Ökumenisches Heiligenlexikon

Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung Mai V Band Mai V Anhang Mai V

20. Mai

DIES VIGESIMA MAII.

SANCTI QVI XIII KALENDAS IVNII COLVNTVR.

Sancta Plautilla, matrona Consularis Romæ.
S. Victoria, Martyr, in Africa.
S. Marcelliosa, Martyr, in Africa.
S. Salsa, Martyr, in Africa.
S. Basilissa seu Basilla, Romæ via Salaria.
S. Aureus vel Aurea, Romæ via Salaria.
S. Nuscia sive Nusca, Romæ via Salaria.
S. Saturnina, Virgo Martyr, Roma in Westphaliam translata.
S. Valeria, Virgo Martyr, Roma in Westphaliam translata.
S. Fortunata, Virgo Martyr, Roma in Westphaliam translata.
S. Thalalæus, M. Ægis in Cilicia.
S. Asterius, M. Ægis in Cilicia.
S. Alexander, M. Ægis in Cilicia.
S. Baudelius, Martyr Nemausi, in Gallia Narbonensi.
S. Vellesius, Episcopus.
S. Faustinus, seu Faustus, Episcopus.
S. Lucifer, Episcopus Calaritanus in Sardinia.
S. Thalassius, Eremitæ apud Grȩcos.
S. Marcus, Eremitæ apud Grȩcos.
S. Anastasius, Episcopus Brixiensis in Italia.
S. Austregisilus, Archiepiscopus Bituricensis in Gallia.
S. Theodorus, Episcopus Papiensis in Italia.
S. Ethelbertus, Rex Orientalium Anglorum.
S. Ivo, Episc. Carnotensis in Gallia.
B Orlandus, Conversus Vallumbrosanus in Hetruria.
B. Albertus, Abbas Ordinis Vallis-Umbrosæ, Bononiæ.
S. Guidus, Comes Donoratici, Solitarius in Hetruria.
S. Bernardinvs Senensis, Ordinis Minorum, Aquilæ in Aprutio.
B. Columba Reatina, Virgo tertii Ordin. S. Dominici Perusii in Vmbria.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES REIECTI.

Sanctus Emebertus sive Ablebertus, Episcopus Cameracensis, colitur a quibusdam hoc die, ut patet ex Ms. Florario & Ms. Bruxellensi S. Gudulæ. De eo egimus.	XV Januarii.
SS. Sebinus & Placentinus Episcopi indicantur in Ms. Florario. Verum legendum S. Sabinus Episcopus Placentinus, relatus ad diē	XVII Januar.
B. Benedictus, Monachus S. Laurentii Cultus-boni & Eremita Vallumbrosanus, obiit XIII Kal. Iunias 1107, uti scribit in libello de Sanctis ac Beatis sui Ordinis Fr. Hieronymus: cui magis credendum censeo, quam cuidam relationi communicatæ Arnoldo Wioni: & ideo hic referre mallemus quæ idem Hieronymus suggerit, nisi essemus secuti Wionem, nihil dum certius scientes, & ex illius fide retulissemus illum ad diem quo cetera servamus,	XX Januarii.
S. Aquila Martyr in Thebaide, pectinibus pro Christo dilaniatus, refertur in hodierno Romano Martyrologio, allegaturque in Notis Menologium Græcorum, videlicet a Sirleto perquam levi manu compilatum: cum Græci in omnibus suis Synaxariis Asclam vocent aut Ascalonem, additis etiam elogiis prolixioribus: ex quibus intelligitur ipse esse, cujus Acta, paßi sub Præside Ariano apud Antinoum, habentur pridem edita a Lipomano & Surio, & a nobis illustrata; nomen autem eidem ipsi Romano Martyrologio inscriptum	XXIII Jan.
S. Licini, Episcopi Andegavensis, translatio corporis celebratur in Ms. Burdegalensi. Acta ejus illustravimus	XIII Februarii.
S. Alexii, Metropolitæ Kioviensis, inventio Reliquiarum apud Moscos agitur. Natalis ejus colitur	XX Februarii.
S. Maximus Martyr, officio colitur Ecclesiastico a Sanctimonialibus Carmelitanis excalceatis Græcii in Styria, ob sacras ejus quas poßident Reliquias: de quibus an plus aliquid sciatur, nescio.
Jacobinus aut Jacobus Cravacorius, Carmelita laicus Vercellis, ut Beatus refertur in Acie bene ordinata Sanctorum ac Beatorum sui Ordinis, juxta Kalendarium aliquod Valencenense: & in Notis Mss. dicitur, quod S. Carolus Borromæus, cui sæpe gloriosus apparuerat, sacrum ejus cadaver (nam pluribus ante & post mortem miraculis claruerat) pro sua devotione instantissime expetiit. Sed frustra expetiit: uti enim ipsi Patres nobis ibidem existentibus anno 1662 die 26 Maji dicebant, diu multumque requisitum in veteri sacello sub campanili, jam deserto, ubi sepultum fuerat, numquam potuit inveniri; solum in pariete legebantur hæc verba: MCCCCCVIII die III Martii, hic jacet B. Fr. Jacobinus de Crepatorio, qui obiit tempore ut supra: utrimque vero visebantur duorum Monachorum depictæ imagines, unius Carmelitani, cum epigraphe, B. Fr. Jacobinus; alterius Augustiniani, cum addito, B. Fr. Martinus. Hujus cultus amplior ac notior est, ideoque & a Ioanne Stephano Ferrario Episcopo Vercellensi nominatur inter Beatos diœcesis illius, quare & de eo agemus die XI Octobris; Jacobini nullam rationem habitam invenio, nec præter Beati Fratris titulum quidquam, cur nominari vel hoc loco poßit. Si plura aliquando reperiri contingat antiqui cultus indicia, cum aliqua vitæ ac miraculorum notitia, vel de novo ad ejus honorem instituatur aliquid publicæ venerationis, libenter dabimus omnia, eo quo dicitur obiisse die	III Martii.
Colmanus Doremariensis indicatur in Ms. Tamlactensi. De eo, teste Colgano, agitur in Vita S. Mochœmoci seu Pulcherii Abbatis num. 21, quæ ibi legi poßunt a nobis edita	XIII Martii.
B. Sibyllina, Virgo Papiensis Ordinis Prȩdicatorum, refertur a Ferrario in Catalogo Sanctorum Italiæ, ex antiqua tabula ejusdem ecclesiæ, in qua Vita compendio descripta est. Verum in ea æque ac in Vita prolixiori, nulla facta hujus dici mentione, dicitur obiisse, quando de ipsa egimus,	XIX Martii.
S. Maximianus, Patriarcha Constantinopolitanus, memoratur in Menæis Divione in Collegio Societatis Iesu adservatis. Ejus Acta dedimus	XXI Aprilis.
Fastradus, primus Abbas Cambronensis, tum Abbas Claravallensis, ac septimus Abbas Cisterciensis, memoratur a Molano & Menardo (qui eum venerabilis titulo honorat) Iongelinus abstinet a titulo omni. In historia Cisterciensi apud Manrique ad annum 1163 cap. 1 num. 8 dicitur Dominus Fastradus, & additur obiisse, quando de eo inter Prætermissos egimus,	XXI Aprilis.
Helena Virgo inscripta est Kalendario antiqui Breviarii Dolensis, anno 1519 excusi. Videtur esse quæ Trecis colitur	IV Maji.
S. Mastidiæ Virginis, reseratio corporis facta hoc die, anno MDCVI, indicatur in Martyrologio Gallicano Saussaji & Gynæceo Arturi. De ea egimus	VII Maji.
SS. Dympna Virgo & Gerebernus Presbyter, Martyres in Belgio, referuntur a Dempstero in Menologio scotico. Acta eorum dedimus	XV Maji.
S. Potentiana Virgo inscripta est Kalendario Ecclesiæ Eborensis in Lusitania, idque ob solennem cultum S. Ivonis pridie in dicta Ecclesia. Acta illius dedimus	XIX Maji,
S. Urbanus, Confessor Romæ, indicatur in Mss. Richenoviensi & Rhinoviensi. De eo egimus inter Prætermissos ex Martyrologio Romano	XIX Maji.
S. Hastulphi, Episcopi Atrebatensis & Cameracensis, elevatio corporis memoratur a Saussajo. De eo egimus	XIX Maji.
B. Patroclus Martyr, discipulus S. Petri Apostoli, qui fuit Pincerna Neronis; & Clarus Episcopus 12 Confessor, indicantur in scriptis Additionibus Carthusiæ Bruxellensis ad Grevenum. Sunt illi nobis hactenus incogniti, neque in aliis Fastis relati.
S. Faustini, Abbatis Ordinis Cisterciensis & Confessoris, natale in Cavellione civitate, refertur in Ms. Adone Reginæ Sueciæ. Est autem Cavellio, seu Cabellio, aut Cavallio, urbs Episcopalis in Comitatu Venusino sub Archiepiscopo Avenionensi: in qua diœcesi notatur unicum Ordinis Cisterciensis monasterium Siquanense: sed ante dicti monasterii fundationem vixit memoratur S. Faustinus, de quo plura & certiora cupimus nancisci.
Luidgenius memoratur in Ms. Tamlactensi, & confirmat cultum ejus Colganus XII Ianuarii ad Vitam S. Luidgenni in Notis num. 1. Si aliquando a successoribus Colgani edatur mensis Majus, poterit aliquid certius de eo sciri.
Croudithubhus seu Croudithunius de Ivi Craind, Marluithæus de Mommech-mou Daniel Tulacensis, indicantur in dicto Ms. Tamlactensi.
Conallus Iniscail, filius Manii Cœlii, colitur hoc XII Maji in ecclesia de Iniscail in Tirboguine regione Tirconalliæ, & in profesto, tamquam totius illius districtus Patroni, jejunium stricte observatur, usque in hodiernam diem. Ita Colganus in Appendice 4 ad Vitam S Columbæ Abbatis cap. 3 num. 10, addicitque se fusius de ipso acturum ad diem XX Maji. Quo viso & nos fusius de ipse poterimus agere.
Guido Abbas XV Cisterciensis, & postea S. R. E. Cardinalis & Episcopus Albanensis, indicatur in Kalendario Cisterciensi, & cum titulo Beati ab Henriquez & Chalemoto. Piis annumeratur a Suassajo: ab omni titulo abstinent Iongelinus, Bucelinus &, paßim alii.
Vivianus, Abbas Altæ-Cumbæ in Sabaudia, Ordinis Cisterciensis, cum Beati titulo memoratur ab Henriquez, Chalemoto, Bucelino. At piis adjungitur a Saussajo. Ab omni titulo abstinet Manrique ad annum 1139 cap. 10 nam. 4, ubi asserit, eum relicta Abbatia privatam vitam in Claravalle egisse.
Bonaventura Fabriani seculo 13 Didacus a S. Martino Madriti 1573 Francisca Roderica vidua Tertiaria 1544 Ordinis Minorū cum Beati titulo referuntur in Martyrol. Franciscano, & Francisca etiam in ejus Gynæceo.
Arnaldus Francus, sive Arnaldus Rainaudi de Herach Francus, sancte mortuus hoc XX Maji anno MDVII, in Licetana silva prope Senas, Ordinis Eremitarum S. Augustini: cujus elogium cum titulo Beati habet Landuccius in Historia dictæ Silvæ Licetanæ: qui varios citat, interque eos Alphabetum Herreræ, in quo legitur illud epitaphium: Hoc in sepulcro jacet Fr. Arnaldus Bachis, qui obiit XX Maji anno MDXII. Landuccius opponit se hoc epitaphium non vidisse. Forsan de duobus viris agitur, quorum alter anno VII, alter XII dicti seculi XIV, mortem XX Maji obierit.
Umbertus Accarigius Senensis, Magister in Theologia, perquam honorifice sepultus est in monasterio Licetano, ac titulo Beati paßim donatur a recentioribus & in Epitaphio quidem, ubi legitur obiisse anno 1348 die 20 mensis Maji, laudatur ut cujus mens sacro prædives nectare … Dogmate Parisius cælum conscendit: Sed in serie Professorum illius loci, quam sequenti mox seculo scripsit Philippus de Agazzaris, simpliciter nominatur, Fr. Umbertus; nec ullum vestigium ecclesiastici cultus, ipsi deferri soliti, in loco deprehendimus.
Hippolytus Galantinus, Sacerdos Florentinus, Congregationis S. Francisci doctrinæ Christianæ Fundator, multis post mortem miraculis clarus, quorum uti & virtutum ejus maximarum cognitio in Romana versatur Rota, hac die obiit anno 1619. Vita ejus, a Dionysio Baldocci Nigetti Italice scripta, excusa fuit Romæ & Florentiæ anno 1623 & 25, rursumque Romæ 1657, quod Lectorem hic convenit monuisse, dum causæ exitum felicem præstolamur.
S. Salustius Martyr refertur in Ms. Augustano S. Vdalrici. Videtur in Africa passus, & ab aliis relatus sequenti die	XXI Maji.
Hilarius II Episcopus Tolosanus, quasi Mennæ successor, cum elogio aliquo memoratur a Saussajo. Verum ab aliis rejicitur, tamquam non extitisset, uti deducimus ad Vitam S. Hilarii Episcopi Tolosani	XXI Maji.
S. Petrus Martyr, Urbeveteri in Tuscia ab hæreticis occisus, refertur in utroque Catalogo Ferrarii: obiit & colitur ab Vrbevetanis,	XXI Maji.
S. Ausonius, primus Episcopus Engolismensis, indicatur in Supplemento Saussaji, & iterum cum aliis, quando Vitam damus	XXI Maji.
S. Sophia medica Martyr refertur in duplicibus Menæis Taurinensibus Ducis Sabaudiæ: a pluribus	XXII Maji.
SS. Marcellus & Codratus Martyres memorantur in iisdem Menæis, ab aliis etiam dicto	XXII Maji.
SS. Donatianus & Rogatianus, Carnuti sub Diocletiano passi, referuntur a Galesinio, citato Breviario Carnutensi. Nos illud habemus anno MDCXXXIII excusum: in quo dicuntur apud Namnetum passi, & coluntur cum consensu reliquorum Martyrologiorum	XXIV Maji.
S. Lucianus, Diaconus S. Urbani Papæ, & una cum ipso & aliis captus, dum fustibus diutissime cæderetur, erectis ad cælum oculis, emisit spiritum, in crypta cœmeterii Prætextati XII Kalendas Junii sepultus. Ita Acta martyrii S. Vrbani. Nos cum, quia dein cum S. Vrbano & reliquis sociis fuit reconditus, cum eodem veneramur	XXV Maji.
S. Joannes Papa & Martyr Romæ, indicatur in Ms. Vaticano S. Petri, Verum celebris est ejus cultus	XXVII Maji.
S. Conon ejusque filius, apud Iconium urbem Isauriæ passi, memorantur a Rabano, Greveno, Canisio, Ms. Trevirensi S. Maximini, & aliis. Nos cum Martyrologio Romano.	XXIX Maji.
S. Maximinus, primus istius nominis Episcopus Trevirensis, & Martyr, indicatur a Molano: at Confessor dicitur, & Maximus appellatur a Galesinio; Ferrarius S. Maximinum refert, sed a Maximino secundo non satis distinguit, qui colitur	XXIX Maji.
Prior Maximinus, Martyr aliquibus, fuit potius dicendus Episcopus Tungrensis, & colitur	XX Junii.
Donini translatio in civitate Lucensi indicatur in scriptis additionibus Carthusiæ Bruxellensis ad Grevenum. Videtur S. Davinus esse, Lucæ mortuus qui colitur	III Junii.
S. Ponciæ Virginis Commemoratio præscribitur in Ordine Divini Officii ad usum Ecclesiæ Cathedralis Claromontensis pro anno 1656. Videtur filia S. Gilberti, & B. Petronillæ, & tam hujus quam Ponciæ poterit memoria agi, una cum S. Gilberto, ad diem	VI Junii.
SS. Gervasii & Protasii memoria celebratur in Martyrologiis S. Hieronymi: item in Mss. Richenoviensi, Augustano, Labbæano, Casinensi, Altempsiano & aliis: Germani fratres dicuntur, & in Ms. antiquo Reginæ Sueciæ tribuuntur Mediolano, proinde de iis agendum erit	XIX Junii.
Colonatus Martyr, famulus S. Kiliani Franconiæ Apostoli, inscriptus est Menologio Scotico Camerarii. De eo cum S. Kiliano agi poterit	VI Julii.
S. Nicostratus Martyr, & S. Antiochus Martyr, qui passus cum S. Procopio, indicantur in Ms. Synaxario, & iterum, die quo S. Procopius, colitur	VIII Julii.
S. Gudwali S. Berthulphi S. Amelbergȩ translatio memoratur a Molano, Saussajo & aliis. Ex his coluntur S. Gudwalus VI Junii. S. Berthulphus	V Febr.
S. Amelberga	X Julii.
S. Aurea in Ostia, scilicet Tiberina, Virgo & Martyr, celebratur in apographo Epternacensi Martyrologii Hieronymiani: pro qua in aliis nomen Aurei legitur, & adjungitur Nustra, seu Nusia aut Nusta, loco Ostiæ. Colitur S. Aurea apud Ostia Tiberina	XXIV Augusti.
S. Victoris Martyris Ceresensis translatio corporis anno 1466, hoc die facta, memoratur in Martyrol. Hispanico. Tamaji Salazar. Dies ejus natalis celebratur	XXVI Augusti.
Eustachius & Theopiste conjuges, Agapius & Theopistus filii, memorantur in Ms. Casinensi & variis aliis, item in 2, 3 & 4 Kalendario Capuano apud Michaelem Monachum, Solenne eorum festum est die	XX Septembris.
S. Geremari Confessoris translatio in Flaviacensi monasterio, celebratur in Breviario Cenomanensi, proponiturq; in Ms. Vsuardi Reginæ Sueciæ, & a Saussajo. Dies natalis est	XXIV Septembris.
S. Theodoretus Presbyter indicatur in Menæis Mss. Divione in collegio Societatis Iesu adservatis. Iam supra ad diem XVII Maji diximus videri eum esse, qui Antiochiæ sub Iuliano apostata passus, colitur	XXIII Oct.
Dedicatio oratorii Omnium Sanctorum inscripta est Ms. Synaxario Ecclesiæ Constantinopolitanæ, de qua posset agi	I Novembris.
SS. Aciscli & Victoriæ Martyrum translatio Tolosæ indicatur in scriptis additionibus Carthusiæ Bruxellensis ad Grevenum. Horum dies natalis est	XVII Nov.
S. Columbanus Luxoviensis, discipulus S. Columbani Abbatis, indicatur in Ms Kalend. Benedictino: at refertur cum suo Magistro a Mabillone & Menardo sequenti die Poterit de eo agi tunc XXI aut	XXII Nov.
S. Basilissa, Abbatissa monasterii Horreensis apud Treviros, a Molano in Additionibus ad Vsuardum adjungitur S. Maximino primo Trevirorum Episcopo, & secutus est Canisius in Martyrologio Germanico, & in Basilissa Wion cum aliis Martyrologis Benedictinis: de S. Maximino agendum erit XX Iunii. At Trithemius ceteris antiquior, lib. 3 de Viris illustribus Ordinis S. Benedicti cap. 205 (quem Wion cum aliis Benedictinis iterum sequitur) asserit festum S. Basilissæ agi, quando de illa poterit proferri quidquid habebimus,	v Decembris.
S. Bernwardus Episcopus Hildesheimensis, indicatur a Ferrario, citatis dictæ Ecclesiæ tabulis. Vita ejus danda erit die depositionis, ejus quæ annue recolitur	XX Decembris.

DE SANCTA PLAVTILLA
MATRONA CONSVLARI ROMANA.

CIRCA ANNUM LXVI

SYLLOGE HISTORICA
Ex Vita S. Domitillæ filiæ, Martyrio Pauli Apostoli, aliisque.

Plautilla, matrona Consularis Romæ (S.)

G. H.

[1] Plautilla, mater S. Flaviæ Domitillæ Virginis & Martyris, potißimum apud posteros suam habet notitiam ex Actis ipsius Domitillæ, ad diem XII Maji relatis: in quibus num 9 refertur S Domitilla inclinata ad virginitatem, ac tunc Nereus & Achilleus perrexerunt ad S. Clementem Episcopum, [Mater S. Domitillæ, a S. Petro baptizata,] & dixerunt ei: Licet gloria tua tota in Domino nostro Jesu Christo sit posita, & non de humana sed de devina dignitate gloriaris; scimus tamen Clementem Consulem, Patris tui fuisse germanū. Hujus soror Plautilla nos in famulos comparavit: & tunc, quando a Domino Petro Apostolo verbum vitæ audiens credidit & baptizata est, & nos simul secum & cum filia Domitilla sancto baptismate consecravit. Eodem anno Dominus Petrus Apostolus ad coronam Martyrii properavit ad Christum, & Plautilla corpus terrenum deseruit.

[2] Hæc ibi. Ejusdem Plautillæ mentio habetur in Paßione S. Pauli (quæ fertur nomine Lini, sed alicujus alterius est) sic autem habetur: Cum ad locum pergerent passionis, comitantibus populorum turbis innumeris, venit Paulus ad portam urbis Romæ, ubi habuit obviam nobilissimam matronam, nomine Plautillam, Apostolorum ferventissimam dilectricem, & religionis divinæ cultricem: quæ flens ejus se cœpit orationibus commendare. Ad quam Paulus ait: Vade, Plautilla, æternæ salutis filia, commoda mihi pannum, quo caput tegis: & secede paululum in partem propter plebis impedimenta, [S. Paulo ad martyrium abeunti porrigit pannum capitis:] me hic expectans, donec revertar ad te, & tibi restituam beneficium: ligabo enim mihi oculos vice sudarii, & tuæ dilectioni, amoris mei pro Christi nomine pignus, ad illum pergens, relinquam. Quæ festinato pannum porrexit; & ei, ut ipse Apostolus jusserat, obedivit. Insultabant autem Parthenius & Pheretas dicentes; Quid credis impostori & mago? Cur perdis pannum optimum, non tantum per eum in seculo lucratura? Paulus vero dixit ad eam: Etiam, filia, præstolare adventum meum, & signa mortis meæ in panniculo tibi offeram, cum Christo victurus.

[3] Relato dein S. Pauli Martyrio ista adduntur: Revertentes vero, qui jussi fuerant accelerare interfectionem ejus, pervenerunt ad portam civitatis: ubi invenerunt Plautillam, laudantem & glorificantem Dominum, in omnibus quæ audivit & vidit per sanctum ejus Apostolum. Et interrogaverunt eam cum irrisione, cur caput suum non operiret de maphorte, quam præstiterat Paulo. Quæ accensa calore fidei, cum magnanimitate respondit: O vani & miseri, qui credere nescitis nisi quæ oculis videtis & manibus attrectatis. [dein id ab eo recipit sanguine perfusum] Vere enim habeo eumdem quem illi porrexeram pannum, de infusione sui sanguinis pretiosum. Nam de cælo veniens, innumerabilium candidatorum caterva comitatus, illum mihi veracissimus retulit: & rependens gratiam pro benignitate in eum habita, dixit: Tu mihi, Plautilla, in terris obsequium præstitisti: ego tibi, quam primum ad regna pergenti, officiosissime obsequar. In proximo namque pro te revertar, [& ad cælum invitatur:] & tibi Regis invicti gloriam demonstrabo. Et extrahens Plautilla pannum a sinu, roseo persusum sanguine, illis ostendit. Qui nimio pavore correpti, gressu concito perrexerunt ad Cæsarem, quæ viderant & audierant nuntiantes.

[4] [Martyrologio Rom. inscripta,] Hæcibi. Vtrumque jam relatum testimonium profert Ordericus Vitalis lib. 2 Hist Eccles. in S. Paulo pag 397, & Baronius in Notis ad diem hunc XX Maji, cui in hodierno Martyrologio Romano inscripta est his verbis: Romæ S. Plautillæ, feminæ Consularis, matris B. Flaviæ Domitillæ: quæ a Petro Apostolo baptizata, omnium virtutum laude refulgens, quievit in pace. [mortua circa an. 66.] Ostendimus alibi SS. Petrum & Paulum Martyrio coronatos Silio Nerva & Julio Artico Vestino Coss. id est anno Æræ vulgaris sexagesimo quinto; ad annū vero sequentem referimus obitum S. Plautillæ, supposito quod constiterit eam hoc XX Maji deceßisse: & sic intra decem menses mors Apostolorum & S. Plautillȩ contigisset. Masinus in Bononia perlustrata, asserit aliquas S. Plautillæ reliquias, in ecclesia S. Bartholomæi Patrum Teatinorum, [reliquiæ.] asservari: Sed an hujus, quis divinabit? Corpus Romæ asservari in ecclesia SS. Nerei & Achillei ait Piazza, in Sanctuario Romano.

DE SANCTIS MARTYRIBVS AFRIS
VICTORIA, MARCELLOSA, SALSA.

[Commentarius]

Victoria, Martyr, in Africa (S.)
Marcelliosa, Martyr, in Africa (S.)
Salsa, Martyr, in Africa (S.)

G. H.

[1] Qvatuor antiqua Martyrologii Hieronymiani apographa hunc diem ita conspicantur: XIII Kalendas Junii. In Africa natalis Sanctarum Victoriæ, Marcellosæ, Salsæ. At loco Marcellosæ, seu Marcelosæ, in Ms. Lucensi ligitur Marcellonæ. Eadem, quæ in dictis apographis habentur, descripsimus Neapoli ex Ms. Patriciano, inter libros Caraccioli apud Clericos Regulares adservato: eademque reperimus Romæ in codice antiquo Cardinalis Barberini: at loco Salsæ scriptum erat Falsæ, cujus loco in Ms. Florario habetur Saturninæ, de qua infra agemus. Verum, omissa Salsa, reliqua leguntur in Adone Ms. Reginæ Sueciæ, & in Mss. Corbeiensi & Leodiensi S. Lamberti: in hoc tamen Victoris, non Victoriæ, est scriptum. Palæstra Africa omissa, de eisdem tribus agitur in Mss. Trevirensi S. Maximini, & alio Ecclesiæ Pragensis: item in Tamlactensi & Parisiensi Labbei: de sola autem Victoria in Mss. Augustano, Richenoviensi & Rhinoviensi. Huic in Auctario Græveni ad Vsuardum adjungitur Marcellus, loco Marcellosæ: ita etiam in Ms. Aquisgranensi legitur: In Africa Marcelli, Basiliæ, & in Ms. Adone S. Laurentii apud Leodienses, & antiquiore Trevirensi S. Maximini, In Africa Victoriæ, Basilissæ. De S. Basilla, quæ & Basilissa dicitur, mox agemus.

DE SANCTIS MARTYRIBVS ROMANIS
BASILISSA SEV BASILLA AVREO ET NVSCIA SEV NVSCA
VIA SALARIA VETERI.

COMMENTARIUS HISTORICUS.
Cultus Basillæ & Sociorum ex Martyrologio Hieronymiano: Actorum S. Eugeniæ, quibus temere inseritur, mala fides. Locus sepulturæ.

Basilissa seu Basilla, Romæ via Salaria (S.)
Aureus vel Aurea, Romæ via Salaria (S.)
Nuscia sive Nusca, Romæ via Salaria (S.)

AUCTORE D. P.

[1] Tria Hieronymiani Martyrologii apographa, Corbeiense, Lucense ac Blumianum, post Martyres Afros nominatos, [Hieronymiano Martyrol. sic inscripta,] diem hunc XX Maji sic prosequuntur: Romæ via Salaria Basilissæ, Aurei, Nusciæ, seu Nuscæ: sic enim habent postrema duo: pro quibus in veteri Ms. Reginæ Sueciæ in Animadversis Holstenianis legitur, Basilissæ cum aliis duobus. Corrupta tamen hæc censet Florentinius, & præfert antiquißimi omnium Epternacensis exemplaris lectionem, quæ habere videtur Romæ Basilæ: in Ostia Aureæ. Huic opinioni favent quædam Mss. Divione, [accipitur pro Basilla laudata in Actis S. Eugeniæ] Richenoviæ, Casini, ac Lucæ reperta, in quibus sola Basilla nominatur. His vero consentientes Vsuardus & Ado, Romæ inquiunt, Via Salaria, natale S. Basillæ Virginis & Martyris, quæ cum esset ex genere regio & haberet sponsum illustrissimum, accusata ab eodem quod Christiana esset, decretum est a Gallieno Augusto, ut aut sponsum reciperet, aut gladio interiret. Conventa de hoc & renuens consensum præbere, gladio transverberata est. Sequuntur supposititius Beda & Notkerus, ac paßim recentiores cum hodierno Romano. Sequuntur autem in fide Actorum S. Eugeniæ, in quibus legitur, Basilla gladio transverberata vigesimo die Maji: & sic pars illa quæ Basillam spectat, inde excerpta, sub hujus solius nomine, ad XX Maji invenitur in multis Paßionalibus Mss.

[2] Sunt illa Acta sane perquam vetusta: nam Alcimus Avitus Episcopus Viennensis, qui Concilio Epaonensi in Gallia præsedit anno DXVII, [seculo 5 notis,] in libro quem composuit de Laudibus Virginitatis ad sororem suam Fuscinam, præ oculis ea habuit, dignaque censuit quæ carmine redderet a versu 565 ad 615. Similiter etiam Metaphrastes digna credidit, quæ eleganti illo suo stylo Græcis commendaret: unde Orientalibus Ecclesiis æque ac Occidentalibus facta sunt notißima: quippe mira eventuum conversione gratißimam legentibus audientibusque voluptatem adferentiæ, nec parum ad virtutis Christianæ, castitatis præsertim, commendationem facientia. Attamen quantumcumque placuerint olim Acta illa, nunc, si ad Lydium historici examinis lapidem admoveantur, non aurum, sed scoria esse invenientur: [sed fabulosis.] adeo ut ex illis de ea, quæ Hieronymiano Martyrologio pro hoc die inseritur, Basilissa seu Basilla, haberi nihil certi poßit. Examen illud ad diem XXV Decembris spectat, quo colitur S. Eugenia: prævertere tamen id tempus cogor, saltem obiter indicando, cur ea probari nequeant sed tamquam fabula contemni mereantur: quia non desunt, qui ex illis Actis putent probari evidenter antiquitatem Monasticæ vitæ in Oriente atque Occidente, majorem quam eam alibi definimus. Paucis igitur accipe fictionis audacis notas minime obscuras, præcipuas ex multis. Sic ordiuntur.

[3] In septimo Consulatu suo Commodus Imperator direxit Illustissimum virum Philippum ad Ægyptum, ut Præfecturam ageret Alexandriæ. Metaphrastes vertit: Commodo post Marcum tenente Imperium, cum jam septem annos in eo ageret. Iuxta hunc, [Nam ætate Commodi Imp. nubilem Eugeniam,] annus CLXXXVI vulgaris æræ notaretur: qui Latino textui, non annos Imperii, sed gestos Consulatus numeranti, esset annus Christi CLXXXXII, Commodo Imperatori vitæ suæ ultimus. Dum Præfecturam istam administrabat Philippus, & ex Imperatorum edicto exesse Alexandria juberet Christianos; dicitur Eugenia, Philosophicis studiis egregie instructa, exivisse in suburbanos Alexandriæ agros prætextu valetudinis, reipsa causa declinandi matrimonii cum Aquilio Aquilii Consulis filio: mutataque in virilem veste, ab Heleno Heliopoleos Episcopo, una cum eunuchis suis Proto & Hyacintho, baptizata sub nomine Eugenii; Monachumque induta, tertio suæ conversionis anno Abbas esse electa. Postea narratur quomodo eadem Eugenia, jam Eugenius, propter formæ præstantiam a Melanthia matrona solicitata ad stuprum, ab eademque apud patrem Philippum Ægypti Præfectum, [ac paulo post inter Monachos sexu occulto Abbatem,] de ipso quod recusaverat committere flagitio accusata, coactaque sit sexum suum ac genus parenti prodere: qui exinde Christianus factus, cum uxore & filiis, effecerit apud Imperatorem Severum (evectus hic ad Imperium fuit anno CLXXXXIV) ut cessaret in Ægypto persecutio Christianorum. Ipse deinde, suæ Præfecturæ anno decimo delatus Imperatoribus Severo & Antonino, adeoque post annum CLXXXXVIIII (quando filium pater consortem Imperii declaravit) sacrificare jussus aut dignitate æbire, hac deposita dicitur factus Episcopus Alexandrinus.

[4] Non quæro quandonam Commodus, vel ejus succeßor Pertinax, aut denique Severus, pelli ab urbibus Christianos novis edictis jusserint (etsi difficile sit toto illo tempore persecutionem aliquam notabilem invenire) satis Severus Philippus fuerit, [(Philippo) patre facto Episcopo Alexandriæ, quod dici nequit)] ut antiquas leges suo ipse arbitrio in usum reduceret. Sed non capio, quomodo Philippi Episcopi Alexandrini nomen effugerit omnem Ecclesiæ Alexandrinæ notitiam, seriem suorum Episcoporum a Marco succeßive enumerantis apud domesticos externosque scriptores: maxime si Philippus iste Alexandriam tenere sit ordinatus a Commodo (sicut habet rescriptum Imperatorum) non ut Præfectus, sed ut Rex, ut dum in vita maneret successorem non acciperet; si decennio Magistratum gesserit, non obstante mutatione duplici Imperii, a Commodo in Pertinacem, & a Pertinace in Severum devoluti (qualis continuatio nullo fortaßis exemplo probari poterit vero similis esse) si denique idem factus Episcopus, [perducunt ad Gallienum Imp.] Martyrio vitam & Pontificatum finivit. Est hic ut vides difficultas non levis: sed major paulo post subnascitur, quando Eugenia dicitur cum Claudia matre fratribusque regressa Romam, benigneque excepta a Senatu, qui fratrum alterum Proconsulem Carthaginis, alterum Africæ Vicarium constituerit (quasi scilicet ea tunc fuerit potestas Senatus) ubi cum multas virgines erudiret Eugenia, adjuvante Cornelio Papa, inter eas etiam converterit Basillam; sic ut illa sponsum repudiarit; ideoque, jubente Gallieno Imperatore, capitis sententiam tulerit sub Nicetio, sive (ut Metaphrastes appellat) Aniceto Vrbis Præfecto.

[5] Cœpit regnare Gallienus, in consortium Imperii ascitus a patre Valeriano, anno Christi CCLIIII; & illo quintum post annum in captivitatem abducto a Persis, [Cornelium Papam & Anicetum Vrbis Præfectum: quæ non consistunt:] solus Imperavit ab anno CCLVIIII. Cornelius ante utrumque ejus initium Vita aut saltem Pontificatu discesserat, creditus sub Decio martyrizatus. Præfectos Vrbis habemus accuratißime descriptos apud Bucherium ex veteri membrana, ab initio Gallieni per totos centum subsequentes annos; nec tamen in his Nicetius sive Anicetus ullus aut nominis affinis quisquam, ante Anicium Iulianum anno CCCXXVI. Sed fuerit erratum in nominando Pontifice, itemque in nominando Præfecto: putasne conciliari possunt annus septimus Commodi, vel etiam septimus Consulatus, quo in Ægyptum transiens Philippus eodem duxerit filiam, non solum nubilem, sed intra paucos annos etiam monastico regimini idoneam, cum tempore Cornelii aut Gallieni, quando illa cum matre fratribusque adhuc ætate florentibus Romam transiisse dicitur? Octogenariam aut etiam nonagenariam fuisse tunc oporteret; quantam vero ejus Matrem? quantos fratres ætate majores? Quod si incongrua hæc sunt, ut sunt profecto, consequens est ut Acta S. Eugeniæ, quam sunt varia novitate grata, tam sint temporibus personisque confusa, adeoque nihil nos docere valeant de ea quam hic quærimus Basilissa aut Basilla. Si enim, cum quibusdam Græcis, pro Cornelio Soterem Papam substituimus, qui Basillam baptizaverit; non solum Galienum, sed etiam Commodum Imperatorem removeas necesse est: cum Soter ante utrumque obierit, scilicet anno CLXXI. Si vero Galienum retentum cupis, ut oporteret, non fuerit Eugeniæ discipula illa, nisi tibi finxeris Eugeniam aliam quam filiam Philippi, Ægypti Præfecturæ admoti a Commodo. Difficultates istæ non omnino latuerunt Antiquos. Nam Vincentius Bellovacensis lib. 11 Speculi historialis cap. 75, [uti jam olim notatum fuit.] & Boninus Mombritius, Acta S. Basillæ, qualia seorsim invenerunt, describentes; invenerunt illa in Mss. antiquis cum hac præfatione vetustioris Collectoris: Miro modo dissentiunt historiæ, de his Martyribus, qui passi sunt sub Decio Imperatore. Nam Cornelius Papa sub eo legitur passus, & tamen idem legitur passus fuisse in gestis B. Eugeniæ Valeriano & Gallieno Imperatoribus, qui utique post Decium, & etiam post Gallum & Volusianum leguntur Imperium suscepisse. Mortemne an exilium dumtaxat sub Decio passus Cornelius sit (nam & hujus Acta inveniuntur valde depravata) alias videbimus; ante Galienum certe mortuus est.

[6] His ita expensis & explosa Eugenianorum Actorum fide, quantivis temporis & auctoritatis præscriptione subnixa, animaverto, Via Salaria veteri extitisse quoddam Basillæ cœmeterium, [melius dicetur Basilissa sepulta, in Cœmeterio Basillæ,] aliis S. Hermetis & Sanctorum Proti atque Hyacinthi dictum, de quo in veteri præcipuorum quorumdam Martyrum Indiculo apud Bucherium legitur, V Kalendas Septembris Hermetis in Basillæ, Salaria veteri: & III Idus septembris Proti & Hyacinthi in Basillæ; de quo etiam in Hadriano I Anastasius ait, quod Basilicam Cœmeterii Sanctorum Hermes Proti & Hyacinthi atque Basillæ, mirȩ magnitudinis, innovavit. Hinc porro veteris Hieronymiani Martyrologii hujusmodi lectionem videor elicere: Romæ via Salaria in Basillæ (subintellige, Cœmeterio) Basilissæ, Aurei, Nusciæ, scilicet, Natalis. Qui contextus cum transcribentium vitio, nunc uno, nunc altero nomine truncatus legeretur, & hoc XX Maji in Basillæ cœmeterio Natalis trium Martyrum ageretur, non satis distinctis Basillæ & Basilissæ nominibus, data videtur occasio ei qui Proti & Hyacinthi atque Basillæ, in eodem cœmeterio consepultorum, memoriam adhibuit ad exornanda Eugeniæ Martyris fabulosa Acta, ut huic diei adscriberet Martyrium S. Basillæ, etsi alias die XI Iunii passæ, quando de ea acturi sumus. Conjecturam confirmant Martyrologia Mss. Augustanum S. Vdalrici & Parisiense Labbæi, ubi divisim nominantur Basilla & Basilissa; sed interposito ex priori classe nomine Victoriæ.

[7] Vtinam nunc, sicut haud ægre deprehenditur incertitudo notitiæ de Actis illis sumptæ, [cum 2 sociis.] ita etiam facile esset aliunde elicere quidpiam majoris claritatis circa hujus diei Basilissam & socios ejus sociasque: nam nec hoc satis constat, Aureusne, an Aurea dici debeat. Vt tamen Aurea dicta fuerit, nolim eam cum Florentinio (ex unius Epternacensis fide, loco Nusciæ, alterius sociæ, legentis in Ostia) confundere cum S. Aurea Ostiensi; quæ licet in Hieronymiano Martyrologio nusquam alibi nominetur, paßim tamen cultum suum, eumque celebrem habet XXIV Augusti.

DE SANCTIS VIRGINIBVS MARTYRIBVS
SATVRNINA, VALERIA, FORTVNATA,
ROMA IN VVESTPHALIAM TRANSLATIS.

COMMENTARIUS HISTORICUS
Translatio Heresiam. Sanctarum arcæ. Acta sumpta ex Actis S. Benedictæ occasione alterius S. Saturninæ apud Atrebates: Walburgis fundatricis memoria annua.

Saturnina, Virgo Martyr, Roma in Westphaliam translatæ (S.)
Valeria, Virgo Martyr, Roma in Westphaliam translatæ (S.)
Fortunata, Virgo Martyr, Roma in Westphaliam translatæ (S.)

AUCTORE D. P.

[Saturninæ nomen in Fastis recentioribus:] Appendici Adonis apud Mosandrum & Rosweidum, nec non Additionibus Coloniensium Carthusianorum ad Vsuardum & Florario Sanctorum Ms. S. Saturnina Virgo & Martyr ad hunc XX Maji inscribitur, & in Martyrologiis Coloniæ atque Lubecæ excusis anno 1490 ejusdem memoria celebratur. Quæ omnia non dubitamus referre ad Herisiensis in Westphalia pagi ac monasterii tutelarem hujus nominis Patronam: quippe cujus hoc die celeberrimus ibi cultus est, & inde per diœcesim Paderbornensem diffusus. De hac plura distinctioraque scire cupientibus, & Hermannum Crombrach, veterem Coloniæ amicum, consulentibus, rogatus ab eodem Hermanno alius nostræ Societatis Sacerdos Lucas Nagel, anno MDCLXXIII hæc diligenter collecta submisit; cum notitia duarum aliarum Virginum, quas æque Martyres esse habendas præsumere facit traditio antiqua, de iisdem pariter Roma allatis; unde quæcumque afferuntur corpora, Martyrum esse præsumuntur. Iungimus autem simul omnes in titulo, quoniam nescimus alium diem postremarum duarum cultui destinatum. Quæ autem P. Lucas, P. Hermanno scripsit, hæc sunt.

[2] Herisia pagus est binis Germanicis milliaribus Padiborna distans, habetque liberum (ut vocant) illustrium & generosarum Virginum Collegium, illudque perantiquum. [Herisiæ in monasterio tumbæ duæ] Templum Collegii primum habuit patronam Dei Matrem Mariam: at nunc a pluribus seculis S. Saturninam, cujus reliquiæ in tumba lignea, cupreis & inauratis laminis obducta, & Deiparæ ac Apostolorum imaginibus exornata, in eodem asservantur, in dextro latere summæ aræ. Hanc tumbam festo S. Lucæ, quod est XVIII Octobris, præsentibus illustribus & generosis Dominabus D. Anna Maria de Schilder Præposita, D. Agatha a Neuhausen Decana, & quatuor aliis Domicellis, Ego & adm. Rev. D. Jodocus Eberherdus Werneking, loci Pastor & Capitularis, aperuimus: invenimusque primo pergamenum folium, in quo catalogus erat descriptus Reliquiarum omnium istius templi, perantiquum & fugientibus pene characteribus. [in harum una membrana cum nominibus] Titulus sextus hujus folii recensebat Reliquias sanctarum Virginum, & primo loco hæc verba continebat; Corpus integrum S. Saturninæ, S. Valeriæ, S. Fortunatæ. Cujus postremæ (quæ pedissequa S. Saturninæ & in Martyrio socia fuisse dicitur) corpus, altera tumba inclusum, in sinistro summæ aræ latere asservatur. [& varia ossa,] Tum amoto panno, quibus erant involuta, vidimus & pie exosculando venerati sumus sacra ossa, majora & oblonga sex aut septem, cranium item sive supremam calvariæ partem. Ossium minorum & fragmentorum erat ingens copia, ersi non de eodem corpore omnia, propter coloris & proportionis diversitatem, esse videantur: quod inde contigit, quia bello Christiani Ducis Brunsvicensis, hæretici, Reliquiæ hujus templi, eversis tumbis per totum pavimentem dispersȩ, non sine aliqua confusione sunt a Virginibus iterum collectæ.

[3] [seculo 9 illuc advecta,] De tempore & auctore translationis certi nihil potui comperire. Quidam ejus loci Clericus Manuscriptum librum mihi ostendit, in quo ex antiqua traditione referebatur Bisonem Episcopum Padibornensem has Reliquias, Roma advectas, ab summo Pontifice petiisse. Quod si ita se habet, cum Biso factus sit Episcopus anno Christi DCCCLXXIV, obieritque anno DCCCCII, necesse est translationem illam octavo ab hinc seculo esse factam. Vix uno milliari ab Herisia distat Gerdense Benedictinarum Virginum cœnobium, in cujus Martyrologio habetur XX Maji, Festum S. Saturninæ V. & M. quæ in Cœnobio Hersensi apud nostras Sorores quiescit. Ac jam a quatuor seculis & forte amplius, certum est fuisse Herisiæ, non Sororum Benedictinarum, sed prænobilium Virginum liberum Collegium, quidquid antea fuerit de Monialium cœnobio; itaque saltem ante tot secula oportet factam esse hanc Translationem. Verum hac de re certiora dare poterunt e diversis monumentis, qui peritiores sunt Historiæ hujus Diœceseos.

[4] De modo Translationis hæc est traditio; Sacras Reliquias currui impositas, [non absque miraculo,] non Herisiam quidem destinatas, sed tamen Herisiam prætervectas, non procul a pago ita constitisse, ut nulla ei aut currus aut equi dimoveri inde potuerint. Cujus rei fama & novitate incolæ commoti accurrerint, interque eos duæ ex Virginibus; quas, cum in pagum redirent, equi sua sponte secuti ad templi ostium substiterint, quod magno cum strepitu sponte se aperuerit, & Campanæ omnes nullo visibili motore sonuerint. Verosimilitudinem hujus traditionis auget supplicationis ceremonia, quæ quotannis pridie Ascensionis Christi ducitur ad Crucem eo loco defixam, quo constitisse olim sacræ Reliquiæ dicuntur. Cum enim ventum fuerit ad Crucem, duæ ex Virginibus præcinunt Antiphonam: Sancte sanctorū, [solito quotannis in Supplicatione exprimi.] sanctifica nos sanguine Salvatoris & sanctæ Saturninæ suffragiis, qui non despicis sperantes in te, libera invocantes te. In reditu supplicationis canuntur peculiares Litaniæ, usque ad ostium templi clausum; ubi iterum a duabus Virginibus canitur, Agnus Dei qui tollis peccata mundi, miserere nobis; suscipe deprecationē nostram, qui sedes ad dexteram Patris. Quod dum a choro repetitur, lapis ad ostium templi projicitur (ad strepitum illius primæ miraculosæ apertionis repræsentandum) campanæ pulsantur, & aperto per aliquem e Presbyteris ostio, sacræ Reliquiæ in templum deferuntur. In qua, sicut & in altera supplicatione, quæ habetur Dominica post festum S. Bonifacii Episcopi & Martyris, illud est admiratione dignum, quod non eadem semper sit sacri thesauri gravitas. Nam subinde a duobus adolescentibus commode portatur, subinde quatuor etiam robustissimi juvenes tantum pondus sentiunt, ut ferendo vix sint pares: quam quidem gravitatem, ex longa observatione, pro certo habent omine, ex Canonissis aliquam, aut quempiam e Clero brevi tempore moriturum. Cultus S. Saturninæ, præter supplicationem jam dictam, consistit in quatuor festivitatibus, quæ apud Herisienses in illius honorem sub ritu duplici aguntur. [Cultus 4 diebus:] Primum XX die Maji colitur, etiam a plebe feriante, dies Martyrii. Tum XVII Junii celebratur in Choro Tricesimus S. Saturninæ. Deinde II Septembris Translatio ejusdem. Et denique VI Novembris illius Herisiam Adventus. Ubi per Translationem intelligi puto diem illum, quo primum Reliquiæ cœptæ sint ex eo loco, ubi prius quieverant, amoveri. Porro Officium divinum pro his quatuor festivitatibus unum idemque, in antiquo manuscripto Antiphonario, invenitur.

[5] Hæc ille. Cum autem anno MDCLXXX excurri Nihusium, Celsißimo Paderbornensi ac Monasteriensi Episcopo Ferdinando oblaturus ipsi ac Fratribus ejus dedicatum primam hujus Maji partem; [Arca Sanctarum statunculis] in apparatu monumentorum Mss. Paderbornensi historiæ, quæ sub manibus est, deservientium, reperi descriptam accuratius arcam sancti corporis custodem, ita scilicet ut ejus frons prima habuerit Salvatoris imaginem, mediam inter statunculos SS. Liborii & Servatii, quorum adhuc nomina ad pedem leguntur: frons autem secunda Deiparæ Mariæ iconem mediam, inter SS. Saturninam & Fortunatam. Per margines, uno in latere, hi versus legebantur:

Inter virgineas fulget virtute choreas
Virgo Saturnina, calcans mundum velut ima.

altero in latere sic scribebatur: [& versibus ornata.]

Ergo sit hæc castis decus & flos integritatis,
Qua Sponso suavem late diffundit odorem.

Inventa est etiam scheda antiqua Ms. tenoris hujus. Walburgis, soror Episcopi Paderbornensis Luithardi, fundatrix monasterii in Herisia, & Biso Episcopus, portavit ibidem corpus S. Saturninæ, [Herisia sub Bisone fundata post an. 875.] & caput S. Agathæ Virginum, item costam de S. Laurentio. Fuit autem Herisia fundata pro Benedictinis Monialibus auctoritate Stephani Papæ, uti claret in ejusdem Pontificis Bulla, scripta litteris Longobardicis in volumine betulaceo, appensa plumbea capsula cum sigillo & cannabi, quas anno MDCLXII vidit ipsemet Episcopus Ferdinandus. Sedit Luithardus, decessor Bisonis, ab anno circiter DCCCLII, juxta Democharem Tomo 2 de Sacrificio Missæ cap. 35, cujus tempore cum nullus Romana in Sede fuerit Stephanus: oportet dicere Fundationem istam, post ejus mortem esse factam sub Bisone, tempore Stephani V, ab anno DCCCLXXV ad DCCCLXXXXI Pontificatum tenentis.

[6] Notavit etiam P. Ioannes Gamans, in suis Collectaneis, Paderbornensem diœcesim ante annos quadraginta lustrando scriptis; ipsam capsam superiori seculo apertam fuisse, quia dicebatur per traditionem a majoribus acceptam, quod si omnia destruerentur Herisiæ, Canonissæ tamen reperturæ essent in feretro S. Saturninæ, unde honeste viventes servirent Deo: sed solas in ea repertas Reliquias palam fecisse, quo sensu id esset a majoribus traditum. Idem P. Gamans in Membraneo libro Ms. qui ibi vocatur Liber Præsentiarum, [Processio ex Olden-Heersse] notatum reperit, quod XX Maji Saturninæ Virg. fiet solennis Processio omnibus præsentibus, etiam Istorp & Olden-Heerse…celebratio Missæ a nullo est omittenda in nostro Herisiensi Monasterio. Anno MDCXXV iterum renovata est deportatio Reliquiarum per Pastorem in Olden-Heerse, cum suis Parochianis, qui summo mane veniunt equitando ex Olden-Heerse, deferentes Reliquias, & post prandium processionaliter uterque sexus eas referunt, portando imaginem Beatæ Virginis. Credo quod Saturninæ; an autem hujus quoque sint Reliquiæ, quas Parochiani isti ad festum deferunt, non temere dixero; cum sciam moris esse, ut in ejusmodi proceßionibus, quibus mutuo se honorant vicinorum locorum incolæ, in præcipuis aliquibus festivitatibus suorum singuli Patronorum Reliquias adferant. Dicitur autem Olden-Heerse seu Vetus Herisia, parochia illa intra cujus limites Herisiense monasterium erectum, nomen Herisiæ sic illustravit, ut ipsum sibi principaliter retinuerit: quemadmodum plurimis locis similibus simili occasione contigit. Addit denique Gamans, XVII Junii S. Saturninæ festum agi, quod ornavit D. Decanus de Bustorp, cujus Decani si ætas sciretur, verosimili etiam conjectura definiri posset tempus, quo facta est Actorum S. Benedictæ, de quibus mox, ad Saturninam Herisiensem adaptatio.

[7] Prælaudatus porro P. Lucas, post omnia superius exposita; pro quatuor illis quæ enumeraverat festis commune Officium nobis descripsit, videlicet Antiphonas in utrisque Vesperis canendas ad Magnificat cum Collecta, [cum Officio proprio:] Responsoriaque pro Lectionibus novem, ac denique ipsas Lectiones, non ex Antiphonario, ubi illæ non aderant, sed ex Breviario vetusto Ecclesiæ Paderbornensis anni MDXIII. Atque hæc sunt, inquit, quæ, post devastatum bellicis tumultibus Herisiensis ecclesiæ archivium, licuit ex traditione cognoscere indagando. Illustrationis causa addo, quod inter Monumenta Paderbornensia, auspiciis prænominati Celsißimi Principis Ferdinandi, anno MDCLXXII edita, pag. 163 contincatur diploma Caroli Craßi Imperatoris, Herisiensi Parthenoni anno DCCCLXXXVII ex petitione Bisonis Episcopi Paderbornensis datum, in quo privilegia dictæ Parthenoni ante donata confirmantur, & nova adduntur. Item pag. 294 fit mentio Othiliæ Furstenbergiæ, quæ huic cœnobio Abbatissa annis quinque & triginta prætuit, & auctis vectigalibus, extructis domiciliis, ornatis templis, & perpetuis eleemosynis fundatis, immortalem laudem promerita, obiit anno MDCXXI Nonis Martii.

[8] [cujus Lectiones & Responsoria sumpta ex Actis] Antiphona ad secundas Vesperas talis est: Per viscera Misericordiæ suæ Dominus nos visitavit, dum Saturninæ Virginis egregiæ pignore nos illustravit, quæ præsenti suffragio de mundi nos eruat naufragio. Ora ergo, ora, Virgo pia, pro tui gregis angustia. Tum sequitur Collecta. Propitiare quæsumus, Domine, nobis famulis tuis, per S. Saturninæ Virginis & Martyris tuæ merita gloriosa, ut ejus pia intercessione ab omnibus protegamur adversis. Quod ad Lectiones atque Responsoria attinet, sumpta sunt ex Actis: Acta vero omnino sunt eadem quæ, accepimus de S. Benedicta Virgine & Martyre, suum in Gallia cultum habentis die VIII Octobris. Quod animadvertentes aliqui contractiorum Legendarum collectores eadem Acta sub hoc titulo referunt. Vita S. Benedictæ Virginis & Martyris, quæ & Saturnina videtur dicta: deinde subjungunt, Omnia supradicta leguntur de Saturnina Virgine, quia forte binomia fuit: vel sic mutato nomine dicta, quando translata est ad partes Westphaliæ in Hersze monasterium monialium Paderbornensis diœcesis, ubi & festum præfatæ Saturninæ Virginis & Martyris (forsitan Translationis ipsius) tertio decimo Kalendas Junii celebratur. Sed hæ Collectoris veteris conjecturæ, ex dictis de quadruplici S. Saturninæ festo corruunt, ubi quod dicitur Translationis festum, non intellexerim, diem quo primum Reliquiæ cœptæ sunt ex eo, ubi prius quieverant loco amoveri, Herisiam deportandæ; sed Translationem aliquam posteriorem, Herisiæ factam ex veteri aliqua arca in novam augustioremque, in dextro summæ aræ latere collocandam: diem vero Paßionis (nescio unde acceptum) uti nunc sic a principio crediderim semper habitum fuisse XX Maji.

[9] Hoc intelligens is qui S. Benedictæ Legendam S. Saturninæ accommodavit; [a S. Benedicta V. & M. ad hanc S. Saturninum temere traductis,] ubi illa passa legebatur VIII Idus Octobris, Auriniaco sub Matroculo carnifice impio, substituit, tertia decima kalendas Junii in loco sancto sub Matroculo &c. Quemadmodum, autem antea ubi prior legebatur, indicio divinæ voluntatis adire, jussa Auriniacum locum super Isseræ fluvio positum, substitituit locum Sanctum, super Scalt fluvio situm: ita in ceteris aliud nihil mutavit, quam nomen Benedictæ, in nomen Saturninæ; idque tam parum prudenter, ut in principio, ubi dicitur Venerabilis Benedicta nomine & merito, non consideraverit omittendum sibi esse τὸ & merito, cum in nomine Saturninæ a gravis infelicisque sideris appellatione tracto, nullius reluceat meriti dignitas. Sæpe animadvertimus fidelium populorum credulitati sic impositum fuisse, ut deficientibus Sanctorum celebrium Actis, supponeretur alterius alicujus Sancti nomen; bona forsan intentione, sed consilio minime probando ab iis, qui intelligunt, quantam confusionem, rebus etiam sanctissimis, inducat ejusmodi levitas. Quæ autem ratio consilii istius auctorem moverit, ut pro Auriniaco, quod est in diœcesi Laudunensi, substitueret Locum sanctum, in diœcesi Atrebatensi, nunc accipe.

[10] Apud Sanctos (inquit Baldericus, Noviomensis & Tornacensis Episcopus, [occasione alterius S. Saturninæ apud Atrebates.] libro 2 Chronici Cameracensis & Atrebatensis cap. 12) sancta Saturnina quiescit: deinde historiam Vitæ ac paßionis ex traditione popularium describit, longe diversißimam a vita ac paßione S. Benedictæ; ac denique concludit: Est autem antiqua relatio, quod longo post tempore Saxones, incertum qua causa, ad hanc viciniam pervenerunt, & per ipsum vicum transeuntes, audita quidem sacra opinione, partem corporis sacræ Virginis asportaverunt. Existimo quod relatio ista, seculo duodecimo, quo exeunte vixit scripsitque Baldericus, apud Atrebatenses vigens, aliud fundamentum non habuerit, quam nominis identitatem: ob quam utrique genti persuasum fuerit, ejusdē Sancti corporis partes fuisse, quæ utrobique celebri cultu honorari mutuo relatu didicerant. Sed si vere ex Artesia in Westphaliam, quæ Saxoniæ inferioris pars est, translatæ Reliquiæ istæ forent; simul etiam translata illuc fuisset notitia vitæ & paßionis, similis ei quam Baldericus tradidit: quemadmodum corpore S. Liborii Cenomannis Paderbornam advecto, acceptæ quoque sunt vel tunc vel postea notitiæ omnes quæ de illo Cenomannis habebantur, uti apparebit XXIII Iulii. Cum ergo videamus Herisienses usque adeo nullam suæ S. Saturninæ cognitionem habuisse, ut imponi sibi siverint per alterius diversißimæ Sanctæ Acta; consequi videtur, nec inde accepisse Reliquias, ubi similis notitia in memoria populari vigebat: adeoque tutius credi, æque hujus Sanctæ lipsana ex Romano aliquo cœmeterio fuisse allata, quam Sanctarum Valeriæ & Fortunatæ, quas simul cum sua Saturnina Herisienses venerantur. De ea quæ apud Atrebates colitur agemus die IV Iunii.

[11] Atque hæc dicta sunto de S. Saturnina, Herisiensis olim Parthenonis Patrona. [S. Fortunatæ capsa] Ad Socias, pariter in titulo nominatas, Valeriam & Fortunatam quod attinet; de Valeria quidem nihil uspiam legitur; Fortunatæ autem, uti supra vidimus celebrior veneratio est: quippe cujus corpus, pari sere cum S. Saturninæ corpore honore conditum, servabatur in arca quatuor fere pedum, fastigiata, laminisque cupreis ac inauratis tecta, in quibus opere ductili exprimebantur mysteria vitæ Christi, circumibant autem marginem versus aliqui, quorum ex eodem margine paßim fracto has dumtaxat reliquias excepit Gamansius.

Atque Saturninæ meritis suspensa vocatæ,
Gaudia sed capias, tanto pro munere, palmis.

Cetera desiderantur, æque ac notitia reliqua, under, quando, per quem allatum illuc sacrum corpus sit: [& festum 14 Octobr.] invaluitque opinio apud pronum ad conjecturas vulgus, S. Saturninæ pedissequam Fortunatam fuisse. In præcitato Præsentiarum libro ad XIV Octobris S. Calisti nomini adscriptum sic legitur: Fortunatæ festum, quod ornavit D. Margareta up dem Berghe &c. Idem festum comparatum per D. Abbatissam de Solmisz.

[12] Lubet hic ad extremum apponere Walburgis Fundatricis Epitaphium, quod hujusmodi Gamansius reperit, atque sub titulo Beatæ, nescio an ex suo an ex Herisiensium sensu, transcripsit. [VValburgis fundatricis Epitaphium]

Hic veneranda jacet Walburg, quæ mente virili
      Struxit, & hoc rexit prima monasterium.
Subjectis vitæ tribuens exempla beatæ,
      Ecclesiæ cunctas amplificavit opes.
Nunc te, Christe, pium videat, quem semper amavit,
      Ut dextris illam consocies ovibus.
            IV Non. Mart. obiit.

[& Anniversarium,] Itaque ad hunc diem in libro Præsentiarum hoc legitur de modo Anniversarii celebrandi. Memoria venerabilis D. Walburgis, Abbatissæ & Fundatricis ecclesiæ Herisiensis: & ministratur solenne ovilegium de Abbatia & Præpositura. Ita observatum est anno MDXXXVII. Quando hæc memoria Dominico die venerit, tunc prima fit Missa pro defunctis cum omnibus ceremoniis, commendatione & visitatione capellæ Walburgis, adhibendis & adimplendis: quibus peractis fit circuitus cœmeterii, postea summa Missa. [cum ovilegio.] Ovilegii ludus notior Teutonibus est, quam ut explicari hic debeat: pro exteris satis sit dicere certamen currentium esse, uter prius vel ingens loci spatium uno tractu viæ emetiatur; vel brevi in spatio disposita certis intervallis certo numero ova sic legat, ut quoties unum sustulit, rursus ad metam redeat, totiesque recurrat, donec ultimum & a meta remotißimum legerit. Interim vero, ubi solennior & inter plures concertatio est, varii variis modis certant, ut priusquam ova omnia lecta fuerint, aliud aliquid peragant, in speciem leve, reipsa difficile, & moræ quam vulgo putetur longioris, ad oblectationem intuentium, dum illi lento ac sæpe ridiculo, & plerumque inani labore, fatigantur.

DE SANCTIS EPISCOPIS
VELLESIO, ET FAVSTO, SEV FAVSTINO:
Ex Martyrologio S. Hieronymi.

[Commentarius]

Vellesius, Episcopus (S.)
Faustinus, seu Faustus, Episcopus (S.)

G. H.

Vltimo loco memorantur hi Sancti Episcopi in antiquis Martyrologii Hieronymiani apographis, & in Corbeiensi Parisiis excuso ista habentur: Depositio Vellesi & Fausti Episcoporum. At prioribus verbis in Epternacensi omißis, & quidem amanuensium incuria, uti apparet, ista leguntur: & Fausti Episcoporum. In codice Lucensi hæc traduntur: Depositio Vellesi & Faustini Episcopi, ita etiam in Ms. Blumiano: sed hic, Fausti Episcopi legitur. In Mss. Pragensi & Trevirensi S. Maximini & in Auctario Greveni indicatur depositio SS. Vellesi & Faustini Episcoporum. In Ms. Romano Cardinalis Barberini refertur depositio Vallesii & Faustuli Episcopi: at nuda Fausti memoria est in Mss. Augustano S. Vdalrici & Parisiensi Labbæi. Pridie hujus diei recolitur S. Faustus Episcopus in Martyrologio Ms. Hibernico monasterii Tamlactensis.

[2] Difficile est aliquid de hisce Sanctis decernere, cum nec locus aut Sedes indicetur Episcopalis, nec tempus quo vixerint. Florentinius oculos conjecit in Faustinum, ad quem scripsit S. Cyprianus epistolam LXVII, eum laudans, quod steterit contra Marcianum Arelatensem Episcopum, qui se Novatiano perfidiæ auctori adjunxerat, & initio epistolæ dicitur: Faustinus collega noster Lugduni consistens. Hæc ille, non ausus id certo asserere.

DE SANCTIS MARTYRIBVS
THALLELÆO MEDICO, ALEXANDRO ET ASTERIO SPICULATORIBUS,
ÆGIS IN CILICIA.

AN. CCLXXXIIII

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De tempore & loco Passionis, cultu per Occidentem, Reliquiis Veronæ, Actis duplicibus ex Mss. Græcis.

Thalalæus, M. Ægis in Cilicia (S.)
Asterius, M. Ægis in Cilicia (S.)
Alexander, M. Ægis in Cilicia (S.)

AUCTORE D. P.

Qvamvis Imperatore Caro, ante expletum integre annum Regni Ctesiphonte post victoriam de Parthis extincto, Cæsaribus filiis Carino atque Numeriano breve etiam regnum fuerit, [Post mortem Cari, promulgatis a Numeriano edictis] a Novembri anni CCLXXXIII cœptum (cum Numerianus proximo abinde Septembri ineunte a socero suo Apro sit interfectus, Carinus vero usque ad finem Martii anni CCLXXXV non pervenerit, a suis ipse militibus cæsus) minime tamen incruentum illud transiit Christianis: quorum illustria aliquot martyria, tam in Oriente quam Occidente, enumerat ex sacris Fastis Baronius. Hæc cur solius Numeriani nomine inscribantur, haud alia commodior reddi ratio potest, quam quod is eam primus moverit; edictaque tulerit quæ etiam Romæ observari frater ejus Carinus jusserit. Qui credere potuerit, non esse Theodosii Imperatoris Christiani Sanctionem, quæ ei in Theodosiano Codice adscribitur sub titulo de Annona atque tributis hoc exordio, [cæsi Martyres, huic imputantur usque ad mortem Carini:] Sacrosancta Thessalonicensis ecclesia sciat; sed Gentilis Cari, sicut præfert lectio Codicis Iustinianæi; suspicari poterit Numeriano injectam a superstitione formidinem, ne ea causa pater suus perierit, quod Christianis faveret. Sed mihi id verosimile non est: quin potius existimo patrem ac filium, relata quam dixi victoria inflatos, persuasosque id Deorum beneficium esse, Regnum sibi ad hoc stabilientium, ut eorum ipsi vicißim cultum vindicarent, de persequendis Christianis consilium inivisse: cujus mox pœnas Carus dederit fulmine ictus; nec eo tamen emendatior filius, jusserit denique edicta promulgari, velut unicum medium placandorum deorum: quorum publicationi licet haud ciu superfuerit ipse, ii tamen omnes qui juxta illa capitalem subiere sententiam, etiam post ipsius mortem, Numeriano Imperatore paßi dicantur.

[2] Inter hos Græcorum Fasti quos secutum demum est Romanum Martyrologium suggerunt S. Thallelæum Megalomartyrem & quidem ut XX Maji cæsum, [in his S. Thallelæus passus post 23 August.] cum tamen melioris notæ Acta sic inchoentur, Sub Consulatu Numeriani ante diem Nonum Kalendarum Septembrium… Ægæorum urbi præsidente Theodoro, sedens Proconsul ad judiciū &c. Annus hic haud dubie notatur CCLXXXIV, quo Consulatum gesserun. Imperatores ambo; & dies Augusti XXIII, a quo die usque ad mortem Sancti interceßisse debuerunt dies aliquot vel etiam hebdomadæ non tamen tam multi menses quot opus est usque ad Majum anni sequentis, [licet 20 Masi potissimum colatur,] quo nō modo Numerianus, sed nec Carinus quidem amptius in vivis erant. Itaque dixerim diem XX Maji, præ die mortis, verosimiliter ignoto, solennius cultum, diem fuisse clevati corporis, & in propriam ecclesiam sub Constantino Magno collocati. Quod aliis pluribus, quorum interpolata dumtaxat habentur Acta, usuvenit: ac nominatim S. Georgio Megalomartyri, ad XXIII Aprilis relato, [sicuti 23 Apr. S. Georgius passus in Februario.] qui si fuit primus decimæ persecutionis Martyr, ob lacerata quæ tum contra Christianos proposita fuerant edicta Nicomediæ excarnificatus, & ab Eusebio sine nomine relatus, uti etiam nunc credo sustineri posse; passus ille fuerit exeunte Februario: quandoquidem ex Lactantii Firmiani libro de mortibus persecutorum, jam bis nobis laudato ad diem XVIII & XIX Maji, certißimo constet edicta ista Nicomediæ fuisse proposita postridie septimum Kalendas Martii: esto in Palæstina, ubi scribebat Eusebius, solum fuerint publicata mense Aprilis circa Pascha.

[3] Porro S. Thallelæi cultum fuisse in Oriente atque apud Græcos celeberrimum, probant imprimis eorum Typi con atque Ephemeris metrica, [Thallelæi celebritas præcipua apud Græcos] in quibus unius hujus Sancti nomen ponitur die XX Maji; Magna item Menæa, quæ non modo illius solius Elogium isto die habent, sed etiam totum de eo solo Officium, cum Canone per S.Iosephum Hymnographum composito, sub hac Acrostichide:

Τὸν Θαλλέλαιον εὐφημεῖν θέμις, Ἰωσήφ.

Laudare par est te Thallelæum, Joseph.

Synaxaria etiam Mss. Basilianum, Claromontanum, [& sociorum duorum,] Chiffletianum & alia quæ vidimus, licet plures eodem die Sanctos commemorent, primum tamen locum Thallelæo deferunt: & huic in ipso Elogio æque ac in Actis junguntur socii Asterius atque Alexander Spiculatores, miraculo in illius paßione viso conversi & capite plexi: quibus Chiffletianum etiam hoc distichon accinit:

Ἐπῆρξε τμηθεὶς Ἀστέριος τὴν κάραν,
Ἀστὴρ ὁδήγων Ἀλέξανδρον πρὸς ξίφος.

Regnare cœpit sectus Afterius caput,
Astrum Alexandro, monstrans ad gladium viam.

Non horum tantum, [nō plurium.] sed & Sociorum aliorum in definite & innominate meminit Romanum Martyrologium hodiernum; sed Menologium Sirleti, quod allegat, plurium non meminit. Recentiora Acta addunt Macarium: Thallelæi in arte medica præceptorem, Asteronem, Philagrium, Timotheum, Theodulam atque Macariam, sed ex eorum sola, nec magna fide, non audemus eorum nominibus augere classem Martyrum hujus diei.

[4] Idem etiam Romanum Martyrologium, Edessæ in Syria statuit horum Martyrum palæstram: [Palæstra, non Edessa in Syria] sed nec hoc in Sirleti Menologio reperit, verum Edessam Eciensem civitatem, quod male ex Græcis redditum, pejus explicavit conjectando Baronius. In Græco legebatur, ἐν Ἐδέσῃ τῆς Αἰγαὶων πόλεως, in Edessa civitatis Ægȩorum. Sunt autem Ægæ, cujus cives Ægæi, tum alibi teste Stephano de Vrbibus, tum celeberrimæ in Cilicia ad mare, inter Mallum & Issum, sub metropoli Ciliciæ Anazarbo, juxta quam captum Sanctum etiam in Sirleti Menologio legebatur: & Ægas perductum etiam alibi legitur, potißimum autem & clarißime in Actis: quæ addunt, Sanctum, accepta sententia capitali, eductum esse ad locum civitatis Ægȩorum famosum, nomine Edessam. Fortaßis etiam quod de Ægis, Macedoniæ urbe regia, scribit Iustinus historicus lib. 7 cap. 1 Ædessam prius vocatam fuisse, [sed Ægæ in Cilicia:] de hac Ciliciæ civitate dictum fuerit, aut (quod verosimilius est, & utrobique potest valuisse) quæ communi Græcorum dialecto Αἶγες, capræ dicuntur, proprio Macedonum ac Cilicum archaismo antiquitus appellatæ sint Αἶδες, levi unius litteræ diversitate: quod deinde nomen veteri urbi, vel urbis arci manserit.

[5] Est etiam satis credibile, cessantibus persecutionibus Sancto Martyri templum in hac urbe erectum, eumque ibi Patronum habitum fuisse; [monasterium ei dicatum Hierosolymis,] unde diffusus sit cultus, non solum per Ciliciam, sed etiam per Syriam usque in Palæstinam, propter frequentia miracula, quæ ei Thaumaturgi nomen, ut infra videbimus, pepererunt: & sic habemus Certamen ejus inscriptum Martyrologio Arabo Ægyptio, quod Gratia Symonius, modo Archiepiscopus Tripolitanus Maronita, Latinum nobis fecit. Procopius Cæsariensis de Ædificiis Iustiniani Imperatoris lib. 5 cap. ult. inter Monasteria, quæ Princeps iste Hierosolymis instauravit, primum nominat S. Thalelæi: & Synaxarium Claromontanum, quod ad Constantinopolitanæ alicujus ecclesiæ usum scriptum fuisse jam alias sæpe insinuavimus, [Oratorium Constantinopoli] utpote in quo solicitius notantur loca urbis, singulorum Sanctorum festis celebria, Elogium Thalelæi sic concludit: Celebratur festivitas in ejus Martyrio, quod est intra ecclesiam Sancti Martyris Agathonici. Hæc autem ecclesia, sicuti erudite docet in sua Constantinopoli Christiana Cangius lib 4 cap. 6 num. 5, a Constantino magno primum ædificata, deinde augustiori forma restaurata a lustiniano, tandem Magno Palatio, [cum Reliquiis] cui proxima erat, inclusa est sub Tiberio Mauritii socero. Ædisicandi autem S. Thalelæo ibidem Martyrii occasionem debuerunt dedisse Reliquiæ, Constantinopolim aliquando delatæ: si quidem primus inter similares Versiculus in Officio diei, hic est: Ὄμβροις τῶν αἱμάτων σου, Μεγαλομάρτυς Θαλλὲλαιε, ἀθεΐας τὴν κάμινον ἐνθέως κατέσβησας, νῦν δὲ τῶν θαυμάτων ῥείθροις ἀπελαύνεις πάθη ποικίλα· καὶ πιστοῖς ρὧσιν παρέχεις τῇ θείᾳ χάριτι. Διὸ τὴν θείαν μνήμὴν σου περιχαρῶς ἑορτάζομεν, καὶ τὴν κόνιν τοῦ σώματος ἱερῶς προσπτυσσόμεθα. Imbre tui sanguinis, Megalomartyr Thalelæe, atheismi fornacem divinitus adjutus extinxisti: nunc autem fluentis miraculorum pellis diversas infirmitates, & fidelibus per Dei gratiam robur præbes: quapropter divinam tuam memoriam hilariter celebramus, & ante corporis tui cineres venerabundi prosternimur. In vita etiam S. Auxentii ad XIV Februarii illustrata, num. 31, ex suo monasterio Chalcedonem adducendus Sanctus, [aliud prope Chalcedonen.] acceßisse dicitur ad Martyrium S. Thalelæi, utique diversum ab urbano prædicto: cum hoc debuerit fuisse trans Pontum in ipsius tamē urbis conspectu. Quod S. Thalelæum attinet, cujus memoria ad XXVIII, Martii notatur in prædicto Arabo-Ægyptio Martyrologio, idemne an diversus sit non definimus.

[6] Augustinus Valerius, libro de Episcopis & Sanctis Veronensibus fol. 30 sic loquitur: S. Thalelæi Martyris ossa requiescunt in ecclesia S. Nicolai, inventa ibi anno Domini, [Veronæ in æde S. Nicolai Reliquiæ anno 1519 inventæ,] MDXVIIII die XXVIIII Aprilis, cum aliis sanctorum Reliquiis, ut ex Chirographo, apud dictam ecclesiam manu Nazarii Beducci, dictæ ecclesiæ Rectoris, constat. Post inventionem dictarum Reliquiarum, habita fuit a Græcis commorantibus Venetiis Vita Græce conscripta, prout etiam ex fragmentis quibusdam Græcis apud d, ecclesiam vidimus: quæ Vita deinceps in linguam Latinam translata fuit, & est apud d. ecclesiam. Eam deinde Vitam producit fol 70, cum præfatione ignoti Interpretis, testantis se potißimum inductum ad id operis in Sancti historia conferendum, quia ejus Reliquias, in S. Nicolao nuper inventas, vix modico & quidem carioso scripto testaras, vidit. Vtinam vel id ipsum haberemus transcriptum! Interim habemus inventionis atque translationis testes hos versus, in basi altaris S. Mariæ Magdalenæ depictos, quos idem Valerius fol. 85 & Vghellus in Episcopis Veronensibus col. 992 legendos exhibent, hoc tenore:

[7]

Flecte oculos, supplexq; preces hic tunde, Viator:
      Nam tegit exiguus numina magna lapis.
Dimidii Andronici, Symeonis, Thalelæique,
      Et Divi Atturgi hic pulvis & ossa jacent;
Corque carens titulo, sudaria tincta cruore,
      Martyriique genus Graïa charta notans. [cum aliis pluribus]
Sanguis, odor, crines vitreis servantur in urnis:
      Hæc Magdalenæ vota fuere piæ.
Dilecti Christo Asseclæ sunt fragmina busti:
      Et cineres, quorum nomina Sancta latent.
Nazarius Divis hanc Presbyter extulit aram:
      Reddidit & luci, quæ latuere diu.

Ex hic nominatis primus Andronicus, credi posset Veronensis Episcopus, qui colitur XIV Decembris; nisi Andronicum Monachum in Palæstina celebrem præsumere malis, [ex Oriente allatis,] de quo uxoreque ac liberis agemus IX Octobris, ut ejus Reliquiæ una cum ceteris sint ex Oriente advectæ sic etiam de Symeone præsumere licet, esse illud S. Symeonis secundi. Hierosolymorum Episcopi, aut alterius ejusdem nominis earumdemque partium Sancti. Atturius, nomine perperam transcripto Asserius esse videtur, socius S. Thalelæi: qui autem Asseclas hic est, eum libenter fecerim Asclam Ægyptium, hoc die inter prætermissos relatum, quia cum Latinis de ipso egimus XXIII Ianuarii. Quæ simul omnia lucem aliquam accipiunt ex Valerio Episcopo, prædictis versibus hanc animadversionem subjiciente: Nobis anno MDLXXV die XXIII Junii, ostensæ tantum fuerunt Reliquiæ S. Mariæ Magdalenæ, vas vitreum confractum, cinis multus rubeus, ossa in pulverem plurimum resoluta & pannis antiquissimis involuta, vela multa; duo ossa, unum sine nomine, alterum cum chirographo S. Asterii Martyris Socii S. Thalelæi: item os unum latum, [& titulo Thaumaturgi.] quod pro coxendice S. Thalelæi habetur, in quo crux ex aurichalco est cum his litteris Grȩcis infixa, Ο ΑΓΙΟΣ ΘΑΛΕΛΑΙΟΣ Ο ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟΣ. Hic vero præcipuus hujus oßis ornatus verosimile mihi reddit, simul omnia allata ex loco aliquo S. Thalelæi cultu celebri, ac forsitan ex supramemorato Hierosolymitano Monasterio, tempore belli sacri, prius quam urbs Sancta penitus amitteretur.

[8] Acta breviora & antiquiora Florentiæ reperimus in Codice XIIII Plutei VIIII Bibliothecæ Laurentianæ, collectionem quamdam complectente pro parte Maji posteriore, [Acta antiquiora ex Ms. Florentino,] ad usum ut videtur Orientalis alicujus in Patriarchatu Antiocheno Ecclesiæ scriptam, cui utinā similes partes alibi inveniri contingat! utpote diversißimam ab iis collectionibus, quæ paßim ex Constantinopolitano Patriarchatu habentur, & Metaphrasti æqualiter, sed perperam imputantur. Sunt autem stylo simplici, absque longa ambage verborum, per breves interrogationes responsionesque deducta, ut ex ipsis Proconsularibus Actis magnam partem desumpta videantur. Atque ex his solis accepta sunt Elogia omnia, quæ vel Græce in Synaxariis, vel Latine inveniuntur apud Sirletum & Valerium, quorum unum jam dedimus ex Menologio Basilii Imperatoris post I Tomum Maji; alterū quia longius, dabimus ex Claromontano post Acta prolixiora. Argumentum etiam Canonis, a S. Iosepho Hymnographo compositi, ex iisdem esse sumptum per subjiciendas Annotationes apparebit. [minus probata ex Vaticano.] Hac brevitate & simplicitate non contentus recentior aliquis Conversationem & Martyrium S. Thallelæi, quanto potuit ambitu verborum, dilatavit; priori parte complexus ex unoquoq; miraculosæ curationis genere exemplum unum, in posteriori longe alia pluraque tormenta; in quibus ut auctoritatis & fidei diversißimum pondus per se æstimet lector, etiam ipsā dabimus, ex interpretatione Danielis Cardoni piæ memoriæ, repertam in Codice Vaticano 866 fol. 327, de quo prope Romam scripto in Monasterio Cryptæ-ferratæ, judicium Henschenii nostri, haud valde favens, invenies lector in Commentario de S. Irene & sororibus III Aprilis §. 2, vereor autem ne ejusdem Auctoris sit etiam hæc compositio.

VETVSTIORA.
Ex Ms. Bibliothecæ Laurentianæ Florentiæ, Interprete D. P.

Thalalæus, M. Ægis in Cilicia (S.)
Asterius, M. Ægis in Cilicia (S.)
Alexander, M. Ægis in Cilicia (S.)

EX MS. FLORENT.

ἘΝ ὑπατείᾳ τοῦ Νουμεριανοῦ τοῦ Βασιλέως, ἡγεμονεύοντος Θεοδώρου τῆς Αἰγαιῶν πόλεως, τῇ πρὸ ἐννέα καλανδῶν Σεπτεμβρίου, μηνὸς Ὑπερβερεταίου εἰκάδι τρίτῃ, προκαθίσας ὁ Ἡγεμὼν ἐν τῷ Ἀδριανοῦ ναῷ, τῷ ἐν Αἰγαίαις τῇ πόλει, καὶ πολλοὺς κατήρξας διὰ τὸν Χριστὸν, μάστιξι δὲ πολυπλόκοις ἀφανίσας ἄνδρας πλείονας, τοὺς μὲν βυθῷ, τοὺς δὲ ξίφει παραδιδοὺς, τοὺς δὲ πρίσας, ἐπήγαγεν τὴν ἄνομον κρίσιν. Σφετεριζόμενος δὲ τῇ πλάνῃ, ἐκέλευσεν καὶ ἔτερον κρατηθέντα τότε διὰ τὴν εὐσέβειαν ὁ ἀσεβὴς παρίστασθαι, καὶ ἔφη πρὸς τὴν τάξιν· Καλεῖτε μοι τὸν τῆς ἀσεβεστάτης θρησκείας τῶν Χριστιανῶν συνήγορον. Ἡ τάξις εἶπεν· Δεόμεθά σου, Κύριε, ἔστηκε πρὸ τοῦ βῆματός σου. Ὁ δὲ Ἡγεμὼν τεασάμενος τὸν ἄνδρα, χάριτι φαιδρὸν, ξανθὸν τὴν τρίχα, ἔφη πρὸς αὐτούς· Ποῦ τοῦτον ἐκρατήσατε, τὸν ἀρχιγένειον καὶ καλὸν τῷ εἴδει. Ἡ τάξις εἶπεν· Δεόμεθά σου Κύριε,ἐπορεύθημεν ἐν τῇ Ἀναζαρβῳ. πόλει, ἠ ἀπέχει ἀπὸ τῆς Αἰγαίων πόλεως σταδίαυς φ᾽ καὶ ἴδωμεν αὐτὸν δρόμῳ ἐρχόμενον ἀπὸ ἀνατολῶν· ὃς ἰδὼν ἡμᾶς ἐκρύβη ἐν μέσῳ τῆς ὕλης, καὶ ἐποήσαμεν ἡμέρας ἱκανὰς ἀναζητοῦντες αὐτὸν, καὶ μόλις κυκλώσαντες αὐτὸν εὕρομεν εἰς ἐλαιῶνα κρυπτόμενον· ὡς δὲ κατέσχομεν αὐτον, παρεστήσαμεν τῇ σῇ ἐξουσίᾳ.

