam salute non immerito desperantes, eundem omnes & singuli desperatum liquerunt. Hoc audito, præfatus Petrus Dei omnipotentis & Servi sui prædicti auxilio se committens, paulatim convaluit; tandemque vovebat, quod, quam citius gradi posset, sepulchrum ipsius Dei Famuli visitaret. Nec mora, protinus universo dolore sublato, redintegrata est ei, intercedentibus Viri Dei meritis, tibia gressibus satis apta.
[151] Item VII Kalendas Septembris accessit ad tumulum Viri Dei vir quidam Joannes, [lethaliter vulneratus, post factum ab amicis votum, confestim restituitur sanitati.] vocatus le Foulere, de Rois in Hybernia, cum pluribus sociis, qui cum ipso venerunt de partibus transmarinis cum suis oblationibus, dicens atque probans dilucide, quod, cum ipse Joannes in exercitu Anglico in insultu juxta Burdeg. z constitutus, fuisset percussus tam horribiliter in capite quodam telo, ut per unam aurem intraret & per auriculam ipsius oppositam promineret; cumque de suo capite dictum telum totaliter extraxissent astantes, jacuit velut mortuus super terram. Socii vero sui pio affectu compatientes eidem, votum pro ipso Servo Dei voverunt. Et ecce, qui mortuus verisimiliter putabatur, surrexit integram consecutus a Domino sanitatem.
[152] Circa idem tempus venerunt ad tumulum Viri Dei Nicolaus de Clistone de Derbystyre, [Puer in magno vase submersus] & Margarita uxor ejus, dicentes fideliter & probantes, quod filia eorumdem, Letitia nomine, trium habens annorum ætatem, in quoddam vas ligneum, quod aliqui cuvam aa vocant, plenum liquore, cecidit circiter horam primam diei, quæ cum extracta fuisset, inventa etiam mortua, & conversa in nigredinem caro ejus, & cum pro ipsa vovissent amici Dei Famulo memorato, statim revixit & facta etiam mirabiliter ejus caro candida, sicut prius.
[153] [& alter in fluvio, ad vitam revocati.] Item VIII Idus Decembris probatum fideliter extitit ad tumulum Viri Dei per Ricardum molendinarium & Emmam de la Forde, quod quidam puer, Joannes nomine, filius Willelmi dicti le Messur, de Wykebolde de comitatu Wigorniæ, pergens juxta fluvium, per ejusdem villæ medium decurrentem, & corruens decidit in eundem, & per magnum aquæ spatium ex impulsibus fluvii vehebatur, quo usque ad quamdam radicem arboris super ripam crescentis casualiter vestibus adhæreret. Et sic latebat submersus ab hora diei tertia usque horam ejusdem diei undecimam; parentes vero super filii absentia soliciti, dolentes non modicum, quærunt illum, quem tandem inventum cum lachrimis extraxerunt ab aquis extinctum, & in domum propriam intulerunt, anxie cogitantes, quid agerent de eventu. Et cum consilium non haberent humanum, cœperunt devote Dominum exorare, ut ipse meritis servi sui Thomæ pontificis filium suum, qui sic perierat, restitueret sibi vivum; votumque pro eo fiducialiter emiserunt. Et ecce, mirum in modum quantocius puer ille ab astantibus videbatur tanquam a somno evigilans respirare & infra triduum subsequens integræ restitui sanitati.
ANNOTATA.
a S. Kenelmus, Kenulphi Merciorum regis filius, septennis puer a sorore sua occisus, colitur ut martyr die 17 Julii, ubi de eodem actum est in Opere nostro. Quapropter videtur hic vitium esse in die mensis, & pro XVII Kalendas Augusti legendum esse XVI Kalendas Augusti.
b Lege in guerra, id est in bello a Gallico guerre.
c Forte Vaga, Anglis Wy, quod Angliæ flumen est in Wallia.
d Nullam novi hujus nominis diœcesim in Hibernia, suspicorque, vocem vitiose descriptam.
e Hæc & sequentia pertinent ad annum Christi 1296.
f Cantabrigiensis comitatus, vulgo Cambridge-Shire, provincia Angliæ est, cujus caput est civitas Cantabrigia, Cambridge Anglis pariter dicta.
g S. Ambrosius episcopus Mediolanensis & doctor Ecclesiæ Martyrologio Romano inscriptus est, non tertio, sed pridie Nonas Aprilis; festum tamen ejusdem colitur die 7 Decembris, qui ordinationis illius est.
h Non novi ejus nominis comitatum in Anglia. An forte legendum est Devoniæ, vulgo Den-Shire.
i Ex reliqua rerum serie videtur hic pro Januarii substituendum esse Maii: forte tamen alieno loco seu ordine hæc relata sunt.
k Suspicor, hæc vitiosa esse.
l Haud dubie legendum est Devoniæ, in quo comitatu situm est oppidum Barnstable seu Berstaple, quod Berdestaple hic appellatur.
m Ita vocatur ea pars Oceani, quæ inter Magnam Britanniam Galliamque interfluit, alias etiam Latine Mare Britannicum, & Gallice la Manche quoque dicta.
n Cardigan-Shire, antiquis Ceretica, Angliæ comitatus est in Wallia. Præcipuum ejus oppidum est Cardigan ad Tivium flumen, quod duobus circiter milliaribus infra in mare Hibernicum ingreditur.
o Lege in valle Evesham, quæ fœcunda vallis est in comitatu Wigorniensi, a proximo oppido Eovesham seu Evesham sic dicta.
p Est hic sanctus archiepiscopus Cantuariensis & martyr, de quo cum Martyrologio Romano in Opere nostro agendum erit ad diem 29 Decembris, quo ejusdem in cælo natalis colitur.
q Marescallus, Gallice Maréchal, Latine veterinarius est, seu faber ferrarius, qui equos curat.
r S. Lambertus episcopus Trajectensis & martyr, colitur die 17 Septembris. Est & alter S. Lambertus martyr Cæsaraugustanus in Hispania, qui ad diem 16 Aprilis in Martyrologio Romano celebratur.
s Lege Hugone filio, & infra Henrico.
t Hæc vox vitiose scripta, nullus enim hujusvocabuli comitatus in Hibernia est.
u In loco isto, qui mihi ignotus est, verisimiliter fuerit sacra aliqua Crux miraculis aut beneficiis clara.
x Id est, ut opinor, Assumptionis B. Mariæ Virginis Deiparæ, quod festum celebratur die 15 Augusti.
y Alias clavicula pedis & malleolus appellatur, estque, ubi tibia pedi jungitur.
z An forte Burdegala, vulgo Bourdeaux, quæ Galliæ civitas est in Aquitania.
aa A Gallica voce cuve, quod vas est, e ligno diligenter compactum ad recipiendum vinum ex uvis expressum. Latine lacus, vinarius scilicet, appellatur.
* circumseptus
* Glocestriæ
* adde fuisset,
* tetigit
* imo paternum
CAPUT IX.
Continuata miracula forte eodem anno MCCXCVI, annisque MCCXCVII, MCCXCVIII & MCCXCIX.
[Infans a nativitate mortuus creditus,] Circa idem tempus ad tumulum Viri Dei aderant, qui referrent & assererent bona fide, quod, cum Joanna, tunc uxor Petri de Bosehram, Cicestrensis diœcesis, in crastino S. Bartolomæi cum tantis doloribus filium peperisset, ut ab omnibus ipsum cernentibus mortuus putaretur, & ita exanimis jacuisset ab hora matutinali usque ad horam nonam hujus diei, de consilio amicorum votum voverunt parentes pro puero. Quo facto, subito infans ille infinita Dei virtute revixit per merita Viri Dei.
[155] Item in crastino S. Dionisii anno prædicto venerunt ad tumulum Viri Dei Willelmus, [alter puer in fovea aqua plena,] dictus le Coliare, & Matilla uxor ejusdem cum multis aliis fide dignis de villa de Nodelwik in comitatu Salopis *, corporali præstito sacramento probantes, quod puer quidam, Ricardus nomine, de prædicta villa, in crastino S. Joannis Baptistæ juxta quamdam foveam aqua plenam, existentem in manerio abbatis Salopis a, quod est ibi vicinum, gradiens, forsitan minus caute, casualiter cecidit in eandem, & ibi jacebat submersus ab hora diei tertia usque ad noctis sequentis crepusculum. Ubi tandem inventus, cum verisimiliter ab astantibus crederetur defunctus, parentes ipsius dolore contracti pro ejus resuscitatione Domini & servi sui Thomæ pontificis auxilium humiliter implorabant. Qui continuo meritis Servi Dei prædicti revixit, restitutus deinceps integræ sanitati.
[156] [tertius fluvio, submersi, vitæ restituti.] Circa idem tempus puer quidam, Hugo nomine, filius Cristophori de Norcherwyche in comitatu Wigornensi, a quodam ponte, quem proposuerat pertransisse, corruens cecidit in fluvium, sub eodem ponte currentem, & per dimidii miliaris spatium cominus ferebatur ab aquis, quo usque ad quamdam radicem salicis, quam tunc sibi obicem habuit, adhæreret innixus. Amici autem ipsius, quo devenerat, solicite requirentes, ipsum tandem in fluctibus reppererunt submersum, vitali spiritu jam privatum; quem cum mœrore de fluvio exceperunt, devote voventes pro ipso, quatenus in eis erat, quod, si eum per Dei famuli Thomæ pontificis suffragium suscitari ad vitam contingeret, ex tunc annis singulis, dum viveret, visitaret ipsius sepulchrum: illisque Dei auxilium aliquandiu invocantibus, protinus puer ille revixit, operante misericordia Salvatoris. Quod quidem miraculum probaverunt in ecclesia Herefordensi in b apostolorum Petri & Pauli anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo sexto c Stephanus antecedens d & Henricus filius Stephani, cum aliis pluribus fide dignis.
[157] [Simile benes ficium puellæ] Item circa idem tempus ad tumulum Viri Dei venerunt de comitatu Cantebrigg *, Willelmus de Wynpole, Willelmus Vote & Walterus de Picheforde, probantes, quod quædam puella, nomine Isabella, filia antedicti Willelmi de Wynepole in vigilia S. Joannis Baptistæ circa horam nonam diei cecidit in foveam aqua plenam, & in ipsa jacebat submersa tanto temporis spatio, quanto posset via unius miliaris communis ab homine peragrari lento passu: cujus spiritum æstimabant supervenientes totaliter exhalatum; pro qua cum astantes devote vovissent Pontifici antedicto, subito visa est respirare & meritis Viri Dei pristina sanitate vigere.
[158] [& alteri paero collatum.] Item circa idem tempus accesserunt ad tumulum Viri Dei Thomas de Croudene, Philippus de Brigger & Henricus, filius Willelmi de Brigger, in comitatu Cantebrigiæ, probantes fideliter, quod quidam puer, Willelmus nomine, filius Gilberti de Croudene, antedicta die quadam hora nona cecidit in profundum putei, de quo solent homines aquam cum corda & situla exhaurire, & ibi duarum horarum spatium latitabat submersus. Cujus amici solicite, in quam partem se diverteret, percuntantes, postremo, quod ei contigerat, repererunt. Et cum perventum esset ad puerum, jam defunctum inventum est corpus ejus, eversum, caputque infixum in limo profundi. Quo tandem extracto, amici ejusdem, humano destituti auxilio, orationibus insistentes vovebant pro eo Dei servo Thomæ pontifici. Nec mora, ecce subito puer ille revixit divina potentia operante, suique Famuli merita coram pluribus ostendente.
[159] Item dignum ducitur commendare memoriæ, quod puella quædam, nomine Agatha [Muta & mutus apud Sancti sepulcrum loquela donati:] de Confinton, Herefordensis diœcesis, tredecim annos habens ætatis, cum per triennium continuum totaliter muta esset, & circa tempus prædictum per consilium amicorum ad tumulum Viri Dei deducta, & per dies quatuordecim in orationibus perstitisset ibidem, tandem die quartodecimo per suffragium Servi Dei loquendi potentiam cælitus est adepta. Item consimile miraculum circa idem tempus contigit fieri ad tumulum memoratum, videlicet de Joanne, filio Griffini Waleum de Karmerdine, qui per annos quatuor & sex menses omnino mutus effectus, invitis parentibus & amicis, cum cæteris extraneis peregrinis ob gratiam recuperandæ loquelæ versus Herefordiam arripuit iter suum, prædicti Pontificis visitaturus sepulcrum. Ubi cum aliquandiu orationibus se dedisset, & ex devotione serventi sepulcri lapidem osculatus fuisset, continuo meritis Servi Dei soluto silentio, loquendi adeptus est liberam facultatem. Quod probatum erat ibidem in crastino S. Bartholomæi apostoli per quam plures, qui ipsum Joannem mutum viderant toto tempore prænotato.
[160] Circa idem tempus vir quidam, Willelmus nomine, [contractus & contracta sanati:] cognomento Messur de Scoppeleye in comitatu Hamtone e, a die S. Andreæ anno prædicto usque festum S. Laurentii proximo subsequens contractus in tantum, ut super manus & genua graderetur deformiter, cum servo Dei Thomæ pontifici votum vovisset, subito stabilem adeptus est, largiente Domino, sanitatem. Item V Idus Septembris anno prædicto mulier quædam, Editha nomine, de Esspring in Breudesmerhwe f, contracta per biennium & sex menses, accessit ad tumulum Viri Dei, ipsius auxilium devotius invocando. Quem cum in oratione per triduum præstitisset g, ibidem ipsa die tertia consecuta est cælitus sanitatem, intercedentibus meritis Servi Dei.
[161] Circa idem tempus mulier quædam, Eva nomine Abrenon, [item alteri mutæ loquendi,] de parochia S. Waynardi in Irchenesclo h Herefordensis diœcesis, muta per novem menses, die Exaltationis S. Crucis anno præfato accessit recuperandæ loquelæ gratia ad ecclesiam Herefordiæ cathedralem; quæ cum in pulpitum, quod ibidem coram cruce erigitur, ascendisset, & verbum emisisset unicum, festinans descendit, hilarior jam effecta, & coram sepulchro Viri Dei in oratione prostrata, ipsius meritis consecuta est loquendi potentiam, quam optarat.
[162] Item III Kalendas Octobris anno superius annotato miraculum, [aliique contractæ gradiendi facultas ibidem data.] quod sequitur, ipso facto publice est probatum de quadam muliere, Florentia nomine, de London civitate, tunc apud Maresbure commorante, in parochia videlicet S. Eadmundi, quæ in tantum contracta extitit per tres annos, quod nec tibias neque talos poterat a cruribus * amovere. Cujus tanto vir & pater ipsius dolori & miseriæ condolentes, eandem contractam in quoddam vehiculum, quod Gallice Ciner, Anglice vero Whelberne i dicitur, collocarunt, & ita per longa terrarum spatia cum immensis laboribus usque Herefordiam suis manibus deduxerunt. Quam coram sepulchro Viri Dei recuperandæ sanitatis gratia præsentarunt; ubi cum aliquandiu pariter cum eadem Dei & servi sui Thomæ pontificis auxilium implorassent devotius, ecce, nervis contractæ laxatis, membrisque paulatim distentis, recte gradiendi adepta est sufficiens a Domino supplementum. Præfato itaque vehiculo derelicto ibidem, oblationibusque expositis, mulier sic erecta hilaris & incolumis ad propria est regressa, una cum suis ductoribus in Servi sui prædicti meritis Deum laudans.
[163] [Puerpera, exanimis credita, facta incolumis: cæci] Item VIII Idus Novembris, videlicet die S. Leonardi confessoris, anno prædicto accesserunt ad tumulum Viri Dei, qui probarunt, quod mulier quædam, nomine Margarita, de Egreton de comitatu Cestre *, post partum unius masculi extitit debilitata in tantum, quod ab astantibus omnino reputabatur exanimis. Et dum de consilio amicorum circumstantium in memoriam Viri Dei prædicti plicassent unum denarium super eam, adepta est cælitus integram sanitatem, vitæ pristinæ restituta per auxilium Viri Dei. Item die Conversionis S. Pauli anno prædicto vir quidam, nomine Thomas de Chileam de comitatu Cantiæ, qui cæcus fuerat annis septem & amplius, ipsa die orans ad tumulum Viri Dei, visum recepit per auxilium Viri Dei.