Ὁ Ἡγεμών εἶπεν· Εἰπὲ σὺ, ἄνθρωπε, ποίας θρησκείας εἶ ἢ ποίας πόλεως, ἢ ποίας τύχης, καὶ τί τὸ ὄνομά σου; Θαλέλαιος εἶπεν· Ἐγὼ Χριστιανός εἰμι, εἰ δὲ τὸ κοινὸν ὄνομά μου μαθεῖν θέλεις, Θαλέλαιος λέγομαι· εἰμὶ δὲ ἐκ τοῦ Λιβάνου, οἱ δὲ γονεῖς μου, ὁ μὲν πατὴρ Βερεκκόκιος ἐλέγετο, ἦν δὲ καὶ στρατηλάτης, ἐγένετο δὲ καὶ Χριστιανὸς, ἡ δὲ μήτηρ μου Ῥομβυλιανὴ λέγεται, καὶ ὁ ἀδελφός μου Ἰωάννης· ἔστι δὲ αὐτὸς Υποδιάκονος, κᾀγὼ τὴν ἰατρικὴν ἔμαθον τέχνην, παραδοθεὶς Μακαρίῳ τῷ ἀρχιἳητρῷ. Διωγμοῦ δὲ γενομένου καὶ πάντων φυγόντων, ἐκρατίθην ἐγὼ καὶ παρεδόθην Τιβερίῳ τῷ Ἐγεμόνι ἐν Ἐδέσσῃ τῇ πόλει, και δεινῶς μοι ἐχρήσατο. Ἐγὼ δὲ ἐπεκαλεσάμην Πατέρα καὶ Υἱὸν καὶ ἅγιον Πνεῦμα τὸν Θεὸν τὸν ἀληθηνὸν, τὸν ἀπλανῆ, τὸν διμιουργὸν, τὸν ἀγαθὸν, καὶ έῤῥύσατό με ἐκ τῶν χειρῶν αὐτοῦ· νῦν δὲ πάλιν παρεδόθην τῇ σῇ ἐξουσίᾳ· ποίει ὃ θέλεις, δίκαιον γὰρ ὑπὲρ Χριστοῦ ἀποθανεῖν, ὃν ἔχω βοηθοῦντά μοι τὸν οὐράνιον Θεόν. Ὁ Ἡγεμὼν εἶπεν· Ἀπὸ Τιβερίου τοῦ Ἡγεμόνος ἀποδράσας, νομίζεις καὶ τὰς ἐμὰς χεῖρας ἐκφυγεῖν κακὴ κεφαλή; Θελέλαιος εἶπεν· Ἐπίστευσα, εἰς ὃν ἤλπισα, Κύριον Ἰησοῦν Χριστὸν, ὅτι οὐ μὲ καταισχύνῃ με, ἀλλὰ βοηθήσει μοι μέχρι τέλους. Ὁ Ἠγεμὸν εἶπεν· Κάλει μοι Ἀστέριον τὸν τέκτονα. Ἡ τάξις εἶπεν· Ἔστηκεν πρὸ τοῦ βήματός σου, Κύριε. Θεόδωρος Ἡγεμὼν εἶπεν· Ἀστέριε, τρῆσον ἐν τρυπάνῃ τοὺς άστραγάλους αὐτοῦ. Ὥρας δὲ πολλῆς διαγενομένης, ἡ τάξις εἶπεν· Δεόμεθά σου Κύριε, ἀπὸ ὥρας τρίτης ἔως ὥρας ἕκτης ἡτονήσαμεν τρυπῶντες τοὺς ἀστραγάλους αὐτοῦ, καὶ οὐδὲν ἠνύσαμεν.

Ὁ Ἡγεμὼν εἶπεν· Ἐπιδευτερώσατε καὶ τρήσατε τοὺς ἀστραγάλους αὐτοῦ. Ἀστέριος εἶπεν· Καθώς μοι ἐκέλευσας, κύριέ μου, ἐτρήσαμεν τοὺς ἀστραγάλους αὐτοῦ. Ὁ Ἡγεμὼν εἶπεν· Βαλόντες σχοινία κρεμάσετε αὐτὸν κατὰ κέφαλα. Οἱ δὲ μή νοήσαντες, ἀλλ᾽ ἀορασίᾳ πληγέντες ὑπὸ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ξύλον ἐκρέμασαν, νομίσαντες Θαλέλαιον κρημνᾶν. Ὁ δὲ μαθητὴς Θαλελαίου, ὀνόματι Θεότιμος, ἑστὼς διένευεν τοͅ μακαρίῳ Θαλελαίῳ λέγων· Βλέπεις τί ποιοῦσιν; Ὁ ἅγιος Θαλέλαιος εἶπεν· Σιώπα, ἄδελφε Θεότιμε, ὁ γὰρ Χριστὸς παρέστηκεν ἐν δυναμῶν με. Ὁ Ἡγεμὼν εἶπεν· Τί τοῦτο ἐποιήσατε; Ἐγὼ τὸν ἄνθρωπον εἶπον ὑμῖν κρεμᾶσαι, και ὑμεῖς ξύλον ἐκρεμάσατε; τείναντες οὖν Ἀστέριον καὶ Ἀλέξανδρον τοὺς σπεκουλάτορας εὐτόνως βασανίσατε, ἵνα μὴ τοιαῦτα τολμῶσι ποιεῖν εἰς καταφρόνησιν τοῦ δικαστηρίου. Ἀστέριος εἶπεν· Ζῇ Κύριος, κἀγώ Χριστιανός εἰμι. Καὶ ὁ Ἡγεμὼν σφόδρα ὀργισθεὶς εἶπεν· Ἀγάγετε αὐτοὺς πρός με. Ὡς δὲ ἕμελλον αὐτοὺς παριστάνειν ἐνώπιον αὐτοῦ, εὔξατο περὶ αὐτῶν ὁ μακάριος Θαλέλαιος, καὶ ἐξέφυγον τὰς χεῖρας αὐτοῦ. Κατέδραμεν δὲ αὐτοὺς μετὰ καὶ ἑτέρων πολλῶν Μήδιός τις ὀνόματι τῆς τάξεως, καὶ κατέλαβεν αὐτοὺς εἰς τὴν κορυφὴν τοῦ ὄρους, ὡς ἀπὸ σταδίων πεντήκοντα τῆς πόλεως, ἔνθα ἐκράτησαν τὸν ἅγιον Θαλέλαιον, καὶ ἀνεῖλεν αὐτοὺς ἐκεῖ, καὶ ἐλθόντες ἀπήγγειλεν τῷ Ἡγεμόνι. Ὁ δὲ Ἡγεμὼν προσκαλεσάμενος τὸν ἅγιον Θαλέλαιον, εἵπεν πρὸς αὐτον· Σὺ τί λέγεις Θαλέλαιε; θῦσον τοῖς θεοῖς καὶ ζῆσον καὶ ἀπόλαυσον τοῦ φωτὸς τούτου. Ὁ ἅγιος Θαλέλαιος εἶπεν· Οὑ μὴ πείσεις τὸν δοῦλον τοῦ Θεοῦ δαιμονίοις ἀκαθάρτοις θῦσαι,

Καὶ ὀργισθεὶς ὁ Ἡγεμὼν εἶπεν· Θήστε μοι σέλλαν, καὶ ἀναστὰς ἐγὼ τρυπήσω τοὺς ἀστραγάλους αὐτοῦ. Ὁ ἅγιος Θαλέλαιος εἶπεν· Ἀνάστηθι Ἡγεμὼν, καὶ ἐλθὼν τρύπησόν μου τοὺς ἀστραγάλους· παρίσταται γὰρ ὁ Κύριός μου Ἰησοὺς Χριστὸς ἐνδυναμῶν με, καὶ οὐ δέδοικα τὰς ἀπειλάς σου. Ὡς δὲ ἀνέστη ὁ Ἡγεμὼν τρῆσαι τοὺς ἀστραγάλους αὐτοῦ, ὁ θρόνος, ἔνθα ἐκαθέζετο, ἐκολλήθη ὄπισθεν αὐτοῦ, πάντες δὲ οἱ καθεζόμενοι εἰς τὸν Ἀδριανοῦ ναὸν θεασάμενοι, ἀνεβόησεν μετὰ φωνῆς μεγάλης, λέγοντες· Μέγας ὁ Θεὸς τῶν Χριστιανῶν, ὁ τοσαῦτα μυστήρια ποιῶν. Ὁ δὲ Ἡγεμὼν μὴ φέρων τὴν αἰσχύνην, παρεκάλει τὸν μακάριον Θαλέλαιον, λέγων· Εὔξαι τῷ Θεῷ σου Θαλέλαιε, ἵνα ἐκπέσῃ ὁ θρόνος ἀπ᾽ ἐμοῦ, τάχα γὰρ ὁ Θεός σου μέγας ἐστίν. Εὐξαμένου δὲ τοῦ μακαρίου Θαλελαίου, ἔπεσεν ὁ θρόνος ἀπ᾽ αὐτοῦ· καὶ οὐ δὲ οὕτως γνῶσιν τῆς τοῦ Θεοῦ δυνάμεως ἔλαβεν ὁ παράνομος Ἡγεμὼν, ἀλλ᾽ ἔβρυχεν πάλιν τοὺς ὀδόντας κατ᾽ αὐτοῦ ὡς ἀνήμερον θυρίον, καὶ λαβὼν τὸν τρυπανίσκον, ἔτρησεν τοὺς ἀστραγάλους αὐτοῦ. Παραχρῆμα δὲ ἐξηράνθησαν αἱ χεῖρες αὐτοῦ, καὶ ἀνακέκραγεν, λέγων· Ἔτι παρακαλῶ σε Θαλέλαιε, εὔξαι ὑπὲρ ἐμοῦ, ἵνα ἀποκατασταθῶσιν αἱ χεῖρές μου.

Εὐξαμένου δὲ τοῦ μακαρίου Θαλελαίου, ἐγένοντο αἱ χεῖρες αὐτοῦ, ὥσπερ ἦσαν ὑγιεῖς. Ὁ δὲ Ἡγεμὸν εἶπεν· Ἄρατε αὐτὸν ἀπ᾽ ἐμοῦ καὶ κύμασι ῥίψατε πρὸς πελάγεσιν, ὡπῶς ἐκεῖ ἀποθάνῃ, καὶ μὴ εἰς τὰς χεῖράς μου. Ὁ ἄγιος Θαλέλαιος εἶπεν· Αὐτὸς ἤρξω τὴν ἀρχὴν τῆς ἐξετάσεώς μου ποιεῖσθαι, αὐτός με καὶ τελειῶσαι ὁφείλεις. Ὁ Ἡγεμὼν εἶπεν· Ἀλλαχοῦ ἄπελθε, ἀπόθανε, ἄνθρωπε. Οὔπω οὐδέν σοι ἐποίησα κακὸν, καὶ τοσαῦτά μοι ἐνεδείξω. Ὁ ἅγιος Θαλέλαιος εἶπεν· Μὴ νομίσῃς τύραννε, ὅτι διὰ τὸν φόβον σου τὸν Θεὸν ἀπαρνήσομαι· τοῦτο οὖν γίνωσκε ὅτι οὔτε τοῖς θεοῖς σου ἐπιθύσω, καὶ τοῖς δαίμοσιν, οἷς αὐτὸς λατρεύεις, προσκυνήσω. Ταῦτα δὲ αὐτοῦ εἰπόντος, λαβόντες αὐτὸν οἱ δήμιοι, ἔβαλον εἰς τὴν σκάφην, καὶ ἀπήγαγον, ἔνθα προσέταξεν ὁ Ἡγεμὸν ῥιφῆναι αὐτόν. Ὡς δὲ ἔφθασαν ἐπὶ τὸν τόπον, καὶ ἔμελλον αὐτὸν ῥίπτειν, προσηύξατο λέγων· Κύριε ὁ Θεός μου, μὴ συγχωρήσῃς με νῦν ἀποθανεῖν, ἵνα τελείως ἀγωνισάμενος ἀπολάβω τὸν τῆς ἀφθαρσίας στέφανον. Καὶ εἰπόντος αὐτοῦ ταῦτα, ἔῤῥιψαν αὐτὸν εἰς τὸ πέλαγος, καὶ παραγενόμενοι ἀπήγγειλαν τῷ Ἡγεμόνι, λέγοντες; ὅτι, καθὼς ἐκέλευσεν τὸ ὑμέτερον μέγεθος, ἐῤῥίψαμεν Θαλέλαιον ἐν τῷ πελάγει, καὶ τέθνηκεν παραχρῆμα ὁρώντων ἡμῶν.

Λεγόντων δὲ αὐτῶν ταῦτα τῷ Ἡγεμόνι, ὁ μακάριος Θαλέλαιος παραγίνεται ἐστολισμένος, φέρων στόλην λευκήν. Οἱ δὲ τῆς τάξεως ἐγνώρισαν τῷ Ἡγεμόνι περὶ αὐτοῦ. Ὁ δὲ Ἡγεμὼν ἀκούσας ἐθαύμασεν σφόδρα καὶ ἐξίστατο, καὶ ἐκέλευσεν αὐτὸν ἀχθῆναι ἐνώπιον αὐτοῦ. Ὡς δὲ εἰστήνεκαν αὐτὸν, ἔφη αὐτῷ· Ἰδού αἱ γοητεῖαί σου καὶ τῆς θαλάσσης περιγένοντο. Ὁ δὲ μακάριος εἶπεν· Καὶ ποῦ ἡ δύναμις τῶν θεῶν ὑμῶν, ἡ τὸ καύχημα ὑμῶν, ἠ τὸ θράσος εἰς αὐτους. Ἰδοὺ γὰρ ὁ Κύριός μου Ἰησοῦς Χριστὸς κατέλυσεν τὰ ἐπιτηδεύματα ὑμῶν, καὶ οὖ συνεχώρησέν με ἀποθανεῖν ἵνα νικήσωσε καὶ τὸν πατέρα σου διάβολον. Καὶ θυμωθεὶς ὁ Ἡγεμὼν εἶπεν· Ὁρᾶτε πῶς καὶ τὰ πελάγη ἐμάγευσεν καὶ ἡμᾶς λοιδορεῖ· τοῦτον ἐὰν ἀφῶμεν οὕτως, ἀποκτενεῖ ἡμᾶς πάντας ταῖς φαρμακείαις αὐτοῦ· ἀγάγατέ μοι μάγους ἐνταῦθα, ὅπως πειράσω τὴν μαγείαν αὐτοῦ. Ἡ τάξις εἶπεν Ἐστήκασι κύριε. Καὶ ὁ Ἡγεμὼν ἔφη πρὸς τοὺς μάγους· Τί δεῖ ποιῆσαι τῷ κακίστῳ ἀνθρώπῳ τούτῳ, ὅτι καὶ τὰ πελάγη ταῖς μαγείαις αὐτοῦ ἐνίκησεν, καὶ ἡμῶν πάντων περιεγένετο. Οὐρβίκιος ὁ μάγος εἶπεν· Κελεύσει ἡ σὴ ἀρετὴ ἐν τῷ σταδίῳ ἀπελθόντα αὐτὸν, ἐκεῖ θυρίων βρῶσιν γενέσθαι. Καὶ ὁ Ἡγεμὼν καλεῖ τὸν βοηθὸν αὐτῶν, καὶ λέγει αὐτῷ· Ποίησον γενέσθαι ἀρήναν παγμεγέθη, καὶ ἀνεχθῆναι θυρία παντοδαπὰ, καὶ ἐμβάλωμεν αὐτὸν, ἵνα θυριομαχεῖ. Καὶ ὡς προσέταξιν ὁ Ἡγεμὼν γενέσθαι, οὕτως ἐγένετο. Τότε λέγει ὁ Ἡγεμὼν τῷ ἁγίῳ Θαλελαίω·ͅ Θύεις λοιπὸν Θαλέλαιε, ἢ τὰς σάρκας σου τοῖς θηρίοις δώσω. Τότε λέγει αὐτῷ ὁ ἅγιος Θαλέλαιος· Ἀκμὴν ἀγνοεῖς τὴν δόξαν καὶ τὴν χάριν τοῦ δεσπότου μου Ἰησοῦ Χριστοῦ, τοῦ λέγοντος διὰ στόματος Δαβὶδ, ὅτι οὐκ ἀποθανοῦμαι ἀλλὰ ζήσομαι καὶ διηγήσομαι τὰ ἔργα Κυρίου. Καὶ πάλιν λέγει· Παιδεύων ἐπαίδευσέ με ὁ Κύριος, καὶ τῷ θανάτῳ οὐ παρέδωκέ με· δεξιὰ Κυρίου ἐποίησεν δύναμιν, δεξιὰ Κυρίου ὕψωσέ με.

Καὶ ταῦτα εἰπὼν ὁ ἅγιος Θαλέλαιος ἔμπροσθεν τοῦ Ἡγεμόνος ἐβλήθη ἐν τῷ σταδίῳ, καὶ ἀπολύουσιν αὐτῷ ἄρκτον δεινοτάτην· ἥδε δραμοῦσα ἀνεκλίθη ἔμπροσθεν αὐτοῦ, καὶ περιέλειχεν τοὺς πόδας αὐτοῦ. Καὶ ἰδὼν ὁ Ἡγεμὼν, βρύξας ὡς λέων τοὺς ὁδόντας αὐτοῦ, ἐκέλευσεν ἀπολυθῆναι αὐτῷ λέοντα παμμεγέθη καὶ λέαιναν· καὶ δραμόντες ὁ λέων καὶ ἡ λέαινα προσέπεσον τοῖς ποσὶ τοῦ ἁγίου Θαλελαίου καὶ περιέλειχον τὰ πέλματα τῶν ποδῶν αὐτοῦ. Καὶ θεασάμενος ὁ Ἡγεμὼν τὸ γεγονὸς περιέσχισεν τὴν χλαμίδα αὐτοῦ, καὶ πᾶς ὁ ὄχλος ἐβόων λέγοντες· Μέγας ὁ Θεὸς τῶν Χριστιανῶν, ὁ Θεὸς τοῦ ἁγίου Θαλελαίου βοήθησον ἡμῖν, ὥστε ἀπὸ τῆς κραυγῆς σειχθῆναι τὸν θέατρον· τὸν δὲ Οὐρβίκιον τὸν μάγον ἐποίησαν οἱ δημῶται βληθῆναι ἐν τῷ σταδίῳ, καὶ βληθέντος αὐτοῦ κατέφαγον αὐτὸν τὰ θυρία. Καὶ εὐθέως ὁ Ἡγεμὼν ἀνέστη ἐκ τοῦ θρόνου αὐτοῦ, δεδωκὼς τῷ ἁγίῳ Θαλελαίῳ τὴν ἀπόφασιν. Ἐξελθὼν δὲ εἰς τόπον ἐπίσημον ὀνόματι Ἔδεσσαν, ἥ τις ἐστὶ τῆς Αἰγαίων πόλεως, προσηύξατο ἐκεῖ ὁ ἅγιος Θαλέλαιος· καὶ προσευξαμένου αὐτοῦ, ὁ τόπος εἰς ὃν ἦσαν συνημένοι ἐσαλεύθη, καὶ φόβος ἔλαβεν πάντας, ὥστε προσπεσεῖν τοῖς ποσὶ τοῦ ἁγίου Θαλελαίου, καὶ εἶπεν τὸ Ἐλέηνον ἡμᾶς, καὶ δὸς τὴν ἐν Χριστῷ σφραγίδα. Καὶ οὕτως ἐτελειώθῃ ὁ ἅγιος Θαλέλαιος καὶ μετὰ καλοῦ ὕπνου ἐκοιμήθη. Ταῖς αὐτοῦ πρεσβείαις Σοτὴρ ἐλέησον ἡμᾶς. Ἐθελειώθη ὁ ἅγιος Θαλέλαιος μηνὶ Μαΐῳ εἰκάδι ἡμέρᾳ, τοῦ βασιλευοντος τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος, εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

[1] Sub Consulatu Numeriani Imperatoris, Ægȩorum urbi præsidente Theodoro, ante diem Nonum Kalendarum Septembrium, Hyperberetæi a mensis die vigesimo tertio, sedens Proconsul ad judicium in templo Hadriani, [Ad Theodorum Præsidem ductus,] cum multos compræhendisset propter Christum, plures viros variis modis exterminavit, hos mari mergens, illos gladio tradens, quosdam igne consumens, itaque iniquum illud exercebat judicium. Porro ut pro errore asserendo vehementius satagebat., jussit impius alium quoque, propter pietatem tunc captum, coram se sisti aitque Offlcio: Vocate mihi impiissimæ Christianorum sectæ patronum. Respondit Officium, Obsecramus, Domine, ecce adstat tribunali tuo. Videns autem Præses virum gratia comptum, & capillitio flavum, dixit eis: Ubi comprehendistis illum, ingenua plane ac nitenti facie juvenem? Respondit Officium, obsecramus Domine, proficiscentes in civitatem Anazarbi, quæ abest ab urbe Ægæorum stadiis [quingentis] b, vidimus illum cursim euntem versus Orientem; qui cum nos conspexisset, abscondit se media in silva: & nos eum, pluribus diebus requisitum, ægre tandem invenimus abditum sub olea. Mox vero atque comprehendimus eum, adduximus Potestati tuæ.

[2] Dixit Præses, Fare, o homo, cujus religionis & civitatis sis, cujus etiam conditionis ac nominis. Respondit Thalelæus, Ego Christianus sum: si autem & nomen meum vulgare cupis scire, Thalelæus appellor. Sum autem ex Libano, c patrem nactus Bereccocium d, qui etiam Dux militum fuit, sed Christianus; matrem Romulianam, [& fidem constanter professus,] fratrem Joannem. Et hic quidem Subdiaconus est, ego vero Medicinam didici sub disciplina Macarii archiatri: cumque omnes diffugerent causa persecutionis, comprehensus ego traditus sum Tiberio Præsidi Edesseno. Ab hoc male habitus, invocavi Patrem, Filium, & Spiritum sanctum, Deum verum ac certum, bonumque & creatorem universorum, [jubetur talos perforari] qui me liberavit de manibus ejus. Nunc autem rursus veni in potestatem tuam, fac quod vis: quia æquum est ut moriar pro Christo, quem habeo cælestem Deum auxiliatorem meum. Præses ait: An sicuti effugisti Tiberium Præsidem, meas quoque manus speras evadere, scelestum caput? Respondit Thalelæus: Credo ei in quem spero Domino Jesu Christo, quod non patietur me confundi, sed adjuvabit usque in finem. Præses ait: Vocate mihi Asterium fabrum: Respondit Officium: Adstat tribunali tuo, Domine. Theodorus Præses dixit: Asteri, terebra perfora talos ejus. Cum autem multum temporis huic rei insumpsissent, dixit Officium: Obsecramus, Domine, ab hora tertia e usque ad sextam laboravimus perforando talos ejus, & nihil profecimus.

[3] Respondit Præses: Iterum id tentate, & omnino perforate ei talos. Asterius inquit: Sicut imperasti, Domine f mi perterebravimus ei talos. Præses dixit: Injicite funes, [& suspendi, sed frustra:] atque in caput suspendite. Illi vero id se facere existimantes, revera autem cæcitate percussi a Domini nostro Jesu Christo, suspenderunt lignum, rati se Thalelæum suspendere. Videns hoc Discipulus Thalelæi nomine Timotheus, ibidem adstans; innuit B. Thalelæo, & ait, Viden' quid faciant? Cui Thalelæus; Tace, frater, adest mihi Christus, confortans me. Præses dixit. Quid fecistis? Ego vos hominem jussi suspendere, & vos affixistis lignum: extendite igitur Asterium & Alexandrum spiculatores, & diligenter torquete, ut ne deinceps tale quid audeant in despectum mei tribunalis. Asterius inquit: Vivit Dominus: quia & ego g Christianus sum. Tunc iratus Præses vehementer ait: [quo viso converst Asterius & Alexander] Ducite illos ad me. Cum autem adducturi eos essent ante ipsum, oravit pro eis B. Thalelæus, & effugerunt manus ejus: cucurrerunt vero post eos aliqui, interque ceteros quidam ex Officio, nomine Medius; & apprehenderunt eos in summitate montis, ab urbe quasi h stadiis quinquaginta, ubi etiam S. Thalelæum comprehenderant, eosque ibi interfecerunt, [necantur,] & redeuntes nuntiaverunt Præsidi. Præses veo S. Thalelæum advocans, ait ei; Quid dicis, Thalelæe? Sacrifica diis, & vive, atque hujus lucis usura fruere. S. Thalelæus respondit: Non persuadebis Christi famulo ut dæmoniis impuris sacrificet.

[4] Et iratus Præses dixit: Ponite mihi sellam: ego ipse consurgam & terebrabo ejus talos. [idem per se facere volens Præses,] S. Thalelæus dixit: Surge Præses, & veniens perfora talos meos: adest enim Dominus Jesus Christus confortans me, nec timeo comminationes tuas. Ut autem surrexit Præses ad talos ejus terebrandos, thronus in quo sederat, adhæsit posterioribus ejus, & omnes qui sedebant in templo Hadriani elata voce exclamaverunt, Magnus est Deus Christianorum, qui ejusmodi mirabilia facit. Præses autem non ferens verecundiam, vocavit B. Thalelæum dicens, Ora Deum tuum, Thalelæe, ut excidat a me thronus: vere enim Deus tuus magnus est. Orante autem B. Thalelæo, decidit ab illo thronus; [bis punitur & sanatur a Sancto.] sed neque sic Præses injustus Dei potestatem agnovit, quin potius iterum fremens dentibus contra Sanctum, tamquam ferox bellua, arrepta terebra cœpit perforare ejus talos: statim autem exaruerunt i manus ejus, & exclamavit dicens. Iterum obsecro te, Thalelæe, ora pro me ut restituantur manus meæ. Orante denuo B. Thalalæo, factæ sunt manus ejus sanæ sicut fuerunt.

[5] Præses vero dixit: Tollite eum e conspectu meo, & fluctibus marinis immergite, ut ibi pereat, nec redeat in manus meas. S. Thalelæus ait: [mari mersus,] Tu cœpisti quæstionem de me habere: tu quoque mihi debes eam consummare. Præses, inquit: Alio abi & morere, o homo: necdum tibi aliquid mali intuli, & talia in me exercuisti. S. Thalelæus dixit: Ne existimes, tyranne, quod propter timorem tui Deum negabo: hoc autem scito, quod omnino non sacrificabo diis tuis, neque dæmonia quibus famularis adorabo. Hæc dicentem apprehenderunt lictores, conjeceruntque in scapham, eoque avexerunt, ubi mandaverat Præses cum dejici in mare. Cum autem venissent ad locum, jactumque facturi essent; oravit dicens, Domine Deus meus, ne permittas me nunc mori, ut perfectum agonem absolvens suscipiam immortalitatis coronam. Hæc locutum projecerunt in mare, & reversi nuntiaverunt Præsidi dixeruntque, sicut præcepit Magnitudo tua, projecimus Thalelæum in mare, & nobis videntibus mortuus est.

[6] Adhuc illi sic loquebantur Præsidi, quando adfuit B. Thalelæus, stolam albam indutus: [salvum se sistit:] qui autem de Officio erant indicaverunt ejus adventum Præsidi: Præses vero audiens, vehementer admiratus est atque obstupuit, & jussit illum adduci coram se. Cum autem adductus esset, dixit ei: Ecce etiam mare vicerunt incantationes tuæ k. Et dixit Beatus: Ubi nunc virtus Deorum vestrorum? ubi gloriatio & jactantia vestra? Ecce Dominus meus Jesus Christus dissolvit consilia vestra, neque permisit me mori, ut adhuc vincerem diabolum patrem tuum. Et Iratus Præses dixit: Videte quomodo & maria incantavit & nobis maledicit: si dimittimus eum sic interficiet nos omnes suis veneficiis, omnium nostrum victor. Urbicius magus dixit: Jubeat eum Potestas tua, abductum in stadium, feris in escam objici. Præses autem vocavit earum custodem, & dixit: Facito arenam parari amplissimam, & omnis generis feras adduci: [feris objectus] ipsumque eo inducamus, ut cum illis decertet. Factumque est sicut mandaverat Præses; qui dixit S. Thalelæo, Tandemne sacrificas, Thalelæe, aut opus est carnes tuas feris præbeam? Thalelæus autem respondit ei: Adhuc ignoras gratiam & gloriam Domini mei Jesu Christi? dicentis per os David, Non moriar, sed vivam, & narrabo opera Domini: & iterum, Castigans castigavit me Dominus, & morti non tradidit me: dextera Domini fecit virtutem, dextera Domini exaltavit me. [Ps. 117, 17 & 18]

[7] Hæc cum dixisset S. Thalelæus coram Præside, injectus est in stadium, [ab iis non læditur] immiseruntque in eum ursam ferocissimam: quæ accurrens inclinavit se ante eum, & lingebat pedes ejus. Hoc viso frendens dentibus suis Præses leoninum in modum, leonem maximum cum leæna solvi contra eum mandavit; qui similiter procurrentes acciderunt pedibus S. Thalelæi, & lambebant eorum plantas. l Tunc cernens Præses quod factum erat, scidit chlamydem suam, & omnis turba cœpit exclamare; Magnus Deus Christianorum, Deus Thalelæi adjuva nos; sic ut a clamore concuteretur theatrum: Urbicium vero magum jussit plebs in stadium projici, projectumque devoraverunt feræ. Statim autem Præses surrexit de throno, deditque sententiam contra Thalelæum: qui egressus in locum celebrem, nomine Edessam, civitatis m Ægæorum, [moriturus multos convertit.] oravit ibi: & orante eo contremuit locus ubi erant congregati, & timor apprehendit omnes, sic ut procidentes ad pedes S. Thalelæi dicerent, Miserere nobis, & consigna nos signaculo Christi. Atque ita certamen suum consummavit S. Thalelæus, n & pulchro somno obdormivit: cujus precibus nostri misereatur Salvator. o [Consummatus est autem S. Thalelæus, vigesimo die mensis Maji, regnante D. N. Jesu Christo] cui est gloria & potestas in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Petavius lib. 1 de Doctrina temporum cap. 29, agens de Mensibus lunaribus (quibus sub Græcorum Imperio susceptis, Syri vicinæque nationes uti perrexerunt, etiam sub Imperio Romanorum) duplicem eorum usum fuisse docet, alterum fixum, alterum susdeque mobilem per annum Iulianum. Annum autem suum trecentis quinquaginta quatuor diebus definitum habentes Græci, sic ut menses essent alternis dierum vigintinovem & triginta, octavo quoque anno dies nonaginta, id est tres integros menses intercalabant, molestum arbitrati singulis annis intercalare tot dies, quot opus erat ad æquandam solis revolutionem annuam. Exemplum adfert Petavius ex Epiphanio, Heresi 51 Appellei mensis (qui alias Decembri responderet) Appellei, inquam diem XVI componente cum die V Novembris. Sic ergo fieri potuit ut Hyperberetæus, alioqui sub finem nostri Septembris sumplurus initium, & fere Octobri responsurus, illud anno CCLXXXIV cœerit XXV Iulii.

b Exciderat littera numeralis φ, quam restituimus ex Geographorum dimensione In Menæis & Sirleto corrupte Azarbus legitur: Veronensis interpres corruptius Arzum scripsit. quæThraciæ urbs est longe a Cilicia; additur in Menæis & Claromonatano, urbem esse τῆς δευτέρας τῶν Κιλίκων ἐπαρχίας secundæ Cilicum Provinciæ: corrigendæ sunt autem Epitomæ omnes, dum ibi comprehensum Sanctum dicunt; cum infra statuatur locus in quo captus est, solum 50 stadiis abfuisse, id est sex cum dimidio milliaribus Italicis sive horis duabus.

c Interpres Veronensis, ex Libano civitate: verum hic Mons & regio est in Phœnicia, quam nunc Maronitæ colunt, de quorum origine nomine ac religione insignem anno 1679 dissertationem Romæ vulgavit Faustus Naironus Maronita.

d Menæis & Sirleto Berucius est: in Claromontano & Veronensi Beroccius. Sirletus etiam Matrem vocavit Romulam.

e Modus hic loquendi tam definitus, non aliud significat quam indefinitum ἐπὶ πολλῆς ὥρας diu, idque cum propositione ad temporis spatium, quod communiter impendi solet alicui actioni. Sic enim sæpe video loqui Græcos, & sic explicandi sunt, alias enormis hyperboles identidem accusandi: quia tamen non ita prope tribunal exercebantur quæstiones, quin Præses posset interim aliis suæ functionis actionibus intendere; facile fieri potest, ut renuntiaturi quam frustra tentassent facere imperata, non statim fuerint auditi.

f Ita scilicet ille credebat, in hoc, æque ac mox in Sancto suspendendo, divinitus elusus. In Claromontano expresse dicitur, lignum loco Martyris terebratum fuisse.

g Huc spectat in Canone Odes 3 Stropha 3. Λόγῳ ζωῆς καὶ ἔργων ἐπιδείξει Ἀλέξανδρον ἐζώγρησας καὶ τὸν Ἀστέριον, Ἀθλητά· καὶ Θεῷ τῷ εὐεργέτῃ πανευκλεεῖς παρέστησας, Θαλλέλαιε, Μάρτυρας. Verbo vitæ & demonstratione operum Alexandrum lucratus es atque Asterium, o Athleta, quos benefactori Deo gloriosos Martyres exhibuisti, Thallelæe. Sirletus eorum conversionem differt post aliud miraculum, quo mari mersus Sanctus emersit incolumis. In Chiffletiano vocantur οἱ ἀπὸ δημίων ex carnificibus: in Claromontano plures supponuntur ministri justitiæ, quos verberibus cædi iratus Præses jusserit & quorum duo conversi sint.

h Sirletus Securi percussos ait, Claromontanum cum Interprete Veronensi Truncatis capitibus obiisse dicit: Chiffletianum, Gladio consummatos.

i Eodem facit ejusdem Odes hoc initium Θαυματουργεῖς ἐξαίσια, Παμμάκαρ, καίρῷ τῷ τῆς ἀθλήσεως· τοῦ γὰρ τυράννου, ἀνηλεῶς σε κολάζειν προθεμένου, αἱ τούτου χεῖρες ὤφθησαν ξηραὶ καὶ ἀνενέργητοι. Admiranda patrasti, o Beatissime, tempore certaminis tui: etenim manus tyranni, inclementer torquere te conantis, fecisti aridas invalidasque videri.

k Hinc Odes 4 hoc sumptum principium, Ἐν θαλάσσῃ ἀποῤῥιφθεὶς δυνάμει Θεοῦ οὐκ ἐβυθίσθης, In mare projectus, Dei virtute submersus non es: sed quod additur, Ἀσεβεῖς δὲ κατεπόντισας τῷ βύθῳ, Impios vero demersisti in profundum, figurate non litteraliter intelligendum est.

l Stropha 2 Odes 6 huc respiciens, Natura, inquit, irrationalium agnoscens te Martyrem Verbi, impetum ratione carentem cohibuit, teque pia quadam ratione honoravit, in medio stadio certantem, o Gloriose. Ἡ φύσις τῶν ἀλόγων ἐπιγνοῦσα τοῦ Λόγου σε Μάρτυρα, ὁρμὴν τὴν ἄλογον φεύγει καὶ τιμᾷ σε ἐν λόγῳ εύσεβεῖ, ἐν μέσῳ τῷ σταδίῳ ἀγωνισάμενον, Ἔνδοξε.

m Interpres Veronensis, In Edessa civitate Ægæorum.

n Expreßus Synaxaria, cum Sirleto & Interprete jam dicto, caput gladio præcisum dicunt: & huc alludens Odes 8 Stropha 2 Ἱερεῖον ὥσπερ ἄμωμον τῷ τυθέντι Ἀμνῷ ἅγιόν σε προσενέχθης, τῇ τοῦ ξίφους ἐκτομῇ. Tamquam hostia immaculata sanctum te exhibuisti, Agno immolato, per gladii sectionem.

o Parenthesim hanc idcirco secrevimus a contextu, quia non dubitamus quin sit glossema Collectoris, scientis Martyrem coli 20 Maji, nec ad ea quæ initio scripserat animum advertentis.

ACTA RECENTIORA,
Licentius interpolata & fidei exiguæ.
Ex Ms. Vaticano 866 fol. 327 Interprete Daniele Cardono S. I.

Thalalæus, M. Ægis in Cilicia (S.)
Asterius, M. Ægis in Cilicia (S.)
Alexander, M. Ægis in Cilicia (S.)

EX MS. VATICAN.

CAPUT I.
Curationes miraculosæ, a S. Thallelæo collatæ deprecantibus.

Κατὰ τοὺς καιροὺς Νουμεριανοῦ τοῦ βασιλεύσαντος τῆς Ῥωμαἳκῆς πολιτείας, οἰκουμενικὸς διωγμὸς κατὰ τῶν Χριστιανῶν γέγονεν· Βδελυρὰ γάρ τις καὶ ἀλλόκοτος θεομανία τοὺς ἀνθρώπους πωρώσασα, τάς τε κυνοκτόνους φαγὰς, εὐχαριστηρίους θυσίας τοῖς εἰδώλοις προσέφερον. Παυσαμένης γὰρ τῆς δωδεκάδος τῶν Ἀποστόλων, καὶ τῆς ἑλληνικὴς κρατούσης ἀχλύος, ἡ πίστις ἐσαλεύετο· φιλείδωλός τε γὰρ ὢν ὁ Βασιλεὺς καὶ μισόχριστος, ἰδίους Ἡγεμόνας πᾶσι τοῖς ὑπ᾽ αὐτὸν κατέπεμψε κλίμασιν, ἄρδην πάντας τοὺς Χριστιανοὺς ἀναλώσοντας. Σύγχυσις δέ τις θεομάχος τῇ κτίσει ἐφήπλωτο, καὶ φιλαίματος ἄρας τῷ κόσμῳ ἐνεσκήρτησε δαίμων, καὶ ἕκαστος περί τινος μείζονος δυσιδαιμονίας ἤρικεν φιλονικῶν· εἰ δέ τις, πλάνην τὴν πολυθεΐαν ἐτόλμησεν φθέγξασθαι, κακοδαίμονί τινι ἐνεργεῖσθαι καὶ λαλεῖν ὑποπτεύετο· εἰ δὲ παῤῥησιαστικώτερος ἔμενεν, ἀσυγγνώστῳ κατακρινόμενος ψήφῳ, κατά τὴν βασιλικὴν αὖθις κατῃκίζετο πρόσταξιν, καὶ μύσος τῆς οἰκουμένης μετὰ τέλος νενόμιστο. Πολλοὶ μὲν οὖν καὶ ἕτεροι, ἔριδι καὶ ἔχθραις πρὸς ἑαυτοὺς διακείμενοι, τὴν Χριστιανικὴν κατηγορούμενοι πίστιν, καὶ τοῖς ἀληθῶς εὐσεβέσι συμπαρασυρόμενοι, εἰς κατάκριτον ἐξόκειλαν θάνατον. Οὕτως οὐκ ἀναπνευούσης τῆς φύσεως τῆς εἰδωλικῆς πλάνης, ἄλλως ὑγείαν τὴν ἀῤῥωστίαν ἑορταζούσης, ἀπέση τις ἰατρὸς, καὶ τὴν θεΐλατον λοίμην ἐκείνην τοῦ τῶν ἀνθρώπων ἐξεδίωκεν γένους. Εὐσεβές γὰρ τὸ παιδάριον, εὔμηκες τὴν ἡλικίαν ἀκμάζον, εὐθαλῶς ἀνθοῦν τὸ πρόσωπον, νεανικῶς χλοάζον τὸ γένειον, τὴν ἰατρικὴν μετιὼν ἐπιστήμην, γένους εὐλαβοῦς, Θαλλέλαιος τ᾽ οὔνομα, υἱὸς ἀνδρὸς προστάτου Χριστιανῶν, τὸ πολύφημον ἄλσος τῆς Φοινίκης κατῴκει, τὸ λεγόμενον Λίβανον, πρὸς τοῖς κλίμασιν Ἱερουσαλημίταις προσιών.

Οὗτος ἐλπίσι χρησταῖς ταῖς πρὸς Θεὸν συμβιῶν, καὶ σεμνοῖς καλλοπιζόμενος ἔργοις, καὶ ἀγαθοῖς συνειδήσεσι, καὶ τῶν σωματικῶν ἀπηλλαγμένος θεσμῶν, τιμιωτέραν τὴν εὐσέβειαν κρίνας, κατετόλμα τῆς πλάνης· καὶ ἀνιστάμενος νύκτωρ ἐξέκοπτε τὰ ὑψιλὰ μετέωρα τοῦ Λιβάνου καὶ κατάκομα δένδρα, ἔνθα χρισμοδῶν ὁ ἐχθρὸς διὰ τῆς φιλοπόρνου θέας ἐξεπολίτευε τὰς ψυχὰς τῶν ἀνθρώπων, ἐν οἷς καὶ τὸ θήλυ μάλιστα χοροστατοῦν κατεχόρευε γένος, ἐν κυννύραις καὶ ναύλαις, καὶ πυκτίσι, καὶ τυμπάνοις, καὶ αὐλοῖς, καὶ βαχείαις. Οὕτως ὁ παῖς εὐσεβῶν ἐθεράπευεν ἐν τῷ ἰδίῳ οἴκῳ, φιλοτίμως ὑποδεχόμενος πάντας ξένους τὲ καὶ πολίτας, καὶ τῆς ἀνεχούσης ἀξιῶν θεραπείας, πάνδημος ἴστατο πλουτούντων τε καὶ πτωχῶν συμπαθὴς ξενοδόχος, ὄτι ζῆλος ἦν αὐτῷ πρὸς φιλόξενον ἦθος, καὶ εὐφροσύνη ἦν τούτῳ των σωζομένων ἡ ῥῶσις· μονιμώτερος δὲ ὢν τῆς ἐπὶ πτωχοῖς συμπαθείας, ἀνενδώτοις περὶ αὐτῶν φροντίσι συνείχετο, ἴδιόν τι σπλάγχνον ὑποπτεύων τὸ μέλος τοῦ πάσχοντος, καὶ ἀφερούμενος τὸν κόπον τῆς πολυσκλήρου ζωῆς. Ἔστιν δὲ ὄτε τούτους καὶ ἐπ᾽ ὤμων ἐβάσταζεν, καὶ πάλιν αὐτοῖς ὡς ἱκετης παρίστατο, τῆς αὐτῶν κηδεμονίας πάντα τιθέμενος δεύτερα. Νοῦς ἦν περὶ αὐτοὺς πολυόμματος, καὶ παντοδαποῖς ἱδρῶσιν τὴν ἐπ᾽ αὐτοῖς ἤσκει πολυάσχολον μέριμναν, εὐκλεὲς ἐφόδιον τὴν ὑγιεῖαν παρέχων. Οὐκ ἔμενεν δὲ ταῖς τῶν χρειζώντων ἀναζητεῖσθαι σπουδαῖς, ἀλλ᾽ αὐτὸς αὐτοῖς πρὸς βοήθειαν ἔτρεχεν, καὶ τὰ ἄχθη τῶν καμνόντων ἰατρεύων ἐκούφιζεν. Τῇ γὰρ τῆς χάριτος ἐνεργούμενος ῥώμῃ, αὐτὴν εἶχεν τὴν φωνὴν τῆς ἀσθενείας φυγήν· ἅμα τε γὰρ τὴν ῥῶσιν ἐφθέγγετο, καὶ παραχρῆμα τὸ ἔργον ἐκάλει τοῦ λόγου συνήγορον.

Οὐκ ἦν πλουσίου καὶ πτωχοῦ παρ᾽ αὐτῷ τὸ διάφοπον μέσον, ἀλλὰ πιστῶν καὶ ἀπίστων ὑπῆρχεν κοινὸν εὐεργέτημα. Τοῖς γὰρ τῶν εὐσεβῶν ὅλος κατασχολούμενος μώλωψι, καὶ τὴν ἡγεμονίδα τῶν κατορθωμάτων κατέχων εὐσέβειαν, διένεμε πᾶσι τοῖς προσιοῦσι τὴν ἴασιν· ἅπας ἁπλῶς ἀσθενὴς, ἔμπλαστρον τὸν Μάρτυρα ἐκέκτητο, καὶ οὐκ ἦν αὐτοῖς ἀριθμεῖν τὴν τῆς θεραπείας ποσότητα· ᾧ γὰρ ἐὰν παρέστη, ἐξ αὐτοῦ ῥαπιζόμενον ἀπέδρα τὸ νόσημα, καὶ ἡ τῆς ἁμαρτίας ἐσκορπίζετο δύναμις· καὶ τοσοῦτον φιλοικτῆρμων ὑπῆρχεν, ὡς καὶ τοῖς Ἕλλησί ποτε θεραπείαν προσάγειν, καὶ ἐπεύχεσθαι αὐτοῖς τὴν ἀνάληψιν, ἀλλὰ καὶ τοῖς μὴ συναλγοῦσιν ὀργίζετο. Ἴδεν γοῦν ποτε Χριστιανὸν μεμηνότα καθ᾽ Ἕλληνος, καὶ τῷ τούτου θανάτῳ χορεύοντα, καὶ δηχθεὶς τὸ σκληρὸν τοῦ ἀνδρὸς, κατεμέμψατο εἰπὼν, Μὴ ἐπίχαιρε τοῖς κακοῖς τοῦ ἐχθροῦ σου, ἀλλὰ μᾶλλον εἰ μεταστήσεις αὐτὸν πρὸς θεόφιλον βίον· κοινὰ γὰρ τὰ πάθη, καὶ τὰ μέλλοντα ἄδηλα. Ὁ δέ φησιν, Ταχύτερον ἐδει τούτῳ εἰσπροσταχθῆναι τὸν θάνατον, ποῖα γὰρ ὤνησις διασώζεσθαι τούτους ἐν πᾶσι τοῖς κακοῖς ἐγγηράσαντας. Ὁ δέ φησιν, Προσεύχεσθαι, ἀδελφοὶ, τοῖς ἐχθροῖς προσετάχθημεν, οὐ μὴν ἐπευφραίνεσθαι· οὕτως γὰρ αὐτῶν τὸ δυσπειθὲς μαλαχθήσεται. Καὶ μετήγαγεν αὐτὸν πρὸς συμπάθειαν. Οὕτω προείη ὁ β ίος τοῦ Μάρτυρος.

Πάθος ποτέ τινα μεσημβρινὸν θηριόδηκτον κατὰ σπλάγχνων εἰλήφει, καὶ χαλεπῶς ὁ ἰοβόλος χυμὸς διασήψας τπν ἐγκάτων τὰ στέρνα καὶ τὰ πλευρὰ ἐρευνήσας ἐπενέμετο καὶ τήν καρδίαν αὐτοῦ, καὶ σὺν ταῖς ἰατρικοῖς φαρμάκοις καὶ τῇ τέχνῃ τῇ τούτων καὶ τὸ χρῆμα τοῦ ἀνδρὸς παρανάλωτο, καὶ ἐστένωτο πάντοθεν τῷ καὶ χρημάτων ἡττᾶσθαι καὶ τέχνης ἰατρικῆς ἀναγνῶναι. Αλλ᾽ ὅμως ἐν ἀνελπίστῳ ἀσθενείᾳ τοιαύτῃ παρέστη ὁ Μάρτυς θεραπευτὴς, καὶ πίστιν αὐτῷ ζητήσας. καὶ εὑρὼν τὸ τῆς διαθέσεως αὐτῷ πρὸς Χριστὸν ἀποβλέπον, ὑγίας αὐτὸν ταχείας πεπλήρωκεν· τὴν δεξιὰν γὰρ προτείνας, ἐσφράγγισεν τοῦτον σταυρῷ, καὶ τὸ τοῦ ἀνδρὸς εὐθὺς. ἀπελήλατο πάθος. Τοῦ δὲ ευχαρίστως βαδίσαντος ἰδού τις ἴατρίσκος νοσιευόμενον ἦγαν, λοιμαντικὴν, ἀποδυρόμενον συνοχὴν, καὶ δεσμῷ λαρυγγικῷ περιεχόμενον· καὶ προσρίψας ἑαυτὸν τοῖς τούτου βαδίσμασιν, ἕφη, Δέομαι, κύριε, πολλὰς τούτῳ καταναλώσας μόχθους, πολλὰ τούτῳ δεδαπάνηκα σώστρα, πολλὰς τούτῳ μεμηχάνημαι τέχνας, πολλαῖς ἐποδαῖς περιβέβληκα· ἀπηγρύπνησα νύκτας εἰς πλυμάτων προσθέματα, ἡμέρας ὁμοίως εἰς βοτανῶν ἐφευρήματα, φαρμάκοις ἐχρισάμην παντοίοις, κολακευτικὰς ἐλπίδας ματαίως παρέσυρα, καὶ τούτῳ πλησιάσαι ἀρχὴν οὐκ ἴσχυσα ῥώσεως, ἀλλὰ μένη τὸ πάθος φιλονικῶν, καὶ ὅπερ ἂν φάρμακον θεραπείας προσάξω, τῆς ἐπὶ τὸ κρεῖττον μεταβολῆς ἀνεπίδεκτον· πάντα γὰρ τῆς τοῦ πάθους θεραπείας ἐλάττω. Ἐν τοιαύτῃ τοίνυν συμφορῶν ἀπογνώσει, πρόσεισιν ὁ συμπαθὴς ἰατρὸς, καὶ τῆς ψυχοραγούσης καρδίας λαβόμενος, τὴν τοῦ πάθους ἀπόγνωσιν ἔλυσεν, εἰπὼν, Λέγω σοι, πίστιν εἰ προσήγαγες μόνον, καὶ ἀλύεσι τοῦτο κατεδεσμεῖτο τὸ πάθος, ὡς ἀχαλίνωτος ἐδραπέτευε ἵππος· ἐὰν οὖν οὕτως ὑπαγορεύσῃ τὴν πίστιν, γράψας ἐγὼ τὰς δεήσεις πρὸς Χριστὸν ἀνατείνω, καὶ αὐτὸς εὐθὺς καθυπογαράφει τὴν ἴασιν. Τότε ὁ ἀσθενῶν, τῶν ποδῶν τοῦ Ἅγιου λαβόμενος, καὶ δάκρυσιν αὐτὸν ἐλεεινολογούμενος, τὴν σύνταξιν τῆς πίστεως ἐπένευε ταῖς χερσὶν, ἐπειδὴ μὴ τῇ γλώσσῃ δεδύνητο· καὶ τῆς θείας χάριτος συνελθούσης, πάραυτα ὁ τοῦ πάθους δεσμὸς ἐκτετίνακται, καὶ τὰ τοῦ τθαχείλου διελύετο κλεῖθρα.

Οὕτως ἰαθέντος καὶ τούτου, κατ᾽ ἀγορᾶς περιείη ὁ Μάρτυς ἀναπατῶν, μήπου τίς χρήζων ἐπισκέψεως ἄῤῥωστος, ἣ λιμώττων πτωχὸς, ἣ πλανωμένη ψυχὴ, ἵνα οὕτως τῆς εἰδωλικῆς ἀνασφήλῃ τὰς ἀῤῥωστίας. Ἴδεν γάρ ποτε γυμνὸν παρείμενον, καὶ συναλγήσας αὐτῷ, ἐφήπλωσε τούτῳ πλουσίαν τὴν πρόνοιαν. Ὃς προσειδὼν αὐτῷ, πρόσεισι παρὰ πορευομένῳ τῷ ἰατρῷ λέγων, Ἐλέησόν με, ἰατρὲ ἀγαθὲ, ὅτι πάντων ἐγὼ ἀθλιώτερος, χρῆσόν μοι μικραν τῷ ἀσθενοῦντι διάλεξιν, ἰατροῦ γὰρ ἐυφήμου τῶν ἰχώρων ἀνέχεσθαι. Ὀλισθηρὰν ἐγὼ ὁδεύων ὁδὸν καὶ ῥεμβόμενος ἄφνω κατηνέχθην εἰς γῆν, καὶ ἔξαρθρον τὸ γόνυ γενόμενον ἐξέδυ τοῦ καλύπτοντος σώματα, διακλασθείσης δέ μοι τῆς βάσεως, καὶ τοῦ σφυροῦ σεσηπόντος, γέγονα τραυματία ἑλκόμενος· διχόθεν ταῖς φαρμακίαις κωλακευόμενον ἀγριοῦται τὸ πάθος, ταῖς καταντλήσεσιν ἐπανίσταται μᾶλλον, ἰατρῶν συμμορίαις ἀνθίσταται· διό μοι πᾶσα προσδοκία θεραπείας ἐξόριστο, ἀναβιῶσαι γὰρ ἐκ τοῦ πάθους οὐδέποτε ἤλπισα. Ἐπεὶ οὖν ἔγερσις τῶν πιπτώντων καὶ ἵλης πρόκεισαι, τοὺς πεπληγμένους μοι σώους χάρισαι πόδας, τὰς γὰρ νόσους ἡμῶν ἀφ᾽ ἡμῶν οὐκ ἀνέχῃ μὴ φέρειν· καὶ ὡς ἔχων σπλάγχνα πατρὸς συμπαθέστερα αὐτόθεν σεαυτὸν καθηκέτευσον, καὶ γενοῦ μοι τῷ πεπτωκότι χειραγωγὸς βακτειρία. Ἀλλ᾽ εὐθὺ λόγον τοῦ Μάρτυρος πρὸς αὐτὸν ἀπόκρισις· Αὐτὸς ἐγώ σοι πάρειμι τῆς ἐγέρσεως κέρδος, καταπλάττω σε γὰρ πίστιν, τὸ τοῦ πάθους σου ἐγκάρδιον ἔμπλαστρον· εἰ γὰρ μόνον πιστεύσεις, εὐθὺς ἡ τῆς ἰάσεως προσελεύσεται χάρις· ἔχω γὰρ τὴν πρὸς ἕκαστον πάθος θεόθεν κατεσκεύασαν ἔμπλαστρον· οἷαν δὲ πίστιν τῷ Χριστῷ προσκομίσεις, τοιαύτην παρ᾽ αὐτοῦ τὴν ὑγίαν παρήσῃ· ἐὰν γὰρ ὅλον σου τὸν νοῦν πρὸς Θεὸν ἀκοντίσῃς, τὰ διαβήματά σου ἐσίως κατευθυνθήσεται. Ταῦτα ἔφη, εἶτα τῶν ἄρθρων ἁψάμενος, καὶ τὰς ἁρμονίας τῶν ταρσῶν ψηλαφήσας, ἥρμοσε τὴν τῶν ποδῶν αὐτοῦ λύσιν, καὶ τῶν νεύρων συνῆψε τὴν σύνθεσιν, καὶ τὰ σαθρὰ τούτου ἐκίνησε μέλη, καὶ τὰς ἐσφαλμένας ἐπανόρθωσε βάσεις. Τῇ ἀφῇ δὲ τοῦ Μάρτυρος, εὐθὺς τὸ χολὸν περιέτρεχε βῆμα, καὶ ὁ ἀτονίσας τῇ φύσει ἐστερεώθη παρευθὺς, καὶ ἐξήλουτο ὑγιαίνων. Παραγγείλαντος δὲ τοῦ Μάρτυρος σιγῇ τὴν τιμὴν ἀποδοῦναι (οὐ γὰρ τὸν ἐξ ἀνθρώπων θηρόμενος ἔπαινον ἐπεδείκνυεν τοῦτο) ἐκεῖνος τοὐναντίον· τὰς γαρ πλατείας περιἳὼν, πᾶσι τοῖς ὑπαντῶσι τὴν ἑαυτοῦ ἐφώνη ἀνάστασιν, κράζων καὶ λέγων· Δεῦτε, ἴδετε, ξένον γὰρ τοῖς ἀνθρώποις ἀγαθὸν ἐπαιδήμησεν· δεῦτε, ἴδετε θησαυρὸν ἰάσεως κρυπτόμενον ἔμφυχον· δεῦτε, ἴδετε ἀπόῤῥητον χορηγὸν σωτηρίας. Ἤδη τάχα οὗτος οὐρανόθεν πρὸς ἀνθρώπους ἀφίηται; ἀπέδωκεν γάρ μοι τοῦ νοσήματος λύτρον. Τούτων λεγομένων, ὀ Μάρτυς ὑπεχώρησε πρὸς τὸν ἴδιον οἶκον.

Νεάνις δέ τις ῥιζῷ a παλαιοῦσα δαίμονος, καὶ ἐφόδῳ πνεύματος, τηκομένη, τοῦ ἰαθέντος τοὺς λόγους ἀκούσασα, προσέδραμεν αὐτῷ ἐν τῷ οἴκῳ, καὶ τὴν τοῦ πάθους φορὰν ἐσοφίσατο. Καὶ τὴν παῤῥησίαν λαβοῦσα ἡ δαιμονῶσα, τῷ Μάρτυρι πρόσεισι, καὶ στενάζουσα τὸ συμβὰν ἐξηγεῖται, δακρυοβολοῦσα πρὸς αὐτὸν καὶ βοῶσα· Ἰατρὲ, κορυφαῖε, ἐκδίκησόν με ἀπὸ τοῦ πολεμοῦντός με, ἀποδίωξον ἀπ᾽ ἐμοῦ τὰν ἀόρατον ληστὴν σῶσον ψυχὴν ἐκκρεμαμένην εἴς σε, καὶ πᾶν ὃτι λυποῦν ἀποσόβησον, θηρευτὴς τῶν παθῶν περιέρχῃ, φυγἄδευσον τὸν ἀσώματον εὐεργέτα τοῦ σώματος· ὅτι προσαντίδικον ἔχω, καὶ πρὸς ἐμὲ ἀσυμπαθῆ, καὶ πρὸς Θεὸν ἀναιδῆ. Ἴασαί με τὸν κρύφιον πόλεμον, ὄτι ἀπαράβλητόν μοι τὸ κακὸν καὶ πικρότατον· ἐὰν μόνον μοι νεύσῃς εὐθὺς ἰαθήσομαι· πρός σε τὸν ἰατρὸν τῶν παθῶν καταφεύγω, καί σε μόνον τοῦ χειμῶνσς ἀναμένω γαλήνην· μή με b … τῆς ψυχῆς ζημιώσης, ἁρπᾶσαι γάρ μου ταύτην ὁ δαίμων ἐπίγεται, μηδ᾽ ἁμαρτῶ τῆς αἰτήσεως· δέομαι μῆπως θυμωδέστερον τὸ μισάνθρωπον ἐργάσομαι δαίμονα, ἀγανακτοῦντα κατ᾽ ἐμοῦ τῇ κατ᾽ αὐτοῦ προσελεύσει, καὶ μεῖξον ἐκθολώσω τὸ πάθος τοῦ πνεῦματος· ἀλλ᾽ ἐλέησόν με τὴν σὴν ἰκέτην, καὶ γενοῦ μοι τῆς θρινῳδίας μεταβολή. Ταῦτα αὐτῆς καταβοώσης, ἔφοδον κατ᾽ αὐτῆς ὁ δαίμων τετόλμηκεν, καὶ ληστεύσας τὴν φρένα τοῦ θήλεως, εἰσέδυ αὐτὴν, καὶ ἐσπάραττεν· καὶ ἔνδοθεν έγκατασκήψας ὁ πλάνος, κατὰ γῆς ῥίπτει τὸ γύναιον, καὶ διατήνων τὸ σῶμα βιαίως ἠλάλαξεν καὶ διέσπα τὴν ἄνθρωπον· ἄγρυπνος γὰρ ἦν κατ᾽ αὐτῆς ὁ δόλιος, καὶ τὴν ψυχὴν αὐτῆς εἰσπηδείσας κατῆχεν δουλεύτριαν. Οὕτως τοίνυν αὐτῆς κατακρύτως ἐχούσης τοῖς ἰδίοις ὁ Μάρτυς ὀθούμενος οἰκτιρμοῖς, ἐπὶ τὸν πολεμούντα στρατεύεται, καὶ προμετωπίδιον αὐτῇ τυπώσας τοῦ σταυροῦ τὴν σφραγίδα, τὸν Χριστὸν προσκαλούμενος ἐχειροῦτο τὸν, ἐχθρὸν, καὶ ἤνηγχεν c … ὁ δαίμων παραχρῆμα ἀφῆκεν, καὶ διελύθη ἡ γυνὴ,ὡς νεκροῦ διαλάττειν οὐδέν. Μικροῦ δὲ διαστήματος προσελθὼν ἤγειρεν ἐκ τῆς γῆς τὸ κοράσιον καὶ εἶπεν· Περίσφιγξόν σου γύναι τὸν νοῦν ἐλπίσιν, τῆς γὰρ ναυαγούσης σου ψυχῆς γαλήνη γέγονεν, τοῦ ἐπουρανίου Βασιλέως τὸ σίγνον d μετωποφοροῦσα πορεύου, καὶ τὸν ἀόρατον ὡς ὁρατὸν συμπατήσεις· ἐὰν γὰρ πιστεύσῃς εἰλικρινῶς τῷ Θεῷ, τὸ Πνεῦμα αὐτοῦ τὸ ἅγιον χαρίσεταί σοι δύναμιν, ἵνα πάντα τόπον ὁ ἐχθρὸς περιφεύγει σε, μήπως αὐτῷ ἐστιφημίσῃς σταυρόν.

Οὕτως παραδόξως τῆς δαιμονικῆς ἐνεργείας ῥυσθῆσα ἡ νεανίς, βοῶσα ἐβάδιζεν τὰ μεγαλεῖα Κυρίου· παράγουσα δὲ, προσαίτην ἴδεν τυφλὸν γνωστὸν ἑαυτῇ, καί φησιν πρὸς αὐτὸν, Τί κάθησαι ἐνθάδε, οὐδὲν ποριούμενος; ἦλθεν ἰδοῦ τίς ἰατρὸς, καὶ τοὺς ἀσθενεῖς ὑγιεῖς ἀπεργάζεται, ἔμπλαστρός ἐστιν δαιμονικὰς καταπλάττων ὀδύνας, σωτηρίας διαδότης ὑπάρχει, δεσμὸς λελυμένων σωμάτων, ὡς ἁμαρτίαν τὴν δωροδοκίαν ἀποστρεφόμενος· πᾶν ὅτι οὖν καλὸν αὐτὸς ὑποτίθεται, καὶ ἰδοὺ πάντα τὰ πάθη πρὸς ἐκεῖνον συντρέχει. Ἐνέχυρον κρατῶ τῆς ἐκβάσεως βέβαιον· λογίζομαι δὲ ὡς ἄρα θεῖός τις εἵη πρὸς τὸν νέον χρηματισμός. Καὶ πρόσεισι μὲν αὐτῷ ἅπας ἀσθενὴς, ὁ δὲ ποικίλαις αὐτοὺς κλίναις ὐποδέχεται, ἔχει γὰρ κοινὴν ψυχαγωγὸν ἀληθῆ· εἰσῆλθεν εἰς οἷκον αὐτοῦ, καὶ ἰδού τις ἐκάκωτο κάκωσιν κεφαλῆς, ἄλλος εἱλίσσετο στροφάλιγγι τῆς γαστρὸς, ἕτερος ἔνδοθεν ἐπύρεττεν πυρετὸν, ἄλλος κυρτώματος πεφόρτιστο μαρασμῷ, ἕτερος τοῦ ποδὸς ἐθρήνει τὴν ἄλγησιν, ἄλλος ἕλκεσι σεσηπὼς ὁλοφύρετο, ἕτερος ὀφθαλμῶν ὀδύρετο στέρησιν, ἄλλος ἄλλο ἔφερεν πάθος· ἄλλ᾽ ὁ συμπαθὴς νοσοκόμος πρόσφορον τοῖς πάθεσιν ἐμέριζεν ἴασιν· ἓν αὐτοῦ ῥῆμα θεραπείας προσφέρων, οὐκ ἔπεσεν ἐπὶ τὴν γῆν, ἔκδοτα γὰρ τούτῳ ὑπὸ Θεοῦ παρεδόθη τὰ πάθη.Δεῦρο οὖν, καὶ τούτῳ προάξω σε· ἰδοὺ γὰρ πρὸ τῶν ἰδίων θυρῶν παρακάθηται, μένων τοὺς θεραπευομένους ἐλθεῖν. Ταῦτα αὐτῷ προσειποῦσα, ἀπήγαγεν αὐτόν· καί γε τούτῳ καὶ σώματος καὶ ψυχῆς ὀφθαλμίᾳ ἐβαρύνετο [ὥς μὴ βλέπειν] e καὶ τὸν ὁρόμενον καὶ τὸν νοούμενον ἥλιον, τοῖς γὰρ εἰδώλοις προσήλωτο. Καὶ προσπεσὼν τῷ Μάρτυρι εἶπεν· Ἕως τοῦ νῦν καὶ μόνως ὑπάρχω ἐλεεινὸς, ἀπὸ δὲ τοῦ νῦν μακάριστος, ἐκ τῆς σῆς δεξιᾶς δεχόμενος ἴασιν· διάνοιξον τὰ φθαρέντα μοι φῶτα, καὶ ἴδω σου τῆς χειρὸς τὴν ἐκτῖνα, ὅπως ὀξυωπίαν δι᾽ αὐτῆς ἀναλάβοιμοι. Τίνες οὖν καὶ τοῦ Μάρτυρος πρὸς τοῦτον φωναί; Ἀκοίμητος ὀφθαλμὸς, ἄνθρωπε, θεατὴς ἀθεάτων, τὰ καθ᾽ ἡμᾶς ἐποπτεύει· δέξαι οὖν τῆς ἰάσεως πείραν, καὶ τὸν φυσιουργὸν Χριστὸν κατανόησον· ἐὰν γαρ γνωρίσεις αὐτὸν, σωμάτων τε καὶ ψυχῶν κηδεμόνα, κίχρημι τῇ προνοίᾳ τὴν χεῖρα, θεραπεύει δὲ αὐτὸς τῷ γαληνῷ ὀφθαλμῷ. Ταῦτα τοῦ Μάρτυρος λέγοντος, οὐ πρότερον ὁ τυφλὸς ὑπεξῆλθεν, πρὶν τὴν ἴασιν εἵλκυσεν· λαβόμενος γὰρ τῶν τρισμακαρίων χειρῶν Θαλλελαίου, τοῖς ἰδίοις ἐπέθηκεν ὄμμασιν, καὶ εὐθέως αἱ κοιλανθῆσαι τούτου διηυγάσθησαν κόραι, καὶ ἀναβλέψας συμπαρέμεινεν αὐτῷ.

Quo tempore Romanum Imperium tenebat Numerianus, per orbem universum Christianorum invaluit persecutio. [Mota sub Numeriano persecutione,] Cum enim insanum quoddam impurumque Deorum colendorum studium homines invasisset, dapes letiferas & eucharistica sacrificia idolis passim offerebant. Duodecim nempe Apostolis ex hac vita sublatis & passim prævalentibus Gentilium erroribus, fides Christiana non parum vacillabat. Imperator ipse, ut idolorum erat studiosissimus & Christi acerbus osor, delectos ad hoc Præsides in cunctas sibi subjectas regiones immisit, per quos Christiani omnes penitus delerentur. Tunc itaque pugnante contra Deum creatura, magna rerum omnium confusio extitit, & mundi Princeps, sanguinem sitiens, incredibili incessit lætitia: quia alter alterum contendebat superare sævitia abundanti. Quod si plurium deorum cultum reprehendere quis fuisset ausus, a cacodæmone agi hominem, impellique ad loquendum suspicabantur; si constantius etiam sese gereret, indicta causa condemnatus, secundum Imperatoria denuo cruciabatur edicta, atque etiam post mortem censebatur orbi universo execrabilis esse; usque adeo ut dum contentionibus & inimicitiis non pauci inter se dissidebant, horum quidam de fide Christiana accusati, una cum pie sentientibus abriperentur ad indistinctam cædem. Cum igitur ab amentia idololatrica non modo non respiraret natura humana, sed ipsam ægritudinem sanitatis loco deamaret; medicus quidam apparuit, [Thallelæus juvenis medicus,] cujus opera pestis quam dixi gravissima ab humano genere magnam partem fuit depulsa. Adolescens namque piissimus, procero corpore, florente ætate, vultu prorsus decoro, flavescente in barbam mento, artis medicæ non imperitus, genere nobilis, Thallelæus nomine, viri inter Christianos præcipui filius, notissimum fama lucum habitabat, qui in Phœnicia situs a Libano habet nomen, & ad A Hierosolymitanæ regionis partes vergit.

[2] [& religione fervens,] Is itaque spes suas omnes in solo Deo sapienter habens repositas, & multis egregie factis clarus, conscientiæ bonæ testimonio animosus, atque a corporeis prorsus voluptatibus alienus, quia potiorem rebus omnibus ducebat pietatem, facinus præclarum ausus est contra idola. Noctu siquidem e lecto consurgens, excelsa Libani excidere est aggressus; & dejicere arbores, ubi oracula sua fundens satanas, obscœnis visionibus hominum animas seducere consuerat; & feminas præsertim, choreis agendis addictas, cymbalorum, nabliorum, tympanorum, tibiarum sonis Bacchicisque orgiis occupabat. Sic erga Religionem affectus, [ægros quoslibet gratis curat,] medicinam domi suæ exercebat, tamquam peregrinos hospitio colligens; & omnes qua valebat arte sanitati restituens, divitum pariter ac pauperum receptor audiebat. Quamvis autem summo in hospitalitatem ferretur studio, & omne suum gaudium poneret in confirmatione debilium; præcipua tamen quadam erga pauperes miseratione moveri solitus, singulari quoq; cura circa eos utebatur; eorum membra quos curandos susceperat sua esse reputans, & vitæ asperioris laborem molestiamque eis mitigans. Fuit cum illos in humerum sublatos veluti famulus vilissimus portaret, nihil ea quam de miseris habebat cura existimans gloriosius. Pluribus in eorum commoda oculis invigilare videbatur, & omnem in id solicitudinem conferebat, ut abeuntibus sanitatem quasi pro viatico tribueret. [etiam solo verbo:] Non illi sufficiebat si rogatus tantummodo operam conferret indigentibus, sed sponte sua atque ultro ad eorum auxilium properabat: & remedia laborantibus adhibens, eorum relevabat dolores. Gratiæ videlicet divinæ robore instructus, solo jussu morbos & languores fugabat; simul enim ac sanitatem cuipiam precabatur, ea repente homini reddita sermonem ejus excipiebat.

[3] Pauperem inter & divitem discrimen apud eum nullum: infideles ita ut fideles communibus beneficiis complectebatur. Etenim piorum hominum curandis plagis totum se impendens, & ad omnia recte facta pietate sola utens duce, omnibus ad se accedentibus impertiebatur medelam: quiscumque autem infirmabatur, recurrebat ad Martyrem, nec facile erat inire numerum sanitati, redditorum: si cui vero superveniebat ipse, ex eo raptim diffugiebat morbus & alia quævis peccati pœna. Quin etiam tanto erga miseros omnes commiserationis ferebatur affectu, ut ipsis quoque Gentilibus beneficia conferendæ sanitatis non denegaret, sed pro eorum convalescentia preces votaque susciperet, eisque non compatienti irasceretur. [nec minus misericors erga Gentiles,] Quodam tempore Christianorum quempiam adversus Gentilem sævire conspexit, eoque cæso exultare. Non tulit crudelem hominis duritiem vir sanctus, sed palam eum corripuit hisce verbis; Noli, o homo, inimici tui malis exultare; tunc vero gaude, cum ad sancte instituendam vitam eum commoveris; communes siquidem ætumnæ mortales omnes premunt, quæ autem deinde obventura nobis sint ignoramus. Cui alter; Mortem, inquit, huic inferri oportuit quam citissime: quid enim prodest supervivere eos qui in peccatis suis consenescerent? Tum Sanctus; [injurias eis fieri prohibet.] Ita edocti sumus, Fratres, ut etiam pro inimicis orare, & nullo modo de eorum infortuniis gaudere debeamus: hac quippe ratione duros eorum animos facilius emolliemus. Quo dicto ferocem illum ad compassionem induxit.

[4] Ac eo quidem modo vitæ suæ stadium Christi decurrebat Martyr, quando contigit meridianis horis, venenato per viscera malo serpente, torqueri nescio quem hominem. [Sanat peste laborantem,] Jamque permolesta sane putrefactione interiora omnia pervadens humor pestifer, pectus ac latera & ipsum cor ejus miserum in modum depascebatur, nec obstantibus medicorum plurium pharmacis, atque omni ab eis arte nequidquam adhibita consumptisque pecuniis, pejori semper loco erat viri sanitas; ita ut & pecuniæ eum deficerent, & de valetudine per medicos recuperanda spem nullam haberet. Sed postquam ad immedicabile malum curandum accessit Christi Martyr, & fidem hominis exploravit; animi ejus affectionem deprehendens, ad Christum conversam, valetudini miserum repente restituit. Protensa namque manu, signo eum Crucis munivit, ac omne continuo malum ab eo depulsum est. Hoc igitur recedente cum gratiarum actione, ecce e medicorum numero aliquis ægrorum adduxit, pestifera quadam contagione, & gutturis augustiis, se lamentantem teneri. Is hominis sancti pedibus se advolvens; Oro, inquit Domine mi, [& angina fauces præclusum:] plurimos in hocce homine labores frustra consumpsi, non exiguas ille pro recuperanda sanitate impensas fecit, omnem meam autem in eodem perdidi, ab omni eum parte tentavi: noctes duxi insomnes variis lotionibus intentus, dies similiter in herbarum explorationem totos impendi, cunctis medicæ artis auxiliis fui usus, spes omnes quibus mihi blandiebar amisi, & cum ad eum accessi, nullum restitutæ valetudinis principium reperi; sed malum pertinacissime homini adhæsit, & quodcumque ei adhibere conatus fui remedium, nullam tamen in melius mutationem advertere hactenus potui; omnia namque medicorum auxilia malum illud longe exsuperat. In tali eum videns desperatione piissimus medicus, animo deficientem suscepit, spemque illi dedit meliorem, ita locutus; Dico tibi, si fidem tantummodo habueris, licet vinculis tibi alligatum foret malum, fugam tamen quasi effrænis equus arripiet. Profecto si istam mihi fidem promittas, ego meas ad Christum pro te supplicationes feram, ac ipse confestim chirographum tuæ sanitatis scribet. Tunc infirmus, apprehensis viri sancti pedibus, & lacrymis ad misericordiam ejus erga se commovendam fusis, fidem ei, qualem requisierat, addixit; manuum signis, cum lingua impediretur, ad hoc indicandū usus. Atque ecce, divina adspirante gratia, laxatum est vinculum infirmitatis, & colli claustra fuerunt referata.

[5] Post ita redditam homini sanitatem, ad forum ambulaturus perrexit Martyr, circumspiciens num quis ibi aut infirmus egens curationis, aut egenus esuriens, aut anima esset errabunda, quatenus eos sic ab idolorum errore & infirmitate reduceret. Factum est autem ut videret hominem plane nudum, cujus commiseratione tactus, [curat pedem pessime affectum,] animum explicuit ejus juvandi cupidum. Ille vero ipsum intuitus, prætereunti ait, O medicorum optime, quoniam mortalium omnium infelicissimus ego sum, tantisper me loquentem audi, medicum enim insignem decet suscipere difficiliores curas. Per lubricam ego viam incedens, nec satis firmo consistens vestigio, in solum repente concidi, & loco suo emotum genu mihi est; unde inutilis reddita tibia & pedis cavilla suppurata, fecit ut ulcera plura circumferam. Adhibitis autem malo remediis, ipsum videbatur magis magisque invalescere, superabat fomenta omnia mali pertinacitas, nec quidquam juvabant coacta sæpe plurium medicorum concilia; quamobrem nullam mihi adipiscendæ salutis spem videns relictam, supervicturum me malo non credo. Tu igitur, cum sis lapsorum erector & propitiator, exulceratos pedes mihi sanos restitue. Non enim potes non auferre a nobis morbos nostros: & quia habes paternæ commiserationis tenerrima viscera, ipse te move, ut fias mihi lapso baculus. Vix loqui ea desierat, cum tale a sancto Martyre accepit responsum: Ipse ego en adsum sanitatis tibi donum collaturus, & fidem tibi tamquam animi emplastrum optimum applico: si namque solum credideris, præsto erit curationis gratia: hanc enim habeo, contra omne genus morborū, divinitus paratam opem. Quantum autem fidei in Christum habueris, tantum de malis & infirmitatibus tuis scias detrahendum. Si totam mentem in Deum fixeris, vestigia tua plane dirigentur. Hæc dicens, affecta hominis membra manu accepit, & omnes pedum juncturas leniter contrectans, redaptavit pedum ligaturam: & nervorum compositionem reformans, marcidaque antea membra movens, rectum ei gressum restituit. Ille vero ad Martyris contactum exilivit sanus, consolidatis quæ antea naturaliter deficiebant basibus. Cumque Sanctus præciperet ut collatam sibi gratiam silentio involveret (non enim laudem ex hominibus affectans talia operabatur) ille econtra per omnes urbis vias discurrens, obviis quibusque erectum se monstrabat, clamans ac dicens, Venite & videte grande quod hominibus advenit bonum, videte curationum thesaurum animatum, videte mirabilem salutis auctorem. Numquid non divinitus humano generi missus est de cælo, qui me ab infirmitate liberavit? Dum autem hæc dicerentur, Martyr domum suum revertit.

[6] Puella quædam, cum obsidente eam dæmone luctans, ejusque incursione contabescens, postquam hominis jam sanati sermonem percepit, ad Thallelȩi ȩdes curriculo festinavit, [energumenam liberat,] præsumens ab eo se liberandam. Cumque mali remedium sibi pollicita, Martyrem ita fidenter adiisset; quid sibi acciderit narrat, gemebunda, non absque clamore ita Sanctum compellans; Medicorum omnium præstantissime, vindica me de eo, qui me oppugnat, effuga a me invisibilem prædonem, salvam fac animā pendentem ex te, & omnem procul molestiam submove. Tu circuis, miseros quærens quibus sanitatem conferas. In fugam abige corporum Curator, hostem incorporeum, quem adeo mihi sentio infestum, quem a me vexanda nihil revocat, qui Deum ipsum inverecunde lacessit. Libera me ab intestino hoc bello, quia inevitabile mihi & acerbissimum est malum. Si solum annuas, e vestigio sanabor. Ad te malorum omnium medicum confugio, a te solo jactationis meæ finem præstolor. Ne patere ut animæ meæ jacturam faciam, quam rapere tanto studio cacodæmon contendit: ne sinas preces meas esse frustra. Vereor profecto ne ferociorem contra me hostem effecerim, hac mea contra illum obsecratione irritatum, atque ita majori me violentia sit aggressurus. Tu vero supplicem tuam miserere, & mœrorem meum converte in gaudium. Talia inclamantem puellam ausus est continuo dæmon invadere: qui mentem miseræ confestim eripuit, ipsamque insedit, & discerpsit; tum interius grassando veterator in solum mulierem prostravit, corpusque magna vi contorquens & incondite ejulans, infelicem dilaniabat? Etenim importunus admodum & quietis impatiens spiritus ille erat, & omnes animæ facultates pervadens eas sibi subjiciebat. Cum igitur eo modo affligeretur mulier, impulsus Christi Martyr innato sibi commiserationis affectu, pugnam suscepit contra dæmonem; & Cruce frontem energumenæ signans, Christumque in auxilium advocans, adversarium facile expugnavit. Coactus tum fuit dæmon e muliere migrare, quæ quamvis jam liberata, mortuæ tamen similis jacuit. Sed modica solum interjecta mora, puellam e terra levavit Thallelæus & dixit: Mentem tuam spe meliorum, o mulier, confirma; animæ enim tuæ, magna hactenus tempestate jactatæ; tranquillitas obtigit. Perge porro cælestis Imperatoris signum fronte præferens, ac scias invisibilem a te hostem veluti visibilem expugnandum. Si namque perfecte in Deum credideris, virtutem tibi sufficiet Spiritus ejus, qua repulsus cacodæmon fugam solam, non pugnam circumspiciet, ne contra ipsum Crucem extollas.

[7] Cum hoc modo admirabiliter a diabolica vexatione liberata fuisset puella, ad sua se retulit, [cæcam illuminat,] Domini magnalia enuntians: præteriens autem vidit mendicum cæcum, sibi non ignotum, cui illa, Quid, inquit, consides, sine spe consequendæ salutis? Advenit, ecce, medicus aliquis qui infirmos quosvis sanitati restituit: curator diabolicarum passionum, incolumitatis dator, corporum paralysi dissolutorum roborator, munerum largitionem quasi peccatum enorme aversans. Quoniam igitur nil nisi pulchrum meditatur & agit, omnes ad eum male habentes confluunt. Rei, quam dixi, pignus habeo liberationis meæ certitudinem. Equidem opinor ab illo juvene divinam quamdam negotiationem exerceri: nam omnis quidem, ut dixi, infirmus ad eum confugit, ipse autem variis eos lectis excipit, agens communem corporum animarumque curatorem. Ingressa, in ejus domum sum: & ecce alius ibi capitis dolore, alius torminibus ventris affligebatur: erat quem internæ urebant febres; alium inquinabat sanies erumpens; pedum alius dolorem lamentabatur, non deerat qui ulcerum putrescentium cruciatus, [ab energumena curata sibi adductum.] qui oculorum orbitatem, qui aliud suum deploraret malum: at misericors ille ægrotantium susceptor convenientem omnibus medicinam adhibebat, nullaque ejus vox quæ ad miserorum salutem facere aliquid poterat, frustra proferebatur: in ejus namque arbitrium morbos omnes eorumque remedia Deus tradiderat. Veni igitur, & ego te ad eum deducam: ecce enim, pro domus suæ foribus ipse considet, præstolans eos qui ægritudinum suarum medelam postulaturi accedent. His dictis, hominem e loco quem occupaverat, ipsa abducit, non oculorum modo, sed mentis etiam cæcitate gravatum, ut qui neque corporeum illum, neque intellectualem solem oculis intueri poterat, [& convertit ad fidem.] idolorum addictus cultui. Ad Martyris tamen pedes supplex accidens, ita est locutus. Ad hoc usque tempus omnium commiseratione visus sum esse dignus; at ex hoc ipso mortalium omnium evadam felicissimus, si per te sanitati hodie merear restitui. Aperi, quæso, emarcidos oculorum meorum orbes, & aspiciam manus tuæ radium, quo videndi acumen recipiam. Quid ad hæc sanctissimus Martyr? Qui, inquit, o homo, rebus nostris numquam non invigilat, providentiæ divinæ oculus, ipsa etiam invisibilia visu penetrat, humana quoque omnia speculatur. Oculorum igitur usum recipe, & naturæ auctorem Christum mente intellige: illum enim corporum animarumq; nostrarum curatorem optimum si recte agnoveris, ego quidem manum accommodo providentiæ divinæ, ipse vero est qui sereno oculo suo te curat. Hæc cum sanctus Christi Martyr pronuntiasset, non prius e loco abscessit cæcus, quam visum recepisset. Apprehensis namque beatissimis Thallelæi manibus, oculis eas suis imposuit; & consestim vacui ejus orbes fuerunt illuminati, & suspiciens videndi usum deinceps retinuit.

ANNOTATA.

Insignis hallucinatio. Ex Libano, qui Phœniciæ mons est procul a regione Hierosolymitana, venisse Sanctum legebatur in antiquis Actis: hujus autem occasione nominis, Saltum Libani, in quo Domus ædificata a Salomone dicitur 3 Regum 7, ad montem istum spectare Auctor credidit. Eumdem errorem incurrit Guilielmus Tyrius lib. 18 Belli sacri. Sed Interpretes Scripturæ in eo conveniunt, quod Domus saltus Libani fuerit in loco silvoso ipsius Montis Sion: cur autem cognomentum Libani datum sit huic saltui, vide apud Cornelium a Lapide, rationes quinque allegantem. Ergo dum infra num 9 Martii dicit, quod sibi Patria Judæa, urbs natalis Hierosolyma sit, merum figmentum Auctoris hujus est: qui simili fortaßis licentia totum hoc caput de miraculis commentus est: quæ tamen, ut invenimus, sic dedi.

Deinceps notanda ad Græcum textum spectant.

a Ecgraphum nostrum absque subscripto, ῥιζῶ: ignotæ mihi significationis hæc est vox: existimo tamen respondere sequenti mox in altero membro voci ἐφόδῳ, atque adeo eodem modo scribi debere.

b Consequenter hæc scribebantur omnia: sed apparet deesse aliquid ad sensum supplendum, qui videtur esse. Ne despicias me, periclitantem de animæ jactura facienda.

c Etiam hic excidit aliquid.

d Σίγνον, Signum, a Latinis sumptum.

e Pro his quæ inserui verbis legebatur, ἐβαρύνετο γὰρ ἐβαρύνετο.

CAPUT II
Martyrium Ægis, post varia supplicia, toleratum.

Οὕτως τῶν πειθῶν τῶν ἀνθρωπίνων ἐλαυνομένων ψυχῶν φήμη λοιπὸν πανταχοῦ περὶ αὐτοῦ διεδίδοτο, καὶ πάς τις τοῦ Μάρτυρος εὐφήμει τὰ θαύματα. Βασκαίνων δὲ ὁ τῶν καλῶν καθαιρέτης εἰσέδυ τινὰ συλλαβεῖν αὐτὸν, καὶ ταῖς ἀρχικαῖς παραδοῦναι δυνάμεσιν, καὶ διεκδέδωκαν αὐτὸν Τιβεριανῷ τῷ Ἡγεμόνι τῆς Ἐδεσσηνῶν· ὃς μαστιγώσας αὐτὸν φραγέλλοις χαλκευτικοῖς, φρενοβλάβειαν τοῦ ἀνδρὸς κατασοφισάμενος, ἔξω τῆς αὐτοῦ ἐπαρχείας ὁδεύειν προέταττεν. Ὁ δὲ πνευματικοῦ σπυνθῆρος λαβόμενος, ἔξεισι τῆς χώρας, καὶ πρὸς Κίλικας ἔτρεχεν, κᾀκείνους ἴσα περιοδεύων, τῷ ὀνόματι τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς ἱδίας τέχνης οὐδαμῶς ἀφιστάμενος. Τότε τινὲς τῶν ἑλληνιστῶν ἀνήγαγον Θεοδώρῳ τῷ Ἡγεμόνι τῆς παραθαλασσίου Αἰγῶν, τῆς πρὸς δευτέρους Κίλικας πόλεως, λέγοντες, Προσήλασέν τις παρ᾽ ἡμῖν ἐξ ἀνατολῶν Γαληλαῖος, ἐπίπλαστον ἰατρίαν προσφέρων, καὶ ἐπιπολαίῳ σχήματι τοὺς πολλοὺς δελεάζων, καὶ Ἰησοῦ τινι προσάπτοντα τῆς ἰατρίας αὐχήματα, καὶ ἐλευθεροποιοῦντος προσωνυμίαν περιτίθησιν αὐτῷ, ἀνδρὶ ἐκ δουλικῆς ῥαπισθέντος χειρὸς, καὶ καθύβρισεν τῶν θεῶν τὰ πολύτιμα , ἐλαφύρισεν τὰ τῆς ἱερουργίας λαμπρὰ, ἐμίανεν τοὺς ἀμωμήτους ναοὺς, ἕως καὶ ναῦ ἐκκοπτων τὰ θεσπέσια ἄλση οὐ παύεται. Οὕτως ἀκούσας ὁ Ἡγεμὼν, κατὰ τὴν ἐκείνου πρόοδον δούλους ἀπέστειλεν, τὰς τρίβους διατηρεῖν, τοῖς ὁδοφύλαξι προθέμενος κίνδυνον, μήπου ταύτην ἢ ταύτην διαδράσας τῶν ὁδῶν διαλάθοι. Ἀγρύπνως οὖν οἱ πυλωροὶ τὰς τούτου προόδους ἐφύλαττον, οὐκ ἀνειμένης χολῆς. Τῆς οὖν πλάνης τῶν εἰδώλων πανταχῆ κεχυμένης, καὶ τῶν Χριστιανῶν ἐπιζητουμένων, περιέτυχον τῷ Μάρτυρι πλησίον τοῦ Ἀναζαρβοῦ ἄστεως, ὑπὸ ἐλαιοφόρων ἐκεῖ σκιαζομένῳ φυτείαν, καὶ δήσαντες καὶ μαστιγώσαντες αὐτὸν, ἤγαγον πρὸς τὴν πόλιν τῶν Αἰγῶν, καὶ τῷ Ἡγεμόνι παρέστησαν. Ὃς μεμηνὼς κατ᾽ αὐτοῦ, εὐθὺς τῇ ἐπιούσῃ ἐπὶ τοῦ Ἀδριανοῦ προκαθήσας ναοῦ, τὴν ἐπ᾽ αὐτῷ συνεκρώτησεν κρίσιν, καὶ γυμνόσαντες αὐτὸν εἰσῆγον οἱ δήμιοι, καταβοῶντες αὐτῷ ἀπείτη, ῥημάτων ἀκοῦσαι τυραννικῶν.

Καί φησιν ὁ Ἡγεμών· Χώραν λέγε μοι, καὶ τύχην, πόλιν, κλῆσιν, ὁμοῦ τε καὶ πράξιν. Ὁ δέ· Γῆς μὲν εἰμὶ Ἰουδαίας Ἱεροσολυμήτης, ἐλευθέρων δὲ γονέων, Θαλλέλαιος, ἰατρὸς, Χριστιανός. Ὁ Ἡγεμὼν ἔφη. Τί σοι καὶ τῇ πολυφόρῳ τῶν Κιλικῶν πατρίδι; Ὁ Μάρτυς ἔφη, Τὴν εἰδωλικὴν πλάνην περιἳὼν, καὶ ἑτέρωθι δικασθεὶς, ἥκω καὶ ἐνταῦθα, τῷ Χριστῷ συμμαχήσων· οὐδὲν γὰρ οὅτω θεραπεύει τὸ θεῖον, ὡς κατὰ τῆς εἰδωλικῆς ἐξοπλήζεσθαι πλάνης· καὶ εἰ ἤθελον, ἔσχον ἂν τὴν παρά σου συνδρομὴν ἀκατάσχετον· ἀλλὰ ταράχους ἐκώλυον, βλασφημούμενος καὶ τῆς ἰατρίας εὐθυνόμενος δίκας. Ταῦτα λέγοντος, πυρπνοήσας ὁ Ἡγεμὼν ὠμοῖς νεύροις παρεκελεύετο τούτου τὰ νώτα μαστίζεσθαι, πληγαῖς αὐτὸν περισφίγγων βασάνων, ἵν᾽ εἰς κατάπτωσιν τινάξῃ τὸν Μάρτυρα. Ἀλλ᾽ ἦν ἄρα Θαλλελαίῳ ὁ πόλεμος εἰρήνη, καὶ ἡ μάχη γαλήνη. Τέτατο γοῦν πρηνῆς προηπλωμένος ἐν γῇ, θρόνου ὑπατικοῦ ἀντιπροσώπου δικάζοντος, καὶ κατέστιξεν μὲν ταῖς πληγαῖς τὰ νώτα τοῦ Μάρτυρος, οὐκ ἦν δὲ εὔληπτος ἐν τῇ ψυχῇ ἡ λαβὴ, d … ἐχάνωσεν μὲν τὴν τῶν μελῶν αὐτοῦ σύνθεσιν, τὸ δὲ τῆς πίστεως στερὸν οὐκ ἐσάλευσεν, τῷ γὰρ τῆς θεοφιλίας ὅλος κατεχόμενος φίλτρῳ, τῶν πληγῶν οὐδ᾽ ὅλως ἠσθάνετο … e

Ὡς δὲ τὸ εὔτονον ὁ τύραννος τοῦ ἀνδρὸς ἀπεθαύμασεν, ταθέντα τοῦτον ἐν ξύλῳ, τῆς τῶν νόμων ἀξιοῦσθαι f περώνης προσέταξεν· καὶ ὡς ἀπέκαμνον οἱ δήμιοι τιτρώσκοντες τοῦτον, καὶ μηδὲν ὀφελοῦντες, πρὸς ὠμὸν καὶ παράνομον λόγον ἐξακονήσας τὴν γλῶτταν, διάλεξιν αὐτῷ προσῆγεν ὁ τύραννος, καὶ τὰς μαρτυρικὰς ἐθηρολόγει λαβάς· καί φησιν, Ποίαις ἑτεροφθαλμίαις g τὰς ἀνθρωπίνας ἐθεράπευσε νόσους, ὑψώμενος ἀπόκρινε τ᾽ ἀληθῆ, ἵνα ἔχεις με τὸν δικαστὴν ἐραστήν. Εἰ ταῖς χρησιμοδοσίαις h τῶν θεῶν ἐνεργούμενος, εἰσπισθήσομαί σοι κᾀγὼ καὶ συνθήσομαι· εἰ φωνῶν ἀπὸ γῆς καὶ μαντικαὶς τερατοσκοπίαις ὡς ἐγγαστρὶ μυθολόγοις, ἔτερον ἂν εἴη, καὶ μή μοι νεκρὸν Θεὸν προβάλλου, Θαλλέλαιε, τὸν μηδὲν χρήσιμον τοῖς, ἀνθρώποις προστάξαντα. Τί παρακαθέζεσθε πόθῳ, τῷ ἰχθυπόλας μαθητὰς κεκτημένῳ, τί δὲ σταυρῷ προσκεχήνατε, τῷ κενῷ αὐτοῦ i ῥηναγωγούμενοι τάφῳ; Ἀγρικικῇ οὕτως ἀπαιδευσίᾳ συνέζη, τερπνὸν ἢ χρηστὸν οὐδὲν καθυπέσχετο, ὡς ζημίαν προσέταττεν, ἐκρύπτεσθαι τὸν πλοῦτον πρὸς αἴτησιν μὴ εὐπορῶν, κερματίου ἑνὸς καὶ οὐρανῶν ἐπηγγείλλετο βασιλείαν· σταυρωθεὶς κατεσφάζετο λόγχῃ, καὶ ἀθάνατον ἐπισχνεῖτο ζωὴν μετὰ θάνατον. Ἀναλόγισε τοιγαροῦν ἐν ἑαυτῷ σὺν τούτῳ καὶ σύγκρινον. Ἄρα οὐ λογίζῃ τὴν ἀπάτην τῆς χλεύης; Εἰ δυνατὸς ἦν, διατὶ τοῖς ζῶσι μᾶλλον τὰς τιμὰς μὴ διεδίδου, ἀλλ᾽ ἐκήρυττεν μὲν τοῖς ζῶσι θλίψεις καὶ κινδύνους καὶ θανάτους ὑπομένειν, μετὰ δὲ τέλος ἐπηγγέλλετο δῶρα, ἃ καὶ λαμβάνων νεκρὸς οὐκ αἰσθάνεται. Παρὰ δὲ τοῖς ἡμετέροις θεοῖς τρυφῆς προτροπὴ καὶ παιγνίων, αὐλοὶ περὶ αὐτοὺς καὶ κύμβαλα, καὶ χωρίαι, καὶ γέλος. Ἐπεὶ τοίνυν οὕτως ὠμὸς περὶ τοὺς θεοὺς πεφυκὼς, ἀνήμερος ἐκνόμης γεγένησαι, κᾂν ἐξ ἀνάγκης τῆς νῦν ἡμερώθητι.

Ἀλλὰ πρὸς τοῦτον ὁ Μάρτυς ἀσυλλόγιστος ῥήτωρ (τῶν γὰρ μαστίγων χαλαιπώτερον τῇ τόλμῃ τῆς ὕβρεως τῇ πρὸς τὸ θεῖον πληγεὶς) φησὶν πρὸς τὸν τύραννον· Ἐπαγωγότερα, ὧν ἔφησας, ἄκουσον· Ἰδὼν ὁ Θεὸς τοὺς ἰδίους χαρακτῆρας κατὰ γῆς ἐῤῥημμένους, ἤγγισεν ἐφ᾽ ἡμῖν ὡς βασιλεὺς ἰδίαν εἰκόνα κατενεχθεῖσαν ὁρῶν, καὶ τῶν ἀνθρώπων ἐλεήσας τὸ γένος, τὸν μονογενῆ αὐτοῦ υἱὸν ἀπέστειλεν εἰς τὸν κόσμον, καὶ τὸν Ἀδὰμ ἐκενούργησεν, καὶ τὸ τῆς ἐλευθερίας ἡμῖν ἐχαρίσατο δῶρον· οὐ πρέσβυς, οὐκ ἄγγελος, ἀλλ᾽ αὐτὸς ὁ Κύριος ἔσωσεν ἡμᾶς· οὗτος τῇ οἰκείᾳ δυνάμει ἔμυξεν τὸν ῥυπώδη ἀέρα, ταῖς εἰδωλικαῖς μολυόμενον κνίσαις, κατέῤῥαξεν τοὺς ναοὺς, ἀνέπαυσεν τοὺς βωμοὺς, ἐχώρησεν τοὺς θεοὺς, τὰ ἄλση ἐξέκοψεν, ἐθεράπευσεν πάθη, ἐπεστόμησεν μάντεις, πάντα τὰ ἀγαθὰ τοῖς ἀνθρώποις ἐχαρίσατο. Τί οὖν οὕτως προδήλως ὑλακτεῖς κατὰ τοῦ μονογενοῦς υἱοῦ Θεοῦ; δέον σε τοῖς αὐτοῦ πεισθῆναι προστάγμασιν, καὶ ἐλευθερωθῆναι τῶν ματαίων τούτων, καὶ τυχεῖν τῆς αἰωνίου ζωῆς. Ὑπάκουσον, Ὑπατικὲ, ἐὰν τὴν τάξιν τοῦ δικαστοῦ καθυφεῖς τὴν ἐπιθυμίαν τοῦ Χριστοῦ ἀναλάβοις, αἰσθήσῃ τοῦ ἰατροῦ τὰ ψυχικὰ τῶν ἁμαρτωλῶν θεραπεύοντος πάθη, πάντας γὰρ θέλει σωθῆναι ὡς Θεός.

Ἐπιπολὺ δὲ τοῦ Μάρτυρος καταλέγοντος ταῦτα, καὶ χειρουμένου τὰς ἀκοὰς τοῦ λαοῦ, ὁ τυρανικὸς θυμὸς ἐμμανὲστερος … l καί φησιν Καλῶς ἡμῖν ἐνεφύης, ἔκδικος Χριστοῦ ὁ κατάδικος, ἐγώ σε δείξω ἐλπίζειν τὰ μάταια. Καὶ τοῖς δορυφόροις φησὶν, Εἰ τὸ πῦρ παρεσκεύασται, καὶ ἠκόνηται σίδηρος, παντὸς αὐτὸν εἴδους κυκλώσατε. Ὁ δὲ χαλκεύσας τὴν ψυχὴν τοῖς ἀνδραγαθήμασιν ἵστατο. Εὐθὺς οὖν ὄνυχες, καὶ ξίφη, καὶ πῦρ, καὶ στρεβλώσεις ἐπολιόρκουν τὸν Μάρτυρα· Ἀλλὰ συμπαρῆν αὐτῷ μαστιγουμένῳ Χριστὸς, ταῖς τυραννικαῖς ἐπιτεχνώμενος τέχναις. Μυρίαις οὖν πληγαῖς τὸ σῶμα περιῤῥαγεὶς, καὶ τῷ σιδήρῳ καταξανθεὶς, καὶ πυρὶ προσπελάσας, αὐτοκράτορα γνώμην προβέβλητο, τὰ πάθη μαραίνουσαν, καὶ τὰς πολυτρόπους τιμωρίας γελῶσαν. Ἦν γὰρ αὐτῷ ἡ τῆς τρεβλώσεως μηχανὴ ἀκατάπληκτος, καὶ ὁ θυμώδης ἀμαγγάνευτος m φόβος· περιχαρὴς δὲ ἐγεγόνη τοῖς τῶν ξιφῶν αἱμασσόμενος τραύμασιν, καὶ πάσαις ταῖς κολάσεσι μίαν ἥτταν ἐδίδου τὸν Χριστὸν ἐννοούμενος· ὅλον ἐξεκένωσεν ὁ τύραννος τῶν βασάνων τὸν ὄχλον, καὶ τὸ στεῤῥὸν τοῦ Μάρτυρος οὐκ ἠλλοίωσε φρόνημα· ἀλλ᾽ ἀνάνδρως προσφερομένη τοῦ πυρὸς ἡ βία εὑρίσκετο, τῇ δυναστείᾳ σβεσθήσα τῆς πίστεως, τῷ πυρὶ χωνευθεῖσα τῆς φρονήσεως· μάστιξι, καὶ πυρὶ, καὶ σιδήρῳ κατανάλωτο ὅλος, καὶ ὡς εὐφραινόμενος ἦν καὶ τιμωρούμενος, καὶ πάντα ταῦτα κατεπάτη τὰ πάθη, καί φησιν πρὸς τὸν τύραννον· Οὐ δραπετεύω, μὴ νομίσεις, ἀπειλούμενον θάνατον, ἀλλ᾽ εὐτόλμως τῇ πίστει πρὸς τοῦτον μαχήσομαι, τὴν ὑπὲρ Χριστοῦ προτιθεὶς ἀριστείαν· ἡδὺ γάρ μοι τὸ γενέσθαι χειρὸς τυραννικῆς παρανάλωμα τῆς σῆς, ἵνα μὴ ἀρνηθείην ἔμπροσθεν τῶν Ἀγγέλων τοῦ Θεοῦ, καὶ κρεῖττόν μοι μᾶλλον ἀποθανεῖν εὐσεβῶς· εἰ γάρ μου καὶ τῆς σαρκὸς διαθρίψεις τὸ ὄστρακον, ἀλλ᾽ οὐ συλήσεις τὸν τῆς ψυχῆς θησαυρόν· εἰ καὶ τῆς αἰσθητῆς σκηνῆς ἐξαγάγεις με, ἀλλὰ τῆς νοητῆς μονῆς οὐ στερήσεις με. Οὐ γὰρ οἶδεν εὐσεβὴς ἐν συμφοραῖς λειποτάξιον· ἐν εἰρήνῃ θαυμάσας εὐτόλμων ἑτέρων τὰ τρόπαια, οὐ ῥίψω ἐν πολέμῳ τοῦ Χριστοῦ τὴν ἀσπίδα· οὐ γὰρ χαρίζεται δωρεὰς τοῖς ῥαθύμοις ἡ χάρις, οὐ μισθοῦται ἐκλελυμένους ἐργάτας, οὐ στεφανεῖ τοὺς καθεύδοντας. Διὸ μαστιζόμενος, πρὸς αὐτὸν ἀτενίζων, τελευτῶν αὐτῷ τὴν ψυχὴν παρατίθημι· παίζω τοῦ πυρός σου τὴν φλόγωσιν, τῇ γὰρ τοῦ σωτῆρος περιβλύζομαι δρόσῳ· φύλλον ἅπαν σου ξίφος λογίζομαι, πεπέτρωται γαρ ὁ λογισμὸς τῆς ψυχῆς μου· ἐῶ τὰ μέλη μου πρὸς θάνατον, ἑτοιμάζω ποιμένι τὸ πρόβατον, χρεωστῶ γὰρ τὴν θυσίαν.

Ὁ δὲ δικαστὴς ὡς λέων εὑρὼν θυριάλωτον κάθιστο ἐκπολεμῶν, καὶ τοιαύτας ἐπεβρύχατο φωνάς· Τοιάντε τῆς ἀνεξικακίας τὰ ἐπίχειρα; ὀκτωκαιδέκατον ἔτος οὗτος πεπλήρωκεν οὄπω, καὶ ἀμείνω ῥητόρων ἡμᾶς συλλογίζεται· εὔληπτον ἐνόμιζον γεγενῆσθαί μοι θήραμα, οὗτος δὲ στρεβλοῦται ταῖς βασάνοις καὶ οὐ καταπλήττεται, κυκλοῦται τοῖς κινδύνοις καὶ καταθρασύνεται, ἀπειλαῖς προσβάλλεται, ἐπιστομίζεται πρὸς σιγὴν καὶ μᾶλλον στομίζεται, τοῦ πυρὸς καὶ τῶν σιδήρων τὴν βίαν κεκυφότι τραχήλῳ συνέθλασεν, πᾶσαν περιῆλθεν τῶν βασάνων τὴν πλάνην, καὶ τούτου δυνατώτερος ὁ τόνος. Ἄρα τῷ ἀγκίστρῳ τοῦ χρυσοῦ δελεάσω; ἀλλ᾽ ἀπερίγραφος οὗτος χρυσίῳ· μαγγανείαις ἐπ᾽ ὠδῶν καθέζω; ἀλλ᾽ ἀκολάκευτος οὗτος ταύταις. Ἑτέρας λαβὰς κατ᾽ αὐτοῦ πρυτανεύσω, ἐν θαλάσσῃ ζυγωστατήσω τούτῳ τὴν τοῦ ζὴν προθεσμίαν· ναῦς τοίνυν ὑποδεχέσθω τοῦτον, καὶ μέσον πελάγους μόνη πρὸς μόνον περιφερέσθω· εἰς βυθὸν ἐκρυπτέσθω ἐπὶ τὰ Κύπρια μέρη, κἀκεῖ βρῶμα γένηται ἰχθύων, βοῤῥὰ θηρίων. Εἰ εὐσεβής ἐστιν, σωσάτω αὐτὸν πάντως τῆς προνοίας παντέφορον κράτος· εἰ δέ τις κάκιστος, ὑπὸ τῆς δίκης αὐτῆς βαπτισθήσεται, καὶ οὐκ εἰς χεῖρας ἐμᾶς φονευθήσεται. Ἀλλ᾽ ὁ τοῦ Θεοῦ γνήσιος δοῦλος Θαλλέλαιος ἐμβληθεὶς ἐν τῷ σκάφει, θαλαττεύων ἐφέρετο, καὶ ἦν αὐτῷ ἀφοβεία παντὸς ὁδοιπόρου θαῥῤαλαιοτέρα. Τότε ἐπάρας τὰς χεῖρας εἶπεν· Πρός σε ἦρα τοὺς ὀφθαλμούς μου τὸν κατοικοῦντα ἐν τῷ οὐρανῷ· ἔβλεψα πολλάκις εἴς σε, καὶ τὸν ἐξ οὐρανοῦ μοι ἐπιδέδωκας ἔλεον· γενοῦ μοι τῆς καταπαύσεως ἠνίοχος, πλησίον τοῦ χειμῶνος στῆσόν μοι τὸν λιμένα· ἱερουργήσω μου τὴν σάρκα σοι τῷ Χριστῷ, καὶ μὴ καταπιέτω με βυθὸς, μὴ ζημιώσῃς με τοῦ μαρτυρίου τοῦ σοῦ, ἀλλὰ πλήρωσόν μου τὸ ἐπιθύμιον· παράσχου μοι διὰ τῆς καρτερίας ἐν παῤῥησίᾳ καταξιωθῆναι παραστῆναι ἔμπροσθεν τοῦ κριτηρίου σου τοῦ φρικτοῦ, ὅτι οἱ ὀφθαλμοὶ τῆς ψυχῆς μου εἴς σε ἐλπίζουσι Κύριε.

Τότε ἡ θάλασσα, φιλομάρτυς διὰ Χριστὸν γεγονυῖα, ταῖς τυραννικαῖς ἀντέστι βουλαῖς, καὶ τῷ Μάρτυρι μᾶλλον ἐφύλαττεν ἔννοιαν. Καί βλέπε μοι τὴν εὔτεχνον τῆς προνοίας εἰκόνα· τοῦ γὰρ τυράννου δισπαθεστέρα δειχθεῖσα ἡ θάλασσα, καὶ ὑπὸ θείου πνεύματος κατευνασθεῖσα, καὶ δορυφορήσασα ἐν τῷ σκάφει τὸν τῆς πίστεως ἔμπορον, προέπεμπεν αὐτὸν ἀπλανῶς μέχρι τῶν αἰγιαλῶν, ἕως ἦλθεν οὐκ ἐκ πολλοῦ τῆς Αἰγῶν διαστήματος. Ὅτε δὲ τῇ ξηρᾷ παρεδόθη, εἰσήγαγον Θεοδώρῳ τῷ Ἡγεμόνι· ὃς ἐκπλαγεὶς τὸ γεγονὸς, καὶ ὡς ἐκ βελῶν τοξευθεὶς, καὶ τοὺς ἐλέγχους οὐκ ἔχων ἀποδείσασθαι, εἰς ἕτερον πόλεμον τοῦ Μάρτυρος ὅπληστο. Καὶ ἦν πάλιν Θαλλέλαιος εἰς κρίσιν ἀνάρπαστος, στρατιωτῶν πολυχειρίᾳ δονούμενος, ὡς πρόβατον μεριζόμενον λύκοις. Καὶ οἱ τῶν ἑλλήνων συνκεκήνυντο δῆμοι, καὶ μάλιστα οἱ τὴν ἰατρικὴν μετερχόμενοι τέχνην βασκαίνοντες αὐτῷ, καὶ ἐν τῷ νενομισμένῳ συνδραμόντες σταδίῳ, κατεβόον τοῦτον ὑπὸ τῆς ἡγεμονικῆς ἐκκηρυχθῆναι βουλῆς. Πάντων δὲ τὴν κατ᾽ αὐτοῦ προχεόντων ὀμώτητα, ὁ Μάρτυς τὴν ἑλληνικὴν οὕτως ἐσοφίσατο στᾶσιν· τοῦ γὰρ τυράννου εἰρηκότος τί λέγειν πρὸς ταῦτα ὁ κατάδικος ἔχει, ὁ Ἅγιός φησιν· Μόνος μου κηδέσθω Θεὸς, καὶ πᾶς ὁ τῶν ἀνθρώπων ἐκπολεμήτω με κόσμος· οἶδα γὰρ ὡς καὶ μετὰ τάφον ζωοποιὸς ὁ Θεὸς, διὸ μεδεῖ τὴν εὐκλεᾶ ταλαιπωρίαν παιδευθέντα, καὶ περιδόντα τὴν σωματικὴν πολυπάθειαν, τὴν ἀκριβῆ τοῦ Χριστοῦ ἐνεγκάμενον πλήρωσιν, τῶν σαρκικῶν πράξεων ἐκδῦναι τὸν ἄνθρωπον.

Τότε ὁ Ὑπατικὸς, πανούργους ἀπειλὰς προσενεγκὼν, αὐτῷ θυμομαχῶν, τὴν τελευτὴν τοῦ δικαίου ὤδινεν, καί φησιν· Εἰ καὶ οὐδεὶς τὸ σκάφος πειρατὴς κακοδαίμων ἐβάπτισεν, ἀλλ᾽ οὖν εὐθέως δώσω τῆς ζωῆς σου τὸ πέρας. Τέταρσι τοίνυν ἤλοις καθηλούσθω σανίσιν, καὶ τέτρασιν αἱμοβόροις παραδιδόσθω θηρσὶν, εἶθ᾽ οὕτως κοχλάζουσα πίσσα τούτῳ καταχεθείη, καὶ νέφεσι λίθων καταχωσθείη, καὶ κάμινον οἰκήτω πυρὸς, κᾀκεῖ περιμενέτω τῶν ἀνθρώπων τὸν ἅρπαγα θάνατον. Τούτων ἐπακούσας ὁ Μάρτυς, ἐνυδρώσας τῷ προσώπῳ ὡς παλαιστὴς κεκμηκὼς, κατενύχθη πρὸς δάκρυα. Δειλανδρίσαι δὲ τοῦτον νομίσας ὁ τύραννος, ἔφη· Οἱ δαίμονες αὐτὸν ἰδόντες ἠλάθησαν, πάθη δὲ τοῖς αὐτοῦ μεθίσταντο ῥήμασιν … ὅτι τὰς βακχείας δειλιᾷ τῶν βασάνων· ἀλλά γε τῷ συμπάθει μοι, δόξαν καὶ πλοῦτον ἐπαγγέλλομαί σοι, ἔτι τε τὴν παρὰ τῶν θεῶν εὐμένειαν εἰ εὐσεβήσειας τούτοις· εἰ δὲ οὐχ ὑπείκεις τοῖς ῥήμασιν, ἐαλὸς διχόθεν τῆς ἄμφω διαμαρτὼν τιμῆς. Ἀλλ᾽ ἑτέρας σοφωτέρας συλλαβὰς ἀντέλεξεν ὁ Μάρτυς λέγων· Γελῶ σου τὴν εἴρωνα προσηγορίαν· τί με δωρεὰς καὶ προσχέσεις ὑποκλέπτεις πρὸς πτῶμα, δυσσεβῆσαί με, οὐκ εὐσεβῆσαι ζητῶν; Τοῖς σοῖς χαρίσμασιν οὐ ζημιοῦμαι ψυχὴν, ὡς πηλὸν τὸν χρυσὸν λογιοῦμαι τῶν τιμίων σου λίθων, καταγέλαστόν μοι τὸ πολύπλουτον κάλλος· ἐμοὶ γὰρ οὐδὲν κερδαλαιότερον ἀμωμύτου θυσίας, πάντων γὰρ ὑπερορῶ καὶ πρὸς Θεὸν ἀφορῶ. Ὅτε μοι τὰ τῶν ἀγώνων ἱστήκει προοίμια, ἀκληνῆ λογισμὸν καὶ στεῤῥὸν προεβεβλήμην· ὅτε δέ μοι πρὸς τέλος καὶ νίκην ἡ κρίσις ἐκφέρεται, καμφθῆναί με κελεύεις παράνομε; Ἀλλ᾽ ἐγὼ εὐφροσύνην τὰς κολάσεις ἡγοῦμαι, ἐπαίνους δέχεσθαι νομίζω τὰς μάστιγας, οὐ δειλιῶ ἠγριωμένα κατ᾽ ἐμοῦ τῶν δορυφόρων τὰ ὄμματα, ὡς στεφάνοις τοῖς κινδύνοις χορεύω, τὰς πληγὰς ὡς τιμὰς ἀποδέχομαι· ἔστιν γάρ μου τῆς σαρκὸς ἡ ἀπόθεσις ὡς ἐσθῆτος ἀπόδυσις, ἡ γὰρ εἰς Χριστὸν εὐσέβεια θνηταῖς διαδοχαῖς οὐχ ὑπόκειται· φυλάττομαι δὲ τῇ χειρὶ τῆς προνοίας, καὶ ταῖς ἐλπίσι τοῦ Χριστοῦ μυστικῶς περισφύγγομαι· ὁ γὰρ τὸν Ἀδὰμ μεριμνήσας, καὶ ἐπιθήσας αὐτοῦ τὸ τραῦμα τὸ ἔμπλαστρον, ἐκκρεμαμένης πρὸς αὐτὸν οὐκ ἀμνημονήσει ψυχῆς.

Ὡς δὲ οὐκ ἴσχυσεν ὁ τύραννος, οὐ δὲ τί πειθοῖ τὸ τῆς ψυχῆς μαλάξαι ἀνένδοτον, τὸν ὀργίλον ἀνελάμβανεν φόβον, καί φησιν, Περιττὸν λόγους εἰ κωφὸν ἀναλίσκειν, είς φλυαρίαν καταλήγει τούτῳ τῶν φωνῶν ἡ κατάντλησις, καὶ βασάνων δύναμιν εἰς αὐτὸν ἐπιδέδειγμαι, καὶ φιλανθρωπίαν δαψιλεστέραν πελάγους, καὶ ἐξ οὐδετέρου γέγονα πειθανὸς τῷ ἀγνώμονι, δραστηρίῳ ἰσχύἳ οὐ μετέπεισα, κολακευτικαῖς ἐπωδαῖς οὐκ ἔκλινα, ἀλλὰ μάτην εἰς αὐτὸν μαστίγων ἐξανάλωται πλῆθος, εἰς ἀνόνητα ὁ τῶν δημίων ἐκνενεύρισται τόνος· τούτῳ σφαγὴ ποθινὴ, ἐπέραστος ἡ τελευτή· τί οὖν νεκραῖς ἀκοαῖς ὁμιλῶ; ἐφαπλώσω λοιπὸν κατ᾽ αὐτοῦ τοῦ θανάτου τὸ δίκτυον. Τότε παρὰ πόδας τὰς νομικὰς ἀναλαβόμενος δέλτους, καὶ τὴν ψῆφον ὁρίσας, καὶ τῷ σταδιῳ προσρίψας, ἀνέστη τοῦ βήματος. Οὕτως οὖν πολυαιμάτῳ μαρτυρίῳ ἀγωνισάμενος, καὶ ἐκουσίοις πόνοις στεφανωθεὶς, ἐτελειώθη τὸ τίμιον σῶμα Θαλλελαίου τοῦ Μάρτυρος· ἡ δὲ θεοπρεπὴς τούτου ψυχὴ, ὡς νικητὴς ἀθλητὴς τοῖς τῶν ἀγώνων ἀφορώσασα στεφάνοις, διέστη τοῦ σώματος, καὶ πρὸς τὸν ἀγωνοθέτην Σωτῆρα κατέδραμεν. Πολλοὶ δὲ ἐκ τοῦ ὄχλου θεασάμενοι τὴν τοῦ Μάρτυρος ἔνστασίν τε καὶ κρίσιν, καὶ πιστεύσαντες εἰς Χριστὸν, σὺν αὐτῷ τοῦ θανάτου ἐγεύσαντο· ἐν οἷς καὶ Μακάριός τις, ἀνὴρ δικαιοπράγος ἐναρίθμιος Θεῷ, καθηγητὴς ἰατρικῆς ἐπιστήμης τοῦ Μάρτυρος, καὶ Ἀστέριός τις ξυλεργάτης, καὶ Ἀλέξανδρος στρατιώτης, καὶ Ἁστερὼν, καὶ Φιλάγριος, καὶ Τιμόθεος, καὶ Θεοδούλη, καὶ Μακαρία, καὶ ἕτεροι σὺν αὐτοῖς, ὧν τῶν ἀγόνων ἡ μνήμη θεοφιλίας ὑπόμνησις, μεθ᾽ ὧν γένοιτο καὶ ἡμᾶς τῆς μερίδος καταξιωθῆναι τοῦ πανευφήμου Μάρτυρος Θαλλελαίου, ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

[8] Hæc tam prodigiosa hominum, corporibus animisque gravissime laborantium, curatio, per omnium aures Thallelæi famam detulit, & nemo non admiranda sancti Martyris opera laude summa est prosecutus. [Pulsus e Syria,] Interea virtutis omnis osor atque inimicus dæmon homini nescio cui mentem injecit, ut comprehensum Thallelæum Præfectorum traderet potestati. Ad Edessenorum ergo Præsidem Tiberianum adductus est, qui eundem servilibus flagris cæsum, extra Provinciæ istius fines abire jussit, mente captum suspicatus. Thallelæus vero, divini spiritus igne succensus, regione illa excessit; & in Ciliciam profectus, est eamdem in nomine Christi simili modo circumiens, & ab artis suæ exercitio nusquam desistens. Tunc e Gentilibus nonnulli ad Theodorum, [delatusque ad Theodorum Ægarum Præsidem,] Ægarum, urbis maritimȩ & in secunda Cilicia prȩcipuæ, Præfectum, eum detulerunt, dicentes: Galilæus nescio quis ex Oriente huc ad nos venit, & fallacem quamdam medicinam profitens, externa specie plurimos seducit, in Jesum quemdam curationum suarum gloriam referendo, & liberatoris nomem attribuendo ei, quem constat verberatum servili manu fuisse; deorum honorem injuriose proscindit, sacerdotalia prædatur decora, polluit templa veneranda, neque hactenus cessat sacros lucos exscindere. His auditis Præfectus famulos emisit, qui progressum exciperent itinera observando: viarumque custodibus, proposito gravi periculo, edixit ut curarent, ne hac aut illac elaberetur: quare excubitores ad portas positi invigilant omni ejus egressui, [capitur,] furore non intermisso. Cum ergo universus gentilismus commoveretur, & quidquid Christianorum erat excuteret indagando, haud longe a ab Anazarbo urbe in Thallelæum inciderunt, sub umbra olearum quarumdam quiescentem; constrictumque vinculis & verberibus affectum Ægas abduxere, stiteruntque Præfecto. Hic magno in eum furore incensus, postera statim luce pro tribunali sedens, in templo Hadriani judicium contra Thallelæum instituit. Qui mox vestibus spoliatus a lictoribus, ad Præsidem perductus est, succlamantibus ei, ut edictis tyrannicis obediret.

[9] Tum Præfectus; Patriam, inquit & conditionem, civitatem & appellationem, [interrogatur,] nec non quod vitæ genus profitearis, edissere. Cui Thallelæus; Patria, dixit, mihi est Judæa, b urbs natalis Hierosolyma: parentibus editus sum liberis, Thallelæo mihi nomen, arte medicus, professione sum Christianus. At quid tibi, quærit Præfectus, in fertili hac Cilicum regione est negotii? Gentes, reponit Martyr, idololatrico errore deceptas perlustrans, & ex aliis terris abire Judicum sententia jussus, in hanc tandem provinciam deveni, pro Christo pugnaturus: etenim nihil Deo fieri potest acceptius, quam si quis se accingat certamini contra idololatricam insaniam. Quod si voluissem, poteram concursum hominum tibi intolerabilem excire: sed turbas cohibui, calumniam patiens & curationum medicarum causa mulctatus. Hæc cum dixisset ille, [taureis caditur:] Prætectus ignem spirans crudis c nervis dorsum ejus mandavit flagellari, ut tormentorum plagis circumventum Martyrem ad defectionem commoveret. Sed bellum Thallelæo pax erat, & pugna tranquillitas. Extendebatur ergo pronus in terram ante tribunal, in conspectu Judicis: & terga quidem ejus dispungebantur flagris, sed nulla noxa recipiebatur in anima; membrorum solvebatur compago, sed fidei robur nequaquam concutiebatur: siquidem totus divini amoris igne succensus, illatas sibi plagas nec sentiebat quidem…

[10] Tantam viri constantiam demiratus tyrannus, jussit, ita ut erat extensum in ligno, præscripta a legibus indulgentia frui: & quoniam lassati erant carnifices, [a tyranno Christum blasphemante] ipsum laniando nihil proficientes, crudelem impiamque linguam in hos sermones convertit, dolose captans danda sibi a Martyre responsa: &, Dic mihi, inquit, quibus præstigiis humanas curare solitus es infirmitates? Sublatus in altum, quæ vera sunt responde, ut benignum me Judicem experiti erga te merearis. Si deorum agente in te beneficentia istæc operaris, ego ipse in tuas ibo partes tecumque sentiam: si e terra aut divinatione magica, sicut ventriloquis contingit, aliud id quidem erit rei; tantummodo ne mortuum nescio quem Deum mihi, Thallelæe, objicias, qui nihil quod hominibus utile esse possit præscripsisse convincitur. Quid ejus derinemini desiderio, qui nonnisi vilissimos piscatores sibi in discipulos delegit? Quid ita crucem attenditis, & ad vacuum ejus k sepulchrum estis assidui? Agresti ille ruditati assueverat, nihil jucundum pollicebatur vel utile, sed per modum supplicii præcipiebat divitias ad pauperum eam expetentium usum reponere, & pro nummulo regnum cælorum promittebat: in crucem sublatus lancea necabatur, [solicitatus ad defectionem,] & immortalem vitam spondebat post mortem. Hæc igitur tectum diligentius paulo perpende, & judicium profer. An forte non intelligis istius deceptionis fallaciam? Si potens erat, quamobrem non potius viventibus conferebat honores, sed econtra his quidem prædicabat sustinendas tribulationes & pericula ac mortes tolerandas, post hujus autem vitæ cursum præmia honoresque pollicebatur, quorum scilicet nullus amplius defunctis sensus superest? Nobis autem dii nostri voluptates, nobis delicias suppeditant. Apud ipsos tibiæ, cymbala, choreæ, risus. Cum igitur ferociter adeo huc usque adversus deos nostros, quasi lege quadam coactus, te gesseris, nunc vel necessitate suadente cum illis in gratiam redi.

[11] Tunc sanctus Christi Martyr, non multis usus argumentis, qui propterea quod deos contumeliis ausus fuisset appetere acerbissima verbera erat perpessus, [Christi divinitatem tuetur.] hæc ad Tyrannum verba habuit: Tuam sane ad persuadendum appositam orationem percepi. Cum suam imaginem Deus, hominum mentibus impressam, solo videret prostratam; non aliter ac Rex quispiam, qui suam ipsius statuam plane collapsam aspiceret; propior nobis fieri est dignatus, & generis misertus humani, unigenitum suum filium in mundum e cælo demisit, veteremque Adamum evacuavit, pulcherrimæ nobis libertatis donum restituens. Non alius quispiam conciliator, non etiam Angelus, sed ipse nobis Dominus salutem contulit. Ille propria sua virtute aërem istum, idololatrico suffitu pollutum, sordibus suis expurgavit, templa solo æquavit, idolorum sacrificia abolevit, deos abegit, nemora & lucos excidit, morbos & languores curavit, oracula dæmonum extinxit, ac omnia denique bona nobis contulit. Quid igitur adeo manifeste adversus unigenitum Dei filium insurgis? Oporter te ejus legibus obsequi, & ab istiusmodi vanitatibus emancipari, atque ita beatam immortalitatem adipisci. Audi sis, o Proconsul, si judicis gradum obtinens Christi desiderium conceperis, senties medicum, qui spirituales peccatorum infirmitates, curat: omnes quippe, tamquam Deus, vult salvos fieri.

[12] Hæc cum multis diuque inculcaret Martyr, & populi aures animosque occuparet, majori furore accensus Tyrannus, Pulchre, inquit, nos adoriris, Christi defensor injuste: ego ostendam tibi quid sit sperare in vanitatibus. [varie torquetur,] Inde ad satellites conversus; Si, inquit, ignis paratus est & ferrum exacutum, omnibus istum modis torquete. Thallelæus vero, præclare gestorum memoria obarmans animum, intrepidus adstitit. Mox ungulis, machæris, igne, aliisque tormentis in sanctum Martyrem cœptum est pugnari. Certanti autem & dirissima verbera perpetienti Christus adfuit, tyranni machinationibus auxilium suum opponens. Mille igitur vulneribus toto corpore confractus & ferro laceratus, atque ad ignem admotus, mentem ostendit sui plane dominam, quæ passionibus subactis quælibet etiam supplicia irrideret: non enim formidabilis ei videbatur torturaria machina, & iratus judex inane terriculamentum: gaudebat gladiis conscindi ad sanguinem, & omnium tormentorum evadebat victor, Christum recogitans. Totam pœnarum seriem tyrannus explicuit, nec tamen generosam Martyris constantiam valuit superare: [ad omnia invictus.] apparuit frustra adhibitam ignis vehementiam, quam extinguebat fidei virtus, & difflabat mentis ardor igneus: verberibus, igne, ferro comsumebatur; sed etiam inter tormenta efferebatur gaudio, & cruciatus omnes pedibus calcans, hoc modo Tyrannum est allocutus; Quam minaris mortem minime subterfugio, ne fallaris, sed intrepide ad illam usque pro fide mea decertabo, & Christi causa majores semper animos afferam. Jucundum mihi siquidem accidit tuæ impendi feritati consumendum, ut ne coram Angelis a Christo neges: meliusque est mihi pie emori. Si enim hujus carnis vas confregeris, non tamen animæ meæ thesauros deprædabere; si sensibili hoc tabernaculo me exturbes, non tamen me privabis ea quæ intellectu cognoscitur mansione. Nescit e statione discedere in adversitatibus religiosus animus: in pace solitus generosorum pugilum trophæa admirari, in bello non abjiciam scutum Christi: non enim ignavis gratia largitur prȩmia, non remunerat operas remissas, nec somnolentos coronat: intentus in Christum dum excipio verbera, meam illi animam transscribo: ignium tuorum incendia rideo, Servatoris mei rore recreatus: ut folium sic despicio gladium, quia animum habeo instar saxi obduratum: membra mea in mortem trado, suam pastori ovem præparo; quia debeo Deo sacrificium.

[13] Tunc Judex, qui sicut leo in prædam sibi oblatam irruerat, hisce vocibus infremuit: Hiccine est diuturnæ patientiæ nostræ fructus? decimum & octavum ætatis suæ annum nondum hic implevit, [Desperante de eo judice.] & quovis rhetore fortius rem suam contra nos propugnat. Vinci facilem adversarium putabam mihi esse propositum, verum ecce, tormentis omnibus subjicitur, nec tamen terretur: ingentia illum pericula undique circumstant, & majores capit animos: minis omnibus impetitur, & magis se magisque refractarium exhibet: ignis ferrique vim cervice protensa excepit, omnia cruciatuum genera est expertus, semperque valentior perseveravit: si auri eum argentique esca expugnare contendo, ad omnes meos impetus manet immobilis; si blanditiis insto, nullis pertinax blanditiis flectitur. Alia ratione contra eum agendum est mihi: quis vitæ præstitutus ei sit terminus, a pelago sumam experimentum. Navis ergo eum excipiat, quæ in medium pelagus sola solum devehat. Descendat sane in profundum haud procul ab insula n Cypria, ibique fiat esca piscibus, & marinis belluis. Si bonus est, servet eum omnia curans Dei providentia: sin impius, sua demergatur sub culpa, nec manibus meis interficiatur. Dei ergo famulus fidelissimus Thallelæus scaphæ impositus, in medium ferebatur mare, [mari mersus] ita metus omnis expers ac ullus umquam peregrinantium. Sublatis deinde in cælum manibus; Ad te, inquit, levavi oculos meos qui habitas in cælo: sæpius respexi ad te, & e cælo misericordiam mihi fecisti: fias mihi auctor pacis, & tempestati proximum colloca in portu. Corpus meum tibi consecto Christe, non absorbeat me profundum. Da mihi in præmium tolerantiæ, ut dignus inveniar ante tremendum tuum tribunal cum fiducia apparere, quia oculi mei in te sperant Domine.

[14] Tunc pelagus Martyri propter Christum favens, & tyranni consilia evertens, curam ejus visum est suscepisse. [restituitur littori;] Ecce autem insignem providentiæ cuncta moderantis imaginem. Etenim ipso tyrant o violentius mare, spiritu divino placatum, fidei mercibus onustam navim veluti custodiendo deduxit absque errore ad littus, donec prope urbem Ægarum appelleret. Ut igitur exscensionem fecit Thallelæus, ad Theodorum Præfectum continuo est adductus: qui rei eventum summopere admirans, & subita quasi sagitta percussus, nec inveniens quid responderet, ad Martyrem denuo oppugnandum se accinxit. Ad tribunal igitur pertrahebatur rursum Thallelæus, a magna militum manu raptatus, quemadmodum si mitis ovicula lupis cessisset in prædam. Tunc etiam universa Gentilium multitudo in eum fuit commota, [reductusque ad Præsidem,] eorum maxime qui medicam similiter artem profitebantur; invidia quippe stimulati, ad constitutum judicio locum concurrentes, exclamabant, dignum esse hominem qui Prætorio edicto proscriberetur. Omnibus igitur iram & crudelitatem spirantibus, ita tumultuantium seditionem compescuit Martyr; ex eo quod tyrannus in medium attulerat, occasionem nactus quæ vellet dicendi. Sic igitur dixit: solum mei curam gerat Deus, & omnium manus pugnent contra me: scio enim quod etiam post sepulturam vivificet Deus: ideo me oportet gloriosis eruditum ærumnis, despectis cruciatibus corpori diversimode inferendis, ad plenitudinem Christi perfectam attingere, & carnalium actuum hominem exui.

[15] Tunc Proconsul omnis generis minas ad oppugnandum Martyrem protulit, cujus mortem dolebat sibi non procedere, atque dixit; etsi piraticus dæmon nullus naviculam demerserit, vitæ tamen tuæ cito finem imponam. Quatuor igitur clavis trabalibus in altum suffigatur, & crudelissimis quatuor belluis tradatur dilaniandus; tum liquefacta ei infundatur pix, ac lapidum nube obrutus, in ardentem conjiciatur fornacem, in eaque hominum omnium devastatricem mortem præstoletur. Quibus auditis Martyr, toto vultu sudans, sicut fatigatus pugil, compunctus ad lacrymas est. Existimans autem tyrannus eum formidine concussum deficere, Dȩmones, [denuo frustra solicitatur:] inquit videntes eum superati sunt, & tormentorum instrumenta ipsius verbis subversa; [ nunc vero ] formidat immanitatem cruciatuum … o: pro mea tamen clementia gloriam tibi & opes polliceor, deorumque nostrorum benevolentiam addico, si hos colueris, si autem verbis meis non fueris persuasus, utroque bono bis miser privaberis. Sed longe sapientiorem sermonem ei reposuit Martyr, dicens: Tuam istam cavillatoriam compellationem rideo. Quid donis me & promissis tentas, in lapsum trahere, non pie, sed impie me volens? Muneribus tuis non inquino animam, ut lutum sperno lapidum tuorum pretiosorum thesaurum, deridiculo mihi est omnis divitiarum splendor, nihil mihi pretiosius est sacrificio immaculato: humana enim omnia nihili facio, uni Deo intendens. Quando mihi præludia agonum definivit, mentem attuli animumque immotum; quando autem ad finem & victoriam mihi vergit certamen, lassari me jubes, impie? At ego supplicia pro deliciis habeo, laudari me credo quando vapulo: non me terrent feroces in me satellitum tuorum vultus, periculis ita ut coronis exulto, vulnera non aliter ac honores admitto; corporis enim depositio idem mihi est quod depositio vestium, quia Christiana pietas non subjacet humanæ vicissitudini. Equidem Providentiæ dextera defendor, & spe quam habeo repositam in Christo circummunior mystica quadam ratione: qui enim sua cura dignatus Adamum & vulneri ejus medicinā tulit, sperantem in eo animam numquam obsiviscetur.

[16] Animadvertens tyrannus nihil a se profici, nec ullis suasionibus emolliri fortem Martyris animum, ad incutiendos terrores iratus se rursum convertit, atque ait: [ac denique moritur] Superflua sunt & nonnisi ridicula ad hominem surdum verba, illæ sermonum blanditiæ finem nunc habeant; pœnarum acerbitatem ei exposui, humanitatem quantam aliquis potest exhibui, neque tamen hoc aut illo modo animum ejus expugnare valui: adhibitis reipsa cruciatibus, nihil persuasi; adductis in medium blanditiis non permovi; verbera frustra contra eum multiplicavi, nihil lictorum lacerti valuerunt efficere: mors homini est in desiderio, & exitus ex hac vita jucundus. Quid igitur ad surdas aures loqui pergo? Mortis rete adversus cum explicabo. Nec mora, acceptis continuo secundum leges pugillaribus, mortis sententiam scripsit, qua in publicum projecta, e tribunali se proripuit. Sic igitur multis iisque cruentis certaminibus exercitum, libenterque susceptis pro Christo laboribus coronatum, Martyris Thallelæi corpus vivendi finem accepit; anima vero accepta Deo veluti triumphalis pugil, acquisitum tandem bravium intuens, e corpore abiit, & ad Salvatorem agonothetam celeriter pervenit. Ex adstantium vero multitudine non pauci, spectata insigni Martyris constantia exituque, [eum pluribus sociis.] Christi fidem amplexi, mortem cum eo oppetierunt. In quorum numero Macarius quidam, bonorum operum studiosus cæloque transscriptus, qui sancto Martyri fuerat medicæ p artis præceptor, Asterius faber lignarius, Alexander miles, Asteron, Philagrius, q Timotheus, Theodula, Macaria, r aliique cum illis: quorum certamina commemorata amandi Dei memoriam nobis renovant, quibus, una cum ipsis & gloriosissimo Martyre Thallelæo, utinam aliquando contingat partem obtinere in Christo Jesu Domino nostro, cui gloria & imperium in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Imo longe ab Anazarbo, sed tamen ab euntibus Anazarbum captus Sanctus est, 50 dumtaxat stadiis ab urbe Ægæcrum, ideoque huc potius quam Anazarbum totius Provinciæ Præsidi adductus.

b Iam diximus ex Libani regione in Phœnicia natum Sanctum, Hierosolymis tamen sui nominis monasterium habuisse.

c Nihil de hoc aliisque cruciatibus sinceriora Acta: & illi valde multiplicati plerumque suspicionem fictionis augent, non opinionem virtutis.

d Expunxi, quia sensum non faciebant, & is per se commode subsistebat, hæc verba, τὸ γὰρ αληθινὸν ἀρετὴ πολιτεία ἐστίν: & quod sequebatur, ἀλλὰ ταράχως ἠκολούθουν per conjecturam correxi.

e Expunxi ob eamdem causam etiam hæc, ζώσασα γὰρ τοῦ ἀθλητοῦ τὴν ὀσφήν.

f Item hæc, ἀλλ᾽ ἐτυράννη τὴν αἴσθησιν.

g Περώνη non invenitur, περόνη fibulam significat: sed quid esset, legum fibula? Nihil ultra divino, suspicor tamen in torturis præscriptum plagarum numerum, post quem dabantur induciæ ad loquendum, tam ei qui exercebat quæstionem, quam qui eidem subjectus crat.

h Recte videntur præstigiæ inusitato alias nomine dici ἑτεροφθαλμίαι, ut quæ fallendo oculos aliud pro alio videri faciant.

i Etiam hæc novæ compositionis vox est, quam si addita litter a augere liceret, χρησιμοδοσία posset beneficentiam significare: nam χρήσιμος utilis est, sed χρησμὸς, oraculum, unde χρησμοδοτὸς oraculo concessus: quidni etiam in genere, concessus divinitus? & sic χρησμοδοσία etiam divina beneficentia erit. Ῥηναγωγεῖσθαι, id est, per nares duci.

k Dominicum sepulcrum primo nosci & honorari a Christianis cœpit tempore Constantini Imperatoris, proinde hic quoque hallucinatur Auctor.

l Deest verbum.

m Ἀμαγγάνευτος, id est, nullo mangonio seu nulla arte exaggeratus.

n Ciliciæ nempe objecta est Cyprus, freto milliarium circiter 60 remota a continenti.

o Hiatum hic aliquem esse, incuriæ Græca transcribentis imputandum, sensus, nimium a præcedenti diversus, indicat.

p A Macario quidem se institutum prositetur Martyr in aliis Actis: sed nec verosimile est cum Ægis adfuisse: fortaßis etiam ille nec Christianus fuit, neque tunc vivebat.

q Timotheum Sancti discipulum, atque adeo jæm antea Christianum, agnoscunt Acta; qui videtur magistrum secutus, captum inaudiens:de ejus Martyrio nihil alibi legitur.

r Cetera nomina unde accepta sint, & qua fide, non indago.

EPITOME ACTORUM
Ex Ms. Synaxario Collegii Ludoviciani S. I. Parisiis.

Thalalæus, M. Ægis in Cilicia (S.)
Asterius, M. Ægis in Cilicia (S.)
Alexander, M. Ægis in Cilicia (S.)

ΑΘΛ. ΤΟΥ ΑΓ. ΜΑΡΤ. ΘΑΛΛΕΛΑΙΟΥ.

Οὗτος ἦν ἐπὶ Νουμεριανοῦ τοῦ Βασιλέως, ὁρμώμενος ἑκ τοῦ Λιβάνου, πατρὸς Βεροκκίου καὶ Ῥωμυλίας μητρός· ἐν μελέτῃ δὲ γενόμενος τῆς ἰατρικῆς τέχνης συνεσχέθη ἐν Ἀναζαρβῷ τῆς δευτέρας τῶν Κιλίκων ἐπαρχίας ἐν ἐλαιῶνι κρυπτόμενος· καὶ προσάγεται Θεοδώρῳ τῷ Ἄρχοντι. Ὅς, μὴ πειθομένου αὐτοῦ θῦσαι τοῖς εἰδώλοις, προσέταξε τρυπηθῆναι τοὺς ἀστραγάλους αὐτοῦ, καὶ σχοινίοις κατὰ κεφαλῆς ἀναρτεθῦναι αὐτόν. Τοῦτο οὖν δόξαντες οἱ ὑπερέται ποιεῖν, ἔκ τινος θείας δυνάμεος τὰς φρένας ἀλλοιωθέντες, ξύλον ἀντὶ τοῦ Ἁγίου τρυπήσαντες ἀπηώρησαν. Τύπτονται οὖν ὡς κατὰ τοῦ Ἄρχοντος παίξαντες· δύο δὲ ἐξ αὐτῶν, Ἀλέξανδρος καὶ Ἀστέριος, τὸ παράδοξον ἰδόντες ἐπίστευσαν τῷ Χριστῷ, καὶ τὰς κεφαλὰς ἀποτέμνονται, Ἀπορηθεὶς δὲ ὁ Ἡγεμὼν ἐπεχείρησε δι᾽ ἑαυτοῦ τοὺς ἀστραγάλους τρυπῆσαι τοῦ Ἁγίου· καὶ ἐν ὧ ἔμελλε τοῦ θρόνου ἐξαναστῆναι, ἐκολλήθη ὁ θρόνος τοῖς ὀπίσω αὐτοῦ, καὶ οὐκ ἐδύνατο ἐξαναστῆναι· ὃν κατοιρκτειρήσας ὁ Ἅγιος, καὶ προσευξάμενος διαστῆναι ἐξ αὐτοῦ τὸν θρόνον ἐποίησε. Ἐπεὶ δὲ, τῷ τοιαυτῷ θαύματι πολλῶν τῷ Χριστῷ πιστευσάντων, ἔμεινεν ὁ τύραννος πεπωρομένος τῇ ἀπιστίᾳ, καὶ πάλιν ἐπεχείρησε τοῦ διατρυπῆσαι τοὺς ἀστραγάλους τοῦ Ἁγίου, καὶ εὐθέως αἱ χεῖρες αὐτοῦ ἐξῃράνθησαν· εἶτα τυχὼν διὰ τοῦ Ἁγίου αὖθις ἰάσεως, ἐκέλευσεν αὐτὸν ῥιφῆναι ἐν τῇ θαλάσσῃ· ἐξ ἧς ἐξῆλθεν ἀβλαβὴς, λευκὴν ἑστῆτα φορῶν. Μετὰ ταῦτα θηρίοις ἐν τῷ σταδίῳ ἀφίεται, καὶ ἀλώβητος διαμείνας, ἐν Ἐδέσῃ τῶν Λἰγαίων πόλεως ξίφει τὴν κεφαλὴν ἀποτέμνεται. Τελεἶται δὲ ἡ αὐτοῦ σύναξις ἐν τῷ μαρτυρείῳ αὐτοῦ, τῷ ὄντι ἔνδον τοῦ ἁγίου Μάρτυρος Ἀγαθονίκου.

CERTAMEN S. MART. THALLELÆI.

Hic erat sub Imperatore Numeriano ex Libano, patre Beroccio, matre Romulia; medicinæ autem dans operam comprehensus est Anazarbi, secundæ Ciliciæ urbe, in oliveto ubi latebat, & adductus ad Theodorum Præsidem. Hic cum ei persuadere non posset ut idolis immolaret, jussit ejusdem talos terebrari, & funibus in caput suspensum attolli. Id dum facere se credunt ministri, per divinam quamdam virtutem a mente alienati, lignum loco Sancti terebrantes suspenderunt. Vapulant ergo, quasi Præsidi illudentes: duo vero ex ipsis, Alexander & Asterius, viso miraculo, crediderunt in Christum, & capite plexi sunt. Confilii autem inops Præses, aggressus per seipsum est terebrare Sanctum: sed cum vellet de sella surgere, adhæsit illa posterioribus ejus, ita ut surgere nequiret. Sed misertus illius Sanctus fecit oratione sua, ut ab illo sella sejungeretur. Cum ergo propter hujusmodi miraculum multi crederent in Christum, & suæ incredulitati tyrannus obduratus inhȩreret, iterumque tentare: talos Sancti terebrare; statim ejus manus exaruerunt. Dein rursus sanitatem consecutus a Sancto, jussit illum in mare præcipitari: verum etiam hinc exivit, albam vestem indutus. Post hæc objicitur feris in stadio; & neque ab his læsus, in Edessa civitatis Ægæorum gladio caput ampuratur. Agitur autem illius festivitas in ejus martyrio, quod est intra ecclesiam Sancti Martyris Agathonici.

DE SANCTO BAVDELIO MARTYRE,
NE MAVSI IN GALLIA NARBONENSI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De Cultu; Translatione, Actis: quorum alia dantur, alia ut apocrypha rejiciuntur.

Baudelius, Martyr Nemausi, in Gallia Narbonensi (S.)

AUCTORE G. H.

Nemausus, urbs est antiqua Galliæ Narbonensis in Orientali parte hodiernæ Occitaniæ, versus Provinciam & urbem Arelatensem, sed sub Narbonensi Archiepiscopo. In hac urbe Martyr obiit S. Baudelius, [Memoria in antiquis fastis.] ab idololatris occisus; cujus sacra memoria inserta est quatuor vetustis Martyrologii Hieronymiani apographis, & quidem in Epternacensi, a mille circiter annis exarato; idque non sub finem, quod accidit iis qui postea sunt inter transcribendum adjecti, sed plane in medio, statim post Sanctas Romanas præmemoratas, hac forma: Nemauso Baudeli Martyris, deinde subjungitur. Item alibi Natalis Sanctorum Cervasi & Protasi, & Depositio Vellesi & Faustini Episcopi, quæ non tam asseveranter dici possunt esse Hieronymi: quam illa de Baudelio, cujus tamen nomen in dictis apographis diversimode scribitur; scilicet Baudilis, atque etiam Saudili; uti & Nemavi pro Nemausi. Memoratur item in antiquioribus Mss. Barberiniano, Richenoviensi, Atrebatensi, Tornacensi, & aliis pluribus, sub nomine Baudoli, Blandii, Bautilii, Bauddi, Bautii: in aliquibus indicatur cum Sociis suis, quorum quidem in Actis prioribus fit mentio num. 7, sed absque ulla apparentia martyrii ab eis tolerati. Vsuardus hoc eum elogio ornat: In Galliis civitate Nemauso, S. Baudelii Martyris, qui comprehensus cum sacrificare nollet, & in fide Christi immobilis inter verbera & tormenta persisteret, martyrii palmam pretiosa morte percepit. Quæ Vsuardi verba in hodierno Martyrologio Romano retinentur. Addit Ado, eum a paganis, deorum suorum sacrificia celebrantibus, comprehensum. His subnectit Notkerus, creberrimis signis clarum effulsisse. In Ms. Gemmeticensi refertur pridie seu XIX Maji.

[2] [Dantur Acta ex Mss.] Acta habemus duplicia; quorum priora censemus esse magis authentica, atque ex majorum traditione pro Nemausensibus scripta, saltem seculo sexto, cum istic sacrum ejus corpus miraculis clareret: eisque usi videntur Vsuardus, Ado, Notkerus. Habemus illa in illustri Legendario nostro Ms. item ex Ms. Aroasiensi Canonicorum Regularium in Artesia. Quæ eadem submisit nobis Divione Petrus Franciscus Chifletius, desumpta ex Mss. Montis S. Mariæ & Accincti. [cum Appendice ex Greg. Turonensi.] Tempus tolerati Martyrii nusquam definite exprimitur, neque nomen alicujus Romani Imperatoris, sub quo licuerit idololatris sic in Sanctum sævire: antiquitas tamen Hieronymiani Martyrologii facile persuadet id accidere potuisse, sicut num. 4 dicitur, cum adhuc maxima pars hominum gentilis superstitionis detinebatur errore, etiam ante Diocletiani ac Maximiani tyrannidem. Certe nulla videtur verosimilitudine posse præsumi, recentiori memoria & Gothis Occitaniam occupantibus, seculo V dumtaxat, passum esse eum, qui celebris habebatur tempore Theodorici Italici Regis, quando ejus Dux Aram residebat Arelate, sicut constat ex Gregorio Turonensi, cujus verba ipsis Actis addimus, sub titulo Appendicis: quamvis alias in fronte hujus Commentarii locari digna, quia certiorem Sancti notitiam præbentia, quam Legenda, utcumque ea crederetur (quod vix crediderim) prius esse composita.

[3] Posteriora Acta, Aurelianis consarcinata, post illuc translatas corporis Reliquias, reperimus in codice Ms. Reginæ Sueciæ signato n. 721: [Alia Acta Aureliis composita,] & ex his compendia extracta in Ms. Vltrajectino S. Salvatoris, & in antiquo Breviario apud præmemoratum Chiffletium, nec non in Catalogo Petri de Natalibus l. 5 c. 24, deniq; in Saussaji Gallicano & Tamaji Salazar Martyrologio Hispanico: hic vero dicit ea se ex antiquo Breviario Burgensi dare. Extat apud nos dictæ Ecclesiæ Burgensis Breviarium anno MDIII excusum, in quo novem Lectiones de S. Baudelio recitantur sed ex prioribus Actis desumptæ mutata præfatione: quibus similia reperit prædictus Tamajus in Breviario Hispalensi sub annum MDXXV impresso. Sunt autem posteriora Acta illa, quæ Aurelianis consarcinata dixi, longe minoris meriti quam priora (licet hæc ipsa non sint maximi) iisque miscentur apocrypha multa aliunde; atque imprimis huic Baudelio applicatur, quod de alio in Vita S. Evurtii Episcopi Aurelianensis dicitur; Baudelius Subdiaconus, eo elevante Hostiam, vidisse manum de nube, quæ caput ejus cooperuerat, [ut apocrypha rejiciuntur.] & extensa benedixit tertio Deo oblatam: qui deinde, ut fiat connexio, fingitur Nemausum profectus martyrium subiisse. Colitur S. Evurtius VII Septembris, eumque Carolus Saussajus in Annalibus Aureliænensibus censet ab anno CCCLVIII usque ad CCCLXXXX Sedem istam tenuisse: quare qui nostrum hunc Baudelium crediderunt Subdiaconum S. Evurtii fuisse, ex antiquiori Nemausensium traditione habitum hominem militarem ac conjugatum, videntur respexisse ad tempora Iuliani Apostatæ, sub quo idololatria, totis prostrata Galliis redactaque ad pagos, repullulare etiam in civitatibus potuit. Additur sanguis Martyris, e vulnere manans, in lac conversus; quod in prioribus Actis non invenitur. Hujus porro conversionis miraculum multum expenditur in Hymnis, pro S. Baudelii Officio proprio ad Nemausensis Ecclesiæ usum compositis, [Aurelias translatum corpus] quos nobis inde transcriptas Avenione misit P. Carolus Faber, cum Lectionibus, similiter ex fide Aurelianensium Actorum acceptis, ubi dicitur S. Evurtii successor S. Anianus, miraculorum fama motus, Nemausum venisse; impetrataque a Præfecto Galliarum, Arelate tunc degente, venia, sacra lipsana Aurelianum, Baudilii patriam, asportavisse, summo Nemausensium luctu.

[4] Ad Aëtium Patricium Arelatem profectus Anianus legitur in Vita, danda XVII Novembris: quo quidem itinere transire Nemauso Sanctus potuit, obvia & propinqua Arelatæ urbe: sed exportati inde S. Baudelii nulla ibi mentio, & Turonensis ita de eo loquitur, ut ipso scribente adhuc Nemausi fuisse corpus credere debeas, nisi certiori aliunde auctoritate movearis. Quare secunda Acta, quocumque in pretio postmodum habita, ab hoc opere resecanda censemus, at que adeo reformandum, totum quo nunc utuntur Nemausenses Officium, novumque ex aliis Actis faciendum. Quod autem ad tempus Translationis attinet, si conjecturis definienda res est, malim ad Saracenorum in Provinciam incursiones respicere, propter quas ad interiora Galliæ aliæ multæ Reliquiæ Sanctorum translatæ fuerunt. Extra dubium interim manet traditio Aurelianensium, dum constat quod anno MXXIX sub Roberto Rege facta est elevatio corporis S. Aniani, cum corporibus SS. Euspicii, Monitoris, & Flosculi Confessorum, [elevatur an. 1029.] Baudelii & Scubilii Martyrum, & Agiæ matris S. Lupi Confessoris: uti ex Vita Roberti Regis auctore Helgaudo, scribit Carolus Saussajus lib. 8 Annalium Ecclesiæ Aurelianensis num. 32, & nos in variis Mss. habemus. Acta S. Scubilii Martyris latent: dies natalis est V Octobris. In Veteri autem Kalendario Ecclesiæ S. Aniani, ad hunc XX Maji præscribitur Officium IX Lectionum de S. Baudelio Martyre Ant. Vincentius Domeneccus in Historia gener. [cultus in Catalania.] Sanctorum Catalaniæ, aliquam Vitam S. Baudelii habet, eo quod in variis Ecclesiis istarum ditionum ut Patronus colatur, & non procul ab urbe Barcinonensi sit parochia S. Baudelii, vulgo San-Boy dicta. Hinc arrepta occasio inserendi nuper excogitatis Adversariis Luitprandi num. 63 ista verba: Reliquiæ S. Baudelii, Diaconi & Martyris Nemausensis, sub Juliano passi pro fide, delatæ sunt Rodam, civitatem maritimam prope Indigetes, & Toletum: quæ delatæ sunt in Arca sancta Ovetum. Hæc, ut fidem inveniant, ex certioribus monumentis essent confirmanda, prius quam ex auctoritate Hispanici Martyrologii, specialis hujus Sancti cultus ab Ecclesia Toletana assumatur. In Proprio Sanctorum Ecclesiæ Lodovensis, auctoritate & labore Ioannis Plantavitii Episcopi anno MDCXXX edito, celebratur ritu duplici festum S. Baudelii Martyris, Ecclesiæ de Somonte Patroni, una dumtaxat leuca distantis ab urbe: ipsa autem Lodeva seu Lureva bidui itinere distat Nemauso, leucis circiter octodecim. [item Lodovæ] Aliquis etiam S. Baudelii cultus in Autißiodorensi diœcesi fuisse probatur, ex Gestis Episcoporum Autißiodorensium, in nova Bibliotheca Labbæi; ubi de XLIV Episcopo istius civitatis Gualdrico circa annum DCCCCXXX dicitur, quod in cœnobio Sanxiacensi, aulam S. Baudelii, [atque Altissiodori.] furibunda Normannorum rabie crematam & postea lapsam, sacro divini amoris æstuans igne, propriis impensis ad integritatem pristini status reformare sategit, & locum non parva munerum oblatione nobilitavit.

ACTA MARTYRII
Ex Quatuor vetustis codicibus Mss.

Baudelius, Martyr Nemausi, in Gallia Narbonensi (S.)

BHL Number: 1043

EX MS.

[1] [Christus in Martyribus patitur & triumphat.] Victoriosa Sanctorum Christi Martyrum certamina non sunt infructuoso cunctis silentio celanda, sed patenter ad ædificationem audientium prædicanda. Par est enim ut omnigena extollantur laude, pro illius maxime amore & honore, qui se in ipsis asserit, non solum audiri & honorari, sed etiam pati. Nullo modo quippe tot genera tormentorum prævaluissent ferre corruptibilia corpora patientium, nisi eis dedisset in pœnali agone usque in finem perseverare, qui suis dignatur in Euangelio dicere: In mundo pressuram habebitis; sed confidite, ego vici mundum. [Jo. 16, 33] Et revera sicut ipse Rex decertantium triumphavit de mundo cum principe suo; sic dedit & eisdem Sanctis suis fortitudinem, sanctique Spiritus dono trophæa reportare de hoste superato. Talium in numero bellatorum jure censemus computandum Athletam Dei Baudelium, cujus gesta passionis placuit vobis describere, quatenus & opinio virtutum tanti viri valeat clarescere, & devotio totius ordinis in celebratione solennitatis ejus valeat accrescere.

[2] Sanctus igitur Baudelius, nobilibus per omnia natalibus secundum dignitatem seculi ortus, [Ortu nobilis,] nobilior extitit honestate morum & sanctarum ornamentis virtutum. Christianus namque a primæva ætate, non lusibus delectabatur pueritiæ, sed servorum Dei magis assidua gaudebat familiaritate. Tandem vero ingressus adolescentiam, sic edomuit carnis lasciviam, ut nulli lubricæ voluptati daret operam. [Jo. 15, 5.] Et quia totam spem suam atque tuitionem ponebat in Domino, qui dixit discipulis suis: Sine me nihil potestis facere, potius opportune vacabat orationi in ipsius templo, quam vano bacchantium juvenum spectaculo. Interea cum in robur virile migrasset, paternæque substantiæ & terrarum possessione legali jure heres factus fuisset; quatenus cunctis foret religiosæ forma vitæ, incrementis bonorum actuum, cœpit quotidie ad altiora conscendere. [addictus operibus misericordiæ,] Fuit quippe pater pauperum, consolator viduarum & orphanorum, susceptor quoque peregrinorum: esurientes & sitientes necessario victu & potu reficiebat, nudos & algentes vestiebat, vagantes sine tecto festinanter hospitio suscipiebat, languentes pia solicitudine visitabat, & competenti largiori cibo refocillabat.

[3] Talibus itaque cum esset intentus, tam theoricis quam practicis virtutibus, velut jubar sideris quaquaversum diffundens radios fulgoris, [parem sibi uxorem ducit.] ostendebat plurimis exempla Christianæ religionis. Præter hæc autem cum & juventutis flore vigeret, & copia infinitarum opum abundaret, compulsus est auctoritate & parentum imperio sortiri uxorem, ad conservandam posteritatis eorum prolem. Quæ licet esset ei & nobilitate generis & facultate propemodum consimilis, tamen, quod est laudabilius, in nullo erat degener ab optimis comparis sui moribus. Qui positus corpore in terra & indissolubili conjugii innexus copula, sic æquo moderamine curabat disponere quæ possidebat in mundo, ut toto conamine, pro suo posse, aviditate & mente conversaretur in cælo. Satagebat enim implere, quod conjugatis præcipitur Apostolica voce; Qui habent uxores sint tamquam non habentes. [1 Cor. 5, 29.]

[4] Sed quia sancti viri per gratiam sancti Spiritus perfectiora semper conantur sectari, donec Deum in suæ Majestatis essentia mereantur contemplari; quod eidem Deicolæ ipse Pater luminum & Auctor omnium bonorum dignatus est inspirare, nullo modo convenit silentio tegere. Videns mundanam felicitatem sibi esse prosperam, & habitationem inter suos concives saluti animæ suæ noxiam; cœpit cogitare anxius, qualiter relictis omnibus patriæ rebus, [Distributis bonis,] a solo discedens nativo, peregrinaretur in quocumque Deo placeret loco. Ideo metuens quod dicit Dominus in Euangelio suis sequacibus; Qui non renuntiaverit omnibus quæ possidet, non potest meus esse discipulus; venditis quibuslibet mobilibus quæ potuit in thesauris suis reperire, curavit ex asse egenis pretium eorum distribuere; ut taliter mercator fieret cælestis margaritæ. [Luc. 14, 33.] Possessiones vero multas ac territoria propriis dereliquit propinquis, & ita expeditus & alacer, [cum ea venit Nemausum,] una cum conjuge & paucis sibi obsequentibus vernaculis, arripuit iter peregrinationis, donec veniret ad metatum Nemausensis civitatis. Ea siquidem tempestate urbs eadem murorum & celsarum turrium præmaximo ambitu, & firmitate compaginis erat conspicua, civium frequentia & inhabitatione nimium populosa, & mercimoniis divitiarum undique advectis supra modum opulenta. Verum, quamquam esset transitoria & umbratica hujus seculi gloria satis clarissima; tamen in illo tempore, quo hic beatus vir coronam destinati a Deo martyrii meruit suscipere, [idololatriæ deditam orbem:] adhuc maxima pars hominum Gentilis superstitionis detinebatur errore. Deerat namque eis venerabilium Sacerdotum Ecclesiasticæ institutionis doctrina, & idcirco errantes sicut oves languebant absque pervigili Pastorum cura.

[5] Cumque ad eum locum venisset, ubi corpus suum propriæ sponsæ spontanea voluntate præceperat monumento servandum sepeliri (ut pote sibi Deo revelante ibidem percepturus gloriosam & condignam meritis suis coronam martyrii) invenit in vulgari silva, civitati proxima, Gentilium agmina, sacrificiorum suorum ritus celebrantia & adorantia dæmoniacæ adinventionis simulacra. Hæc itaque silva, quæ tunc erat malignorum spirituum culturæ dedita, [tujus incolas conveniens,] profert quercus glandiferas, plus nutrimento ignis quam domorum aptas ædificiis. In hac itaque vir Dei ingressus, ait ararum structoribus, justæ indignationis zelo repletus: O vos stultissimi hominum, qui non agnoscitis Factorem vestrum! cessate deinceps, cessate adorare statuas dæmonum: quoniam colentes idola, manu amentium sculpta, nisi resipuerint, ibunt in æterna inferorum tormenta. Quapropter si cupitis evadere talium damnationem, credite in omnium Conditorem, & accipite sacri baptismatis regenerationem; ut filii lucis effecti, mereamini heredes effici cælestis regni. At si aliqua sanitatum beneficia speratis ab eisdem vobis largiri pro tali cultu inani; pro certo credite, sine dubio non liberari corpora ab ullo ægritudinis incommodo, usque quo plane subjiciantur animæ vestræ dæmoniorum intolerabili servitutis jugo. Ut autem ab hac diabolica damnatione possitis divina miseratione redimi, [suadet idola confringenda:] & promissa vobis a Christo libertate potiri; confringite idola, surda & muta & omni ratione carentia, & adorate illum cui servit omnis creatura. Si vero me audire nolueritis, similes efficiemini eis, quos falso Deos dicitis, & dementer colitis.

[6] [fidem profitetur:] Ex hac ergo erronea simul & effera Paganorum turba, cum multi, qui potentiores ceteris videbantur, quis esset aut unde venisset, vel quem Deum coleret stomachando & minitando inquirerent; S. Baudelius, spiritualibus armis munitus, & ut miles Imperatore præsente ad prælium intrepidus, ita respondit se interrogantibus, sancto Spiritu roboratus; Quis sim, aut unde venerim, non est necesse fateri: præserrim cum & militaris vestis, officio militiæ me strenuum & aptum ostendat, atque idioma loquelæ alterius regionis me esse incolam evidenter pandat. De cultura vero si nosse desideratis, scitote absque dubitatione me firmissime esse cultorem sanctæ & individuæ Trinitatis, & Catholica fide in Deum Patrem, & Filium ejus Dominum nostrum Jesum Christum, & Spiritum sanctum ab utroque procedentem corde credere, & ore confiteri pro mea salvatione; & eamdem fidem, Deo mecum operante, adornare condigna operatione. Ad hæc sancti viri verba, inconcussa mente prolata, profana multitudo Gentilium gravissime indignata, [sacrificare venuit:] suis ut acquiesceret aris hostias dæmonum immolare, Dei servo non desinebat nimis atrociter imperare. Sanctus autem Baudelius, veræ & Christianæ credulitatis fide animatus, atque supra firmam petram fundatus, non solum eorum ut debuit monita fortiter abominando est execratus; verum etiam ad melioris vitæ normam, salutiferamque sacræ legis sectam exhortare cœpit eos, per Apostolicæ institutionis doctrinam.

[7] Tunc illi pariter omnes, se invicem ad tormenta ei communi voto irroganda cohortantes, [varie tortus:] in corpus Baudelii Martyris excruciandum insolita crudelitatis rabie consurgunt. Quod ut omnimodis verberum & gravium suppliciorum dilaceraret diversitas, totius nefandæ manus instigavit acerbitas. Nam quidquid insanus furor sacrilegorum animis ministravit, quidquid rabida sævientium ira carnificum excogitare pœnarum potuit, in fragili carne militis Dei exercere non distulit. Cujus gloriosa de fide Trinitatis omnia disponentis confessio cum nequaquam posset superari aliquo tormentali machinamento, judicaverunt tandem impiorum phalanges, ut necem ei inferret illisus capiti gladius biceps. Quod idcirco decreverunt per unanime sæviendi in eo desiderium, quo quantocius vitam finiret præsentem per diu optatam proprii sanguinis effusionem. Quo comperto, [& seriendus gladio,] is qui erat divini amoris igne succensus, sequaxque Christi, & Crucis ejus timendo illum bajulus; petiit lictores humili prece, quatenus permitterent ei orare, saltem vel unius morula horæ. Quibus id libenter concedentibus, ad Orientalem plagam se convertens, flectens genua humo, oculis & manibus devote intentus cælo, perfusus lacrymis, ei ad quem mox erat iturus per depositionem hominis, talia in altari cordis obtulit libamina orationis. Tibi, inquit, Domine Deus meus, gratias ago propensius, qui me creasti & illuminasti: qui me pia morte Filii tui redemisti, qui adoptione Spiritus sancti & regeneratione baptismi me innovatum in numero filiorum tuorum computasti, [post fusas preces,] & consortando inter prospera & adversa, usque ad hanc passionis meæ diem, etiam in pœnis tolerantiam dedisti. Deprecor ergo te, omnium Dominator Domine, per immensam clementiæ tuæ benignitatem, ut omnes qui, per nomen meum, te in nomine Unigeniti tui invocaverint, piam exauditionis tuæ eis accommodes aurem: & de omnibus angustiarum tribulationibus in te confidentes digneris eripere, ac juste postulata concedere. Commendo etiam curæ tuitionis tuæ socios meos, quos hic superstites relinquo; nec non & eos quorum crudelissima persecutione agonizo: quatenus illos custodias, & istis indulgeas, & huic erraticæ urbi lumen cognitionis tuæ quandoque ostendas. Me autem per martyrialium tormentorum agonem sac obsecro civem cælestis Hierusalem, in qua merear contemplari cum omnibus Sanctis desiderabilem vultum tuum, & te laudare in secula seculorum.

[8] Completa oratione placabili, cum se signasset victoriosa Cruce, monuit carnificem, [martyrio coronatur.] ne cunctaretur ferire jam mundo altiorem. At ille statim evaginatum cum brachio elevans gladium, forti annisu percussit eum per medium capitis occipitium; & excussit ejus cerebrum. Quo ictu corpore in terram decidente, cum rivali cruoris effusione, beata illius anima carne soluta, cum auxilio Angelorum cæleste penetravit regnum. Sicque cum triumpho in superna receptus curia, a Rege Martyrum meruit perenni gloria & honore coronari, & victrici palma remunerari. Cujus sacrum corpus hi qui cum eo venerant furtive asportantes, [& sepultus infra mœnia urbis:] & mundis illud linteaminibus involventes, condigno sepelierunt mausoleo: in eodem scilicet quo ipse veniens prædestinaverat loco, infra mœnia urbis posito. Unde factum est, ut qui quondam in eadem civitate Nemausensium velut hospes fuerat susceptus, post prætereuntia temporum volumina esset indigena & custos habitatorum ejus atque Patronus: hoc enim declarant remedia, meritis & intercessionibus ejus, cum fide petentibus collata. Ad ipsius namque tumulum recipiunt cæci visum, surdi auditum, muti loquelam, leprosi cutem mundam, infirmi curantur, [claret miraculis.] dæmonia ejiciuntur, supplicantium preces exaudiuntur. Quæ profecto beneficia sanitatum, hactenus a divina Majestate tribuuntur necessitatibus credentium, opitulantibus B. Baudelii precibus, qui pro concessione Catholicæ fidei occubuit glorioso certamine Martyrii, tertio decimo Kalendas Junii. Cujus solennis celebratio festivitatis, quæ recolitur hodie a filiis Ecclesiæ, ad laudem Dei & ipsius Sancti venerationem; obtineat cunctis eam annuatim agentibus remissionem peccaminum, & æternum indeficientis vitæ præmium: præstante Domino nostro Jesu Christo Rege Regum, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat Deus, per omnia secula seculorum. Amen.

APPENDIX
Auctore S. Gregorio Episc. Turonensi
Lib. 1 Miraculorum seu de gloria Martyrum cap. 78.

Baudelius, Martyr Nemausi, in Gallia Narbonensi (S.)

BHL Number: 1046

[1] Est apud Nemausensis urbis oppidum Baudillii beati Martyris gloriosum sepulcrum, [Ex sepulcro laurus exortæ morbos pellit:] de quo sæpius virtutes multæ manifestantur. Ex quo sepulcro laurus orta & per parietem egressa, arborem foris fecit salubri coma vernantem. Quod sæpe loci incolæ in multis infirmitatibus habere cæleste remedium sunt experti. Pro quibus virtutum beneficiis, cum plerumque nudaretur a foliis, vel ipso quodammodo cortice, arida est effecta. Unde quia morbos ab ea multarum infirmitatum diximus depelli, longum fuit singulos quosque memorari: ideo hæc sufficere putavi, quod eam medicamental largiendo, aridam esse effectam dixi. Etiam fertur celebre a negotiatore quodam in Oriente de his foliis deportatum pignus fuisse, sed priusquam portum negotiator attingeret, energumenus in ecclesia, adire Baudillium Martyrem Orientalem plagam, stupentibus populis declamavit.

[2] Ostendit autem beatus Martyr & in aliis virtutem suam. Aram vero, Theoderici Regis Italici Dux, dum in Arelatensi urbe resideret, extitit ei quidam Archipresbyter parochiæ Nemausensis invisus. Tunc fervens selle, contra eum misit pueros, dicens: Ite quantocius, & ligatis pedibus ac manibus, adducite eum cum vi, [Ioannes Archidiac. Arelatum injuriose abductus] ut cognoscat quod sim Dominus regionis hujus. At illi, non intelligentes Archipresbyterum, putaverunt quod Archidiaconum jussisset adduci. Et ascensis equis venerunt ad urbem, interrogantesque de Archidiacono, digito eis ostensus est. Erat hic Joannes nomine, valde religiosus, & in Archidiaconatu suo studium docendi parvulos habens: apprehensumque pueri Ducis, ligatis manibus ac pedibus sub alvo equi, adduxerunt eum. Sed non desiit virtus Martyris alumnoproprio subvenire. Pueri vero juxta ipsam portam cum eo mansionem habuerunt: quia jam obseratis pro nocte portarum valvis ingredi non potuerunt. In ipsa vero nocte, Duce obdormiente, adstitit ei Archidiaconus per visum, dicens: Quid tibi, o homo, culpabilis extiti, quod me in hanc humilitatem redactum cum tali jussisti injuria accersiri? Vere dicam tibi, non effugies judicium Dei. At ille expergefactus consternatusque metu exclamat suis: Inquirite si pueri, quos Nemausum direximus, jam venerunt. Interrogatique de muro, responderunt se adesse cum homine. Renuntiant nuntii, quæ audierant. Confestimque Dux ait, Exhibete ad me hominem quem adduxistis. Quod cum factum fuisset, aspiciens eum Dux, timore perterritus ait: Archipresbyterum ego adduci præceperam, non Archidiaconum: & prostratus ad pedes ejus, ait: Indulge, quæso, injuriam delicti hujus: quia non est in conscientia mea, ut hæc passus fuisses. Et statim dignis honoratum muneribus remisit ad urbem: quem in tanto amore pro ipsa Martyris reverentia dilexit in posterum, ut decedente urbis illius Sacerdote, [liberatur,] ipsum Sacerdotem mandaret institui. Sed nec Archipresbyterum amplius inquiri jussit. O magna virtus Martyris, quæ per innocentis injuriam noxium absolvit a pœna: impletumque est illud Apostoli, quia diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum: hæc injuria gradum huic construxit, quem scanderet ad regendam Ecclesiam Dei.