[164] [illuminati; sanatus graviter læsus.] Item VIII Idus Maii anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo octavo k vir quidam, nomine Thomas, dictus Sanke, de comitatu de Verby l, qui cæcus antea fuerat per tres annos, cum perseverasset in orationibus per tres dies ad tumulum Viri Dei, visum miraculose recepit. Item circa idem tempus quidam armiger, nomine Simon, de Wincestre m, jurando asseruit, quod, cum ipse fuisset in quodam conflictu in Wasconia, per medium caput & oculum dextrum fuit cum quadam lancea letaliter vulneratus; & cum amici ipsius de vulneratione ejusdem valde dolerent, & oblationem pro eo voverent servo Dei Thomæ pontifici, infra paucos dies sanitatem est integre consecutus per auxilium Viri Dei. Item die Inventionis S. Crucis anno prædicto vir quidam, nomine Willelmus de Eliveleye, de comitatu Eboracensi, cæcus fere per annum, veniens ad tumulum Viri Dei, & ibidem in devotis orationibus per triduum perseverans, visum cælitus est adeptus per merita Viri Dei.
[165] [Cardiacus votum negligens, relabitur, pœnitens sanatur.] Item circa festum Assumptionis B. Mariæ anno prædicto affuerunt quidam nobiles de diœcesi Norwicensi, evidenter probantes, quod vir quidam, in Norwicensi diœcesi satis notus, cardiaca passione per decem annos afflictus, ad famulum Dei Thomam Herefordensem peregre voverat se iturum, si ab ægritudine memorata Deus per merita Viri Dei ipsum celeri remedio liberaret. Quo facto, totius languoris cælitus dolor abscessit, & ipse, tanquam ingratus filius, Curatoris sui oblitus votum suum subsequentibus septem annis negligenter distulit adimplere. Quibus annis septem elapsis, die B. Stephani in Natali n ad vesperas iterum dicto morbo cœpit horribiliter cruciari; qui denuo devovens Deo & Famulo suo prædicto, & ad ipsum visitandum fidejussores inveniens, infra triduum iterum sanitatem recepit per merita Viri Dei.
[166] [Puellæ submersæ vita reddita:] Item die Mercurii proxima post festum Nativitatis B. Mariæ anno prædicto aderant ad tumulum Viri Dei quidam fideliter asserentes, quod Felicia, filia Willelmi de Weston, de comitatu Staffordiæ, puer * videlicet ætatis duorum annorum, in puteum quemdam cadens, per spatium unius miliaris in eodem jacuit sic extincta; & cum pater puellæ prædictæ eam quæreret, nec eam inveniret omnino, tandem venit ad puteum supradictum, & filiam suam mortuam ibi videns, statim eam extraxit: quæ sine omni anhelitu atque vita ab hora matutinali usque ad horam tertiam exanimis sic jacebat. Et cum parentes ipsius defunctæ, de morte ipsius dolentes, eam mensurarent, ut moris est patriæ, Viro Dei, statim miraculose revixit, sana effecta per auxilium Viri Dei.
[167] Item die Veneris proxima post festum S. Dionisii anno prædicto aderant ad tumulum Viri Dei, [ferrum sagittæ corpori mirabiliter exemptum:] qui evidenter probarunt, quod, cum Willelmus de Catewik, de comitatu Susexie o, in quodam prato cum cognatis & aliis extraneis sagittaret, a quodam cognatorum suorum per quamdam sagittam in dextro humero fuerat graviter vulneratus. Cum ipse ferrum sagittæ a festo Decollationis B. Joannis Baptistæ usque ad festum B. Nicolai p proxime sequens in prædicto humero suo portaret infixum, nec sibi adesset possibilitas extrahendi, ut posset juvari auxilio medicorum; ac perinde * parentes ipsius de ejus vita verisimiliter desperarent, ad auxilium Servi Dei confugit, & iturum Herefordiam peregre se promittens in honorem Viri Dei, denarium unum plicavit. Quo facto, ferrum prædictum in carne sua inclusum, & tandiu portatum, subito exiit miraculose per renes per merita Viri Dei.
[168] Item anno Domini millesimo ducentesimo nonagesimo non vir quidam, [submersus diu mortuus resuscitatus.] nomine Willelmus le Mercer, de Pynchebek juxta Spalam in Holonda q, veniens ad tumulum Viri Dei evidenter probavit, quod, cum Walterus filius suus transitum faceret, minus caute gradiendo, juxta quemdam puteum valde profundum, cecidit in eundem, & in ipso per duos dies & duas noctes mortuus latuit & submersus; & cum diu fuisset quæsitus, tandem in hujus * puteo est inventus. Cumque parentes ipsius extraxissent eundem * post alios duos dies & integras duas noctes jaceret sic exanimis super terram, coronarii regis expectando adventum, & tandem obtinuissent ab eo licentiam, ut corpus defuncti traderent sepulturæ, reduxerunt ad memoriam de multis miraculis, quæ operatus est ipse Deus per merita famuli sui Thomæ, & voventes prædictum mortuum Viro Dei, plicaverunt unum denarium super eum: & ecce, satis subito, qui mortuus fuerat, miraculose revixit, restitutus integræ sanitati per merita Viri Dei.
[169] Item adducti sunt ad tumulum Viri Dei duo pueri, [Unus fratrum vitam, alter loquelam recipit.] filii nobilis viri domini Joannis Burdun militis, de comitatu Notinghram r, quorum amici juraverunt, quod minor filius memoratus tam gravi ægritudine per septem dies laboraverat, quod, ipsis astantibus & videntibus, spiritum exalavit, & sic mortuus jacuit ab hora prima diei usque ad horam undecimam vespertinam, in qua per consilium cappellani cujusdam votum Servo Dei pro ipsius suscitatione fecerunt. Quo facto, puer statim miraculose revixit, & os suum aperuit, cibum sumens per auxilium summi Dei. Item hoc etiam juraverunt amici prædicti, quod alter filius, senior videlicet militis supradicti, tam vehementi dolore capitis fuerat cruciatus, quod loquelam amiserat per spatium totius diei unius; & cum occasione passionis prædictæ, ut præmittitur, loqui non posset, manu sua innuebat astantibus, ut pro ipso Servo Dei oblationem promitterent, sicut pro suscitatione fratris sui eos viderat promisisse: quod cum devote fecissent astantes amici, omni ablata doloris angustia, statim loquelam recepit, & in * integram sanitatem per omnipotentiam summi Dei.
[170] [Pro mortuo habitus subito sanus evadit.] Item in Vigilia Cathedræ S. Petri anno prædicto venit ad tumulum Viri Dei armiger quidam, nomine joannes de Coluyle, de comitatu Suffolch s, offerens unum equum pretii duarum marcarum, referens assertione fideli, quod, cum ipse quadam die dictum equum equitare contingeret, quædam infirmitas subita caput suum fantasiis undique circumvolvens, eum arripuit, per quam visum & loquelam statim amisit: quod videntes socii, qui cum eo fuerant comitati, duxerunt eum ad domum matris suæ non longe a loco illo distantem. Quem venientem ad domum matris prædictæ de equo sumentes, ipsum posuerunt in lectum, & sic jacuit tota nocte absque loquela & visu. Mane autem facto, accedentes amici ejus ipsum mortuum invenerunt, quem valde plangentes, pro eo, sicut pro mortuo, sepulturæ necessaria paraverunt. Hora autem vespertina mater ipsius defuncti pro morte filii sui nimio dolore afflicta ad B. Thomæ pontificis suffragium devote confugit, promittens equum filii sui defuncti, si pro suscitatione sua funderet preces Deo. Quo facto, qui fuerat mortuus, statim revixit, & alloquens matrem suam increpare cœpit eandem, eo quod a dulci somno eum voluit excitare, & sic vitam & sanitatem cælitus est adeptus per merita Viri Dei t.
[171] [Equo vita reddita, visus cæco;] Item circa idem tempus vir quidam, nomine Walterus, dictus Herbard, de Godermton juxta Winchetumbe Wigornensis diœcesis, retulit ad tumulum Viri Dei, quod, cum ipse equum unum haberet, quem mortuum reputabat, ac proinde cum excoriare proponeret, de consilio cujusdam amici astantis ipsum mensurare Famulo Dei cœpit: qui statim revixit, sanitatem integram consecutus per merita Viri Dei. Item die Dominica in Passione anno prædicto mulier quædam, nomine Margarita le Solk-Suoark, per sacramentum suum & testimonium plurimorum asseruit ad tumulum Viri Dei, quod, cum ipsa haberet filium, nomine Robertum, ætatis fere duorum annorum, qui visu oculorum a nativitate caruerat, & de consilio vicinorum & peregrinorum pro eo votum fecisset famulo Dei Thomæ, & in honorem dicti Præsulis plicasset unum denarium super eum, cælitus recepit visum per merita Viri Dei.
[172] [item mulier & vir mortui reputati,] Item accesserunt ad tumulum Viri Dei, qui fide digno testimonio asserebant, quod domina Isabella de Massy, uxor domini Ricardi de Massy, de comitatu Cestriæ, per spatium duarum leucarum fuit mortua reputata. Cumque amici ipsius dominæ Viro Dei pro ea votum fecissent, viva & sana cælitus est effecta per potentiam summi Dei, & in evidentiam hujus miraculi ipsa domina unam tunicam de serico obtulit postmodum ad tumulum Viri Dei. Item circa idem tempus, videlicet die Parasceves anno prædicto, probavit ad tumulum Viri Dei miraculum, quod sequitur, videlicet quod, cum quidam vir, nomine Joannes Tyrop, ad nidum cujusdam corvi scanderet quandam quercum ad æstimationem sexaginta quinque pedum & amplius, & minus caute se tenens in ea, casu fortuito cecidisset, & sic mortuus jacuisset per spatium horæ unius, & astantes eum servo Dei Thomæ pontifici mensurassent, & plicassent unum denarium super eum, oculos suos statim aperuit & vitam obtinuit per merita Viri Dei.
[173] Item circa idem tempus aderant ad tumulum Viri Dei, [alter gravi malo affectus, alter claudus redduntur incolumes.] qui referrent, quod dominus Thomas de Erbalerbethling tantam infirmitatem & dolorem in collo & in tergo habebat, ut omnino de vita sua propria desperaret; per cujus doloris ingravescentem angustiam timebat, se frenesim incursurum. Cumque ad Virum Dei Herefordiæ * se promitteret profecturum, confestim sanitatem recepit per merita Viri Dei. Item vir quidam, Joannes nomine, de comitatu Cantiæ, qui per quatuor annos ante claudus extiterat, venit ad tumulum Viri Dei vix cum duobus podiis se sustentans; & dum celebraretur Missa juxta tumulum Viri Dei, ante tumulum se prostravit, orans devote, ut per merita Viri Dei sibi restitueret sanitatem clementia Salvatoris; & ecce, ipsa Missa completa, restitutus est statim vir ille integræ sanitati per auxilium Viri Dei, prout homo ille juravit, & relictis ad tumulum podiis seu baculis, festinanter ad propria cum magno gaudio sine baculo remeavit.
ANNOTATA.
a In Monastico Anglicano tom. 1, pag. 375 inter monasteria Ordinis S. Benedicti recensetur Salopiense cœnobium in ejus nominis comitatu, diciturque ibidem a Rogerio de Monte-Gomerico & ejus conjuge Adelaisia fundatum fuisse in suburbiis urbis Salopiæ anno 1083. Plura vide in laudato Monastico Anglicano.
b Lacuna hic est, ut nesciam, an in vigilia an in festo legendum sit.
c Nonnihil suspicor, substituendum hic esse anno Domini millesimo ducentesimo septimo. Ratio est, quod, cum narratio ad mensem Decembrem anni 1296 supra jam pertigerit, hic ad anteriores ordine menses revertatur; quodque de anno 1297 nulla expressa mentio fiat, sed infra de anno 1298. Non est autem verisimile, illo solo anno 1297 nulla beneficia per S. Thomæ patrocinium a Deo impetrata fuisse.
d Forte aliquid omissum supra est; non enim scio, cur Stephanus hic antecedens, seu præmissus dicatur.
e Hantonia, incolis Hant-Shire, unus e comitatibus Angliæ est.
f Nescio, an hæc vitiose scripta sint; sed utrumque nomen frustra quæsivi.
g Mendosa hæc sunt, pro quibus forte legendum est: Quæ cum in oratione per triduum perstitisset.
h An forte Irchenfeld, qui tractus est comitatus Herefordiensis?
i Wheelbarrow Anglice est Latine vehiculum una rota instructum, & manu trusatile. Galli nunc appellant brouette.
k Tunc cœperit currere annus a translatione sacri corporis duodecimus.
l Puto, legendum de Derby, vel de Darby, qui unus e comitatibus Angliæ est, Darby-Shire vulgo appellatus.
m Winchester, Latine Vintonia, & olim Venta Belgarum, civitas Angliæ est in Hantonia, episcopalis sub metropoli Cantuariensi.
n Id est, in festo natali seu martyrii, quod colitur 26 Decembris.
o Sussexia, indigenis Sussex, comitatus Angliæ est.
p Si de festo S. Nicolai Myrensis episcopi hic sermo sit, ferrum istud in Willelmi humero inhæserit ultra tres menses; nam Decollatio S. Joannis Baptistæ recolitur dei 29 Augusti, natalis autem S. Nicolai Myrensis 6 Decembris.
q Ut verum fatear, non novi hæc.
r Id est, Nottingham, sive Nottingham-Shire, Latine Nottinghamia, quæ Angliæ comitatus est, cujus caput est urbs pariter Nottingham nuncupata.
s Suffolcia, vulgo Suffolk seu South-Folke, comitatus Angliæ est.
t Hoc quoque miraculum, ut multa alia, jam fuit supra relatum.
* Salopiæ
* Cantabrigiæ
* an a clunibus?
* Cestriæ
* puella
* proinde
* hoc
* adde &
* in abundat
* Herefordiam
CAPUT X.
Miracula & beneficia obtenta anno MCCC & duobus sequentibus.
[Paralyticum brachium restitutum: puer a mortuis revocatus:] Item anno Domini millesimo trecentesimo incipiente, vir quidam, nomine Willelmus de Mallinge in comitatu Cantiæ, qui jam magno tempore brachium sinistrum habuerat taliter conquassatum vel oppressum sub quodam muro lapideo, quod quasi mortuum seu paralyticum inutile ab humero dependebat, cum devote orasset ad tumulum Viri Dei, ejus brachium fuit cælitus restitutum integræ sanitati per merita Viri Dei. Item circa idem tempus mulier quædam de Manchester de comitatu Langastr. a, nomine Margarita, juravit ad tumulum Viri Dei, quod quidam filius, ut apparuit, satis sanus, e subito b cadens in terram, ab astantibus fuerat mortuus reputatus veraciter; & cum ab hora prima diei usque ad vesperam mortuus sic jaceret, & pro ejus suscitatione invocarent astantes Viri Dei suffragium, illico miraculose revixit per omnipotentiam summi Dei & merita Servi sui.
[175] [vir subito corporis tumore liberatus; vitæ reddita infans;] Item circa idem tempus vir quidam, nomine Hugo de Messingt burgen. Leoministr. c Herefordensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod, cum sanus fuisset lectum suum ingressus, tanta inflatio subita contingebat eidem, & tam vehemens dolor cor ejus afflixit, quod ipsa nocte credidit, & amici ejus, qui aderant, in brevi spiritum exhalasse. Sed cum fuisset servo Dei Thomæ pontifici mensuratus, cito restitutus est pristinæ sanitati per merita Viri Dei. Item circa idem tempus vir quidam, nomine Philippus, dictus Cocus, asseruit ad tumulum Viri Dei, quod, cum uxor sua haberet filium, ætatis duorum annorum, & inter brachia matris suæ cum ea in lecto quiesceret, subito mortuus est inventus; & sic a media nocte usque ad auroram mortuus sic jacebat. Cumque parentes ejus eundem Viro Dei Famulo mensurassent, statim revixit per merita Viri Dei.
[176] [sanatus equus; contracta tibia restituta usuis] Item circa idem tempus aderat ad tumulum Viri Dei, qui bona fide assereret, quod dominus Rogerus de Mortuomari d equum unum habebat, qui adeo per infirmitatem diversam gravatus extiterat, quod per novem dies continuos penitus nihil comedit; cumque custos equi prædicti ipsum Viro Dei famulo mensurasset, restitutus est miraculose & subito sanitati per merita Viri Dei in tantum, quod nocte sequenti duos bussellos e avenæ comederet. Item vir quidam paterfamilias juxta Bristoll probavit, quod, cum filius suus sanus existens & incolumis, solus incederet meridie in gardino f, omnibus nervis tibiæ suæ tam subito est contractus, quod nulla vi manuum seu ope patris ibidem præsentis, tibia ejusdem erigi potuerat. Cumque ad Virum Dei pater prædictus mensurasset filium suum prædictum, statim restitutus est pristinæ sanitati per merita Viri Dei.
[177] Item mulier quædam juxta Bristoll juravit ad tumulum Viri Dei, [puer submersus resuscitatur; surdo auditus, visus cæco redditur.] quod quidam filius suus parvulus, cadens in puteum aquæ plenum, spiritum exhalavit; sed cum fuisset extractus de puteo, & ab hora nona usque ad vesperam sic mortuus appareret, Servo Dei eundem mensurari fecerunt astantes; & statim revixit per merita Viri Dei. Item paterfamilias quidam de Cherleton juravit ad tumulum Viri Dei, quod, cum quemdam filium haberet, qui per dimidium fere annum surdus extiterat adeo, quod nihil penitus potuit per tempus prædictum audire, invocato auxilio Viri Dei, restitutus est ejus auditus per merita Viri Dei. Item mulier quædam de Basconia Schireburn juxta Marleberg g juravit ad tumulum Viri Dei, quod quidam filius suus per tres septimanas tantam cæcitatem incurrit, quod nihil omnino videre valebat. Sed cum ipsum Dei Famulo mensurasset, visum miraculose recepit per merita Viri Dei.
[178] Item anno Domini millesimo trecentesimo primo incipiente, [Loquela læso, cæco visus, mortuis] domina Juliana de Ebylton retulit & probavit ad tumulum Viri Dei, quod quidam servientium suorum ita fuit percussus in capite, quod per quindecim dies loqui non poterat. Cumque ipsum servo Dei Thomæ pontifici mensurasset, statim recuperavit loquelam per merita Viri Dei. Circa idem tempus anno prædicto mulier quædam de Pionia canonicorum Herefordensis diœcesis, accessit ad tumulum Viri Dei, adducens cum ea filium suum quemdam, qui cæcus fuerat per duodecim septimanas, quæ cum pro eo Servo Dei oblationem fecisset, statim miraculose visum recepit. Item circa idem tempus quædam mulier de Pionia Regis, Herefordensis diœcesis, venit ad tumulum Viri Dei, jurans & probans, quod filius suus parvulus circa mediam noctem inter brachia sua jacens mortuus est inventus, & sic usque ad horam primam diei jacebat exanimis. Et cum ad Virum Dei mensuratus fuisset, statim revixit, & tertia die sequenti ad locum prædictum sanus a suis parentibus est adductus.
[179] Item eodem tempore, videlicet die Dominica in Ramis palmarum, [vita donata: filia cæca, muta & surda, aliusque paralyticus sanati.] quer quidam de Oynton juxta Gloucestriam, Wigornensis diœcesis, in aquis submersus, per dimidium diem in ipsis mortuus sic latebat. Cumque parentes ejus eum extraxissent de aquis, & ad Dei Famulum mensurari fecissent, eadem die restitutus est vitæ & pristinæ sanitati per merita Servi Dei. Item circa idem tempus aderat ad Viri Dei tumulum, qui probaret, quod quædam filia Gilberti de Treneweye etiam Hereford. h sana existens postmodum mutatione subita in terram caderet, & jaceret cæca, muta & surda effecta per duos dies sequentes. Cumque parentes ipsius eam Dei Famulo mensurassent, statim status ejus in melius cælitus est mutatus, & ipsa satis cito restituta pristinæ sanitati per auxilium Viri Dei. Item circa idem tempus anno prædicto quidam clericus Lincolnensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod ipse tam graviter fuerat multo tempore paralytico morbo percussus, ut usu omnium membrorum suorum, maxime ex una parte corporis sui, careret. Cumque fuisset ad virum Dei Thomam pontificem mensuratus, miraculose sanissimus est effectus.
[180] [Brachium puellæ male affectum curatur.] Item circa idem tempus anno prædicto accesserunt ad tumulum Viri Dei quidam fide digni juxta Wilesbiny Lincolnensis diœcesis, qui referrent, quod quædam puella loci prædicti tam horribilem quemdam gibbum inter manum & brachium per spatium trium annorum habebat, quod omnino quoad opera manicalia facienda inutilis sibimet est effecta; sed cum ipsam amici ejus Dei Famulo mensurassent, gibbus ejus evanuit, & statim per Viri Dei auxilium est curata.
[181] [Sæva tempestas sedatur;] Item anno eodem circa idem tempus quatuor juvenes de Vasconia juraverunt ad tumulum Viri Dei, quod, cum ipsi de Vasconia versus Bristoll in quadam navi vinis onusta cum aliis navigarent in mari, & venissent in * Hyberniam, circa Croke i tam horribilis & horrenda tempestas irruit super eos, quod nautæ nullo navis armamento possent juvare: verum etiam omnes unanimiter navis gubernacula reliquerunt. Et cum ipsi in tanto periculo constituti nimis attoniti jam fuissent, ecce, malignus spiritus inter eos sedit in navi. De cujus tam visione horribili nautæ perterriti, de consilio navis magistri ad Dei & Servi ejus prædicti auxilium confugerunt, se in navi humiliter prosternentes, & Dei clementiam expectantes. Et cum sic in oratione aliquandiu tacuissent * prostrati, & votum fecissent Dei Famulo memorato, mox malignus spiritus ab oculis eorum evanuit, & sedata est omnis maris tempestas, & ipsi ab omnibus periculis liberati prospere applicuerunt ad portum voluntatis eorum per merita Viri Dei.
[182] [puer in aquis extinctus reviviscit; cæca illuminatur; resuscitatur puella.] Item anno Domini millesimo trecentesimo secundo incipiente, probabatur ad tumulum Viri Dei, quod puer quidam juxta Teukesbur k Wigornensis diœcesis, in quodam vase aquatico submersus, quod vulgariter Tina vocatur, per dimidium diem jacuit sic extinctus; & cum amici ipsius, qui aderant, ipsum funus Dei Famulo mensurassent, restitutus est vitæ & pristinæ sanitati per auxilium Viri Dei. Circa idem tempus vir quidam de Morcebur juxta Bristoll juravit ad tumulum Viri Dei, quod filiam quamdam habebat, quæ per mensem visum amiserat oculorum. Sed cum eam pater suus servo Dei Thomæ pontifici mensurasset, statim visum recepit per merita Servi Dei. Item circa idem tempus quidam paterfamilias de Epaldigg juravit ad tumulum Viri Dei, quod filium habuerat, qui ab hora matutinali usque ad horam primam diei sine omni anhelitu jacebat exanimis; & cum parentes ejusdem Dei & servi ejus Thomæ auxilium invocassent, & ipsum, ut moris est patriæ, mensurassent, statim revixit, qui mortuus fuerat, per auxilium Viri Dei.
[183] [Incendium extinctum; vulnus tibiæ curatum;] Item circa idem tempus ad tumulum Viri Dei aderat, qui retulit veraciter & probavit, quod, cum domus sua ex omni parte esset accensa, & flamma ignis huc & illuc tenderet in diversa, nec esset ibidem humanum remedium exoptandum, ad solius Dei & Servi sui remedium devote confugit; sed cum, invocato Dei auxilio, plicasset in Servi sui memoriam unum denarium super ignem, totus ignis ille subito est extinctus. Item circa idem tempus juvenis quidam de Derkel accessit ad tumulum Viri Dei, qui asseruit, se percussum fuisse per mediam tibam quadam sagitta. Cumque ad Virum Dei pro curatione tibiæ suæ oblationem vovisset, infra septem dies extitit restitutus pristinæ sanitati, nulla ad hæc interveniente curatione humana.
[184] Item circa idem tempus accessit ad tumulum Viri Dei quidam, [sanatus paralyticus; puero vita reddita;] Petrus nomine, de Clare in Senret in Marchia Scotiæ l, qui habitum Fratrum S. Augustini portabat, jurans, quod morbo paralytico tam graviter percussus extiterat, quod usum membrorum suorum, maxime ex una parte sui corporis, non haberet. Cujus morbi ingravescente angustia, loquelam, visum & sensum perdidit per sex dies continuos; & cum frater ejusdem plicasset unum denarium super eum, sanitatem cælitus est adeptus per merita Viri Dei. Item anno Domini supradicto probatum fuit ad tumulum Viri Dei, quod Adam le Wise de Gloucestr * nutricem habuerat, quæ puerum dicti Adæ secum in lecto nocte jacentem oppresserat; qui per spatium unius horæ diei mortuus sic jacebat; sed cum prædictum puerum amici astantes servo Dei Thomæ pontifici mensurassent, statim revixit per auxilium Viri Dei, & in hebdomada sequente puer prædictus, miraculose resuscitatus, a nutrice prædicta sanus ad Herefordiam est portatus.
[185] Item circa idem tempus vir quidam, Robertus nomine, [puer contrito capite resuscitatus, mulier de vita periclitans, sanata.] dictus Russel, de Erdefelde juxta Tenkesbur * Wigornensis diœcesis, retulit ad tumulum Viri Dei, quod, cum ipse duceret carrum suum terra onustum in campum, & quidam filius suus parvulus juxta carrum adesset, rota ipsius ultra caput prædicti pueri transiens, ipsum oppressit, & omnino contrivit. Et cum pater ejusdem morte filii valde doleret, & Dei servi ejus * Thomæ auxilium invocaret, ipsum more solito mensurando, statim revixit per merita Viri Dei m. Item die B. Augustini anno prædicto vir quidam, nomine Nicolaus de Trostrei juxta Orcheton, juravit ad tumulum Viri Dei, quod, cum Blunda uxor sua tam graviter ægrotaret febre acuta, quod per duos dies continuos nec loqui posset nec videre; ac proinde maritus suus prædictus de ejus vita totaliter desperaret, quamdam vaccam pro eo Viro Dei se donaturum promisit: quo facto, illico oculos suos aperuit, restituta loquelæ & integræ santitati per merita Viri Dei.
[186] Item quidam paterfamilis de Salopia juravit ad tumulum Viri Dei, [Puer e febri mortuus reputatus, & juvenis ex angina facti incolumes.] quod quidam filius suus tam gravi morbo, scilicet febri acuta, vexatus extiterat, quod judicio multorum astantium spiritum exalavit; & sic ab hora vespertina usque ad mediam noctem sequentem sine omni spe vitæ jacebat. Sed cum parentes ipsius defuncti Servo Dei votum fecissent, & eum, prout moris est patriæ, mensurassent, statim mortuus ille revixit, sanitatem integram cælitus consecutus. Item circa idem tempus juvenis quidam de Gylgauri in Hybernia juravit ad tumulum Viri Dei, quod tam vehemens dolor, * de quodam apostemate interiori proveniens circ um dederat guttur suum, per octo dies eum afflixit, quod nihil gustare nec etiam loqui posset. Cumque de consilio cujusdam fratris astantes amici infirmi eum Dei Famulo mensurassent, mox omnis dolor abscessit, ita quod statim comedendi, bibendi & loquendi facultatem obtinuit per merita Viri Dei.
[187] [Amissus visus mulieri, puero gradiendi facultas data.] Item vir quidam, nomine Thomas de Welles, dictus le Porter, juravit ad tumulum Viri Dei, quod, cum Alicia uxor sua in puerperio decubaret, subito visum amisit, & sic ab hora vespertina usque ad mediam noctem omnino cæca remansit. Cumque vir ejus plicasset unum denarium super eam atque eam ducendam fore ad tumulum Viri Dei Herefordiæ, promisisset, statim visum miraculose recepit. Item idem Thomas asseruit ad tumulum Viri Dei, quod quidam filius suus Willelmus, puer ætatis trium annorum, tam pedes quam tibias adeo mortificatos habebat, quod per unum annum & dimidium sibi omnino impotens & inutilis remaneret. Cumque pater ipsius plicasset unum denarium super eum, & ipsum puerum Virum Dei devote visitaturum, promitteret, sanitatem pristinam est adeptus per merita Viri Dei.
[188] [Mulier e gravi morbo contracta, facto voto, erigitur.] Item mulier quædam de Salopia, nomine Agnes de Detteleye, asseruit ad tumulum Viri Dei, quod, cum nocte quadam se sanam sopori dedisset, tantam inflationem per totum corpus suum incurrit, & tam vehementi dolore cœpit affligi, quod per quindecim septimanas nihil comedit aut bibit, nisi forsitan aliqua liquida vel sorbilia loco cibi; nec etiam per quinque septimanas per secessum, vomitum, vel urinam aliquid a se, ut natura deposcit, emisit; & sic quasi clauda per annum dimidium jacuit miserabiliter etiam contracta. Cumque amici ipsius eam Dei Famulo mensurassent, statim cum adminiculo cujusdam podii, sive baculi, gressum qualemcumque recepit. Sed cum Virum Dei devote se visitaturam peregre promisisset, mox singulis ossibus sui corporis quasi fragorem inter se dantibus, se erexit, brachia & tibias sua extendit, sanitati per membra omnia restituta per auxilium Viri Dei.
[189] [Infans vitæ reddita; vir gressu donatus;] Item vir quidam, nomine Willelmus Stary, de parochia de Wodirford Herefordensis diœcesis, cum uxore sua venerunt ad tumulum Viri Dei, jurantes, quod filia eorumdem parvula, ætatis duorum annorum, nomine Matilda, per quoddam ostium obruta seu oppressa, judicio cunctorum astantium spiritum exalavit; & sic mortua per spatium duorum miliarium & amplius sic jacebat. Cumque parentes defunctæ eam Dei Famulo mensurassent, statim revixit, satis subito resuscitata sanitati & vitæ per auxilium Viri Dei n. Item vir quidam, nomine Hugo, filius Matillidis de Dureford Herefordensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod, cum ipse quodam gladio in tibia sinistra graviter vulneratus fuisset, quod, nervis tibiæ suæ cæsis, duobus baculis multo tempore se sustentans miserabiliter graderetur, ad virum Dei Thomam votum emisit, & eum devote se visitaturum promisit; qui voti emissi non immemor ad Herefordiam est portatus, & dimissis ibidem baculis, remeavit ad propria, Deum laudans per auxilium Viri Dei.
[190] [puella submersa, resuscitata.] Item vir quidam, nomine Gervasius de Lankadok, prope Druslan, & Agnes uxor ipsius venerunt ad tumulum Viri Dei, jurantes, quod quædam filia sua, nomine Mabelia, in quoddam * fluvium, qui vocatur Tewy, per inundationem aquæ dejecta, in eodem fluvio jacuit sic submersa ab hora nona usque ad horam vespertinam ejusdem diei. Cumque extracta fuisset ab aqua, usque ad horam primam sequentis diei mortua sic jacebat; sed cum pro resuscitatione ejusdem puellæ ipsam Dei Famulo mensurassent, statim revixit, pristinæ sanitati cælitus restituta per omnipotentiam summi Dei.
[191] Item clericus quidam de familia domini Reginaldi de Grey o venit ad tumulum Viri Dei, [malum pedis equi sublatum;] asserens testimonio fide digno, quod, cum ipse de Wigornia versus Herefordiam iter perageret, quasi solicite inquirendo de miraculis, quæ operata est divina potentia meritis Servi sui; equus suus, prius sanus existens, cœpit subito claudicare per spatium itineris duodecim leucarum, pedem ad terram vix figens; cui subveniri non poterat remedio marescalli p; sed cum dominus equi prædicti in honore Viri Dei denarium unum plicasset, mox pedem claudum seu læsum figens ad terram, dominum suum, ut prius, sanus miraculose effectus ad locum optatum reduxit per auxilium Viri Dei q.