[3] Hactenus Gregorius, ex cujus verbis videmur nobis elicere Ioannem, tempore Theodorici Gothi, [sicque Episcopus Nemausensis.] id est in confinio seculi IV & V, urbis Nemausensis Episcopum necdum aliis observatum, multo certiori indicio, quam Sirmundus in Notis ad epistolam Sidonii Apollinaris sextam lib. 7 eruisse se credidit ejusdem urbis Episcopum Crocum, sub Ariano Rege Euarige exulem: qui si revera ad Nemausenses pertincat, debuit is hujus Joannis decessor saltem mediatus fuisse.

DE S. LVCIFERO EPISCOPO
CALARI IN SARDINIA.

ANNO CCCLXX.

COMMENTARIUS HISTORICUS:
Ex veteribus & recentioribus monumentis collectus.

Lucifer, Episcopus Calaritanus in Sardinia (S.)

AUCTORE D. P.

CAPUT I.
De Luciferi initiis conjecturæ recentiores. Concertatio cum Arianis Mediolani: exilia quater mutata.

Postquam victus ad Alpes tyrannus Magnentius, manus sibimet violentas intulit, metuque absolvit Imperium Occidentis, X vel XI die Augusti; reliquum annum CCCLIII Arelate transigens victor Constantius, [Constantio, Athanasii damnationem urgenti,] impensius cœpit urgere id ob quod sibi divinitus Regnum fuisse conservatum, jam inde a priori ad Murciam victoria persuasus erat dolo Valentis Ariani. Hoc intelligens Liberius Papa, mißis ad Constantium legatis Vincentio & Marcello Episcopis, speraverat se persuasurum ut Conciliū Aquileiæ cogeretur, & Athanasii ac fidei causa secundum Canones discuteretur. Sed speraverat frustra; ei, quam sustinere debuerant, ruinæ involutis ipsismet, quos dixi, legatis. Cum igitur, Vincentius in illam ductus est simulationem, ut damnationi Athanasii subscriberet; & reliqui per Italiam Episcopi, [Liberius Papa legatum mittis S. Luciferum,] publica conventione coacti fuissent sententiæ Orientalium obedire; Deo cooperante, inquit Liberius, ad S. Eusebium Vercellensem scribens, Frater & Coëpiscopus noster Lucifer de Sardinia advenit. Qui cum latebras causæ interiores cognovisset, & pervenisset ad ejus conscientiam, sub occasione nominis Athanasii hæreticos hæc velle tentare; pro devotione fidei suæ subire voluit justum laborem, & ad Comitatum religiosi Principis pergere, ut tandem, [ad suadendam Concilii indictionem,] exposito ordine totius causæ, impetraret, ut omnia quæ in medium veniunt possent in cœtu Sacerdotum Dei tractari.

[2] Primum hoc suæ apud posteros notitiæ certioris argumentum S. Lucifer habet, anteriora omnia in obscuro sunt; unde nec dicere possumus, quibus parentibus, qua patria natus, quando aut quomodo pervenerit ad Episcopatum Sardiniæ insulæ. [Hunc aliqui faciunt S. Eusebii Vercell discipulum,] Conatus in hoc genere aliquid est Historiæ Tarentinæ scriptor Fr. Ambrosius Merbodius de Tarento, Ordinis Eremitarum S. Augustini qui jam olim ab evidenti vitæ periculo ereptum se profitens auxilio S. Luciferi, gratiam mox relaturus benefactori suo, sumpsit sibi Italica lingua scribendum de Vita illius Commentarium, quem prope jam situ consumptum ne omnino periret mibi transmisit, postquam hæc jam prælo apparassem. Scriptor diligens, & præter antiquos, potißimum a me allegatos, etiam Baronium Sardosque recentiores scriptores Arcam, Serpi, Bonfant & alios scrutatus; potißimum vero adjutus antiqua Vita S. Eusebii Vercellensis, ex illius Ecclesiæ Archivio sumpta, editaque per Fr. Mag. Aurelium Corbellinum Augustinianum: quam S. Eusebii Vitam licet non credamus antiquißimam esse, quia tamen in ea dicuntur allegari quædam, velut ex ore aut scriptis S. Honorati discipuli ejus accepta, [qui Calari familia Luciferæ natus,] optamus aliquando nancisci originaria phrasi, vel saltem ex editione prælaudati Corbellini. Interim quod Luciferum spectat, indico, in ea expresse legi, quod Lucifer doctus erat Græcæ linquæ, & Hebraicæ peritus, & fuit discipulus S. Eusebii Romæ, ubi hic scilicet ab Eusebio Papa baptizatus, a Silvestro Lectorum adscriptus Ordini, supponitur sacras Scripturas palam exposuisse. Noster autem Scriptor, ulteriora conjectando indagans, ex epitaphiis Calari repertis (in quibus T. Ælius Lucifer & L. Ælius Lucifer, & Ju. Æmilia Lucifera, ac denique in Sicilia L. Cæsius Lucifer leguntur) eruere se putat, nobilem Calari fuisse Luciferorum familiam, jam inde a tempore veterum Romanorum sub gentilismo; ex eaque deinde natas quatuor Sanctas Luciferas Martyres, quarum cum Epitaphiis reperta sint corpora, sicuti & S. Luciferi Presbyteri Martyris. Atque hinc porro educit, parentes hujus, de quo agimus, Episcopi Sancti, in persecutione Diocletiani atque Maximiani, Martyrio coronatos: &, quia Bononiæ in ecclesia S. Petronii invenitur monumentum cujusdam Cordi Cæsii, cum insigniis ejusdem rosas habentibas, [Romæ sit Episcopus consecratus a Iulio.] infræque adducendum quoddam ipsius S. Luciferi epitaphium etiam rosam habet; consequens esse credit, utrumque ad eamdem Cæsiorum familiam posse adduci: quod profecto difficulter persuadebitur, æstimantibus multo recentioris originis esse omnia notarum nunc familiarum cognomina atque insignia. Sic ortum Luciferum parentibusque orbatum, dicit Fr. Ambrosius susceptum a S. Iuvenali Episcopo Calaritano, de quo acturi sumus inter Prætermissos ad XXVIII Maji, & mortuo ejusdem civitatis Episcopo Protogene, eo qui sub annum CCCXXXXVII Concilio Sardicensi subscripsit, a Iulio Papa consecratum Sardiniæ Episcopum patriæque remissum.

[3] Difficile est creditu, alibi quam Calari, & aliis quam Cleri Calaritani suffragiis, [Hoc certum, quod a Liberio commendatus Eusebio.] aliorumque quam Coëpiscoporum Sardorum manibus, electum consecratumque fuisse Luciferum. Sed neque ex eo, quod Deo cooperante Romam ipsum venisse in auxilium suum scribit Liberius, satis efficaciter inferri posse puto, sicut infert Ambrosius, divina aliqua revelatione impulsum e suo egressum Episcopatu: cum eo sufficere potuerit privatum aliquod Ecclesiæ Calaritanæ negotium, apud Pontificem Cæsaremve tractandum, quod in publicum universalis Ecclesiæ bonum divina verterit providentia. Nec occasioni Liberius defuit, sed in tanto fidei orthodoxæ discrimine, prompta Luciferi opera utens, socios ei duos cum litteris ad Constantium dedit; dedit & commendatitias ad Eusebium. Et Constantio quidem, Ad exorandam, inquit, Mansuetudinem tuam, ut benevolo animo allegationes nostras audire digneris, Fratrem & Coëpiscopum meum, sanctum virum Luciferum, cum Pancratio Compresbytero meo & Hilario Diacono, placuit proficisci: quos credimus de Clementia tua, ad pacem omnium Ecclesiarum, non difficulter posse Concilium impetrare. Ad Eusebium vero sic loquitur Pontifex: Commendo tibi Fratrem & Coëpiscopum nostrum Luciferum, & carissimos filios meos Pancratium Presbyterum & Hilarium Diaconum, qui pro statu Ecclesiæ; animo virili & virtute deifica, tempore tempestivo, aggressi sunt pugnare contra inimicos Ecclesiæ.

[4] Ex hinc notam S. Eusebii virtutem tanti fecit Lucifer, ut, cum a Constantio videretur impetrasse quod cupiebat; [huic suasit ad Synodum Mediolanen. venire.] & jam, tamquam ad œcumenicam Synodum, Mediolani congregarentur Episcopi; suo ac sociorum nomine scripserit ad cum in hæc verba: Calcato capite diaboli & suggestionibus pravis, Domine sancte, gratiam tibi a Domino nostro concessam noli negligere, sed ut quantocius te invadente effugetur Arianotum dogma, jam accelerare dignare. Scit enim Dominus & Christus ejus, quia sicut in adventu beatissimorum Apostolorum glorificatur Dei nomen, ruina Simonis; ita, Valente expulso in adventu tuo, [Vbi deinde Constantium intrepide redarguens,] dissoluta blasphemantium Arianorum machina penitus destruetur. Ita Lucifer, tanto ad spem bonam pronior, quanto ad pugnam recentior. Ncc minorem in congressu ardorem adhibuit: nam, ut ipse Constantio exprobrans scribit, Statim ut cœpisti Episcopis imponere necessitatem damnandi absentem, illico diximus te injustitiæ cultorem, justitiæ vero esse persecutorem. Item cum te urgeremus, nos Legati beatæ Ecclesiæ, sectam damnandam Arii, & illam magis dixisses esse Catholicam; pronuntiavimus te Antichristi fuisse præcursorem.

[5] Cetera ab eodem Lucifero pari animi fiducia constantiaque acta esse, tum in Palatio, ubi nefarii & tyrannici conventus habebantur; tum in ecclesia, ubi cum fideli plebe desidebant Dionysius Mediolanensis Episcopus atque Eusebius, [claususque Palatio,] cogitare licet, explicare distinctius non licet. Solum in Vita S. Dionysii, ad XXV hujus danda, legitur num. 14, quod fideles omnes Dionysium Eusebiumque petebant, quatenus & Lucifer, a Carali Sardiniæ Episcopus, intra ecclesiam cum ipsis adesset: quibus Dionysius sanctus; Lucifer, inquit, ut nobis patet, ab Arianis comprehensus clauso tenetur [Palatio]: putant enim quod eo abstruso a nobis, periculosum aliquid ingerere possint. Postridie vero, [per epistolam confirmavit Catholicos:] ut habetur num. 16, Missa epistola est a Lucifero, Catholico Episcopo, ex Palatio ubi tenebatur a Rege, Dionysioque & Eusebio porrecta; quam plebs ut sibi legeretur postulare cœpit: sed obstrepuerunt Ariani, adeo ut non ante noctem, illis ab ecclesiæ fugatis, legi epistola potuerit.

[6] Tertia rursum die venerunt Eunuchi tres, sciscitantes Dionysium ceterosque Episcopos, quid vellent Imperatori suggerere. Qui nihil se necessarium habere dixerunt, quam cum hæreticis de fide disceptandum, [quibus paulo post redditus] Luciferumque sibi copulandum. Redditus ergo est ecclesiæ Lucifer, & dimissus Palatio. Rursum autem Missum ab Imperatore est, Eusebium Luciferumque atque Florentium accersendos. Quibus ductis ad Palatium, Dionysius post ipsos accersitus noluit eodem accedere, quia jam præsto erant conspectui Regis Catholicæ fidei verissimi assertores, ipse vero plebem intra ecclesiam perseverantem relinquere nequaquam posset. Cumque hoc renuntiassent Imperatori qui mißi erant, ex Dei nutu dimissi Palatio Eusebius, Lucifer & Florentius, pariter cum plebe ad ecclesiam regressi sunt. Positis autem in ecclesia, agnitum consilium est, [cum SS. Dionysio & Eusebio in exilium mittitur.] quatenus sequenti nocte raperentur de ecclesia, atque in exilium dirigerentur. Deinde facto impetu ab Eusebio Eunucho, apprehensi sunt de fidelibus viris numero centum quadraginta & septem: cum quibus quidam de Sacerdotibus & Clero vincti intra Thermas Heraclianas reclusi sunt; Florentius vero & Lucifer Episcopi apud Tribunum Cajum, Eusebius Tribuno Galbioni custodiæ traditus est. Hactenus dicta S. Dionysii Vita.

[7] S. Hieronymus in libro de Scriptoribus ait, quod Lucifer …, cum nollet sub nomine Athanasii Nicænam damnare fidem, [quod ei propter constantiam quater mutatum] in Palæstinam relegatus est. Marcellinus & Faustinus, in suo libello precum ad Imperatorem: ob hoc, inquiunt, quod fidem venerabilem vindicavit, quod detexit & convicit hæreticos, ductus est in exilium cum omni atrocitate injuriarum. Iidem & quatuor ejus exilia numerant, & iis decem annos aßignant. Sed hic numeri error est, cum anno CCCLV Mediolano abductus Lucifer, in Occidentem redierit anno CCCLXII. Iidem pluribus ejus laudibus, quas accumulant, [miraculis illustratur,] addunt, quod divinas virtutes operatus est, non solum in Sardinia, sed in ipsis quoque quatuor exiliis; usque adeo ut eum adversarii magnum dicerent, cum Apostolicas per eum virtutes fieri negare non possent.

[8] Primus exilii locus in Cappadocia forsitan fuit, sed minime diuturnus, unde nulla ejus invenitur notitia: secundus Germanicia, urbs Episcopalis in Euphratensi Provincia seu Cœlesyria, uti infra patebit: tertius itaque esset Palæstina, [ejusque insigni patientia.] ab Hieronymo indicata; Prima scilicet seu Salutaris, ad quam pertinet Eleutheropolitana civitas, ubi Marcellinus & Faustinus indicant nobis Episcopum Eutychium hæreticum, sub quo B. Lucifer patiebatur exilium: qui & ipsum, fidem libere vindicantem, multis atrocitatibus afflixit. Sunt adhuc hodie, inquiunt illi, qui illo tempore pœnas gravissimas dederunt, eo quod cum Catholicæ fidei Episcopo Lucifero convenirent: quando scilicet (ut iidem mox subdunt) Nicænæ fidei adversarii, inter cetera sua atrocia, januam clausam securibus effregerunt; & irruentes in Luciferum fidelissimum Sacerdotem, divina quoque Sacramenta everterunt, unumquemque illic de his Fratribus qui convenerant impia cæde mulctantes. Denique in partibus vicinis Ægypti, ut scribit Rufinus; vel Superioribus Thebis seu secunda Thebaide, uti Socrates loquitur, ultimum Luciferi exilium fuit: quo forte etiam se receperat Athanasius, in Ægypto ultra manere non ausus; ut vel hinc facilior communicatio inter eos fuerit, non tamen citra periculum, propter intentam Imperialium ministrorum custodiam, uti vidimus in Actis S. Athanasii num. 283.

CAPUT II.
Libri a Lucifero scripti, Constantio exhibiti, cum S. Athanasio communicati.

[9] Relegatus Lucifer, teste Hieronymo ubi supra, miræ constantiæ & præparati animi ad martyrium, [Rogatus an scripsisset & misisset hos libros,] contra Constantium Imperatorem scripsit librum, eique legendum misit. Qui cum ægre crederet inventum tantæ confidentiæ aliquem, Florentius officiorum Magister, ex mandato ipsius scripsit ut sequitur, Domino benignissimo Lucifero Florentius. Nomine tuo codicem quidam Domino & Augusto nostro obtulit. Hunc ad Sanctitatem tuam perferri mandavit, & cognoscere desiderat, si idem codex a te destinatus sit. Id ergo quod in fide veri est perscribere debebis, & codicem remittere, ut possit Æternitati ejus denuo offerri. Ita Æternitatis titulum arrogabat sibi impius, quem Filio Dei imminuere non metuebat, Arium defendens, cujus inter ceteras blasphemias una erat, fuisse tempus quando non erat Filius. At non reformidavit Lucifer hominis arrogantißimi væsaniam; [generose agnoscit a se scriptos missosque.] seque libere confitens auctorem codicis, in hæc verba rescripsit: Codicis perlatorem, quem memorat Honorificentia tua nomine meo adiisse Imperatorem, a mea fuisse destinatum mediocritate; ipsum quoque codicem, ut es admonere dignatus, solicite inspectum, atque Bonoso in rebus Agenti perferendum traditum, his formanda fuit religiosa Prudentia tua, fili carissime. Jam tuæ erit Generositatis, agnitum a me sine ulla cunctatione defendere. Nos etenim propitio Deo, contra ea quæ in nostram parantur necem stare lætos (cum causas cur talia scripserim modo discutere cœperit) inveniet.

[10] Pervenit deinde ad S. Athanasium fama tam heroicæ generositatis: [quorū fama motus Athanasius] quare ad Luciferum scribens in Domino salutem, tamquam Dilectissimo Fratri, Episcopo & Confessori, sic ait: Deo favente corpore valentes, misimus etiam nunc (unde intelligas non primum inter hos Sanctos fuisse hoc litterarum commercium) carissimum nostrum Eutychetem Diaconem, ut tua quoque religiosa Sanctitas, quod est nobis optandum & desiderabile, de tua incolumitate tuorumque omnium certiores nos efficere dignetur. [laudat ejus libertatem,] Vobis namque Confessoribus ac Servis Dei viventibus, credimus statum Catholicæ Ecclesiæ renovari; & quod hæretici conscindere tentaverunt, hoc Dominum nostrum Jesum Christum per vos ad integrum restituere. Quamquam enim præcursores Antichristi, per potentiam hujus mundi, omnia egerint, ut extinguerent lucernam veritatis; tamen Divinitas, per vestram confessionem, clariorem ejus lucem ostendit, ut neminem latere possit eorum fallacia. Antehac vel simulare poterant: nunc Antichristi nominantur. Quis enim eos non execretur? quis eorum communionem, tamquam maculam ac virus anguis, non fugiat?

[11] Omnis ubique Ecclesia luget, omnis civitas gemit; senes Episcopi in exilio laborant, [in tam sæva persecutione,] & hæretici dissimulant: qui dum negant Christum, publicanos se effecerunt, sedentes in ecclesia & exigentes tributa. O novum genus hominum & persecutionis! quod adinvenit diabolus, ut ipsis ministris ad malefaciendum, & hi tanta crudelitate uterentur. Sed etsi hæc tanta agunt, & blasphemias extenderunt; confessio tamen, & religio, & sapientia vestra, non modicum, sed maximum solatium & consolatio est Fraternitati. Pervenit enim ad nos scripsisse Sanctitatem tuam Augusto Constantio; [& ipsorum exemplar petit:] & magis magisque miramur, quia in medio tamquam scorpionum habitans, animi tamen libertate uteris, ut vel monendo, vel docendo, vel emendando, errantes ad lucem veritatis adducas. Rogo igitur, rogant mecum etiam omnes Confessores, ut digneris nobis exemplum destinare; ut non tantum auditu, sed etiam ex litteris perspicere possint omnes animæ tuæ virtutem, fideique fiduciam & libertatem. Salutant Sanctitatem tuam qui mecum sunt: saluto omnes qui tecum sunt. Divinitas te incolumem, vegetum, memoremque nostri semper tueatur, Domine dilectissime ac vere homo Dei.

[12] [quo accepto,] His acceptis litteris B. Lucifer misit libros, quos ad Constantium scripserat. Cumque eos legisset Athanasius, Domino gloriosissimo ac merito desideratissimo Coëpiscopo rescribens, post explicatas earum quas ab Arianis sustinebat pressurarum angustias; Accepimus, inquit, epistolas & libros religiosissimæ ac sapientissimæ animæ tuæ; in quibus perspeximus imaginem Apostolicam, fiduciam Propheticam, magisterium veritatis, doctrinam veræ fidei, viam cælestem, martyrii gloriam, triumphos adversus hæresem Arianam, traditionem integram Patrum nostrorum, regulam rectam Ecclesiasti ordinis. O vere Lucifer! qui, juxta nomen, lucem veritatis ferens, posuisti super candelabrum, ut luceat omnibus. Quis enim, [mire extollit zelum auctoris,] exceptis Arianis, non pervidet, ex tua doctrina veram quidem fidem, maculam autem Arianorum? Valide & admirabiliter, uti est lumen a tenebris, ita separasti veritatem a calliditate & hypocrisi hæreticorum; defendisti Catholicam Ecclesiam; probasti, nihil esse, sed tantum phantasiam, Arianorum verba; docuisti, calcandos esse frendores diabolicos. Quam bona & jucunda hortamenta tua ad martyrium! quam desideratissimam ostendisti mortem esse pro Christo Filio Dei! quam futuri seculi & vitæ cælestis amorem manifestasti!

[13] [Dei spiritu plenum,] Videris esse verum templum Salvatoris, qui in te habitans hæc ipse per te loquitur: ipse, qui tantam gratiam præbuit sermonibus tuis. Quippe qui ante eras apud omnes amabilis, nunc tamen tantus est amor affectionis tuæ in animis omnium collocatus, ut Eliam te temporibus nostris nominent. Et non mirum: Si enim qui Deo placere videntur, filii Dei nominantur; tanto magis participes Prophetarum Confessores, & maxime Te, appellare dignum est. Crede mihi, Lucifer, non Tu solus hæc locutus es; sed Spiritus sanctus Tecum. Unde hæc tanta memoria Scripturarum? unde sensus & intellectus earumdem integer? unde talis ordo sermonis compositi? unde tanta hortamenta in viam cælestem? unde fiducia contra diabolum & probationes adversum hæreticos, nisi Spiritus sanctus collocatus esset in Te? Gaude igitur, in eo te esse jam pervidens, in quo etiam prædecessores tui Martyres nunc sunt, in choro Angelorum. Gaudemus etiam nos, habentes te exemplum virtutis & patientiæ & libertatis… Divina Dei gratia incolumem Te, memorem nostri, semperque beatum conservet, merito homo Dei, famule Christi, particeps Apostolorum, solatium fraternitatis, magister veritatis, & in omnibus desideratissime.

[14] Hæc Athanasius in epistola, quam totam videre licebit post ipsos S. Luciferi libros, [& illos in Græcam linguam transfert.] quorum specimen mox dabimus: nunc de eisdem libris Athanasiique epistola loquentes audire juvat Marcellinum & Faustinum; Libros, inquiunt, scripsit ad Constantium; non, ut plerique, gloriam captans ingenii, sed divina testimonia aptissime congerens, contra hæreticos & contra ipsum patronum hæreticorum, ad divinam æmulationem pro Filii Dei amore succensus. Quos quidem libros … ut veri vindices suspexis & Athanasius, atque in Græcum stylum transtulit, ne tantum boni Græca lingua non haberet. Parum est; quin etiam propriis litteris idem Athanasius eosdem libros prædicat, ut Prophetarum & Euangelistarum atque Apostolorum doctrinis & pia confessione contextos. Et quamvis pluribus in eum laudibus erigatur, tamen non adæquat meriti ejus præconium … Ita rerum supereminentia quȩvis lingua superatur: sed Lucifer, ignarus licet artificiosæ eloquentiæ, tamen, ut Prophetico & Euangelico atque Apostolico more scriberet quod super omnem humanam eloquentiam est, habuit gratiam sancti Spiritus, ex merito rectæ fidei & sincerissimæ conscientiæ. Hæc illi, alibi quidem minime probandi, in eo tamen in quo Luciferum laudant, nequaquam contemnendi, dum suffragantem sibi Athanasium habent, imo totam Christi Ecclesiam.

CAPUT III.
Summa duorum librorum pro Athanasio ad Constantium.

[15] Qvi S. Luciferi libros prædictos anno MDCVIII imprimendos curavit Parisiis, & Pio V Pontifici Maximo obtulit, [Stylus ejus rudis & acer,] Ioannes Tilius Episcopus Meldensis, Communis inquit, mihi atque illius ætatis videtur ipsius sermo, adeo rudis est & incomptus, quem ipsemet etiam rusticum vocat: at, qui diligenter perpenderit, eum gravem & sententiis refertum, virique ingenio valentis inveniet… Totum autem opus exiguum admodum foret, si ab eo Scriptura divina, quam promptiorem habere non potuisset auctor, scinderetur & auferretur. Et in citandis quidem Scripturæ locis, apparet versionis antiquæ, ab ea qua emendata hodie utimur notabilis admodum discrepantia, uti observat idem Tilius: sed in rem nostram magis facit observare, quo ordine ac spiritu opus totum digestum sit.

[16] Primum ergo duos libros, pro S. Athanasio scriptos, sic exorditur. Cogis nos, Constanti, [quo ostendit absentem damnari non posse,] absentem damnare Consacerdotem nostrum, religiosum Athanasium: sed divina id facere prohibemur lege … Quomodo etenim arbitraris divinitus permissum puniri inauditos, quando videas Adam & Evam, principes nostri generis auditos, sententia percussos Dei? … Cum igitur ejusmodi formam judicandi dedisse Deum advertas; cum a latebris evocatis confessisque Deum sententiam dedisse de sacris Scripturarum collegeris fontibus; [& Imperatorem dum id exigit partes agere Serpentis,] cujus fuisti atque es impudentiæ, judicandi Dei servos eam dans formam, quæ non fuisset de lege veniens Domini? nec timuisti, ne fuisset dictum ad Deum a nobis de te, quomodo fuerat dictum de refuga illo Angelo, Serpens suasit me, Constantius Imperator seduxit nos? Nonne videre potuisti, quia possis tali percuti Dei indignantis sententia, qua percussus videtur & serpens … præsertim cum cognosceres tuum etiam opus fuisse serpentinum? … Sed dicas velim, quid intersit inter tuum & Angeli hujus refugi apostatæ factum. Si ille mendacio seduxit rudes homines, & tu; & quidem tu non rudes: si ille utilitatis gratia ad arboris fructus edendos eorum illexit mentes, & tu pacis causa facere cum eis adstruxisti.

[17] Proponens deinde alia aliaque judicantis Dei exempla & præcepta, & ad hæc, inquit, excludenda, subvertere judicium ejus servos compellis, tentans etiam muneribus nostram corrumpere conscientiam, [pollicendo & minando;] dicatam Deo… Ad innocentis rogasti necem; & cum te contemptum advertisses, tetendisti temet ad omnia genera ingerenda pœnarum… Ad gladium putasti tendendam carnificem dexteram tuam; tamquam possis gladio vincere, quos videres propter Dei Filium nec præsentem dubitare amittere vitam nec perhorrescere mortem … Non timuimus neque timemus minas tuas, qui novimus nihil posse Deo resistere… [sed frustra.] Non timemus gladium tuum Christiani, qui præsumimus, prostratis vobis Dei inimicis, venturos nos ad convivia Patriarcharum, Prophetarum, Apostolorum atque Martyrum: non metuimus virtutem caduci regni tui, milites divini… potentem novimus Deum ad eripiendos nos de manibus tuis. Ad cæleste regnum tendentes timere tuam crudelitatem non poterimus … Dixisti, Damnate Athanasium. Quem eramus, Constanti, damnaturi? Illumne, quem videmus Dei Filium confiteri, ut sunt confessi Patriarchȩ, Prophetȩ, Apostoli ac Martyres? an te, qui sis negans, ut negavit magister tuus Arius, ut negaverunt Scarioth Judas & cuncti Judæi?…

[18] Postea cum ostendisset nullam habere ipsum jurisdictionem in Episcopos, a quibus ipsemet judicandus sit, [Exprobat ei quod Georgium Arianum jusserit ordinari Ep. Alexandr.] & quos præcipiatur honorare; revertitur ad exaggerandam præcepti ejus iniquitatem; & Dicas, quæso, inquit, quid sit aliud dicere, Damnate eum, quem scitis innocentem, facite contra Dei mandata; nisi, Evellite corda vestra, tollite vobismet sensus, jugulate animas vestras… estote inimici Dei, acquirite vobis amicum diabolum? … Hæc sunt præmia, quæ tua egregia conquirunt consilia: hæc illa optima, quæ mortem pariunt sempiternam. Tum exprobrans, quod cohæreticum suum Georgium viventi Athanasio successorem misisset, Talis, inquit, est Georgius, qualis fuerat Arius, quales qui [apud te] sunt Ursatius & Valens, vel, ad quem me destinasti, Germanicensium Adoxius: neque enim possent nisi de spinis spinæ procedere. Hæc ita se habere, ex actibus ipsius Georgii, legens contestationes Alexandrinorum, poteris colligere: & quamvis tibi sceleratum blasphemumque illum esse placeat (neque enim aliter tibi esset amantissimus, nisi quia sit sceleratus) tamen hæc eo protulerim, ut eximiam possis cernere operam tuam … Deponi per nos decreveras Catholicum, firmari vero hæreticum: sed quando illud fecissent sanæ mentis homines? Si enim Heli Sacerdos, quod filios in honore Sacerdotii constituisset indignos, illa audit quæ perpessus est a Domino; quid nos audire ac perpeti mereremur, si Catholicum Episcopum damnantes, & quidem inauditum, sineremus Georgium Arianum fieri Alexandrinis Episcopum? … Credo dictum fuisset nobis, Plus honorificastis Constantium quam me, quomodo illi dictum est, quod plus honorificaverit filios quam Deum…

[19] Tum ad nihilum redigendum comminans, qui exhonoret ac spernat Dominum, uti ipse Deus ad Heli comminatur, An negabis, inquit, te exhonorasse Dominum, tollendo Sacerdotes e plebibus quos ordinavit ille? [& quod Deum exhonoraverit,] An negabiste exhonorasse Deum, quando contra sancta illius [præcepta] coëgeris Sacerdotes ejus damnare absentem, inauditum, & quidem falsis criminibus per te ac tuos petitum? Non ergo exhonorasti Deum, quando tuleris Apostolicam atque Euangelicam traditionem; & idololatriam, quam in corde Arii ædificaverat diabolus, statueris ab hominibus Dei cultoribus teneri? His dictis proponit ei, utrumne hic corrigens errores, veniam tantorum scelerum malit consequi; an redactus ad nihilum … in perpetuum dare pœnas, quales dedit Heli cum filiis, quales & Azotii ac Philistæi ceteri, quorum potestati Deus arcam permiserit, sicut tunc ejus potestati permittebat Dei Sacerdotes: ex quo ille non melius inferat fidem suam esse Catholicam, quam id illi tribuerunt suo Dagon, quam Maxentius & Nero & cuncti illi persecutores domus Dei dixerunt, Deorum suorum potentia esse factum, ut Christiani sub illorum potentiam veniremus.

[20] Hinc fuse excurrit ad Saulis, Davidem; Achabi, Eliam; Iezabelis, Nabuthæum persequentium historias; Ieroboami item, populum seducentis, exemplum: usque Constantium per omnia simillimum ostendens, e converso declarat, [eumque impiis Regibus comparans,] quam dißimilis sit a sanctis Regibus David ac Iosaphat. Post quæ iterum ad salubriora suadenda se convertens, Hortamur, inquit, te, inimicum sospitatis nostræ, ex impio pium fieri, salvum ex ægro, vivum ex mortuo, religiosum ex sacrilego… Desine persequi Dei domum: desine proscribere, deportare, interficere Dei servos; fatere te Christianum, execrare nobiscum catervam Arianorum, commento diaboli quæsitam: crede sicut credimus nos, qui ex beatorum Apostolorum successione sumus Episcopi: [nihilominus invitat ad pœnitentiam.] confitere unicum Dei filium, sicut illi confessi sunt & nos confitemur, & veniam consequeris tantorum scelerum. At nihil his proficiens, rursum multa comminatur & exprobrat, comparatque Constantium cani reverso ad vomitum, qui Athanasium a se restitutum, & cui se deinceps mali nihil facturum juraverat, denuo persequatur: qui Adoxium Germanicensium non esse Catholicum fassus, dederit contra eumdem litteras ad Antiochenos; [Levitatem quoque ejus redarguens] & postea eumdem Adoxium defendere cœperit veritatis esse doctorem, ipsius hæresin Catholicam judicans fidem.

[21] Denique, quasi iterum spe aliqua concepta, Utile tibi est, inquit. Constanti, ut per Athanasium Domini Sacerdotem pro facinoribus tuis sis supplex Deo, per ipsum dirigas vota tua, per ipsum sive per Coëpiscopos ejus des operam, salutarem consequi baptismum. Hortatur porro eum ad bona opera & dignos pœnitentiæ fructus: ac reposita eis explicans præmia, [suadet ab Athanasio baptismum petere,] Hæc consequi inquit poteris, si te ad Ecclesiam conferas, si Coarianos tuos vites, si illam malignorum congregationem vestram odire digneris. Tunc erit Deus semper tecum, tunc in tenebris orietur lumen tibi, tunc tenebræ tibi ut meridies erunt, tunc in bonis dirigetur iter tuum. Ceterum si in hac pervicacia manseris, si in hac crudelitate, ut servos ejus crucies; non tecum erit Deus, sed ille, qui & hodie in vestro cœtu Arianorum esse invenitur, diabolus … [& a persequendis Catholicis cessare.] Non est eleemosyna ista, quam de lacrymis das alienis, de eorum bonis, qui deportari, interfici, proscribique maluerint a te, quam aut innocentem damnare, aut negare unicum Dei filium, in quem credentes sciebant glorificatos Abraham, Isaac, & Jacob, & omnes Prophetas, Apostolos ac Martyres: quorum te fieri socium atque omnibus participem me cupere, mea circa te hæc esse vota, ille testis, qui nobis tribuere hoc potens est.

[22] Simili prorsus libertate procedit secundus liber; in quo statim ab initio, Ex fructibus tuis, inquit, Imperator Constanti, non esse Christianus, [libro 2 ostendit quod sit mendax & homicida,] sed plane manceps latronum, cognosceris; habitans scilicet, non in Ecclesia Dei, sed in spelunca latronum, non desinis interficere eos, quos videas interfici paratos pro unici Filii Dei claritate, pro æterna illius majestate … Es mendax & homicida. Mendax, qui crimina falsa objeceris Dei servo Athanasio; mendax, quia hæreticam fidem dicas Catholicam, & Catholicam dicas hæreticam. Homicida, quia æ sanguinem persequeris Athanasii, & jam interfeceris certum numerum Dei cultorum… Quid tu tibi futurum existimas, qui sis non solum mendax, sed & homicida? non solum homicida, sed & hæreticus? Ostendit autem quod detestabilius, [ob ea quæ fecit contra Athanasium,] quam Ananiæ & Sapphiræ, repleverit satanas cor Imperatoris, ut mentiretur Spiritui sancto, accusando Athanasium, sicut accusarunt senes illi impuri innocentem Susannam; occidere volendo eum, sicut occidere voluit Herodes Petrum, Cain Abelum, Iudæi Christum & Paulum. Ac denique, cum probasset ex iis esse ipsum, quos genimina viperarum nominat Baptista; hortatur eum, ut ipse illos, ad faciendum fructus dignos pœnitentiæ, quemadmodum ad prædicationem Ionæ fecerunt Ninivitæ: eoque adducens exemplum Pauli, promittit quod ex persecutore, ex injuriolo, ex blasphemo, [& suadet pœnitentiam.] beatus & vere Deo carissimus effici poterit, si, ut Paulus, verum Dei filium esse Jesum Christum crediderit … Crede mihi, inquit, si ita feceris, quod futurus sis in choro Patriarcharum, Prophetarum, Apostolorum ac Martyrum: alioquin tibi imputaturus, cum te torqueri cum diabolo & omnibus satellitibus ejus videre cœperis, cur has tam salubres nostras admonitiones despexeris.

CAPUT IV.
Alii quatuor libri successive ad Constantium scripti.

[23] Existimat Ioannes Tilius, in allocutione ad Pium V, Luciferi libris præfixa, totum volumen uno tractu Imperatori Constantio fuisse continuatum, [Prioribus libris Germaniciæ scriptis,] licet ipsum in libellos partitus est Auctor. Verum jam diximus, priores duos libros conscriptos, ac verosimiliter oblatos, & per Florentium denuo redditos videri, cum adhuc Germaniciæ esset Sanctus, sub Eudoxio Ariano Episcopo exul, quem Adoxium antiphrastice appellare ille maluit: postremus autem aliquantis post annis scriptus est, cum idem Eudoxius Constantinopolitanam Cathedram invasisset. Verius ergo dixeris, quod Constantius, prioribus libris una cum Auctoris confeßione receptis, longius eum transferri jusserit, [alio translatus Lucifer] semel iterumque: adeo ut alii quatuor libri, nec uno omnes loco, nec tempore, sed succeßive scripti sint; eodem tamen omnes vigore animi, eadem styli libertate: quam morte diu dilata tandem luiturus fuerit Lucifer, nisi novi a Iuliano Apostata motus alio avertissent cogitationes Constantii, ultimo sui Imperii anno.

[24] Primus, de Regibus apostaticis, sic incipit: Usitatum quia habere dignaris verbum, [scribit de Regibus Apostaticis,] quod nisi & integre crederes, & hæc quæ geris circa nos Deo essent placita, jam fuisses extinctus; paucorum tibi in apostasia atque crudelitate æqualium Regum facta desideravi reserare, quo possit vox illa tua sepeliri quæ dicat, Nisi Catholica esset fides Arii, id est mea, nisi placitum esset Deo quod illam persequor fidem, quam contra nos scripserunt apud Nicæam, numquam profecto adhuc in Imperio florerem. Non illorum Regum facio mentionem, qui a Dei notitia fuerunt alieni: de his solis tracto, qui in Judæa noscuntur regnasse. Incipiens ergo a Gedeone, qui statim a victoria de manubiis sibi fecit Ephod, in quo fornicati sunt filii Israel, & tamen rexit populum annis quadraginta; progreditur ad Saulem, Salomonem, Hieroboamum, Ochosiam, Achabum, Oziam, Manassem: quorum causas & peccata sigillatim ac prolixe comparans cum sceleribus Constantii, identidem concludit his aut similibus verbis: Ne igitur dicas: Si non bene agerem, numquam profecto mihi Deus pepercisset; quando vides consceleratis tuis diu pœnitentiæ locum exhibitum: & ad hanc eum operose invitat in epilogo libri.

[25] Scripsit deinde librum de non conveniendo cum hæreticis, his verbis exordiens: Cum omnibus perniciosis tuis conatibus animadvertisses itum obviam, [de non conveniendo cum hæreticis,] cumque omnia machinamenta tua contra Dei Ecclesiam reperisses cuncto Dei populo revelata; dixisti, nos fuisse atque esse inimicos pacis, hostes unitatis, adversarios etiam fraternæ caritatis. Dum autem exemplis & auctoritatibus Scripturarum ostendit, fieri nec debuisse nec potuisse, ut cum excommunicatis resectisque ab Ecclesia Arianis communicent conveniantque fideles Christiani; suas quoque ærumnas videtur attingere, dicens: Odis nos, quia consilium vestrum malignantium execremur: propterea in exilio sumus, propterea in carcere necamur, propterea nobis solis prohibetur conspectus, idcirco reclusi in tenebras ingenti custodimur custodia, hujus rei causa nullus ad nos visendos admittitur hominum.

[26] Alius huic succedit liber, de non parcendo in Deum delinquentibus: cujus occasio & argumentum clarius in exordio patescit his verbis: [de non parcendo in Deum delinquentibus,] Superatum te, Imperator, a Dei servis ex omni cum conspexisses parte; dixisti, passum te ac pati a nobis, contra monita sacrarum Scripturarum, contumeliam: dicis, nos insolentes extitisse contra te, quem honorari decuerit. Si quisquam Dei cultorum pepercit apostatis, sint vera quæ dicis de nobis. Unde ordiamur, ut tu nunc a nobis corriperis, ita esse correptos omnes erraticos per Dei cultores, quo probare possimus. Summa totius libri eo tendit, ut convincatur Imperator, ipsum aliosque Episcopos dum ei resistunt, & qualis sit commißis sibi populis indicant, ipsique peccatorum suorum explicant enormitatem ac gravitatem, suo fungi officio, nec aliud agere quam Prophetæ & Apostoli fecerint in ejusmodi occasione: denique non contumeliosos esse, sed veraces, & neminem nisi Deum timentes, atque animæ ejus saluti consulere: finit autem in exemplo septem Machabæorum, Antiocho, quem imitabatur Constantius, libere exprobrantium. Si illos, inquit, non censes Antiocho placere oportuisse, nec nos utique tibi; quia & tu, alio licet modo, tamen nos sis cupiens tollere a Deo & jungere diabolo … Superest igitur, ut est sæpe dictum, doleas te errasse, agnoscensque te esse homicidam atque blasphemum, temet desertor repræsentes Dei domui: alioquin tu tibi imputaturus, cum te videre cœperis illic esse, ubi nunc sunt cuncti illi contyranni tui.

[27] Postremus liber ostendit moriendum esse pro filio Dei: quem post initium anni CCCLX esse conscriptum, [& quod moriendum sit pro Filio Dei,] ostendit mentio Eudoxii (Adoxium rursus eum Sanctus nominat) ad Constantinopolitanam Sedem evecti, quod die XXVII Ianuarii factum. Sequenti autem anno mense Novembri moriens Constantius experiri cœpit veritatem eorum, quæ sibi tum in aliis, tum in hoc potißimum libro comminatur Lucifer, totus æstuans Martyrii desiderio. Itaque Decuerat quidem, inquit, Constanti Imperator, nihil jam tecum de divinis retractare Scripturis … cum scriptum meminerimus, … [Prov. 23, 9.] In aures imprudentis noli quidquam dicere: sed quia adhuc de armorum tuorum potestate & vana imperii tui dominatione tumes; in his omnibus, [contempta Constantii tyrannide,] quibus te putas magnum, esse miserum, contemnique omnem carnificinæ tuæ rabiem a servis Dei, volui isto præsertim libro notum facere sacrilegio funestatæ menti tuæ. Te enim cum temporali, caduco, fragili, corruptibili regno tuo transiturum, & ad æternam pœnam (nisi tibi, dum est locus, provideris) perventurum; Christianos vero ad æternam venturos requiem, incorruptibile regnum consecuturos, fixum manifestumque habere te volumus…

[28] Mactasti quam plurimos in Alexandria, laniasti certos toto in orbe, [qua Catholicos persequebatur:] disperdidisti resistentas tibi variis in locis: sed hi omnes, quod tu audire minime vis, Martyres sunt… Hinc est quod frendores colubri, per te illatos, non timentes, subire parati sumus omne exitium… Nos, qui tibi bene volumus, atque ut contingat desiderantes sumus, spolias, proscribis, mactas gladio, varie punis, nec corpora quæ laniari sanxisti sepeliri permittis; eleemosynam fieri prohibes; omnia metalla, omniaque loca, exilia vocari quæ putabantur digna, nostro tuæ calliditati resistentium replesti numero; relegando insontes, fame, siti, nuditate vexando non desistis: & tamen, Imperator crudelissime, quidquid sævitia tua nobis intulit atque irrogatura erit, adverte quod mendacium sit: siquidem nec mors, sanctis qui nos præcesserunt Martyribus per te illata, mors sit, neque jactura, neque damnum, sed fidei fœneratio…

[29] Recordare, Constanti, de scelerum tuorum memoria recenti, [exprobrans crudelitatē Alexandriæ exercitam,] quam tibi in Alexandrina civitate inussisti, quantos per abrupta una tincta scriptionis tuæ dejecerit, quantos gladio demeti fecerit, quantos fame sitique exedi vel carceribus necari, quantos intercepto effecerit spiritu strangulari: & tamen his omnibus crudelitatibus cum sævieris in sanctos Martyres, quos tuus infecit gladiatorius animus; in nos crudelius sævis, dum retines gladium, dum das operam ne in remedium succurrat velocius exitus mortis… Expectantes sumus momentis omnibus, super ista quæ jam intulisti tormenta adhuc addas, [& desiderio martyrii æstuans.] constituendo sæviores carnifices, ferociores ultores, qui devotos Deo milites … possint vel gladio invadere, vel crucifigere, vel igne torrere, vel quolibet inaudito pœnarum genere viscera nostra ac membra laniare… Nihil interest quo genere mortis nos punire digneris, dum per hoc ad vitam perfruendam admittamur æternam; dum per hæc tua mortificetur rabies, nos contra vivificemur.

[30] Si miserum putas, quod malim quovis crudeli supplicio pro Dei interfici Filio, dabo tibi multos qui in lectulis crudelius pereant, quos interior aliqua suppuratio inflavit, aut nervorum secum luctantium dolor contraxit. Interest ex qua causa, non ex quo pendeam stipite. Quid dicis, Rex stultissime? Inique in ista supplicia, in hujusmodi pœnam mittor a te, [ad quamvis mortem promptum se offert,] an juste? Si inique; tua figentis erit crux, non mea quem fixeris. Si juste; culpa mea me criminis mei, non pœna tua, torquere incipiet. Ceterum, quantum ad exitum, nihil interest clavo per te an lancea moriar; restrictis post terga manibus, an porrectis sparsisque: nihil refert utrum pronum, incurvum, an rectum & editum, utrum quiescentem in lectulo occidas; an cervicem mihi stanti incidas gladio, an securi caput auferas; an ad palum me, an ad crucem alliges; igne torreas, an vivum humo condas; saxo precipites, an in maria mergas; labandagine magnis viribus conatus uno vastissimo ictu longe a me caput meum excutias, an omni subtilitate subtiliori sagitta diutissime figens in corpore meo ludas; centum millia licet pœnarum crudelitas tua faciat, ex his omnibus, per istam mortem illatam a te, sola ad me perveniet immortalitas.

[31] [sub spe futuræ resurrectionis.] Non possum non gaudere cum talia ingesseris, quandoquidem sciens sim, quod hæc supplicia possint omne finire supplicium. Nam illa quæ extrinsecus sunt, & posse accidere per tuam sævitiam arbitror, nihil judico ad me pertinere. Alitesne an canes meum corpus lanient; hæreant corpori meo feræ, luminibus istis crudelibus te spectante insiliant, jacens humi unguibus dentibusque ad ossa usque redigar, dum post hæc omnia Deo salvus sim. Cum enim corpus meum talibus actis & ferinȩ immanitatis tuæ viribus consumpseris, reficiet atque reparabit rerum Conditor; & quidem ex corrupto in æternam incorruptibilitatem: tibi vero, injustissimo persecutori nostro, venturum sine fine supplicium scire debes; nec te putes impune laturum, qui nomen unici Filii Dei vestigiis tuis subjiciendum censueris, impie nefarieque calcandum.

[32] Hæc sunt quibus in se uno cessantem tyranni sævitiam provocabat Lucifer, fugientemque e manibus prensantis palmam conabatur attingere; [Hos quoque libros accepit Athanasius,] quæ omnia accepisse Athanasium, cum in quarto exilio, partibus Ægypti vicinior, degeret Sanctus, ideo persuadeor, quia & titulum postremi libri, & frendores diabolicos calcandos, & alias hic occurrentes phrases observo. Quærere autem lubet cum librorum horum illustratore Meldensi Antistite, Si quis nunc mortalium tam sanctæ vitæ ac sacrati Ordinis extaret, qui talibus verbis Principem suum impium ac perditum proscinderet, quemadmodum hic dignus faciebat Confessor, etiam in exilium missus & relegatus, quid quæso de illo diceretur? Eum vocat serpentem, belluam, immanissimam feram, latronem, sacrilegum, carnificem, homicidam, [& nostræ ætas merito miratur.] idololatram, templum dæmonum, religionis eversorem, hæreticum, apostatam, Antichristi præcursorem, atque adeo ipsum Antichristum: pacis ejus edictum, quod prætextu sedandorum tumultuum promulgaverat, sacrilegum & pestiferum appellat. Hæretici susurrones, qui mundanis Principibus adulantur, ipsis persuadere nitentes quod Episcopi Episcoporum sint, sicuti huic Imperatori Constantio evenisse his libris habetur, tales hodie illico supplicio capitis afficiendos esse clamitarent; & Principes, qui hæc paterentur, stultitiæ aut simplicitatis arguerent.

CAPUT V.
De Luciferiano Schismate, an & quatenus fuerit Sanctus illius causa?

[33] Mortuo Constantio succedens Iulianus Apostata, exulibus Episcopis indulserat reditum; tum quia decessoris sui acta omnia cupiebat eversa tum maxime quia sperabat auctis ea ratione dißidiis inter Christianos, propter Arii hæresim misere distractos, facilius posse restitui ethnicismum: [Antiochena Ecclesia divisa] quod pene ei ex voto accidit Antiochiæ. Ibi, vivente adhuc Constantio, Meletius, Sebastenus in Armenia Episcopus, in Sedem, Eudoxii Ariani disceßu & S. Eustathii pridem relegati morte vacantem, inductus ab Arianis, non sine consensu Catholicorum, de illius orthodoxa fide satis persuasorum; mox ut palam patuit qualis esset, ejectus ab iisdem Arianis fuerat, Euzoio Ariano subintruso. Ea calamitas, quæ maxime debuerat inter se univisse Catholicos, schisma inter eosdem peperit: quidam enim negabant legitimam fuisse ordinationem Meletii, [per schisma Catholicorum inter se,] quamvis Catholici, eo quod facta esset ab Arianis, & horum communione pollutus ipse quadamtenus videretur; alii plures, partim æstimatione Meletii, partim conscientia præteritæ coinquinationis, nullam de abdicando Meletio recipiebant mentionem: & utrique suos seorsim agebant conventus. In hoc rerum statu, revertens ab exilio Lucifer Antiochiam acceßit, Diaconum vero suum cum S. Eusebio Alexandriam misit, ad Concilium Confessorum sub Athanasio habendum, ejusq; decretis suo nomine subscribendum.

[34] Quæ fuerint Alexandrini Concilii circa receptionem lapsorum decreta, jam vidimus in Athanasio: quod Antiochenos spectat, hoc potißimum erat, [dum turbas sopire conatur Lucifer,] ut Lucifer ac socii, ordinandæ Ecclesiæ illi intenti, pacem colerent cum iis qui suos in Palæa cœtus habebant, Meletio inhærentes; itemque cum aliis, qui Eustachianos se dicebant, sub Paulino Presbytero. Nec dubium quin intenderet Synodus, id quod Eusebii imprimis consilium erat, ut, si non possent Eustachiani induci ad recipiendum Meletium, alius eligeretur Episcopus, in quem pars utraque consentiret. Sed præpropera Luciferi festinatio antevertit bonum consilium, Paulino Episcopo ordinato; de qua re sic Hieronymus in Chronico, Eusebius & Lucifer de exilio regrediuntur: e quibus Lucifer, [ordinato Paulino eas magis auget.] accitis duobus aliis Confessoribus (credo Cymatio & Anatolio, in titulo Epistolæ ad Antiochenses apud Athanasium nominatis) Paulinum, Eustathii Episcopi Presbyterum, qui se numquam hæreticorum communione polluerat, in parte Catholica Antiochiæ Episcopum facit. Id factum superveniens ab Alexandria Eusebius nullatenus potuit approbare: interim vero revertit etiam ab exilio Meletius; & quia numerosior erat cum eo pars populi, ecclesias omnes urbanas obtinuit, præter parvulam unam, in qua suos conventus habebat Paulinus.

[35] Hic autem quoniam fuerat a Lucifero ordinatus, cœpti sunt ejus asseclæ Luciferiani appellari a sectatoribus Meletii: quod nomen paulo post iis solis adhæsit, [Hinc factum, ut schismatici appellarentur Luciferiani,] qui ceteris Paulinianis severiores, etiam post concordiam inter partes ea conditione initam, ut suum utraque Episcopum retineret, persistebant in sua communione Meletianis neganda, id se ex S. Luciferi sententia & doctrina facere defendentes. Hoc vero ejus nomini haud modicam comparavit invidiam, primum quidem Oriente toto, deinde etiam in Occidente, severitatem eamdem profitentibus in Italia Hispaniaque Episcopis nonnullis; quibusdam etiam Romanis Presbyteris Damasum Papam recusantibus, & electo contra eum Vrsicino adhærentibus, prout fecerunt ii quos sæpe citavimus Marcellinus & Faustimus. Proinde libellus precum, Imperatoribus ac nominatim Theodosio per eos oblatus, non nisi cum cautela legendus est, propter graves calumnias in Damasum aliosque nonnullos Catholicos Episcopos, quorum facta vel invidiosius traducuntur, vel malitiose aggravantur adjunctis Arianorum facinoribus, Catholicam fidem externa solum profeßione simulantium.

[36] Ad schisma ipsum quod attinet, fundamenta illius omnia egregie subvertit S. Hieronymus, [quos S. Hieronymuus confutavit:] Dialogum proponens inter Helladium Luciferianum & Orihodoxum quemdam: demonstratque, eodem prorsus jure quo baptismus ab Arianis collatus censebatur validus, validam quoque censeri debere factam ab iisdem ordinationem Episcopalem: nec minus juris habere sic ordinatum, ut sub profeßione pœnitentiæ & abjuratione hæreseos suum retineat gradum; quam habeat laicus, ita jurans ac pœnitens, ut retineat nomen Christiani; nisi aliud Ecclesia statuat, uti statuit circa ipsius hæreseos capita ac magistros, quos loco movendos fuit Alexandriæ decretum. [ostendens quam digni venia fuerint Patres Ariminenses,] Cum autem narrasset idem Hieronymus, quomodo res esset Arimini acta; & quomodo Valentis atque Vrsacii confeßione, verbis catholica, sensu hæretica, inducti sint ad subscribendum Patres, eatenus constantißimi; quomodo item iidem, qui sine conscientia hæretici ferebantur, post mortem Constantii concurrerint ad redeuntes ab exilio Confessores, pacem communionemque eorum postulantes, & contestantes corpus. Domini & quidquid in Ecclesia sanctum est, se nihil mali in sua fide suspicatos: hæc, inquam, cum exposuisset Hieronymus, causam suam sic urget.

[37] Hoc loco interrogo illos nimium religiosos, quid Confessoribus agendum putaverint? Depositis, inquient, [& quod profitentes Catholicam fidem] veteribus Episcopis, novos ordinassent. Tentatum est. Sed quotusquisque bene sibi conscius patitur se deponi? præsertim cum omnes populi, Sacerdotes suos diligentes, pene ad lapides & ad interemptionem deponentium eos convolaverint. Mansissent, ajunt, intra suam communionem. Hoc est dicere, irrationabili crudelitate orbem totum diabolo condonassent. Cur damnassent eos, qui Ariani non erant? cur Ecclesiam scinderent, in concordia fidei permanentem? cur denique credentes bene, obstinatione sua facerent Arianos? Nam cum in Synodo Nicæna, [non debuerint privari suis Episcopatibus:] quæ propter Arianam perfidiam congregata est, octo Episcopos Arianos susceptos sciamus … quomodo potuerunt adversus illam facere, propter quam exilium sustinuerunt? Igitur cum eo tempore trecenti & eo amplius Episcopi paucos homines, quos sine damno Ecclesiæ abjicere potuerant, susceperint: miror quosdam, & certe Nicȩnæ fidei professores, tantæ duritiæ existere, ut tres Confessores de exilio revertentes, non putent id ob totius orbis salutem necessario facere debuisse, quod tot & tales viri voluntate fecerunt.

[38] Sed ut dicere cœperamus, post reditum Confessorum, in Alexandrina postea Synodo constitutum est, [fateturque duriorem hac in parte fuisse Luciferum.] ut (exceptis auctoribus hæreseos, quos error excusare non poterat) pœnitentes Ecclesiæ sociarentur. Non quod Episcopi esse possent, qui hæretici fuerant: sed quod constaret, eos qui reciperentur, hæreticos non fuisse. Assensus est huic sententiæ Occidens, & per tam necessarium consilium satanæ faucibus mundus ereptus est. Quid igitur Lucifer? Ventum est, inquit Hieronymus ad asperrimum locum, in quo, adversus voluntatem & propositum meum, cogor de beato Lucifero, secus quidquam, quam & illius meritum & mea humanitas poscit, existimare. Sed quid faciam? Veritas os reserat, & invitam linguam conscium ad eloquendum pectus impellit. In tali articulo Ecclesiæ, in tanta rabie luporum, segregatis paucis ovibus, reliquum gregem deseruit: bonus quidem ipse pastor, sed multam prædam bestiis relinquens. Prætereo illa, quæ quidam ex maledicis quasi satis firma defendunt, hoc illum amore gloriæ & nominis ad posteros transmittendi fecisse; nec non & pro simultate, quam adversus Eusebium propter Antiochenam contentionem susceperat. Nihil istorum de tali viro credo: unum est, quod in præsenti constanter loquar; verbis eum a nobis dissentire, non rebus; siquidem eos recipit, qui ad Arianis baptisma consecuti sunt.

[39] [uti revera fuit, citra gravem tamen culpam,] Ita Hieronymus, culpam haud dubie agnoscens aliquam, in eo quod is, cui ex Synodi Alexandrinæ commißione, injunctum erat commune cum Eusebio onus componendarum per Occidentem Ecclesiarum; in suam se receperit Sardiniam, nihil deinceps curans de ceteris, intraque suam communionem se continens. Quod si post Ecclesiæ Romanæ definitionem ita fecisset, quasi crederet tam necessario aliorum vitandam communionem, ut alienus a Christo foret quisquis eam susciperet, aut Episcopis Ariana olim communione qualitercumque inquinatis adhæreret; profecto non bonus Pastor Sardis ipse suis fuisset; sed eos hoc pacto prohibens ab Ecclesiæ totius reliquæ unione tenenda, corruptor & seductor.

[40] Neque est cur alicui suspectus esse poßit Hieronymi animus in Luciferum propensior, eo quod ordinationem ipse suam Presbyteralem a Paulino per Luciferum ordinato susceperit: quin potius eo majorem meretur fidem, quo totius controversiæ statum potuit nosse distinctius. [aut formale schisma:] Itaque quod putet, Antiochenam contentionem cum Eusebio nihil contulisse ad istud sic recedendi consilium, satis est ad Rufini, Socratis & aliorum contrariam opinionem rejiciendam. Ex ipsis tamen eam proponentibus nonnihil habetur, quo Luciferum a schismatis perfecti culpa eximas: sic enim habet Rufinus, nec dissonant alii: Injuriam dolens, quod Episcopum a se ordinatum non recepisset Eusebius, nec ipse recipere cogitat Alexandrini decreta Concilii: sed constringebatur legati sui vinculo, qui in Concilio ipsius auctoritate subscripserat: abjicere namque eum non poterat, quia auctoritatem ejus tenebat (in scriptis scilicet polliciti ut ait Socrates lib. 3 cap. 7, [nam Alexandrinæ Synodo per legatum subscripserat,] se decretis Concilii contentum fore) si vero recepisset, omne suum frustrandum videbat inceptum, populo Meletium recipiente. Diu ergo multumque deliberans, cum utraque parte concluderetur, elegit ut legato suo recepto, erga ceteros sententiam disparem, sed sibi placitam custodiret. Ita regressus ad Sardiniæ partes, ut loquitur Rufinus, quin & subscribere Alexandrinis decretis ab Eusebio allatis recusans; neutro tamen facto commeruit ut schismatis accusaretur. Nam hoc quidem per legatum fecisse satis erat: istud vero si reum Luciferum faceret, uti velle videntur Rufinus, Socrates, aliique; nihilo minus ex Rufini relatu reus foret Eusebius: nam & hic, [nec tenebatur suam quibus nollet laxare communionem:] inveniens Antiochiæ contra pollicitationem ordinatum a Lucifero Episcopum, pudore simul & indignatione compulsus abscessit, neutri parti communionem suam relaxans. Si id sine gravi noxa tunc potuit Eusebius, quidni etiam Lucifer? minus tamen prudenter erga quoscumque cum lapsis olim Episcopis communicantes, & exemplo apud aliquos rigidiores valde noxio: cum Hilarius Romanæ Ecclesiæ Diaconus, qui Lucifero antehac Legationis Comes ad Constantium ierat, ne baptizatos quidem ab Arianis reciperet, teste eodem Hieronymo, qui eum propterea vocat Deucaleonem orbis.

[41] Quod si illi, qui dicebantur in Oriente Luciferiani, non potuerunt suam ab Ecclesia reliqua disceßionem, Luciferi simpliciter subtrahentis sese tueri facto, [Schismatici autem ejus factum male in suam excusationem adduxerunt:] quo minus faterentur licitam, etsi non necessariam, esse communionem cum lapsis: multo minori jure id potuerunt alii in Occidente, ii præsertim qui pro Vrsicino contra Damasum schisma conflarunt Romæ, cujus deinde acres defensores fuere Marcellinus & Faustinus Presbyteri. Si enim lapsis Episcopis nullus potuit ad gradum pristinum dari regressus, & Liberium lapsum negari non poterat; quomodo plebs illa sancta, quæ. quam Liberio fidem servaverat in exilic, etiam servavit regresso? & quo jure postulavit in locum Liberii mortui ordinari Vrsicinum, ejusdem Liberii communione pollutum? deinde quomodo diceret vere, Ephesium (quem anno CCCLXXXVIII, cum libellus offerretur, habebant Episcopum) fuisse intaminatȩ, plebi Romanæ ordinatum a Taorgio; si eamdem Liberii communio contaminarat?

[42] Evanuit autem paulatim infelix schisma: nam in Oriente quidem solum per paucos illud volvebatur, [qui licet evanuerint,] cum scriberet historiam suam Rufinus: in Occidente vero ultima illius memoria est in rescripto Theodosii, sub eumquem supra notavimus annū dato in Luciferianorum favorem, sed ad effectum nequaquam perducto; eo quod mendacis, quem dixi, libelli imposturæ Imperatori celeriter innotuissent. Non ita evanuit nota illa, quam ipsi Lucifero aspersit fama, in nomine Luciferianorum fundata: cui imprimis credulus Theodoretus lib. 3 cap. 5 ausus est scribere, [adhæsit S. Lucifero infamia nominis,] quod reversus in Sardiniam Lucifer, cœpit novam quamdam doctrinam doctrinæ ecclesiasticæ adjicere: unde qui eam sint amplexati ex ejus nomine nomen traxerunt, suntque ad longinquum temporis spatium Luciferiani appellati. Nec mitius Sozomenus, lib. 3 cap. 4 ad nomen Luciferi veniens, addit: quem hæresis cujusdam, suo nomine nuncupatæ, auctorem fuisse fama est.

[43] [etiam apud sanctos Patres aliquos.] Nolo hæc operosius refutare : magis mihi dolet etiam apud SS. Ambrosium, Augustinum, Severum Sulpitium famam illam tantum valuisse, ut schismatis ac pene hæresis auctorem Luciferum fuisse crediderint. Et quidem Ambrosius, in oratione de obitu fratris, loquens de ea regione ad quam naufragus appulerat Satyrus, eam in schismate fuisse ait, quia Lucifer se a nostra tunc temporis communione diviserat, quamquam pro fide exulasset, & fidei suæ reliquisset heredes. Augustinus vero, tum aliis locis, tum in Epistola ad Bonifacium Comitem: Hoc displicuit Lucifero, quia factum est in eis suscipiendis atque sanandis qui veneno perierant Ariano: & quia displicuit, in tenebras cecidit amisso lumine veritatis. Denique Severus Sulpitius lib. 2 Lucifer Antiochiæ agens, non tantum eos qui Arimini fuerant condemnavit, sed etiam ab eorum se communione separavit, qui eos sub satisfactione & pœnitentia recepissent. Quin imo apud imperitos paßim toti Sardiniæ conflatam fuisse invidiam Luciferi causa, indicat Hieronymus, quando inducit Orthodoxum objectantem Luciferiano, non ob Sardorum tantum mastrucam Dei filium descendisse; & infra, Si Ecclesiam toto orbe diffusam non habet Christus, aut si in Sardinia tantum habet, nimium pauper factus est.

[44] Sed hæc omnia in solo Luciferianorum nomine fundari videntur, nec ullum ipsius Luciferi, postquam rediit in Sardiniam, [postquam ipse Ecclesiæ consentiens rediit in Sardiniam,] scriptum factumve profertur, quo intelligatur aut fovisse illos qui vulgo dicebantur Luciferiani, aut ipsos præ aliis ad suam admisisse communionem, aut cum Romæ fuit exclusisse Liberium, quamvis misere lapsum. Quin potius, cum Ecclesiæ consentientem redivisse dicat Socrates, tenendum est, quod Romanorum sensu totiusque Occidentis consensu intellecto, non solum assensum suum eorum fidei, sed etiam communioni præbuerit: quamvis non negaverim, præ concepta contra lapsos ægrimonia exasperatum, abstractius deinceps egisse atque vixisse, sine commercio familiarium litterarum cum Athanasio aliisque confeßionis gloriosæ sociis, uni suæ Ecclesiæ curandæ intentum: quo ejus exemplo pronum fuit quamplurimos Sardos, fidei ejus (sicut Ambrosius loquitur) relictos heredes, post illius mortem pertrahi in schisma, quod nomen præferebat auctoris tantopere sibi venerandi. Vtrumque certe videtur intellexisse Ambrosius; [quæ primum eo mortuo videtur schisma suscepisse.] nemo enim, nisi mortuus, heredes reliquisse dicitur; & Satyrus non sola fama schisma cognovit, sed advocavit ad se Episcopum loci, ad quem ejectus erat, percunctatusque ex eo est utrumnam cum Episcopis, hoc est cum Romana Ecclesia, conveniret: quia in schismate regionis illius Ecclesia erat. Nisi autem Episcopum illum schismaticum revera comperisset, non fuisset occasio differendi, quem tantopere cupiebat, baptismi; distulisse autem expresse affirmat Ambrosius cum ait, quod, quamvis metueret non expiatus navigare, debitor servatæ in naufragio vitæ; tamen eo transire maluit, ubi tuto tantum nomen posset exsolvere. Fr. Ambrosius Tarentinus existimat, non Luciferum Calaritanum, mortuum; sed alium Smyrnensem intelltgi a S. Ambrosio, qui naufragium faciente Satyro (fecit autem anno CCCLXXIX juxta certiorem Chronologiam Hermantii ad Vitam Ambrosiii) adhuc vixerit. Sed ex Liguria in Africam naviganti, quam longe extra viam est Smyrna, Asiæ minoris ad Archipelagum civitas; tam necessario præternaviganda erat, obvia medio mari, Sardinia adeoque de ca intelligi debet Ambrosius.

[45] Alia multa in S. Luciferi excusationem collecta vide apud Ambrosium Machin Archiepiscopum Calaritanum, [Nam reconciliationem Luciferi] in eo opere quod Vrbano VIII obtulit anno MDCXXXIX contra Archiepiscopi Turritani oppositiones, cui titulus, Defensio Sanctitatis B. Luciferi: qui etiam ex Baronio contra Baronium ipsum assumit, quod idem Lucifer una cum Eusebio Vercellensi, anno 11 Iuliani, adeoque post Antiochenam contentionem, communiter laboraverit ad componendas Cæsariensis Ecclesiæ in Cappadocia turbas, quia Nazianzenus in Oratione de laudibus Basilii dicit, quod aderant Episcopi quidam ex Occidente, qui orthodoxos omnes ad suas partes trahebant. [supponit ejus legatio in Cappadociam] Huic argumento favet, quod Vita Eusebii ex Archivio Vercellensi sumpta, dicatur habere sequentia verba, & quidem velut a S. Honorato successore accepta : S. Eusebius interfuit & præfuit Concilio Alexandrino cum Athanasio, & habuit quatuor legationes, unam ad Constantium cum Lucifero Sardo, aliam cum eodem ad Synodum Alexandrinam, aliam post Synodum ad Orientales Ecclesias, quartam postea in Occidentem. Sed illas tres habuit cum Lucifero, istam vero solus absque alio socio. Post Synodum Alexandrinam prædictam peregrinavit cum Lucifero, & Ecclesiam Cæsariensem composuerunt. Vtique post redditam Romæ rationem rerum in Synodo actarum: quia, sicut dixit Honoratus in præcitata vita, tulerunt secum Acta Concilii ambo Legati, & in Latinum transtulerunt, & Romam portaverunt ad Liberium, qui omnia confirmavit & approbavit : id autem totum factum est, juxta eadem Acta, completa visitatione Orientalium Ecclesiarum.

[46] Hæc si tam certo essent ipsius Honorati, quam certo sub ejus auctoritate proferuntur; omnino evincerent, non ita abrupte, uti scribit Rufinus, [cum S. Eusebio,] Antiochia in Sardiniam receßisse Luciferum, dimissa ulteriori cura ecclesiasticæ quietis procurandæ; sed Ecclesiæ Romanæ communionem palam professum, ei adhuc aliquamdiu utilem navasse operam; quomodo enim alias ab ea missus in Cappadociam fuisset? Missum autem fuisse expresse dicit Nazianzeni Græcus Commentatur Nicetas apud Billium in hunc locum, ex urbe Roma Lucifer & Eusebius ad rem sedandam Missi Cæsaream fuerunt; idemque manifeste tenet Baronius ad annum CCCLXII, in hoc solo differens a præcitatis S. Eusebii Actis, quod excurrisse Sanctos Cæsaream velit, priusquam Romam reverterentur. Magis etiam ad excusandum Luciferum eique inhærentes Calaritanos facit, si verum est quod refertur in jam sæpe dictis Actis S. Eusebii, quod cum visitavit secunda vice Hierusalem, & ibi invenit per revelationem tres imagines Beatæ Virginis de ligno … tertiam portavit in Sardiniam suam patriam Calaris; ubi domum, in qua natus fuit, consecravit ecclesiam in honorem matris suæ & S. Restitutam appellavit … & in eadem ecclesia posuit imaginem, quæ hodie adhuc manet in illa civitate, faciente Deo per illam miracula multa. Sive enim id fecit comitatus redeuntem illuc Luciferum, [haud multo post eum in Sardiniam secuto.] uti conatur persuadere Ambrosius Tarentinus, oportet eos in Communione tunc fuisse concordes; sive ex alia occasione aliquanto post, videtur tamen id fecisse vivente Lucifero, quippe cui non multo plus quam anno uno supervixit, martyrio coronatus Kalendis Augusti, anno ut censet Baronius CCCLXXI; atque ita perseverantem in eadem communione Luciferum supponamus necesse est. Quis autem credat, Eusebio regresso cœpisse illum agere durius, & quos eatenus sustinuerat Catholicæ unionis professores, a sua suorumque communione repulisse?

CAPUT VI.
Miracula S. Luciferi: obitus & cultus in Diœcesi Calaritana antiquus.

[Col. 206A]

[47] Eadem fama minus secunda, qua Sardinia propter Luciferum laboravit, laboravit & Celtiberia propter Gregorium Illiberitanum; [Si duritiam creditur deposuisse S Gregorius Illiberitanus,] eaque magis vera, si quid veritatis subest iis quæ de ipso scribunt Marcellinus atque Faustinus. Nam quin ibi pertinacia quædam schismatica viguerit, neque negat Baronius, & ipsam in eodem cum Sardinia gradu collocat Orthodoxus apud Hieronymum, Luciferiano sic insultans, En, si Britannias, Gallias, Orientem, Indorum populum, barbaras nationes, & totum simul mundum possidet satanas, quomodo ad angulum universæ terrȩ Crucis trophæa collata sunt? Nimirum adversarius potens concessit Christo Iberiam & Celtiberos : luridos homines inopemque provinciam dedignatus est possidere. Et tamen Baronius ad annum 371 num. 125 ita loquitur: Porro Gregorius creditur postea saniori menti redditus, duramque austeritatem illam flexisse in Catholicæ observantiæ rectitudinem : nam orthodoxorum quorumdam præconiis celebratus habetur. [cur non etiam Lucifer?] Quin imo non dubitavit eumdem Martyrologio Romano inserere ad XXIV Aprilis, Vsuardi antiquo & nonnullorum aliorum recentiori exemplo. Cur igitur non eadem indulgentia præsumpsit de Lucifero, quod præsumendum suadebat constans ejus cultus apud Sardos usque in hodiernum diem, & præ Gregorii cultu apud Celtiberos longe celeberrimus?

[48] Rectam sane Luciferi mentem, nec ab unitate Ecclesiæ Catholicæ alienam, etiam tum cum adhuc recens esset sensus injuriæ, quam sibi videbatur Antiochiæ pertulisse, probasse videtur Deus insigni miraculo, juxta ejus prædictionem patrato, quod ita narrant Marcellinus & Faustinus. [qui revertens ab exilio alienæ Sedis invasori] Sanctus vir Maximus Episcopus, fidem vindicans rectam, consortiumque reprobans hæreticorum, ductus est in exilium. In loco ejus prævaricatores ordinant nomine Zosimum, qui & ipse prius quidem Catholica vindicabat. Res ista in Neapoli civitate Campaniæ acta est. Cognoscit hoc S. Maximus, & de exilio scribens dat in eum sententiam, non solum Episcopali auctoritate, sed etiam æmulatione ac virtute martyrii fruens in gloriam divinam. Sed post aliquot annos B. Lucifer, de quarto exilio Romam pergens, Ingressus est Neapolim Campaniæ, ad quem Zosimus venire tentavit: sed hunc Lucifer Confessor suscipere noluit, non ignorans quæ gesserat; [divinam ultionem prædicit,] imo & sancti Spiritus fervore, Episcopi & Martyris sententiam fortissime exequitur, dicens, quod Episcopatum ipsum, quem sibi ut adulter vindicat, speciali Dei judicio non habebit, & sic quoque sentiet pœnam suæ impietatis.

[49] Sed non post multum tempus idem Zosimus, cum in cœtu plebis vult exequi Sacerdotis officia, inter ipsa verba Sacerdotalia ejus lingua protenditur, nec valet eam revocare intra oris meatum, eo quod contra morem naturæ extra os penderet ut bovi anhelo. [quæ & subsecuta miraculose est.] Sed ut vidit se linguæ officium perdidisse, egreditur basilicam: &, res mira! foris iterum in officium lingua revocata est. Et primum quidem non intelligitur in eum compleri sententiam Martyris Maximi & Confessoris Luciferi: sed cum hoc ipsum toties iterum patitur, quoties in basilicam diversis diebus intrare tentavit; ipse postremo recognovit, ob hoc sibi linguam inter Pontificii solennia verba denegari, ut sanctorum Episcoporum in eo latam sententiam probaret. Denique cessit Episcopatu, ut lingua quæ cesserat redderetur. Non res antiquas referimus, quæ solent quadam ratione in dubium venire: nam & Zosimus hodieque in corpore est, usum jam linguæ non amittens, postquam maluit cum sui Episcopatus amissione vivere, dolens de suis impietatibus. Hæc illi, perperam ipsum miraculum torquentes ad sui schismatis confirmationem; cum pœnam Zosimi prædixerit Lucifer, non quia post lapsum perseverabat Episcopatum tenere sub titulo pœnitentiæ, sed quia eum adulter occupabat, [fuit ille, non Maximus dictus, sed Zosimus.] vivente adhuc S. Maximo ordinatus, sicut Auxentius Mediolanensis vivente S. Dionysio; unde nec post mortem quidem SS. Maximi ac Dionysii fuerunt unquam pro legitimis agniti. Colitur S. Maximus, Episcopus Martyr, Neapoli XI Iunii teste Chioccarello; cujus nomen pro nomine Zosimi, per quemdam calami aut memoriæ lapsum, cum obrepsisset Baronio ad annum 362 num. 219, ut allegata Marcellini auctoritate scriberet, Luciferum abhorruisse communionem Maximi, qui in Zosimi locum suffectus fuerat; æccepit occasionem Chioccarellus duos sibi Maximos fingendi, unum Sanctum ab Arianis relegatum, alterum ab iisdem intrusum: quæ ex ipsis Marcellini & Faustini verbis corriguntur. Manet interim & per illud miraculum comprobata Luciferi sanctitas, & per divinas virtutes, quas in Sardinia dicitur operatus, utique post exilia, de quibus supra.

[50] Sub Juliano Principe Calarim reversus Lucifer, Valentiniano regnante obiit, [Obit S. Lucifer anno, non 390,] inquit Hieronymus in libro de Scriptoribus: cujus verba leviter immutans Platina in Liberio, Moritur, inquit, sub Valentiniano Principe. Hinc Fara lib. 1 de rebus Sardorum, Anno, inquit, CCCXC, imperante Valentiniano, Lucifer Episcopus Calaritanus obiit, teste Platina & Hieronymo: quasi pro certo ponens Valentinianum Iuniorem ab istis notari, & ex cerebro suo annum ejus XVII assumens. Post Faram, nihil ultra disquirentes Dimas Serpi in Chronica Sanctorum Sardiniæ lib. 2 cap. 30, & Seraphinus Esquirrus in Sanctuario Calaritano lib. 2 cap. 1, eumdem notant annum. Et Dimas quidem, cum per meram conjectandi licentiam dixisset, S. Satyrum D. Ambrosii fratrem, naufragio ad Sardiniam insulam facto, pro schismatis extinctione frustra cum Lucifero laborasse; eadem licentia qua cap. 25 commentus erat, a Iulio Papa l ordinatum fuisse Luciferum; hic notat ordinatum anno CCCXLIII; nec dubitat, quin ei revelaverit Deus mortis suæ horam; adeoque licere sibi existimat ea facta & dicta narrare, quæ congruum fuit facere ac dicere eum, qui de dissolutione sua sic esset præmonitus.

[51] Sed his omißis, quæ post tot secula primum audita merito contemnuntur, tamquam capitis ægri somnia, [sed 370,] si consulamus Hieronymum in Chronico (quod miramur ab auctoribus istis nec respectum quidem) mortem Luciferi inveniemus ab eo relatam ad annum VII Valentiniani Senioris, Christi CCCLXX, ubi hæc habet: Lucifer Calaritanus Episcopus moritur, qui cum Gregorio Hispaniarum, & Philone Libyæ, numquam se Arianæ miscuit pravitati. Id quin honoris causa sanctus Doctor hic inculcet, nullus dubito. Interim errasse convincitur Rufinus, dum veluti excusare Luciferum volens, [anno 9 post exilium.] supponit, quod statim a suo in Sardiniam reditu morte præventus, mutandæ sententiæ non habuit tempus, cujus spatio corrigi solent temere cœpta. Etenim integris novem annis superstes, non potest dici morte præventus. Quoniam vero, ante atque post eam, tantis inter suos miraculis claruit, ut constanter fuerit pro Sancto habitus; præsumi omnino debet mutasse, si quid necessario mutandum habuit, ut in caritate perfecta inveniretur a Domino, apud quem nec fides quidem montes transferens justificare sola potuisset. Natalis tamen Alexander, inter historiæ ecclesiasticæ capita a se discussa sec. 4 artic. 13, cum quæsivisset, utrum Lucifer extra sinum & unitatem Ecclesiȩ obierit, omnino respondet affirmative. Sed præter jam dicta atque abunde confutata aliud non urget, quam Hieronymi silentium: qui, inquit, si existimasset Luciferum a schismate resipuisse, & in Ecclesiæ sinum rediisse, [ob alienationem ad extremum servatam] pœnitentiam ejus & retractationem urgere debuisset, quibus nihil proferre potuisset luculentius ad Luciferianorum, contra quos agebat, damnationem. Ad argumentum autem de perpetuo Luciferi apud Calaritanos cultu, ait; Singulares Ecclesias his in rebus errare posse … præsertim cum extant Sancti ejusdem nominis quos Clerus populusque, rerum ecclesiasticarum ignarus, incaute confundit: porro ex Ecclesiæ Africanæ notitia constare alterum extitisse postea Luciferum, Calaritanum pariter Episcopum, inter sanctos illos Episcopos celebrem, qui fidem Catholicam propugnaturi, Carthaginem Hunnerici tempore venerunt. Verum jam ultro fassus sum, [veniali forsan culpæ obnoxius sicut S. Paschasius.] ita in Sardiniam abiisse Luciferum, ut Romanis Italisque Catholicis non satis constiterit quo animo esset erga unionem suam; nec deinde quidquam nuntiatum inde esse quo securi de eo redderentur. Nec abnuerim, propter alienationem quamdam ab iis, a quibus pridem dissenserat, fortaßis servatam ad extremum spiritum, talem tamen quæ venialis culpæ modum non excederet, id pati potuisse post mortem, quod passus est S. Paschasius Diaconus, a S. Gregorio commemoratus, & in Martyrologium Romanum relatus XXXI Maji: qui Laurentium a se electum Pontificem præferens Symmacho, vero Pontifici ab Ecclesia declarato, in sua sententia usque ad diem exitus sui perstitit; visus est autem miraculis divinitus honorari in corpore, quando anima hærebat in purgatoria pœna, ejus cui apparuit precibus liberanda. Quia enim non malitiæ sed ignorantiæ errore peccaverat (quod & de Lucifero dicas licet, in quo non malitia, sed zelus fidei minus discretus pœnam meruerit) purgari post mortem a peccatis potuit; eoque non obstante meruit coli ut Sanctus; sicuti & honoratur S. Lucifer: in cujus reverentiam plurimi Sardi nomen ejus libenter filiis imposuerunt deinceps, uti factum in secundo ejus appellationis Episcopo Calaritano, de quo præter nomen & simplicem Carthagine præsentiam nihil scitur: ut gratis supponere jubeamur hunc esse cujus ossa reperta & miraculis honorata denuo sunt.

[53] Diem mortis nemo antiquorum expreßit: solum unum, [Mortis ejus dies incertus.] idque recentioris fabricæ (sicut infra ostendemus) Epitaphium, quievisse eum notat XX Maji: quo die cum ejus festum nunc agi a Sardis, post inventionem corporis & Epitaphiorum retectionem constet ex miraculo, quod infra referimus num 83, eumdem diem nobis tenendum putavimus, in referendis hic ejus Actis, licet Fr. Ambrosius de Tarento in epistola notet diem 11 Maji, quasi Sardis in memoriam S. Luciferi festivum: Ferrarius ad XVIII Januarii retulit, in Catalogo generali Sanctorum, allegatis ecclesiæ Calaritanæ tabulis, a qua, inquit, hac die præcipue colitur, templo illi jam pridem ædificato. Quisnam hoc Ferrarium docuerit nescio: infra videbimus objectum fuisse Calaritanis, quod ante sacri corporis inventionem nullum diem anni habuerint cultui S. Luciferi dicatum: & ipse suum Catalogum edidit secundo post dictam inventionem anno. Cultum antiquum probant plures in Sardinia ecclesiæ sub ejus nomine: quarum antiquißima una est prope Calarim, [Dicatam ei in Sardinia ecclesiam intelligens Baronius,] inter urbem & S. Saturnini ædem. De hac cum intellexisset Cardinalis Baronius, qui ad annum 362 Ioannem Arcam reprehenderat, quod Luciferum inter Sanctos reposuisset; promisit se de infelici ejus exitu mutaturum sententiam, sicuti & in casu simili revocavit quæ de Fausto Regiensi in Gallia Narbonensi Episcopo dixerat, postquam intellexit Martyrologium Gallicanum semper ipsum retinuisse inter Sanctos, [mutavit sententiam.] & in ejus memoriam olim erectam basilicam ejus nominis titulo insignitam. Ita Baronii abbreviator Spondanus, in iterata suæ Epitomes editione Parisiensi, indicans locum Baronii de Fausto in Appendice ad priores tomos edita post tomum 10 ad annum 490, & addens id multo solicitius facturum fuisse modestißimum scriptorem, si quæ postea Romam allata sunt de veteri cultu deque corporis inventione documenta videre potuisset.

[54] Ichnographiam illius templi, quale ante restaurationem tecti visebatur, [Est templū prope Calarim antiquissimum,] ære expressam exhibet Calaritanus Archiepiscopus; suggeritque ex antiquis S. Luxorii Martyris Actis, apud Boninum Mombritium legendis & in hoc opero ad XXI Augusti illustrandis, locum, quo dicuntur Christiani sepelivisse SS. Cißillum & Camerinum pueros Martyres, ubi nunc est Sedes (forte ædes legendum) S. Luciferi Confessoris. Secundum huic templum invenitur inter oppida Pirri & Silargius; [item tria alia in diœcesi,] tertium prope oppida S. Viti & Muravera; lingua Sardoa nuncupatum Santu Luxudu, quod idem est ac Latine Sanctus Lucifer: quartum prope oppidum Sardili, Calaritanæ diœcesis, uti scribit prædictus Archiepiscopus, similiter singulorum formam repræsentans tabellis æneis. Harum tabellarum una visendam offert imaginem vetustissimam, depictam in tabula majoris altaris templi S. Luciferi oppidi Selargus: in qua varie subdivisa, medium & altiorem locum sic occcupat imago Deiparæ, [cum vetusta imagine in altari,] filium genu materno insistentem contemplantis ut ad cornu Euangelii spectetur depictus in habitu Archiepiscopali sedens Sanctus, luminoso capite, sinistram porrigens ad collum infantulæ, junctis manibus adstantis ac veluti sanitatem postulantis.