[192] Item vir quidam, nomine David Map Phelip de Lancadok, [cæca illuminata, submersæ vita reddita.] venit ad tumulum Viri Dei, jurans & probans, quod uxor sua, nomine Everik, per unum annum & dimidium visum amiserat oculorum; cumque per tres dies devote orasset ad tumulum Viri Dei, subito visum recepit. Item mulier quædam, nomine Matilda la Coppestr, de Malmesbur *, venit ad tumulum Viri Dei, & juravit, quod filia sua, nomine Eleonora, in aquis submersa jacuit mortua ab hora prima diei usque ad horam nonam ejusdem diei. Cumque mater puellæ defunctæ ipsam Dei Famulo mensurasset, statim revixit per omnipotentiam summi Dei & merita Servi sui.
ANNOTATA.
a Lege Lancaster, seu Lanca-Shire, Latine Lancastria, qui comitatus Angliæ est ad mareHibernicum. In eodem comitatu situm est vetus oppidum, olim Mancunium & Manucium, nunc Manchester appellatum.
b Id est, derepente, inopinato.
c Id est, burgensis Leomenistriæ, seu civis Leoministriæ, quod oppidum Angliæ est in comitatu Herefordiensi, Latine Leonis-monasterium, Anglice Leonminster & Lemster dictum.
d Supra jam observavi, familiam de Mortuomari, vulgo de Mortimer, a Camdeno illustriobus Angliæ familiis accenseri.
e Bussellus & boissellus, Gallice boisseau, medio ævo usurpata vox est pro modio, seu certa mensura frumentorum.
f Id est, horto, a Gallico jardin.
g Non intelligo, quid hæc (si tamen recte scripta sint) sibi velint.
h Forte Herefordiæ, vel Herefordensis diœcesis.
i Forsitan legendum est Corck, cujus nominis est civitas Corcagia dicta in Hiberniæ provincia Momonia, & in comitatu Corcagiensi, cujus caput est, sedetque ad Saverenum fluvium, portum habens capacem & commodum, licet aliquot milliaribus distet a mari.
k Tewkesbury, teste Camdeno, aliis Therci curia, amplum & elegans Angliæ oppidum est in comitatu Glocestriæ.
l Marchia, alias Merchia, vulgo The Merche, parva provincia Scotiæ Meridionalis est, Tweda fluvio ab Anglia, seu Northumbria, separata, & ad mare Germanicum extensa.
m Vide miraculum hoc in Parte 1, a num. 37 fusius meliusque expositum & confirmatum.
n Est & hoc miraculum ex relatis supra.
o Apud Camdenum sæpe laudatum familia de Grey inter illustriores familias Angliæ memoratur.
p Id est, ut supra jam dixi, veterinarii, seu medici equorum.
q Forte vir ille istud mali sibi arcessiverat, male de S. Thomæ miraculis sentiendo.
* i. e. circa
* an jacuissent?
* i. e. Glocestria
* Tewkesbury
* abundat ejus
* adde qui
* imo quemdam
* Malmesbury
CAPUT XI.
Reliqua miracula & beneficia annis MCCCIII, MCCCIV & MCCCV impetrata.
[Puer submersus ad vitam revocatus; tuber brachii sublatum;] Anno Domini millesimo tricentesimo tertio quidam Walterus de Hayles molendinarius juravit ad tumulum Viri Dei, quod filius suus parvulus, ætatis quatuor annorum, in stagno abbatiæ molendini de Hayles a prædicta submersus, sic extinctus jacuit in eodem ab hora nona diei usque ad auroram diei sequentis. Sed cum ipsum extraxissent ab aquis parentes pueri, sic defuncti, & ipsum Dei Famulo mensurassent, statim revixit restitutus pristinæ sanitati. Item juvenis quidam de Winchelese, nomine Thomas, de Maydenestan Cantuariensis diœcesis, juravit ad tumulum Viri Dei, quod, cum ipse haberet super brachium quemdam gibbum nimis horribilem & tumentem per spatium octo hebdomadarum & amplius, & Servi Dei suffragium invocaret, ac se manum eidem argenteam facturum, devote promitteret, a gibbo prædicto cum admiratione multorum fuit concito liberatus.
[194] [lingua mutilato restituta loquela.] Item aderant ad tumulum Viri Dei, qui fideliter asserebant, quod, cum vir quidam, nomine Willelmus Francisci, juxta Dancastr. per loca nemorosa transitum faceret, incidit in latrones, qui ipsum per multas partes corporis graviter vulnerantes, magnam partem linguæ ipsius inhumaniter amputarunt; unde per spatium quindecim annorum proximo sequentium violenter mutus effectus, loca diversorum Sanctorum personaliter visitavit. Sed cum nullum exinde sibi proveniret remedium, tandem ad virum Dei Thomam pontificem se convertens, ipsius suffragium humiliter imploravit, & ipsum Virum Dei visitaturum peregre, sicut potuit, se promisit; & ecce, nocte quadam, cum se sopori dedisset, quidam Sacerdos vestimentis suis indutus, & quasi ad celebrandum paratus, sibi * apparuit; qui propitius accedens ad eum, misit tres suos digitos in os ejus, & traxit usque ad effusionem sanguinis linguam ejus; & statim miraculose recuperavit loquelam meritis Viri Dei. Nec est prætermittendum, quod prædicti sanguinis effusio, ei facta in somnis, a multis vicinis in villa de Donnehram recens est visa in crastino manifeste b.
[195] Item juvenis quidam de Blakemore, nomine Robertus, [E vulnere mutus loquelam recipit; reviviscit falco; resuscitatur puer,] de comitatu Cestriæ, juravit ad tumulum Viri Dei, quod ipse tam horribiliter fuerat casualiter sagittatus, quod per novem dies loqui non poterat. Cumque amici ejus ipsum Dei Famulo mensurassent, infra triduum recuperavit loquelam, restitutus in brevi sanitati per merita Viri Dei. Item vir quidam, nomine Osbertus Giffard, asseruit ad tumulum Viri Dei, quod ipse habuerat unum falconem, qui se de pertica sua dejiciens per spatium itineris decem leucarum mortuus sic pependit; & cum Servo Dei fuisset more solito mensuratus, statim revixit. Item mulier quædam, nomine Margarita de Schardeburg, cum quodam filio suo parvulo accedens ad tumulum Viri Dei, ibidem asseruit, quod idem filius suus in villa prædicta per inundationem aquæ submersus sic jacuit mortuus nocte illa, & in crastino usque ad horam primam diei. Sed cum mater ipsius filium suum mortuum ad Dei Famulum mensurasset, statim revixit per adjutorium & merita Viri Dei.
[196] Item vir quidam, nomine Ricardus Gregorii de Keycelston in valle de Beauver, [item alter; cæcitas divinitus inflicta, sublata pœnitenti.] cum uxore sua, nomine Emma, juravit ad tumulum Viri Dei, quod filius eorumdem, nomine Nicolaus, in quodam fossato submersus, per spatium quinque leucarum jacuit mortuus in eodem. Cumque ad Dei Famulum mensuratus fuisset, cito revixit, restitutus in brevi integræ sanitati per merita Viri Dei. Anno Domini millesimo tricentesimo quarto, videlicet die Martis proxima post festum Ascensionis Domini, venit ad tumulum Viri Dei quidam paterfamilias de Worecestr. c cum quodam filio suo muto, & ibidem asseruit, quod, cum idem filius suus, clericus ætatis sexdecim annorum, imaginem B. Mariæ in ecclesia de Vorcestr nimia vetustate consumptam negligenter combureret, & Deum quasi ludendo, caput dictæ imaginis accensæ digitis scalperet, sive tangeret minus digne, statim loquelam amisit, & sic per novem dies continuos mutus permansit. Qui cum ad locum prædictum venissent, & vota sua Deo & Servo ejus fecissent, eodem die facultatem loquendi recepit.
[197] Item die S. Trinitatis anno prædicto quidam paterfamilias de Fornby de comitatu Lancastr accessit ad tumulum Viri Dei cum quodam filio suo parvulo, [Puer revocatus ad vitam:] ætatis duorum annorum, & asseruit tunc ibidem, quod idem puer submersus fuit in quodam vivario, & sic jacuit in aqua ab hora nona usque ad undecimam horam diei. Cumque extractus fuisset, & pro eo votum Dei Famulo emisissent parentes ipsius, eadem nocto revixit, restitutus satis celeri sanitati.
[198] Item vir quidam de London, nomine Willelmus Frere, [contractus post visionem votumque sanatus;] cum matre sua & aliis fide dignis asseruit ad tumulum Viri Dei, quod ipse Willelmus per quadriennium & amplius ita claudus jacuit & contractus, quod durante tempore memorato in nullo potuit se movere vel gradi; sed cum mater ejusdem infirmitati filii sui compatiens ad diversa loca Sanctorum in quodam vehiculo ad hoc aptato, quodam funiculo mediante, traxisset eundem, non * tamen exinde aliquod sibi sentiret remedium, post lapsum temporis nocte quadam in somnis fuit sibi divinitus revelatum, quod virum Dei Thomam pontificem Herefordiæ visitaret, & sanitatem procul dubio obtineret. Mane autem facto, cum votum Servo Dei fecisset, tibias & corpus erexit, ita quod statim duobus baculis sustentatus rationabiliter graderetur, & sic in brevi, dimissis ibidem baculis in signum miraculi, sanus & gaudens ad propria remeavit per merita Viri Dei.
[199] [cæca, divinitus monita ad Sancti tumulum proficiscens, visum recipit.] Item venerunt ad tumulum Viri Dei vir quidam, nomine Joannes de Wallere, de Wynelestrop Lincolnensis diœcesis, & uxor ejusdem, nomine Matilda de Brokton, asserentes, quod dicta Matilda per unum annum & novem septimanas visum omnimodum amiserat oculorum. Et cum quadam nocte in lecto suo jaceret, pro cæcitate, quam incurrerat, multum dolens, viri Dei Thomæ pontificis devote auxilium invocavit; & cum angustiis & tribulationibus nimis esset afflicta, sopor repente irrupit super eam, & continuo vocem cujusdam pueri sic secum loquentis audivit. Mulier, modo evigila, & Thomæ pontifici Herefordiæ gratias dignas persolve, pro cujus invocatione celerem sanitatem recipies. Qua * expergefacta a somno laudes Deo & Servo suo devotas cœpit persolvere, & unum denarium modo suo ultra se fecit plicare *; nec mora, cum arripuisset versus Herefordiam iter suum, & continuasset per unum diem iter arreptum, visum oculorum suorum cælitus est adepta per merita Viri Dei.
[200] [Canonicus Regularis diuturno sanguinis vomitu laborans,] Anno Domini millesimo trecentesimo quinto intrante, vir quidam, frater Robertus de Cline, canonicus Regularis abbatiæ de Ledes d, Cantuariensis diœcesis, venit ad tumulum Viri Dei, probans per abbatem suum & duos confratres suos domus suæ prædictæ, quod ipso per unum annum & dimidium passus erat per os fluxum sanguinis tam enormem, quod bis vel ter in hebdomada ad quantitatem dimidiæ lagenæ, vel ad quartam partem unius lagenæ puri sanguinis absque aliqua alia alterius coloris admixtione evomeret. Sed cum nullo auxilio medicorum potuerat subveniri, & omnes amici ejus de ipsius convalescentia verisimiliter desperarent, & præcipue abbas suus, qui eum tenere diligebat, præcepit ipsum infirmum cum quodam confratre suo in infirmaria honestiori modo, quo potuit, custodiri.
[201] [in somno monitus, votum emittit & sanatur.] Et cum æger ille ibidem aliquandiu moraretur, quadam nocte in somnis quidam juvenis sibi apparuit, indutus vestibus clericalibus, dicens ei: Si sanitatem status tui desideres, aliquod beneficium specialiter te facturum in honore Thomæ de Cantilupo, devote promittas, ob cujus merita pristinam recipies sanitatem: quibus dictis, statim evanuit. Qui a somno expergefactus, & de visione prædicta lætus effectus, abbati suo & omnibus suis confratribus, in suo capitulo congregatis, visionem suam, ut potuit, ut præmittitur, per ordinem narravit; & tunc demum de consilio sui abbatis & suorum confratrum servo Dei Thomæ votum emisit, quod ipsum videlicet Herefordiæ visitaret, & etiam a carnibus per quintam feriam, quo usque votum suum impleverit, interim abstineret. Cujus voto ad Virum Dei, ut præmittitur, sic emisso, statim restitutus est integræ sanitati, in tantum, quod nihil postmodum in toto vel parte pristini sui languoris sentiebat gravamen.
[202] [Puer mortuus vitæ restituitur:] Item die Martis in hebdomada Pentecostes anno prædicto vir quidam Wallensis, nomine Henrich, dictus Wariok, de parochia de Taliton de Nihervent, probavit ad tumulum Viri Dei, quod quidam filius suus Nicolaus, puer ætatis quatuor annorum, gravi infirmitate gravatus ab hac vita decessit, & tanto temporis intervallo jacuit sic defunctus, quanto possent sex miliaria peragrari ab homine lento passu. Sed cum mater ipsius pueri pro dolore clamaret, & multos ex vicinis suis ad funus sui filii convocaret, inter alios affuit pater ejus; & dum devote suffragium Viri Dei invocaret, & pro resuscitatione sui filii ei denarium unum plicasset, statim revixit per omnipotentiam summi Dei, & merita Servi sui.
[203] Item circa idem tempus vir quidam, nomine Ricardus de Estowemarkat, [mutus loquelam, contractus vel paralyticus membrorum usum obtinent.] filius Willelmi de Vrap, de Enthfolk, quæ distat a Burgo S. Edmundi e regis & martyris per decem miliaria, per decem annos prius mutus existens, venit ad tumulum Viri Dei, & ibidem aliquandiu in devotis orationibus perseverans, loquendi potentiam cælitus est adeptus per suffragium Viri Dei. Item vir quidam, nomine Philippus, filius Walteri Paynel, de Magna Cawerne Herefordensis diœcesis, asseruit ad tumulum Viri Dei, quod, cum quadam die, hora meridiana in domo quiesceret, ita deformiter & subito est contractus quinque sequentibus annis & amplius, ut omnia membra ejus ab umbilico & deorsum quasi mortua seu paralytica redderentur, nec posset etiam per manus officium se juvare. Cumque parentes ipsius de sua convalescentia verisimiliter desperarent, & ipse æger in tantis angustiis constitutus magis mori quam sic vivere affectaret, ad Viri Dei auxilium cum devotione maxima confugerunt, ipsum more solito Dei Famulo mensurantes, & se visitaturum * ipsius Viri Dei tumulum, promiserunt. Quo facto, statim æger ille incepit melius se habere, & recuperavit in crastino integram sanitatem in omnibus membris suis, ita ut totus sanus effectus ad propria cum gaudio remearet.
ANNOTATA.
a Haylense cœnobium Ordinis Cisterciensis dicitur in agro Glocestriensi fundatum fuisse anno 1246 a Richardo Cornubiæ comite. Consule, si lubet, Monasticum Anglicanum tom. 1, pag. 928.
b Sequitur hic instrumentum, seu litteræ Aniani episcopi Bangorensis in Wallia, aliorum sigillis subsignatæ, de miraculo pueri, qui apud castrum de Conewey in Walliæ comitatu Arvonia in fossatum lapsus, ibidemque mortuus, per S. Thomæ patrocinium vitæ redditus fuit; sed quoniam has litteras totidem verbis jam recitavi in prima Parte miraculorum num. 58 & sequenti, hic prætermitto.
c Worcester, Latine Vigornia, episcopalis civitas & comitatus Angliæ est, de quibus crebra facta mentio est.
d Tomo 2 Monastici Anglicani pag. 110 dicitur Prioratus de Ledes in agro Cantrano anno 1119 fundatus esse a Roberto de Crepitocorde, seu de Crevecoeur, & canonicis Regularibus Ordinis S. Augustini traditus.
e Burgus S. Edmundi, vulgo S. Edmondsbury, oppidum Angliæ est in comitatu Suffolciæ, quod ab eodem Sancto ob depositum ibidem corpus ejus, nomen accepit. De hoc sancto rege AnglorumOrientalium & martyre agetur in Opere nostro ad diem 20 Novembris, qui ejusdem martyrio sacer est.
* ei
* nec
* Quæ
* plicari
* visitaturos
APPENDIX DE MIRACULIS.
CAPUT I.
Sancti vestes salubriter adhibitæ: Herefordiensis episcopus sanatus:
phrenetica sanæ menti reddita: verrucæ mirabiliter sublatæ: cæco visus
restitutus.
[Sancti vestes mox post obitum pro sacris reliquiis habitæ:] Quamvis multa sane miracula beneficiaque, per S. Thomæ potens patrocinium miseris mortalibus collata, ex processu recitaverim, supersunt tamen & alia ex eodem referenda, quæ in certam classem & ordinem non fuerant redacta, sed ab idoneis juratisque testibus nihilominus asserta. Vixdum sanctus Episcopus obierat in Tuscia suburbicaria, quin apud Anglos suos privatim honorari ac invocari utiliter cœperit. Testem produco Wilhelmum Jaudre, ejusdem Sancti domesticum, de quo inter testes quinquagesimo tertio loco in processu sic legitur. Dixit, quod dictus dominus Thomas ante ejus recessum ad curiam (Pontificiam) dederat vestes suas integras, quibus utebatur, eidem testi; & erant de brunetta rossa (id est, de panno laneo, rubro colore tincto) & post obitum dicti domini Thomæ, antequam ejus ossa fuissent apportata ad ecclesiam Herefordiensem, gentes petebant ab ipso teste, quod daret eis aliquam particulam de dictis vestibus pro reliquiis in honorem & memoriam dicti domini Thomæ; & ipse dabat eis. Et idem petierunt post obitum dicti domini Thomæ; & per frusta minuta sic dedit garnachiam (guarnaccia Italis vestis talaris est) & tunicam dicti domini Thomæ. Mantellum autem & capucium retinuit sibi, pro quibus fuerunt sibi oblatæ viginti libræ sterlingorum a quodam rectore cujusdam ecclesiæ de Wallia, cujus nomen dixit se nescire.
[2] [ejusdem capucio dolor capitis abactus;] Et dictus testis noluit eas recipere propter devotionem, quam habebat in dictum dominum Thomam & adhuc habet, sicut in Sanctum, & quia Deus operabatur miracula pro dictis mantello & capucio (id est in eorumdem usu) postmodum dictis dominis episcopis (commissariis Apostolicis, quos sæpe laudavi) exhibitis, vetustate non consumptis nec a tineis corrosis, in honorem & ad invocationem nominis dicti domini Thomæ. Et narravit, jam esse XXIII annos vel circa, quemdam Wallensem (id est ex Wallia, Magnæ Britanniæ provincia ortum) cujus nomen dixit se nescire, venisse ad civitatem & ecclesiam Herefordiensem ad tumulum dicti domini Thomæ, ratione doloris magni, quem asserebat dictus Wallensis se fuisse passum in capite per multos annos, & venerat, ut meritis dicti domini Thomæ miraculose curaretur ibidem. Accedens autem dictus Wallensis ad domum ipsius testis rogavit eum, quod traderet sibi dictum capucium, quod fuerat dicti domini Thomæ, ut posset induere eum, quia sperabat, ex hoc posse consequi sanitatem. Cum autem dictum capucium sibi traditum tenuisset per valde modicam horam indutum, ante horam nonam dixit idem Wallensis eidem testi, totum prædictum dolorem capitis fuisse sedatum; & sic recessit a prædicto teste, nec postmodum vidit eum. Cum testis ille anno 1307 numeraverit annos 23, vel circa, a curatione Wallensis elapsos, oportuit hanc circa annum 1284, seu triennio ante ossium translationem, anno 1287 factam, contigisse.
[3] Incertioris temporis sunt, quæ de ejusdem mantelli usu, [parturientes levatæ: cubicularius episcopi ex calculis laborantis,] puerperis salubri, adjunxit ibidem his verbis: Cum multæ mulieres civitatis Herefordiensis laborarent in partu, & prædictum mantellum ex devotione petitum & traditum apponeretur super eas, statim expediebantur a partu meritis dicti domini Thomæ. De nominibus tamen dictarum mulierum interrogatus respondit, se non recordari, nec etiam de certo tempore, quo prædicta contigerunt. Alterum memoriæ prodidit Robertus Deyntè, in processu testis sexagesimus, qui super tertio articulo de veritate miraculorum requisitus, narravit, quod jam sunt multi anni elapsi, quod dominus Ricardus, nunc episcopus Herefordiensis, cujus idem testis est, & erat tunc, camerarius, fuit graviter infirmus adeo, quod medici & alii desperabant de vita ipsius, potissime cum ex infirmitate lapidis nimium aggravatus, de quinque vel sex septimanis non fuisset egressus cameram suam. Quadam autem nocte, ipso teste dormiente in camera dicti episcopi, visum fuit sibi, quod audiret quamdam vocem dicentem sibi, quod surgeret, & unciam pollicis dexteri dicti domini Thomæ, quam unciam ipse testis secum habebat, lavaret in vino, quod vinum erat in quodam urciolo * argenteo in eadem camera in quadam fenestra, & erat rubeum; & quod dictum vinum, cum quo lavasset * dictam unciam pollicis, daret in potum dicto episcopo, & curaretur.
[4] Quod dictus testis excitatus facere distulit, timens, [noctu tertio divinitus monitus, vinum, quo articulum digiti Sancti abluerat,] quod dictum vinum offenderet dictum episcopum, & quod prædicta uncia pollicis dexteri, quam secrete conservabat, auferretur ab eo. Sequenti autem nocte consimilem vocem audivit, & increpavit eum, quia non adimpleverat prædicta, nihilominus tamen distulit ex causis prædictis. Tertia vero nocte visum fuit sibi, quod beata Maria cum magna societate dominarum, quæ omnes erant indutæ albis vestibus, & cum maximo splendore intravit cameram, in qua jacebant dictus episcopus & testis prædictus, & appropinquans ad lectum ipsius testis, qui præcedentibus diebus ipsam devote rogaverat pro sanitate dicti episcopi, domini sui, dixit ei in Gallico ista verba: Deynte, dormez vous? (id est, Deynte dormis?) Et ipse respondit: Nay, id est: Non. Et ipsa subjunxit: Levez sus si prenez le vin en ce cruet de argent, id est, urceolo argenteo, prene le os, que vous avez en votre garde, que fut le os de Thomas vostre mestre, et lavez le en le vin, qui est en ce cruet de argent, et donnez a boire a vostre mestre, et sera guery; et si vous ne fassez, malheure le vostre. Hæc ex Gallicis Latina accipe: Surge, accipe vinum, quod in isto urceolo argenteo est, cape os, quod servas, quodque fuit Thomæ domini tui, & lava in vino, quod in illo urceolo argenteo est, & da bibendum domino tuo, & ipse sanabitur: quod nisi feceris, væ tibi.
[5] [eidem episcopo potandum dari curat felici eventu.] Post prædictam autem visionem dictus testis excitatus, & die adveniente, narravit visionem domino Martino, vicario de Bromeren diœcesis Herefordiensis, confessori dicti episcopi, & magistro Adæ phisico * ejusdem episcopi, vicario de Eye, Herefordiensis diœcesis supradictæ, requirens consilium ab eisdem, si exequeretur visionem prædictam; & in eorumdem præsentia lavit unciam prædicti pollicis dexteri dicti domini Thomæ, & vinum, cum quo prædictam unciam lavaverat *, phisicus & confessor prædicti ministraverunt, assistente ipso teste, episcopo supradicto, & suaserunt, ut reciperet illud; de dicta visione, quod dictus testis sciverit, nullam tunc facientes mentionem eidem. Assumpto autem dicto haustu vini ad quantitatem trium cocleariorum, signavit se dictus episcopus; qui tunc non jacebat (forte hic deest vox amplius) in lecto, sed poterat ire per cameram suam, & descendit ad capellam, ad quam non potuisset descendisse absque magno gravamine corporali de quinque septimanis primo elapsis, sicut idem testis dixit; & in dicta capella audivit Missam, & fuit adeo bene curatus, quod de toto illo anno, ut idem testis dixit se credere, non sensit dolorem de infirmitate lapidis supradicta: post annum tamen recidivavit in infirmitatem prædictam aliquoties. Hæc Robertus Deyntè, de quibus in ipsiusmet Richardi episcopi testimonio nihil inveni. Pergo ad alia.
[6] [Mulier phrenetica, manibus pedibusque ligata in ecclesiam Herefordiensem adducta,] Quæ modo præmisi, privatim contigerunt; publice autem & ad Sancti ossa, in primo suo tumulo etiam tunc quiescentia, facta fuit curatio cujusdam mulieris phreneticæ, nomine Edithæ, quæ manibus pedibusque ligata eo adducta fuerat, & cujus quidem miraculi publicam annuntiationem tam ægre tulit Thomas de sancto Omero, Joannis Peckhami Cantuariensis archiepiscopi officialis, ut testem mox producendum propterea a sacris suspenderit, volueritque, illud non Thomæ de Cantilupo, sed Roberto de Betonia, seu de Betum, episcopo Herefordiensi, anno 1148, si recte habet Godwinus, defuncto, & in eadem ecclesia sepulto, adscribi. Etsi vero miraculum ipsum jam dederim supra in Parte 1 a num. 73 ex testimonio mariti ejusdem mulieris, dandum tamen etiam hic testimonium Gilberti procuratoris capituli Herefordiensis, testis oculati, quia habet aliqua singularia adjuncta, quibus ibidem supra non poterat commode dari locus. Itaque Gilberti juratum testimonium e processu audiamus. Die Veneris proxima ante festum Ramispalmarum (id est, feria sexta ante Dominicam Palmarum) anno Domini MCCLXXXVII idem procurator post ortum solis & ante horam Primæ audiebat Missam, quam celebrabat super altare Crucis, in pulpito ecclesiæ Herefordiensis, dominus Joannes Godhyve, quondam tunc capellanus ejusdem altaris; & dum celebraret dictam Missam; omnes lampades & omnia luminaria accensa circa prædictum altare & in tota ecclesia Herefordiensi fuerunt subito extincta, licet non flaret ventus, propter quod debuissent extingui.
[7] Et ipse testis & omnes, qui viderunt, fuerunt ex hoc multo admirati. [post candelas mirabiliter extinctas ac reaccensas,] Et cum ita remansissent extincta per tantam horam (ut æstimat, non tamen plene recordando, ut dixit) quod homo potuisset dixisse decies Orationem Dominicam cum Ave Maria, ipse testis & alii assistentes in dicta Missa audiverunt quemdam sonum insolitum, acsi fuisset sonus aquarum multarum; & cum dictum sonum admirarentur, vidente ipso teste & aliis, scilicet Roberto Cok teste suprajurato, & duabus mulieribus suprajuratis (ut credit) & pluribus aliis, de quibus dixit se non recordari; ignis cælestis venit & accensus fuit in una candela complicata, quæ candela stabat ante dictum altare ad caput prædictæ Edithæ tunc furiosæ, quæ ante dictum altare jacebat, manibus & pedibus ligata. Et dicta candela fuit accensa ex tribus partibus, videlicet ex utroque capite & in medio, ipso teste vidente; & stetit accensa, quo usque omnia luminaria dictæ ecclesiæ, tunc extincta, fuerunt inde reaccensa. Et prædicta candela, sicut publice & communiter dicebatur, extiterat facta in filo, cum quo dicta Editha, in furia existens, fuerat per amicos suos, nescit per quos (per maritum ejus, ut ipse testatus est) mensurata ad dictum S. Thomam, imo ad sanctam Crucem, ut idem maritus asseruit.
[8] Et statim accensa candela supradicta, memorata Editha, [per S. Thomæ merita sanæ menti restituitur,] dissolutis absque humano opere vinculis, quibus tenebat manus ligatas (de quibus vinculis, qualia fuerunt, dixit se non recordari) surrexit & stetit pedes, & dixit surgendo & stando, audiente ipso teste & aliis, qui fuerunt præsentes, ista verba: Vir ille sanctus Thomas, qui me præcepit esse sanam; & repetebat dicta verba pluries, & accipiens prædictam candelam sic accensam, dixit cuidam mulieri, quæ tunc erat prope eam, de cujus nomine non recordatur (quæ mulier tenebat ipsam Editham, ut sibi videtur, existens circa ejus pedes ad dissolvendum, ut credit, vincula pedum) Dimitte me ire: & appropinquans ad dictum altare Crucis, posuit super ipsum dictam candelam accensam, & regratiabatur Deo & dicto S. Thomæ de curatione sua. Item dixit (Gilbertus procurator) quod, cum dicta Missa esset celebrata, prædicta Editha per se absque aliquo ductore & rectore, sicut mulier in sensu suo & memoria constituta, ivit ad locum, in quo ossa dicti S. Thomæ erant tunc recondita in capella S. Mariæ in ecclesia Herefordiensi; a qua capella fuerunt postmodum translata in tumulum, in quo nunc sunt.
[9] Et oravit dicta Editha aliquandiu super dictum locum, [quod cum a clero populoque solemniter publicatum esset,] in quo erant tunc prædicta ossa recondita; & cum orasset, rediit ad dictum altare Crucis, in quo tunc celebrabat Missam prædictus dominus Gilbertus; & sicut mulier in pleno sensu constituta obtulit tempore Offertorii, veniens ad osculandum manum ipsius domini Gilberti, unum denarium, & stetit in dicto loco usque ad finem Missæ. Item dixit, quod, celebrata Missa per ipsum testem, ipse ivit ad convocandum canonicos tunc præsentes in civitate, scilicet magistrum Rogerum de Sevenak, Willelmum de sancto Joanne, & Willelmum de Albiniaco & Thomam de Vinton; & eis convenientibus ad ecclesiam dicta Editha & ipse testis narraverunt eis miraculum supradictum. Et pulsatis campanis, clero & populo congregatis & processione facta, fuit dictum miraculum publicatum, præsente dicta Editha & narrante, quod dictus S. Thomas apparuerat ei, & quod curaverat eam. Et dictum miraculum fuit tunc publice & communiter ascriptum & adhuc ascribitur meritis dicti S. Thomæ. Et ipse testis in dicta processione incepit alta voce, aliis prosequentibus, cantare Te Deum laudamus: & hi, qui convenerant, de prædictis in Domino exultantes, laudaverunt & glorificaverunt inde Deum & dictum S. Thomam, gratias agentes. Et credit, quod fuerunt inde devotiores & in fide firmiores effecti, hoc asserens de seipso: & dicta publicatio miraculi fuit facta eadem die circa horam Primæ.
[10] [officialis archiepiscopi Cantuariensis testem, qui hæc asseruit,] Item dixit, quod, cum in crastinum venisset ad civitatem Herefordiensem magister Thomas de Sancto Omero, tunc canonicus Herefordiensis & officialis Fratris Joannis de Pechuam, tunc archiepiscopi Cantuariensis, ad regendum spiritualitatem episcopatus Landavensis, sede vacante (per mortem Guilielmi de Brews, quam Godwinus sub exitum mensis Martii anno 1287 contigisse scribit) & audivisset publicationem miraculi supradicti, vocavit coram se dictum Gilbertum & redarguit ipsum, quia publicaverat miraculum supradictum, dicens magister Thomas prædictus inter cetera, quod hoc non debuerat fieri sine auctoritate domini archiepiscopi propter litem, quam dictus dominus Thomas habuerat cum eodem archiepiscopo in curia Romana, in cujus litis prosecutione obiit; & quia dicebat, quod Deus non fuerat operatus dictum miraculum meritis dicti domini S. Thomæ, sed meritis domini Roberti de Betonia, quondam episcopi Herefordiensis, tumulati in dicta ecclesia Herefordiensi, pro quo Deus dicebatur inibi miracula operari.
[11] [ab officio suspendit, sed suspensionem postea revocavit.] Et quamquam Editha constanter asseruisset coram prædicto magistro Thoma, præsente ipso teste, in ecclesia Herefordiensi se fuisse miraculose curatam meritis dicti S. Thomæ, qui apparuerat ei, & quem viderat, quando erat episcopus Herefordiensis, & non meritis dicti domini Roberti; & nihilominus tamen auctoritate episcopali suspendit eumdem testem ab officio ratione publicationis miraculi antedicti. Et cum stetisset sic suspensus per septem dies, revocavit dictam suspensionem ad instantiam magistri Willelmi de Monteforti, decani Londinensis & præcentoris Herefordiensis. Et istud fuit primum miraculum (ut dixit) quod Deus fuit publice operatus meritis dicti S. Thomæ in ecclesia Herefordiensi.