[55] Hæc omnia tanto certiorem probationem continere existimat Coriolanus in Breviario Chronologico, [absque ulla tot seculis contradictione.] ad an. 362 primam Baronii censuram refutans, quod Vrbs Caralitana ex se dederit Romanæ Ecclesiæ Pontifices duos Sanctos, Hilarium scilicet anno CCCCLXI, & Symmachum anno CCCCXCVIII creatos (Sardos saltem fuisse hos constat) & quod S. Gregorius anno DXCIV miserit Felicem Episcopum ac Cyriacum Abbatem Legatos in Sardiniam, pro conversione Barbaricinorum, qui reperientes primariam ejus insulæ ecclesiam negligentia Pastoris incultam, pro corrigendis abusibus mandatum acceperunt: in quibus, inquit Machinus, si peccatum aliquod fuisset circa Luciferi cultum, tam hi quam isti curassent reformandum; nec illud tolerassent D. Fulgentius aliique plures quam ducenti Episcopi, fidei causa in Sardiniam relegati, & diu Calari commorati.

[56] [Eumdem scriptores antiqui appellant Sanctum,] Merito igitur etiam nos de S. Lucifero agendum nobis proposuimus, secuti exemplum Hermanni Contracti, qui circa annum MXL floruit, & eodem modo quo de aliorum Sanctorum obitu, de illius ad annum CCCLXIX scripsit, Lucifer Caralitanus Episcopus, vir valde Catholicus, obit. Primus etiam Cabilonensis Episcopus, in Topographia Sanctorum Christi Martyrum anno MCCCC, ad verbum Calaris, nomen Luciferi, propter fidem Nicænam exulis, adjunxit nominibus Sanctorum Martyrum Calaritanorum. Petrus de Natalibus Episcopus Equilinus, ante annos fere trecentos agens de Sancto Lucifero Episcopo lib. 11 cap 88, aliquanto latius explicata proponit Hieronymi verba ex libro de scriptoribus. Taceo Bellarminum, Bosium, aliosque hujus seculi scriptores, non sine sanctitatis encomio de Lucifero locutos. Quid quod Ecclesia Vercellensis, ad primas Vesperas pro festo S. Ambrosii, juxta Breviarium excusum Venetiis anno MDIV, ipsum quoque ut Sanctum invocandum instituerit ita canendo:

Tunc Palatini Comites vi rapuerunt Præsules, [& vetus Breviarium Vercellense,]
Eusebium, Dionysium, cum eis & Luciferum.
Hos deprecamur sedule, Christi captos pro nomine,
Sacris hymnorum meritis, Cæli fruamur gaudiis.

Hujus hymni auctoritatem licet aliquando Baronius nisus sit elevare, & in hujus gratiam Ferrerius Episcopus Vercellensis apocryphum censuerit; recte tamen Archiepiscopus Calaritanus, parte 3 cap. 31 ejusdem antiquitatem defendens, demonstrat, nequaquam eum fuisse inter apocrypha, quæ Cardinalis Guido expuncta voluit. Recentior quam supra retuli, Alexandri Natalis conjectura de S. Lucifero II: qui in Wandalica persecutione Confessor sub Hunnerico apud Carthaginem, anno CCCCLXXXIII vel sequenti, unus fuit ex eis quos Victor Vitensis ad quadringentos sexaginta sex nominat, quorum octoginta octo sub ipsius tyranni conspectu mortuos esse ait. [De Luciferi 2 sanctitate conjectura inanis.] Recentior, inquam, conjectura ista, tota præsumptionibus nititur mere gratuitis; puta quod iste Lucifer II inter mortuos non fuerit, quod ad Ecclesiam suam redierit, quod in eadem sepultus sit, quod denique a fidelibus fuerit honoratus ut Sanctus. Ista autem sic citra ullam probationem assumpta non sufficiunt, ut aliquis inter Sanctos cultus fuisse asseratur; multo minus sufficere possunt ad affirmandum, quod in ejus locum obrepserit fidelibus cultus alterius, ætate quidem longe prioris, tali tamen honore indigni.

CAPUT VII.
De ecclesia subterranea S. Luciferi, anno MDCXV reperta.

[57] Sanctuarii Calaritani auctor Seraphinus Esquirrus Capuccinus, postquam toto primo libro egit de suburbana S. Saturnini Basilica, sub Constantino Magno secundum receptam antiquitus opinionem extructa, & anno MCCCCLXXXVII ab Archiepiscopo Petro Pilares restaurata; postquam etiam exposuit quæ ibi, cœpta sub Archiepiscopo Francisco Esquivelio foßione, [Repurgantibus S. Saturnini basilicam & cryptas,] inventa fuerint ab Octobri anni MDCXIV, usque ad Septembrem anni sequentis; libro 2 incipit tractare de proxima ei S. Luciferi æde, cujus ipsa pene exoleverat memoria. Contigit, inquit, quod dum perscrutando prædictæ Basilicæ fundo intenditur, ab ultro citroque commeantibus observarentur ad jactum lapidis antiqui ædificii vestigia nonnulla. Hoc cum significatū continuo esset Archiepiscopali Vicario Francisco Martis, isque rem contulisset cum Canonico Melchiore Fensa atque Doctore Gaspare Soler; pariter omnes iverunt in campum dictæ Basilicæ vicinum; [apparet haud procul pars cujusdam sacelli,] ubi sub ramosa quadam ficu viderunt partem superiorem cujusdam sacelli, quod ex uno latere discoopertum adhuc servabat picturarum exoletarum indicia. Advocatur ergo campi istius dominus: qui interrogatus an sciret quid illud esset, respondit annos effluxisse nonnullos, ex quo illuc adveniens transmarinus quispiam, dixit, eo loco magnum Ecclesiæ thesaurum latere: cœpisse ergo se fodere sub ficu illa: sed cum præter sepulcrum, humana continens ossa, nil invenisset, destitisse ab opere: neque ex eo tempore aut se aut alium quemquam ausum esse istic movere quidpiam.

[58] Hoc indicio accepto, considerans Vicarius sociique, posse fieri ut hoc loco stetisset S. Luciferi ædes, in vita S. Luxorii commemorata; Archiepiscopum consuluit, ad S. Pantaleonis tunc commorantem: atque de mandato ejus, postulatis piarum ac religiosarum personarum orationibus, die XIV Januarii MDCXV, [quod perscrutantes] extirpata radicitus ficu prædicta, inventum est sacellum subterraneum, palmos latum septem decim, altum duodecim, inductum fornice, ex magnis vetustisque lateribus compacto, cujus parietes picti olim fuissent, sed in humido loco sublata erat colorum figurarumque distinctio. Pavimentum, ad instar Reliquiarii confectum, novem continebat monumenta sepulcralia; in capite vero sacelli nec altare erat, nec altaris indicium; solum visebatur ibi lapidea tumba, undecim palmos longa, lata quatuor, habens operculum lapideum cum duobus gradibus: [inveniunt esse conditorium Sanctorum,] ac supra illos in eodem pariete excavatus loculus continebat statuam Beatæ Virginis ex albo marmore, utrimque vero visebatur loculus alius, minor medio: reliquæ sepulturæ omnes erant lateritiæ, præter unam, quæ ad latus epistolæ juncta parieti, etiam lapidea erat: supra quam minores tumbulæ duæ. Has fuisse Sanctorum puerorum Cesellii & Camerini, post S. Luxorium occisorum, persuasit fragmen marmoris, adhuc continens litteras CESEL; ipsiusque S. Luxorii arca in aditu sacelli reperta, [nominatim S. Luxorit & 2 puerorum.] quæ eleganti ornata musivo haud minimam partem continebat epitaphii & nominis sancti. Eamdem persuasionem confirmabant statunculi duo pueriles ex marmore, in sacello reperti, quos credibile erat occupasse olim loculos minores præmemoratos: prout ad XXI Augusti latius explicabimus. Totum porro pavimentum, musivo opere tessellarum & elegans fuisse videbatur, sed humore loci & ficus supra stantis, ita corrupti erant qui inscripti fuerant tituli, ut legi nihil posset.

[58] Monitus de hujus tam formosi sacelli inventione Dux Gandiæ, proxima Dominica die XVII Januarii adfuit, cum insigni Nobilium & Canonicorum comitatu: coram quibus aperta est tumba, [ibi inventa tumba sine titulo precipua, non fuit S. Luciferi.] quæ erat sub medio loculo, in eaque reperta sunt ossa humani corporis suave fragrantia; quibus reverenter eductis, quamvis nullus in arca titulus appareret, visum tamen plerisque est ipsum esse corpus S. Luciferi … Sed Archiepiscopus, in re momenti tanti nolens ex conjectura definiri quidpiam; ipsa quidem ossa, quæ alicujus Sancti esse merito præsumebat, intra arculam colligi, & una cum aliis Sanctorum innominatorum Reliquiis servari, atque in Sanctuarium referri mandavit; non est tamen passus inventionem publicari: sed pro majori certitudine divinitus impetranda, censuit precibus instandum operosius. Prudenter sane: inventum est enim post annos paucos quod querebatur. Interim juvat audire ab Esquirro, qua ratione quove successu progressum in opere pio sit: id enim lib. 2 cap. 14 sic pergit narrare.

[59] Post prædicti sacelli felicem inventionem, laborari cœptum in expurganda tota reliqua crypta, jussis huic rei operam impendere incolis suburbii, quod Villa-nova dicitur: quibus manipulatim quotidie, ut eis præscriptum erat, & suo quibusque ordine, convenientibus, exportata omnis terra est; inventusque locus mediocris amplitudinis, [Describitur locus] longus triginta octo, latus triginta quatuor palmos, absque ullis fenestris, eo quod solis Sanctorum corporibus recondendis fabricatus, non nisi accenso lumine fuerit adeundus. Erat autē instructus sacellis tredecim: quorum tria in capite ecclesiæ, quatuor utrimque in lateribus; deinde ad ingressum sive ostium hinc & hinc singula. Maximum omnium illud est, [ejusque sacella tredecim,] quod supra descripsimus, in ipsius ecclesiæ capite medium; reliqua palmos dumtaxat octo lata sunt; suo autem singula teguntur arcuato fornice, unusquisque vero fornix sustinetur columnis quatuor, hinc & hinc binis, decenti prorsus & congruo opere. Porro in sacellis singulis, loco altaris quod nullum erat, numerabantur sepulturæ quinque, supra invicem collocatæ: reliquæ vero cryptæ pavimentum totum distinctum erat sepulcris, plerumque ternis una in linea, fere ad instar Reliquiarii, quæ grandibus ac duris laterculis constabant, opere musivo ornatis, sicut & totum pavimentum; tam in ecclesia quam sacellis, quina ut dictum sepulcra numerantibus. Sepulcrorum tituli omnes musivo similiter opere eademque forma compositi erant, sed vix ulli amplius legi poterant, ob eas quas dixi causas, [& sepulcra in illis & sub pavimento inventa.] ac ne probabili quidem conjectura attingi, nisi in nominibus SS. Luxorii, Juvenalis ac Bonifacii. Verum defectum hunc suppleverunt marmorei tituli, in ipsis postea sepulcris inventi.

[60] His sic expositis, aggreditur expicare Esquius destructionem sacrorum locorum per Saracenos; eisque imputat, quod in hanc subterraneam ecclesiolam seu cryptam ingressi, [Ex hoc loco sub terra diu occulto,] thesaurorum scrutandorum causa, primum quidem demoliti sunt sepulcra , quæ fuerant ad utrumque sacelli latus in fronte cryptæ posita; ubi fodientes usque ad solidam humum cum nihil reperissent, etiam in sacellis aliis quædam sepulcra dissiparunt, sparsis per pavimentum ossibus: quæ quoniam Sanctorum esse non dubitabatur, juncta sunt Reliquiis alibi ante hac sine nomine repertis: tantum autem terræ supra totam cryptam congessere, ut nihil ejus amplius appareret, quam exigua illa particula, cujus supra meminimus, & cujus indicio locus agnosci cœpit: jamque merus appareat campus, qui seminatur quotannis, & nunc etiam (id est an. MDCXXIII quo scribebat Esquirrus) avena est consitus

[61] Quam non bene hæc ruina tota imputetur Saracenis, ex infra dicendis apparebit. Nunc cum Esquirro progrediamur: qui cum lib. 2 cap 15 egisset de sepulcro invento ante sacellum, [inventus transitus in aliam cryptam,] ex latere seu parte Epistolæ tertium; & deinde cap. 18 dixisset, illud non fuisse totum muro clausum, sed pro parte apparuisse pervium, ut præberet transitum in aliam vicinam cryptam; de hac alia crypta ita habet cap. 39. Secunda crypta, similiter ut prima, plena erat ingesta terra, quæ cum fuisset exportata, apparuit ipsa paulo minor quam prima: nam æque ut hæc majus unum sacellum habet media in fronte, utrimque non nisi quinque sacella numerat, id est universim undecim, cum alia habeat universim tredecim. Cum autem circa majus sacellum foderetur, [in qua sacella undecim] die X Octobris inventus est titulus quidam marmoreus, in utroque latere fractus, ita ut ejus lineæ essent utrimque mutilæ, & juxta ipsum reperta est arca insignis ex pulcherrimo marmore, sex palmos longa, duos cum medio lata, venusteque sculpta.

[62] Sculpturam quia id mereri videbatur, Dionysius Bonfant in Triumpho Sanctorum Sardiniæ pag. 263 repræsentat ære expressam, [& arca marmorea insignis,] ea forma, ut in medio appareat velut rotundum speculum eleganter tornatæ basi insistens, complectensque dimidiam cingulo tenus effigiem venerandi senis, rasa barba, capite nudo, decoro habitu, cui ex humeris gemmeus torques duplex cum pectorali monili defluit: accubat utrimque grandis & jubatus leo; geniique alati ac nudi duo, veluti advolantes, utraque manu effigiem ipsam retinent: ex utroque vero latere aßistunt totidem viri nudi, recalvi, promissa in pectus barba, & tridente quem una manu tenent innixi, plane ut solet Neptunus pingi. Proinde cum nullum in tota celaturæ appareat Christianitatis indicium, [a profanis ad sacros usus translata:] merito suspiceris, unam hanc esse ex iis arcis, quas e gentilitate reliquas, ad usus meliores transtulit pietas Christianorum posterorum. Cujus rei exempla etiam Romæ videre licet, ac nominatim in suburbana S. Agnetis basilica, stupendæ molis porphyreticam arcam, quam ignarum vulgus, propter argumentum lateribus circumquaque incisum, Bacchi sepulcrum appellat; cum verosimile sit eam a Constantia Constantini filia illuc invectam, ut vel in tam pretioso ac pene inestimabili operisque haud dubie antiquioris vase, licet profanis figuris insculpto, suum conderetur corpus; vel ex ejus spectabili magnificentia aliquis sacro loco conciliaretur splendor; cum illo ævo tanta esset sculptorum peritorum raritas, quantam probant Constantiniani ævi monumenta. Quod ideo dixerim, ne intus repositis oßibus, quæ perfectæ ætatis viro consepultum fuisse puerum ostendunt, quidquam hac mea observatione detraxisse videar, quo minus Sanctorum esse poßint.

[83] Non procul ab ista secunda crypta, detecta est alia, [inventa est denique crypta tertia,] rotundum habens Presbyterium, sive Tribunam: cujus fornix cum superincumbentis terræ planitiem solus æquaret, speciem præbebat subtus latentis furni; quod quid esset cum certius explorari vellet Dominus Vicarius, fodi intra eam jussit: effossaque terra, apparuit, sicut dixi, tribuna, cui cohærebat ecclesia reliqua. Ita Esquirrus cap. 40 obiitus dimensiones ejus signare; sed ex ichnographia quam exhibet Archiepiscopus Machinus, licet imperitißime sculptam, apparet ecclesiam, procurrentibus utrimque parietibus, tertia fere parte latiorem esse ipsa tribuna, longitudine vero bis æquare latitudinem; in eamque geminum fuisse ingressum, [quæ nunc inducto tecto est ecclesia S. Luciferi,] alterum ex latere Euangelii venientibus ab urbe, alterum in fronte obversum Tribunæ venientibus a S. Saturnini basilica. Soli autem Tribunæ suus remanserat fornix, pars reliqua tecto sublato, & fornice si quis fuit collapso patens, sic erat humo oppleta, ut parietum nulla apparerent indicia: nunc vero iisdem parietibus in majorē forte altitudinē eductis humoq; nudatis impositum tectum, ecclesiæ non magnæ formam reddit, qualis hodieque sub nomine S. Luciferi perseverat, una cum duabus præmemoratis cryptis, quæ simul omnes verosimiliter suberant uni majori desuper extructo templo.

[64] Quæ in anteriori parte multa sub pavimento latebant sepulcra, & Sanctorum esse credebantur, [sub cujus tribuna, sepulcra tria,] necdum retecta erant cum scriberet Esquirrus: itaque solum narrat, quomodo in ipsa Tribuna inventa fuerint tria sepulcra; quorum unum admodum grande, e laterculis fabricatum, cooperiebatur tabula marmorea nigra: sed quoniam nimium delicata erat, sine fractura auferri ipsa non potuit. Vacua autem ossibus arca, & ingesta dumtaxat humo plena, adhærebat parieti, Tribunam ab reliqua ecclesia separanti. Ad latus Epistolæ stabat sepulcrum aliud, multis ossibus aliunde translatis refertum, [& in horum uno cujusdam Vincentiis] & operculo tectum marmoreo ac solido, sed sine titulo: sparsa vero per Tribunam jacebant fragmina titulorum multa, ex quibus nullus sensus integrari potuit. Ast in medio inventa est arca lapidea, valde bene laborata, in eaque humani corporis ossa omnia, ac desuper fragminæ duo marmorei tituli, unde hæ litteræ videbantur restare, quem titulum integre legi posse HIC IACET B. M. VINCENCIVS non absimilis vero conjectura cum videretur, eductum est inde corpus illud, tamquam Sancti Martyris, die IX Octobris anno MDCXVI, assistentibus Archiepiscopo, Gandiæ Duce, Episcopo Bosano, Vicario præmemorato, Canonicis multis, ipsoque auctore libri Capuccino.

[65] Hic reliquo deinde opere usque ad librum 5, exponit inventiones aliarum cryptarum circa & intra basilicam S. Saturnini, usque ad Octobrim anni MDCXXI: [quod velut Martyris an. 1624 transfertur cum aliis in novum sacrarium.] libro autem 5 eodemque ultimo, describit Sanctuarium, sub ecclesia Metropolitana, adornatum insigniter ab Archiepiscopo Esquivelio, ordinemque & pompam translaturam istuc reliquiarum die XXVII Novembris anni MDCXVIII. Atque ita absolvitur pars prima operis: secunda, quæ de S. Saturnini inventione & sepulchris in ecclesia Luciferiana inventis tractatura erat, numquam venit in lucem. Est quidem opus illud judicii non usque adeo elimati, ut moroso Lectori plene faciat satis; non modo quia omnes, quorum reperta & translata sunt corpora, facit Calaritanos; quod nequaquam est verosimile sed etiam, quia ex titulorum fragminibus eliciens qualemcumque sensum, subinde historias sibi format, quarum auctorem nullum proferre poterit quam scripsum. Quia tamen accurate explicat successum inquisitionum, locorumque ac temporum circumstantias, optandum videtur ut etiam secunda pars simili prodiisset stylo. Nam qui post eum scripsit Dionysius Bonfant, ea quæ in Esquirro probantur magis, fere omisit; & in comminiscendis historiis multo amplius indulsit ingenio suo; ausus etiam ordine temporum persecutionumque digerere Martyres, & sub quo tyranno quisque passus sit definire, quod extremæ videtur temeritatis fuisse. Quo modo porro inventum sit ipsum S. Luciferi corpus, sequens publicum instrumentum patefaciet.

CAPUT VIII.
Inventio corporis S. Luciferi anno MDCXXI.

[66] In nomine sanctissimæ Trinitatis, Patris, & Filii, & Spiritus sancti, trium Personarum & unius solius Dei veri, qui vivit & regnat semper & sine fine, & in honorem & gloriam Virginis S.Mariæ Dominæ nostræ, [Die 19 Iunii Vicarius gen. Archiepisc. Calaritani,] & beati ac gloriosi S. Luciferi Archiepiscopi Calaritani, Primatis Sardiniæ & Corsicæ, lucis & speculi ac defensoris sanctæ Ecclesiæ Romanæ, & omnium aliorum Sanctorum & Sanctarum S. Calaritanæ Ecclesiæ. Sit notum cunctis, hanc scripturam & publicum instrumentum visuris, audituris, & lecturis, in judicio & extra, qualiter hac die lunæ, XIX præsentis mensis Junii, millesimi DCXXIII, Indictione VI, Pontificatus S. P. N. Gregorii Papæ XV anno III, regente invictissimo Rege D. N. Philippo IV; cum Reverendiss. Don Sebastianus Carta, Dei & Apost. Sedis gratia Episcopus Madaurensis, de Consilio Regis Domini nostri, Canonicus sanctæ ecclesiæ Metropolitanæ & Primatialis Calaritanæ, & in spiritualibus Vicarius generalis Illustriss, & Reverendiss. Don Francisci Esquivel, Dei & sanctæ Sedis Apost. gratia Archiepiscopi Calaritani, Episcopi Unionum, Primatis Sardiniæ & Corsicæ, Confalonarii S. R. E. Prioris S. Saturnini, Domini Baroniarum de Suelli & S. Pantaleonis & insulæ S. Antiochi, [cum uno Consule Testibus & Notario,] Regiique Consiliaii, simul cum Egregio & Magnifico Doctore Joanne Carnicer, Consule I in ordine anno præsenti Magnificæ civitatis Calaritanæ, & Assessore Regii patrimonii pro sua Majestate; & in præsentia Venerabilium Joannis Barrai, Mauri Serra, & aliorum undecim, & Gasparis Sirigu, Notarii & Secretarii Curiæ & mensæ Calaritanæ, & aliorum multorum, se transtulisset in locum & situm, [accedunt ad ecclesiam S. Luciferi:] in quo annis præteritis fuit inventum corpus gloriosi S. Vincentii Martyris: qui quidem situs, est in una ex capellis ecclesiæ subterraneæ gloriosi S. Luciferi Archiepiscopi Calaritani, sitæ in appendice Villæ-novæ, distantis per ictum lapidis circiter a Basilica S. Saturnini.

[67] Et cum fuisset jussum effodiri in dicta Capella, in præsentia suæ Reverendiss. Dominationis & aliorum Testium & Secretarii; post duas horas cum dimidia, [ubi effossa humo invenitur epitaphium,] a quibus effodiri cœptum fuerat, inventum fuit vulgo dictum un traspol calcis antiquæ, crassitudinis fere trium digitorum, sub quo fuit detectum quoddam epitaphium sive inscriptio, insculpta in quodam lapide marmoreo albo, duorum palmorum parum minus, latitudinis vero unius palmi, & crassitudinis duorum digitorum, fracto in quatuor partes seu fragmenta diversæ magnitudinis, qui fuit fractus ob inconsiderationem effodientium; quod quidem epitaphium sive inscriptio est tenoris sequentis.

HIC IACET B. M. LVCIFERVS ARCEPIS, CALARITANVS, PRIMARIVS SARDINIE ET CORSICE, CA. FI, S. RM̄E ECCLESIÆ, QVI VIXIT ANNIS LXXXI. K. DIE XX. MAI.

[68] Huic inscriptioni præponebatur ex latere dextro sequens signum. [cum signis aliquibus,] Subtus ex eodem latere sculpta erat biceps Aquila, a vertice in verticem coronata, alis, pedibus, cauda expansis, uti nunc Aquilæ Imperiales exprimuntur, itemque versus sinistram Christi Monogramma. De hac inscriptione agens Archiepiscopus Calaritanus Fr. Ambrosius Machin, in defensione sui Primatus pag. 61, censet fuisse Epitaphiū antiquissimum, factum tempore humationis aut translationis corporis S. Luciferi; persuasus tum antiquitate marmoris & inscriptionis, [de cujus antiquitate enormiter discrepant contendentes,] tum quia non invenitur in eo annus, in quo fuit factum vel incisum. Econtra Archiepiscopus Turritanus, in sua oppositione contra Sanctitatem & cultum S. Luciferi, quæ defensioni præponitur, contendit, inscriptionem præfatam esse suppositam, ad supplantandum populum, illumque alliciendum adorationi Luciferi. Est hæc sane temeraria præsumptio; maxime si intendatur, quod suppositio facta sit, tempore hujus, de qua agimus, inventionis; nec apparet quid momenti ea habere potuerit ad persuadendum cultum. Quare si præsumendum esset aliquid de minus recta intentione alicujus, [inter quos via media certior est.] potius præsumi deberet intentum fuisse, ut affirmaretur Calaritanus Primatus, quem Turritanus & Arborenses Archiepiscopi infirmare nuper nitebantur. Verum quid intentionem judicet aliquis cujus solus arbiter Deus est? De re ipsa dico, vel omnem publicis juratisque actis negandam fidem vel huic instrumento credendum, sine fraude administrata omnia, & diu ante refoßionem narratam isto in loco latuisse talem inscriptionem. Sed de hoc infra pluribus: nunc prosequor relationem cœptæ refoßionis.

[69] Et continuando in effossione tota die, perpendiculariter sub loco in quo fuerat titulus seu inscriptio, [sub eo invenitur musivum vetustius:] fere per octo palmos infra, de sero fuit detectum vulgo dictum un traspol, per modum tecti seu cooperturæ sepulcri, laboratum opere mosaico diversorum colorum. Et cum esset valde sero, & non posset amplius laborari, fuit jussum dictum opus mosaicum cooperiri quadam storea, usque in diem sequentem. Die Martis, vigesima præfatorum mensis & anni, absque eo quod aliquis accessisset ad dictum opus mosaicum, fuit mundatum, & extracta tota terra, quæ existebat in d. capella: & in hoc tota fuit consumpta dies.

[70] [& die 21 coram Vicario Prorege, Consulibus, ac Testibus 40,] Die autem sequenti Mercurii, vigesima prima præfatorum mensis & anni, qua die Illustriss. & Reverendiss. D. Archiepiscopus Calaritanus, cum non plene valeret, ordinavit & mandavit d. Reverendiss. Episcopo Madaurensi suo Vicario generali, quod se conferret ad d. ecclesiam S. Luciferi, ut videret quid lateret sive adesset sub d. opere mosaico, ut supra detecto: ideoque de sero cum assistentia & præsentia Illustriss. & Excellentiss. D. Joannis Vives, Proregis Locum tenentis & Capitanei generalis pro sua Majestate in præsenti regno; Nobilis Don Francisci Pacheco, Regentis regiam Cancellariam in istro regno pro sua Majestate; Magnificorum Consulum ejusdem civitatis in ordine primi, quarti, & quinti, Doctoris Joannis Carnicer, Monserrati Vacca, & Martini Saba (omitto quadraginta duos consequenter nominatos, qua Canonicos, qua Religiosos, qua Seculares recensere) & aliorum quamplurimorum … In quorum & Notariorum infra scriptorum præsentia, fuit ablata terra, quæ erat supra d, opus mosaicum, & aqua aqua mundatum, ut possent bene legi litteræ quæ in eo remanserant; & fuerunt derectæ aliquæ.

[71] Quibus visis per suam Excellentiam & per alios testes & Notarios, mandatum est quod transcriberent & extraherent fideliter litteras, [descriptis quæ supererant in Musivo litteris,] quæ legi valebant & poterant ex dicto opere mosaico: & quod super illis & super aliis omnibus inveniendis conficerent instrumenta necessaria. In quorum executionem, viso & recognito d. opere mosaico, propter suam magnam antiquitatem, tum quia opus erat in angulis fractum, non potuerunt extrahere, nisi litteras sequentes. VIXIT ANNI S III D XVII CE F. MAIAS

[72] Et transumptatis atque extractis, ut dictum est, dictis characteribus, sua Excellentia de voro d. Reverendiss. [eoque & sepulcro diffractis,] D. Episcopi, desiderans summopere pervenire ad finem & totalem conclusionem d. negotii, ambo mandarunt annihilari d. opus mosaicum & characteres. Quibus annihilatis & fractis, infra, post distantiam unius palmi cum dimidio, fuit detectum quoddam sepulcrum, lateribus & calce fabricatum ad similitudinem arcæ, coopertum lapidibus, compositis antiquissima & fortissima calce. Et postquam medietas d. sepulcri fuit detecta, inventum fuit quoddam fragmentum marmoris antiqui in forma triangulari, fere in pectore corporis sancti existens. [apparet inter ossa corporis nomen tabellæ inscultum:] In quo quidem marmore erat insculpta crux, cum nonnullis characteribus sive litteris, claris & distinctis, & sunt quæ sequuntur.

[73] Et statim atque lectæ fuerunt d. litteræ, d. Excellentissimus Prorex, flexis genibus, propriis manibus accepit marmorem præfatum; & magna cum devotione & cordis teneritate illum osculatus fuit, & oculis propriis applicavit. Et idem fecerunt d. Reverendiss. Episcopus & omnes alii circumstantes, [quod exosculati omnes,] per manus D. Doctoris & Canonici, dicti Doctoris Perella. Et postea hæc fuerunt significata Illustriss. D. Archiepiscopo, ad quem fuit transmissum Epitaphium præfatum, per medium Canonici Didaci Fadda. Et statim atque sua Illustriss. & Reverendiss. Dominatio illum vidit, jussit pulsari campanas in modum festivitatis & lætitiæ, tam scilicet ecclesiæ Cathedralis, quam parochialium, monasteriorum & ecclesiarum totius præsentis civitatis, in gratiarum actionem & singularem lætitiam & jubilum, ob peculiarem & singularem favorem cum incremento receptum de manu Altissimi, [inventionem publicant.] ob ejus singularem pietatem & clementiam, & ob singulare beneficium collatum huic suæ civitati Calaritanæ, illam decorando sancto corpore illius Prælati tam insignis, & acerrimi defensoris sanctæ fidei Catholicæ, gloriosi & beati S. Luciferi, Archiepiscopi Calaritani: cujus sanctum corpus fuit illico jussum extrahi de sepulcro.

[74] Et cum ab annis mille & ultra fuissent sepulta illius sacra ossa, propter inclementiam temporis cui fuerant exposita, non potuerunt extrahi integra, sed per fragmenta, tam scilicet caput, quam costæ & ossa humerum, & alia ossa d. sancti corporis: quæ posita fuerunt in quadam arca, cooperta gausapino serico carmesini coloris, deauratis claviculis: [Reliquias in arcam novam transferunt,] quam arcam ad hunc effectum misit D. Archiepiscopus. Et postquam totum sanctum corpus fuit positum in d. arca, ipsa, clave clausa, fuit cum custodibus depositata in basilica S. Saturnini, usque quo ordinaretur & pararetur quædam solennissima pompa & processio, ad cum ea transferendū & ascendendū gloriosum S. Luciferum, ad suam ecclesiam Cathedralem & sponsam.

[75] [hanc vero in æde S. Saturnini collocant.] Et facto deposito d. arcæ in suprad. basilica S. Saturnini, dicti Reverendiss. Episcopus & Magnifici Consules præfatæ civitatis, requisiverunt nos Scribas & Notarios infrascriptos, quod ipsis daremus fidem & testimonium cunctorum, quæ gesta fuerant & præcesserant in inventione corporis gloriosi S. Luciferi, modo & forma supradictis. Quæ omnia gesta fuerunt coram nobis infra scriptis Scribis, & testibus supra nominatis, dictis diebus, mense & anno.

Sig † num mei Ferdinandi Sabater, Notarii & Secretarii, Locum tenentis generalis istius Sardiniæ regni, qui præmissis mediante substituto interfui, & requisitus clausi.

Sig † num mei Gasparis Sirigu, auctoritate Apostolica per universum Notarii publici, [& Actum per Notarios signant.] Curiæque & mensæ Archiepiscopalis Calaritanæ Secretarii, qui una cum Connotariis meis interfui, alioque calamo scribi feci, rogatus, requisitus, clausi & signavi.

Sig † num mei Petri Piu auctoritate Regia …

Sig † num Joannis Antiochi Corona, auctoritatibus Apostolica & Regia …

Sig † num Antonii Aleu Calaritani, iisdem auctoritatibus …

[76] Addit porro Archiepiscopus Machin, quod ad majorem tantæ inventionis corroborationem, [Legitime informatus Archiepiscopus,] Illustriss. D. Don Franciscus de Esquivel, tunc Archiepiscopus Calaritanus, jussit recipi juridicam informationem ab omnibus Testibus, qui in ea interfuerunt: sicut recepta fuit: in qua tam Illustrissimus Prorex, quam omnes alii in præcedente instrumento relati, medio juramento testati sunt, se in præd. inventione Reliquiarum S. Luciferi personaliter interfuisse, & omnia quæ in præd. instrumento narrantur propriis oculis vidisse. Plures etiam ex eis testati sunt immemorabilem traditionem & venerationem erga sanctitatem B. Luciferi, sicut & antiquissimum templum suo nomini dicatum, prout late in præd. informatione continetur: quæ, in tantæ rei perpetuam memoriam, in Curia Calaritana servatur.

[77] Insuper, postquam inventæ fuerunt Reliquiæ gloriosi doctoris & defensoris Ecclesiæ Catholicæ S. Luciferi, olim Archiepiscopi Calaritani, [post consultatationem Theologorum,] die XXI mensis Junii anni MDCXIII, Archiepiscopus Calaritanus D. Franciscus de Esquivel, ut meliori modo observaret dispositionem sacri Concilii Tridentini, Sess. 25 de Reliquiis Sanctorum; congregavit Theologos die XXIII ejusdem in ejus Palatio. In qua congregatione intervenerunt cum sua Illustriss. Dominatione D. Vincentius Bachallar Episcopus Bosanensis, & alii qualificati Theologi novemdecim, rursum infra sigillatim subscripti. Quibus exposuit D. Archiepiscopus, qualiter inventæ fuerant reliquiæ & corpus gloriosi S. Luciferi, declarando modum inventionis, & cunctis oculariter ostendit epitaphia & inscriptiones inventas: primum scilicet in quatuor divisum fragmenta… & secundum quod est in forma triangulari… Et quod ipse Illustriss. D. Archiepiscopus scire desiderabat, an sine difficultate populo possunt exponi Reliquiæ d. Sancti, ut adorarentur. Et petiit quod omnes, tamquam Theologi, sibi patefacerent suum judicium & votum.

[78] Et incipiendo D. Episcopus Bosanensis, omnes prosecuti sunt per ordinem, quo ut supra descripti sunt: & concluserunt, nemine discrepante, quod sua Illustriss. [ex eorum consensu decernit exponendas esse Reliquias,] Dominatio, non solum debebat, sed etiam tenebatur populo exponere d. Reliquias, tamquam Reliquias Sancti antiqui, & valde bene meriti de omni Ecclesia Catholica; cum Altissimus sibi concessisset quod eas inveniret, post mille & trecentos annos, a quibus Sanctus iste ab hac vita mortali ad immortalem & cælestem convolaverat, plenus gloriosis victoriis & tropheis, consecutis ab hæreticis Arianis & ab Imperatore Constantio, magno illorum fautore. Omitto singulorum subscriptiones, attestationemque Notarii Gasparis Sirigu, confirmatam subscriptione aliorum quatuor Notariorum, de ejus auctoritate fidem facientium. Præ quibus mallem aliquid hic possem addere de die & solennitate translationis supra designatæ. Meminit Translationis, sed perquā leviter, Ambrosius Tarentinus, post Epitaphiorum prædictorum sensum utcumque explicatum, hæc subjungens: Marmora ista reposita fuerunt in capella Sanctuarii, [Epitaphia in sacrario erigit.] ubi corpus sanctum quiescit: ibique asservantur in testimonium certissimæ sanctitatis. Reposita autem istic sunt a prælaudato Domino Esquivel sub hujusmodi titulo: Epitaphia hæc, vetustissimis incisa characteribus, quorum majus ad S. Luciferi Archiepiscopi Calaritani ecclesiam & tumulum, minus supra ejus pectus inventa, e terræ visceribus extracta, in tanti Præsulis sanctitatis memoriam, & hujus Ecclesiæ Primatus firmissimum testimonium, propalantur Orbi, eriguntur Sancto, sacrantur Deo.

CAPUT IX.
Syllabus Testium juratorum, & primo circa revelationem de corpore inveniendo factam Fr. Francisco Hortola S. I.

[79] Adm. Rev. Domine, Vicarius Generalis (erat hic Doctor Dominicus Marti, Canonicus Calaritanus) Vener. Promotor Fiscalis ( Rogier dictus) Curiæ & Mensæ Archiepiscopalis Calaritanæ, [Ad instantiam Promotoris Fiscalis audiuntur Testes 26,] adhoc ut uberius seu evidentius constet de sanctitate gloriosi S. Luciferi Archiepiscopi Calaritani, Paternitatem vestram deprecatur, quatenus dignetur mandare ad futuram rei memoriam, recipi informationem in & super articulis sequentibus. Super quibus citati Testes, die XX mensis Septembris, anno a Nativitate Domini MDCXXXVII.

I. Die XXIII, Joannes Baptista Asquer, Mercator Genuensis, domiciliatus in præsenti civitate & castro Calaritano, ætatis, prout dixit, LV annorum parum plus vel minus, [1637, die 23 Septem.] testis citatus & prævio juramento de dicenda veritate, de quibus sciet & interrogabitur, in & super articulis præsentatis per Ven. Promotorem, ipsis lectis & publicatis, super IV & ultimo.

II. Fr. Alphonsus Melso, Miles habitus S. Joannis, & Locumtenens Præfecti militiæ, Maestro de campo nuncupatus, in præsenti Regno, ætatis, ut dixit, XXXVIII annorum pl. m. super IV & ultimo.

III. Augustinus Marti, Mercator Januensis, habitator præsentis civitatis Calaritanæ … XXXII annorum circiter, super I, II, III, IV & ultimo.

IV. Die XXV, in collegio Sanctæ Crucis Societatis Jesu, R. P. Augustinus Castagna, Religiosus Professus ejusdem Societatis Jesu præsentis civitatis, [25 Septem.] annorum LXXII, tacto pectore more Sacerdotali, & mediante licentia quam impetravit ab adm. R. P. Provinciali suo Superiore, super I, II, IV & ultimo.

v. R. P. Joannes Murtas, Religiosus Professus Societatis Jesu, & Qualificator sancti Officii, annorum circiter LVII, super I, II, IV & ultimo.

VI. R. P. Joannes Bapt. Crespo, Sacerdos prof. S. I, ætatis ann. XLV, super I, II, III, IV & ultimo.

VII. Die XXVI, R. P. Saturninus Ursena, Professus S. I. Magister in sacra Theologia præsentis civitatis & Regni illius studiorum, [26 Septem.] ac Qualificator sancti Officii, ann. LXVII, super I, II, III, IV & ultimo.

VIII. R. P. Julianus Melis, Professus S. I. Magister sacræ Theologiæ in eadem civitate, ac etiam Qualificator sancti Officii, ann. L, super I, II, III, IV & ultimo.

IX. R. P. Salvator Mereu, Professus & Concionator S. I. ann. L, super II, III, IV & ultimo.

[28 Septem.] X. Die XXVIII, R. P. Joannes Cuy, Professus S. I, sacræ Theologiæ Magister, & Qualificator sancti Officii, ætatis XLVIII an. super I, II, III, IV & ult.

XI. R. P. Andreas Sanna, Professus S. I. Cathedraticus primarius sacræ Theologiæ in Universitate præsentis civ. Calaritanæ, XLIII ann. super I, II, III, IV & ultimo.

XII. R. P. Stephanus Natter, Professus S. I. Cathedraticus Mathematicæ Universitatis, XLV ann. super I, II, III, IV & ultimo.

XIII. Die I Octobris, in Conventu S. Dominici Villæ-novæ in civitate Calaritana, [I Octobris.] R. P. Fr. Thomas Pitzalis, Prior d. Conventus, Præsentatus in Theologia & Prædicator Generalis, ann. LIV, super I, II, III, IV & ultimo.

XIV. R. P. Fr. Thomas Canavera, Ord. S. Dominici, Lector primarius Theologiæ in d. Conventu, ann. XXXII, de facultate & licentia quam habuit ab adm. R. P. Vicario generali d. Conventus, super IV & ultimo.

[2 Octobris.] XV. Die II præd. mensis, in conventu S. Augustini d. civ. Calaritanæ, R. P. Fr. Michael de la Rosa, Præsentatus sacræ Theol. in conventu gloriosi S. Augustini, ann. XXIV, præcedente facultate & licentia quam habuit ab adm. R. P. Provinciali d. Conventus, super IV & ultimo.

XVI. R. P. Fr. Angelus Serra, Provincialis absolutus Conventus & Fratrum gloriosi S. Augustini, ann. XLVI, super IV & ultimo.

XVII. R. P. Fr. Petrus Macarello, Præsentatus in sacra Theol. Ord. S. Augustini, ætatis XXVIII ann. super IV & ultimo.

XVIII. In conventu S. Antonii de Padua, Ordinis Capuccinorum istius civitatis, eadem die, R. P. Fr. Hieronymus Boy, Prædicator Ord. Capuccinorum & hodie Administrator conventus oppidi Sanctlurii, an. LV, præcedente licentia & facultate sibi concessa ab adm. R. P. Guardiano suo Superiore, super V & ultimo.

XIX. R. P. Fr. Petrus Calaritanus, olim Benedictus, Prædicator & Guardianus RR. PP. Capuccinorum præsentis civitatis, an. LXI, super V & ult.

XX. In civitate Calaritana, Doctor Antonius Galcerinus, Medicinæ Doctor & Protomedicus, ann. XL, super V & ultimo.

XXI. Augustinus Esgrechio, civis & Secretarius Regiæ Prætoriæ, ann. XL, super V & ultimo.

XXII. Doctor Bartholomæus Segui, ann XLV, super V & ultimo.

XXIII. Hieronyma Airaldo, ann. LXVII, super V & ultimo.

XXIV. Maria Airaldo, ann. XXXIV, super V & ult.

XXV. P. Fr. Andreas Calaritanus seu Esgrechio, Ord. Capuccinorum, & hodie Administrator Conventus Novi-oppidi de quarto, ann. LV, super V & ultimo.

XXVI. Jacobus Jancardo, Mercator Januensis, habitator civitatis Calaritanæ, ann. XLV, super I, II, IV & ultimo.

[80] His omnibus ut dictum est comparentibus, per Januarium Isquirru, Porterium Curiæ ecclesiasticæ, prælecti sunt articuli super quos audiendi erant singuli, & quos prædictus Vicarius Generalis Doctor Dominicus Marti recipiendos declararat: [qui affirmant quod Fr. Franc. Hortola indicarit locum ubi erat inveniendum corpus S. Luciferi,] videlicet, Primo, quod antequam inveniretur corpus & sacræ Reliquiæ gloriosi S. Luciferi Archiepiscopi Calaritani, quondam Fr. Franciscus Hortola, oriundus ex præsenti civitate & Religiosus sanctæ Societatis Jesu, vir admodum spiritualis, luce cælesti & spiritu prophetico dixit, quod si quærerent in loco per ipsum indicando, invenirent sacras Reliquias gloriosi S. Luciferi, prout cum effectu repertæ fuerunt, in eodem loco seu parte per ipsum Fr. Hortola indicato. Ad hunc articulum dixit Testis III & XXVI, quod id a multis fide dignis intellexit. Testis VI, dixit scire, eo quod cum ipso Fr. Hortola conversatus fuit per multos annos, & moratus in eadem Societate. Testis X, quia dici audivit de proprio ore d. qu. Fr. Hortola. Testis XI, quod dici audivit a R. P. Salvatore Pala, cui d. Fr. Hortola indicaverat d. locum, in quo inveniendæ erant d. Reliquiæ. Testis XII, quod dici audivit ab ipsomet Fr. Hortola. Testis XIII, esse publicam vocem & famam per totam civitatem. Testis IV, quod sæpissime a plebe & populo intellexit, & ab eisdemmet Religiosis d. Societatis Jesu.

[81] [nec non quod Frater ille vulgo habeatur Sanctus,] Secundo ponit Promotor præfatus, quod d. Fr. Hortola toto tempore vitæ suæ fuit Religiosus, admodum observans & exemplaris communiter, non solum in hac civitate Calaritana, verum etiam in toto Regno; & tam tempore quo in humanis agebat, quam postquam ab hac luce migravit, fuit habitus & reputatus pro sancto Religioso. Testis IV id se dixit scire, eo quod expertus fuit seu tractavit diversis vicibus illius conscientiam, & maxime in ultima Confessione generali, quæ fuit de tota vita sua; & etiam quia animam efflavit in suis manibus, cum multis demonstrationibus gratiæ, fiduciæ, & spei, quam in Deo habebat. Addit Testis V, quod die quo obiit, si non fuissent custodes, quos D. Prorex, qui tum temporis dominabatur, deputaverat, qui fortiter obstiterunt; non fuisset humatum illius corpus, propter multitudinem populi, qui illuc accessit, ad effectum accipiendi Reliquias vestis qua induebatur. Testis IX scire dixit, quia cum ipso practicavit pluribus annis; & quia vidit quod a Deo Domino nostro impetravit quam plurimas gratias.

[82] Tertio ponit, quod est communis opinio & fama publica in tota civitate & Regno, quod præfatus Fr. Franciscus Hortola sæpe sæpius prævidebat inventiones plurium corporum Sanctorum, [& alias similiter indicarit corpora Sanctorum latentia,] cum revelationibus cælestibus quas habebat, nedum in ecclesiis & locis per ipsum visis, sed etiam in partibus in quibus ipse numquam extiterat: & postquam ipse patefecit locum in quo erant d. corpora invenienda, cum effectu reperiebantur: quemadmodum evenit in Reliquiis præfati gloriosi S. Luciferi, gloriosi S. Saturnini, & gloriosi Martyris S. Antiochi Sulcitani. Articulo in genere, & imprimis de S. Luciferi corpore, attestantur omnes rogati: S. Saturnini nominatim meminerunt Testis III, IV, VII, VIII, XII: S. Antiochi, Testis III, IV, VII, VIII, IX, XII. Testis V etiam meminit S. Ephisii & S. Restitutæ.

[83] Testis vero X dixit, quod abhinc annis duodecim seu tredecim, [ac nominatim corpus S. Sophiæ.] cum ipse Testis ægrotaret jam confessus & communicatus, accessit ad illius cellam d. qu. Fr. Hortola: qui cum petisset ab ipso Teste quomodo valeret; ipse Testis respondit quod erat admodum lætus, eo quia profecturus erat ad fruendum Deo Domino nostro antequam ille. Qui ipso facto respondit, quod non moriturus erat ex illa infirmitate, & quod ipse prius moriturus erat. Et dum præmissa dicebantur, d. Fr. Hortola, dixit, quod in ecclesia gloriosæ S. Sophiæ erat quoddam thesaurum absconditum in d. ecclesia, quæ est sita in oppido de Aritzo. Et cum ipse Testis ab illo petiisset quidnam esset; d. Fr. Hortola respondit, quod erat gloriosum corpus d. S. Sophiæ, quod erat reconditum in d. ecclesia, indicando partem sive locum. Res miraculosa! Cum esset locus, in quo d. Fr. Hortola numquam extiterat; postea successit quod elapsis aliquot annis, cum ipse Testis jam recuperasset pristinam sanitatem, cum profectus fuisset ad d. oppidum de Aritzo, & quadam die ivisset delectationis gratia una cum multis aliis, & existeret in ecclesia d. gloriosæ S. Sophiæ; sibi venit in mentem quod ei dixerat d. Fr. Hortola. Et cum executioni mandasset quæ sibi dixerat; in eodemmet loco per d. Fratrē sibi indicato, sine discrimine aliquo, invenit corpus gloriosȩ S. Sophiæ. Idem ex hujus Testis ore audivisse se dicit Testis XI.

[84] De S. Restituta, S. Eusebii Vercellensis matre, agi debuerat ex more Sardorum XVII hujus Mensis; [quæ nam hæc?] quod ibi omissum, in Appendice supplebimus, de SS. Saturnino & Antiocho acturi XXX Octobris & XIII Decembris: quando nam vero de S. Sophia? Mirum profecto est, ejus nec nomen quidem apud Ioannem Arca aut Dimam Serpi reperiri, cum etiam ecclesiam sub suo nomine habuisse dicatur. Dionysium Bonfant minus miror de illa tacuisse: quamvis enim libri ejus generalis titulus omnes Sardiniæ Sanctos spectare videatur, vix tamen de aliis quam Calaritanis agit. Dum ergo tacent illi, liceat mihi ex vicina Sicilia lucis aliquid mutuari. Est in diœcesi Syracusana Sortinum oppidum, passuum millibus XVI circiter a mari dißitum, [an Sortinensium Patrona in Sicilia?] cujus incolæ ex veteri consuetudine, sub annum MDCXXXVIII Pauli III privilegio confirmata, Patronam colunt S. Sophiam Virginem ac Martyrem: sed Vitam nullam habent, nisi quam ex populari traditione scripsit quidam a seculis non multis, & stylo mutato edidit Octavius Cajetanis; in qua Imperatoris Constantinopolitani filia fuisse dicitur, quæ fidem Christianā clam edocta, in spelunca vicina oppido Sortinensi aliquamdiu latuerit, ac tandem ad ethnicum patrem retracta, Martyrium peregerit sub annum Domini CCIII. In hac narratione fabulositatis multum subesse, quis non videat? Torquet se in partem omnem Cajetanus, & fatetur se explicare nihil. Quid si Reguli alicujus Sardi filia, in vicinam fugerit Siciliam, unde retractam & Martyrem factam cum intellexissent Sortinenses, cœperint etiam ipsi in veneratione habere speluncam quam sua præsentia decorarat, consecrantes ei diem XXIII Decembris qua forte coli inaudierant; sed celebri fama Constantinopolitanæ sub isto nomine basilicæ decepti, sibi persuaserint, illam esse hospitæ suæ ecclesiā & patriam?

[85] Obiit porro Fr. Franciscus Hortola XX Decembris anni MDCXXIII: cujus Vitam, miraculis ante ac post funera illustrem, fuse describit Antiochus Carta; [In Vita Fr. Hortolani] hanc vero in epitomen Hispanice redegit Ioannes Eusebius Nierembergius noster tom. 2 Virorum Illustrium Societatis; & in exemplum Coadjutorum nostrorum temporalium, una cum vitis & elogiis aliorum plurium ejusdem Profeßionis, Belgice reddidit Franciscus L'hermite, cum hujus Antverpiensis domus Præpositum ageret, de hoc nostro opere haud vulgariter meritus. In istius epitomes §. 5 attinguntur favores, sancto isti Fratri divinitus oblati, circa revelationem Sanctarum Reliquiarum; & tum de iis, quos diximus, narratur, quomodo eorum corpora indicaverit; tum etiam explicatur, quomodo prænominatus P. Joannes Cuy, [res eadem narratur.] anno MDCXXIV per festa Paschalia apud Aritzum in missione agens, ex more nostræ Societatis, ingressusque ecclesiam campestrem perantiquam, & ab habitationibus remotam, recordatus sit dictum sibi a Fr. Francisco, quod sub fornice altaris majoris continerentur Sanctorum Reliquiæ. Itaque eum, cum bona gratia Oristani Episcopi, ad cujus jurisdictionem locus pertinet, cum multo comitatu illuc rediisse; & rupto fornice invenisse cumulum sacrorum ossium, quæ suavissimum de se emittebant odorem, & esse sanctarum Virginum ac Martyrum Sophiæ, Cæciliæ, atque Anastasiæ, additi tituli significabant. Vtinam eadem diligentia, sed simplicitate majori, quam Calaritani, ceteri quoque Sardi darent in publicum, quæ in hoc genere apud se gesta fuerunt: nam & ea quæ apud Calavitanos obscura nunc nobis aut dubia sunt, aliquid majoris claritatis ac certitudinis fortaßis accipere ex ipsis possent.

[86] Præter revelationem Fratri Hortola, ut vidimus, factam, alias quoque refert Archiepiscopus Machin, [Revelatur piæ matronæ Valentiæ in Hispania,] Defensionis Luciferianæ c. 38, quas huic loco inserere opportunum duxi, Valentiæ in nobili urbe morabantur quædam matronæ, sanctitate famosæ, virtutibus præditæ, jugi orationi deditæ. His omnipotens Deus, qui puris mentibus secreta communicat, S. Luciferi eximiam sanctitatem & gloriam revelavit. Quarum una, post longam orationem & divinam (ut pie credimus) revelationem, R. P. Antiocho Carta, Religioso professo Societatis Jesu, Domus Professæ Valentiæ Vice-præposito, & olim Collegii Calaritani Rectori, dixit (ut ipsemet suis litteris, propria manu exaratis & firmatis, restatus fuit) Divum Luciferum, Calaritanæ urbis Antistitem, inter Patriarchas honorificum tenere locum, magna gloria & honore cælesti coronatum. Quæ revelatio alteri non absimilis sed consona, quam de ejusmodi B. Luciferi sanctitate & gloria habuit quædam Monialis, [& Abbarissæ Ord. S. Claræ] in Ecclesiensi monasterio Ordinis S. Claræ Abbatissa dignissima, nomine Soror Angela Maria Serra, viginti annis ante prædictam inventionem ; ut juramento firmavit R. P. Julianus Melis Societatis Jesu, sanctæ Inquisitionis Qualificator, & olim in hac generali Universitate Sardiniæ sacræ Theologiæ primarius Professor: cui, inter alia conscientiæ suæ secreta, hoc revelavit. Huic Moniali (quæ sicuti in vita religiose vixit, virtutibus claruit & exemplo, sic in morte feliciter obiit, cum sanctimoniæ fama, nomine, & futuræ gloriæ omine) inter alias revelationes, quibus divinus Spiritus suum recreabat animum, illustrabat mentem, dotabat animam, factam participem divinorum, consortem cælestium, manifestavit, D. Luciferum in Patriarcharum & Pontificum glorioso adnumeratum choro: [S. Luciferum esse in gloria Patriarcharum.] quæ revelatio superiori fidem auget. Atque hæ revelationes simul sumptæ, etsi nondum Ecclesiæ auctoritate firmatæ, probatæ tamen personarum fide dignarum auctoritate, Sancti Luciferi testantur gloriam, sanctitatem firmant & prædicant…

CAPUT X.
Miracula S. Luciferi, juratis testimoniis probata.

[87] Coeptam superiori Capite causam urgens Promotor Fiscalis; & deveniens ad miracula, quibus Deus sanctitatem B. Luciferi etiam hoc seculo videtur denuo confirmasse, [Cum insula ingenti laboraret siccitate] quarto ponit quod præsenti anno MDCXXXVII, cum tempus fuisset mirum in modum siccum, & cum futura esset ingens sterilitas in seminibus Calaritanæ civitatis, & locorum capitis d. civitatis pertinentium ad ejus Archiepiscopatum, nec non in civitate Sassaris & in districtu ejusdem Archiepiscopatus; & defuissent spatio nonnullorum mensium pluviæ necessariæ; factis multis processionibus & precibus ad placandam iram Dei, ad hoc ut nobis provideret de pluvia convenienti ; videntes quod nihilominus ficcitas perseveraret in d. civitate Calaritana, die xv mensis Maji præsentis anni, facta fuit generalissima processio: in qua fuit extracta devotissima & miraculosa imago sanctissimi Crucifixi, quæ existit in parochia S. Jacobi d. civitatis (quæ extrahi non solet nisi urgente magna necessitate, & multis a tunc annis non fuerat extracta) interveniente magno concursu populi utriusque sexus & conditionis, [indictis ad ædem Cathedralem precibus,] & etiam intervenientibus illustrioribus & nobilioribus civitatis. Et ponendo sanctissimum Crucifixum super altari majori ecclesiæ Primatialis Calaritanæ, facta fuit quædam devotissima Octava singulis diebus concionando. Et cū esset dies, in quo solet celebrari festivitas gloriosi S. Luciseri, quæ celebratur die xx mensis Maji, evenit quod a primis Vesperis d. festivitatis tempus cœpit mutari; & die prætati Sancti, [ipso die S. Luciferi sub concione de ejus laudibus,] tempore quo concionator ascendit ad cathedram, quando voluit incipere concionem ad publicandas laudes d. Sancti, facta fuit tam copiosa pluvia, taliter quod apparebat mira proluvies. Quæ pluvia ab interessentibus in d. ecclesia habita fuit pro miraculosa; & quod sanctissimus Crucifixus cum ipsa subvenit præfatæ urgenti necessitati, in d. locis præfati Archiepiscopatus Calaritani, propter merita gloriosi S. Luciferi; significando quantopere æstimabat quod veneraretur & recoleretur festivitas d. Sancti; eo quod subvenerit, die quo celebrabatur ejusdem Sancti festivitas, magnæ necessitati seminum: quorum perceptio talis fuit, quod habetur necessarium, [copiosa pluvia impetratur.] nedum pro victu oppidorum civitatis Calaritanæ, verum etiam ad succurrendum necessitatibus civitatis Sassaris & locorum sui Archiepiscopatus. Testis III, æque ac ceteri hæc omnia confirmans qui præsens fuit, addit, quod concionator coactus fuit supersedere a concione per magnum spatium temporis, propter strepitum causatum a populo: idem asserunt Testis XIII, XIV, XV, XVI, XVII, & XXVI. Testis VI Concionatorem nominat, Fr. Michaelem della Rosa Ordinis S. Augustini; adjungitque, quod intellexit a personis fide dignis, quod d. aqua fuit generalis & per totum Regnum, & fuit universale remedium recollectionis frugum; quia quatenus secus, cuncta semina peribant.

[88] Quinto ponit, quod anno MDCXXV, cum reperiretur P. Fr. Andreas Esgrechio Capuccinus in conventu præsentis civitatis, [Capuccinus infirmus ad mortem] laborans febribus & a medicis desperatus, & per duos dies crucians animo seu agonizando sine loquela, & nihil alimenti recipiens, dempto modico quod per os immittebatur; evenit quod, cum P. Fr. Hieronymus Boy Capuccinus se contulisset ad illum videndum; audiens quod medici dicebant ipsum moriturum fore intra duas horas, maxima miseratione ductus, animadvertens quod non juvabat aliquod humanum remedium, habuit recursum ad divinum. Qui extrahens quamdam Reliquiam gloriosi S. Luciferi, quam portabat, illam posuit super dicto agonizante, & illi dixit: P. Fr. Esgrechio, hæc est hora in qua debes habere majorem fidem & spem in Deum, qui tibi elargietur salutem corporis, propter merita gloriosi S. Luciferi, [attactu Reliquiæ convalescit,] cujus hæc est Reliquia. Tunc d. ægrotans, cum loqui non valeret, fecit actionem quam sibi dictavit d. P. Boy; volvit seu erexit oculos ad cælum, & ab ipso tunc recuperavit salutem, & abiit febris ex illo tunc. Quod ab ipso infirmo & aliis qui illum viderunt, & sciverunt d. successum, fuit habitum pro miraculo, operato propter intercessionem prædicti S. Luciferi.

[89] Testis XX, ipse scilicet medicus, addit, quod quadam die, tempore orationis primæ noctis, [cum admiratione medicorum,] dixit Patribus Capuccinis ibi interessentibus, quod haberent curam de illo, eo quod inter nonam & decimam noctis horam vitam cum morte commutaturus erat; & cum ipsa deliberatione ipse Testis se contulit ad civitatem Calaritanam, secum ipse cogitando, quod sequenti die inventurus erat jam ipsum defunctum. Et præmissis gestis, die sequenti de mane, a dicto Conventu Capuccinorum illum vocarunt, ad hoc ut accederet ad d. conventum: & ei dixerunt, quod d. P. Fr. Andreas melius se habebat. Et cum ipse Testis illuc se contulisset, sibi dixerunt seu exposuerunt successum: & qualiter statim atque d. ægroto portaverant Reliquias gloriosi S. Luciferi, melius se habuerat, taliter quod semper in dies perseveravit in recuperatione valetudinis, & postea omnino liberatus fuit a d. infirmitate: &, ut ait Testis XXI, hodierna die adhuc vivit. Testis vero XXII etiam ipse medicus, in morbo & convalescentia advocatus, adjungit, quod pro impossibile habebat, [ipsiusque infirmi.] quod posset vivere secundum regulas medicinæ. Denique ipse P. Andreas Testis XXV dixit, quod optime reminiscitur, quod accessit ad ipsum P. Hieronymus … & statim atque audivit verba quæ d. Pater sibi dixit, sensit in se magnam lætitiam & gaudium, & illico habuit vires ad sublevandum caput & deosculandam d. sanctam Reliquiam, & ipso tunc cœpit recuperare valetudinem & febri liberatus fuit.

[90] Hieronyma Airaldo, Testis XXIII, dixit, quod illud quod scit super contentis in v articulo est, [item puella moribunda] quod a tribus annis circiter cum quædam filia ipsius Testis, cui nomen Maria Airaldo, aliam ex suis filiabus haberet ægrotantem quatuordecim vel quindecim diebus, quæ vocabatur Catharina Gamboys, taliter quod non manducabat neque bibebat quidquam de mense Augusti, prout recordari potest, quam habebant jam pro mortua: & cum ei portasset Joannes Baptista Airaldo, cognatus d: suæ filiæ, quamdam reliquiam gloriosi S. Luciferi: quam cum ægrotans deosculata fuisset; ipso facto, omni mora & dilatione postpositis, recuperavit plenam valetudinem; & ipsomet instanti petiit cibum (res miraculosa!) cum a quatuordecim vel quindecim diebus non manducasset neque bibisset (nisi pistum, [ad earum osculum:] quod fiebat de ordine aromatariorum) ut addit Maria, mater infirmæ, Testis XXIV: quæ etiam subjungit, quod cum effectu fecerunt eidem parari ovum, & illud comedit: & post duas vel tres horas surrexit e lecto, sana & salva, perinde ac si numquam infirma fuisset.

[91] Sexto ponit pro nunc, quod præmissa omnia sunt vera, & de ipsis est publica vox & fama (& in hoc omnes convenerunt) quos articulos deprecatur admitti (uti factum diximus) jubendo Notario quod tradat copiam comparenti, quæ & tradita est die XXIV Novembris a Gaspare Sirigu, se subscribente & apponente suum Notariale signum. Post hæc ad longum prout singuli deposuerunt, extensa, additur hæc clausula in impresso: Sunt & alia plura signa & miracula, quȩ fecit & quotidie facit Dominus, ad sanctitatem & gloriam sui servi B. Luciferi Calaritani declarandam, quorum informationes juridice factæ extant in Calaritana Archiepiscopali. Curia, quas, ne lectoribus morosi simus, consulto omittimus. Tale fuit quod accidit Fr. Joanni Baptistæ Silvano, Ordinis sanctissimæ Virginis de Monte-Carmelo, patria Sassaritano. Hic Calari degens inciderat in gravem morbum, [Carmelita vovens Missam in honorem Sancti,] ipsomet die festi S. Luciferi, forte ob incredulitatem ejus sanctitatis. Monitus in tali discrimine a monachis sui Conventus, ut cum magna fide & fiducia imploraret opem divinam, intercessione & meritis S. Luciferi, cui se ex corde & animo commendaret; mira res! ubi primum tam salutaribus monitis annuens id præstitit, seque B. Lucifero commendavit; spondens, si voti compos evasisset, [liberatur a febri;] se ejus sepulcrum invisurum, & in ejus sacello & altari Sacrum peracturum; repente a morbo & febri miraculose liberatus, votum implevit; & in ejus sarcophago, pro tanto beneficio accepto, Deo & B. Lucifero, cum exultatione & lacrymis, gratias egit; ut idem testatus est & propria manu subscripsit, ut in Actis.

[92] Simile est quod accidit cuidam honestæ feminæ Leapholæ Calaris, nomine Lucretiæ de Pietro & Serra, quæ magnis partus doloribus jam triduo cruciabatur; [juvatur periculose parturiens,] cumque nullo modo posset emittere fœtum, de ejus vita desperabatur. In tali discrimine posita, B. Luciferum ex toto corde invocavit; spondens si eam ab imminenti mortis periculo liberasset, nomen S. Luciferi filio nascituro imposituram. Tunc super ejus uterum Reliquia Beati Luciferi fuit ei imposita: ad cujus contactum, in eodem instanti mirabiliter enixa, & ab omni periculo tam suo quam fœtus liberata est. Quædam etiam nobilis matrona, [& parvulu in extremis positus.] nuncupata Dona Magdalena Abrich, habebat filium parvulum lactentem: qui gravi morbo oppressus sex jam diebus pene ubera nutricis [non] sugebat. Accidit ut in die Vigiliæ S. Luciferi ad Vesperas audivit sonitum campanarum hujus Metropolitanæ Primatialis ecclesiæ, quæ pro tanto festo solenniter pulsabantur. Percunctata causam pulsationis, cum fuisset ei responsum, fieri propter solennitatem festi S. Luciferi, magno affectu & animi devotione, puerum & ejus salutem & vitam, S. Luciferi precibus commendavit. Mira & stupenda res I Statim post parentis orationem puer, præter omnium spem, labia uberibus admovit, suxit, & repente sanatus est in illa hora.

[93] Hæc ad calcem Processus addita, & immutato dumtaxat ordine etiam in Italico Ambrosii Tarentini commentario explicata, libenter retulimus, eadem promptitudine relaturi cetera, [Indulgentiæ in honorem S. Luciferi concessæ.] si quis ea ex Archivis extracta nobiscum dignetur communicare, vel sequenti Tomo in fine ad denda, vel in Supplemento aliquando exhibenda. Interim, ex cap. 38 Luciferianæ Defensionis, habe ad probationem legitimi in ecclesia Calaritana cultus etiam sequentia. Non defuerunt Sedis Apostolicæ & Summi Pontificis speciales gratiæ & favores, ad augendam fidelium devotionem erga B. Luciferum, ejus sanctitatem simul contestantes. Siquidem a b. m. Paulo V ad septenos annos fuerunt decretæ & concessæ Indulgentiæ omnibus Christi fidelibus, invisentibus templum S. Luciferi, in die & festo sanctissimæ Trinitatis, cujus mysterii contra Arianos fuit semper acerrimus vindex. Breve, die XIV Julii MDCXIIII expeditum pro ecclesia S. Luciferi loci de Selarius, pro primo & ultimo anno plenatiam omnium peccatorum Indulgentiam concedit; pro aliis vero quinque intermediis septem annos & totidem quadragenas, de injunctis seu alias quomodolibet debitis pœnitentiis, in forma Ecclesiæ consueta, relaxat. Plures similes gratias, pro ecclesiis & capellis sive altaribus S. Luciferi impetratas, asserit in litteris ad Bollandum nostrum anno MDCXLIV datis, P. Didacus Carnicer, Societatis nostræ Sacerdos: quod de Calaritana ecclesia imprimis accipimus: addit autem quod sacra Congregatio Inquisitionis Romanæ anno MDCXLI decretum edidit pro S. Lucifero, imponens maledicis silentium sub gravibus pœnis, & decernens cultum ejus in statu in quo est remanere.

[94] [festus dies toti regno indictus:] Suppetunt etiam excusæ imagines B. Luciferi, inquit jam citato cap. 38 Archiepiscopus Machin, Romæ cum licentia superiorum, tam tempore Pauli V quam D. N. Urbani VIII nunc feliciter regnantis, cum diademate & titulo Sancti … Addimus etiam canonizationem & venerationem B. Luciferi, non solum in diœcesi Calaritana viguisse & vigere, sed etiam in toto regno Sardiniæ. Nam in toto illo & in omnibus ejus regiis Curiis dies B. Luciferi est festivus, ut constat ex catalogo dierum feriatorum totius anni, jussu regiæ Audientiæ excuso. [ecclesia publico ære instaurata.] Constat etiam ex Conciliis generalibus totius regni, celebratis per Marchionem de Vayona: in quibus, suffragiis Tractatorum totius Parlamenti, fuerunt designatæ quingentæ libræ monetæ. Sardæ ad reparationem templi B. Luciferi, in quo ejus sanctissimæ Reliquiæ fuerunt inventæ: prout in Actis d. Parlamenti.

CAPUT XI.
De titulis, in refossione ossium S. Luciferi inventis.

[95] Ultimum hoc caput ordior ab eo titulo, qui inter ipsa sacri corporis ossa repertus, [Primus simplicissimus potest ipsi Sancto contumulatus fuisse,] certißimum inventi qui requirebatur thesauri indicium dedit, ✠ S. Lucifer9 Epp9. In hoc facile est agnoscere, simplicitate ejus seculi, quo mortuus est Sanctus, & Archiepiscopi grandior appellatio Occidenti adhuc erat ignota. Pluribusq; toto autē hoc opere paßim obviis exemplis persuademur, usitatißimum fuisse Christianis antiquis, virorum eximia sanctitate illustrium corporibus sepeliendis addere intra sarcophagum nomina, tabellis marmoreis plumbeisve insculpta feræ quamvis posteritati factura fidem, si quando contingeret casu aut consilio reserari inventa aut reperta sepulcra. Igitur haud ægre mihi sinæm suaderi, hanc tabellam fuisse contumulatam Sancto. Aptißime vero formam triangulam eidem auctores sui elegerunt, ad designanda defuncti certamina pro fide unius individuæ Trinitatis.

[96] An porro primum Sancti sepulcrum id fuerit, intra quod reperta sunt ossa, nolim divinando discernere: tam enim potuit miraculorum a vivente patratorum æstimatio commovere Calaritanos, [& ejus sepulcro super extructa ecclesia.] ut speciale Lucifero sepulcrum tanta firmitate fabricarent sub terra: quam eorumdem post mortem crebrescentium meritum, illorum posteros, ut in erectum sub ejus speciali invocatione templum (si ante habuit communem cum aliis Episcopis sepulturam) ipsum transferentes, novum ei conderent monumentum. Quoniam tamen Ecclesia S. Luciferi San-Saturnianæ basilicæ, sub Constantino magno erectæ, adeo est vicina, ut poßit fabricata videri in ipso loco communis cœmeterii seu polyandrii, isti suburbanæ basilicæ ex veteri instituto adhærentis, nihil est quod cogat translationem factam de loco in locum suspicari: imo non apparet quæ alia esse potuerit causa loco tam conjuncto ædificandi, quam quia religioni ducebant Calaritani sanctum Episcopum ab eo movere loco, ubi ita exuberabant illius miraculæ.

[97] Ornatus deinde tumulus fuit musivo seu tessellato opere, in quo paucæ solum litteræ veteris inscriptionis cognosci potuere, uti dictum supra. Vtinam eadem opera & diligentia excepta fuisset totius musivi, ita ut erat diffracti, magnitudo & forma, [Secundus musivo expressus ac fere dissipatus] genuinus item residuarum litterarum in ipso situs speciesque ad verum expressa: nam ex his omnibus adduci potuissemus in cognitionem ætatis, ac verosimilem earum quæ deficiunt litterarum indagationem. Sunt tamen ad manum apud Esquirrum & Bonfant plurima Epitaphia inventa hoc seculo, quæ creduntur esse fere omnia Sanctorum Martyrum sub Imperatoribus ethnicis passorum. Qua id certitudine jam non disputo: ad intentum meum satis est, [supplendus ad exemplum similis epitaphii,] tam esse antiqua, ut eorum ætas nulla incolarum memoria nunc contineatur. Ex his unum in ecclesia S. Saturnini, arcæ marmoreæ, sed vacuæ insculptum, ostenditur his verbis.

✠ IN HOC TVMVLO QVIESCIT BS. M. BONIFATIVS EPISCOPVS QVI VIXIT ANNIS PLVS MINVS LX. SEDIT CATHEDRA ANN. VIII M. IIII. REQVIEVIT IN PACE SVBD. XVI KAL. SEPTEMBRIS.

[98] Necdum antiqua ulla Sardiniæ Monumenta nacti sumus, ex quibus de ordine & succeßione Episcoporum illius insulæ statueremus aliquid, sicut fecimus circæ Romanos Pontifices, Hierosolymitanos Patriarchas, Mediolanenses & Trajectenses Episcopos in hoc Majo: utimur interim recentißimo Catalogo, quem defensioni sui Primatus Archiepiscopus Machin attexuit; ubi, [quod Bonifacio Episc. sculptum in marmore,] tamquam ex Monumentis Calaritanæ ecclesiæ, proponuntur primum, Bonifacius Christi discipulus, cujus corpus in crypta prima repertum, sub musivo opere habuerit impositum pectori titulum, quo anno vitæ XL, V kal. Ianuarias requievisse indicabatur. Tum Avendrax, cujus festum Calari agi scribit Bonfant pag. 75, diem tamen non designat; nos scire optaremus. Deinde Bonifacius alter, qui esset hic secundus, sub Domitiano Imperatore passus, uti idem scriptor sustinet. Vt ut sit, hujus Bonifacii Epitaphium, quod Esquirrus pag. 56, grandibus & claris admodum litteris deforis arcam scriptum esse testatur, si non est musivo Luciferiano antiquius non est illo recentius; & in solido marmore melius debuit conservari, quam in fragili tessellarum commissura. Itaque ex ejus integriori sensu Luciferiani epitaphii fragmina videntur hoc modo posse restitui.

✠ IN HOC TVMVLO QVIESCIT BS. M, LVCIFERVS EPISCOPVS QVI VIXIT ANNIS PL. M. LXXXI S. CAT. AN… MENS. III. D. XVII. REQVIEVIT IN PACE, SVB DIE … MAIAS.

[99] Habuit Romana Ecclesia, uti vidimus, suos ab antiquo Episcopales Catalogos; in quibus satis accurate notatur tempus Sedis, numerando annos, menses, dies. [annis vitæ & sedis e Catalogo Episcopali sumptis,] Hanc diligentiam imitati sunt, qui tempore incursionis Longobardicæ Mediolanensium Episcoporum, Genuæ residentium, texuere seriem ab anno DLXXI; notantes præterea, quot annis quisque in vivis fuerit. Quid ni credamus etiam Sardos, saltem sub Theodosio, rebus Ecclesiæ prorsus pacatis, similem Catalogum exorsos texere; & tunc etiam antiquioribus, quorum sola forsitan legebantur in Diptychis nomina, determinasse Sedis ac Vitæ annos, prout eos ipsis vel antiquiora monumenta vel conjecturæ verosimiles suggerebant? Talis autem Catalogus prælucere potuit condendis Epitaphiis; quæ cur non æstimem, sic ut nunc reperta sunt, posita fuisse ante tyrannidem Saracenorum seculo VII vel VIII, sed sub felici Pisanorum dominatu seculo XI aut XII, commodius infra explicabo. Hic solum noto, annos quibus sedit S. Lucifer, non certo definibiles propter Episcopatus suscepti initium, non potuisse nostra conjectura suppleri: sed bene annos vitæ; quia præsumere licet ultimi epitaphii auctores, eos in hoc musivo necdum extritos invenisse. [cum litterarum B. M. ambiguo sensu.] Iidem quoque tam hic quam alibi videntur, de industria usi litteris B. M, quod cum Sanctorum ossa esse crederent, quæ plerumque sub nudo forsitan nominis titulo reperiebant in arcis, & de multis non haberent certum Martyrumne forent an Confessorum, utrisque crederent posse servire litteras, quibus aut BONÆ MEMORIÆ aut BEATUS MARTYR designaretur. BS. M. vero superlative posset accipi pro BEATISSIMÆ MEMORIÆ aut BEATISSIMUS MARTYR.

[100] De die mortis major est controvertendi causa. Nam vox MAIAS, hic reperta, concipere jubet diem ante Kalendas, Nonas, vel Idus Majas; & tamen in tertio. [& die mortis, diverso a die 20 Martii,] Epitaphio, quod supra num. 67 exhibuimus, legitur K. DIE XX MAI, ubi litteram K Machinus interpretatur KIEVIT, sic enim τὸ quievit nunc pronuntiant Sardi, quod ipsum haud leve est novitatis infra probandæ indicium; cum in aliis antiquioribus inscriptionibus apud Bonfant, semper inveniatur QUIEVIT aut QUIEBIT; Sed quidquid de hoc sit, manet proposita de die mortis controversia, ex comparatione secundi ac tertii Epitaphii nascens; ad quam mihi videtur dici posse aut etiam debere, quod obliterata diei vere mortualis notitia, pro eo (ut factum Romanis Pontificibus sæpe, aliisque plurimis) successerit, apud vulgus, ac deinde etiam in scriptis posterioribus, dies aliquis, seu dedicatæ vel restauratæ ecclesiæ, seu corporis vel sepulcri elevati aut revelati. Oblivio certe etiam diei XX apud Sardos irrepsit: unde objicientibus sibi ex Baronio, quod ante inventionem corporis S. Luciferi, nullus dies determinatus alicujus mensi, ejusdem celebritati fuerit in diœcesi Calaritana aßignatus; [qui etiam ipse in oblivionem venit.] indeque inferentibus, in ea non fuisse antiquitus ullum Luciferi cultum; solum negat Archiepiscopus Machin pag. 183 id esse consequens. Nam cultus antiquitatem satis probari ex antiquitate templorum Sancto erectorum, quæ sine ejus cultu non fuerint; annui autem festi memoriam obliteratam videri ait, ratione bellorum & tumultuum, quæ fuerunt in insula, toties dominos mutare coacta: quod idem acciderit Sanctis aliis Sardis variis, propria templa antiquitus habentibus in insula; quorum tamen tanta paulatim obrepsit oblivio, ut vel non colerentur omnino, vel pro ipsis alii ejusdem aut vicini nominis, sed magis vulgo noti coli existimarentur; atque ita alicubi S. Luciferum Ep. cum S. Luxorio Mart. confusum, quod & in S. Georgio Ep. Suellensi notavimus XXIII Aprilis.

[101] Transeo ad tertium, quod refodientibus primo apparuit, Epitaphium; in quo ante omnia noto inveniri interpunctionis commata, rem prorsus inusitatam antiquis: quare merito suspicere, quod ea puncta Notarii ipseque auctor Defensionis addiderint pro arbitrio, ad reddendum sensum suo sensui conformem. [In tertio videtur dici Canfalonerius S.R.E.] Maxime autem displicet CA. FI9 in penultima linea, quod Machinus jubet legi, Catholicus filius; existimans credo, quod auctores Epitaphii ita dilutam voluerint suspicionem schismatis, Lucifero imputati. Mihi longe magis placent, qui sine ulla interpunctione, ab initio factæ inventionis, legerunt titulum, quo etiam hodie gloriatur Calaritanus Archiepiscopus, Canfalonerii sanctæ Romanæ Ecclesiæ, id est, Vexilliferi. Canfalonerii dico, juxta vernaculæ Sardoæ proprietatem, qua Canfalon pronuntiatur, quod aliis paßim Italis est Confalon, ipsomet Machino teste, eoque quod fol. 183 producit instrumento publico per Regium Locum-tenentem seu Capitaneum generalem Regni confecto, sub die VI mensis Maji anno MDLXII, unde accipe hæc verba Latine reddita, & initium atque jus tituli indicantia.

[102] Propter magna & innumerabilia servitia bonaque opera, sanctæ Ecclesiæ Apostolicæ per Reges Aragonum indelebilis memoriæ præstita, [ex jure ab Arragoniis Regibus accepto,] inter alia quæ d. Sancta Sedes Apostolica, ad ostendendam se ex parte gratam pro tot servitiis, illis præstitit, hoc fecit, quod videlicet dictis Regibus in perpetuum dedit, commendavit, & communicavit Vexillum seu Canfalonem Ecclesiæ Romanæ; quodque Reges, qui pro tempore forent creati, essent illius Canfalonerii perpetui. Inde postea secutum est & contigit, quod unus Rex Aragonum, cupiens summopere declarare & denotare prærogativas, ac decotare Ecclesiam Calaritanam; voluit, mediante dignitate Sanctæ Sedis Apostolicæ, quod Archiepiscopus Calaritanus, qui tunc temporis erat & pro tempore foret, in præsenti Sardiniæ regno, nomine & ex parte Regiæ Majestatis, esset Canfalonerius, & teneret ac haberet Canfalonem illum &c. In Pisano quodam Chronico veteri apud Vgellum col. 884 lego, [qui eam dignitatem adepti an. 1297 erant,] quod anno MXVII Romana Sedes totam Sardiniam, cum Privilegio & vexillo S. Petri, Pisanæ civitati firmavit. Primam vero juris istius ad Arragonios delati originem explicat S. Antoninus tit. 20 cap. 8 § 5, dicens, quod inito fœdere inter Iacobum II (quem Don-jamum vocat) & Bonifacium VIII, pro recuperatione Siciliæ adversus Fridericum, Iacobi ipsius fratrem, anno MCCXCVII, Domnus Papa instituit d. Don-jamum Admiraldum & Vexilli-ferum Ecclesiæ in mari, quando fieret classis & expeditio contra Sarracenos ad conquestum Terre-sanctæ: ac etiam dedit ei privilegium Regni insulæ Sardiniæ, ita tamen quod ipsum educeret de manibus Pisanorum. Similia habes apud Ptolomæum Lucensem ad annum MCCXCIX, quando confœderati navalem victoriam de Siculis retulerunt.

[103] Villanius & Zurita, cum Sardinia Corsicam quoque datam asserunt (pro ea scilicet parte quam non tenebant Genuenses, [cum dominio Sardiniæ & Corsicæ,] altera Genuensibus relicta) & utramque ex hujus donationis vigore subactam esse ab Alfonso, Arragonici sceptri herede, anno MCCCXXIV; excepta tamen Calari, quæ in ditione Pisanorum remansit; paulo tamen post neutrarum partium esse voluit, ac pene ultro Arragoniis se tradidit. Quod obsequium, velut a quo penderet totius insulæ secura posseßio, compensare Alphonsus volens, sibique arctius Calaritanos obstringere; mortuo patre anno MCCCXXVIII, consideratis servitiis, ab incolis castri Calaris fideliter exhibitis, tam pro felici acquisitione Regni quam post, eorum privilegia confirmavit; idemque verosimiliter in Archiepiscopum transtulit Canfalonerii titulum.

[104] [Fuit Calaritanus, Metropolita Sardiniæ ab antiquo,] Quod attinet ad titulum Primatis seu Primarii Episcopi, eo quidem usus nunquam est Lucifer, nec aliquis, quod scire possumus, ante seculum XI; ipsam tamen dignitatem seu potestatem, titulo ejusmodi congruam, penes Calaritanum fuisse, vix equidem dubitaverim, S. Gregorii epistolas legens; eisque addens Constantinopolitanæ; Synodi, anno DCLXXXI sub Agathone Papæ habitæ, locum, ubi inter subscriptiones legitur, Sitonatus, indignus Episcopus sanctæ Ecclesiæ Calaritanæ, insulæ Sardiniæ, pro me & Synodo quæ sub me est, similiter subscripsi. Sub qua Synodo etiam fuisse Episcopos Corsicæ possemus credere, nisi eam insulam proprium habuisse ab Ecclesia Romana Defensorem, [forte etiam Corsicæ tempore Luciferi.] tamquam Romanæ Sedi immediate subjectam, ex dictis S. Gregorii epistolis intelligeretur. Sicut tamen sub Romanis utraque insula, tamquam una provincia, uni paruisse Præsidi Barbaro cognoscitur ex Actis S. Saturnini, ita verosimiliter eidem subfuit Metropolitæ saltem usque ad Iustinianum Imperatorem, qui post annum quingentesimum Sardiniam attribuens Provinciæ Africæ, Corsicam Italiæ videtur reliquisse. Interim, ut dixi, Primatis titulus necdum erat in usu: quapropter Romana Rota, coram qua anno MDCXL Calaritanus de jure ac titulo illo contendebat cum Turritano Archiepiscopo, nulla habita ratione circa Primatum proprie dictum (qui consistit in ordinatione omnium Ecclesiarum istius Regni, in convocatione omnium Episcoporum & Archiepiscoporum ad Concilia, in concessione facultatis dandæ Episcopis & Archiepiscopis exeundi a suis diœcesibus, & aliis prærogativis) respectu simplicis antiquitatis & juris Metropolitici, prudenter definivit, probari in favorem Calaritani, quod illius Sedes sit Metropolis, & antiquior Metropolis.