[12] [Procurator capituli Herefordiensis produxit Fratrum Minorem,] In prima Parte Miraculorum ad num. 100, lit. p, monui, in codice Romano processum canonizationis complectente, & quod ex eodem codice descriptum est, apographo nostro ibidem subnecti quasdam rubricas miraculorum, de quibus in prima ejusdem processus parte, in qua de vita ac moribus S. Thomæ actum fuerat, sparsim facta est mentio, quæque ob rationes ibidem allegatas ad Appendicem rejeci. Itaque ut fidem exsolvam, prima rubrica est de probatione decimi octavi miraculi verrucarum, a quibus frater Ricardus de Insula, de Ordine Fratrum Minorum, supra super hoc miraculo examinatus, dicitur fuisse curatus. Super quo quidem miraculo magister Henricus de Schorne, archidiaconus Herefordiensis, procurator capituli, juramento de dicenda veritate, præsente prædicto domino Gilberto comprocuratore ejusdem, ipsum producente, secundum formam juramenti aliorum testium, tactis sacrosanctis Euangeliis præstito, deposuit requisitus, se vidisse in studio Aurelianensi dictum fratrem Ricardum, habentem in manibus suis verrucas multas.
[13] Et erant in tantum manus ejus exterius plenæ dictis verrucis, [qui coram commissariis Apostolicis testatus est,] quod interdum duæ vel tres verrucis aliis præeminebant; ex quo etiam abominabatur comedere secum *. Et dictus frater tunc scolaris multum inde erubescebat & dolebat. Et in eodem studio vidit eum a dictis verrucis curatum, & pulchras manus habentem, & inde plurimum exultantem (de anno non bene recordatur.) Et post prædicta, dum ambo essent consocii in studio Oxoniensi, narravit ipsi testi, quod fuerat curatus a dictis verrucis meritis dicti S. Thomæ. Plura dixit se nescire, nisi quod multa remedia medicinalia Parisiis & alibi apposuerat ad curationem dictarum verrucarum; & non profuerant sibi. Super ultimo autem interrogatorio, an prece &c, respondit liberaliter, quod non. Actum in dicta capella S. Catharinæ (Herefordiæ prope ecclesiam cathedralem) duodecima die mensis Novembris, præsentibus fratribus Waltero & Joanne de Ordine Minorum prædictis, & nobis Ranulpho, Adam & Raymundo, notariis hujus processus. Frater ille Richardus de Insula, Ordinis Minorum, in catalogo testium recensetur trigesimus octavus, diciturque fuisse juris civilis professor (ante susceptum religiosum habitum, ut existimo) annorum triginta septem circiter, & a commissariis Apostolicis examinatus die VI Augusti in capella domus episcopi Herefordiensis Londini. Quid vero ipsemet de hac verrucarum curatione testatus fuerit, ex ejusdem testimonio disce.
[14] Interrogatus, si sciebat aliquid de miraculis ejusdem (S. Thomæ) respondit, [se multos annos in toto corpore] quod in persona sua acciderat miraculum infrascriptum. Nam ipse testis, priusquam ingressus fuisset Ordinem Fratrum Minorum, habebat in corpore suo multas & magnas verrucas, & etiam in pedibus & in manibus, ita quod ratione dictarum verrucarum habebat manus præcipue sic deformatas, quod absque magna erubescentia non audebat ostendere dictas manus, nisi chirothecatas *, & ex dicta erubescentia consortia omnia declinabat. Cum autem esset scholaris in studio Aurelianensi, & portaret chirothecas, ne dictæ verrucæ apparerent; & aliquando, ut notaret velocius reportationes *, quas scribebat post dominum Petrum de Bellapertica, tunc temporis magistrum suum, & alios, extrahebat chirothecas; scholares circumsedentes in banctis *, banctæ, in qua ipse sedebat in scholis, proximis, surgebant de dictis banctis ad circumspiciendum dictam deformitatem verrucarum, quæ erant adeo spissæ in manibus suis, quod vix puncta unius acus potuisset poni inter easdem: adeo deformaverant sibi manus. Nec unquam opere medicorum curari potuerat ab eisdem, licet diversa medicamenta adhibuisset tam in Anglia, quam in Francia; & etiam interdum cum ferro calido & cum sulphure eas decoquisset *, & interdum cum filo incerato ex ipsis aliquas evulsisset: & quanto plures evellebat, tanto plures repullulabant.
[15] Cum autem dicta deformitas & infirmitas dictarum verrucarum durasset a nativitate sua eidem testi per viginti duos annos & amplius, & nullum posset habere remedium, & ex hoc multum in corde suo & quasi continue fuisset desolatus, [verrucis fœde scatuisse, donec ex peregrini occursu] & interdum etiam in maximo periculo manuum suarum perdendarum propter violentiam circa amotionem earumdem constitutus; tandem una vice faciens transitum cum aliis per planitiem de Bleans juxta Aurelianum equitando, dedit * obviam cuidam peregrino de Anglia venienti, ut asseruit dictus peregrinus; cum rumores * petivisset, dixit sibi peregrinus, quod nulla alia nova suæ memoriæ occurrebant, nisi quod apud Herefordiam in Anglia fuerat quidam Sanctus, qui vocabatur Thomas de Cantalupo, quondam illius ecclesiæ episcopus, pro quo Deus multa miracula operabatur. Et cum dixisset idem testis, Isti non sunt rumores; quia jam a magnis temporibus talia de illo Sancto sunt a pluribus publicata communiter & relata; recesserunt ambo ab invicem. Ipsis autem seorsum recedentibus, cum dictus testis de ista renovatione miraculorum in animo aliquamdiu recogitasset, post dictum peregrinum prospiciens, in tota illa planitie ipsum non potuit videre, licet planities talis sit quantum ad locum, in quo mutuo locuti fuerunt, quod ita brevi tempore non potuisset latitare, nec ipsam planitiem exivisse, vel extra aspectum ipsius testis vel alterius recessisse, si homo fuisset.
[16] [miroque recessu animatus votum Sancto fecit, & intra triduum illis liberatus fuit,] Et ex hoc, quia non potuit videre dictum peregrinum, magis intra se recogitans, emisit votum intra se, suffragia illius sancti Thomæ humiliter invocando, cum dixisset quinquies orationem Dominicam cum Salutatione beatæ Virginis, quod, si Deus per patrocinium illius Sancti ipsum testem a dicta deformitate verrucarum liberaret, ad locum illius Sancti properaret, quam citius ipsum contingeret ad Angliam remeare. Quo voto sic emisso, eadem nocte omnes verrucæ, tamquam lutum, vel tamquam pasta, si hæc in manibus tenuisset, de ipsius manibus inceperunt minorari, & sic continue fuerunt attenuatæ, quod infra tertium diem omnes penitus absque aliquo medicamento, confricando ab omnibus partibus sui corporis recesserunt sine quocumque gravamine & dolore; & etiam multæ ex eis sine aliqua confricatione ceciderunt & recesserunt. Et cum secundum ipsius testis reputationem ad istud miraculum aliis postmodum patefaciendum una sola verruca in indice manus suæ sinistræ remansisset in loco eminenti; de qua cum, postquam vitam mutaverat secularem existens in Ordine Fratrum Minorum, Ordine sacerdotali recepto, propter celebrationem Divinorum aliquoties gravaretur, per filum inceratum illam violenter extraxit; & statim in eodem indice se reposuit, in alio tamen loco, scilicet ex transverso, ita quod, conjungendo indicem cum medio, dicta verruca parum apparebat.
[17] [excepta una, quæ mirabiliter in digito indice remansit.] Et sic ad commendationem dicti S. Thomæ remansit dicta verruca in dicto indice (ut dixit) & dictam verrucam dicti domini episcopi, factum hujus examinantes, suis oculis conspexerunt, & nos notarii fecimus illud idem. Item interrogatus de tempore, quo prædicta contigerunt, respondit, quod anno ætatis ipsius testis vigesimo secundo, videlicet anno Domini MCCXCII in crastinum Pentecostes post prandium circa horam Nonam. Item interrogatus de præsentibus, quando dictus peregrinus apparuit, respondit, quod multi erant scholares & alii equites, & erant bene quinquaginta in numero; & nominavit magistrum Joannem de Insula, germanum suum, juris civilis professorem, tunc socium & cancellarium domini patriarchæ Jerosolimitani, & Joannem de Roderhuam Eboracensis diœcesis, ob cujus reverentiam & honorem, ad ipsius patriam redeuntis, secundum morem patriæ & studentium dicti equites fuerant congregati; magistrum Galfridum de Blaston Linc. * diœcesis, rectorem ecclesiæ de Blasby, canonicum ecclesiæ de Lichefeld., Rogerium de Heslarton Eboracensis diœcesis, magistrum tunc temporis dicti testis.
[18] Sequitur in processu rubrica de probatione miraculi decimi noni, [Hugo barbitonsor ex gravi capitis malo,] facta super illuminatione Hugonis Barbitonsoris, super quo deponunt idem Hugo sextus, septimus, octavus, nonus & decimus testes. Hugonis, quem nomine Hugonis le Barber, sæpe laudavi, quique tunc erat annorum septuaginta & ultra, testimonium e processu tale est: Interrogatus, si post obitum dicti domini Thomæ facta essent miracula, respondit, quod sic. Interrogatus, quæ & qualia fuerant dicta miracula, narravit primo, quod modo sunt quatuordecim anni vel circa, quod idem testis & ejus uxor, Londini existentes, cœnaverant quadam nocte cum magistris Jacobo de Hulles & Joanne de Baldok, executoribus testamenti magistri Willelmi de Monteforti, decani quondam Londinensis, consanguinei dicti domini Thomæ; dum autem redirent ad domum eorum, & essent prope ecclesiam sanctæ Trinitatis parvæ * Londini in via publica, visum fuit dicto testi (qui prius bene videbat, & visum, sicut dixit, acutum habuerat, ita quod temporibus illis bene videbat ponere filum in acu sine aliqua difficultate) quod ipse haberet oculum dexterum plenum cineribus; & per totam illam noctem fuit valde afflictus de dolore dicti oculi.
[19] Cum autem in crastinum idem testis audivisset Missam in ecclesia S. Pauli Londini, [frustra adhibitis medicamentis, triennio plane cæcus mansit:] & rediret ad domum suam, & esset prope portam ducentem ad locum, in quo fiunt panis & servisia * pro canonicis dictæ ecclesiæ S. Pauli, visum fuit ipsi testi, quod haberet alium oculum plenum cineribus, & sensit dolorem in oculo supradicto, & ratione doloris utriusque oculi jacuit bene per octo dies valde afflictus. Et quidam chirurgicus, qui tunc Londini morabatur, qui vocabatur magister Robertus, vocatus ad curam dicti testis apposuit sibi quoddam emplastrum; post quod emplastrum habuit pejus, quam prius, & caput inflatum, & dictos oculos & faciem suam, & perdidit ex toto visum suum; & fuit sic alteratus in facie (ut ei dicebatur) quod videbatur esse leprosus. Post ea dictus chirurgicus dedit ei medicinam; & non profuit sibi; sed habitis ab eo quatuor solidis sterling., reliquit eum incuratum & nihil videntem. Postmodum fuerunt facta sibi remedia diversa, ita quod tumor capitis & faciei recessit, sed ipse remansit cæcus, & de tribus annis non potuit videre lumen, nec claritatem, nec aliquam rem corporalem, & visibilem aliis habentibus sanos oculos.
[20] Et accidit aliquando infra dictum terminum, quod, [sed post invocatam Sancti opem,] cum uxor sua turbaret eum in aliquibus, & ipse perciperet, quod non recederet ab eo; ipsa ponebat se ad sedendum, sicut postmodum sibi retulit, ex una parte mensæ, in qua dictus testis comedebat, & ipse testis non videbat eam. Faciebat etiam qualibet die infra dictum tempus, quo caruit visu, postquam surrexit de dicta infirmitate, de qua jacuerat ægrotans, se duci ad dictam ecclesiam, ad audiendum ibi Missas, per Rogerium vel per Willelmum, filios suos, qui ducebant eum ad manum, sicut ducitur cæcus: & hoc dixit fuisse publicum & manifestum, & adhuc esse notorium in vicinia sua, & in ecclesia S. Pauli. Et postmodum idem testis rogavit B. Mariam & S. Thomam de Cantalupo, ut rogarent Deum pro ipso, quod reciperet visum suum, ut posset videre elevari corpus Christi in ecclesia, & videre ire, & etiam videre ludentes ad scaccos * & ad aleas, & ipse videret ludere & solatiari cum eis. Et per Julianam uxorem suam fecit se mensurari ad dictum S. Thomam, & dictam mensurationem & oculos cereos misit per Willelmum de Badolk, Lincolniensis diœcesis, apud Hamelden., in quo loco fuerat natus dictus dominus Thomas.
[21] [eique bis mensuratus, visum recepit,] Postmodum infra duos dies a tempore dictæ mensurationis, dixit, quod recuperaverat visum suum, ita quod poterat videre gallinas euntes in domo sua prope ipsum. Et exinde iterum se fecit mensurari per dictam uxorem suam ad prædictum S. Thomam, & prædictam mensurationem misit apud Herefordiam ad tumulum dicti domini Thomæ per Joannam, uxorem Willelmi le Hasteler, de Kyngeslave ultra Herefordiam per quinque leucas Anglicanas. Et ex tunc infra octo dies a prima mensuratione ivit sine ductore, quo volebat, & vidit corpus Christi, quando per sacerdotem elevabatur in altari, dum tamen non esset multum remotus ab altari testis prædictus tempore dictæ elevationis. Postmodum infra annum dictus testis ivit ad ecclesiam Herefordiensem ex causa peregrinationis ratione miraculi supradicti, & portavit secum oblationes aliorum ad tumulum dicti domini Thomæ, & visitavit dominum Philippum Walensem, rectorem ecclesiæ de Streiton diœcesis Herefordiensis, cum quo consueverat aliis temporibus ludere ad scaccos & aleas, quando dictus dominus Philippus veniebat ad civitatem Londinensem.
[22] [ut ipsemet commissariis testatus est & probavit.] Et cum luderetur in domo dicti rectoris ad dictos scaccos & aleas, & dictus testis invitaret * ad dictum ludum, lusit primo ad aleas & postmodum ad scaccos; & videbat tunc bene puncta taxillorum & ludum scaccorum & dictarum alearum; & adhuc videt & ludit frequenter, ut dixit. Et per dominos commissarios examinatus super dicto visu discernebat de longe per quinque magnos passus, & amplius, birretum in manibus eorum; & quanto * magis appropinquabat, res minores & subtiliores, sicut juncum siccum & subtilem, vel festucam, & discernebat puncta taxillorum. Testes, qui idem miraculum confirmasse supra dicuntur, fuerunt septimus testis dominus Joannes de Wynton, presbyter & rector ecclesiæ S. Benedicti: octava testis Juliana, verisimiliter ejusdem Hugonis uxor; nonus Adam Aspelon, & decimus Wilhelmus de Eston.
[Annotata]
* urceolo
* lavisset
* i. e. medico
* laverat
* i. e. cum eodem
* i. e. chirothecis tectas
* i. e. commentationes
* i. e. subselliis
* decoxisset
* venit
* i. e. nova
* forte Lincolniensis
* i. e. parvam
* cervisia
* i. e. latrunculos
* an invitaretur?
* an quando?
CAPUT II.
Infans submersus redditus incolumis: puella fistulis & paralysi
laborans, sanata: cæco visus restitutus: prodigium, quod, S. Thoma
vivente, contigisse dicitur.