[105] [Primas dici cœpit sec 11.] Ipsum Primatis nomen primum invenio usurpari cœptum sub Pisanis, sub quibus, totius insulæ dominus adeptis anno MXVII, divisa est insula anno ML in quatuor Iudicaturas, ita ut caput omnium Calaris esset. Itaque Victor Papa III, cui aliqui ex Sardinia venientes miserum ecclesiarum ibidem collabentium statum exposuerant, scribens Jacobo Calaritano Archiepiscopo, ceterisque Archiepiscopis & Episcopis Sardiniæ, anno MLXXXVII, ipsi præcipue succensere se significat, qui Primas est dictæ insulæ, & cui majora ecclesiarum negotia deferenda sunt. [& sec. 14 etiam Corsicæ.] Nulla hic mentio Corsicæ est, nec alibi in antiquis Pisanis Chronicis apud Vghellum, & forte, cum Arragoniis ea concessa est, partem illius alteram adhuc Saraceni tenebant. Itaque existimo per Aragonios primum obvenisse Calaritano Archiepiscopo, ut etiam Corsicæ posset Primatem sese scribere: quod tamen fortaßis minime diuturnum fuit. Cum enim anno MCCCXLIII tota insula se tradidisset Genuensibus, illius partem jam pridem poßidentibus, vercor ne nudus solum titulus apud Calaritanos remanserit: pro quo tamen ipso nulla adducuntur documenta ante annum MCCCCIX, quando Antonius Dei gratia Archiepiscopus Calaritanus, apud Machinum cap. 8, instrumenta complura, isto & sequentibus annis condita, sic incepisse legitur; Nos Antonius… Primas Regni & Corsicæ.

[106] Ex dictis conficitur, postremum hoc S. Luciferi Epitaphium consectum esse post annum MCCCXXX; cum forte repurgata vetusta illius æde, inventum esset præfatum Musivum; neque dubitaretur ipsum esse sancti Præsulis monumentum. Sed & hoc ipsius ædis ruinis coopertum fuit post seculum fortasse non integrum; atque ita exolevit cultus pro XX Maij, haud ita pridem vel institutus vel restitutus. Nihil dico de Archiepiscopi titulo, ante seculum VII vel VIII apud Occidentales vix noto: [Non sunt antiquitatis summe indicia Archiepiscopi nomen,] ut vel ideo magis suspectum mihi sit judicium eorum; qui solo argumento, ex Epitaphiis B. M. præferentibus & apud Bonfant fol. 158, 161, 238, 316 visendis sumpto, Beatis Martyribus & annuo festo in ecclesia recolendis adnumerarunt Florium, Restitutum, Bonum, Vivianum, Felicem, Archiepiscopos ibidem dictos, & quidem Bonum adnotata IND. TERTIADECIMA; cum primus Constantinus Indictiones numerandas instituerit.

[107] Nolo etiam immorari bicipiti illi & a vertice in verticem coronatæ Aquilæ, cujus coronæ sic usurpatæ formam hactenus in nullo reperi vetustiori exemplo. De ipsius bicipitis Aquilæ origine more suo accurate scrutatus omnia Claudius Franciscus Menestrier, [& Biceps Aquila,] in opusculo de Origine Armariarum tesserarum cap. 23, tandem resolvit a Græcis esse, qui sicuti Cruces duabus decussatis lineis, sic etiam Aquilas cœperint geminare diviso vertice; idque fortaßis quoties duo simul corregnabant. Sed hanc conjecturam vellem videre exemplis nummorum antiquorum firmatam: alioqui vereor, ne sicuti mere arbitrarius fuit usus geminæ aut simplicis Crucis, sic etiam fuerit Aquilæ: quamvis vehementer propendeam ut credam, occasione alicujus Imperialis conjunctionis id factum. Vetustißimum exemplar bicipitis Aquilæ reperitur in parmula quadam Antonianæ columnæ, qua duarum Legionum in unam conjunctionem notari credunt eruditi; nec alterum deinde ullum uspiam occurrit ante seculum XIIII, quo reperio in Parisina Georgii Codini editione, iconismos aliquot veterum picturarum, Ioannis Paleologi trajectionem in Italiam accessumque ad Vrbanum V anno MCCCLXVIIII exprimentium: ubi pag. 15, spectatur triremis. Veneticis Papalibus & Imperialibus Tesseris ornata: quas inter tres bicipites Aquilæ, etiam a Ruperto Bavaro & Sigismundo Imperatoribus Germanis initio seculi XV usurpætæ.

[108] Apud nostrorum Melchiorem Inchoffer invenit Machinus veterem monetam Calaritanam hujusmodi, [simplici usa est Calaris,] Ætatem ejus non valde magnam esse credibile facit perfectior Latinarum litterarum forma: probat interim, Calaritanis Patronum primarium semper habitum fuisse B. Luciferum, cujus nomine insignitur nummus; sicut Italicæ civitates complures in more habuerunt Patroni sui effigiem aut nomen signandæ pecuniæ adhibere. Circumductæ autem Rosæ persuadent earum symbolum iisdem etiam fuisse familiare: qui fortaßis sicuti per Aquilam significatum voluerunt, urbem suam olim Romanæ civitatis jure gavisam; sic Rosas adhibuerunt, ut indicarent ipsam copioso Martyrum sanguine purpuratam fuisse. Nam uti narrat Bonfant pag. 250, in prima cryptarum supra descriptarum, in majori sacello, infra arcas plumbeas duas, inventæ aliæ quatuor lapideæ, communem habebant titulum corporibus quatuor intus conditis, quæ requievissent DIE VIII IULII ANO CCX; & tituli illius partem anteriorem, prout a Bonfant exprimitur, occupat Rosa, quatuor pandens folia in modum crucis, infixa basi ad pedem ejus sculptæ, eminente desuper crucula: & rursum pag. 360, in titulo, quem Claudius quidam S. Saturnino collocavit XXVIII NOVEMB. Similis Rosa spectatur ante scripturam, [itemque rosis ut proprio symbolo.] sculpta supra basim quaternorum graduum, sed rosulis novem circumcirca & duabus ad pedem erumpentibus stipata. Vterque autem titulus, eo quod non exhibeat diem mensis Romano more notatum, sed vulgari; merito præsumitur, non esse scriptus in principio restaurationis, quando scripti sunt alii, qui per Kalendas procedunt; sed in ejus progressu, quando Kalendarum usus magis exoleverat, sicuti etiam titulo huic postremo accidit, posito super S. Luciferi sepulcrum. Vtrimque acceptam Rosæ sepulcralis formam hic vide, & compara cum Luciferiano Epitaphio, ubi duæ insuper palmæ visuntur, in signum victoriæ, de hæresi Ariana a Sancto relatæ.

[109] Quid porro ad Crucem Patriarchalem, quæ in dicto Epitaphio Luciferiano videtur expressa esse sub rosa? [Duplex crux Primatialis,] Ea cum triplex sit, vehementer dubito, an ullam habeat cum Primatu conjunctionem. Vnum scio, Patriarchas duplici uti solitos, eoque argumento, licet fallaci, & incerto; Caravacanam in Hispania celeberrimam Crucem, allatam per Angelos, præsumi fuisse Hierosolymitani alicujus Patriarchæ. Pro Calaritano vero Archiepiscopo probari potest, ejusmodi Crucis usus, saltem a tempore dominantium in Sardinia Pisanorum. Cum enim Eremita, commorans in monte S. Eliæ, uno ab urbe milliario ad mare, anno MDCXXI, sub Tribuna oratorii fodere cœpisset, [etiam, in Epitaphio S. Eliæ notata fuit,] & corpus humanum reperisset; missus ab Archiepiscopo Michael Fensa Canonicus cum Notario Gaspare Sirigo, primum quidem in extimo pariete ecclesiolæ ipsius observavit hujusmodi duo tessararia scuta; deinde XXVIII Decembris eodem revertentes repererunt ipsius B. M. Eliæ epitaphium marmoreum, quo indicabatur Sanctus iste requievisse DIE XXVIII IANUARIUS; & in eodem viderunt idem scutum, quod supra vides duplici Cruce & littera R inscriptum: sub eoque coronam frondeam, & sub corona sculptum hominis macilenti, beneque barbati ac criniti caput dimidium, grandi clavo transfixum ab occipite trans frontem: quo indicio creditum est, Eliæ istic culti martyrium tale fuisse.

[110] [sub Rico Archiepisc. an. 1207] Vtrum hic Elias ante vel post Saracenorum adventum sit passus, non divino; tantum assero, Epitaphium istud nō esse antiquius ipsa gentilitiarum tesserarum institutione; & unum quidem videri fuisse Iudicis Calaritani, tunc præsidentis, alterum Archiepiscopi Rici sigillum, qui illi Ecclesiæ præfuit anno MCCVII. Nec enim alius ullus occurrit, cujus nomen a litteræ R inchoatum poßit hic designatum videri. Alterum autem scutum ideo potius dixi videri Iudicis, qui ædificandæ ecclesiolæ sumptus subministrarit, quam Archiepiscopi: quia (prout diximus VIII Aprilis in Commentario de S. Alberto Patriarcha Hierosolymitano) necdum indulserat Episcopis simplicitas illius ævi, gentilitia scuta more secularium usurpare: satisque videntur habuisse Calaritani Archiepiscopi, Crucem, sui Primatus insigne, cum prima nominis littera transversim expressa usurpare pro tessera. Dictum Epitaphium videri potest apud Esquirrum pag. 416 & apud Bonfantum pag. 446.

[111] Quod igitur ad tres lineas, in Luciferiano Epitaphio transversim ductas, attinet; eæ, si quid mysterii continent, ad Calaritani Primatus prærogativam pertinentis, [triplex autem in Luciferiano] videntur principium suum, non Calari, sed Pisis accepisse, ex Constitutionibus Pontificiis, extense relatis a Barbosa & Viviano, atque apud Machinum in defensione Primatus pag. 141 & seqq. distincte legendis, quibus Archiepiscopus Pisanus Balduinus, anno MCXXXVIII, ab Innocentio II decoratur Primatus honore super Provinciam Turritanam; & anno MCXC Hubaldus, item Pisanus Archiepiscopus ejusque successores, ampliori munere decorandi, confirmantur in Turritano Primatu, & donantur Primatu super Calaritanam & Arborensem Provincias, ita quidem ut Episcopos ad Concilia vocandi, [manasse potuit a triplici in Sardinia Primatu, Pisanis Archiep. concesso,] excessus eorum corrigendi, & cetera omnia quæ ad jus Primatus attinent in eos exercendi habeant liberam facultatem. Quod jus licet neget Machinus ad effectum unquam fuisse adductum, ego quidem non facile credam, cum sciam Pisanos, recepta a Saracenis insula, totum illius politicum regimen traxisse ad se; ecclesiasticum autem regimen, si non statim, saltem successu temporis, soleat politico regimini conformari; & in hunc finem jam dicta Privilegia impetrata esse, credi convenienter debeat. Vnum tamen hinc deduco ad præsens argumentum: nempe, quod Primatus Sardiniæ, sic expresse nominatus (quidquid sit de alio quocumque antiquiori jure, quavis olim appellatione expresso) translatus sit sub Arragoniis ab Archiepiscopo Pisano in Calaritanum: [& ab Arragoniis Calarim traducto.] & quia hic Primatus tunc consistebat in unione quadam trium jam dictorum Primatuum; ideo fortasse Archiepiscopales ministri Calari triplicem quodammodo Crucem exprimere voluerint, in sigillis subscriptarum a se chartarum: quod imitati sint etiam auctores Luciferiani Epitaphii novißimi, de quo hactenus quæstio fuit nobis, sentientibus factum esse post confirmatum Arragonensibus Regnum, cum Turritanus & Arborensis titulum Primatiæ resumpsissent, seque pari quo Calaritanus jure Primates habendos contendere cœpissent.

APPENDIX
De aliis hoc seculo refossis in agro Calaritano Epitaphiis.

Lucifer, Episcopus Calaritanus in Sardinia (S.)

AUCTORE D. P.

[112] [Solum Calaritanum crebros Martyres habuisse scientes,] Non est miranda, inquit Archiepiscopus Machin, Defensionis Luciferianæ cap. 54, ingens multitudo sacrorum pignorum, quæ reperta sunt Calari & in prædictis locis: quia cum hæc urbs semper, & præcipue tempore Romanorum, fuerit regia, caput, & metropolis totius Regni, & in ea fuerint commorati Proconsules ac Præsides Romani, primi Flamines, & prima Judiciaria Potestas, cum magno foro causarum; ad illam confluebant plurimi, non solum ex toto Regno, sed ex Italia, Africa Græcia, & ex aliis mundi partibus, qui simul cum Calaritanis zelo fidei flagrantes martyrium subibant; imo & ex aliis Regni (dico & Imperii) partibus vincti Christiani, tamquam malefici ad eam afferebantur, ibique diræ mortis supplicio afficebantur, & a Christianis clam sublata corpora Martyrum, ex patibulis & plateis, in ea sepeliebantur.

[113] Archiepiscopi istius assertum haud levibus argumentus confirmavit Bollandus noster, in præfatione ad tomum 1 Februarii cap. 5; nec tamen hoc satis esse credidit, ut in suum opus referret eos, [ab iis tamen nominandis abstinuimus,] quos in Triumpho Sanctorum Sardiniæ Dionysius Bonfant dicit Calari coli; non alio plerosque argumento, quam quia inventus fuerit cum oßibus titulus præferens litteras B. M. quod ille semper intelligi vult Beatus Martyr, alii satis habent Bonæ memoriæ vertere; ego nec semper Christianitatis signum esse puto, cum etiam Gentiles, Bonis Manibus ac Diis Manibus per litteras B. M. & D. M. Epitaphia prænotasse haud infrequenter sciam. Movit præterea Bollandum Eminentißimi Card. Francisci Barberini monitio, ne eos, quorum Sardi recens exuvias reperissent venditarentque ut Sanctos, temere in opus nostrum inferamus, donec constet, quæ Ecclesiæ Romanæ de his sententia sit, aut nisi eorum martyrium & publica ab antiquo veneratio satis sit aliunde explorata.

[114] Ita Bollandus anno MDCLVIII in lucem emittens Februarium, a se & ab Henschenio elaboratum. Interim anni fluxere viginti, quibus nec nobis diligentia defuit scribendi subinde in Sardiniam, [defectu certitudinis sufficientis:] neque Sardis deesse potuit ejusdem Februarii copia, quin saltem ab aliquibus legeretur: nec tamen quidquam allatum hactenus, quo persuaderemur mutare consilium circa eorumdem præteritionem, quorum cultum ita recenter tum Calaritani, tum Turritani, aliique per Sardiniam populi dicuntur assumpsisse. Nihil esse allatum non miror, in tanta geniorum ingeniorumque humanorum diversitate, operis præsentis immensitate, regionum ipsarum distantia, & difficiliori quam credere poßit aliquis litterarum commercio: sed vellem eadem moderatione uterentur Sardi. Nam in descriptione Sardiniæ, a quodam Sassaritano composita & Atlanti Blaviano inserta, acerrime perstringitur Miræus, [quam citra jurgia Sardorum ipsorum inter se] urbis nostræ Antverpiensis insigne lumen, propterea quod in sua Geographia ecclesiastica nonnihil tribuerit relationi, ad se ex urbe missæ ab Ioanne Cao Canonico Calaritano; quasi debuerit majori solertia veritatem indagare, ne cogeretur retractare ea quæ scripserat; nec adverterit animum ad luce clariorem malitiam & mendacium informantis.

[115] [vellemus accipere.] Hæc ego considerans primū Auctori isti & aliis (si in Sardinia inveniantur alii tam asperi quā ipse sit ingenii) protestor, nolle me præjudicium ullum creatum Turritanæ Ecclesiæ, per ea quæ ex Archiepiscopi Calaritani relatione huic tractatui inserui; ratus fidem adhibendam iis, quæ tantæ dignitatis & vulgo laudatæ sanctitatis auctor, non solum Romanæ Rotæ ipsique Papæ Vrbano obtulit, sed etiam affirmavit publica sub mortem protestatione, coram Notario & testibus, anno MDCXL die XXI Octobris; prout videre est ad calcem Luciferianæ Defensionis, necdum a prælo absolutæ cum ille moreretur. Deinde profiteor minime nobis grave futurum, vel in Sequentium mensium aliquo, vel in faciendo postmodum operis Supplemento, reparare defectum, errore aut nimia cautela commissum; [Monemus interim,] quando de eo fuerimus debita cum caritate & claritate admoniti. Denique observationes quasdam, ultra olim dicta in Februario, exponendas hic censeo; in quas operæ pretium sit inspicere illos, qui nobis suadere volent, ut jam prætermissos, aut deinceps prætermittendos donec melius instructi fuerimus, in opus hoc nostrum recipiamus.

[116] Ex Romanis cryptis seu cœmeteriis subterraneis multa & jam olim eruta fuisse Sanctorum Martyrum corpora, & etiam nunc annis educi singulis toto orbe distribuenda, [quod sicuti veneramur corpora missa ex Romanis cœmeteriis,] in comperto est. Constat etiam in cryptis illis, non solos Martyres esse sepultos, sed quosvis promiscue Christianos, præsertim persecutionum tempore, cum necdum licebat illis suas ecclesias, sua publice habere cœmeteria. Qua Porro ratione sepulcra Martyrum ab aliis non Martyrum sepulcris secernantur, nemo hactenus litteris prodidit, nec unquam cum iis corporibus quæ adferuntur publicæ venerationi exponenda, adfertur simul ipsa inventionis eorum historia; quæ si adferretur, sapientibus æque ac insipientibus posset patescere, quo & quanto cum fundamento singula judicata sint digna honore isto sacro. Interim, cum ea quam S. R. Ecclesiæ omnes debent reverentia, suscipimus transmissa nobis Sanctorum ab ipsa agnitorum pignora, eodem animi præparati affectu suscepturi etiam ea, quæ misit mittetque Sardinia, si ea approbaverit Roma.

[117] Dicit pag. 177 Machinus & pluribus locis confirmant Esquirrus atq; Bonfantus, [sic etiam parati simus recipere illa,] omninoq; verum esse credimus de multis, ad ea dignoscenda obtulisse se complura Martyrii argumenta, v. g. ensium, clavorū, vinculorū, & aliorum instrumentorum Martyrialium, terræ aspersæ sanguine, ampullarum vitrearum sanguine & reliquiis refertarū. Quod porro hujusmodi corpora nō fuerint ibidem sepulta, sed aliunde translata, ex ipsa inquit ossium dispositione clarescit, & ex ipsorum sepulcrorum pretiosa constructione, cum Epitaphiis ex variis lapillis mosaico opere concinnatis. Item perennis odor & suavissimus ex hujusmodi sepulcris & Reliquiis efflatus; valetudo ab infirmis præter naturæ ordinem repente recuperata, admotis ejusmodi Reliquiis; titulus Sanctorum innumerabilium repertus in eminentiori parte altaris Basilicæ S. Saturnini, qui non solum ad repertos intra basilicam, sed ad circum in subterraneis sacellis sarcophagisque miro ordine dispositis repertos spectabat; permoverunt Don-Franciscum de Esquivel, Archiepiscopum Calaritanum, [quæ apud Sardos satis probata esse constabit.] virum religiosissimum, ut servato præscripto Concilii Tridentini adhibitaque matura cum Theologis deliberatione, ea inferret in celebre Sanctuarium, quod in ecclesia Cathedrali extruxerat, publicæque venerationi exponeret. Hæc Machinus, Esquivelii successor: ex quo & ex dictis etiam constat, variis ejusmodi corporibus requirendis inveniendisque occasionem datam per Fr. Franciscum Hortola, divinitus de eisdem edoctum. De talibus sic quæsitis & sigillatim inventis probatisque eo modo, quo probata est veritas reliquiarum S. Luciferi, acceptas fideles relationes (maxime cum Sanctorum fuerint aliunde quam ex Epitaphiis notorum) libenter inseremus huic operi nostro: de aliis peto ut habeamur excusati, donec sensum suum clarius expresserit Apostolica Sedes.

[118] Ab hac profertur & ostentatur paßim apud scriptores Sardos Pauli V Breve, sub anno Pontificatus XIII, qui fuit Christi MDCXVII, ad Archiepiscopum Calaritanum in hæc verba: [sed huc non facit Breve Pauli V,] Cum litteris Fraternitatis tuæ accepimus etiam relationem inventionis sanctarum Reliquiarum, quas inventas esse scribis; quæ videbitur libenter, quemadmodum & operis argumentum & auctoris merita postulant: interim scito rem gratam te nobis fecisse, quod illam ad nos miseris. Legendam Relationem promittit Pontifex: reipsa lectam vix possumus dubitare: quin ergo ejus jam lectæ, si probata fuit, saltem a Dionysio Bonfant, post annos XVIII vulgante librum de hac materia summo studio scriptum, adfertur indicium responsi Romani? Nimirum, eruditis Romæ viris (inter quos Eminentißimus Franciscus Barberinus, sacræ antiquitatis si quis alius studiosus & peritus; Lucas Holstenius, Bibliothecæ Vaticanæ Custos; Ferdinandus Vghellus, Auctor Italiæ sacræ in litteris ad nos mißis) viris, inquam, cruditis Romæ difficultates tantæ occurrerunt, eædem forsitan quæ & nobis; ut satis tutum visum non sit, approbationis Apostolicæ pondus addere præjudiciis e Sardinia allatis, licet ea noluerint sua refragatione infirmare aut etiam abolere; maxime cum res amplius integra non esset, omniaque ad translationem quam festivißimam apparata, & res ista morosius examen requireret.

[119] Neque hic objiciendam putet aliquis ipsorummet Romanorum in hoc negotio praxim; plurimum enim utrimque interest: Romanorum enim Martyrum corpora educuntur e loculis, ab eo quo illa condita primum sunt tempore nec reseratis unquam, nec alio translatis; [nec comparatio cum Romanis, jure non æquo instituta.] creduntur autem esse Martyrum, propter certa quædam & paßim indubitata (ut par est opinari) Martyrii signa, ipsis sepeliendis raptim adjuncta, sive nomen adsit calci, lateri, aut lapidi inscriptum olim, sive non. Ista vero quæ nuper retegi cœperunt ossa, olim (ut ipsimet Sardi fatentur, & res per se loquitur) ex variis locis collecta sunt, invectaque sanctuariis ad id præparatis in pace Ecclesiæ. Itaque præter fidem, quæ inventioni modernæ danda erit; requiritur etiam fides, danda veteris translationis auctoribus. Quæ autem illis & quatenus debeatur examinandum venit: eaque de causa tam distincte volui cap. 7 explicare ordinem & successum operæ, in retegendis expurgandisque Luciferianæ ecclesiæ cryptis positæ, ut ex his conjectura fiat de ceteris, infra vel circa ædem S. Saturnini aut alibi repertis. [cum Sardoæ reliquiæ non nunc primum iuveniantur,] Multa siquidem in his mihi se offerunt digna notatu, ad quæ si animum advertissent ii, quorum pio studio nuper curata refoßio & translatio est; cautius fortasse procedendum sibi existimassent, nec promiscue omnia in illis vetustis sanctuariis reperta corpora, pro certis & indubitabilibus Martyrum corporibus habuissent.

[120] Primum igitur quæramus, quo seculo credi debeat facta illa Sanctuariorum Calaritanorum constructio vel restauratio, [sed olim repertæ sint delatæ ad Sanctuaria,] qua sub uno ac simili musivi operis contextu sic ordinata sunt omnia, uti ordinata fuisse ex nunc inventis ruinarum vestigiis & sepulcrorum dispositione præsenti apparet. Videntur existimare Sardi, ruinas a Saracenis factas, & in hunc usque diem intactas mansisse: quo posito credendum foret, saltem ante octavum seculum & Sarracenorum irruptionem constructa & sic exornata fuisse subterranea hæc Sanctuaria. Sed qui sic sentiunt, vehementer errant: jam enim ostendimus cap. ult. eum qui primo apparuit sepulturæ Luciferianæ titulum esse seculi XIV, quando regnare in Sardinia cœperunt Arragonii. Igitur eo tempore nondum illa prorsus erant occulta; sed adhuc patentia, quadamtenus repurgata ac restaurata fuere. Quis autem nescit, [quædam post seculum 13,] ætatem illam sacræ ac profanæ antiquitatis prorsus ignaram fuisse, & ad veri falsique discrimen faciendum valde ineptam; proinde non magnam certitudinem eruditis nunc facere, quæ tunc acta sunt, bona fide haud dubie, sed nimia sæpe simplicitate. Hujus autem fortasse temporis sunt ea, in quibus barbaries major occurrit & Hispanæ dialecti notabiliora indicia. Sed hæc fortaßis non multa erunt; nisi accensere eis velis omnia, in quibus QVIEBIT pro QVIEVIT, aut alias B pro V scribitur, qui nunc Hispanus idiotismus est, sed potuit etiam Sardonum antiquiorum fuisse, forte a Saracenis acceptus, aut etiam antiquior; quapropter nolo ex hac causa cuiquam scrupulum movere.

[121] Secundus Luciferianæ sepulturæ titulus, & sub primo retectus, musivo opere erat contextus, sicuti & reliqui pavimenti structura. [omnes post 11. uti probant anni incarnationis additi,] Hoc vero opus potestne censeri vetustius quam inscriptiones titulorum sepulcrorumque, eidem operi intextorum vel sub ipso conditorum? Nemo dixerit, opinor. Atqui in his unum esse jam diximus num. 107 notatum ANNO CCX, ne autem dubites Æræne Christianæ, an Iulianæ fortaßis aut Hispanæ annus hic notetur, vide quomodo apud Bonfant, pag. 127 B. M. STEFANVS quievisse legitur

AD D. V. IVLI AN. D. NRI. C id est ad diem quintum Julii. anno Domini nostri Christi centesimo. Pag. 228 B. M. IULIANUS… VIRGINIS PARTV … extrita erant cetera: patet nihilominus annum aliquem a Virginis partu numerandum: quod ipsum clare exprimitur pag. 315 in hoc epitaphio B. M. BENEDICTA D P. (id est, deposita non, ut quidam ridicule, Domino passa) AN. A PARTV VIRGINIS CCLIII. Neque Latinis tantum litteris, [& barbaricæ cyfræ] sed etiam barbaricis zyfris scriptum pag. 128 HIC IACET BEATVS MARTIR ARHELAVS PRESBYTER, OBIT TERZIO KALENDAS MARZI AN. 100. Ejusdemque generis videri possent aliquammulta, habentia pro numero Latino VI litteram G, propter convenientiam quam character is habet cum cyfra usitata 6. Bonfant a Græcis putavit sumptum pro 5, quod iis æque supponitur pro senario numero. Sed nec Græci nec Arabes docuerunt suo 6 vel 5 sic utendum, uti invenitur pag. 124 quidam P … (Petrum libuit Sardis interpretari) qui dicitur quievisse in pace D. G II KL. IVNI; ubi bene quidem legi die VIII kal. existimo, non tamen puto esse Græcam aut Arabicam notam, sed V & I uno tractu conjunctum, tum hic tum alibi sæpius, in iisdem Epitaphiis.

[122] Clariorem Arabicæ scriptionis speciem præferunt signa, [barbaricæ quædam (ut de aliis notis taceam)] visenda pag .221 & pag. 224, ubi scribitur quod

BONE MEMORIE SISINI CICNEBIT IN PACE SUB XG K. MAIAS IND. XIII. & B. M. RESTITVTA … Quid pluribus? Fatiget &

torqueat in his explicandis sese qui volet, & in voce CICNEBIT obtundat sibi caput cum Bonfanto, qui vocem a Cicnus formatam imaginatur, quasi significetur prætensus Martyr, instar poëtici Cygni, ipso in obitu suaviter cecinisse. Nos in Propylæo ad tomum 2 Aprilis parte 2 num. 20 diximus ex Kirchero nostro rursumque ante. Tom 3 Maji in Historia Chronologica Hierosolymitanorum Parergo XII plenius, ex eodem Kirchero & aliis, demonstravimus, quod anno dumtaxat DCCCC allatæ ex India zyfræ Arabibus innotuerint, ut hæ per Saracenos invehi in Sardiniam non potuerint nisi ultimo eorum dominatus seculo, [non nisi sec. 10 in Sardiniam invectæ.] post annum Hegyræ Arabicæ CCC. Æræ autem Christianæ annus, nec in Italia nec alibi, cœpit publicarum scripturarum tabulis aut sepulcralium monumentorum saxis indi, ante seculum VIII & IX; cum jam sub jugo barbarorum gemeret Sardinia, variis antea variarum gentium incursionibus vastata & spoliata. In qua publicæ rei calamitate, eaque per infideles illata, non est credibile tantam rei sacræ fuisse quietem, ut vacaverit ornandis istum in modum sanctuariis attendere vulgo Christianorum, sine Episcoporum cura, sine sacrorum cultu ferme viventium, præcipuis quibusque basilicis in fana spurcißimi Mahometi conversis. Quod ad alias magis peregrinas notas attinet, in utroque expressas Epitaphio, consultus de iis prædictus Kircherus, in talibus enodandis felicißimus interpres, anno MDCLXXVI die XX Aprilis respondit, istiusmodi characteres nihil aliud significare, quam duo nomina IESUS & MARIA, modo Latinis Græcisque contrario, Orientalibus, Hebræis, Syris, Arabibus proprio: quæ Saraceni, cum Latinis litteris efformare nescirent, ut melius poterant suis istis characteribus descripserunt. Quod utrum sciverit is qui eosdem lapidibus istis insculpsit, nescio; vix autem dubito, quin eisdem alicubi sic repertis sit usus, ad majoris antiquitatis speciem suis illis figmentis conciliandam. [Vbi postquam collapsas sub Saracenis ecclesias]

[123] Restat igitur ut musivum istud opus, reflorescente sub Pisanis in Sardinia Christianismo, strui cœperit ab hominibus, piis magis quam eruditis: quod sane ostenderunt, quando pro Romanis Consulatibus vel Imperatorum annis, quos ætas Martyrū signavisset notaverunt annos Domini nostri, aut a Virginis partu: quosque eodem tempore vel etiam paulo ante insulsus aliquis Chronicarū figulus, sciolus videri cupiens, [Victore Papa III admonente,] aptasse potuit antiquis Martyribus aut Confessoribus, vel saltem fidelibus in Christi pace quiescentibus. De reparandis Sardiniæ ecclesiis curam fuisse Victori Papæ III, ostendit Breve ad Iacobum Calaritanum aliosque, num. 104 supra allegatum; cujus priorem partem non inutile erit hic totam legere. Victor, servus servorum Dei, Jacobo Calaritano Archiepiscopo ceterisque Archiepiscopis & Episcopis Sardiniæ, salutem & Apostolicam benedictionem. Quidam ex vestra insula ad nos venientes, ecclesiarum vestrarum, pene collabentium, statum nobis exposuerunt: quæ merito ita indigno animo tulimus, ut quasi ad procedendum contra illarum Episcopos compulsi fuerimus, præcipue contra Fraternitatem tuam, qui Primas es dictæ insulæ, cui majora Ecclesiarum negotia deferenda sunt. Ideo enim Sedes Apostolica, cui licet indigne præsidemus, per diversas mundi Provincias, Episcopos, Archiepiscopos & Primates instituit, ut recte singularum ecclesiarum gereretur administratio. Quare nos Fraternitatem tuam ceterosque Archiepiscopos & Episcopos commonemus, ut Dilectionem tuam unanimiter adjuvantes, illarum restaurationem quanto citius procuretis. Vos ergo in hac re propensos ita ostendite, tantamque in hoc adhibete diligentiam, ut cognito studio ac diligentia vestra, [Primas & Episcopi restaurassent,] si quid hactenus negligenter aut inobedienter deliqueritis, merito propter hoc tolerare debeamus.

[124] Ita ille, Benevento scribens IV kal. Septembris MLXXXVII, satisque insinuans totam Hierarchici Ordinis formam, qualis tunc erat in Sardinia, esse a recenti post ingressum Pisanorum institutione Apostolicæ Sedis; sicut a Pisanæ civitatis magistratu facta erat institutio quatuor Iudicum, a quibus oppressionem patientes novi Præsules, quia Pontifici quæsti erant, Victor in altera Brevis sui parte cupientes secedere, & ad se venire malentes caritate debita suscipiendos promittit. Ex quo rursum intelligimus, [suscepta demum cryptarum restauratio,] magnificam & splendidam illam sanctuariorum instructionem sub terra, de qua agimus, ipsa ecclesiarum restauratione (ut par est credere) posteriorem, adhuc serius esse factam; cum scilicet crebris piorum largitionibus adeo ditatæ hæ essent, & ex attributis sibi fundis tam opulenti facti Episcopi, ut non solum ad necessaria sufficerent sibi, sed etiam ad splendorem & magnificentiam abundarent. Dicamus itaque seculo XII cœpta, sequentibus porro aucta & ornata fuisse Sanctuaria, [sub Archiepiscopis Calaritanis Petro,] tam Calaritana quam alia per insulam.

[125] Primus hoc in genere nominetur Petrus, cui anno MCXXXII Honorius II Pallium & Spolia decedentium Clericorum conceßisse invenitur, litteris in archivio adhuc legendis, cujus hoc repertum in Sulcitana S. Antiochi ecclesia monumentum crediderim, quod nonnihil turbato verborum ordine apud Bonfant pag. 154 tale extat.

      Ubi corpus beati Sancti Antiochi quiebit in gloria,
Aula micat, virtutis opus reparante ministro,
      Pontificis Christi sic decet esse domum,
Quam Petrus antistes cultus splendore nobabit,
      Marmoribus, titulis, nobilitate, fide; [Rico,]
            dedicaturus XII K Febru. [Gallo,]

Annis post Petrum LXX floruit Ricus, cujus memoriam in ornando S. Eliæ M. tumulo attigimus supra. Post utrumque & intermedios duos, sedit quidam Gallus nomine, omissus in Catalogo apud Machinum, sed cognoscendus ex illustri sui Præsulatus monumento, quod apud Bonfant fol. 437 hujusmodi legitur, in montis Calaritani eremitorio inventum:

AD HONOREM. DEI. ET BEATE BARBARE
MARTIRIS. PS̄ENS. ECC̄IA. EST CONSTRVCTA.
SVB. ANNO DNĪCE INCARNATIONIS. MCCLXXXI.
INDICCIONE VIII. DN̄O GALLO KLL̄AR. ECC̄LIE
P̄SVLI RESIDENTE. FG. FREGVANTINO. HMIGA.
P̄FATVM LOCVM. COHEREMITAS. SVOS. EODEM
TEMPORE GVBERNATORE.

Opinantur autem Bonfant aliique, hanc Barbaram illam esse, cujus sepulcro inscriptus hic titulus postea repertus est ✠ S. BARBARA V. ET M. Q. VIXIT ANNIS XXX. [Iacobo & aliis,]

[126] Invenitur apud eosdem Auctores descripto arcæ, quam circa annum MCCC (forte sub Archiepiscopo Jacobo, qui anno MCCXCVI sedisse invenitur) confectam esse, videtur posse hac ratione suaderi. In arcæ jam dictæ latere uno, conspiciuntur tria corda, coronam & palmam portantia, quorum duo gladiis, tertium sagitta transfigitur cum subjectis sigillatim litteris .D. .T. .V. nec dubito quin hæc sint indicia fidei adhibitæ tunc martyrio, quo intus humatæ mulieres fuerint coronatæ. Ex altera parte sic legitur ✠ HIC IACENT SANCTISSIMAS (barbarismus est, pluralem femininum in as terminans, uti Hispani faciunt loco æ) DOROTHEA, THEODOSIA, ET EVGENIA, MARTYRES ET VIRGINES. Q. DEPOSITAS SVNT, VBI REQVIEBIT CORPVS S. RESTITVTA M. AN̄TE D. CCCCX. Bonfant hæc ultima verba sic explicat ætate Domini 410. Nemo sic locutus est aut scripsit unquam. Quid si ita legam? ante DCCCCX, id est nongentos decem sub intelligendo annos. Sensus ut puto clarus erit totus, significabitque, quod hic lapis cælatus & prædicta corpora huc allata sint circa annum Christi MCCC, quando scilicet anni DCCCCX fluxisse credebantur ab eo tempore, quo ex eo loco ablata fuerant ossa S. Restitutæ Martyris, puta a tempore Constantini, qui honestius collocari Martyrum corpora præcepit.

[127] Hinc vero haud immerito videor formare conjecturam, quod, uti istarum corpora sunt translata seculo XIII aut XIV; sic & aliorum plerorumque, quibus expressior additur Martyrii aut Sanctitatis nota, tunc quoque fuerint translata & elevata, [adeo ut Epitaphia pleraque sculpta sint sec. 13 aut 14] iisdemque sculpta Epitaphia, cujusmodi varia extant apud Bonfant. Pauca exempli causa producam. Pag 392 sic leges: HIC IACET S. IVSTVS, VIX. ANNIS XXX. ET B. NICOLAVS. infra quæ verba, totam lapidis longitudinem duabus lineis implentia, notatur grande

inter duas insignes palmas, ut Martyres designari scias. Similiter pag. 447 Crux grandior inter duas similes palmas occurit, cum hoc titulo: HIC IACENT. HIC B. M. BARTOLOMEVS CIVES ET SS. M. VINCENTI9 FABRICI9 BLASIVS RVFFI ET SOCIO℞. Et hi quidem sub nota Martyrii. Sub sola autem commendatione sanctitatis, quam solam etiam indicat annus Christi, ex auctoris conjectura expressus, uti supra exprimuntur anni ætatis, habes pag. 444. ✠ HIC IACENT PVELLE SS. TECLA. ERASMA. ELIA. AQVILA. ET AGNES. QVE IN DOMINO MORIVNTVR IN ANNO DOMINI CCCXXXV. DIE III IVLII.

[128] [majori pietate quam certitudine collectis undecumque titulis,] Ceterum quod secula ista, quibus hæc facta affirmamus, majorem, ut dixi, pietatem quam eruditionem discretionemque operi attulerint, quoscumque titulos, quascumque, arcas, quæcumque marmorum fragmina conquirendo convehendoque, manifestum mihi sit ex ipsis earum inscriptionibus, apud Esquirrum & Bonfant legendis. Nam primo in illis multæ sunt, quibus additur expresse annus Indictionis Constantinianæ. Exemplum XIII Indictionis jam dedimus: alia minimum viginti congerere hic possem: quæ si non sunt sculpta post discessum Saracenorum (quando extremæ stultitiæ fuisset designare annum Indictionis nullum certum tempus per se solam apte exprimere) sed fide bona tunc quidem illata Sanctuariis olim autem facta, [etiam quos Martyrum non esse probat nota Indictionis:] quando communis usus ferebat ita simpliciter Indictionis, annos notari; credi debent esse facta post Indictiones a Constantino magno ordinatas. Hinc vero sequeretur eos, quorum corpora sub tali nota fuerunt condita, non fuisse Martyres, sed in pace Christi simpliciter quievisse. Vt autem credamus eosdem, saltem virtutis eximiæ titulo, pro Sanctis habitos antiquitus fuisse; meliori deberet auctoritate constare, quam hominum ita cæce credulorum.

[129] Sicut autem nihil miror, in monumentis titulisque fidelium, [aut novis confectis cum expressione ætatis,] quietis tempore seculo IV & deinceps usque ad IX sepultorum, tam accurate expressos annos ætatis uniuscujusque, cum id Gentilibus etiam ipsis fuisse in usu sciam, & ad nostra usque tempora servantum continuari oculis ipsis videamus quotidie: ita difficulter crediderim, quod (cum Romæ & alibi vix licuerit nuda nomina sepulcris Martyrum inscribere) vacaverit Sardis tam diligenter quærere, & notitiæ posterorum tradere eorumdem ætates, quam factum præsumi volunt, qui Epitaphiis de quibus agimus, & in quibus plerumque notatur ætas per VIXIT vel BIXIT ANNIS PLUS MINUS … summam tribuunt auctoritatem, [quod rem valde suspectam facit.] quasi ipsorum martyriorum tempore vel sub Constantini Magni filiorumve ejus Imperio sculptis, aut desumptis ex aliqua paris antiquitatis Martyrographia. Mihi vero, dum cosidero, quæ superiori seculo homines aliquot phantastici sunt commenti Brixiæ, Italiæ Cisalpinæ urbe, tam copioso Martyrum sanguine sacratæ, quam parum distinctas de singulis notitias retinenti, sicut demonstravi parte 3 Propylei præcitati: dum, inquam. Brixiensia figmenta considero, aliquando incidit formidare, ne similis aliquis somniator, ætates omnium in Sardinia Martyrum, quorum nomina vel corpora reperit, pro libitu suo descripserit in aliquo Commentariolo; eoque vulgato facem prætulerit Epitaphiorum auctoribus.

[130] [nec bene creditæ sunt eæ arcæ Martyrum esse, quas sine ulla Martyrii nota,] Præterea non satis prudenter in Martyrum classem receptæ sunt personæ plures; quas vel ex ipsis Epitaphiis scire poterant Sardi, alio quam Martyrii titulo fuisse in arcis singularibus conditas; quæ etiam arcæ melius fuissent numquam illatæ in Sanctuaria. Talis est quæ apud Bonfant pag. 419 laudatur, ut elegantior ceteris venusteque cælata, cum hac epigraphe, Memoriam Cassiæ fecit Tocchius, conjugi & matri filiorum suorum digniss. Talis quæ pag. 256 occurrit, sed versibus ab imperito sculptore perturbatis, quos hoc modo sculpendos fuisse puto:

Quisquis honor tumuli, quidquid solamen humandi est, [conjuges conjugibus fecere ante irruptiones Saracenorum,]
Continet iste locus; conjux quem cara superstes
Marcello Rufina dedit Leontio, in pace

Talis est, qua conjugem Emeritam, a suo uti videtur thoro separatam & Sanctimonialibus adjunctam, condidit LAVRENTIUS CONTRA VOTUM, ipsam arcam his versibus conscribens, in quibus sculpendis nonnihil etiam peccatum est, quod sic legere & corrigere poßis pag. 273.

Hic mihi cara pio tegitur conjuxque sepulcro,
Emerita, sanctifico semper sociata pudore,
Bis duodenos fida Deo quæ pertulit annos,
Sanctimoniq; gerit Domino tribuente coronam. [etiamsi aliquam indicent virtutis excellentiam.]

Sunt & alia plura apud Bonfant versibus concepta Epitaphia, quæ seculo VII aut VIII composita poßis credere: non item ex iis accipere argumentum Sanctitatis publico ecclesiæ cultu colendæ, licet defunctis tribuant aliquam commendationem virtutis, uti cum Pag. 302 legitur, Hic jacet Maximiana nob & Re. id est nobilis & religiosa aut Reverenda. Hic posita est Maximiana ca. quod Bonfanto est Casta & pag. 303 Hic jacet B. M. Bonifacia R. F. quod ab eodem explicatur religiosa femina. Sic pag. 285 Bonæ memoriæ innocenti ac pudicæ Faustinæ, quæ vixit annis XVI, Sanctus sponsus quiescenti in pace Epitaphium ponit, ubi Sanctus seu Sancius nomen viri existima, satis usitatum Hispanis medii ævi; nec dißimile pag. 283 Bonæ memoriæ innocenti Amantio, qui vixit annos VIII dies sex, quiescenti in sinu SS. Abrahæ Isac & Jacob, in pace Xti Dmñi. PS̄ (positum) VIIII Kal. Jan.

[131] Adde prædictis ex pag. 106, eo dignius relatu, quo minus commode explicatur a Sardis, [quales titulos Maurusio peregre mortuo uxor locavit,] omnia trahentibus ad sua de Martyribus præjudicia; ego lacunas videor aliter posse & debere supplere.

TOTIVS BONITATIS ADQVE INNOCEntiæ MAVRVSI CORPVS HOC IN LOCO MANet QVIETVM QVI DEBITVM NATVRÆ PERegre IN LOCO EXOLVERE IVSSVS EST DIVINO, PETiliæ DIE VIII KAL. * NOB. EIVSDEM FVNVS A DIlecta EIVS BENERIA CONIVGE PVDIca curatum est XI KAL. DEC. VIXIT AN …,… quIESCIT hic etiam gemina ejusdem proles … RIA MAVRVSii et … Maurusii depos… IANNVarii

Nempe, uti testatur Bonfant, præter grandiorem loculum unum, minusculos duos continebat hæc arca; ut proinde A reliqua Epitaphii pars intelligenda sit egisse de gemella prole, quæ ut patri contumularetur ex priori sepulcro, in quo ante ejus mortem jacuerat, translata forsitan est. Imaginationi suæ plusculum indulgentes Sardi, [ipsi & geminæ proli,] ubi pato legendum esse Peregre in 3 linea, legunt per martyrium; & ubi existimo posse intelligi nomen urbis, ubi Maurusius iste in templo obiit, exprimendo (exempli causa) Petiliæ, quæ est urbs Brutiorum in Apulia; Bonfantus, ut tertium jungat Maurusio & Veneriæ (tamquam uterque hic conderentur) legit Petro, nulla habita sensus integrandi cura: quin imo Maurusium ipsum putat annue cultum fuisse in Sardinia, sed cultum ejus per ignorantiam vulgi, in cultum S. Mauri Abbatis commutatum esse.

[132] Qui tam facilis ad conjecturas fuit, potuisset majori cum specie veri præcedens Epitaphium, [ac forsitan alteri filio Lelto:] quod æque puelli Martyris esse credidit, sic explicare, tamquam is fuisset filius ejusdem Beneriæ ex secundo thoro. Siquidem Maurusii arca inventa est infra aliam, inscriptam ut sequitur: ✠ Hic jacet in pace Lellus Beneme. Quidni enim Beneriæ corrigas, potius quam suppleas benemerens aut benemeritus? quod elogium puero non convenit, qui, ut sequitur, vixit ann. V mens. XI DPS (id est depositus) XV Kal. Aprilis Ind. VII. Habeat partem cum Gesi, qui istū locū boluerit biolare. Non est quod te moneam per B intelligere V: satis est si jubeam advertere animum, an in tali Epitaphio aliqua Martyrii species vel umbra appareat; quam etiam nullam invenies in eo quod pag. 368 habet Bonfant, versu satis eleganti conceptum: cujus, injuria temporum mutilati, unum alterumve defectum facile hoc modo supplebis,

Simpliciæ magnum retinebunt secula nomen,
Quæ festinatis fatorum stamine metis
Bis denis sextum conjungere cœperat annum, ut
Redderet Octobres animam moritura kalendas.

[133] [multo minus probandi tituli recentiores] Atque hæc dicta de vetustioribus ante Saracenorum invasionem sepulcris, hominum quidem piorum, sed Sanctis minime adscribendorum; magis valere debent in multo post mortuorum nobilium monumentis, si qua forte occurrant. Tale autem esse videtur, quod in Ecclesiensis urbis ædicula quadam sacra inventum est sub gradu altaris, & olim fortasse altari ipsi pro tabula servivit (hoc enim suspicari facit tum magnitudo, quæ est palmorum in longitudine quinque, trium in latitudine, tum insculptæ cruces, grandior una in medio, minor ad singulos angulos) ubi circum extimam oram per tria latera (nam quartum in fronte vacat) descriptæ leguntur hæ littere ✠ A. D. MCCCXXXVIII HIC. IACENT. BA. CC. IAVMEVS SAT. IACORIVS. Annum sepulturæ notatum hic crederet alius: Sardi persuasi, litteris BA. CC. beata corpora indicari, annum intelligunt translationis & litteras SAT. interpretantur Sanctus: solum dubitant Confessoresne an Martyres censendi sunt, quorum sub eo lapide reperta sunt ossa: & Martyres esse definit Esquirrus, quia inquit in sepulcro jacebant clavi aliqui; [per conjecturas explicati.] & si forent Confessores, extaret Canonizationis memoria. Itaque sine hæsitatione translata in novam arcam ossa, deportata fuerunt ad S. Claræ ædem, eo loci cathedralem, splendido cum apparatu, ubi nunc coluntur. Quam id prudenter, viderint Sardi. Ego considerans nomen Jaumeus quod non abludit ab Arragonice Jaymes, id est Jacobus, si pari utar conjectandi libertate, dicam clavos esse eos, quibus commißi fuere sarcophagi lignei, una cum carnibus consumpti; in quibus sarcophagis jacuerint vel Baccalaurei duo (vereor enim ne puncta ab Esquirro addita pro arbitrio sint, præter seculi XIV morem, puncta sæpe nulla notantis) aut Barones Clarissimi, quorum unus fuerit Jaumeus cognomento Satia; alter Corius notum Mediolani in Italia nomen, cujus cognomentum attriverint sacrificantium pedes, prius quam suppedali tabula lapis iste obtegeretur: ambo vero mortui ac sepulti sint ad pedem ejus quod erexerant & dotarant altaris, anno Domini MCCCXXXVIII. Conjecturæ sunt hæ, nec probo historias in conjecturis fundatas; solum ostendo, quanto justius exigam ne in iis fundetur Sanctorum antea ignotorum cultus.

[134] Quod si in hujusmodi Epitaphiis non sunt idonea sanctitatis probandæ argumenta, [Arcæ aliquæ veteres quidem sunt, sed forte ethnicorum] nec propterea debuerint cum iis reperta corpora inferri Sanctuariis; multo minus id fieri debuisset nonnullis, de quibus dubitare poßis, an vere sint corpora Christianorum. Sic intra eam arcam, in qua (sicuti ex titulo apparuit) inventum est corpus B.M. Luciani, qui vixit annis pl.m. LXX, qui fuit in pace positus V Kal. Junii, uti habetur pag. 63; inventum est aliud corpus longe minus, quod (sicut dicitur pag. 77) suppositum capiti habebat titulum, cui primum insculpta erat anchora, deinde hæc verba M. Antonius appelles (lego appellens) exitum, id est exscensionem in terram, fecit Venustæ conlibertæ suæ, quæ vixit annis XI. Bonfant omnino credit undennem hic notari Martyrem, cui nomen Antonius Appelles fuerit; mors autem in mari pro Christo obtigerit, ligata ad collum anchora: cetera Epitaphii verba ne examinat quidem. Ego vero nudum anchoræ jactū in appulsu navis factā intelligo, quando exscendens aliquis Marcus Antonius, potentis cujusdam viri libertus, collibertam suam Venustam, in ipso navigationis cursu mortuā, tumulavit cum ejusmodi Epitaphio, in quo nec Christianitatis apparet vestigium. Nec si centena ejusmodi Epitaphia inveniam, absque ✠ anchoram in fronte habentia, aliud credam, quam signum in simili casu ethnicis usitatum id esse. [qualem etiam Ravennæ invenimus,]

[135] Cum anno MDCLX venissemus Ravennam; &, XX die Novembris ingreßi ornatißimum templum novi Classensis intra urbem monasterii, adoravissemus sub majori ara quoddam corpus sacrum, illic depositum & decentißime conditum a quodam Cardinali Legato; admoniti, esse S. Argyridis Matronæ & Martyris Græcæ, cujus ibi festum quotannis ageretur die XXIV Aprilis, ducti fuimus post altare, ut spectaremus marmor, tres aut quatuor pedes longum, altum vero unum, quod cum corpore illo pariter allatum fuerat, his inscriptum notis:

ΓΛΥΚΙΤΑΤΗ ℣ ΓΥΝΑΙΚΙ
ΑΡΓΥΡΙΔΙ ℣ ΤΡΟΦΙΜΟΣ
ΑΝΗΡ ℣ ΕΤ. ΕΣΗ ℣ Λς

Rogabant adstantes ut ipsum sibi Latine redderemus; [& ab ecclesia removendam suasimus,] hanc ergo interpretationem eis scriptam reliquimus. Dulcissimæ mulieri Argyridi, Trophimus maritus. an. vixit XXXVI, monuimusque removendum a templo videri saltem lapidem, qui natus esset scandalum parere intelligentibus; & mulieri forsan ethnicæ positus, ac deinde a Christianis fuisset allatus in cryptam, ut alicujus Martyris loculo claudendo serviret pro latere. Nam illa Corda (istic enim ubi nos litteram ℣ posuimus, notula quædam erat, aliquam speciem præbens transfixi cordis) si vere sunt corda, solum esse indicia doloris, quem maritus hauserit ex jactura tam caræ conjugis: quod in aliis pluribus ethnicorum epitaphiis videre erat, & nunc sæpe invenimus apud Bonfant, potißimum pag. 299, ubi post singula pene verba, velut totidem suspiria, cor notatur modo simplex, modo lineola trajectum ut telo: quod qui putarent esse Martyrii signum, vehementer fallerentur.

[136] Extat apud nos dono Ioannis Iacobi Chriffleti enchiridion quoddam, exiguæ molis, manu studiosißimi juvenis Philippi Winghii Lovaniensis conscriptum totum, ante annum MDXCII, ubi is infinita propemodum Romanarum antiquitatum monumenta sacra profanaque, Græca ac Latina, collegit: inter quæ videre est titulos sepulcrales non paucos, ejusmodi notis insignitos, absque ullo Christianitatis indicio: & talem quidem exhibebat tabella, Romæ apud Carpos ab eodem inventa, atque hoc modo sculpta.

℣ D ℣ M.
AVR. ZOTICO. VENE. MERENTI. COIVEGI.
FECIT. AELIA. RESTVTA. COM. QVEM. BIXIT.
ANNO S. X.

Vbi ante litteras D & M, quas DIIS MANIBVS scriptas vides posita cordis transfixi nota, aliud omnino designare non potest, quam gemitum vel suspirium: licet alibi subinde prorsus otiosa illa sit, aut loco interpunctionis dumtaxat usurpata. Neque mirum alicui videatur, quod signum istud transfixi cordis negem Martyrii indictum esse, quando nec eæ quidem virgulæ, quas vulgus Palmas interpretatur,

quasque in ejusmodi lapidibus frequentes videre est, [hec etiam palme Martyrium nonænt] & in Ravennati isto fortasse vidimus, ad id sufficiat: quippe quæ non sint palmæ triumphalis, sed funebris cupreßi notæ. Imo, quamvis veræ essent Palmæ, martyrium tamen nequaquam notarent, uti exemplo luculentißimo probari potest ex Baronio, ad annum CCCLXVII exhibente Epitaphium Flaviȩ Jovinȩ filiȩ Fl. Jovini isto anno consulis, supra quod amplißima in forma describitur Christi monogramma, corona veluti laurea eleganter circum ornatum, erectis utrimque, duobus grandibus e palma seu lauro ramis: dicitur autem quod vixit annis tribus, diebus XXXII, deposita Neofita in pace XI kal. Octob. Quæ omnia auferunt suspicionem martyrii, ex illis ramis & corona forsan apprehendendi qui proinde nec alivi (si aliud nihil adsit) fundare eam possunt. Sapienter proinde Congregatio, super Indulgentiis sacrisque Reliquiis Romæ constituta, decretum suum anni MDCLXVIII die X Aprilis sic concepit; ut Palmæ eisque junctum vas sanguine tinctum, haberentur simul pro signis certissimis verarum Reliquiarum; aliorum vero signorum examen in aliud tempus rejecit: in eoque res hactenus stetit, sicut comperio ex Epistola Cardinalis Riccii ad Episcopum Cardinalem Lucensem, qui simul ambo dictæ consultationi ante suam promotionem interfuerant. Porro cum Ravennati Archiepiscopo innotuisset nostrum de lapide isto judicium, prædictam Congregationem consuluit, & (ut idem Cardinalis Riccius scribit in præcitata epistola, data ultimo Ianuarii MDCLXXXII) responsum accepit, non solum amovendum lapidem, sed ipsum quoque illud corpus, quod Martyris esse nullo jam certo argumento patebat, restituendum Domino Cardinali qui ipsum donaverat. Quod executioni mandatum esse cum non dubitem; crediderim quoque Classenses Monachos curavisse, ut certius aliud corpus acciperent, quod mutatis mutandis substituerent in locum prioris corporis, ne tantus apparatus ac sumptus in altari exstruendo factus suo fine frustraretur.

[137] Viderint Sardi, hoc an alio modo consultum velint puritati religiosi atque ecclesiastici cultus, [Abstinendum ergo a conjecturis,] quam haud modice inquinarunt majores eorum, prædictis & aliis similibus Epitaphiis tam facile honorem dando, quasi essent Sanctorum Martyrum testimonia certa; ipsi vero ea nunc etiam interpolarunt indecentius, tot nova festa Sanctorum nequaquam certorum assumendo. Locum habeat apud antiquitatum Romanarum eruderatores licentia conjectandi, & mutilos lapidum mutorum apices interpretando nostræ se jactent ætatis Oedipi, oracula ex tripode a se fundi arbitrantes, quoties haud inepte videntur hariolati. In his si erratur, aut in diversas abitur sententias, erratur sine piaculo, disceptatur sine scandalo simpliciorum: in rebus sacris utrumque aliter evenit. Abstineant igitur a conjecturis in re sacra, qui procul manere a superstitione in religionem invehenda volunt. [tam in asserenda nominum sic repertorum sanctitate,] Nam cur ego titulis, quos efferunt Calaritanæ cryptæ, semper credam de nota Martyrii, non autem aliis, initio libri 12 apud Bonfant, acceptis e Commentariis Ioannis Bapt. Fonteii de Prisca Cæsiorum gente, qui spectantur inscripti basibus columnarum in ecclesia S. Nicolai in Vidriano, nescio an in eadem Sardinia aut alibi in Italia? In una legitur D. M. EGNATIAE: in altera D. M. IVLIAE TICINI MATIVS RESVS SORORI BENEMERENTI TVMVLV̄ FECIT. VIX. AN. XXXXV FR̄ER PIVS POSVIT. Has, prius quam admoverentur sustentandis columnis, fuisse non Deo Maximo, sed Diis Manibus positas aras, nemo talium rerum peritus dubitaverit, Divæ Martyri dicatas nec ipse quidem Bonfant cogitare audet. Sin autem reprehensionem mereretur qui sic interpretans, Egnatiam ac Juliam prædictas pro sanctis Martyribus honorandas contenderet; an poterunt reprehensionem effugere, qui in eo, cujus ad Februarium facta mentio, lapidis fragmento legentes non amplius quam has paucas litteras, … ORIE CECILIA … NOS SVINVA GINIA (quæ modica correctione adhibita, ad aliorum similium Epitaphiorum exemplum, legi & suppleri potuissent, BONE MEMORIE CECILIA VIXIT ANNOS QVINQV AGINTA) maluerunt Ceciliæ, tamquam Martyri jam satis demonstratæ, addere socias Suinuam & Giniam, atque earum memoriam annuam festive agendam a Clero decreverunt?

[138] Quid? quod ex indiciis etiam imperfectioribus, quandoque præsumpserint definire nomina, & quidem minime congrua prætensæ antiquitati. Inventus erat in prima prædictarum cryptarum loculus profundus ac plenus oßibus, [quam eorumdem fragmentis explicandis:] adeo ut sola capita (quæ partim integra, partim comminuta apparuerunt) viderentur esse triginta quinque: nec dubium esse debebat, quin ist hic composita omnia fuerint, tamquam Reliquiæ certæ Sanctorum Martyrum: aderat enim titulus marmoreus, palmum dimidium in quadro habens, & utrimque sic notatus prout exprimitur ab Esquirro pag. 273, Legunt Sardi Beatorum Sanctorum Martyrum numero triginta quinque Federicus, Fabianus Leonardus, & aliorum Sanctorum. [ad quod vel non serviunt Teutonica nomina,] Si antiquos Martyres esse credebant sub Romanis Imperatoribus, Flaccum aut Flosculum, Africanum vel Afranium, Lepidum aut Lucidum oportuerat cogitare, aut quidvis potius quam Teutonica nomina, usque ad seculum XI Sardis ignota: quibus si locus detur, plurima suggeret eadem ipsa Teutonica lingua, ad characteres istos æque facile aptanda.

[139] Ob eamdem nominum Teutonicorum formam, recipere non possum, tamquam antiquos Martyres & Sulcitanos Episcopos, duos illos, quorum corpora in villa Tartaliensi sepulta, [vel indicant multo posteriorem ætatem:] inventa asserit Bonfant pag. 410 sub hoc Epitaphio Hic jacent hujus aulæ Præfides duo bonæ Memoriæ, Aymus videlicet & Albertus, sancti, sanctissimi. Vbi ego Martyrii notam nullam video, & nomen Præsidis existimo gratis pro titulo Episcopi accipi. Tartaliensem certe ecclesiam nemo dicet fuisse Cathedralem. Quin ergo nativo sensu accipimus omnia, credimusque illius ipsius ecclesiæ, intra quam sepulti quiescebant Præsides, id est Præpositos vel Curatores fuisse? non ex antiquis ante Saracenos Christianis, sed ex posterioribus sub Pisano Dominatu, qui religiosæ vitæ meritis insignes aut etiam miraculis, post mortem, meruerint cum tali elogio tumulari; & aliquem ibidem cultum habuerint, non quidem plenum ut Sancti canonizati, sed minutum & notæ inferioris, qui citra Apostolicæ Sedis decretum tunc obtinebatur, tamquam Beati. Hoc autem vel id eo libentius monemus, quia forsitan adhuc res integra est, nulla dum facta corporum istorum elevatione aut translatione, neque die aut titulo definito sub quo coli deinceps poßint: judicarem enim, si colendi sunt, colendos esse solum ritu Confessorum, necdum plene canonizatorum.

[140] [uti etiam indicat titulus Archiepiscopi.] De Calaritanis Archiepiscopis, quorum hi reperti cum corporibus tituli apud Bonfant pag. 1, 8, B.M. Florius Archpus, qui decoravit fide domum Dei altissimi. pag. 161 B … Eslutus Arch … sanctæ Cara … esiæ, qui vixit annis plus min. LX … sedit Cathedra an … quebit in pace sub d … pag. 278 … B. M. Bonus Arc … al. qui vixit annis … K. Martias ind. tertia dec. pag. 245 Hic jacet B. M. Vivianus Archiep. pag. 316 … M. Felux A … Karabit … pl. M. XC. De his inquam omnibus similiter dixerim, [Episcopi partim Sardi partim Afri fuerunt,] Confessores habendos, successores S. Luciferi; & quidem ex postremis ante Saracenos, quando jam usitatior erat titulus Archiepiscopi; iisdemque tempore præferendos, si qui alii in similis notæ Epitaphiis inveniantur, cum indicio Caralitanæ ecclesiæ, dicti simpliciter Episcopi. Vbi nullum ecclesiæ certæ invenitur argumentum, sed nudum Episcopi nomen; in medio relinquam, sitne talis Episcopus Sardis annumerandus an vero Afris, de quibus Primus Archiepiscopus Cabillonensis, in sua Topographia Sanctorum ad verbum Caralis: Hic 200 Episcopi Africæ per Hunnericum Regem Wandalorum exulant.

[141] Ex Calaritanis antiquioribus, forsitan ante Luciferum, videntur fuisse Gregorius & Paulus, [& in Epitaphiis quandoque distinguuntur.] quorum in sacello S. Stephani Basilicæ S. Saturnini inventus titulus prænotata cruce Primatiali; quo intelligitur non esse antiquus titulus, sed qui præsumi poßit ex antiquis fideliter transcriptus sub Pisanis, quando in unum collocata sunt tria corpora, ut sequitur: HIC IACENT B.M. GREGORIVS EP. V.A.P.M. (id est, vixit annis plus minus) LX, ET SOCIORVM (barbare pro & Socii) PAVLVS EP. V. A. LII ET B. M. CHRISTINA Q. V. A. LII quorum corpora Bonfant pag. 549 dicit impetrata asportataque a Iuliano Iancardo Presbytero Genuensi ex Alaßio, ripæ occiduæ vico amœno: qui ea illuc transtulit, & intra ecclesiam S. Ambrosii in capella Deiparæ, Iancardæ familiæ propria, collocavit cum maxima celebritate die VII Februarii: quo die si annue recolantur, præstaret omitti titulum incertum Martyrii.

[142] Ex Africanis aliqui nominatim, & quidem cum titulo Martyrii, fortaßis propter mortem in exilio obitam, exprimuntur pag. 520 hoc modo:

✠ S. IANVARIVS EPP. ET M. S. LVDOVICVS EPP. ET M. ET S. EGIDIANVS EPP. ET M. SVNT AFRICANVS. [Afrorum uni perperam datum nomen Ludovici.]

Vbi Epitaphiorum posterus collector sub Pisanis (nec enim antiquiores credi possunt ejusmodi pluribus communes tituli) minus peccasse videtur ponendo Africanus in singulari, quam scribendo nomen Ludovici; quod, æque ac supra nomen Leonardi, dicendum est irrepsisse per ineptam conjecturam nominis, olim forte non integre sculpti, sed per initiales dumtaxat litteras, aut alias compendiarias notas. Inventionis & translationis historiam invenies apud Esquirrum lib, 3 cap. 12 sub nota anni MDCXX, diei XVII Iulii, quando Calari festum eorum agi scribit Bonfantus: quod propter expreßius additum titulum S. magis probari posset, quam de aliis multis, pro quibus solum B. M. nihil tale infert.

[143] Nos tamen etiam ab his, in opus nostrum inferendis, cum bona Sardorum venia, abstinebimus; [Sicut autem in hoc opere omittimus noviter acceptos a Romanis cryptis,] quando non nisi rarius mentionem deinceps faciendam censuimus, eorum etiam Martyrum, quorum corpora aut corporum partes notabiles ad hujus nostræ Domus Aniverpiensis templum, & aliorum ubiq; ordinum oppidorumq; ecclesias, advecta habemus, aut scimus ex Romanis cœmeteriis alla ta esse hoc aut superiori seculo, & suis quæque diebus cum ecclesiastici officii & Missæ cultu exponi in altari. Non quia dubitamus de veritate tituli (nec enim necesse hic habemus Romanis judiciis, quibus ea probata, inserere nostrum) sed quia nobis, historiæ ecclesiasticæ & antiquitatis illustrationem profeßis, parum convenit augere molem operis, jam nunc nimium excrescentis, conquisitione eorum, quorum nuda nomina nunc primum de sub terra eruta, aut etiam ab inventoribus corporum recenter imposita, [ita recens annuntiatos a Sardinia præterimus sine præjudicto eorumdem.] nihil admodum faciunt ad nostrum institutum. Historias enim donationum translationumque, ejusdem fere formæ ac styli instrumentis comprehensas, identidem iterare, fastidiosum plane atque inutile foret.

[144] Liceat ergo circa Martyres & Cōfessores Sardos sic versari, ut tunc solū de iis agendū nobis judicemus, quādo revelationis, inventionis, translationis historia singulares aliquas continebit circumstantias, propter quas additas, notitiæ ex vetustibus scriptoribus habitæ, eximi mereantur a turba Sanctorum innominatorum, vel nomine tenus dumtaxat cognitorum; quorum nihilominus juvari meritis, & consortiis optamus aggregari; triumphos ipsorum de mundo ac dæmone istic cognituri, ubi absque formidine errandi eos liccbit legere, in libro viventium ipsius Dei manu descriptos, una cum cujusque morte, ætate, ordine, patriaque. Non desunt in ipsa Sardinia, atque etiam Calari, viri eruditi ac moderati, quibus Esquirri atque Bonfanti studium, plerosque omnes de quibus agunt fuisse Calaritanos contendentium, minime probandum videtur; nihil dubitantibus, quin ex aliis quoque locis Sardiniæ, imo & ex Provinciis Imperii aliis, multi pro Christo Martyrium sustinuerint, non tantum sub ethnicis Imperatoribus (ad quorum annos a Bonfanto omnes revocantur) sed etiam sub Saracenis aliisque barbaris. Iidem, cum hæc viderint, futurum spero ut nobis facile assentiantur, multis tribui Martyrii lauream, quibus Confeßionis aut Virginitatis titulus solus sufficeret. Quin etiam judicaturos confido, inter eas quæ nunc monstrantur inscriptiones, esse haud paucas ambigui intellectus fideique incertæ, quas propter memoriam vetustatis in doctorum hominum musæis præstaret, quam in ecclesiarum sacrariis custodiri.

[Annotatum]

* id est Novembris.

DE SS. THALASSIO ET MARCO
EREMITIS APVD GRÆCOS.

COMMENTARIUS HISTORICUS.
Eorum notitia ex Ms. Synaxario, an & quomodo eos distinguat ab aliis ejusdem nominis?

Thalassius, Eremitæ apud Grȩcos (S.)
Marcus, Eremitæ apud Grȩcos (S.)

G. H.

[1] Relatus a nobis ad XXII Februarii est S. Thalassius Anachoreta juxta Cyrum in Syria, quem ibidem in colle degentem cum S. Limnæo discipulo, sæpius invisit Theodoretus Episcopus Cyri, ex cujus Philotheo cap. 22 breve ejus elogium dedimus. Nunc dubii hæremus, sitne ab eo distinguendus, qui hodie celebratur Thalassius, in Mss. Menæis Divione apud Patres Societatis Iesu servatis, & dicitur in pace quievisse. Quia tamen additur distichon, quo videtur indicari, habitasse in sepulcro, quod de altero non legitur; eum, ut diversum, sub tali cautela hic ponimus. Ipsum Distichon hujusmodi est, alludens ad nomen Thalassii, ἀπὸ τῆς θαλάσσης, id est Mari, sumpti.

Ὁ Θαλάσσιος καὶ κατοικήσας τάφον,
Βλύζει θαλάσσας χαριτων ἐκ τοῦ τάφου

Etiam in sepulcro commorans Thalassius,
Mare gratiarum fundit ipso e sepulcro.

Ambigua, ut vides Aoristi κατοικήσας significatio, dubium relinquit dicaturne Thalassius, olim habitasse vivus, an vero mortuus habitare sepulcrum, unde profluit gratia curationum: ideo per me licet, ut hic dicta posteri referant ad XXII Februarii. In Ms. Synaxario Ecclesiæ Constantinopolitanæ, quod Parisiis ex Collegio nostro Ludoviciano utendum accepimus, etiam hoc die, & XXII Maji in Mss. Mediolanensibus Bibliothecæ Ambrosianæ, indicatur memoria sancti Patris nostri Thalassii, quod de uno eodemque, cujus jam meminimus, libenter accipimus plura qui repererit gratiam posteris faciet, majus lumen subministrando.

[2] Eadem Divionensia Menæa hoc XX Maji, Mediolanensia vero ad XXII, referunt S. Marcum Eremitam, asseruntque in pace quievisse: in prioribus autem ædduntur hi versus:

Δίδωσι Μάρκῳ τῆς Ἑδὲμ κῆπον μέγαν,
Ὁ κῆπον εὑρὼν εἰς ταφὴν Χριστὸς πάλαι.

Sibi qui sepulcrum reperit intra hortum Deus,
Hortos Edemi maximos Marco dedit.

[3] Hactenus illa Mss. De alio monacho Marco, viro sancto & docto, [Alius S. Marcus relatus 5 Martii,] qui traditur e manibus Angelicis sacram Eucharistiam solitus accipere, & multos libros conscripsit atque hyænæ cæcæ oculū restituit, egimus ad V diem Martii, dedimusq; quæ referuntur de eo in Menæis excusis & Ms. Synaxario: in quibus etsi ad hunc diem de S. Marco non agitur, tamen hic relatus videtur ab illo distinguendus. Occasione dicti S. Marci egimus etiā V Martii de altero Marco, Silvani discipulo & Scriptore antiquario, qui etiam litteram imperfectam reliquit. Sed is ab aliis VII & XVIII Octoctris commemoratur. [alius 7 & 18 Octob.]

[4] In Prato spirituali Ioannis Moschi libro 10 de Vitis Sanctorū Patrum c. 13 profertur Vita Marci Anachoretæ his verbis: Dicebant de Abbate Marco Anachoreta, qui morabatur prope monasterium Penthucula per annos sexaginta tres, quod hanc habuerit virtutem hebdomadas integras jejunandi, [alterius Acta sunt ista.] ita ut putarent quidam eum sine carne esse. Operabatur autem die ac nocte, & distribuebat pauperibus omnia, neque ab aliquo quidquam accipiebat. De hoc audientes fideles viri, venerunt ut darent ei agapen, & ait ad eos: Non accipio, quia manus meæ nutriunt me, & eos qui propter Deum ad me veniunt. Hæc ibi. Non tamen continuo affirmamus de co agi ad hunc diem, sed ostendimus solum istius nominis viros plures illustres fuisse. Suspicari interim quis posset quod ille Ioanni Moscho laudatus cultura horti sui se aliosque aluerit, & huc respiciens distichi illius Auctor, ipsum hoc die voluerit Fastis sacris adscriptum; licet fortaßis diem ignoraverit, quo is obiit.

DE SANCTO ANASTASIO,
EPISCOPO BRIXIENSI IN ITALIA.

CIRCA AN. DCIX.

COMMENTARIUS HISTORICUS.
De ejus cultu, translatione, ætate, profectione in Africam, an & in Hispaniam?

Anastasius, Episcopus Brixiensis in Italia (S.)

AUCTORE G. H.

[1] Festum sancti Episcopi sui Anastasii celebrat hoc XX Maji Ecclesia Brixiensis, estque ei ædes campesiris dicata in pago Isorella ad Navilium fluvium, ubi ejus die festo frequentes populi conveniunt. Sacra ejusdem memoria eodem XX Maji inscribitur sacris tabulis hodierni Martyrologii Romani, [Cultus sacer] relata etiam a Petro Galesinio in suo Martyrologio, & Philippo Ferrario in Catalogo Sanctorum Italiæ. Rampertus Episcopus Brixiensis anno DCCCXIV creatus in tractatu de Translatione S. Philasirii ad XVIII Iulii illustranda, recenset ordinem decessorum post S. Philastrium Episcoporum, ubi nominantur succeßive SS. Dominator, Paulus II, Paterius, Anastasius, Dominicus: Ex quibus (uti habet Ioannis Francisci de Florentinis Presbyteri Brixiensis Catalogus Ms. Episcoporum, a Bernardino Fayno, Martyrologii Brixiensis auctore, nobis communicatus) SS. Dominatoris, Pauli, Anastasii, & Dominici corpora, quæ primum in S. Andreæ ecclesia jacuerant, [Hujus & SS. Dominatoris, Pauli, Dominici Epp. corpora] ab æde S. Stephani in arce, quod ibi sine congruis honoribus cultuque haberentur, neque piis hominibus ob arctam loci custodiam aditus esset ad venerationem, ubi in arca marmorea, in navi a parte Aquilonari quæ ibidem adhuc extat, a Bernardo Episcopo olim instaurata, S. Carolus Borromæus Apostolicus Visitator anno MDLXXXI, Kal. Novembris de consensu Serenissimi Dominii Rectoribus Civitatis dato, solenni cum supplicatione transferri curavit, in templi maximi eam partem, quæ S. Petro dedicata erat, Domino reservante Antistiti Sanctissimo eximiæ pietatis opus, quod ut fieri posset, ante centum amplius duos & viglnti annos, Civitas Jacobo Tertio Oratori suo Venetias mandavit, ut cum Republica ageret.

[2] Jusserat ille antea anno MDLXXX, XVI Martii arcam aperiri, assistente ibidem Joanne Delphino Episcopo, & Joanne Antonio Seneca, & Ludovico Monata familiaribus suis, præter Archipresbyterum & Prȩpositū Ecclesiȩ majoris, ac maxima multitudine Populi. Sequente vero anno, amplissimo apparatu & religiosissimo cultu, ac totius Cleri ac Populi exultatione, facta Translatio est; non rheda aliqua triumphali, [S. Carolo Borromæo translata an. 1581] sed (quod omnem excedit pompæ amplitudinem) sacris Pastorum humeris. Sanctus siquidem Carolus & Joannes Delphinus Episcopus noster sacræ sese subdiderunt sarcinæ, ovantesque in præscriptum locum deportarunt, cantata ibidem Missa, & concione habita per S. Carolum, præsente Episcopo. Evenit autem, non sine magna piorum lætitia atque adeo admiratione, ut cum nebulosum cælum multos jam dies, neque sine magnis imbribus esset, sacro feretro extra portam arcis elato, serenum illico redderetur, claraque luce refulgeret. Id quod non semel in hujusmodi supplicationibus, Mediolani a S. Carolo habitis, accidisse constat, in ejusdem Vita ab Episcopo Novariæ scripta l. 3 & 4. Erant tria capita integra tantum: nullus titulus in arca; tantum fama, & Annales. Visitur in arca adhuc tabella ænea, hujusmodi characteribus sculpta. Sacræ Reliquiæ SS. Dominatoris, Pauli, Anastasii, & Dominici, Episcoporum & Confessorum, a Carolo Cardinali S. Praxedis, Borromæo nuncupato, Archiepiscopo Mediolanensi, Visitatore Apostolico, & Joanne Delphino Episcopo Brixiæ huc ex arce translatæ: Gregorio XIII Pont. Max. anno a Christo nato MDLXXXI. [iterumque an. 1604.] Quæ eadem Corpora ex eodem templo, quod destruendum erat, in Altare S. Justinæ Cathedralis Rotundæ translata sunt, anno MDCIV: super qua ara S. Eucharistia servatur, & eminet imago Christi flagellati.

[3] Dignum porro fuit, ut Cycnæus hic collis quatuor Sanctorum corpora præstaret, in quo Bargimi Numen prisca celebravit impietas, & ex quo in Urbem fluxerunt errores: quemadmodum testatur sequens Inscriptio, ex arcis fossa extracta MDCLXI, Aquilonari parieti ecclesiæ Atrium claudenti inserta, Clariss. D. Francisco Contareno mihi annuente

L. VIBIVS VISGIL NIMPIODOTVS
BERGIMO VOTVM
C. ASINIO GALLO, C. MARTIO CENSOR.
COSS.
L. SALVIO APRO, C. POSTVMATIO COSTA
II. VIRIS QVINQVENNALIBVS.

Anno vero MDCXXXIII Joannes Maria Fenarolus Archipresbyter prædicta capira ex arca extraxit, & ad usum ecclesiæ nobilibus loculis argenteis condidit. Similia, sed multo contractius, in Notis ad suum Martyrologium 1 Novembris habet prælaudatus Faynus; [Prior translatio recolitur 4 Nov.] aitque, prioris translationis publicum documentum extare apud Societatem Corporis Domini: ad cujus scilicet altare a meridie chori Cathedralis S. Mariæ Rotundæ posterior translatio facta erat, præsentibus Domino Marino Georgio Episcopo, Dominis Rectoribus civitatis & deputatis Decurionibus, Dominis Canonicis & frequentissimo populo, die XVI Februarii: quod alibi nos Faynas docet, & ait patere ex Instrumento D. Ludovici Calini Cancellarii civitatis. Porro ut primæ Translationis anniversaria memoria extra Octavam Sanctorum omnium, die X mensis Novembris, ab universa Ecclesia Brixiensis celebraretur; idem Divus Visitator statuit, teste in Notis prædicto Fayno.

[4] Omnia prædicta horum Episcoporum Sacram venerationem confirmant. De SS. Paulo II & Paterio egimus VII & XXI Februarii, de SS. Dominatore & Dominico agendum erit V Novembris & XX Decembris. Quia autem probabile esse censuimus ad Vitam S. Paterii, hunc expositionem Scripturæ ex libris S. Gregorii Magni excerpsisse, [Sedit S. Anastasius circa annū 604.] ipso probante & ad hoc eum animante Gregorio, necessario consequeretur Paterii successorem S. Anastasium, circa obitum S. Gregorii, aut paulo serius, promotum fuisse ad Brixiensis Ecclesiæ Sedem; cui dein S. Dominicus successerit, Reginæ Theodelindæ unice carus. Certe hunc præfuisse ab anno DCVII, usque ad annum DCXII tradit Vghellus in Episcopis Brixiensibus: quod suo tempore accuratius erit discutiendum.

[5] Pauca de rebus a S. Anastasio gestis supersunt, e quibus in Ms. Martyrologio Brixiensi (quod dono Ferdinandi Vghelli habemus) ista ad hunc XX Maji referuntur: Brixiæ S. Anastasii Episcopi & Confessoris. Hic summa vir religione, [aliquando in Africam profectus,] incensus studio propagandi Euangelii, cum cives suos Christi disciplinam erudivit, tum peragrata Africa verba salutis & sermonibus & rebus divine gestis ubique disseminavit. Hæc ibi. Similia habent, & præcipue de ejus in Africa prædicatione Elias Capreolus, lib. 4 Historiæ Brixianæ pag. 65 Ascanius Martinengus de Sanctis Brixianis, Ioannes Franciscus Florentinus Presbyter Brixianus de Antistibus Brixiensibus, item ante memorati Galesinius, Ferrarius, Vghellus, Faynus, qui etiam aliqua ex Ms. Historia Ioannis Baptistæ Nasarii transmisit, ubi dicitur disseminasse verbum Dei in regno Neapolitano, & inde profectus in Africam fuisse. Ceterum hi omnes volunt, eum peragrata Africa ad Ecclesiam suam redivisse, & multis cumulatum meritis ex hac vita migrasse.

[6] Qui nuper Chronicō sub Marci Maximi Episcopi Cæsaraugustani nomine protruserunt arrepta occasione profectionis in Africam, [an etiam in Hispaniem?] transtulerunt etiam S. Anastasium ad suam Hispaniam, insuper additis ad finem Canonibus, ubi ista leguntur: Mirifice florebat memoria S. Anastasii Pontificis Brixiani, qui contra Arianos prædicavit in Italia, & in Africa, & in Hispania, præcipue in urbibus Celtiberiæ. Valeriæ prædicat S. Anastasius, Libanæ, Villæ-excussæ, Cæsaraugustæ, Valentiæ, Salmanticæ, & in aliis urbibus Hispaniæ. Hæc ibi, quæ Francisci Bivarii Commentario innodantur, & a Tamajo Salazar in Martyrologium Hispanicum ad hunc XX Maji fuerunt translata. Nos vero in silentio aliorum judicamus, talia cum reliquo Maximi Chronico non esse digna quæ legantur. Notari interim potest error Tamaji, Brixiam, Cenomanorum Cisalpinorum urbem, in Notis collocantis ad Alpium Rheticarum radices; ubi fallens memoria Brixiam eum fecit confundere cum Brixina, Subalpinæ civitate.

DE SANCTO AUSTREGISILO
ARCHIEPISCOPO BITVRICENSI IN GALLIA.

ANNO DCXXIV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS
De ejus cultu, gestis a coævo scriptis, chronologia vitæ.

Austregisilus, Archiepiscopus Bituricensis in Gallia (S.)

AUCTORE G. H.

[1] Inter illustriores Ecclesiæ Bituricensis Antistites eminuit, ex vitæ sanctitate & miraculorum virtute, S. Austregisilus, trigesimus hujus Sedis Episcopus: hujus sacram memoriam commendant plurimæ Ecclesiæ Collegiatæ & Parochiales, [Sub ejus nomine erectæ Ecclesiæ Collegiatæ] ad ejus honorem olim erectæ. Harum prima censeri potest in ipsa Vrbe Ecclesia Collegiata S. Austregisili de Castro, in qua sacrum ejus corpus cum debita veneratione olim adservatum fuit, nunc ubi lateat & an ab hæreticis combustum, non liquet: in Collegiata autem S. Visini ibidem, adhuc ostenditur illius Sancti os insigne. Altera est Ecclesia Collegiata S. Austregisili de Castellione, super Angerem sive Indriam fluvium, in consinio territorii Turonensis. Tertia Ecclesia, Collegiata simul & Parochialis, S. Austregisili, in Archipresbyteratu Graciacensi, [& Parochiales.] prope ipsum Graciacum ad Posonem fluviolum; Parochialis vero S. Austregileti sive minoris Austregisili, ipsa etiam in urbe: a qua ne procul evagemur, tantum suggerimus esse in diœcesi Lemovicensi parochiam S. Austregisili, cujus præsentationem & collationem habet Abbas Dolensis Burgi, super prædictum Angerem.

[2] Res gestas & miracula, tribus libris comprehensa, edidit Philippus Labbe, [Res gestæ 3 libris contentæ] in Collectione Rerum Aquitanicarum tomo 2 Novæ bibliothecæ. Sed sunt hi libri a diversis auctorictus, & diversis etiam seculis conscripti. Primus & præcipuus res gestas S. Austregisili in vita, ejusque obitum & sepulturam complectitur: quem asserit dictus Labbe se edere ex pluribus codicibus Mss. probatißimæ notæ. Eumdem librum ex codice Ms. Monasterii B. Mariæ de Regniaco, [Liber 1 ex Mss.] diœcesis Autißiodorensis Ordinis Cisterciensis, submisit nobis R. P. Ioannes de S. Martino Ordinis Fuliensis, dein anno MDCLXII vita functus. Eumdem habuit Laurentius Surius, qui in gratiam Lectoris stylum mutavit. Auctor hujus libri fuit plane coætaneus: ita num. 14 referens de pistore, per panem a S. Austregisilo benedictum sanato, addit eum hodie suum officium facere. Dein num. 16 energumenam tradit liberatam, quæ hodieque in monasterio B. Bertoaræ reclusa degit. At liber secundus continet potißimum miracula adversus raptores bonorum Ecclesiasticorum, [auctore coævo,] tempore Eudonis ducis Aquitaniæ; quem librum edidit idem Philippus Labbe, ex veteri & membranaceo codice Ecclesiæ collegiatæ S. Austregisili de Castro, nobisque submisit prædictus Ioannes de S. Martino, [Lib. 2 ex Mss.] ex indicato Ms. S Mariæ de Regniaco. Auctor hujus libri non satis solide in omnibus procedit, uti observamus in Annotat. 5. Surius nonnulla hinc excerpsit, & libro priori annexuit. Liber tertius continet miracula ac virtutes recentioris memoriæ, [auctore minus solido] uti sub isto titulo edidit laudatus Labbe, ex eodem libro Ms. Ecclesiæ S. Austregisili de Castro. Auctor Patriarchii Bituricensis capite 30 omnia ex libro primo, varia exsecundo, pauca ex tertio edidit, ita sub finem se excusans. Reliqua miracula, quæ post felicissimum obitum suum sanctus Pontifex Austregisilus fecisse legitur, [Lib. 3 de miraculis recentioribus.] ne nos istud opusculum justo longius dilatemus, reticenda esse duximus. Verumtamen lectorem studiosum sedulo commonemus, ea ob virtutis exemplum quærere & legere in Ecclesia de Castro, ubi Sacratissimum corpus ipsius ab omni populo magnæ venerationis colitur honore. Est autem dictum Patriarchium seculo proxime elapso conscriptum.

[3] Quarto loco apud Philippum Labbe adjungitur elogium, olim tumulo illius marmoreo insculptum, ex eodem libro Ecclesiæ de Castro: [Natus an. 551,] quod nos omittimus, quia nihil singulare continet præter tempus editi in lucem Sancti. Hic autem ibi asseritur natus tertia Kalendarum Decembrium, feria quarta & quarta decima luna, bis vicenis & primo Childeberto regnantis in anno. Vbi videtur aßignari annus Christi DLI, quando cyclo Lunæ I Solis XXVIII littera dominicali A, dies XXIX Novembris incidit in Feriam quartam, ac reliqua eidem anno videntur posse aptari: cœpit enim Childebertus regnare anno Christi DXI. Huic autem fundamento si liceat aliquid superstruere, dici poßet, quod S. Austregisilus, cum Sacris litteris fuisset institutus (id vero elogium dicit factum in urbe Turonis) fuerit a patre deputatus in obsequium Regis Gunthramni, [venerit in aulam S. Gunthramni circa an. 575,] cum annos haberet XXIIII, circa annum DLXXV; nec potuit ob falsum scriptum Betheleni coactus fuisse a Rege in duello certare, nisi post annum DLXXXIV, quo Ecclesia S. Marcelli, in qua tunc oraverat, a dicto Rege Gunthramno fuit constructa. Dein post alios sacros Ordines videtur Sacerdos consecratus circa annum DLXXXX, ab Ætherio jam tum Archiepiscopo, Lugdunensi; a quo Abbas constitutus basilicæ S. Nicetii, ibidem vixit usque ad annum DCXI, [Sacerdos consecratus an. 590,] quo S. Apollinaris decessor ejus vivere desiit mense Octobri; cui tunc succeßit, ordinatus XV Februarii anni sequentis. Porro ad eum jam Episcopum venit S. Amandus, postea Episcopus Trajectensis, cellulæque inclusus tribus fere lustris pane & aqua corpus suum sustentavit. Occasione cujus VI Februarii, ante illius Vitam num. 75, accurate stabilivimus tempus, S. Austregisili & trium decessorum ejus; [Episcopus 612,] ostendimusque ex Gregorio Turonensi & aliis, S. Sulpitium Severum obiisse anno DXCI, S. Eustasium anno DCII, S. Apollinarem anno DCXI. Et quia S. Austregisilus annos duodecim præfuit Ecclesiæ Bituricensi, obitum ejus necessario referimus ad annum DCXXIV, quo mortuus est XIII Kalendas Iunii sive XX die Maji. Auctor Patriarchii Bituricensis, in nova Bibliotheca Labbei Cap. 77, [mortuus 624] scribit, quod Septuagesimus septimus Biturigum Archiepiscopus Guillermus de Broccia (qui sedisse dicitur ab anno MCCCXX ad MCCXXIX) exhumavit corpus B. Austregisili, & in eadem ecclesia, in qua jacebat, honorifice collocavit, die Lunæ post Pascha, anno Domini MCCCXXIIII.

[4] Solennißima veneratione festum ejus dicto XX Maji peragitur, non solum in variis ipsi dicatis Ecclesiis, [memoria depositionis 20 Maji] sed etiam in urbe & tota diœcesi Bituricensi: insertaque est Sacra ejusdem memoria Martyrologiis Vsuardi, Notkeri, Bellini, & variis Mss. etiam sub Adonis nomine, & Lucensi Martyrologii Hieronymiani apographo: sequuntur autem paßim recentiores cum hodierno Martyrologio Romano his verbis. Apud Bituricas in Gallia S. Austregisili Episcopi & Confessoris. Longo ex Actis desumpto elogio exornatur a Saussajo. [& Ordinationis 15 Februarii.] Ordinatio S. Austregisili in Episcopum celebratur inter propria festa diœcesis Bituricensis ad diem XV Februarii, & memoratur sub isto titulo etiam a Saussajo: interim in variis, Mss. ad dictum diem indicatis, appellatur depositio, forsan quæ post aliquam corporis translationem facta fuerit. Præterea ad diem XVIII Februarii inscriptus est cuidam Kalendario Sanctorum Ordinis Benedictini, non antiquo: & ad hunc diem XX Maji Martyrologiis monasticis Wionis, Dorganii, Menardi, Bucelini: imo & liber primus & secundus de ejus Vita & miraculis ponitur inter Acta seculi 2 Sanctorū Ordinis S. Benedicti apud Dacherium & Mabillonem Fundamentum inde desumitur, [etiam apud Benedictinos.] quod lib. 1 Vitæ n. 7 dicatur ab Ætherio Episcopo Lugdunensi ordinatus Presbyter & Abbas basilicæ S. Nicetii Episcopi & Confessoris. Inde infert Wion primo fuisse monachum, dein Abbatem. Sed num Basilicæ illi adjunctum fuerit monasterium, & quidem Ordinis S. Benedicti, an solum istic præfuerit Abbas Clero ibidem viventi, non liquet. Constantinus Ghinius eumdem cum longo elogio celebrat in Natalibus Sanctorum Canonicorum. Extant aliqua vulgaria Acta SS. Lazari, Marthæ, Mariæ & aliorum, qui dicuntur Maßiliam appulisse, & in his Actis dicitur S. Austregisilus a S. Petro Bituricas destinatus, uti observat Franciscus Bosquetus lib. 1 Historiarum Ecclesiæ Gallicanæ cap. 2: quæ tam enormia menda satis declarant, quam parum fidendum sit eorum scriptis, qui plerarumque Gallicanarum ecclesiarum exordia conantur quam antiquißima facere.

[Vita]

Austregisilus, Archiepiscopus Bituricensis in Gallia (S.)

BHL Number: 0839, 0841, 0843

EX MSS.

VITÆ LIBER I
Auctore coætaneo.
Ex variis Mss. & editionibus.

CAPUT I.
Adolescentia. Vita in aula S. Gunthramni Regis. Sacerdotium.

Beatus a Austregisilus, natus b Augino patre, Biturigæ civitatis indigena fuit: [In aula S. Gunthrami pie vivens] parentum quidem clara progenie, tamen opulentia rerum nec multum dives nec indigens, sed sufficiens erat ex omni rerum substantia. Cumque a pueritia sacris litteris fuisset institutus, & a minore usque ad robustiorem transisset ætatem, in obsequium gloriosi Regis c Gunthramni deputatur a patre. Ubi non modico temporis spatio sub seculari disciplina prudenter militavit: erat enim Regi gratissimus, & universis commilitonibus amantissimus; in tantum ut linteum, quo Rex lotis manibus tergere solitus erat, ipse proferret, & ob hoc Mapparius vocabatur. Tunc vero jam in seculari habitu positus, eleemosynis & vigiliis orationibusque die noctuque vigilantissime insistebat, & ad cælestem patriam ineffabili desiderio anhelabat. Jam in hoc seculo fideliter videbatur illi servire, cui inhianter in cælestibus inseparabiliter inhærere cupiebat.

[2] Aliquando cœpit a parentibus cogi, ut uxorem duceret. [invitatur ad nuptias:] Ille vero amore pudicitiæ raptus, & molestias nuptiarum devitans, differebat nuptias, dicebatque: d In hac causa experienda est voluntas Domini & potestas, quia dubium est, utrum bonam, an malam ducam. Si bonam; timeo perdere. Si malam; timeo ne possim carere. Quid me in dubium vultis venire, & super vacua solicitudine iis, quæ usibus mulierum sunt, implicari? cum possim liber vivere, cur me alterius mancipabo servitio? Hæc audientes parentes ejus contristari cœperunt, & vehementius eum urgere, ut faceret eorum in hac parte voluntatem. Ille autem, ne contristare eos videretur, quos propitios & potius ovantes habere cupiebat, ita facturum se promisit; ut si esset Domini voluntas, faceret quod hortabantur.

[3] Cum autem esset in ministerio antedicti Regis, cœpit secum voluere de hac causa, [circa quas deliberans,] & quærere, quisnam esset ei condignus. Occurrunt ei in mente tres vicini viri, æquales natione & rerum familiarium parili substantia: quorum nomina scribens in tribus pittaciis, misit ea super altare sub e palla in Basilica S. Joannis, cominus ab urbe f Cabilloni sita, votum faciens, ut tres noctes sine somni perceptione in oratione persisteret. Et expletis trium noctium spatiis mittens manum, quale Dominus ei admovere pittacium dignaretur, ut cujus in ipso scriptum nomen inveniret, ejus filiam petere deberet; transacta una nocte absque degustatione somni, adveniente altera cœpit somno gravari: & circa medium noctis tempus, cum jam ferre non posset somni torporem, flexo genu incubuit g formulæ, & obdormivit. Et ecce in visu astiterunt ei duo viri ante altare, [in visione discit sibi desponsandam Iusti Iudicis filiam,] senes & decori vultu, & ait unus ad alterum; Cujus filiam hic Austregisilus sponsabit? At ille interroganti dixit: Ignoras, quia jam desponsavit sibi uxorem? Ait: Cujus filiam? Respondit: Justi Judicis. In hac visione expergefactus, cœpit deliberabundus inquirere, quisnam hic esset Justus, & quis Judex fuerit, cujus filiam haberet in nuptam.

[4] h Cumque non inveniret, dubius de petitione, ibat solito ad aulam Regis: pervenitque in burgum, ubi diversorium habebat, & ibi erat hospes suus, pauper veteranus cum muliercula. Quo viso cœpit illa feminula dicere: Hospes, substa paulisper, & referam tibi somnium, quod nunc diluculo de te vidi. Videbam me audire magnos sonitus fragoris, quasi psallentium voces, & ajo hospiti tuo: Homo, quid est istud quod audio? num aliqua festivitas hodie a Sacerdotibus celebratur, ubi processio fiat? Et dixit mihi: Hospes noster Austregisilus uxorem ducit. Et ego gavisa, [quam ex alterius visu intelligit esse Ecclesiam.] cum summa alacritate progressa exivi in plateam, videre puellam, & considerare vultum & speciem ejus. Cumque præterirent per hanc plateam Clerici in albis vestibus, deferentes Cruces & Psalmos ex more procedentium canentes, ultimus eorum veniebas tu, & reliquum vulgus sequebatur post tergum tuum. Et ego curiosius considerabam, & nullam videbam nostri sexus adesse personam, nec puellam quam duceres: & dixi hospiti tuo; Ubi est illa puella, quam hospes noster accepit? At ille: Nonne vides illam in manibus suis? Et ego aspexi; & aliud non vidi nisi librum Euangelii in manibus tuis. Tunc ille Beatus intellexit, juxta suam visionem & somnium mulierculæ, Domini vocatione ad Sacerdotale officium se provocari. Cum deinde in palatium pervenisset, pulsanti sibi ostium ostiarius aperuit: & cum introiret in domum Regis solito, ipse Rex responsum imposuit his verbis, & eo ordine magna voce: Posuisti Domine in capite ejus coronam de lapide pretioso. [Psal. 30.] Vitam petiit a te, & tribuisti ei longitudinem dierum in seculum & in seculum seculi. Jam ex tunc confirmata est in ipso spes fidei de Domini vocatione: cœpitque obnixius in bonis operibus proficere, & de nuptiis ultra cessavit cogitare quid ageret.

[5] Tunc totius malitiæ artifex & invidus, callidusque hostis humani generis, [Calumniam jussus duello purgare,] cum videret eum ingenti ardore beatam sitire vitam, ei cœpit suis deceptionibus scandala parare, quæ ab isto sancto proposito Dei famulum inhibere possent. Erat tunc in palatio Regis quidam potestate præditus, homo ferus & superbiæ nimiæ deditus, i Bethelenus nomine, qui temerario ordine quiddam de fiscalibus rebus fraudulenter occupaverat: unde dum argueretur a Rege, ostendit illi falsam auctoritatem. Quis, inquit, tibi hanc præceptionem dedit? Qui dixit, Austregisilus Mapparius. Accersitus Austregisilus & interrogatus, quod non fecerat, denegavit. Illis ita disceptantibus Rex in furorem versus, jussit eos ex hoc in campo certare, ut, quis eorum falleret, Domini judicio monstraretur. Jam advenerat dies institutus certandi. Mane surgens Austregisilus, clypeum cum jaculo per pueros suos direxit in campum, ubi Rex agonistas expectare solitus erat. Et dum ipse ad k Basilicam S. Marcelli solito more orandi gratia pergeret, habuit quemdam pauperem obvium, & quid ei largiretur amplius non habebat, nisi unum trientem: nam & si quid ei fuerat, in simile opus abierat. Venit illi in mentem Propheticum illud: Beatus qui intelligit super egenum & pauperem, in die mala liberabit eum Dominus, [post orationem & eleemosynam in campum venit,] & non tradet eum in manus inimici ejus. [Psal. 40, 1] Dato triente ingreditur Basilicam: præmissa oratione vexillo Crucis se munivit, quod est armatura Dei; fidensque de sua justitia, & de Domini justo judicio, imperterritus festinansque ad certamen pergebat.

[6] Cum vero ibidem præstolaretur adversarii adventum, ecce veniens quidam ex ministris Betheleni anhelabundus, & lugubri vultu, nuntiavit Regi mortuum esse memoratum Bethelenum. Rex igitur indagare cœpit, tam celer ejus interitus qualiter contigisset. Ille his verbis & eo ordine exponebat Regi. Cum veniret servus tuus Bethelenus hesterno ad palatium, mansit (l sub Auriaco) & hodie mane cum illucesceret dies, [intelligitque adversarium ab equo dejectum & conculcatum:] jussit sibi parari equum mansuetissimum: quo ascenso, tamquam fixus, manebat immobilis. Cujus cum calcaribus latera perforaret, exiliens summa velocitate, cœpit ingenti impetu in diversa flectere membra, caput jungere pedibus, pedes posteriores in sublime excutere: & tamdiu memoratum Bethelenum ventilavit atque concussit, donec, velut præcisa arbor, aut ab impetu turbinis evulsa, ab alto prȩceps in terrā rueret. Et nec hoc satis fuit: sed vertens se equus ille, junctis pedibus percussit eū in cerebro, ita ut cruor per aures & nares perrumperet: usque adeo [impletū fuit] in eo, quod scriptum est, Perdes eos quiloquuntur mendacium: &, Testis falsus non erit impunitus. [Psal. 5, 7, Prov. r 9, 5] Hoc audito Rex accersivit ad se Austregisilum, & ait ei: Pugnavit pro te Dominus, cujus auxilium fideliter poposcisti. Mortuus est, inquit, Bethelenus, divina ultione punitus. Ille vero, non gaudens de interitu inimici, gratias egit Deo, quod ab ejus sanguine impollutas Dominus suas servasset manus, memorans illum versiculum psalmi, Domine respexisti humilitatem meam, & salvam fecisti de necessitatibus animam meam: nec conclusisti me in manus inimici, & fidelem famulum tuum servasti illæsum. [Psal. 30] Jam tunc superna pietas & divina potentia famulum [suum], quem dignum Sacerdotem fore prædestinaverat, adhuc in seculari habitu ab ingruentibus tentationibus diaboli salvabat.

[7] Post hæc cœpit ipse Austregisilus in amore & dilectione Dei attentius in bonis operibus proficere, [Sacris Ordinibus successive initiatus,] & Clericatus onus inhianter desiderare, at pro hoc Regem petere dubitabat. Erat tunc in domo Regis, inter ceteros Senatores præstantissimus, Ætherius nomine, vir prudentissimus, & singulari cautela præditus, cui Rex omnia tractatus sui arcana præcipue pandebat: qui tunc dignus Episcopatu, postea Lugduno Galliæ nobilissimæ civitati Episcopus m ordinatus est, quique memoratum famulum Dei singulariter diligebat: quem Austregisilus rogavit, ut Regis permissu peteret se ad Clericatus onus venire debere: qui suggessit, & impetravit. Acceptis Epistolis perrexit Autisiodorum civitatem, ibique a B. n Aunachario Episcopo, decisa cæsarie Clericus effectus, & Subdiaconus ordinatus est. Regressus inde venit ad memoratum Ætherium: ille, jam Episcopatu accepto, benignissime eum cum ineffabili gaudio recepit, Presbyterumque & Abbatem Basilicæ o B. Nicetii Episcopi & Confessoris ordinavit: & ob dilectionem perfectionis, dedit ei de rebus Ecclesiæ coloniam Albiacum, usibus suis profuturam.

[8] Cum autem tempus venit vindemiæ, & jam uvæ erant præcoquæ, [& factus Abbas S. Nicetii,] exivit B. Austregisilus vindemiam colligere, jussitque prius parari vasa, in quibus mustum reconderet. Quod ut factum est, repletis vasis aliis musto: una, quam vulgus vocat cubam, ferme viginti metretas capiens, resedit vacua. Eadem nocte ex torculari machina adhuc extorta est musti fere amphora una: cumque non esset alibi ubi reconderetur, jussit illud vir Dei in illo majori dolio, quod vacuum erat, recondi. Ille in idem cellarium ingressus, facta oratione signum Crucis figuravit: & eo mane regresso ad Basilicam, custos p Cananæ illius, cum introisset in cellarium considerare, [Signo Crucis vinum multiplicat.] si salva essent vasa cum musto: aspexit & illud, quod vacuum remanserat; [& tunc] sicut reliqua vasa superexundabat & ebulliebat, tanta repletione ut desuper plurimū mustum laberetur in terram. Ille tanto mysterio stupefactus, e vastigio ad Basilicam ad sanctum Dei hominem excurrit, nuntians hoc ei quod factum fuerat. Ille silentium imponens ajebat: Vide, nemini dixeris. Nulli dubium, quod hoc Dominus, pro merito & oratione præfati famuli sui, operari dignatus est.

[9] Post hæc cum Dominus vellet eum ad altiora, juxta sanctum propositum suum, promovere; eo tempore cum esset memoratus Dei homo cum S. Ætherio Episcopo in quadam villa, in q Janavense territorio super lacum, [Missam dicere volenti] erat haud procul ab ipsa villa castellum desertum, & ab universis habitatoribus derelictum: inerant autem ibi Ecclesiæ, & ipsæ fere semierutæ. Cumque orandi gratia in ipsum locum præfatus B. Austregisilus perrexisset, & nullum custodem nec aliquem Clericum ibidem reperisset, nisi tantum patentia ostia, & sacrariolum clausum, & seris obfirmatum, voluit Missas in illa basilica celebrare: & quia deerat aqua, qua & manus lavaret, & in Sacrificium misceret, dicit adminiculo suo Marculfo, eo tempore Lectori, postea etiam Abbati in r basilica ubi corpus ipsius Beati conditum est; Require pauxillum aquæ, ut hic celebremus Missas. [ultro aperitur sacrariā & vinum cum aqua offertur.] Qui cum quæsisset, non invenit. Regressusque ad eum in ipsam Ecclesiam; invenit ostium de sacrariolo apertum, quod ante seratum viderat: & cum introisset, invenit ipsum virum Dei stantem, & ante se habentem duas crateras plenas, unam aqua, alteram vino. Ille stupefactus, hoc miraculum intuens, in pavorem non modicum conversus est.

ANNOTATA.

a Ms. Regniacense. Austregisilus igitur, ut videatur deesse Prologus.

b Idem Ms. Agundivo, Surius Gundino.

c S. Gunthramnus regnavit ab anno 561, usque ad an. 593, mortuus 28 Martii, quo die Vitam illustravimus.

d Surius, Si malam, melius possem carere.

e Labbe, sub pallio.

f Idem, Cavillono. In Patriarchio Bituric. Cabilonensi. Est Cabilo urbs ad Ararim fluvium & Sedes S. Gunthramni. Ei jam inclusa est dicta Ecclesia S. Joannis Bapt. de Maisel appellata.

g Surius, ad asserem incubuit. Formulæ nomine intelliguntur Sedilia templi, quæ pro libitu deprimuntur & eriguntur, Gallice une forme.

h Surius, cum vetula conjuge: Labbe, cum anula, & addit, forte anicula: in Patriarchio Bituricensi uxor dicitur.

i Ms. Regniac. Bethellenus, Sur. Betellinus.

k Ecclesiam S. Marcelli cum monasterio in suburbio Cabilonensi extruxerat S. Gunthramnus anno 24 regni, Christi 584. Monasterium autem illud jam subjacet cœnobio Cluniacensi.

l Labbe, Sabbariaco. In Patriarchio sub Bariaco. Surius, in quodam loco.

m Ætherius, factus Archiepiscopus inter annum 585, quo Priscus decessor adhuc vivebat, & annum 589, quo subscripsit rescripto Episcoporum apud S. Gregorium Turonensem lib. 9 Hist. cap 41.

n Aunacharius, Surio & aliis Aunarius, vivebat adhuc anno 585, quando Concilio Matisconensi interfuit.

o S. Nicetius Episcopus Lugdunensis mortuus est anno 573, 2 Aprilis, ad quem diem Vitam illustramus jussu Ætherii scriptam. Hic Prisco successori S. Nicetii subrogatus est. Basilica S. Nicetii est Collegiata & Parochialis.

p Cananæ, forsan Cantinæ, Mss. quædam Cuppæ, Surius, Vasis. Patriarch. Custos cellæ vinariæ.

q Ms. Regniac. in Genuensi. Sur. Gebenuensi, id est Genevensi.

r In Castro Bituriensi.

CAPUT II.
Episcopatus Bituricensis. Miracula. Obitus.

[10] Cumque Dominus eum ad sublimiorem gradus honorem provehere vellet, decedente Biturigis a Apollinare Episcopo, S. Austregisilus in loco ejus electus, ab omnibus consensu Regis Episcopus subrogatur: in quo gradu dignitatis b duodecim annis rexit Ecclesiam, [Fit Episcopus Bituricensis:] sicut ipse Angelo revelante cognoverat. Nam cum primum terminum memoratæ urbis esset ingressus, mansit in villa Germaniaco; nocteque compellans c Sulpitium Diaconem, qui ejus postea successor fuit, & Desiderium item Diaconem, dixit eis; Hac nocte mihi Dominus dignatus est revelare, me duodecim annos in isto gradu dignitatis regere Ecclesiam Bituricensem.

[11] [sanat paralyticam;] Eo tempore erat mulier aliqua in suburbano ipsius civitatis, longo jam tempore aridis membris, nervis contractis, morbo paralysis affecta, ita ut nullum fere membrorum ad officium suum movere posset, nisi, cum necesse fuisset, ceterorum manibus, ubi necessitas exigebat, deferebatur; petiitque se a vicinis ad virum sanctum deportari. Cumque ad altare delata fuisset, & vir sanctus solito more officium divinum exsolvere in ecclesiam advenisset; vidit misellam incurvatam, ad ipsum altare jacentem, & dicentem sibi; S. Austregisile, adjuva me. At ille: Domini pietas & potestas te salvare potest. Ille manus oculosque tollens ad cælum, dixit: Extende mihi manum tuam. At illa ait: Nequeo. Ille apprehensa illius dextera, & digitos suos inferens in palmam suam, digitos ejus, qui olim per ipsum morbum manui ejus adhæserant, direxit: similiter & omnia membra fecit, donec erexit eam super pedes suos, & restituta est pristinæ sanitati; & membra sua, ut sana solita erant, officium suum receperunt, & ait ad eam: Cave ne ad pristina vitia devolvaris, ne forte tibi deterius contingat; quia ferebatur eam, antequam in istam infirmitatem laberetur, voluptati deditam luxuriose vixisse.

[12] Per idem tempus in urbe Biturica erat nobilissima mente & natalibus illustribus d Bertoara, sacrata Dei famula. [& pauperem contractum,] Cum solito more ipsa nocturno tempore vigilare properabat, invenit in platea sub stillicidio cujusdam domus jacentem pauperem, nomine Meroaldum, pannis obsitum, omnibus membris contractum; cœpitque inquirere ejus casus miseriarum, & cur ibi jaceret. At ille dixit: Jamdiu isto morbo cruciatus jaceo, & non est qui mihi auxilietur: volens ad ecclesiam ire, nequeo, ut S. Austregisili ad conspectum deducar. At illa hæc audiens, ingemuit: & compassione ipsius pauperis compuncta, præcepit pueris suis eum levari a terra, & suppositis manibus quasi exanimem ad ecclesiam deferri, & coram altari rogavit deponi, ubi jam advenerat sæpe fatus vir Dei. Qui intuens debilem contractum, sensit in spiritu, ob causam peccati, nequissimum spiritum, potestate accepta, istam contractionem pauperi inflixisse: præcepitque eum in remotiorem locum deferri. Et ille, in oratione prostratus aliquamdiu, postea ad pauperem illum accessit: & (nisi fallor) eum in balneum mitti jussit. Contrectans autem manibus omnia membra sua & extendens, deprecatus Domini auxilium, impetravit quod petiit. Affuit superna gratia, & pauper ille pristinæ restitutus sospitati, postea ab omnibus visus; &, nullo claudicante membrorum, pluribus vixit annis.

[13] Eodem tempore erat quædam matrona, nobili genere orta, religiosa, nomine Paterna, [illuminat cacam,] ad ministerium habens familiare puellam creditam & dilectam, nomine Augustam; acciditque ei ut ab interpellatore totius immunditiæ percussa fuisset, ac luminum claritate amissa, torporem e cæcitatis incurrisset. Cum autem memorata Domina ipsius puellȩ scripsisset epistolam, misit eam ad sæpe fatum Dei hominem, petens ut suis orationibus ab ipsa cæcitate curaretur. Quam ille intuens, suspexit ad cælum, Domini auxilium postulans; & accipiens oleum, benedixit, & linivit oculos ejus: & oratione facta, cæca quæ dudum fuerat puella, protinus apertis oculis copiam videndi recepit.

[14] [pane per eum benedicto curatur infirmus:] Post idem tempus, illustris matrona & Deo dicata Austroberta, relicta illustrissimi viri Chramnoaldi, refert, quod ipsa præsente actum fuit. Unus de pistoribus suis, nomine f Leodomarus, morbo atrocissimo vexabatur; & illa habebat repositum panem, quem memoratus Austregisilus benedixerat, & ei eulogias transmiserat: quem illa ad hoc reservabat, ut si quis videretur aliquo tædio affici, cum integra fide salutis sumendum ei dare deberet. Rogavitque memoratum pistorem apprehendi, & de illo pane in os ejus mitti præcepit: quem ille penitus accipere recusabat: sed tamen invite & coacte aperto ore injecerunt de ipso pane in ejus faucibus. Post hȩc, nec mora, evomuit omnem amaritudinem, qua vexabatur: & sanus factus, hodie officium suum facere videtur.

[15] Quidam molendinarius, nomine g Monulfus, die Dominico, temerario spiritu volens, juxta sui industriam, molam emendare, accepto ancipiti ferro, [manus manubrio adhærens dissolvitur:] quod vulgus scottam vocat, cœpit h terere molam. Ex quo peccato adhæsit manus ejus manubrio ferri illius, quod nullus poterat de manu ejus auferre: & tanta districtione arctatus est, ut inter digitos illius jam sanguis prorumperet, & aspicientibus ob fœtorem fastidium faceret: venitque ad præfatum Dei hominem. At ille postulans Dei auxilium, accepit manum ubi adhæserat malleus, digitosque primum extendens, tulit illud ferrum, & manum illius attrectavit, & omnem doloris atrocitatem expulit: & sanus factus homo ille recessit.

[16] Erat tunc procul ab urbe Bituriga, juxta vicum Brioderum, puella adolescentula, [liberat energumenam præbita ei Eucharistia.] parentibus amatissima, nomine Friovala; quæ nequissimi spiritus oppressione crudeli cruciatu vexabatur, &, ac si phreneticum morbum haberet, die noctuq; nulla ei erat requies vociferandi; intantum ut in amentiam delapsa, nec se, nec parentes cognosceret: & diversarum ferarum mugitus, & avium querulas voces, ingenti vociferatione geminabat. Lugebant parentes, vicini condolebant, & mirabantur in tam tenera ætate tantæ crudelitatis contritionem infelicem posse sustinere. Adducitur ipsa ad sæpe fatum virum Dei: ille intuens eam, cognovit callidi hostis contritione afflictam, præcepitque eam propius ad altare admoveri; & accepto pane & calice, more solito spiritales hostias Domino offerens, [Moritur.] mysticum prece conficit Corpus Domini. Ille prius percepit deditque puellæ: at ubi illa accepit, protinus a vociferatione conticuit. Benedixit vestimenta ejus, & velari eam parentibus religiosa veste præcepit, & a carnibus & vino abstinere debere dixit: quod & factum est. Ex illa hora, fugato dæmonio, puella illa pristinæ sanitati restituta, hodieque in monasterio B. Bertoaræ reclusa, inter reliquas Dei famulas laudabili conversatione degere videtur.

[17] i Jam tempus aderat, post labores, quiete sempiterna perfruendi. [Ad sepulcrum sanatur contractus:] Itaque servum suum Christus jussit e corpore exire. Cumque sacrum ejus corpus ad ecclesiam humandum deportaretur; erat tunc in ipsa civitate Biturigas quidam pauperrimus juvenis, nomine Leonastus, ex longo jam tempore debilitate contractus, ita ut plantæ ejus ad poplites adhærerent; & deportabatur humeris alterius per singulorum ostia, & eleemosynam quærebat. Cum vero vir Dei B. Austregisilus dormivit in Domino, gestatorium, ubi sanctum corpus illius ferebatur, pauper ille sequebatur: ad Basilicamque, ubi sepultum est, pervenit, jacens ante sepulcrum ejus. Eadem nocte Dominus eum laxatis membris, quæ erant arida, officium pedum consequi fecit; postea visus est per semetipsum in eadem civitate rectus ambulare.

[18] Nec illud præterire debemus, quod venerabilis k Januarius Presbyter refert, qui &, quando sepultus est a B. l Rauraco Episcopo memoratus vir Dei, [apparet candidis indutus] inibi erat: & cum corpus ipsius Sancti appositum in sepulchro fuisset, & eum præfatus Pontifex sepelisset; cum ex more tumulus ille componeretur, stans præfatus Episcopus Rauracus ad pedes ejus, & memoratus Presbyter Januarius aspexit, quod quasi sæpe fatus S. Austregisilus, ad dexteram ipsius Rauraci, candidis vestibus & decoro vultu assistere videretur. Quem cum ille miraretur, subito hæc visio ab oculis suis ablata est; nullique dubium quin Angelus Domini, custos ipsius Austregisili, qui cum illo usque ad sepulchrum semper fuit, ipsi memorato Presbytero apparuit.

[19] Longum est ut universa singillatim evolvam signorum & sanitatum, quas Dominus per ipsum servum suum fecit; [aliis miraculis claret.] quanti ejus oratione & tactu de universis infirmitatibus sanati sunt; quanti mortali sententia damnati, in carceribus retrusi, sua oratione laxatis vinculis nullius custodis m observaculo, ad Ecclesiam confugerunt; quanti pauperes, viduæ, orphani sua eleemosyna sustentati sunt; testis est Dominus, & sancti Angeli ejus, & illi qui viderunt. Sed jam propter prolixitatem terminus sit hujus operis schedulæ: nam plenus dierum in bona confessione obiit XIII Kalendas Junii. Anima ejus migravit ad Dominum; terra terræ reddita est: cujus meritis, quoniam æquari non possumus, saltem imitatores esse mereamur, præstante illo, qui in Trinitate perfecta vivit & regnat Deus, per omnia secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Apollinaris vita functus est anno 611, mense Octobri, Theoderico tunc Rege Burgundionum.

b A fine anni 611 aut initio sequentis usque ad hunc 20 Maji anni 624. In Patriarchio Bituric. dicuntur hæc æb Angelo dicta: Sacer Austregisile, Dei cultor sedule felix reges Bituros annos ecce bis senos.

c Hic est S. Sulpitius Pius, cujus Vitam dedimus ad diem 17 Ianuarii in qua num. 9 dicitur a S. Austregisilo diaconus ordinatus.

d S. Bertoaræ seu Bertradæ natalis celebratur in ecclesia de Salis 4 Dec. teste Claudio Roberto & Saussajo: in Vita S. Eustasii Abbatis Luxoviensis 29 Martii dicitur Bertuaria monasterium puellarum construxisse, secundum B. Columbani regulam, in Bituriensi urbe. Spectat id jam ad Canonicos seculares.

e Paterna cum titulo Beatæ inscripta est Gynæceo sacro Arturi du Monstier.

f Aliis Leudomaris. In Patriarchio Lodomarus.

g Surius Monulphus, aliis Maonufus. In Patriarchio Menulphus.

h Labbe explicationis causa addit, percutiens.

i Hæc priora de obitu desunt apud Labbe. In Patriarchio Gravi febrium dolore attenuatus, feliciter moriens, migravit ad Dominum XIII Kalendas Junii.

k Aliis apud Labbe, Genuarius.

l Rauracus, Episcopus Nivernensis in Patriarchio Bituric. at diu postea vixit, & circa annum 650 interfuit: Concilio Cabilonensi.

m Labbe, observaculo; reseraculo; Surius, nullo resistente.

LIBER II.
Miracula adversus raptores bonorum ecclesiasticorum.
Ex duplici Ms. codice.

[1] De virtutibus beatissimi Austregisili Episcopi & Confessoris, quas Dominus post obitum ejus operari dignatus est, vel copia miraculorum ejus, rusticante sermone dicamus pauca de plurimis quæ restant. Dum adhuc ipse Beatus adviveret, ut pius Pastor semper curam Ecclesiæ plebisque commissæ quotidie gerebat, & de dente lupi sævientis liberare optabat; advenit ex Palatio a Theodorici Regis homo sævissimus, b Warnarius nomine, avaritiæ turpis lucri cupidus, [Vt suos exactione insolita liberet] superbiæ nimis deditus, ut urbem & pagum Biturigum sub tributo ejus temporibus censeret: & aurum atque argentum, quod unusquisque secundum suam personam desolveret, ipse Regi deferret, & eos tributarios faceret. Illi ad B. Austregisilum concurrunt, ut eos de nefanda consuetudine liberaret, & suis sanctis orationibus adjuvaret. Tunc ipse Beatus pro tanti criminis reatu se die noctuque in oratione prostravit, ut Dominica pietas ab inimico sæviente plebem sibi commissam liberare dignaretur: quod & factum est. Jam appropinquante ipso Warnario ad portas Biturigæ civitatis, Austregisilus ei intrepidus exivit obviam, & murum se opposuit, [fingitur exactorem ingressu urbis prohibuisse:] ut pro justitia staret in prœlio in die Domini; &, si Domino placuisset, pro defensione plebis & hujus pravæ consuetudinis, usque ad mortem cupiebat certare. Et dixit ei B. Austregisilus: Unde venis, inique? quo pergis? quid facere optas? Resistet Dominus iniquam tuam voluntatem, nec intra muros civitatis te intrare permittet, nec descriptionem facere: nec ullo ab eo fuit honore receptus, sed implevit illud quod scriptum est in Psalmis, Viriliter agite, confortetur cor vestrum omnes qui speratis in Domino. Tunc ipse Warnarius, iracundia vehementer accensus, videns quod malitiam, quæ cordi ejus adhæserat, [qui ad successorem ejus eadem ex causa regressus,] implere non posset; cum grandi furore regressus est ad Palatium, ut Regi nuntiaret, quod propter Austregisilum adimplere non poterat. Tunc ipso tempore B. Austregisilus glorioso excessu migravit ad Dominum, & plebs sibi commissa remansit incolumis. Tunc B. Sulpitius ejus Diaconus, ab omnibus electus, opere & merito dignus, in eadem urbe successor ejus effectus, Pontificale sumpsit officium. Nec mora fuit, cum rursus ille crudelissimus Warnarius, cujus superius mentionem fecimus, Palatio reversus, opus nequam, quod teterrimus hostis antiquus cordi ejus plantaverat, [qui ad successorem ejus eadem ex causa regressus,] exercere in opere festinabat, ut pagum & urbem Biturigam, omnesque ibidem commanentes, secundum eorum personas, tributarios faceret. Tunc B. Sulpitius, anxius apud semet ipsum, quid de hac re facere deberet, a Domino postulabat auxilium; cum enim esset ipse Beatus totus mitis ac simplex, & corde humilis, ejus resistere malitiam non modico timore formidabat: sed cum lacrymis ipsum Warnarium cœpit precari, ut quos tempore B. Austregisili Bituriges tributarios non fecerat, nec suo faceret. At ille crudelis, quod Sacerdos Dei orabat, minime præstare volebat. c Tunc vir Beatus de sacrato ministerio ei contestatus est, ut tam nefandam consuetudinem suis temporibus non impleret in opere.

[2] At ille versutus, postquam jam munere accepto prælatus gaudebat, ad Basilicam sancti Austregisili, [in ecclesia Sancti graviter læsus,] non corde, sed corpore inflatus, quasi orationis studio perrexit. Pervenit ad locum, ubi ipse Beatus a fidelibus Christianis miro decore jacebat humatus; aspiciens in cryptam, vidit eam auro argentoque miro modo adornatam; invidiaque corde ejus repleto, tali est sermone affatus: Austregisilus debuerat aurum & argentum suum pauperibus erogare, & super tumulum suum poni jussit pro seculi dignitate. Nec propter hoc dicebat, ut ei cura esset de pauperibus, sed ad similitudinē Judæ Iscariothȩ, avaritia repletus anhelabat. De ipso sepulchro regressus, orandi causa circuibat altaria. Dum ambularet per ipsam Basilicam, vectis unus, in quo vela pendebant, de alto ruens, cecidit super cerebrum ejus; & tali est plaga percussus, ut cruor per oculos & barbam deflueret, & ad terram laberetur. Tunc ipse Warnarius clamavit voce qua poterat, dicens: Austregisilus, dum adviveret, semper mihi odiosus & contrarius fuit; & adhuc jam mortuus, morti vicinæ me tradidit. Sic ipse infelix, a virtute Dominica percussus, nec facinus suum recognovit, nec veniam a Sancto Dei postulavit: sed adhuc sua malitia exarsus, ad Augustodunensem urbem voluit festinanter properare, ut Episcopum loci illius destrueret & condemnaret. Et pergens, mansit non longe ab urbe villa Aulatiaco. Cum omnes recubuissent, tunc ipse ferocissimus pro secessu ventris intravit necessariam: cumque ibidem in loco consuetudinis sederet, statim obdormivit. Et cum d evigilasset, ministris suis, qui ante ipsum stabant, [ac misere mortuus sit.] dixit: Austregisilus & Sulpitius aqua-manile cum urceo aureo in ista hora mihi transmiserunt: quis hoc ex vobis recepit? Negantibus illis quod non viderant, & eo ipsum sermonem loquente, omnia intestina ejus de corpore evulsa sunt. Continuo ipsa hora in ipso sterquilinio turpiter exhalavit spiritum. Postea in ipsis temporibus nullus fuit e ausus tantæ perfidiæ scelus repetere. Impletum est in illo quod scriptum est in Psalmis; Thesaurizat, & ignorat cui congregat ea; & Iniquitas ejus in verticem ejus descendit. [Psalm. 18, Psalm. 7]

[3] Post dies, quos gloriosus Austregisilus migravit ad Dominum, [Plurima fiunt miracula:] & in loco, quo ipse requieverat corpore, & in aliis locis ubi ipse Beatus habitaverat, vel in strato in quo jacuerat, multa fiebant miracula. Cum in pago Biturico juxta vicum f Carobrias, villa quæ dicitur Stivalis, viri sancti proprietas fuerat; ibidem habebat domum, ubi ipse habitaverat, & torum in quo jacuerat: & multi infirmi, cum de stratu ipso tollerent, vel portarent, aut tangerent, de diversis languoribus sanabantur. Unus autem infirmus veniens, candelam, quam ibidem voverat, ante lectum composuit, ut tota nocte luceret. Ille inde regressus, invenit favillam de ipsa candela in lecto, & nullam combustionem invenit in pallio.

[4] Post idem tempus, cum Francorum g Princeps Pipinus, adversus h Eudonem Aquitaniæ Provinciæ Principem volens dimicare, in pago Biturico advenisset; [domum ejus incendentes, pereunt arrepti a diabolo.] barbari de ipso exercitu ad præfatam domum venerunt, ut eam igni succenderent. Veneruntque ex vicinis, qui ibidem commanebant, & dixerunt eis: Nolite ignem in domum istam mittere: ecce locus & lectus, in quo sanctus Dei Austregisilus jacuit, ubi quotidie omnipotens Deus virtutes multas facit. At illi despicientes quod dixerant, totam domum illam vastaverunt igne, ut arderet; statimque hora qua ipsum ignem accenderunt, arrepti sunt & traditi dæmonio. Unus ex ipsis, qui ignem imposuerat, abstracto ostio de ipsa domo, quæ vehementer ardebat, in ipsam flammam se projecit, ibique vitam finivit. Alii se dentibus laniabant, nonnulli vero sibi invicem membra truncabant. Pervenerunt ad castra, ubi Pipinus cum Francorum exercitu morabatur: at ipsi, ut cognoverunt quod eis accesserat, pavore magno sunt perterriti; mandavitque Princeps, ut nullus auderet casas vel res S. Austregisili contingere.

[5] Nec multum post tempus, cum Eudo Princeps Biturigas civitatem obsidione circumvallatam haberet, unum de Optimatibus suis, Agnum nomine, [deprædatus bona monasterii] in monasterio S. Austregisili jussit stallum tenere, & ibidem manendi tribuit facultatem. At ille quidquid in ipso cœnobio invenire potuit, suis Comitibus tradidit expensandum, ita ut nulla Fratrum remaneret substantia. Cum autem tradita ipsa civitas præfato Principi fuisset, & pax denuntiata in omnibus; Abbas ex ipso monasterio, i Bertoradus nomine, exiens de urbe cum eulogiis & munere, venit ad Agnum, & dixit ei: Accipe parvum munusculum argenteum, quod Fratrum servientium S. Austregisilo de præda remansit indireptum, & miserere super famulos deprædatos, ut vivere possint & pro te orare. At ille versutus præfatus Agnus noluit ei præstare quod poscebat, sed deridens eum dixit: Princeps mihi mandavit, ut te ipsum in custodiam tradam, vel in captivitatem deducam, & mihi Fratrum inediam constringis parabola? At ipse Abbas nuntiat Fratribus, quia obtinere non valuerat, quod a sævo homine poposcerat, & ut Domini precarentur clementiam. Tunc ipsi Monachi, fide non dubii, venerunt ante sepulcrum B. Austregisili, & cum dolore & lacrymis cœperunt orare, & dicere: Eripe nos, Domine, servos tuos de inimico nostro, ad te confugium facimus; doce nos facere voluntatem tuam, quia tu es Deus noster, & substantia nostra. En quod tu plenus pietate nobis dedisti, homo sævissimus nobis abstraxit. Nec diu mora fuit, ipse infelix Agnus, quantum potuit per villas S. Austregisili reperire, secum ducebat in via, pecora, jumenta, & multa alia armenta, ut deduceret omnia in patriam, [a Sancto apparente percussus in cerebro,] qua venerat. Dum iter perageret, apparuit ei Austregisilus per somnium, dixitque ei: Cur me tam graviter prædatus es? & meos servientes triftes reliquisti? Et hæc dicens, percussit eum in cerebro; & ipse evigilans, clamavit voce qua poterat, dicens: Succurrite mihi velociter, Austregisilus me percussit in capite, & nulla est mihi vivendi suspectio: ad Eudonem Principem pergite festinanter, qui me permisit res S. Austregisili contingere, & precamini ut de propriis facultatibus suis me redimat, quia ego pro sua utilitate feci malum istud, unde modo spero vitam amittere. Hæc audiens Princeps, non modico est pavore percussus; jussitque omnia reddere, quæ infelix Agnus abstraxerat, præcipiens cunctis Optimatibus, ut nullus auderet de rebus Sancti contingere. Dum præfatus Princeps sederet ad mensam, recordatus prædicti Agni injuriam, unum parvum vas argenteum ei per legatum direxit. At ipse, ut vidit tam parvum donum, [perit:] dixit: Tam parva præbenda, ad tam longum iter vel cruciatum, quem valde timeo accipere? Et hoc dicens, vitam finivit. Impletum est in illo, quod Propheticus sermo testatur: Qui inique agunt, exterminabuntur: qui vero expectant Dominum, ipsi hereditate possidebunt terram.

[6] Nec mora, post tempus illud, unus ex Optimabus Eudonis Principis, [jumenta abigens febri vexatur:] nomine Fredegisilus, prædatus est jumenta ex ipso monasterio S. Austregisili. Cumque ea deduxisset ad propria, & aliam prædam plurimam, & elatus eam gauderet dividendam; statim illa hora accinxit eum febris, ut nulla suspectione vivendi haberet facultatem, recordans illum sermonem, quem ante Principem Eudonem vel plures personas audierat, Salomone Abbate narrante, qui dicebat; Nullus ex vobis locella S. Austregisili præsumat contingere, quia ipse personas nobiles sibi adversantes occidit; ignobiles vero sævis cruciatibus torquens affligit; pavore perterritus, ad Abbatem vel monachos ibidem servientes festinanter missos direxit, qui ipsam prædam ad propria remearent, & servientibus B. Austregisili eam redderent, [facta restitutione convalescit.] ut eum suis orationibus adjuvarent. Nec mora, Pater monasterii cum eulogiis legatos direxit, qui ipsum ægrum visitarent, & benedictionem Sancti præfati ei præsentarent. At ipsi cum venissent ubi Fredegisilus de vita diffidens jacebat, benedictionem, quam de ipso sepulcro a servientibus ipsius Sancti acceperant, prȩsentaverunt. Ipse gratias agens invocat nomen B. Austregisili, & cum summa reverentia communicans ex ipsis eulogiis, statim vigore recepto, a ministris suis reportari se jussit, ubi erant ipsa jumenta, ut ipse manibus redderet quod male abstraxerat. Cumque ea reddidisset, statim sanus effectus, gaudens & exiliens remeavit domum, unde ante æger exierat, & manibus fuerat deportatus alienis. Impletum est in illo, quod Dominus per Prophetam dixit: Nolo mortem peccatoris, sed ut magis convertatur, & vivat; & rursum; Cum conversus ingemueris, tunc salvus eris.

[7] [Extorquens Abbati capto vasa sacra cruciatur:] Ipso quoque tempore unus ex Comitibus Eudonis Principis, Adroaldus nomine, cum castellum editum in ipso pago Biturigo violenter acquisisset, ibique comprehendens Abbatem ex ipso monasterio S. Austregisili, Bertheradum nomine, cum ministerio de ipso sancto loco, pro redemptione teneret captivum; ipse Abbas quidquid habere potuit in auro & argento, dedit pro se in redemptione. Et adhuc coactus & invitus calicem unum aureum, & alia vasa sacrata ex ipso cœnobio præfato Comiti tradidit, & cum dolore non modico remeavit ad Fratres, ac cum gemitu vel suspirio in orationibus suis die noctuque a S. Austregisilo postulabat solatium, ut quod cupiditas humana exinde abstraxerat, Dominica pietas recuperaret. Nec mora diu fuit, cum ipsum Adroaldum timor magnus invasit, ut nec cibum sumeret, nec biberet, nec valeret dormire; neque stare vel sedere in uno loco poterat; & de se quid agere deberet, ignorabat. Aderat ibidem Dei servus, k Wlicramnus nomine, consiliumque ab eo quæsivit, quid facere deberet, revelans causam quæ ei nuper acciderat. At ille doctissimus & sapientia plenus, requisivit ab eo, ut si aliquid ex ministerio aut de rebus præfati Confessoris Austregisili post se haberet, ipsi loco sancto reddere non tardaret. At ipse confessus est juxta id quod fuerat excitatus, & dixit, quod calicem aureum & alia vasa exinde habebat, quæ Bertheradus Abbas ei pro sua redemptione donaverat. Ipse Dei servus hæc audiens: Non audisti famam B. Austregisili? quid adversantibus sibi fecerit, aut quot occiderit, vel quot flagellaverit? Si vis vivere vel usque mane, præsentialiter redde quod inde habes. [sed iis redditis sospes evadit.] Et ipse hæc audiens, pavore magno repletus, omnia quæ exinde acceperat, reddenda promisit, & per legatos suos ad S. Austregisilum transmisit: moxque pristinam recepit sospitatem, & quamdiu vixit, in ipso Cœnobio, vota persolvens, in benefactis suis non modicus sed largus apparuit; & completum est in illo quod Dominus dicit: Qui confessus fuerit coram me, confitebor & ego coram Patre meo, qui est in cælis.

[8] Erat ipsis temporibus homo in Bituriga civitate, Lupus nomine, bonis moribus deditus, humilis atque sapiens, sobriam & castam ducens vitam; qui ardenti desiderio orandi gratia perrexit ad urbem Turonicam. Cumque diutissime in Basilica S. Martini Confessoris orasset, & pro peccatis suis veniam postulasset, surrexit ab oratione. Tunc unus ex Dei servis, cum vidisset eum diu orantem, mitem atque honestum, accersivit eum ad se, & dixit ei: Quod est tibi nomen? vel unde es? aut pro qua causa huc advenisti? Ipse respondit? Lupus vocor, Biturigas maneo, & hic pro peccatis meis orandi gratia adveni. Respondit: Habeo aliquid servientibus S. Austregisili dicere. Ego istis diebus in spiritu ad Biturigas fui, sed corpore nunquam fui: & ut certius credas, ut errorem tollam de corde tuo, narro tibi notitiam. Est illic ecclesia l S. Sulpitii inter duas aquas, super ripam Utrionis & Averæ. Respondit: Sic est verum. [Videtur Sanctus a S. Petro coram aliis Sanctis petere vindictam de raptoribus.] Est illic alia ecclesia S. Austregisili contra Orientalem plagam, ut luminaria de ipsa ecclesia possint videri. Dixit: Ita est. Iterum dixit ei ipse Dei servus: Crede mihi, quia ego istis diebus ad ecclesiam B. Austregisili in spiritu fui, & quid ibidem viderim narro tibi. Vidi ante ipsam matriculam, quæ est ante ostia de præfata ecclesia, B. Petrum Apostolum, ad invitationem B. Austregisili adstantem, & cum eo m S. Laurianum, S. Sulpitium, & multos alios sanctos viros, qui in ipso pago requiescunt corpore; & ante eos a longe stabant Adroaldus, n Bladegisilus, o Suffronius, Guntaldus, aliique plures, qui pagum Biturigum deprædati fuerant, & casas Dei destruxerant. Dum ibidem starem, vidi Austregisilum ad pedes B. Petri se prosternere, justitiam rogare, & dicere: Fac nobis justitiam de istis, qui casas nostras tenent oppressas, & pauperibus, & servientibus nostris abstraxerunt substantiam eorum. Hæc Austregisilo precante, mandavit Apostolus Petrus, ut aliquos traherent cædendos fustibus, alios gladio truncarent, nonnullos vero ad supplicium vel ignem sulphureum deducerent: novissime autem Adroaldum virga, quam Petrus in manu tenebat, percussit in capite, ut eum morti traderet. Tunc S. Sulpitius precatus est dicens, ut ipsi Adroaldo vitam concederet: Austregisilus e contra tali est sermone locutus; Semper mollis fuisti, & in mollitione tua perseveras, & non vindicas famulos tuos, ad te die ac nocte clamantes. Et hæc eo dicente, visio, quam in spiritu videbam, ablata est ab oculis meis. Ipse Lupus auditis his omnibus, petivit benedictionem a Dei servo. Ad urbem regressus est, indicans Fratribus quod a Dei servo audierat. Postea nec diu mora fuit, & ipse Adroaldus febre correptus vitam finivit. Deinde nulli dubiū, quod hi, quos Dei servus Austregisilum viderat accusare, postea non diu vixerunt, ut reciperet unusquisque sententiam proprii corporis, prout gesserat, sive bona sive mala.

[9] Eo tempore, cum Eudo Princeps Biturigas resideret, unus ex Optimatibus ejus in domo Austregisili in ipsa civitate accepit diversorium hospitandi: qui & ipse temerario ordine junioribus ribus suis jussit, ut de tectis domorum ejus focos facerent, & ubi necessitas exigebat igne succenderent. Abbas ex ipso monasterio B. Austregisili eulogias ad præfatum hominem per monachum direxit, [Ad focum utens tignis ædium Sancti] rogans & dicens, ut alia ligna, quantum sufficere poterat, donarent, & sancti Dei domus non arderet. Qui quod petivit, impetrare non valuit. Mane facto, cum jam tertius dies advenisset, dum ante focos, quos de ipsis domibus faciebant, ministri se calefacerent; & præfatus eorum Dux in lecto jaceret, & somno deprimeretur; [eo apparente percussus, obit:] sanctus Dei Austregisilus ei in somnis apparuit dicens: Cur casas meas tam stulte igne succendis? Et hæc dicens, alapa percussit eum in facie, ita ut cruor per aures erumperet. Et evigilans, ministris suis, qui circumstabant, dixit: In hac hora me Austregisilus in facie percussit; & continuo infelix se moriturum prædixit: quod & factum est. Pervenit in aulam Principis quod Gasindus ille mortuus esset, qui domos S. Austregisili succenderat, & propter hoc S. Austregisilus eum in facie percusserat; invasitque omnes non modicus pavor. Mandat Princeps, ut nullus de rebus S. Austregisili auderet contingere; & si exinde aliquid contingeret, continuo redderetur, & veniam postularet. Et sic usque hodie exivit fama gloriosi Confessoris, ut quicumque præsumptivo modo de rebus monasterii sui contingeret, statim se crederet esse moriturum.

[10] Cum Eudo Princeps orandi gratia ad monasterium S. Austregisili venisset, [non servans juramentum.] facta oratione cœpit Fratribus dicere; Quis ex vobis de S. Austregisilo mihi faciet justitiam? Ipsi credidi, fidejussor mihi accessit, quando Chucianus in isto loco mihi dedit sacramentum. Et repetens ipsum sermonem, dicebat; Sancte Austregisile, fac mihi de temetipso justitiam. Si tibi non credidissem, Chucianus me non fugisset; precor te ut de teipso mihi facias justitiam, & ego his servientibus multa bona retribuam. Ipse Chucianus, postquam ad sepulcrum B. Austregisili Eudoni fidelitatem juraverat, [furibundus perit:] in Franciam ad Carolum Principem fugit. Ipso tempore, quo præfatus Princeps Austregisilo de ipso justitiam poposcit, prædictus Chucianus vehementi plaga fuit percussus, ita ut usque ad mortem veniens clamaret, & diceret: Austregisilus me flagellat pro sacramento, quod ad sepulcrum ejus dedi; & propter hoc quod Eudoni mentitus sum, Austregisilus me diversis cruciatibus constringit. Et, nisi fallor, si eum catenatum non tenuissent, dentibus se laniare vellet, usquequo vitam finivit p: quia scriptum est, Qui multum jurat, non effugit peccatum.

[11] In ipso tempore Vicedominus ex ipso cœnobio Austregisili, Vaddomarus nomine, pro causa utilitatis monasterii disposuit ad urbem Pictavorum ambulare. [invocato eodem naves ultro ad aliam ripam feruntur:] Accepta benedictione Fratrum S. Austregisili perrexit in itinere: cum autem venisset ad fluvium, cui nomen q Vincenna, ubi dicitur Portus Sanomus, volens ibidem flumen transmeare, nullum hominem invenit nec navigium. Vesperascente die diversorium manendi non habebant, deerant cibaria caballorum: solitum hospitium, ubi manere consueverant, longe ultra flumē erat. Dum talia cor eorum satageret, aspicientes ultra flumen, in littore viderunt parata navigia: at ipse Vaddomarus, fide non dubius, cœpit invocare nomen Domini & S. Austregisili, & eos qui cum eo erant admonuit, dicens; Invocate nomen S. Austregisili, ut noster Dominus, pro meritis & suffragiis ejus, nobis hominem transmittere dignetur, qui nobis navigia quæ videmus adducat, ut hac nocte ad locum destinatum perveniamus. Adhuc ipsis orantibus, moverunt per seipsa navigia cum contis & remis, sine humano gubernaculo, & pervenerunt ad locum ubi ipsi stabant. Procul dubio Angelus Domini fuit, qui pro meritis S. Austregisili navigia adduxit. At ipsi videntes tantum miraculum, gaudio magno repleti glorificabant Deum, qui non derelinquit servos suos sperantes in eum, & cum timore & oratione ascenderunt navigia; & ipsi navigantes per gurgites, incolumes atque illæsi pervenerunt ad littora: & ipsa die ad locum, in quo manere consueverant, cum gaudio pervenerunt. Impletum est in eis, quod Veritas dicit in Euangelio: Si habuetitis fidem ut granum sinapis, dicetis huic monti, Transi hinc, & transibit. [Matth. 17, 19, Matt. 21, 22] Et iterum: Quidquid credentes in oratione petieritis, accipietis, & fiet vobis. Et illud; Apud Deum omnia possibilia sunt. [Matth. 19, 26]

[12] [ad sepulcrum mutus loquelam recipit:] In ipso tempore, ad monasterium Sancti Dei, ex Britanniæ partibus homo mutus advenit: ibidem a fidelibus Dei servientibus in hospicio receptus est, & ex eleemosynis illorum victu & vestitu alebatur: & ipse mutus cum ipsis Domini servis quotidie orandi gratia veniebat in ecclesiam; sed quid orare volebat, ipse nesciebat, quia ipse discernere non valebat. Advenit festa dies B. Austregisili, & dum ante sepulcrum ejus staret, cœpit conspuere sanguinem per os. Tunc clavicularius vel custos ecclesiæ hujus cœpit eum increpare, & dicere: Egredere foras, ne amplius in pavimento tantum fastidium producas. At ipso loquente, cœpit ipse mutus clamare, & dicere secundum Britannicam suam & rusticam linguam: Libertinus sum, liber nunc sum: volebat enim dicere, Liberatus sum. Statim solutum est vinculum linquæ ejus, ita ut plane loqueretur: & cunctis, qui ibidem aderant aut ad festa convenerant, narravit nomen suum: & dixit quod in sacro baptismate Emmo nomen habuerit. Postea ibi deserviens pluribus vixit annis. r

[13] Eo tempore quædam femina, nomine Selitrudis, de loco vicino ab urbe Biturigensium Novavilla, [clauda gressum,] secus amnem Utrionis, cum esset longo jam tempore clauda, devotissime sepulcrum beati Confessoris expetiit. Ut autem in atrium ipsius introiit, illico adepta est sanitatem. Quid motor? ut se sanam sensit, revertitur ad propria [mox ut gravi quodam reatu se commaculavit, [cæca visum,] eodem] ipso morbo est repente attrita. At illa sciens suorum facinorum merito hanc evenire calamitatem, cum ingenti gemitu sustentans se baculo & tremens, in præfati atrii locum pervenit, & per suffragia beati viri pristinam consecuta est sanitatem. Quædam puella, ex Baniaco villa, olim jam ademptis luminibus cæca, [sanitatem contractus] cum ad sepulcrum beati viri fideliter exorasset, receptis visibus clarum est potita aspectum. Quodam tempore vir quidam, nomine Amalricus, insidia obviante diaboli, contractis ulnis & humeris, cum jam diu sustinere nequisset laborem, ad sepulcrum Beati devotus advenit: mox absolutis membris, pristinæ sanitati ac usui quotidiano restitutus probatur. Sed & illud mirabile credidi adjungendum, juvenem quemdam de ipso pago, in seipsam incurvata manu, simili fuisse sanatum exemplo. [& contracta.] Per idem tempus quædam femina, pluribus annis debilis pedibus, baculoque se sustentans, ante tumulum B. Antistitis pristinas vires est adepta.

ANNOTATA.

a Theodericus Rex Burgundionum vixit ab anno 596 usque ad annum 613.

b Annotarat Bollandus olim ad Ms. hæc non convenire, quia secundo anno Episcopatus Austregisili mortuus est Theodericus Rex: & narrationes fabulosas esse colligimus, ex alto silentio prioris & coætanei auctoris, uti etiam ex variis Actis S. Sulpitii successoris, ubi similes exactiones dicuntur sub Dargoberto primo petirȩ per Lollionem quemdam: & a S. Sulpitio impeditæ. Consule 17 Ianua. Acta ejus priora cap. 6, & posteriora num. 7, quæ perperam huc translata sunt.

c Ms. hæc ita habet. Tunc B. Sulpitius contestatus est eum, quia, si contra jus divinum quæ cupiebat impleret, longo tempore ex hoc non gauderet. At ille postquam urbem ingressus, ea quæ a Rege jussa fuerant adimplesset, ac momentaneo fortunæ dato gauderet, ad basilicam &c.

d Idem Ms. Urceum aureum cum manili miserunt mihi.

e Idem Ms. ausus virorum Regalium urbem Bituricam hujuscemodi tributis submittere: quia miser, qui cœperat, pro tali culpa vita privatus erit.

f Carobris in Ms. Carobrian, Surio Carobeias, vulgo Chabris in Archipresbyteratu Virzionensi.

g Quis hic Pipinus fuerit, non satis liquet. Quid si Carolus Princeps, scilicet Martellus, filius Pipini Herstalli, & pater Pipini Regis, substituatur? res tunc clara erit.

h Eudonis bella, tempore Caroli Martelli, indicantur in Historia jussu Childebrandi scripta, & Chronico Fredegarii annexa, ubi & mors indicatur: quæ videtur contigisse circa an. 735. At nulla alibi mentio rerū ad Biturigasgestarum, quæ hic narrantur. In Patriarchio Bituricensi hæc omnia de Eudone omissa sunt, quæ usque ad num. 8 referuntur.

i Ms. Beroralis, Sur. Bertradus, infra num. 7 Bertheradus, ubi in Ms. & Sur. Bertrandus. Est jam ecclesia Collegiata, monasterio ad Canonicos seculares translato.

k Ms. Vilichannus, Sur. Juliachannus.

l In Registro beneficiorum diœcesis Bituricensis collocatur Abbatia S. Sulpitii in suburbio, ad confluentiam trium fluviorum, Gallice dictorum, Ense, Aurette, & Auron, pro quibus hic Utrio & Avera leguntur. Hæc vero de situ hujus Abbatiæ & S. Austregisili omittuntur in Ms. & apud Surium.

m Hic est S. Laurentius, Episcopus Hispalensis, in vico Vastino agri Bituricensis martyrio coronatus 4 Iulii, cujus Acta tunc elucidabuntur, & infra num. 9 indicatur ejus festivitas in monasterio ipsius agenda.

n Bladegisilus, forsan supra num. 6 Fredegisilus.

o Suffronius, in Ms. Symphronius, Surio Sophronius.

p Hic desinunt Acta apud Surium his verbis: Alia beatissimi viri miracula, ne simus longiores, commemorare nolumus.

q Vincenna, aliis Vigenna, apud Candatensem vicum, ubi S. Martinus mortuus est in Ligerim labitur: & inde Turonenses per Vigennam corpus S. Martini, noctu fugientes, versus Turonensem urbem detulerunt.

r Hic finit Ms. codex, addens: Multas præterea operatur Dominus virtutes, per merita Austregisili & operabitur in seculum.

LIBER III,
Miracula ac virtutes recentioris memoriæ continens.
Ex Ms. Ecclesiæ de Castro, ad muros urbis.

[1] Mirabilem Deum in sanctis suis Sanctus Propheta annuntiat dicens, Mirabilis Deus in Sanctis suis. Aliasque sacra Scriptura dicit. Qui me glorificat, [Sanatur coram ipso scriptore] glorificabo eum. Hanc igitur glorificationem mirabilis Deus noster B. Austregisilo, in virtutum signis potentissimo, donavit; dum per eum nostris diebus quemdam contractum ad sanitatem redire fecit. Super cujus miraculi certitudinem non requiritur aliquis quilibet sub introductus Testis; sed est ipse hujus inscriptionis pauperculus exarator sitibundusque sanitatis animæ, qui ejusdem sancti ac gloriosi vereque fidelis Dei Austregisili Pontificis expetit misericordiam; & ut eidem Sancto servitus ipsius exaratoris placeat, largitorem bonorum omnium Deum invitat. Adest & testis, ipsius sancti loci Canonicalis non parva congregatio, cum innumerabili Bituricensis civitatis populo: qui simul omnes pro viso miraculo Deum laudaverunt, multasque gratias Sancto reddiderunt Austregisilo.

[2] Quidam erat homo, nomine Ansterius, qui occulto Dei judicio a renibus omnium membrorum perdiderat ad adjutorium ambulationis officia, [manibus genibusque repens:] moreque quadrupedum manibus & genibus repebat per viarum strata. Consuetudinaria erat ei cancellorum deportatio, pro quibus jam in manibus obdurati callis obvenerat spissitudo. In hujus infirmitatis deploratione per trium annorum spatia demorans miserrime, ut parvus parvum tuguriolum juxta ecclesiæ sancti ac gloriosi Antistitis Austregisili fecerat atrium. Ibi utcumque poterat sustentatus, vel commanentium in eadem villa, vel advenientium adjutorio manebat. Una nocte in ecclesia B. Austregisili ivit jacere, & ad incrementum suæ devotionis per totam noctem tenuit ardentem candelam in manibus suis. Circa autem mediæ noctis silentium, visum est ei in eadem Ecclesia adesse quasi magnum fremitum. Hinc capsas sanctarum Reliquiarum concuti; hinc a fredam super sancto corpore impositam commoveri: super altare vero, quod erat ad pedes S. Austregisili, quod est in honore Dei & in memoria sancti Protomartyris Stephani, visum est ei, quasi multitudo malleorum deberet ferire. His tantis concussionibus perterritus pauper & contractus, aliquotiens replebatur nimiis sudoribus, aliquotiens (ut in talibus rebus accidit) nimiis cruciabatur frigoribus. Permutabat interdum loca stationis, sed non decrescebat vel insitus timor, vel inchoatus commotionis sacrarum Reliquiarum tremor. Tandem vitum est ei sedenti ad altare, in honore Dei & in memoria S. Petri omniumque Apostolorum consecratum, quasi ungeretur quodam suavissimæ delectationis emplastro, quod pertransiret ad vitalia suavi linimento. Hinc cœpit paulatim se extendere, admirans si verum posset esse quod vellet facere: sed hoc & ille vere præstitit, meritis & intercessionibus sancti ac Deo dilecti Austregisili, de quo dicitur; Qui aperit, & nemo claudit; claudit, & nemo aperit. [Apoc. 3,7] Erigitur ex hinc recto & sano corpore, & relictis scamellulis vadit quo jacebat ædituus ecclesiæ; perquiritque candelam, quam properat illuminare ad lucernam ante sanctum corpus ardentem. Huncque videns ædituus ambulare ad Matutinorum Hymnos, campanam levat sonare; taleque insperatum gaudium cognoscens Canonicalis inibi manens congregatio, Te Deum laudamus devote canit, Sanctoque Austregisilo gratias reddit, pulsatis diu campanis & profusis præ gaudio maximo lacrymis.

[3] Inter ceteras virtutum multiplicitates, quemdam nomine Andream loqui fecit B. Austregisili meritum & fides, qui notus erat multis hominibus manentibus vel advenientibus in curte b Dacberti illius Archiepiscopi, zelum Domini vero & firmo amore zelantis. Nam ex potestate c S. Palladii quidam juvenis venit manere inter ceteros servientes Dacberti Archiepiscopi, [loquelam recipit mutus unus,] qui omnium necessitatum suarum diversitates potius perquirebat demonstratione manuum, quam insinuatione verborum. Hoc damnatus oris alloquio, per septem vel amplius annorum spatia vivebat mutus, nec attendebat se posse sanari ab ea infirmitate amplius: desperaverat enim jam se posse loqui, pro inveteratæ infirmitatis nodositate gravi. Mirabatur quale illud esset locutionis genus, quo honorari videbat omnes utriusque conditionis. Videntes autem fideles, in eadem villa commanentes, varias & multiplices per beatum Deique fidelem Austregisilum virtutes fieri, exteræque gentis & nationis homines recuperatione sanitatis honorari; notum illum mutum, suoque servitutis obsequio inhærentem, cogunt ire ad ecclesiam B. Austregisili honorabilem: ubi ante principale altare, in honore Dei & in memoria S. Petri Apostolorum Principis consecratum, aliquantulum residens, tundens pectus pugnis, pavimentum perfundens lacrymis, solo fidei argumento, sine oris alloquio aperuit aures [voci] Conditoris, non prolongato spatio. Nam inibi ante altare residens, subito & insperato, non se habere candelas, quas portaret ad sepulcrum Sancti, cœpit clamare. Hoc turbati, qui circumstabant, pro insolita & insperata locutione muti gaudent, & admirantur pro gloriosa operatione Domini, quam frequentabat fides & meritum beati verique fidelis Dei Austregisili. Arripit interim unusquisque, prout potest, gaudens & hilaris candelas, quas donant novello locutori, ad deportandum ante Sancti sepulcrum illuminatas. Et ibi perfecte assumens modulos promptæ loquelæ, insinuat in sua sanatione, quantam apud Deum gratiam habeat B. Austregisilus, qui in cælis residens tantis locum suum in terris illustrat virtutibus: hocque frequentius ingeminabat dicens, Non habeo candelas. Hæc prima fuerunt illius antiqui muti verba.

[4] [alius,] Jucundum & hoc miraculum super quemdam alterum murum, qui per plurimos annorum recursus, inter ceteros servientes Clerici nomine Archenaldi, nobilitate & potestate præcelsi, & amatoris ut locus suppetit Canonicalis religionis, permanens serviebat ut poterat, ex omni membrorum officio carens funditus solo locutionis beneficio, cui erat nomen Geraldus, patriaque suæ originis Burgundia, de ecclesia nomine Melsa. Hic vel pro admonitu aliorum, vel pro necessitatis suæ coarctatione plurima, ad Sancti venit Austregisili sepulchrum, videre virtutum incrementa: ubi non prolongato spatio promeruit sanari tali modo, ad laudem Dei & summi patratoris virtutum Austregisili. Hic in ecclesia prædicti Confessoris Christi nocte quadam vigilans, volebat ut super se illa divinæ dignationis visitatio veniret, quæ tam frequens intercessionibus B. Austregisili super varios infirmitatum dolores descendebat: mirabaturque si super tantæ paupertatis hominem Dominus Deus vel S. Austregisilus dignaretur extendere suæ benedictionis largitatem. Sed ille qui non spernit preces pauperum, & qui de pauperibus dicit, Talium est enim regnum cælorum; sine prolongatione, non procrastinata hæc ei edicere prima verborum & locutionis fecit elementa: Ego jam loquor. [Mat. 19, 14] Hoc clamans discurrebat per totam ecclesiam. Tunc inibi inter vigilantem populum aderant duo monachi e Carroffensi monasterio, qui, pro amore Dei & in veneratione summi Præsulis Austregisili, accensos tenentes in manibus cereos vigilabant, stabant, admirabantur tam frequentes fieri sanitatum virtutes. Dum autem quique fideles eidem pauperculo perquisissent, quid ei visum fuerit in initio sanitatis suæ; discunt ab eo, quod ei visum fuerit per oculos, aures & nares, quasi cum dolore magno, ardorem sensisse. Sanatus autem rediit ad nationis suæ locum, benedicens per omnia Deum.

[5] De d Exandonensi patria quidam mutus & mendicans advenerat in Bituricensi terra. [ac tertius.] Hic antiquum perditæ locutionis nodum deportabat, utcumque poterat, sedatis jam super inveteratum dolorem rivulis lacrymarum. Huic nomen erat Constantius: qui misericordia præventus: Dei in villam intrat S. Austregisili; ubi per aliquot dies remanens, mendicabat quærendo panem ad manducandum, indice manu: quo beneficio bene interdum sustentabatur, adjutus Clericorum bonorumque hominum in eadem villa manentium adjutorio; nec attendebat sanationis suæ horam, intentus solum ut vivere posset per aliorum oblatam eleemosynam. Tandem Dominus Deus, dum locum Beati ac gloriosi Antistitis Austregisili visitat, occulta sua dispensatione, vel propter revelandam fidelis sui Austregisili dignam memoriam; vel propter Dacbertum Archiepiscopum, igne tribulationis mirabiliter excoctum, qui in eadem ecclesia, quam ipse summo studio construxerat, tumulatus erat; vel propter fidei meritum eorum hominum, qui in eadem villa manebant; & hic inter reliquum populum ante sanctum altare adsistit, rusticanas ut rusticus ex corde, quia lingua non poterat, preces ingeminans. Sed has ille æternus auditor misericorditer captat, qui tacenti Moisi dicit, Ad me quid clamas? [Ex. 14, 15] Aperuit ipse huic muto Exandonensi Constantio os & linguam, eumque hoc primum verbum edocuit clamare: Adjuva, S. Austregisile. Hoc verbum amicabile toties repetit, donec ei perfectio totius locutionis venit. Qui postea multis innotuit, quod in initio curationis suæ, extera parte maxillæ quidam ignotus homo alapam daret, & pro ea vi sanguis ex aure deflueret: quod verum fuisse quique fideles viderunt, & admirati sunt.

[6] Ex e Calnensi pago quidam pauperculus extitit homo, [Sanatur contractus,] qui ab eadem patria fugiens pro ingravescente fame valida, de patria in patriam, de villa in villam commutabat stationis suæ sedem pauperculam. Hic tandem Bituriges venit ad civitatem, quæ primatum retinebat inter reliquas civitates ad pauperum sustentationem. Hic per plurimos dierum recursus, nunc intrabat civitatem, nunc deforis quærebat sibi necessaria victus. Huic filius erat quasi annorum quinque, cui inhæserant pedum tali natibus, curvatis nimium genibus: cubiti quoque inhæserant costulis, ungues infixi erant palmis. Hanc rotundam effigiem hominis deportabat pater interdum manibus, interdum collo, miser & miserabilis. Dabatur tamen ei pro tali deportato & demonstrato monstro amplior adjutorii sustentatio: quis enim ita insanus, qui potuisset aliquando huic monstro gestatorique ejus non succurrere. Hunc per multa Sanctorum loca deportaverat, si quomodo cuilibet Sanctorum complacuisset misero reddere membrorum naturalia officia: sed super id honoris beneficium voluit omnipotens Deus honorari B. Austregisilum. Audiens itaque pater hujus contracti crebras & multiplices virtutes in ecclesia S. Austregisili fieri; accepit filium, ponit illam teretem effigiem super paternum collum; vadit celer quo audit & videt remeare cæcos videntes, surdos audientes, contractos ambulantes, claudos currentes; jactat ante altare, in honore Dei & in memoria S. Petri Apostolorum primi & Principis, contractum filium; in quodam autem angulo ipsius præfatæ ecclesiæ ipse pater se collocat, attendit, & dubitat si super tantillulam personam infantis sic despecti dignetur illa cælestis majestas extendere manum suæ benedictionis. Sed ille Deus omnipotens, qui in præsepio fuit involutus pannis, & hunc non despexit pauperem precibus S. Austregisili Præsulis: nam insperato & subito prius abradicantur ungues a palmis, postea cubiti a costulis. Tunc incipit filius clamare nomen patris, in angulo ecclesiæ absconsi. Ad vociferationem filii accurrit pater cursu veloci: accedunt & multi fideles, qui lætantur nimium super S. Austregisili benignas virtutes, & ut ad perfectionem sanitatis infantilem & pauperem personam adducat omnipotens Deus, precantur. Pro fide autem inibi precantium , & ad clarandum S. Austregisili meritum, evelluntur a natibus infixi pedum tali. Tunc incipit infantulus per ecclesiam currere, ignorans per infantilem ætatem gratias Deo reddere. Jam non portat hunc pater super collum, sed castigat aliquoties propter nimium cursum. Super id negotium nullum Bituricensis populus apponit scrupulum, nec in aliis virtutum signis, laudans per omnia Deum.

[7] In f Muratensi oppido, quidam mutus erat & surdus a matris utero: [mutus & surdus a nativitate,] quem Dominus Deus, pro meritis Beati Austregisili, reddito oris alloquio & aurium officio, voluit honorari. Hic in hoc inveterati doloris permanens dispendio, diversos necessitatis suæ sumptus potius perquirebat manuum signo, quam verborum insinuatu aperto. Jam bene didicerat pro singulis suis necessitatibus circumflectere indices manus vel digitos: & hoc indicium jam bene eos docuerat cum quibus die noctuque manebat. Hic sustentabatur eleemosyna cujusdam honorabilis & potentissimi Clerici, nomine Aimardi: qui & in hoc, sicut & in pluribus pauperibus, dispergebat plurimos bonorum suorum sumptus. Huic laudabili artificiosæ salutis insudabat officio, quoniam quidem illud videbat bene frequentatum ab avunculo suo Dacberto Archiepiscopo, qui, inter ceteras senioris animi virtutes, fide diligebat, calcata hypocrisi, pauperes Christi. His officiis igitur auditus & locutionis Muratensis pauper privatus, vel parentum vel aliorum hominum submonitu, ad sancti adducitur Austregisili monasterium. Inibi itaque inter residentem manens populum, super se attendebat Divinæ sanctitatis adjutorium. Qualiter autem internus ejus animi precatus summæ placuerit potentiæ, demonstravit sanitas ei donata in fine: nam prius meruit recuperato auditu intelligere hominum verba. Quantumque hunc lætificabat reddita sonoritas aurium, tantum mœstum reddebat denegatum locutionis officium: sed illa manus Domini, quæ non est invalida, intercessione B. Austregisili piissima, & huic reddidit perfectum oris alloquium, & benedicentem fecit per omnia Deum.

[8] Erat quidam homo, nomine Odoricus, ex Provincia Carnotensium, de villa quæ vocatur Temblevicus, qui ab infantia sic erat contractus, ut nullo modo posset ambulare, [contractus ab infantia,] nisi palmis & genibus sustentaretur: sicque more bestiali gradiebatur, ferens in suis manibus scamellulos causa requirendi necessaria. Verum etiam ipse, audiens sacri Pontificis Austregisili famam insignium miraculorum, quæ Dominus dignabatur exercere per suum fidelem, lento itinere, prout potuit, Biturigensium fines ingressus est, æstimans se posse sanari pro S. Austregisili merito & fide. Cum ergo tandem ad ecclesiam almi Præsulis pervenisset, foris in porticu juxta introitum portæ facto tuguriolo diutissime mansit. Cumque multi infirmi propter gloriosum sepulchrum B. Austregisili, gratia recuperandi suorum corporum sospitatem, noctu vigilarent; iste supradictus ægrotus hoc, quod diu optaverat, misericorditer consecutus est: & omni ægritudine depulsa, cœpit extendere ambos pedes. Illo quoque surgente illico a terra, atque sese asserente ab omni morbo veraciter sanum esse, omnes qui inibi aderant simul laudaverunt Deum, & S. Austregisilo gratias reddiderunt.

[9] Erat quidam in oppido g Saluigniaco satis alacer juvenis, quem forte quadam die, cum post prandium sopori membra dedisset, tanta infirmitatis arripuerunt incommoda, ut per trium spatia dierum nec sumere cibum, nec bibere, nec amicorum quempiam cognoscere prævaleret. Post triduum vero miserante Dei misericordia, integrum membrorum recepit vigorem, linguæ tantum ligatus vinculo. [mutus voce cælesti jussus S. Austregisilum adire.] Adveniente itaque B. Lauriani Martyris Hispalensis Episcopi solennitate, quæ colitur quarto Nonas Julii, tale juveni dederunt amici consilium, ut ante hujus Martyris altare, quod est in ecclesia, in qua congregatio monachorum Deo militat non modica, vigilaret: si forte B. Lauriani intercessione ejus infirmitati propitiaretur Dominus. Accepto igitur consilio, sequenti nocte celebraturus excubias ante præfati Martyris memoriam, ingreditur ecclesiam. Cumque jam transacto noctis spatio, somni torpore victus juvenis ocubuisset; audivit vocem, se ut assurgeret admonentem. Expergefactus illico surrexit a somno, neminem quidem videns, vocem tamen audiens, suadentem sibi, quatenus ad S. Austregisilum gratia recuperandi sanitatem properaret. Mane autem facto, post celebrata sacri mysterii solennia, Dominicæ crucis vexillo munitus, ad hospitium de sua securus sospitate perrexit. Venientes autem qui super illius muta juventute dolebant, potionem ad bibendum illi offerebant, per quam futuram sospitem illum affirmabant: sed quia, B. Austregisili Antistitis meritis apud Deum impetrantibus, se percepturum loquelæ modulos non dubitabat, potionem accipere recusabat, ac Bituricas tendere cupiebat: quia vero non poterat voce, signis manus ostendebat extensæ. Illi tandem quibus cura erat de juvene, meminerunt, quod ejus pater Bituricæ erat civitatis incola, & ob hoc illum velle illuc ire putaverunt. Quid moror? Sociato sibi socio ad urbem perrexit Bituricam, & paternam festinus ingressus est mansionem: congregatisque parentibus & amicis, cognoverunt infortunium amissæ locutionis. Ipse vero juvenis nudis gressibus ad beati Pontificis memoriam, cum magna parentum amicorumque devotione, festinavit; & ad ejus tumulum oblationem suam, ut mos est infirmorum, obtulit. Poplitibus denique flexis & precibus pro muto fusis, subito aperuit os ejus, qui aperuit os Zachariæ Prophetæ Domini. Surgens autem juvenis, a linguæ solutus vinculo, laudavit Dominum, ejusque venerandissimum Confessorem Austregisilum libera confessus est voce, omnibusque qualiter hoc illi accidisset præscripto narravit ordine.

ANNOTATA.

a Freda & Fredum pro pacis compositione, aut mulcta ob pacem violatam paßim sumitur. Consule 13 Ianuarii §. 3 ante Acta B Godefridi Cappenbergensis. Hic vero usurpatur ea vox pro tabela Reliquiaria, quæ peregrinis deoscullunda præbebatur, similis ei cujus usus sub Missæ sacrificio est, quam vocant Pacem, quia ad osculum pacis communicandum facta est Pax autem Freda est in antiquo Francico.

b Dagbertus Archiepiscopus Bituricensis fuit anno 987, & mortuus traditur anno 1012.

c S. Palladius Episcopus Bituricensis colitur 10 Maji, adicujus Vitam ostendimus Pagum seu Potestatē ejus nomine appellari. Dicitur autem Pagus etiam Potestas, quatenus habet proprium ac privatum Dominum, Italis Podere, id est, Posse.

d Exandonum sive Exelodunum, vulgo Issoudun, inferioris agri Bituricensis urbs.

e Calna, an la Carne, oppidum Occitaniæ, inquirendum incolis proponimus.

f Muratum oppidum Alverniæ superioris, & Vicecomitatu nobile.

g Salvigniacum vulgo Salignii, dominium in agro Borboniensi,

DE SANCTO THEODORO
EPISCOPO PAPIENSI IN ITALIA.

CIRCA AN. DCCLXXVIII.

PRÆFATIO NOSTRA.
De cultu & vita recentius collecta.

Theodorus, Episcopus Papiensis in Italia (S.)