[Infans in vase aqua pleno inventus] In eodem processu sequitur Rubrica de probatione vigesimi miraculi facta super eo, quod Gilbertus, filius Raderi Sporonis, dicitur fuisse submersus, & postmodum resuscitatus. E testibus, quæ hac super re examinatæ fuerunt, solum duarum testimonia habemus, Aliciæ scilicet matris Gilberti, & Joannæ sororis ejusdem infantis, quorum primum cum mutilum sit, secundum recensebo. Itaque Joanna testis trigesima tertia, annorum XXXIV & ultra, ut hic dicitur, vel dumtaxat annorum XIV & ultra, ut in catalogo testium legitur, requisita, ut narraret factum de submersione & resuscitatione dicti infantis, & facti circumstantias, dixit, quod in præsenti anno die lunæ proxima ante festum translationis B. Thomæ martyris, vel post ejus translationem, quæ translatio celebratur septimo die mensis Julii (die Lunæ proxima ante festum translationis id contigisse, testata est mater Alicia) circa horam nonam prædictus Gilbertus frater suus recessit a nutrice sua, videlicet Beatrice, teste supra jurata, & egressus fuit aulam, in qua dicta nutrix & mater & soror dicti infantis & alii de domo vacabant operibus suis; & ivit dictus infans ad quoddam vas aquæ positum extra dictam aulam juxta hostium * aulæ, quod vas non poterat videri ab illis, qui erant intra dictam aulam. Antequam scirent aliquid de submersione dicti infantis, transivit tantum tempus, quod communi passu homo potuisset ivisse a domo dicti Raderi usque ad portam majorem ecclesiæ Fratrum Minorum de Lond., & distat dicta domus a porta ecclesiæ de Lond. prædicta per centum & viginti passus vel circa.
[24] Postmodum Joannes, frater parvulus dictæ Joannæ, [ac mortuus creditus,] qui est septennis vel circa, egressus dictam aulam, vidit, quod prædictus Gilbertus frater suus ceciderat in prædicto vase, capite existente deorsum in fundo vasis, & pedibus dicti Gilberti existentibus sursum, & innexis super oram seu labrum dicti vasis; & una pars tunicæ, quam erat indutus dictus Gilbertus, ceciderat in dicto vase cum eo: dictum enim vas habebat intra in latitudine tres palmos de canna & ultra, & habebat in altitudine palmum & quartam partem palmi; & ad recipiendum aquam fluentem ex stillicidio dictum vas erat deputatum, & non stabat plane in terra, sed erat elevatum ex una parte quasi per unum palmum a terra. Et acclamavit dictus Joannes, quod frater suus erat submersus. Et accurrens primo Matilda de Cherteseya, ancilla dictæ domus, cum matre, & Joanna sorore dicti Gilberti, & ipsa Beatrice subsequentibus, & videntibus, elevavit & extraxit de dicto vase prædictum Gilibertum, & mater ipsum de manu dictæ Mathildis recipiens inter brachia sua, & omnes astantes dixerunt & reputaverunt, dictum Gilibertum esse mortuum, quia erat totus frigidus & lividus, & tenebat os clausum, & non attrahebat nec emittebat anhelitum, & tenebat oculos, sic ut mortuus, & non apparebat in eo sensus nec motus.
[25] [deinde S. Thomæ mensuratus evadit incolumis.] Tunc mater dicti infantis dimisit dictum infantem in terra supinum in aula superiori dictæ domus, & cum quodam filo mensuravit dictum filium suum ad S. Thomam de Cantalupo, & rogavit Deum & dictum S. Thomam ipsa & aliæ mulieres astantes cum lacrymis, quod restitueret dictum Gilibertum vitæ. Et post dictam mensurationem & orationem modica hora elapsa, quam horam nescivit bene determinare, Joanna soror dicti Giliberti aperuit os ejus, & dicta Beatrix effudit, comprimendo mamillam suam, lac in ore dicti Giliberti, quia senserant ante effusionem dicti lactis motum aliquem, & audiverant aliquam gurgulationem in gutture ipsius Giliberti; post effusionem autem dicti lactis, quod lac dictus Gilibertus non attraxit ad se, sed remansit in ejus ore, inclinaverunt versus terram caput dicti Giliberti: tunc prædictum lac & aqua effluxerunt de ore dicti Giliberti; sed nescit determinare quantitatem aquæ, quia effusa fuit in terram. Postmodum quasi in continenti dictus Gilibertus, qui habet octodecim menses a nativitate, vel circiter, fuit in eo statu, in quo fuerat ante submersionem, excepto colore, quem non habuit infra octo dies, sicut habebat prius. Præter jam nominatas Joannam, Aliciam, & Beatricem le Marechal pro eadem re testata fuit etiam Catharina uxor Cissoris, sed earumdem testimonia, si mutilum Aliciæ excipias, non habemus, ut plura hic dicere nequeamus.
[26] [Cum puella paupercula quinquennis, luxato] Prosequor cum processu, in quo sub titulo miraculi XXI sequitur Rubrica de probatione miraculi super eo, quod Alicia de Lodenesdale dicitur fuisse contracta, & postmodum miraculose curata, super quo deponunt trigesimus nonus, quadragesimus, quadragesimus primus, quadragesimus secundus, quadragesimus tertius, quadragesimus quartus testes. Ipsiusmet, cui miraculum obtigit, Aliciæ testimonium referamus. Alicia de Louesdale (sic ibi scribitur) testis quadragesima, die X mensis Augusti coram commissariis producta, interrogata de ætate sua, dixit, quod erat novemdecim annorum, vel circa, & se fuisse oriundam de contracta (id est contrada, seu vico) vocata Louesdale, quia infans fuit inde educata. Dixit etiam, se esse filiam Willelmi testis proxime examinati, & Idoneæ, uxoris quondam dicti Willelmi. Requisita autem, ut narraret seriatim infirmitates, a quibus miraculose dicebatur fuisse curata, & curationis modum; respondit, quod, dum pater ejus de dicta contrata sua adduceret eam versus Londinum, & essent prope Staunford. Lincolniensis diœcesis, ipsa Alicia cecidit in via publica, quia posuit pedem per quoddam foramen, quod erat in via; de quo non advertebat, cum esset quinque annorum, vel circa.
[27] [ac deinde putrescente pede, gravique paralysi diu laborasset,] Et ex dicto casu extorsit sive dislocavit sibi pedem, ita quod non potuit ire; sed pater suus portavit eam super collum suum versus Londinum. Post modicum cum essent apud Suthwerk, quod est continuum civitati Londinensi, aqua intermedia, & dicta Alicia, tamquam paupercula, non habens, ubi reclinaret caput suum, jacuisset & dormivisset inter duo hostia *, invenit se mane impotentem in pede & in brachio, & in tota parte corporis sinistra, & adeo debilitatam, quod non potuit se juvare de corpore suo, nisi de manu dextra: quia in pede dextro receperat dictam dislocationem & extorturam; & dictus pes erat ingrossatus, inflatus & indignatus ita, quod non poterat se juvare de eo. Postmodum dictus pes dexter fuit quasi totus putrefactus, & fuerunt ibi ex dicta putrefactione, inflatura & sanie facta per se tria foramina satis magna; & continue dictus pes magis aggravabatur. Demum cum esset juxta fontem ecclesiæ sancti Clementis Dacorum prope Londinum (nimirum ibi stipem mendicans) fuit plus solito aggravata ex dolore dicti pedis; quia per dicta foramina exiverant aliqua ossa corrupta & putrefacta.
[28] Postmodum ad amovendam saniem lavit sibi pedem in quodam rivo emanante a fonte dicti S. Clementis; [post factum a patre votum vecta est ad ecclesiam Heresordiensem,] non ex devotione, quam haberet in fonte vel in rivo, sed quia mendicans non habebat aliud fomentum ad mundandum dicta vulnera, & quia magister Gilbertus sirurgicus *, qui tunc morabatur in civitate Londinensi, & amore Dei ac intuitu pietatis bis apposuerat emplastra in pede dictæ Aliciæ, tertia vice cum vidisset dictum pedem, dixit patri ipsius Aliciæ, quod prædicta infirmitas erat incurabilis, & tamquam incurabilem reliquerat Aliciam supradictam. Item dixit, quod post prædicta steterat * decem annis contracta, & non poterat stare pedibus suis, nec ire; sed trahebat corpus suum per terram firmando femur in terra & manum dextram; & aliquando pater suus portabat eam ad collum, elemosynas quærendo. Postmodum pater ipsius Aliciæ, Londini existens, vovit ipsam ad S. Thomam de Cantalupo, quondam episcopum Herefordiensem, & juxta morem Angliæ ad honorem dicti S. Thomæ & invocando ejus nomen & auxilium, & dicendo quasdam orationes, de quibus dixit se dicta Alicia non recordari, plicavit unum denarium super caput ipsius Aliciæ, & duxit eam ad ecclesiam Herefordiensem super quemdam parvum currum unius rotæ, quem pater ante se manibus pellebat.
[29] Et applicaverunt ad dictam ecclesiam Herefordiensem, [ubi in somnis sibi visa est videre senem] in vigilia Pentecostes fuerunt quatuor anni elapsi. Et in dicta ecclesia dicta Alicia stetit * in devotione per tres dies cum Leticia noverca sua, quæ erat cæca: tertia autem nocte, cum dicta Alicia obdormivisset prope tumulum dicti domini Thomæ, visum fuit sibi, quod venit ad eam quidam vir senex, magnus, pulcher, canus & albus, sicut lilium, habens vestes candidas & anulum in manu cum quatuor lapidibus pretiosis, & in capite videbatur portare operimentum sive pileum nigrum, cujus caudæ pendebant subtus collum ad modum almuciæ, quæ portatur inter * ecclesiam a capellanis; & videbatur tenere lac in manu in quadam parva pixide; & dictus senex manu propria cum dicto lacte inunxit dictam Aliciam in pectore inter mamillas usque ad umbilicum. Postmodum inunxit eam ex parte dextra, cum ambabus manibus palpando sibi genu dextrum & tibiam & totum pedem, in quo habebat tunc tria vulnera, seu ulcera saniem emittentia. Palpavit & sibi genu, tibiam & pedem sinistrum, quæ habebat mortificata ita, quod non poterat se juvare de eis; adeo erant mortificata & paraliticata, nec sentiebat in eis dolorem, nec etiam tactum, cum palpabatur, ut dixit; & inunxit similiter dictum genu sinistrum, tibiam & pedem cum lacte prædicto.
[30] [afflicta sua membra ungentem, ac mox surgens] Postmodum idem senex iterum palpavit genu & tibiam & pedem dextrum ipsius Aliciæ, ducendo manus per dictum genu, & descendendo gradatim per tibiam usque ad pedem ulcerofum & dolorosum. Tunc dicta Alicia extendit tibias suas, & visum fuit sibi, quod esset meliorata, & cum haberet humerum sinistrum prius aliquantulum mortificatum, & non posset se juvare de brachio sinistro, nec manum sinistram sine adjutorio manus dextræ erigere, nec erectam tenere; nec sentiret, cum palpabatur in brachio & manu sinistra prædictis, post palpationes dicti senis levavit ambas manus & ambo brachia versus cælum supra caput suum, & clamavit alta voce: Domine sancte Thomas, domine sancte Thomas, miserere mei! Et tunc, dum sic clamaret, & manus ad cælum erectas teneret, ille senex, qui palpaverat eam & inunxerat, quasi subridens, fecit signum Crucis super frontem & vultum dictæ Aliciæ, non tamen tangendo eam, & disparuit, facto signo Crucis prædicto supra Aliciam supradictam. Tunc dicta Alicia movit se de loco, in quo jacebat, & noverca sua, in cujus gremio dicta Alicia obdormiens reclinavit caput suum, dixit ipsi Aliciæ, quare movebat se; & ipsa respondit, quod ei videbatur, quod posset ire.
[31] [experta est sese divinitus curatam;] Et surrexit ipsa Alicia, & cecidit; & iterum surrexit, & stetit pedibus suis erecta, & potuit stare modica hora erecta sine baculo, sed non potuit adhuc ire sine baculo; sensit tamen se multum melioratam, & potuit elevare brachium sinistrum, & movere & juvare se de eo, sed non plane; quia adhuc habebat in eo debilitatem. Potuit & tunc movere & erigere tibiam & pedem sinistrum, quæ prius habebat mortificata; & sensit, cum tangebatur in eis. Vulnera etiam, quæ habebat in pede dextro, fuerunt restricta, sed non in totum clausa; ex tunc autem non emiserunt aliquam saniem vel putredinem; & dictus pes, de quo inceperat meliorari, postquam pater suus denarium plicaverat super eam, ut supra deposuit, fuit multum tunc melioratus & fortificatus. Postmodum dicta Alicia remansit in dicta ecclesia Herefordiensi per totam illam hebdomadam & etiam in die sanctæ Trinitatis, quod festum Trinitatis celebratur in Anglia octava die post Pentecosten. In dicta autem hebdomada dicta Alicia fuit in tantum meliorata, quod, relicto ibi vehiculo sive curru, in quo fuerat apportata ad dictam ecclesiam Herefordiensem, recessit inde pedibus propriis, & potuit ire cum baculo & aliquantulum sine baculo, claudicando tamen, quia pedem sinistrum, quem habuit mortificatum & paraliticatum, non potest bene movere, nec ad se bene attrahere articulos dicti pedis.
[32] [mansit tamen nonnihil claudicans,] Nervus vero pedis dextri retro cavillam (id est, tibiam ab Italica voce caviglia) prope quam fuerant dicta vulnera, est aliquantulum retractus; & propter prædicta dicta Alicia non plane potest pro velle in terra ponere dictos pedes, & incedendo claudicat, sive vadat cum baculo, sive sine baculo. Sic prædicti domini episcopi Mimatensis & Londinensis oculata fide viderunt, & nos hujus processus notarius cum eisdem. Interrogata, qua hora noctis apparuerat sibi dictus senex, qui palpaverat & inunxerat eam, respondit, quod in prima pulsatione Matutinorum. Item interrogata, si dictum miraculum fuit in continenti scitum & divulgatum in dicta ecclesia Herefordiensi, antequam illucesceret dies; respondit, quod, cum ipsa clamasset, quidam clericus, custos dictæ ecclesiæ Herefordiensis, venit ad eam cum lumine, & petiit, quid habebat: quo narrato, duxit eam juxta quoddam altare, & ibi stetit usque ad diem. Adveniente autem die, scito & viso miraculo prædicto, fuit congregatus clerus Herefordiensis, & pulsatis campanis, & facta processione, fuit cantatum, nescit quid (verisimiliter hymnus Te Deum laudamus) & ipsa fuit ducta ante majus altare ecclesiæ Herefordiensis.
[33] Item interrogata, quæ personæ erant præsentes prope ipsam in dicta ecclesia Herefordiensi, [uti ipsamet coram commissariis Apostolicis] quando dictus senex apparuit ei, & quando ipsa clamavit, respondit, quod non erat aliquis, nisi dicta noverca sua & dictus custos, qui ad clamorem ejus supervenit, quod ipsa viderit: nescit tamen, si erant plures. Item interrogata, si dicta vulnera, quæ habebat in pede dextro, fuerant ex toto clausa in dicto festo Trinitatis, respondit, quod sic, sed nondum erant perfecte consolidata; nullam tamen putredinem vel saniem emittebant. Item interrogata, an postmodum recidivaverint dicta vulnera & rehabuerint * mortificationem & paralisim & alias infirmitates, de quibus supra deposuit se fuisse curatam, respondit, quod non, hoc excepto, quod omni mense, quum primum luna mutatur, habet dolorem per unam noctem ex illa parte corporis, ex qua fuerat paraliticata, & nervi brachii sinistri & tibiæ sinistræ retrahunt se aliquantulum, & ingerunt sibi dolorem & afflictionem; & ex hoc est in crastinum debilis; sed in alia die non sentit læsionem.
[34] Præter Aliciam testem in processu quadragesimam idem miraculum confirmarunt Willelmus de Lonesdale vel Lovesdale, [aliique testati fuere,] pater ejusdem Aliciæ, testis trigesimus nonus, Amicia Rysshwyk, annorum quadraginta quinque, de Bernastonia Norvicensis diœcesis oriunda, & diu Londini versata, testis quadragesima prima; Willelmus de Oxonio, Leicestriensis diœcesis, annorum quadraginta circiter, testis quadragesimus secundus; Nicolaus Chiket de Glocestria Londinensis diœcesis, annorum quadraginta circiter, testis quadragesimus tertius; & dominus Willelmus de Londino, perpetuus cappellanus ecclesiæ Omnium Sanctorum ad forum Londinense, annorum quinquaginta circiter, testis quadragesimus quartus, qui vidit dictam Aliciam per quinquennium contractam; sed horum testimonia in apographis nostris non habeo præter testimonium prædicti patris ejusdem Aliciæ, quod, cum in quibusdam adjunctis parum differat, non abs re judicavi etiam recitare.
[35] Requisitus dictus Willelmus, quod narraret veritatem sub debito juramenti per eum præstiti de prædicto miraculo, [& inter hos pater ejusdem Aliciæ,] quod dicebatur in personam Aliciæ, ejusdem Willelmi filiæ, contigisse, dixit, quod ipse erat oriundus de Anglia, de partibus Borealibus, de quadam contrata, vocata Louesdale, Eboracensis diœcesis; & quod ipse voverat ire ad S. Jacobum Compostellanum in Gallicia, & dum arripuisset iter suum & duceret secum prædictam Aliciam filiam suam, quæ erat puella tenera & juvenis, & fuisset prope Staunford Lincolniensis diœcesis, prædicta puella in itinere publico sespitavit * & cecidit ad terram, & læsit sibi unum pedem adeo, quod non potuit propriis pedibus tunc ire; quia ex dicto casu fuerunt fracta aliqua ossa in pede dictæ puellæ; & oportuit, quod ipse testis portaret dictam filiam suam super collum suum usque ad civitatem Londinensem, quæ civitas distat a Staunford per LXXIV leucas Anglicanas vel circa. Cum autem transivisset pontem dictæ civitatis Londinensis & pernoctasset in Suthwerk, quod est conjunctum aqua intermedia ipsi civitati Londinensi, illa nocte dictam puellam arripuit quædam infirmitas, propter quam infirmitatem magna pars corporis dictæ puellæ fuit reddita insensibilis & impotens adeo, quod non poterat se juvare dicta puella a capite & a collo inferiori de medietate corporis sui, quia illa medietas erat mortificata.
[36] [cujus testimonium,] Post ista dictus testis bajulabat ad collum dictam filiam suam, petendo elemosynam & mendicando cum ea; & aliquando dicta puella gradiebatur per se ipsam, non in pedibus, sed super femur suum trahendo corpus suum per terram, cum nullo modo pedibus suis incedere posset. Quadam autem nocte accessit cum dicta puella ad quemdam locum juxta fontem ecclesiæ S. Clementis Dacorum prope dictam civitatem Londinensem, & nocte illa dicta puella incepit fortiter clamare & vocare dictum testem, patrem suum; & ipse venit ad dictam puellam, quæ habebat dictum pedem suum, cujus aliqua ossa, ut prius deposuit, confracta fuerant, adeo inflatum & infectum sanie, quod non credit modo, nec tunc credidit, quod opere alicujus medici vel per beneficium naturæ posset unquam dicta puella curari. Nam in prædicta nocte dicta sanies fecit foramina multa & postea redacta * in unum magnum foramen; quod foramen transibat per medium pedem dictæ puellæ subtus cavillam *, ita quod poterat ossum sive os dictæ cavillæ per prædictum foramen videri, & potuisset per dictum foramen transire unus digitus hominis communis, scilicet mediocris; & per dictum foramen exiverunt ossa putrida & corrosa, & caro etiam putrida & corrupta.
[37] [quia in paucis variat,] Post prædicta dictus testis, audito, quod Deus operabatur multa miracula pro domino Thoma de Cantalupo, episcopo quondam Herefordiensi, convertit se ad dictum S. Thomam, & juxta morem patriæ mensuravit dictam filiam suam cum uno filo ad eum, & rogavit Deum & dictum S. Thomam, quod daret sanitatem dictæ filiæ suæ, & ipse visitaret tumulum dicti S. Thomæ. Post dictam autem mensurationem & votum prædictum, iterum vovit dictam filiam suam ad sanctum Aloy (ut verum fatear, non novi hunc Sanctum eo nomine) sub conditione, si S. Thomas de Cantalupo non sanaret eam; & adhibuit quosdam testes in prædicto voto, qui fuerunt fidejussores pro prædicto teste & voto ad dictum sanctum Aloy, si dictus S. Thomas de Cantalupo non curaret eam. Post hæc venit (in vigilia Pentecostes fuerunt quatuor anni) cum prædicta filia sua ad ecclesiam Herefordiensem; quæ filia erat adhuc gravata ex infirmitatibus supradictis, & vulnera pedis dictæ puellæ erant aperta & emittentia saniem. Et dicta puella absque aliqua medicina & absque aliquo humano auxilio & consilio contra seu præter vim & potentiam naturæ fuit in dicta ecclesia Herefordiensi infra hebdomadam, invocato nomine dicti S. Thomæ, curata ab omnibus prædictis infirmitatibus suis, & vulnera pedis fuerunt clausa & penitus desiccata, ita quod ex tunc non emiserunt aliquam saniem.
[38] Et fuit adeo perfecte curata, quod potuit propriis pedibus ire, [hic etiam recitatur.] sicut modo vadit, & modo vadit & ivit coram dominis episcopis & coram nobis notariis, cum baculo & sine baculo claudicando, quia nervi pedis sunt retracti, & cicatrices & concavitates magnæ apparent in pede dictæ puellæ, ex quibus concavitatibus exiisse creduntur ossa prædicta. Dixit etiam idem testis, quod, licet infra hebdomadam dicta filia sua fuisset, sicut deposuit, miraculose curata, & propriis pedibus recedere potuit, voluerunt aliqui, quod remaneret in dicta ecclesia Herefordiensi ad ostensionem prædicti miraculi usque ad festum sanctæ Trinitatis inclusive; quod festum celebratur in Anglia octava die post Pentecosten: & in crastinum recessit inde cum dicta filia sua. Hactenus testimonium patris Aliciæ, quæ si, ut ipsa affirmavit, quinque fuerit annorum, dum pedem primo luxavit, annorumque novemdecim, quando hæc testata fuit anno 1307 & ipsa a quadriennio tunc fuerat sanata, oportet eamdem totum fere decennium gravi illo malo afflictam fuisse, quod pro curationis magnitudine observandum est. Ceterum non est necesse, ut credamus, unctiones palpationesque, de quibus Alicia meminit, reipsa factas esse, sed eædem ad somnium divinitus immissum referendæ videntur, easque Alicia forte etiam minus recte explicavit. Denique exigua adjunctorum variatio, quæ in utriusque narratione occurrit, partim ex oblivione, partim etiam ex confusa memoria oriri potuit. Miraculum autem hoc bullæ canonizationis insertum est.
[39] Subjungitur Rubrica de probatione vigesimi secundi miraculi super eo, [Infans paucorum dierum ex humorum fluxu] quod Joannes, filius Hugonis le Chamideler, dicitur fuisse miraculose illuminatus. Super quo deponunt quadragesimus quintus & quadragesimus sextus testes; videlicet Hugo le Chamideler, vel, ut alibi legitur, le Chaundeler de Shorhm, Cantuariensis diœcesis, ejusdem Joannis pater, & Agnes mater. Testimonium patris apud me sic habet: Hugo de Chaundeler Cantuariensis diœcesis, testis quadragesimus quintus, productus XII mensis Augusti, dixit juratus, quod jam sunt anni decem & octo, vel circa, quod Agnes uxor sua genuit sibi Joannem filium suum; & quando fuit natus, habuit oculos pulcros & integros & sanos, & videbat cum eis. Sexta autem die a nativitate dicti Joannis supervenit sibi * infirmitas in oculis, ex qua infirmitate dictus Joannes tenuit oculum sinistrum ex toto clausum ita, quod nullo modo poterat aperire dictum oculum. In oculo etiam dextro confluxerunt tot humores, quod non apparebat dictus oculus dextrus *. Et cum prædictus Joannes teneretur ad ignem, & sicut infantulus tener multum plangeret, & dormire non posset, humores ex dicto oculo dextro inceperunt in tantum fluere, quod visum fuit matri ipsius, oculum ex toto resolutum fuisse.
[40] Et quia dictus Hugo tempore, quo dicti humores inceperunt fluere, [cæcus factus, post nuncupatum S. Thomæ a patre votum] non erat in domo, quam tunc inhabitabat, mater ipsius testis præmortua (scilicet jam mortua, quando Hugo ista testabatur) misit pro ipso teste, ostendens ei dicti filii sui cæcitatem, & exhortans ipsum, ut voveret & mensuraret ipsum sancto Thomæ de Cantalupo, episcopo quondam Herefordiensi, pro quo Deus multa miracula operabatur. Tunc ipse testis, flexis genibus, cum lachrymis rogavit Deum, quod meritis dicti S. Thomæ restitueret visum prædicto filio suo, ne nutriret infantem cæcum; & mater ipsius testis, flexis genibus, cum lachrymis rogavit etiam Deum de eodem, præsente ipso teste; & uxor, quæ erat tunc in lecto & in eadem camera cum eis, & eos videbat, cum lachrymis fecit easdem preces. Et dictus testis tunc vovit, quod, si Deus meritis dicti S. Thomæ restitueret visum prædicto filio suo, quod ipse pedes visitaret sepulcrum dicti domini Thomæ in ecclesia Herefordiensi; & secundum morem Angliæ plicavit denarium super caput dicti filii, & mensuravit eumdem ad dictum S. Thomam: & ista fuerunt facta quadam die, de qua non recordatur, circa Completorium; dictus tamen infans non cessavit ex hoc plangere, nec quievit usque ad mediam noctem.
[41] [visum, amissumque oculum recipit.] In mane autem, cum dictus testis surrexisset, invenit dictum filium suum habentem oculos sanos & integros, sicut habuerat, priusquam dicta infirmitas supervenisset; & dictus filius suus videbat cum utroque oculo, & adhuc videt, sicut per inspectionem & per experientiam dicti domini episcopi comprobaverunt, & nos hujus processus notarius cum eisdem apud Westmonasterium quinta die hujus mensis Augusti, cum dictus Joannes venisset personaliter coram dominis episcopis supradictis. Habet tamen dictus Joannes parvos oculos, & dextrum, de quo, ut dicitur, fluxerunt dicti humores, videtur habere aliquantulum minorem sinistro; & pater ipsius Joannis videtur habere oculos consimiles in parvitate & in minoritate prædictis. Interrogatus, an credat, dictum filium suum potuisse absque miraculo recuperasse visum secundum virtutem & potentiam & cursum naturæ humanæ, respondit, quod de dexro oculo non credit, quod potuerit curari sine miraculo; quia post resolutionem humorum, qui defluxerunt ex dicto oculo dextero, non remansit ibi, nisi concavitas oculi, nec apparebat pupilla oculi nigra vel alba, nec erat aliquid, sub quo oculus latere potuisset; & mater ipsius testis narravit ei, se vidisse, quando pupilla nigra dicti oculi & etiam alba resolutæ in aquam limosam fluxerant ab eodem.
[42] [Duo prodigia alibi jam relata.] Subsequitur in nostro processus apographo Rubrica de probatione vigesimi tertii miraculi super eo, quod lapis superpositus ossibus dicti domini Thomæ, in ipsorum ossium translatione mira facilitate, tamquam non ponderosus, dicitur fuisse amotus, & postmodum, tamquam ponderosus, cum difficultate repositus. Super quo deponunt quinquagesimus septimus & sexagesimus primus testes. Item Rubrica de probatione vigesimi quarti miraculi de miraculosa excitatione venerabilis patris, domini episcopi Herefordiensis (Richardi frequenter laudati) facta, quando debuit transferre ossa dicti domini Thomæ. Super quo deponunt idem dominus episcopus testis sexagesimus primus, & quinquagesimus septimus. De neutro hic aliquid addam, quia de primo actum jam est in Compendio Vitæ num. 38 & 39, de secundo autem ibidem num. 37. Quod subditur, alterum, vivente S. Thoma, contigisse dicitur, nec tamen in prædicto Compendio locum habet, ideoque hic, etsi alieno loco, referendum est.
[43] Rubrica de probatione vigesimi quinti miraculi super eo, [Sancto, dum viveret, versus hymni sancti Spiritus præcinente,] quod, dicto domino Thoma celebrante Missam in festo Pentecostes in capella castri de Walingforde, diœcesis Lincolniensis, multæ aviculæ dicuntur ad vitrialia dictæ capellæ applicuisse, ipso singulos versus hymni Veni, Creator Spiritus inchoante. Super quo miraculo deponunt duo testes sequentes. Tum mox ibidem subditur: Post hæc die XIII mensis Novembris, quæ est dies ultima quatuor mensium, dictis dominis commissariis ad præsentem inquisitionem de fide, vita, moribus, fama & miraculis dicti domini Thomæ faciendam auctoritate Apostolica præfixorum, dominus Gilbertus, procurator capituli Herefordiensis, ad probationem prædicti miraculi de aviculis produxit venerabilem patrem, dominum Ricardum episcopum Herefordiensem, & Robertum Deyntè, dicti domini Thomæ quondam, & nunc præfati domini Ricardi camerarium, testes super toto isto negotio & super aliis articulis hujus processus examinatos.
[44] Robertus Deyntè prædictus deposuit, se vidisse prædictas aviculas convenientes ad dicta vitrialia, [dicuntur aviculæ magno numero] quando dictus dominus Thomas inchoabat singulos versus hymni Veni, Creator Spiritus; & videbantur nigræ & tales, quales sunt pernæ, graculæ sive monedulæ: & in continenti cum dominus Thomas inchoaverat dictos versus, & chorus prosequebatur cantum versus, recedebant; & eo alium versum inchoante, statim rediebant *, & choro prosequente, avolabant, & in earum adventu percutiebant vitrialia, & faciebant garritum magnum; & credit, quod essent ultra quadraginta, & quod prædicta fuerunt circa tertium annum, postquam dictus dominus Thomas fuit episcopus; & dicebatur, quod dominus Eadmundus, tunc comes Cornubiæ, admiratus de prædictis, exivit capellam, ut videret prædicta. Et credebant, quod hoc evenisset propter sanctitatem dicti domini Thomæ. Hactenus Robertus Deyntè.
[45] Dominus Richardus, episcopus Herefordiensis prædictus, deposuit, se fuisse præsentem in capella domini Eadmundi, tunc comitis Cornubiæ, in castro de Walkford, diœcesis Lincolniensis, (non recolit, [accessu ad fenestras recessuque suo] quo anno, sed æstimat, quod circa secundum vel tertium annum pontificatus dicti domini Thomæ) in festo Pentecostes, circa horam Tertiæ, quando multæ aviculæ, ultra triginta, ut æstimat, quæ videbantur esse cornuliæ *, columbæ & stornelli *, inchoante dicto domino Thoma cum solemnitate debita, flexis genibus, dicendo Tertiam ante altare dictæ capellæ singulos versus hymni Veni, Creator Spiritus, subito applicabant ad vitrialia dictæ capellæ, & in medietate, cum choreis (forte legendum est cum chori ejus) prosequebantur cantum versus inchoati a dicto domino Thoma, avolabant; & toties redierunt, quoties versus singulos inchoaret. De quo fuerunt dictus comes, qui ad prædictam solemnitatem dictum dominum Thomam & multos alios nobiles invitaverat, & alii quam plurimum admirati.
[46] [mirabile spectaculum dedisse.] Et propter admirationem memoratus comes cum pluribus aliis exivit dictam capellam, ut oculis propriis intueretur spectaculum avicularum prædictarum: & dictus comes & multi alii adscripserunt prædicta sanctitati ejusdem domini Thomæ; & dictus comes narravit, audiente dicto domino Ricardo episcopo, tunc cancellario Lincolniensi, quod tantam fiduciam & devotionem habebat in benedictione & orationibus dicti domini Thomæ, quantam in benedictione & orationibus S. Augustini Anglorum episcopi, qui convertit Anglos ad fidem. Eadmundus, de quo hic, fuit Richardi, Cornubiæ comitis & Romanorum regis electi filius secundo genitus, qui post fratris patrisque sui mortem eumdem comitatum adeptus fuit. Porro quia prædictos avium accessus recessusque Richardus episcopus & sacræ Theologiæ doctor non dubitavit pro miraculo habere, oportet, in eis aliquid singulare observatum fuisse. De S. Augustino Anglorum apostolo actum in Opere nostro est ad diem XXVI Maii, quo colitur. Porro hic desinunt rubricæ miraculorum, quibus possem & alia in processu sparsim relata addere; nisi vererer, ne lectori jam dudum nauseam pepererim. Finem itaque hic impono.
[Annotata]
* ostium
* i. e. ostia
* i. e. chirurgus
* i. e. fuerit
* i. e. perseveravit
* intra
* an rehabuerit?
* i. e. cespitavit
* supple sunt
* i. e. tibiam
* i. e. eidem
* dexter
* redibant
* an corniculæ?
* an sturni?
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 2. Oktober
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 2. Oktober
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.