G. H.

Sacram memoriam S. Theodori, Episcopi & Confessoris Papiæ, celebrant ad hunc XX. Maji, Bellinus, in Martyrologio secundum morem Romanæ curiæ Venetiis sub annum MCCCCXCVIII excuso; Grevenus & Molanus, in suis ad Vsuardum additionibus; Maurolycus, Felicius, Canisius, cum Martyrologio hodierno Romano, [Cultus sacer.] & Basileensi anni MDLXXXIV. Item Ecclesia Mediolanensis in Missali anni MDXXII & MDLX, & Breviario anni MDXXXIX, sed ad XIX & XX Martii. Verum propria Ecclesia Papiensis, Officio Ecclesiastico sub ritu duplici, eum colit hoc XX Maji. Adstipulantur Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, Vghellus Tomo I Italiæ sacræ in Episcopis Papiensibus, rerumque Papiensium scriptores, Stephanus Breventanus, Antonius Maria Spelta; Ioannes Baptista de Gasparis, in Breviatio Vitæ Sanctorum Ticinensis seu Papiensis Ecclesiæ Episcoporum, [Acta.] diuturna inquisitione ex pluribus Scriptoribus collecto, & sub annum MDCLI vulgato Papiæ, tacito auctoris nomine, ex quo Acta damus. Sunt hæc veluti epitome eorum omnium, quæ Carolus Pozzi, Canonicus Ecclesiæ Collegiatæ ac Parochialis S. Theodori Papiensis, eodem anno & communicatis verosimiliter studiis, vulgavit Italica linguæ; prolixiori phrasi & deductione rhetorica extendens singula, sic ut tota quindecim Capita libellus impleat. Vix tamen in eo reperimus quidquam, quod vel in Annotatis referendum esset, nobis aliunde non notum, nisi pauca de cultu post Epitaphium danda. In Supplemento Bergomensis ad annum DCCLI dicitur, nonnulla memoratu digna scripta mandasse Theodorus. Sed ea latent omnia, præterquam brevia quædam fragmenta Sermonum ejus ad Plebem, qui ab Ecclesia Papiensi solebant antiquitus recitari in Proceßionibus, Litaniarum minorum nomine vulgo notis, quæ Fragmenta Carolus Fozzi exhibet cap. 5 Vitæ a se scriptæ. Prætereo quæ Bernardus Saccus, lib. 10 cap. 17 Historiarum Ticinensium; Iacobus Gualla, lib. 3 Sanctuarii Papiensis cap. 4; & Antonius Maria Spelta, in Vitis Episcoporum illius Ecclesiæ num. XXIV, ediderunt: quoniam ab illis sua acceperunt de Gasparis & Pozzius, correctis dumtaxat erroribus chronologicis.

VITÆ BREVIARIUM
Auctore Ioanne Baptistæ de Gasparis.

Theodorus, Episcopus Papiensis in Italia (S.)

[1] Theodorus Ticinensis, a S. Petri Papiensis Episcopi alumnus, [Miraculis clarus] inde ejusdem Levita, donis gratiæ & naturæ ditatus, ob morum probitatem, vitæ sanctitatem, & doctrinæ præstantiam, ex Præposito Ecclesiæ b S. Agnetis, quæ post de Sancti hujus nomine dicta est, divino monitu, c Luitprando Longobardorum Regi per Angelum præcedente, Episcopus ab Ecclesia Ticinensi eligitur. Inde Romam pergens consecrationis gratia, in itinere obsessos a dæmone liberavit, aliisque quamplurimis sanctitatis signis refulsit. Episcopus a d Zaccharia summo Pontifice, [consecratur Romæ Episcopus:] ejus cognita sanctitate, consecratus, ad suam Sedem cum populi Clerique lætitia & veneratione excipitur. Qui cubiculo inclusus, Deo gratias agebat: & ea pietate, qua solet mens devota incendi, Summum Patrem obortis lacrymis enixe deprecabatur, ut optimus esset animarum Pastor & Rector. Transactis aliquot in oratione diebus in publicum prodiit, suas oves diligenter invisit, tanta solicitudine & vitæ sanctimonia, ut Papiensem diœcesim a teterrima Arianorum lue, quæ in Italia repullularat, illæsam servaverit. Vitiorum pestem depulit, virtutes revocavit, animos ad Christianam religionem, ad mundi contemptum, & ad amorem inflammavit.

[2] Claruit miraculis. Cum Francorum Rex Pippinus Longobardorum Regi Aistulpho, ditionis Romanæ direptori, bellum inferret, e Papiamque magnis copiis obsideret; huic ocurrit Theodorus, malorum civitati impendentium misericordia permotus. [urbem Papiam ab obsidione liberat:] Nam civibus arma deponentibus, bello fessis, ipse mœnia perambulans, oratione & salutari Crucis signo propugnabat urbem. Idcirco quidam Regis f nepos in Sanctum contorsit sagittam, quæ illico in sagittarium divinitus reversa, ipsius guttur trajecit. Hac manifesta Dei ultione perterriti belli Duces, a sancto Antistite supplices defuncti nepotis implorant vitam, tali fœdere percusso, ut Præsule ipso vivente civitatem non depopularentur. Eorum precibus annuit Pastor piissimus, & in Christi nomine nepotem vivum restituit. At cum juxta promissa Rex obsidionem solvere nollet, ac civitatem diripere conaretur; protinus tanta vis imbrium e cælo ruere cœpit, & flumen Ticini adeo intumuit, ut Papia a direptione atque incendiis defensa, cum exercitu discedere & trans Alpes abire, acceptis quibusdam pacis g conditionibus, idem obsidens Rex statuerit.

[3] Mulieri h cum paralytico filio, ejus opem imploranti, noctu Ticini flumen transituræ, mire apparens ostendit vadum, [paralyticum sanat:] cujus & filium Crucis signo sanum effecit. Judæi tumidum brachium sacro baptismate incolumitati restituit. A Desiderio ultimo Longobardorum Rege, B. Petri jurium direptore, monitisque Romani Pontificis ac Theodori contumace, in exilium pulsus, [revocatus ab exilio:] multa mala perpessus est; donec Carolus Magnus i, debellato Desiderio, summa totius civitatis gratulatione, ab exilio eum revocaverit. Augustino ejus Archidiacono, Episcopatus ambitioso, futurum Episcopum prophetico spiritu prædixit, & mox k moriturum: cui id Roma Papiam redeunti contigit: nam in itinere mortuus est. Tandem cum circiter annos quadraginta septem singulari vitæ sanctimonia præfuisset Episcopus, appropinquantibus diebus ipsius, ex hac vita discessus, a SS. Syro l & Juventio, quos dum vixit Patronos semper coluit, [præmonetur de obitu,] suæ resolutionis tempus instare admonitus fuit. Mane consurgens, quod per quietem viderat, convocato Clero & populo narravit: eosq; hortatus fuit, ut promissam in baptismate fidem servarent, inimicis ignoscerent, & Deum simulque proximum diligerent. Hæc & alia salutis monita pius Pastor reliquit m. Invalescente morbo, in cælum tollens oculos, inquit: Venit Christus, ut carne solutus ad suum properem judicium. Et hæc dicens, [moriturque an. 778.] ad Deum gloriose emisit spiritum, decimo tertio Kalendas Junii anno septingentesimo septuagesimo octavo: cujus tumulus frequenti energumenorum aliorumque languentium liberatione & tunc & deinceps claruit.

ANNOTATA.

a Acta S. Petri decessoris dedimus 7 Maji, ex Breviario ejusdem Auctoris, a quo traditur morte præreptus anno 743: judicavimus tamen ægre eam mortem differri posse ultra annum 738.

b Parochialem eam fuisse indicat Pozzius, subjectamque ei plebem Portæ-Pertusiæ nominat.

c Luitprandus Rex mortuus est anno 744, succeßitque Rachis, qui postea linquens fratri Aistulfo regnum, monachus Casinensis factus est. Pozzius multis exaggerat, auctoritatem, qua apud eosdem Theodorus valuit, ad utrumque vel adducendum vel retinendum in pace cum Romano Pontifice.

d S. Zachariæ Papæ Acta dedimus 15 Maji. Præfuit Ecclesiæ a mense Decembri anni 741 usque ad an. 752. Extatque ejus epistola XVIII ad Theodorum Episcopum Ticinensem hoc principio. Pittacium quod nobis tua veneranda Fraternitas obtulit, per quod nos sciscitari studuisti, scilicet filium, cujus pater alterius filiam ex sacri baptismatis fonte habet susceptam, id est, an spiritualem ejusdem patris filiam, quod dici crudele est, in matrimonium suscipere liceat, quod, apud te enormiter asseruisti contigisse.

e Papia a Pippino Rege obsessa fuit anno 755 & iterum 756, quo postmodum Aistulfus ex equi lapsu finem vivendi fecit; eique succeßit Desiderius.

f Hæc referunt Breventanus & Gualla ad tempora Desiderii Regis & Caroli Magni, qui obsedit Papiam anno 773 & 774. Verum Spelta & Saccus referunt ad tempora Pippini & Aistulfi, quos hic auctor secutus est. Et videtur res tota niti traditione vulgi Papiensis. Ferrarius abstrahit a tempore, quo contigisset.

g Pippinus redditam sibi ab Aistulpho Ravennam & Pentapolim & omnem Exarchatum ad S. Petrum tradidit. Ita Eginhardus ad an. 756.

h Pozzius ait, eam mulierem fuisse ex oppido Castelli novi de Scrivia, diœcesis Dertusanæ in Statu Mediolanensi, ipsamque a Sancto sibi per somnum apparente jussam fuisse filium suum curandum adducere Papiam.

i Aliqui ante hæc tempora scribunt S. Theodorum vita functum, & solum 14 annos Episcopum fuisse: sed ex Epitaphio subjuncto refelluntur, ubi mortuus dicitur, dum Papiam tenuit & rexit Carolus, utique Magnus, dictus Rex Longobardorum. Pozzius cap. 11, prolixe describit operam a Theodoro impensam convertendis Saracenorum Regibus, quos Desiderius Rex bello ceperat: & hujus filiam, Carolo desponsam, appellat Theodoram, nescio quo auctore, Bertham aliqui Franci vocant. Ego ad 30 Aprilis agens de S. Hildegarde §. 2, censui Desideratam dictam fuisse.

k Spelta ait esse qui dicant, 20 solum diebus præsedisse Augustinum; ipse Romam ivisse ait Confirmationis seu Consecrationis causa; eaque impetrata per iter in redituobiisse.

l Coluntur S. Syrus I Episcopus 9 Decembris, & S. Juventius 3 Episcopus 12 Septembris.

m Galesinius & Gualla præsentem morienti adfuisse ajunt Leonem Papam III, & funus curasse: quod hic Auctor noster & Carolus Pozzi merito omittunt: cum Leo Papa III primum electus fuerit anno 795, atque adeo annis 17 post mortem Sancti.

EPITAPHIUM
a Iano Grutero editum.

Theodorus, Episcopus Papiensis in Italia (S.)

[4]

Me tibi præclarus Doctor nutrivit alumnum
Antistes Petrus, Ticinensis gloria plebis,
Et Pater & Pastor, patriæ decus, inclitus auctor.
Ecclesiæ semper fueram vernaculus almæ,
Litterulas ex quo primævo tempore sumpsi.
Primus eram Cleri primo Levita; deinde,
Jam licet indignus, magno tamen Ordine fungens.
Sed post ira Dei populum stillabat in istum:
Exul eram, ductus longe de cespite patrum.
Sed me magna Dei servavit gratia semper,
Eruit a multo venienti hinc inde periclo:
Cui laus magna fuit, virtus, & gloria semper,
Qui me tam miserum dira de morte reduxit,
Et patrias iterum me fecit cernere terras,
Tempore quo Carolus Rex, magnus & optimus, istas
Tenuit & rexit grandi pietate benignus.
Hæc mea viventis in seclo fata fiebant.
At nunc ista tenet requies miserabile corpus:
Spiritus altithroni timidus petit, omnia secum,
Judicium Regis, portans quæcumque gerebat.
Corpore conjunctus Petro. Mitissime Christe,
Tu quicumque legis, dic, dic, peccata remitte:
Atque valete mei memores per secula, Fratres.

[5] Crevit postea, inquit Vitam concludens Carolus Pozzi, [Ecclesia restaurata an. 1497.] Papiensis populi religio erga S. Theodorum usque adeo, ut antiqua ac nobilis Albericiorum familia, specialius illi devota, sub nomine SS. Theodori & Blasii ædificandam curaverit ecclesiam in arce Papiensi: quæ cum diuturnitate temporum & bellorum injuriis fuisset destructa, novam a fundamentis excitarunt anno MCCCCLXXXXVII Ludovicus Albericii Presbyter & Joannes Petrus Tacconi: eamque tradiderunt Fratribus Regularis observantiæ S. Francisci, a B. Amadeo cognominatis: sed eadem postea Sanctæ Crucis dicta fuit, ad instantiam Cardinalis eum titulum ferentis. Anno deinde MDLXXVI Hippolytus Rubeus, S. R. E. Cardinalis, Papiensis Episcopus, [corpus translatum 1576.] S. Theodori corpus ad princeps altare ecclesiæ Cathedralis transtulit; ubi a civibus exterisque honoratur, non sine fructu miraculosarum gratiarum, quarum testimonium olim dabant anathemata ad imaginem illius magno numero appensa; neque eædem temporibus nostris omnino cessant.

DE SANCTO ETHELBERTO,
REGE ORIENTALIVM ANGLORVM.

ANNO DCCXCIII

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De ejus cultu, ecclesia, translatione, Vita a Bromptono & Giraldo stylo vario transcripta.

Ethelbertus, Rex Orientalium Anglorum (S.)

G. H.

In Heptarchia Anglo-Saxonica fuerat regnam Orientalium Anglorum, quod in S. Ethelberto Rege, de quo hic agimus, ab Offa Rege Merciorum occiso an. DCCXCIII, finem habuit; [Cultus sacer] postea tamen ibidem regnavit S. Edmundus, martyrio affectus XX Novembris anno DCCCLXX. Sacra illius memoria inscripta est Martyrologio Coloniæ & Lubecæ sub annum MCCCCXC excuso his verbis: In Anglia S. Ethelberti Regis & Martyris. At Grevenus in Auctario Vsuardi, sub annum MDXV & MDXXI impresso, primo loco addit: Athelberti Regis Angliæ & Martyris. Ejusdem festum inscriptum est Kalendario præfixo ante Enchiridion Ecclesiæ Sarisburiensis, prceationibus & imaginibus refertum, & anno MDXXXIII excusum. Ioannes Molanus, in Additionibus ad Vsuardum anno MDLXXIII recusis, ista habet: Herefordiæ S. Athelberti, Regis Angliæ Orientalis & Martyris. Secuti dein recentiores. Cambdenus inter Silures collocat Comitatum Herefordiensem, & de ejus urbi Herefordiæ origine atque incremento sic scribit: Adulta Saxonum Heptarchia primum emicuisse creditur: ab Eduardo Seniore, ut scribunt aliqui, [Herefordiæ ecclesia illi dicata.] constructa: nec sane antiquior de ea facta est mentio. Britanni enim, priusquam Herefordiæ nomen innotuit, locum Trefawith a fagis, & Henford a via antiqua, ipsique Saxones Fernleg a Silicibus dixerunt. Incrementa, ni fallor, maxima religioni, & Ethelberti Orientalium Anglorum Regis martyrio, accepta ferat. Qui cum nuptias filiæ Offæ Regis Merciorum ambiret; a Quendreda, Offæ uxore, quæ potius Orientalium Anglorum imperium, quam honestam filiæ conditionem captavit, ex insidiis nefarie sublatus, Martyrumque catalogo insertus, templum hic sibi habuit a Milfrido Regulo extructum: quod Episcopali statim condecoratum dignitate, in summam crevit opulentiam, munificentia primum Merciorum, dein West-Saxonum Regum. Hæc ibi.

[2] In Ms. Florario Sanctorum indicatur hoc XX Maij, In Anglia translatio Athalberti Regis & Martyris: [Corpus translatum,] scilicet ad dictam Herefordiam. Permansit erecta ibidem ecclesia cum sacris illis exuviis usque ad annum MLV, quando (ut scribit Florentius Wigorniensis in Chronico) Griffinus Waliensium, & Algarus Comes, contra S. Eduardum Regem, copiosum exercitum congregarunt, finesque Anglorum depopulaturi, Herefordensem provinciam intraverunt; [& anno 1055 combustum.] & Anglos fugam capescentes insecuti, quadringentos vel quingentos ex eis peremerunt, multosque vulneraverunt. Deinde victoria potitus Rex Griffinus & Comes Algarus Herefordam intraverunt, & septem Canonicis, qui valuas principalis basilicæ defenderunt, occisis; ac monasterio, quod verus Christicola Antistes Æthelstanus construxerat, cum omnibus ornamentis & Reliquiis S. Æthelbrechti Regis & Martyris, aliorumque Sanctorum combustis, & nonnullis e civibus necatis multisque captivatis, civitate etiam spoliata & cremata, prædæ ubertate ditati redierunt. Hæc Wigorniensis quæ plane eadem habent Simeon Dunelmensis in historia de Gestis Regum Anglorum, & Rogerus Hovedenus parte priore Annalium, qui S. Agelbertum Regem & Martyrem appellant.

[3] [Acta apud Capgravium & Bromtonum] Acta ejus duplicia extant, & ex aliis antiquioribus excepta: horum alia sunt edita in Legenda Ioannis Capgravii, alia inserta Chronico sub nomine Ioannis Bromtoni excuso inter X Scriptores Historiæ Anglicanæ: quæ ultima hic damus, nonnullis inter Annotata ex prioribus observatis. Est Chronicon Bromtoni ad annum usque MCC deductum, ergo quatuor post cædem S. Ethelberti seculis, ex variis auctoribus & encomiastico stylo scriptum. Ex hoc Willelmus Dugdale volumine 3 Monastici Anglicani pag. 150 deducit originem Ecclesiæ Cathedralis Herefordiensis, adductis verbis quæ infra numero 1 habentur. Dein pag. 181 edit chartam Edwardi Regis, qua Presbyteris Herefordiensibus apud S. Ethelberti monasterium immunitas conceditur, & pag. 187 proseruntur privilegia, ad honorem ejusdem S. Ethelberti facta. Præter istæc quæ dixi excusa haberi Acta, Vitam Regis & Martyris Æthelberti a Giraldo digestam, [alia Ms. auctore Giraldo.] ex vetusto Codice Bibliothecæ Cottonianæ Lugduni, sub effigie Vitellii E 7 reperiendo, describendam nobis curavit prælaudatus Guilielmus Dugdal, cum proœmio, quod incipit, Siquis vero deliciarum horto. Eam esse pro usu Chori, stylo verbosiori deductam intelligimus, dum legimus laudatam in eodem proœmio gratiam Martyris nostri & Regis Æthelberti, cujus hodie solennia festive celebramus. Ceterum cum Giraldum auctorem legis, ne Cambrensem cogites, scriptis de Hibernia libris, quos anno circiter MCLXXXX edidit notum & anno MDCLXI a Gratiano Lucio Hiberno operose refutatum (hujus enim stylus multo castigatior & succinctior est) sed posteriorem ejus nominis aliquem Herefordiensem Canonicum, qui licet in fine profiteatur, quod Vitam S. Æthelberti cum miraculis, longis ambagibus ante rudique sermone congestam, Concanonicorum instantia brevius admodum & dilucidius explanavit, est tamen multo prolixior Bromptono, cujus alias ipsa fere verba habet, ut appareat ex eodem ambos fonte sumpsisse. Quare Bromptoni contextui acquiescentes, ex Giraldo Annotationes paucas & miracula ab illo prætermissæ sumemus.

VITA
Ex Chronico edito sub nomine Ioannis Bromtoni.

Ethelbertus, Rex Orientalium Anglorum (S.)

BHL Number: 2630

EX MSS.

CAPUT I.
S. Ethelberti virtutes, iter ad Offam Regem Merciorum.

[1] Post Regem Annam, Adelherus frater suus in regno Estangliæ successit: qui in bello, [Post alios Reges] cujus auctor ipse fuit contra Oswinum Regem Northumbriæ, cum perfido Penda fratris sui Annæ peremptore existens, cum suis militibus est occisus. Cui Athelwoldus, Athelwlfus, Alfwoldus, Berna, & Adelredus Reges in regno Estangliæ successive regnaverunt. Adelredo autem, ultimo dictorum Regum Estangliæ, defuncto; Ethelbertus filius ejus unicus & heres, a a studio litterarum subito ad curas terrarum raptus, [patri suo succedit S. Ethelbertus,] cum omnium voto unanimique desiderio in regni solium sublimatur. Iste Rex Ethelbertus, hæc & hujusmodi Scripturæ testimonia secum recolligens, Quanto major es, humilia te, in omnibus; Humiliamini sub potenti manu Dei; Qui se humiliat exaltabitur; & illud ex beatæ Virginis cantico, Deposuit potentes de sede, & exaltavit humiles; humilitatem in corde suo specialiter & præcipue radicavit, & eam quasi ceterarum virtutum fundamentum in se locavit. [Eccli. 3, 20., 1 Pet. 5, 6., Luc. 14, 11., Luc. 1, 52.] Præterea recolens, & ratione nominis attendens, quod a regendo Rex dicitur; [vir humilis,] eo quod se primum, deinde populum sibi subditum regere debeat; pius Rex, clemens & misericors, pupillo & orphano calumniam fieri, & sanguinem innocentem effundi non permittens, in dubiis absolvere quam condemnare pronior longe fuit. [clemens & misericors,] In certis autem & sententia damnatis semper pœnam mitigare paratus, dolens plurimum, quoties dolorem vel pœnam cuiquam inferre vigore justitiæ tenebatur; gaudens e contra nec mediocriter exultans, quoties præmia conferre & beneficia spargere potuisset.

[2] Accedentes autem ad eum, ad regiam dignitatem jam elevatum, [amans virginitatem,] tam Proceres regni sui quam Prælati, super uxore ducenda regiaque prole suscitanda, ipsum primum in privato, deinde palam & publice convenerunt. Ipse vero, qui a pueritia fixum in animo radicatumque habuerat, virginitatem corporis sui Deo dedicare, [& horrens molestias matrimonii:] fructumque centesimum expectare, quantum & quamdiu potuit, renuit omnino, distulit & recusavit. Legerat etiam, & tam & ex Ethicis quam Theologiæ paginis notum habuerat, matrimoniorum quanta sunt onera. Legerat insuper fatuarum mulierum inertias, deformium fastidia, formosarum & generosarum fastus & superbias, adulteria, plerumque prolem incertam vel evidenter alienam, [suadentibus proceribus] & inter secreta thori & thalami domesticas amaritudines, molestias & anxietates, iras, rixas, zelotopias graves & suspiciones. Legerat hæc, inquam, & ex his collegerat, pectora quidem, in quibus hæc regnant, parum habere pacis, plurimum autem perturbationis. Porro invalescentibus tandem eorum insultibus, quoniam opportune instabant & importune, sciens quia contra omnes sapere quasi desipere est, sciens etiam illud, Omnia fac cum consilio, & post factum non pœnitebis; quamquam vix & invitus, eorum denique voluntatibus sibi obtemperandum duxit & decrevit, timens tamen. [Eccli. 32, 24.] Hæc ratio eum præcipue induxerat ad consensum, quod si regnum ob ejus defectum aliquando forte herede careret, hostiles ea occasione incursus, excidium pariter & exterminium pati posset b.

[3] [consentit in filiam Offæ Regis] Accedens ad eum denique Comes Oswaldus, qui inter Consiliarios ipsius ei fide & familiaritate fuit præcipuus: eumque super c Offæ Merciorum Regis, viri in Occidentalibus insulæ finibus magnifici, filia unica atque legitima ducenda, cum instantia magna secreto convenit. Ipse vero, quamquam invitus ad hujuscemodi consilia declinans, respondit, se cum matre sua adhuc superstite regnique Proceribus inde in brevi consilium habiturum. Quibus ad diem certum convocatis, omnium fere assensus Oswaldi consilio concordavit. [obnitente matre.] Mater sola, vel quia filiarum attentius, quam filiorum, matres conjugia maturare solent; vel potius mente præsaga malorum, illud penitus dissuadebat. Ethelbertus autem, vir bonus & justus, ne muliebri consilio terræ suæ Primatibus pertinaciter resistere videretur; obtemperaturum eorum voluntatibus sē concessit.

[4] [In Merciam abiturus,] Missa autem mane devote, ut assolet, & diligenter audita, gratiaque sancti Spiritus invocata; cum magno comitatu, regioque sicut decuit apparatu, iter arripuit indilate. Sed cum equum suum ascendere debuisset, terra sub pedibus ejus, cum astantium omnium plurima admiratione & terrore, [terretur motu terræ,] quasi terræ motu facto, tremuit aliquamdiu, & concussa quievit. Ipse vero jactans in Domino curam suam, eique revelans viam suam, qui non derelinquit sperantes in se, immotus omnino & interritus, iter aggredi minime formidavit. Et cum aliquantulum processisset, sole obscurato, [& sole obscurato] tantæ & tam atræ tenebræ itinerantes subito operuerunt, ut neque seipsos ad invicem, neque viam ullam jam videre valuissent: donec piis sancti Regis Ethelberti precibus & devotis orationibus radii solares sunt restituti. Clamabat enim ad Dominum, & ad terram prostratus, humiliter dicebat: Notam fac mihi, Domine, viam, in qua ambulem: quia ad te levavi animam meam. [Psal. 14, 8.] Nec mirum si signa, quæ in morte Christi apparuerunt, ante mortem hujus membri Christi ejusdemque dilecti, eamdem præsagientia, contigerunt. Terra quippe, quasi scelus abhorrens quod jam imminebat, mota est: sol autem obscuratus, tamquam ne videret, faciem avertit. Vel, terræ motus ille, terræ regnique commotionem & desolationem (quæ ab ortu Ethelberti, multis annorum curriculis sub Regulis & tyrannis, usque ad Regis Edmundi tempora duravit) aperte potuit significare; sol vero lucem subtrahens, ipsum ab hac luce in proximo subtrahendum, manifesto indicio declaravit.

[5] Cum itaque longius iter agendo, ad vicum in Merciorum regno, qui Villa australis ab incolis vocabatur, jam pervenisset; die ad vesperam vergente, ibidem pernoctare statuens, in loco campestri tentoria figi jussit. [ac visione nocturna:] Præmiserat autem viros discretos atque disertos, cum regiis donariis & exeniis, quæ & Regem dare Regemque recipere cum honore deceret, adventum ejus causamque sui adventus Offæ Regi nuntiantes. Eadem vero nocte, cum membra fatigata labore sopori dedisset; visiones terribiles valde vidit. Videbatur enim eum videre totum aulæ suæ regiæ fastigium a summo deorsum culmine corruere; cornuaque thalami sui, in quo quiescere solebat, tam tecto quam parietibus, subito lapsu in terram cadendo comminui: & alia quædam non minus d horrenda vidit, quæ Comes Oswaldus sibi a Rege relata, consolandi & obsequendi gratia, interpretari benignius satagebat. Ipse vero tacite cuncta considerans & intrepide, se & suam causam ex toto Deo commisit.

[6] [sed reditu nuntiorum recreatus,] In crastino vero reversis ad eum nuntiis, tam propriis quam ab Offa Rege transmissis, qui ei veniendi securitatem cum gratia Regis & benevolentia reportabant; præmissis etiam primo rhedis, deinde clitellariis & sarcinis & sagmariis multis, cum servientium tam peditum scilicet quam equitum turbis, ipse Militum agmine pulcherrime septus; competenti est ordine subsecutus. Post longos itaque viæ labores, [ad curiam Offæ progreditur,] cum ad curiam Offæ Rex Ethelbertus perveniret; fama tanti adventus divulgata, virgo Althrida, Offæ Regis filia, ab alto per fenestram solatio, Regem Ethelbertum juvenem januas intrantem, & Milites suos cœpit diligenter more muliebri, eo quo intrabant ordine, intueri. Quo facto, ad matrem puella reversa, juvenis formam, juventutis elegantiam, Proceres illustres, Milites insignes, comitatum & apparatum incomparabilem, & visa omnia, & forsan visis majora, sibi referre inchoabat.

ANNOTATA.

a Giraldus Sancti matrem appellat Leoverniam: meminitque Etheldridæ Virginis, Rege Anna prognatæ. Capgravius ita habet: Cum in disciplina litterarum profecisset, non voluptatum illecebris animum implicare curavit, sed orationibus & eleemosynis ceterisque operibus bonis tota solicitudine insudavit. Coætaneis ejus ad ludos exercitatis, ipse in ecclesia conversari gaudebat. Demum adolescens factus, & patre orbatus, ad regni solium sublimatur. Alfordus annum aßignat 749, ac cœlibem ait vixisse in regno 44 annos.

b Giraldus hæc interponit: Accessit igitur ad eum aliquando inter proceres regni sui vir magnus & potens, Comes Guerro, monens & consulens, quatenus Australis Britanniæ Regis Egeonis filiam, cui nomen Seledrida, unicam scilicet nuper defuncti patris filiam & heredem, sibi matrimonio copularet; ut ea videlicet occasione quasi duo regna in unam convenire possent monarchiam. Cui Rex statim hujuscemodi responsum dedit: Nonne Egeonis hæc filia, qui patri meo semper infidelis existens, tot eum fraudibus, tot perjuriis fallere consuevit? utpote vir subdolus, perfidus, & versutus: qui & animum sic instituerat, ut nihil ei menti minus esset quam non mentiri, nihil fas nisi nefas, nihil æquum præter iniquum videbatur. Nosti, Guerro, quod sicut in arboribus vitium radicis, sic in hominibus ceterisque animalibus naturaliter in prolem descendere solent vitia parentum vel virtutes. De vitiis itaque mulierum & virtutibus, non de divitiis & possessionibus est inquirendum; de parentum quoque moribus, potius quam honoribus, investigandum. Fortunæ nimirum munera mutari crebro videmus & transferri; natura vero radicitus hæret, quæ suos inventa fortuna relinquere novit heredes.

c Offa post annum regni 39, mortuus est anno 796, relicto filio Egfrido regni herede, cujus infra mentio habetur: unde filia hic unica dicitur, ut quæ non habuerit alias sorores. Interim Edburga, uxor Brithrici Occidentalium Saxonum Regis, illius veneno sublati, filia Offæ habetur: sed hic additur, unica & legitima, ut ista excludatur.

d Vix plura Giraldus; sed Capgravius multo prolixius & distinctius ea sic narrat: Veniens Rex in regnum Merciorum cum membra sopori dedisset, [Visio Ethelberti Regis,] visionem vidit, quam suis retulit dicens: Videbatur, inquit, mihi, Consules ac Tribunos regni mei in regno meo prope me assistere, ubi multis sermonibus cum eis habitis, ruit a summo culmine totum fastigium regiæ domus meæ, cornuaque thalami mei evulsa ceciderunt. Mater mea hæc præsens contemplabatur, & ejulans lacrymabatur, lacrymæ vero ejus cadentes erant quasi guttæ sanguinis decurrentis in terram. Deinde aspiciebam arborem pulcherrimam in domicilio meo excrescere, proceram valde, frondibus & foliis mirabiliter expansam & decoram, nullius arboris similitudini in pulchritudine comparandam: ad cujus radices quidam ultro insistebant, qui hanc toto conamine suæ feritatis incidebant: ex qua succussione quidam torrens sanguinis effluxit, qui contra Orientem magno impetu cursum suum extendere festinavit. In contemplatione vero ejusdem visionis eximiæ, columnam lucis ab Austro sole splendidiorem videbam exurgere: & mirantibus qui aderant & stupentibus universis, ad cælum usque, flammivomis radiis sequentibus, ascendere. Ego autem eram singularis avis in terra, totaque extremitas alarum mearum erat aurea: æstimabamque me arborem illam leviter posse circumplecti, si fortitudini meæ vel potentiæ aliqua occasio pateret circumplectendi. Demum pennarum remigio temperato, celeri volatu superiora columnæ lucis ascendo. Cum autem in supremo culmine illius consedissem, & clara luminaria, quæ summus ille omnium princeps Deus in firmamento collocavit, toto oculorum aspectu sedulus contemplarer; audivi voces in sublime cælestis harmoniæ miscere concentus: cujus nectarea delectatus suavitate, sive ad dulcedinem melodiæ magis magisque intentus, somno solutus sum. Cum autem aliqui interpretarentur, [quam ipse de sua morte interpretatur,] eum in potentia & gloria Regibus præteritis potentiorem & excellentiorem futurum; Rex ait: Fides utique revelationis aliud habebit experimentum, & majoris interpretationis longe altiorem pertingit ad actum. Facilis fortasse nobis hodie ad tyrannum patebit ingressus: verum ignoratur libertas revertendi. Sententiam quæ super me præfinita est a Deo, animo hilari & spontaneo patienter expecto. Nobis autem videtur, casus ille domus, a summo fastigio corruentis, desolationem regni significare, post necem ejus: cornua vero thalami cadendo ad terram confracta, fortitudo est principatus eorum, per mortem Principis sui conculcata ab inimicis & in nihilum redacta. Sanguinolentæ lacrymæ matris, dolores cordis sunt, & passiones quas pro amissione filii sui sine intermissione perferebat. Arbor procera & longa, Regis personam designat; cujus summitas, frondibus & foliis condensa in latum expansa, latitudinem sanctarum portendit virtutum, per quam Sanctorum vita adornatur. [enucleatius explicata.] Qui arborem succidebant, occisores beati Martyris erant. Torrens sanguinis de succisa arbore, sanguis Martyris innocenter effusus creditur esse: qui ad Orientem cursum suum direxit, quando innocentia mortis ejus ad Deum in cælo, ut vindictam acciperet, clamavit. Columna lucis, quæ usque in cælum tendebatur, claritas bonorum operum ipsius exprimitur. Quod se esse avem videbat pulchritudine singularem, cujus alæ in extremitate erant aureæ; significat spiritum ejus geminis alis virtutum, dilectione videlicet Dei & proximi circumdatum, splendentem fulgore & luce bonorum operum, quibus in summo culmine lucidæ columnæ sublevari, & pertingere posset ad gloriosam visionem æternæ majestatis Dei. Audivit etiam voces in cælo cælestis gloriæ, ad gaudia eum felicitatis æternæ invitantes.

CAPUT II.
Insidiæ a Regina structæ. Cædes. Sepultura.

[6] Quibus auditis, animoque diutius anxie revolutis, Regina muliebri plena tam astutia quam malitia, [Regem a consensu abductura Regina] Regem Offam virum suum eadem nocte per hujuscemodi verba convenit. Maturo tibi, Rex, in hoc articulo & valde maturando opus est consilio. Nosti quod Orientalium Anglorum tyranni Merciorum populis ab antiquo imperare desiderant: nosti antiquas gentium inimicitias, & mutuas plerumque regnorum subjectiones. Fallor si non juvenem istum plus ambitus, quam amor huc adduxit: sub uxoris namque ducendæ prætextu, & palliatæ amicitiæ colore, captata tuæ senectutis occasione, callidus in hos fines explorator & expugnator advenit. Non itaque ducendi, sed seducendi causa, hospes accessit; nec hospitis, cum tanta militum & armatorum copia, sed verius hostis imaginem ille gerit. Sed esto, quod filiam nostram duxerit, & hac præcipue causa in partes istas advenerit; [suspectam ei facit Ethelbertum] tunc jure quodam successionis & hereditatis, quæ jam ipsum quasi cum herede contingeret, in mortem tuam quotidie anhelaret; totumque sibi, quod in pace nunc possides, jugiter appetere, & modis omnibus acquirere non cessaret. Flagellum itaque tibi, Rex, fabricas, & flagitium paras, si talem tibi constituas successorem: nihil aliud namque restat, si hunc tibi generum ordinaveris, nisi ut regni tui vitæque pericula non evites, vel saltem sub tanto insidiatore & successore timide & trepide de cetero regnabis: & orientalis illa servitus per te, quod absit, in hos fines liberos inducetur. Porro si repulsam passus & offensus abscedat, non minus periculum procul dubio, Rex, incurres: terrarum namque vestrarum aditus & exitus jam novit, exploratore non indigens alieno. Ætatis tuæ defectum & infirma nostra consideravit: occasionem confusionis & repulsæ prætendet, bellumque vobis statim indicet, [& occidendū suadet:] & ad exterminium vestrum sive mortem accelerabit. In has itaque perplexitates adventus hujus hospitis nos induxit: unde necesse est, ut vel tua per ipsum in brevi destructio accedat, vel per te ejus matura peremptio ordinetur. Finitoque Reginȩ sermone, post longa suspiria, Rex tandem in hæc verba prorupit: Angustias undique graves tua nobis oratio, Regina, depingit: [Idem suadentibus proceribus] ex qua video quidem & evidenter intelligo, quod hinc nobis periculum, inde turpitudo similiter versatur. Cumque demum de morte Regis Ethelberti ad suggestionem Reginæ tractaretur, advocatis ad consilium Proceribus paucis & privatis, ac muliebri industria ad favorem prius allectis, omnes in sententiam mortis consenserunt: dum tamen illud procul a militaribus ejusdem turbis, secretoque & sine tumultu fieri posset.

[7] Prosiluit ergo in medium vir sanguinis, ad scelus omne paratus, cui nomen a Guymbertus; qui ob familiaritatem olim in domo patris sui, cui ministrabat, cum ipso juvene contractam, se melius alio facinus illud posse promisit effectui mancipare. Qui mercede statim constituta, [Guymbertus proditor] pecuniaque suscepta, hospitium Regis Ethelberti fraudulenter adivit, monens & consulens ei, ac ex parte Regis denuntians, quatenus ad ipsum illico privatus & absque militari strepitu, negotium pro quo venerat ad votum expediturus, adveniat. Regis enim infirmitas ac debilitas, sicut in dolo asserebat, tumultus ac turbas hominum recusabat. Juvenis autem Ethelbertus Rex, quia nihil pravitatis unquam excogitaverat vel expleverat, nihil hinc penitus pravi suspicando, [eum hospitio suo fraudulenter elicit] fidem dictis adhibuit: gladioque suo solum accinctus, proditorem prævium innocens omnino & immaculatus, hostia lictorem, victima carnificem, agnus lupum, ad Regis usque palatium mortisque suæ locum sub nocturno silentio est secutus. Venientibus igitur illis ad divortium, tanto sceleri magis idoneum, & ad hoc provisum, exilientibus Guymberti complicibus, Ethelbertus Rex capitur & ligatur: eique nomen Domini jugiter invocanti, spiritumque suum in manus Dei commendanti, sui ipsius extracto gladio caput Guymbertus crudeliter amputavit, [& occidit] & illud cruore perfusum Regi & Reginæ illico præsentavit. A vita itaque istius seculi raptus est Ethelbertus, ne malignitas intellectum ejus bonum mutaret, & fictio animam ejus deciperet. Raptus est, inquam, ne centesimi fructus gloria & virginitatis honore, quem semper appetiit, ullo mundi contagio fraudaretur. Et sicut quædam aliæ referunt historiæ, in juvenem Regem Ethelbertum, forma insignem, petulantes oculos incesta Regina uxor Offæ conjecit: quem quia nullatenus ad consensum inclinare valuit, tamquam uxor Putiphar secunda, Josephum alterum in Ethelberto reperiens, quasi vipera aculeis exagitata, totum virus evomuit in vindictam: sicque mater filiæ invidens, & propter repulsam tanti viri quasi confusa plurimum erubescens, vitam viri sancti morte crudeli, muliebri malitia, statuit terminare. Quoniam sicut in Ecclesiastico legitur, Non est caput nequius super caput colubri, & non est ira super iram mulieris. [Eccli. 25, 22, & 26,] Et in eodem, Brevis est malitia hominis super malitiam mulieris. Passus est igitur sanctus Rex Ethelbertus, Virgo simul & Martyr, palmam victoriosus utramque reportans, XIII Kalendas Junii, [20 Maji.] cujus meritis & precibus Deus in diversis Angliæ partibus miracula multa & varia operatur.

[8] [Althrida sponsa vindictam prædicit,] Audito igitur Principis casu tam inopinato, Altride Virgine revelante, militibus Ethelberti Regis ad propria reversis, eadem Virgo prophetico spiritu repleta, matri quasi divina comminatione futura prædixit. Et primo de filio suo Egfrido per triennium non victuro, regnoque ipsius non stabiliendo. De ipsa etiam Regina turpi morte in brevi moritura, & ultra tres menses non victura, & ante mortem suam dæmonibus arripienda, & linguam suam propriis dentibus corrodenda. Quæ omnia, [& ad Croylandiæ eremum secedit,] sicut prædicta fuerant, postea evenerunt. Virgo igitur Althrida, quæ & secundum quosdam dicitur Alfrida, castitatem corporis sui Deo devovens, ad palustria Croylandiæ, tamquam ad eremum, curavit finaliter se transferre; ubi contemplationi penitus & devotioni dedita, talari tunica induta, in omni sanctitate vitæ permansit: eligens magis abjecta esse in domo Domini, quam habitare in tabernaculis peccatorum b.

[9] Amputato igitur sancti Regis Ethelredi capite, corpus efferri cum capite Rex Offa præcepit, & in ripa fluminis in Comitatu Heresordiæ, quod Luggo c dicitur, occulte sine scitu hominis sepeliri. Cum igitur ministri corpus feretro imposuissent, [Sepultus Ethelbertus] tantæ levitatis inventum est, ut levitatem ipsam magno pro miraculo ferendique facilitatem impii quoque satellites habuissent d. Et cum ad locum destinatum pervenissent, corpus cum capite, juxta Regis Offæ edictum, ignobili sepulturæ & tanto viro indebitæ tradiderunt. Sed quia non fuit Dei voluntas, ut tam sanctum corpus ibi occultaretur; columna lucis sole splendidior eadem nocte ab ejus sepulcro in cælum usque protendebatur, [columna lucis honoratur.] quam scintillæ & radii coruscantes, velut omnia in gyrum devorantes, sequebantur.

ANNOTATA.

a Ita etiam Giraldo vocatur Guymbertus; Capgravio Winebertus, qui in domo patris ejus 12 annis educatus & nutritus fuerat, & post mortem ejus in Ethelberti obsequio aliquamdiu insudaverat.

b Addit Giraldus: Pater pœnitentia ductus occubuit &c. ut infra Bromtonus num. 13: deinde ex Asser describit nequitias & infelicem exitum filiæ alterius Edburgæ, quas apud ipsum legere licebit.

c Ita etiam Giraldus & Capgravius Luggum vocant; cujus nominis nihil ibi reperio, sed bene fluvium Loden, mutata forsitan in hanc formam pronuntiatione.

d Interserit Capgravius. Quidam vero sanctum caput seorsim gestantes, ut majori foret ludibrio, ante alios præcurrentes, in terra volutabant: idem fere habet Giraldus.

CAPUT III.
Translatio corporis Herefordiam. Miracula. Ecclesia constructa.

[10] [Brithfridus a S. Ethelberto monitus,] Tertia vero nocte, beatus Rex Ethelbertus nobili cuidam & prædiviti viro, Brithfrido nomine, in lecto quiescenti, apparuit; præcipiens ei, ut corpus effossum ad locum, qui Stratusway dicebatur, efferret, & juxta monasterium eodem loco situm, illud reconderet cum honore, & traderet sepulturæ; nomenque suum & mortis causam eidem exposuit. Experrectus autem a somno, ut oculos vir ille aperuit, totam cælesti lumine domum conspexit illustratam; virumque sanctum, qui ei apparuerat, cum toto jubaris splendore disparuisse. His autem visis & auditis, [& socius Egmundus,] surgens Brithfridus a cubiculo, non mediocri gavisus lætitia, multiplices Divinæ majestari, quod ipsum tanta visione lustrasset, gratias intimo corde fudit: adjunctoque sibi socio, participe laboris & præmii, viroque probo, cui nomen Egmundus, ad locum pariter ipsi accesserunt: effossumque corpus, propriis decenter manibus ablutum, & sindone regali post indutum, [corpus avehunt,] in quodam curriculo extulerunt. Quo facto, cum de corpore regio læti plurimum & exhilarati fuissent, pro capite tamen nondum invento mœstitiam non minimam habuerunt. Sed fusis ad Dominum communiter orationibus, caput non procul a corpore, ubi non sperabatur, Deo revelante inventum est, & statim ad corpus in feretro collocatum. Cumque feretrum versus locum destinatum prosequerentur; contigit ut ad caput, a rheda in terram forte delapsum, quidam per undecim annos oculorum orbatus officio, obiter offenderet, & statim desiderati luminis gaudiū recuperaret. Qui confestim caput erigens, Deoque & S. Ethelberto elata, [& cæco illuminato in via] voce gratias agens, currum e vestigio secutus est: & cum aliquantulum processisset, ad Brithfridum & Egmundum, qui fatigati itinere parumper repausabant, gratulanter accessit; caputque ab ipsis perditum, & ab eo miraculose repertum, eisdem restituens, rem gestam & luminis gratiam, per egregii Martyris merita recuperatam, ipsis exposuit lætabundus. Quibus auditis, Brithfridus & Edmundus maximo repleti gaudio, Deum, qui tam mirabilis est in Sanctis suis, & magnus in omnibus operibus suis, glorificare non cessarunt. Et sic procedentes usque ad locum præsignatum, [Herefordiæ sepeliunt] ibidem corpus sanctissimum honorifice sepelierunt, in loco videlicet, qui tunc Anglice Fernleg, Latine interpretatum Saltus felicis, dicebatur, nostris vero temporibus a comprovincialibus Herefordia nuncupatur.

[11] Et a Asser historicus veraxque relator gestorum Regis Alfredi, dicit, quod crescentibus, circa Martyris sepulcri loca, virtutum & prodigiorum signis; Rex Offa duos Episcopos, quibus præcipuam fidem habebat, ad investigandum istorum eventuum certitudinem, Fernlegam, quæ nunc Herefordia dicitur, destinavit. [Sanatus tremore capitis] Contigit autem tunc, quemdam potentem virum & magnificum, qui finibus Lidburiæ borealis & Montis-Gumeri & aliis partium illarum terris amplissimis dominabatur, ad locum eumdem eadem hora, causa recuperandæ sanitatis de quadam passione, qua vexabatur, per merita Martyris advenisse. Patiebatur enim continuam capitis concussionem, unde & ab eventu ejusdem passionis super eum, sortitus agnomen, Eywinus Quatiens-caput vocabatur. Qui cum noctu eadem ad sepulcrum sancti Regis Ethelberti vigiliis & obsecrationibus devote & humiliter deserviret; demum divina dispositione, demisso capite parumper obdormivit. Sed a somno post pusillum experrectus, & undique circumspiciens, quæsivit a suis, ubi esset ille bonus vir, qui caput ei tam liberaliter in gremio sustinuerat dormienti. Cum autem responsum accepisset quod neminem vidissent; sanitatem se recepisse sentiebat, quia post dormitionem illam caput suum quiete & absque motu quolibet enormi jam regebat; & statim exurgens, Deo & Martyri Ethelberto Lidburiam borealem cum omnibus integre pertinentiis suis laudabili munificentia largitus est, dicens: Quia rem sub cælo, quam magis desiderabam, [Lidburiam eidem offert:] sanitatem scilicet, contulit mihi Martyr insignis, ideo a me ea re quam in terris plus dilexi, Lidburia videlicet, dignus est in perpetuum remunerari. Hæc autem prima terrarum omnium, ut asserunt, fuit, quæ Beato Ethelberto collatæ fuerunt.

[12] Rex autem Offa de his & aliis virtutibus & prodigiis multis jam certus, superbiam suam ad tantam humilitatem & pœnitentiam reduxit, [Offa Rex varias terras addit,] quod decimam partem omnium rerum suarum Ecclesiæ sanctæ dedit; & ut fertur, aliorum fidelium exemplo provocatus, terras plurimas circa Herefordiam Martyri contulit, quas & Ecclesia Herefordensis usque in hodiernum diem tenet. Monasterium quoque S. Albani, & alia quædam egregia fertur per Angliam fundasse cœnobia & ditasse: & sic demum b Romam profectus, & Apostolorum limina devote veneratus, multisque ibidem, Ecclesiæ consilio, [& Romam profectus sancte obit:] causa pœnitentiæ egregie gestis, ad vitæ correctionem condignamque conpunctionem gratia cooperante signis & miraculis extitit provocatus. Nam, ut dicitur communiter, illum censum, qui Romepeny sive Peterspeny vocatur, Deo & B. Petro & Domino Papæ, qui tunc fuerat, & successoribus suis primo contulit pro perpetuo atque dedit.

[13] c Quo defuncto Egfridus filius suus vix per annum & centum quadraginta dies pro patre regnavit, & sic completum est, quod prophetice Althrida sive Alfrida prædixerat, quod post necem Martyris Ethelberti tribus nequaquam annis Merciorum populis imperaret. His & hujusmodi signis B. Ethelbertus de die in diem magis innotuit, quo usque Merciorum Rex d Milefridus sanctitatem viri Dei fama vulgante cognovit. [Milefridus de nece & miraculis instructus,] Qui & quemdem Episcopum suum, virum simplicem & sanctum, de cujus diligentia plurimum confidebat, ad locum destinavit; jubens de morte Martyris & causa, ac de miraculis & signis, ibidem meritis ejusdem a Deo declaratis, diligens ei scrutinium facere, rerumque gestarum prudenti indagine certitudinem reportare. Quo facto Regis innocentis interitum, quem didicit, magnaliaque Dei multa, nec solum ea quæ audivit, verum & illa, quæ ibidem oculis conspexit, suo Principi nuntiavit. Milefridus igitur Rex his auditis, quamquam in remoris regni sui partibus tunc temporis ageret, [ecclesiam construit:]transmissa ad locum eumdem pecunia multa, ecclesiam egregiam lapidea structura ad laudem & honorem Beati Martyris a fundamentis incepit, & pro devotione Domino auxiliante perfecit: & in eodem loco primus Regum omnium Episcopum e constituens, eamdem ecclesiam Cathedrali dignitate sublimavit, [Episcopum constituit.] quam terris plurimis & prædiis amplis, palliis holosericis & ornamentis egregiis, regia, quoad vixit, munificentia ditare quidem non cessavit.

[14] Post S. Ethelbertum, martyrii laurea in flore juventutis suæ, ut dictum est, coronatum, [Regnum Ost saxonum perturbatur.] regnum Estangliæ per aliquot annos cum commotione & desolatione sub Regulis & tyrannis, usque ad adventum S. Edmundi Regis, turbatum duravit. Quia illud regnum nunc Reges Westsaxiæ, nunc Reges Cantiæ in dominio tenebant, nunc alicui vel aliquibus illud dabant: unde aliquando unus Rex ibi erat, aliquando multi Reguli. Ultimus tamen Anglorum f S. Edmundus sub Rege Westsaxiæ ibidem regnavit, qui de Saxonia veniens, apud Bury in Regem Estangliæ coronatur … Quo interfecto Godricus Dacus ibidem regnavit. Postea Daci regnum minutum partiti sunt, fuitque sub eis usque dum Regi Edwardo pro maxima parte subjectum erat: & sic demum illud regnum Estangliæ, dominio Westsaxiæ contingebat.

ANNOTATA.

a Asser Menevensis, Schireburnensis Episcopus, scripsit res gestas Aelfredi, Regis ab ejus nativitate an. 849 usque ad mortem, quæ contigit anno 900; mortuus ipse, ut scribit quidam ejus Continuator, an. 909. Sed quæ hic de miraculis Regis Sancti narrantur desunt omnia apud Cambdenum, qui Assero illi primum locum dedit inter veteres Scriptores Angliæ in editione Francosurtensi anni 1602.

b Westmonasteriensis hæc late describit ad ann. 794.

c Hæc tomo 3 Monastici Anglicani pag. 180, ad confirmandam antiquitatem Ecclesiæ, Herefordensis referuntur.

d Milefridus Rex supra, Cambdeno Milfridus Regulus: ita etiam in sepulchrali carmine apud Godwinum de Episcopis Herefordensibus, Regulus Milfrith cum conjuge Quenburga dicitur. Videtur loco Witlasii, anno 826 regno pulsi, imperitasse; & ideo in Regum Merciorum Catalogo omissus. Consule quæ infra in Chronico Bromtoni columna 778 leguntur.

e Imo ab anno 680 fuisse Sedem Episcopalem Herefordæ, & Puttam primum Episcopum, statuunt alii. Verum de aliquo ejus Successore nihil scitur: ut ab hoc tempore videatur Episcopatus stabilitus.

f Anno 970, die 20 Novembris Martyrem obiisse supra indicavimus.

MIRACULA
Ex Vita per Giraldum in Ms. Cottonianæ Bibliothecæ.

Ethelbertus, Rex Orientalium Anglorum (S.)

BHL Number: 2626

EX MSS.

[15] Sicut Dominus & Salvator noster, carissimi, B. Martyrem Æthelbertum ad sepulcrum miraculis & prodigiis glorificavit: [Clarescit miraculis ecclesia,] ita quoque in diversis atque remotis regni partibus eum diu signis coruscantibus evidenter extollere non cessavit. Est etenim vicus in Orientalium Saxonum provincia, cui nomen Bellus-campus interpretatio dedit. In cujus prædio antiquitus lignea quædam est basilica constructa, & in honorem ac laudem beati Martyris Æthelberti Domino dispensante feliciter erecta. In hac tanta operatus est Christus & usque in hodiernum operari non cessat, quod tota Orientalis regio signis & virtutibus ibidem gestis olim fuerit illustrata, firmumque fidei gratia cooperante robur acceperit. Traditur enim, & antiquorum comprovincialium & authenticorum testimonio certum habetur, Beatum Æthelbertum, [ubi nocte una in arborem creverat virga illa,] cum ad Offam Merciorum Regem iter arripuisset, in eadem pulchra planitie pernoctasse ibique noctis unius spatio tentoria sua fixa fuisse. Erat autem eodem in loco virga quædam gracilis & delicata, crescens e terra, tenerrimis adhuc telluri radicibus innixa: in summitate vero ramis & frondibus paucis operta, cui forte quædam papilionis cornua funibus sunt alligata. In crastino vero, sole recens orto, tanta & talis est arbor inventa ac si pleno robore centum annorum curriculis fixis ibidem radicibus excrevisset. Nec mirandum quidem, & si forte mirandum, non vehementer tamen obstupendum, si Dominus de surculo tam modico, [cui tentorium Sancti fuerat adstrictum:] pro Militis sui gloria, sub noctis unius spatio tantam arborem erexit, qui totam mundanam hanc machinam ex nihilo creavit; quique virgam electi sui Moysi, pro ostendenda potentia sua, in colubrum commutavit; rursumq; serpente in virgam converso, rubrum eadem mare divisit; quique sub noctis unius tempore virgam Aaron frondere & florere & amygdala parere imperavit. Multa nimirum in Scripturis, ut ait Hieronymus, incredibilia reperies, nec verisimilia, quæ nihilominus tamen vera sunt. Nihil enim contra naturæ Dominum prævalet natura: nec detestari debet, sed admirari & venerari Creatoris opera quævis creatura.

[16] [Ex eadem arbore crux formatur,] Cum autem audissent religiosi regni illius viri, beatum Æthelbertum apud impias nationes jam Martyrio coronatum, de arbore eadem in modum Dominicæ Crucis lignum constituere venerandum. Ubi quamplures, per fidei devotionem & Martyris merita, salutare remedium sunt consecuti. Fixum est igitur illud eodem in loco, quo gloriosi Regis & Christi militis invicti fixum antea noverant fuisse tentorium, & basilica ibidem erecta est; ad quam quotidie plebs devota concurrens una cum Clero, Deum ac beatum Martyrem suum sedulis orationibus, hymnis & canticis glorificarent. Sepulta sunt ibi succedente tempore multa Sanctorum Corpora, qui ea tempestate, qua Sanctus Edmundus a passus est & paulo post, mortem pro Christo pertulerunt; ingruente nimirum per insulam barbarorum feritate, Paganorumque spurcitia sȩvitiaque, [quæ loco bis mota, bis divinitus restituta,] cuncta quæ Christi fuerant devastantium tempore multo. Ceterum respiciente demum Domino populum suum, pace per Britanniam Ecclesiæ b reddita, vir quidam dives, quem prædicti ruris prædia jure hereditario contingebant, lignum salutiferum a loco removens, in viridi planitie quadam ante januam suam statui fecit: decreverat etiam beati Martyris basilicam ad locum eumdem transferre. Sed Crucem illam loco suo, nocte eadem, virtus divina restauravit. Quo mane comperto, vir ille lignum fecit iterum reportari: [tertio auferentem cæcitate plectit,] sed & eodem miraculo die sequente consternatus obstupuit, & tamen animo pertinaciter obstinato, cum ad idem jam tertio removendum accederet, priusquam avelleret, oculorum cæcitate divina ultione percussus est. Cujus infortunii casu pœnitentia ductus, Confessione Presbytero facta, contritione pariter & compunctione adeo incontinenti correctus est, ut se nunquam tanto facinori de cetero consensurum, seque beati Martyris ecclesiam & Crucem illam summopere veneraturum, firma sponsione promitteret: prostratoque in terram ante Crucem corpore, nonante surrexit, [& propter miracula frequentatur.] quam per Dei gratiam lumen oculorum indulta sanitate recepit. Hoc autem miraculo per provinciam audito, & tanta ultione divinitus data, cœpit in tanta veneratione locus haberi; ut magnus a vicis circumjacentibus, nec non & locis remotioribus, cum oblationibus & eleemosynis, ad Crucem prȩdictam, concursus fieret populorum; & coram eadem devote vigilantes & orantes, salutis plerumque dona susciperent. Infantes quoque & pueri, in cunis allati, per beati Martyris suffragia in fide parentum & devotione, passim a periculo liberantur: febricitantes vero, quasi speciali miraculo, tantam tamque efficacem nusquam locorum gratiam consequuntur.

[17] [Aulæum inde furatus intra parietem retinetur] Contigit in eadem Ecclesia miraculum insigne, quod inter cetera sua novitate non reticendum, Erat enim aulæum quoddam, olim ecclesiæ fideliter oblatum: quod cum latro quidam nocte extrahere & exportare niteretur, perque foramen sub ostio factū ubi intravit: cumq; cum furto pariter exire pararet, capite cum humeris jam exposito, parte residua intra jacente, se tanto paries ad corpus pondere pressit, ut nec extra ullatenus progredi, nec interius regredi valuisset. Uxor autem, suspectam habens viri moram, filium ad quærendum patrem emisit: [donec illucescat.] cui tandem ibidem invento nullum penitus liberationis præsidium præstare prævaluit. Parochiani vero cum ad ecclesiam in crastino mane solita devotione convenissent, latronem tam miraculose compressum & comprehensum vehementer admirantes, eumque extrahere volentes, absque difficultate qualibet ipsum per se libere egredi, ut ingressus antea fuerat, obstupuerunt. Sicque factum est ut B. Æthelberti merita provincia tota laudaret, & a sacrilegis ausibus tam evidentis ultionis exemplo se pravorum temeritas refrænaret.

[18] In pago Orientalium Anglorum cui Statesella c vocabulum antiquitas dederat, cum dies passionis beati [Sutor festum violans oculo læso punitur.] Æthelberti per singulos annos valde celebrius habeatur, pauper quidam arte sutoria vitam agens (quoniam attritæ frontis est egestas, nec quidquam pudet dummodo vivat) solennitatem minime custodiens, pro explenda necessitate miser operi solito solicitus intendebat. Quem cum uxor sua super hoc excessu sæpius argueret, ipse tandem erga illam iracundiæ furore permotus, dum minus ob hoc operi, magisq; intenderet objurgationi, dextrum infeliciter oculum acu sutoria perforavit. Qui continuo Sancti implorans auxilium, ad ecclesiam ejusdem quanta potuit festinatione properavit; ibique confessione correctus & compunctione, fusis aliquamdiu coram altari devotis orationibus, in ipsoque demum altari oblationibus expositis, optatam cum multorum admiratione sanitatem recuperavit.

[19] Manebat in confinio loci ejusdem, in quo Martyris Ecclesia constructa fuerat, [Miles blasphemus in Sanctum] vir quidam Vitalis nomine, qui ex Normannica gente oriundus extiterat. Hic Martyrem nostrum, innato inter Anglos d & Normannos odio, quasi tanto indignum honore ac veneratione reputans, uxorem suam, die quodam purificationis suæ ad aliam ecclesiam ire fecit, ibique solennes ritus ad victimam suæ expiationis offerre. Quo completo remeando Vitalis, cum domum Militis cujusdam probitatis eximiæ, cui nomen Godiscalcus, forte intrasset, domina domus ejusdem, Lecelma vocata, quod Ecclesiam S. Æthelberti tam temerario contemptu declinare prȩsumpserat, instanter arguebat. Ille vero, vesano spiritu torvus & quasi in amentiam versus, Prius, inquit, uxorem meam præsepia boum meorum adorare compellerem, quam illum quem tu prædicas Æthelbertum. Eoque dicto statim miserrimus ille repentino casu in terram corruit, [subito extinguitur.] & coram omnibus mise rabiliter expiravit. Ex quo patet, quia Sanctos suos Dominus venerari vult in terris, quos ipse quoque veneratione dignos judicat & in cælis. Paret etiam, quia non est personarum acceptor Deus. Sed omnis nationis, omnis conditionis, qui credit in illum, non confundetur: nam idem Dominus omnium, dives in omnes qui invocant illum: apud quem non est distinctio Judæi & Græci, sed ex omni gente quicumque invocaverit nomen domini salvus erit. Vitam igitur Sancti Æthelberti, cum miraculis antiquis, longis autem ambagibus rudique sermone congestam, Concanonicorum nostrorum instantia, brevius admodum & dilucidius explanavimus; nova miracula nostrisque diebus propinquiora e Sancti ejusdem merita, in Herefordensi Ecclesia Deo auctore patrata, cum a testibus fide dignis nobis oblata fuerint, Domino propitiante tractaturi.

ANNOTATA.

a S. Edmundus Rex, martyrio coronatus a Danis anno 870.

b Anno 887 fœdus inter Alfridum Anglorum Regem, & Gurmundum Danum coaluit: quo iterum rupto, firmior quies sub eodem Alfredo an. 898 esse cœpit.

c In Vita cap. II Stratus-way. Videtur autem idem esse qui hic States ella, si tamen non est vitiosa scriptura.

d Normanni, sub Guilielmo Conquestore, regno Angliæ potiti sunt anno 1066: post quæ tempora apparet hoc contigisse.

e Seculum fortaßis 14 hæc possunt significare: utinam vero etiam posteriora istæc aut scripta essent, aut ad nos pervenissent.

DE SANCTO IVONE
EPISCOPO CARNOTENSI IN GALLIA.

ANNO MCXV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS
De Vita recentius collecta ante opera: cultu, & epitaphiis ejus.

Ivo, Episc. Carnotensis in Gallia (S.)

AUCTORE G. H.

Opera Ivonis, sæpius typis cusa, novißime recognita, & in duos tomos distributa, obtulit Iacobo Lescot Carnutum Episcopo Ioannes Fronto, Canonicus Regularis, sacræ Theologiæ Professor in monasterio S. Genovefæ, & in Academia Parisiensi Cancellarius, uti ipse indicat in pervetusto Kalendario Romano a se illustrato. [Vita a Ioanne Frontone scripta.] Hic, post præfatam Dedicationem, subjungit Vitam S. Ivonis, ex ejus scriptis & aliis antiquis monumentis concinnatam: quam inde damus, nostro more in capita & numeros distinctam, atque additionibus marginalibus & Annotatis exornatam. In hac dicitur, diem ultimam obiisse anno MCXV, XXIII Decembris. Verum quia isti dies impediantur propriis Officiis, ad præparationem Natalis Christi recitandis: Pius V Pontifex in Bulla anni MDLXX, nominatim pro S. Ivone Episcopo Canonicis Regularibus Congregationis Lateranensis conceßit, ut dies ejus festus celebraretur hoc XX Maji: quando sub ritu duplici omnia de eo peraguntur etiam in Congregatione Gallicana, & propriæ ad secundum Nocturnum recitantur Lectiones, sed quæ in ipsa fere Vita continentur. Illud tamen inde observo, a Frontone præteritum quod ibi dicatur sacrosanctum Missæ sacrificium offerenti globus igneus e capite micare, [Cultus Ecclesiasticus 20 Maji] aut caput palam circumtegere visus. Protertio Nocturno Lateranenses sumunt Euangelium de Communi, Vigilate quia nescitis. In Congregatione vero Gallicana legitur Euangelium de Doctoribus, Vos estis sal terræ; & ista præscribitur Oratio, Deus, qui Ecclesiam tuam Beati Ivonis Confessoris atque Pontisicis illustrare dignatus es meritis & doctrinis; concede, ut ejus intercessione spiritualibus semper muniatur auxiliis, & gaudiis perfruatur æternis. Aliæ ab aliis indicantur Orationes recitandæ. Meminerunt ipsius ad eumdem XX Maji, Molanus, Ferrarius, Saussajus, & pridie Ghinius: quod eo die celebratur festum in Congregatione S. Salvatoris.

[2] In antiquo Kalendario Ecclesiæ S. Ioannes Carnotensis in Valle, his verbis ejus memoria celebratur: Decimo Kalendas Januarias, [Memoria ob beneficia in Ecclesia S. Ioannis in Valle.] anno ab Incarnatione millesimo centesimo decimo quinto, obiit bonæ memoriæ Ivo Carnotensis Episcopus, qui Canonicorum Regularium Ordinem in hac Ecclesia constituit, & eamdem rebus suis ampliavit, dans Fratrum usibus Ecclesiam S. Fidis, Ecclesiam S. Stephani cum rebus ad eam pertinentibus, Ecclesiam de Luciaco, Ecclesiam de Pontegodano, & terram ultra stagnum, triginta quoque volumina librorum suorum, & multa alia. In Kalendario S. Quintini Bellovacensis, ista in particulari referuntur: [& S. Quintini Bellovacensis.] Primus Abbas hujus Ecclesiæ, postea Carnotensis Episcopus, dedit nobis triginta volumina, calices quatuor, textum aureum, Crucem auream, phylacteria quatuor, Cruces argenteas & auratas quatuor, dexteram B. Callisti Papȩ, thuribula duo argentea. De hujus autem Ecclesiæ fundatione & dedicatione late agitur in Vita S. Romanæ Virginis & Martyris Bellovacensis, VIII Octobris danda. Ex Martyrologio Ecclesiæ Carnotensis hæc seligimus. Ivo hujus Sacratissimæ Sedis Antistes, vir magnæ religionis, Ecclesiasticorum & secularium negotiorum prudentissimus, [atque Ecclesia Cathedrali.] mitis affatu, patientia insignis, castitate pollens, & tam in divinis quam in philosophia eruditissimus. Qui sex pallia bona, & leptem cappas, & infulas tres, & tapetia tria decori hujus Ecclesiæ contulit. Librum Missarum & Epistolarum & textum Euangeliorum, & unum Lectionarium matutinalem dedit, & omnes argento paravit. Pulpitum miri decoris construxit: scholas fecit: domum Episcopalem speciosam & lapideam a fundamento refecit: & cum omnibus ad eam pertinentibus, sive mobilibus sive immobilibus, ex ancilla liberam reddidit, libertatemque ipsam adstipulatione privilegiorum & Romanæ Sedis & Regis & Comitis, quæ in archivis hujus Ecclesiæ habentur, confirmavit. Terram etiam quamdam contiguam eidem domui, ad amplitudinem ipsius domus, a Vicedomino acquisivit & muro clausit. Apud Pontem-Gaudinum alias domos ad usus Episcopales ædificavit, eamdemque villis in multis melioravit … Minoratas omnes hujus Ecclesiæ & precarias, in communes redigit usus, & eas in posterum personis distribui tam suo quam Apostolico privilegio vetuit. Angarias & injustas exactiones, & pravas servientium distentiones, fieri per Præposituras iisdem privilegiis prohibuit. Ad augmentandam tabulam altaris idem moriens centum modios vini reliquit, & in aliis pluribus suæ Ecclesiæ & Clericis suis multa bona fecit. Hæc ibi.

[3] Epitaphium ejus in vetere membrana Brissonii & ex Tavelli manuscripto apud Severtium, [Epitaphium unum,] est hujusmodi.

Mente, manu, lingua, doctrina, corporis usu,
Prudens, munificus, affabilis, utilis, insons,
Firma columna domus Domini, quam jure salubri
Fovit, munivit, instruxit, jugiter auxit,
Consilio, scriptis, quo viveret ordine, rebus.
Cujus opem gratis æger, rem sensit egenus,
Istius urbis apex memorandus Episcopus Ivo,
Hac si us expectat adventum Judicis urna.

[4] Philippus ab Eleemosyna Abbas Bonæ-Spei, aliud ei Epitaphium scripsit. [aliud,]

Reddidit affectus Patrem doctrina Magistrum,
      Regula Canonicum, Pontificemque Gradus.
Famosum probitas, humilem natura, verendum
      Vita serena, senem longa, pudica sacrum.
Præsule defuncto sua tollere mos erat olim
      Principis, hunc morem Principis emit Ivo.
Hujus opem læsus, plebs dogmata, fræna tyrannus,
      Sensit egenus opes, pro grege vota Deus.

[5] Aliud proferunt Sanmarthani, quod est ejusmodi.

Præsulis Ivonis corpus jacet hic tumulatum,
      Cujus honos pulsat limen utrumque poli. [tertium,]
Juris hic Antistes, Canonum Decreta sacrorum,
      Perlegit, legum dogmata dans brevius.
Mystica Sacra alibi dantur, Rex, quam tibi Remis:
      Consultorque tuus, Rex, vocitatus abit.
Hunc capit Hugo Comes, Carnutū mœnia tentans;
      Quem pia plebs redimit sumptibus innumeris.
Ære suo atque opera renovavit Præsulis ædes,
      Firmat Joannis, quæ jacet, Abbatiam.
Atque Decanatum Andreæ formavit & auxit:
      Te duce fit Mariæ pulpitus Ecclesiȩ.
Fundamenta loci jecit Belli-Prioratus,
      Hic Magdalenæ præparat Ecclesiam.
Vicenos annosque duos sine crimine Sedem
      Rexit, ab integris moribus atque fide.

VITA
Auctore Joanne Frontone,
Academiæ Parisiensis Cancellario, Canonico Regulari S. Genovefæ.

Ivo, Episc. Carnotensis in Gallia (S.)

A. IOANNE FRONTO.

CAPUT I.
Ortus, studia, electio in Abbatem & Episcopum.

[1] [Nobili stirpe prognatus] Inter eos, qui Ivonis nomine in Gallia appellati sunt, longe omnibus excelluit Ivo Carnotensis. Hic in agro Bellovacensi natus, nobili a sanguine nobilem animum traxit. a Patrem habuit Hu gonem de Altoylo, & matrem Hilemburgim dictam. [sub B. Lanfranco studet:] Adolescens litteris humanioribus imbutus, atque in philosophia versatus, Lanfranco Doctore, b Abbate Beccensi, Theologiæ sacræ operam dedit in monasterio Beccensi: quam & ipse docuit ætate factus provectior.

[2] Cum autem serio Patrum Conciliorumque lectioni incumberet, [præficitur monasterio Bellovacensi S. Quintini] & e diversis Decreta Ecclesiastica congereret; indignanti quod tantis intervallis ab essent a canone suo Canonici, commodum affuit Guido Bellovacensis. Hic quondam Augustæ Ve romanduorum in Ecclesiæ S. Quintini Decanus, Cæsaromagi Bellovacorum factus Episcopus, in memoriam S. Quintini monasterium construxit; concessisque prædiis Canonicos illic constituit anno millesimo septuagesimo octavo. His præfectus Ivo, monasterium paternis possessionibus auxit, & quo illud omni ope juvaret, secum, legibus ad id conditis, vitam regularem intulit, vir Canonum peritissimus, & eorum observationis studio flagrantissimus. Erant quidem jam olim Canonici regulares passim in Gallia, atque in aliis provinciis. Diu est cum c Chrodegangus peculiarem Metensibus suis Canonicis d regulam scripsit. In Concilio autem Aquisgranensi omnibus Regulam Ludovicus Pius edendam curavit, opera Amalarii Diaconi, misitque in singulas provincias observandam: in qua, e maximam partem, Chrodegangi regula continetur. Verum lapsu temporis cum relaxata esset disciplina, ei denuo instaurandæ multi laborarunt: in quibus Ivonis opera præ cunctis excelluit. In monasterio prædicto præfuit annos plus minus quatuordecim, modo Prælatus ejus, ut in privilegio Philippi Regis; modo Præpositus, ut in Bulla Gregorii VII, modo Abbas, ut sæpius dictus. Hic procul dubio dum sancto otio fruitur, Collectionem Canonum fecit, quam postea in f Compendium Hugo Catalaunensis contulit, & Pannomiam sive g Pannomicam vocavit. Præterea logiam docuit: moris enim fuit tunc, ut sacræ Theologiæ studia in monasteriis maximis vigerent: neque id oneris Abbates ipsi monasteriorum defugerunt, ut ante vidimus in Lanfranco, hic in Ivone nostro. Hoc autem muneris, quo defunctus est Ivo, in causa fuit, cur in antiquissimis monumentis Magister ac Doctor appelletur. Tanto autem fuit monasterii illius & Ivonis ipsius pietatis ac canonicæ observationis fama, ut h multa monasteria accitis inde Canonicis aut ædificata aut instaurata fuerint, & ex iis celebres aliqui ad Episcopatum pervenerint.

[3] Interea rerum sedebat id temporis i Aictrici Carnutum Gaufridus, quem cum pridem Gregorius VII Romam simonia accersivisset, quod deessent testes ad tantam rem comprobandam, [eligitur Episcopus Carnotensis:] remissum Sedem obtinere permisit. Verum Urbanus II hunc iterum sibi delatum, tandem multis criminibus convictum, Sede sua movit, & apud Clerum populumque Carnutum, ut sibi Ivonem nostrum, doctrina & pietate insignem, deligerent, suis (ut ait k ipsemet) monitis effecit. [epist. 40] Votis ipsorum non illico cessit Ivo, quietis amans, nec inhians dignitatibus: sed jubente Philippo Rege, parere coactus est. Verum Richerius Senonensis Archiepiscopus, assentientibus ei e Suffraganeis nonnullis, nec electioni subscribere, nec electo manus imponere voluit: ob id quod in depositione Gaufridi contra jus suum actum diceret, quo ad se pertinuit, tamquam ad proximum judicem, causam ejus dignoscere & judicare. Egit diu precibus & solicitationibus apud ipsum Clerus populusque Carnutum: sed frustra se esse videns, facit, ut Ivo Urbanum conveniat: & ille in Italiam profectus animo se ab illis difficultatibus liberandi, [consecratus ad Vrbano II Capuæ anno 1092,] volens nolens ab eo χειροθεσίαν Capuæ, finiente anno millesimo nonagesimo secundo, recepit. [ep.2 & 8] Inde graves discordiæ ipsum inter & prædictos Episcopos: qui factam Majestati Regis injuriam, & jura Galliæ ab Ivone violata contendentes, Stampis collecti, Ivonem rejicere, & Gaufridum Sedi restituere aggrediuntur; zelo procul dubio in insontem Ivonem exerto, minime tamen novo, & multis tum ante tum post exemplis confirmato. Contra autem Ivo Sedem Apostolicam appellare, [post longas oppositiones admittitur.] spretam temeratamque ejus auctoritatem alte conqueri, vir ceteroqui minime servilis, nec potestarum adulator etiam summarum. Verum cum ei quod summum est, & ipsum nomen Religionis accedit, cedant omnia necesse est. Quare Richerius ipse, usu Pallii interdictus, Gauffridus iterum pulsus, & Sedi suæ Ivo constitutus est. Hic quidnam egerit, narrant ejus Epistolæ ad Summos Pontifices, ad Reges, ad Cardinales, Legatos, Primates, Episcopos, virosque primarios: narrant quotquot ab illo usque exaratæ fuerunt historiæ. Dum vero inde auctoritatem tuetur, inde virtutem colit, sese non modo Galliæ, sed Ecclesiæ toti conspicuum reddidit. Et sane utraque hac opus habuit cum primis, tum ad obsistendum vitiis nusquam non grasiantibus; tum ad perferendum mala, quæ ipsemer zelo suo vehementi, & publicorum erratorum (si gravia sunt) minime toleranti, in caput suum accersivit.

ANNOTATA.

a Fronto, ex instrumento antiquo S. Quintini Bellovacensis.

b Robertus de Monte in Appendice ad Chronicon Sigeberti ad an. 1117, Hic dum esset juvenis, inquit de S. Ivone, audivit Magistrum Lanfrancum Priorem Becci. In Chronico autem Beccensi dicitur Lanfrancus Monachus Beccensis scholas tenuisse, quod Prior continuavit: cui anno 1062 succeßit Prior S. Anselmus.

c S. Chrodegangus, seu Crodegandus, Episcopus Metensis, mortuus est anno 766 die 6 Martii, quo etiamActa illustravimus.

d Hæc regula Canonicorum, cum necdum cognominabantur Regulares, est edita tomo I Spicilegii Lucæ d' Archery.

e Fronto addit, hæc scribi ab Ademaro Monacho.

f Idem Fronto, Auctoris hujus compendii, inquit, nomen inveni in historia monasterii Herivallensis, ad annum 1091. Est hoc etiam Canonicorum Regularium in diœcesi Parisiensi.

g Panormiam, nomine a librariis corrupto, scribi docet Labbæus, & ab Hugone nonnullis, additis ex sanctionibus Innocentii II, post obitum Ivonis in Papam electi.

h Ita Philippum Ep. Trecensem circiter an. 1085 evocasse ad Ecclesiam S. Gregorii legitur apud Acherium in Spicilegio.

i Aitricum cum Scaligero scribit alii Autricum.

k Prima inter Epistolas Ivonis est Vrbani II, ubi ait illum secundum nostra monita elegistis, & ep. 2: Nostra fulti licentia Carnotenses, venerabilem Presbyterum Ivonem, Canonico ordine, in Episcopum elegerunt.

CAPUT II.
Peracta circa Philippum I Regem.

[4] Philippus tunc Galliȩ Rex, Bertradæ amore captus, eam Fulconi Andium Comiti ejus marito abstulit; [Philippi I Regis nuptiis cum Bertrada assistere detrectat.] vel sane illam, a Fulcone tacite se subducentem, sibi matrimonio conjunxit: aliis ex Episcopis Galliæ conniventibus, silentibus aliis (Adeo proclive est Majestati obsequi, quocumque inclinet) aliis denique Episcopatu cedentibus, quod nollent vel amicum vel iratum habere Regem, contra fas agentem. a Mandatur Ivoni, ut Parisios se recipiat, celebritati nuptiarum adfuturus. Sed ire detrectat: & qua voce, qua litteris Regi ipsi, Summo Pontifici, ac Præsulibus Galliæ scriptis, illicitum hoc coniugium constanter occlamat: quæ sibi Philippi & Bertradæ infensissimum odium pepererunt. Sed hujus odium insuper habuit, a qua nec amari vellet: adversus illum autem ita servorem animi temperavit, ut licet illius libidinem acriter coërcuerit, Majestati tamen Regiæ cetera obsequibilem se præstiterit, & rerum illius atque adeo totius regni amantissimum. Fugit diu Regis conspectum, & in aulam adventare, etiam vocatus, renuit: ne si adsit & taceat, favere; sin vero obloquatur, Regem offendere videretur. Haud quidem impune tulit magna illa ejus παῤῥησία. Non defuere etiam inter Præsules, qui abruptæ contumaciæ eum accusarent, dum ipsi sese deformi obsequio dedunt. Ministri vero Regis, per fas & nefas ei addicti, bona Ivonis diripere, [ideo affligitur & carceri includitur:] Ecclesiæ reditus intercipere, eum modis omnibus & omnibus exemplis affligere, ut ne panis quidem ei esset quo vesceretur. Sed inter alios hac in re primas tulit Hugo Puteacensis Dominus, Carnutum Vicecomes: qui dum Regi morigeratur, & adulteris vel etiam incestis abblanditur, Ivonem nostrum carceri impingit: ac in quodam castello diu detinet; quo frangat animum, ni saxo fortior esset. Perstat enim ubique invictus. Cumque ad aures ejus pervenisset, Primates urbis Carnutum ac cives armis eum liberare velle, b prohibuit; noluitque libertate potiri, sanguine & detrimento suorum redempta: patientia prorsus omni laude digna, & antiquorum defensorum Ecclesiæ ac sanctissimorum virorum nulla in re absimili. Et quidni illis parem fecerim, cum eum c Guiliemus Filcanensis Abbas, ὁμίλιξ Joanni & Eliæ comparaverit?

[5] Non omni prorsus caruisset ope, si alter in Gallia fuisset Ivo, [pro Hildeberto Ep. captivo agit:] qui erga se ageret adversus Hugonem Vicecomitem, quod ipsemet aliquanto post egit Ivo pro d Hildeberto Cenomanensi contra Retrocum Comitē, qui hunc etiam carceri incluserat. Post enim quam frustra preces adhibuit, dicto anathemate diris eum devovit. Hæc agens vir magnus μεγαλῶν ψυχῶν, inimicam & perpetuo illas insectantem τὴν διαβολὴν vitare non potuit. Atque in primis non delit forte aliquis, qui eum iræ & suspicioni nimio plus indulgentem fuisse existimet, qui contra Regem indignationem Summi Pontificis & fulmen provocaverit. Verum, licet mihi de Regibus bene mereri videantur, qui maculas eorum nomini temere impressas vel minuere vel eluere conantur; tamen nec Philippum undequaque innoxium quisquam affirmare audeat, nec satis rationum habere possit, ut ostendat Ivonem parum illi aut regno ejus fuisse faventem.

[6] Quod ad Philippum attinet, factum ejus præcessere exempla secutaque sunt. Multa quidem, non tamen similia omnino, & quæ peccatum ejus magis obruunt quam excusant. [in reprehensione Regis,] Nam uti concedatur, quod a Berta divortium nulli reprehensioni sit obnoxium (quod tamen constare debuit & Ivoni & aliis, ut illud in dubium non revocarent) at certe initum cum Bertrada matrimonium; quæ nullo Ecclesiæ judicio se a Fulcone subtraxerat; quæque eodem consanguinitatis nexu, quem cum Fulcone prætexere potuisset, a Philippo absterreri debuit; nullo modo excusari potest. Et ut omittam e auctores συγχρόνους viros magnos, rerum testes oculatos, qui Ivonem mirum in modum celebrant ac laudant, [ab auctoribus coævis laudatur,] ut nemo quisquam sit contra illum hac de re oblocutus, licet inimicis non caruerit & criminatoribus; ipsi Philippus & Bertrada, quando absolutionem excommunicationis a Lamberto Atrebatensi Episcopo, Romani Pontificis vices agente, receperunt, reos se esse f fassi sunt, & numquam deinceps conventuros coram prȩsentibus Episcopis promiserunt, sicut legi ego ipse in epistola g manuscripta ejusdem Lamberti ad Paschalem II Summum Pontificem. Non desuere inter Principes & Præsules, qui Regi assentarentur, nempe de genere eorum, quibus omnia Principum honesta atque inhonesta laudare mos est. Nam si quid rationis in eis, quidni reclamant, dum ista & tot alia fiunt in testificationem nuptiarum illicitarum? Cur non aut manu aut voce Regis innocentiam tutantur? [tacentibus aliis,] Invitant omnia, Rex, vexata innocentia, exempla, Ivonis fervor immodicus, ejus criminandi licentia: & tamen silent, neque quidquam contra Ivonem pronuntiant. Tot vero & toties collecti Episcopi, Cardinales, Legati, Princeps, nihilne vident, qui una voce Regis peccatum condemnant: excusant autem numquam, aut minuunt aut tegunt? Cum autem Ivo dicat Philippum Richardo Albanensi, Summi Pontificis Legato, promisisse a Bertrada se discessurum, usque ad dispensationem Romani Pontificis, quod contigit anno millesimo centesimo secundo; & ipse roget Summum Pontificem, ut cum Rege temperet & dispenset; & aliunde certum sit, nullam dispensationem intercessisse ex laudata Lamberti epistola; signum est in nuptias illas inquisitum fuisse iterum, neque dispensationi locum ullum inventum esse. [Epist. 144]

[7] Addo, neque Ivonem habuisse unde Regi Philippo minus bene vellet, cum multis beneficiis sese ei obstrictum sciret. [obstrictus ipse Regi.] Nec vero diffitetur. Episcopi dignitatem ei fert acceptam non semel, propter quam, si quid humani pateretur & vulgo similem gereret animum, Regi præ ceteris ejusque libidini assentiri debuit. Sed & antequam ad Episcopatum perveniret, Regi maxima debebat. Constructo S. Quintini monasterio, atque inibi collocatis religiosis Canonicis, Rex privilegio concesso & institutionem & largitiones ei factas regia auctoritate communivit. Deinde rogatus ab Ivone, Canonicis S. Quintini apud Veromanduos misit epistolam, qua petit ut cognomini Ecclesiæ Bellovacensi præbendam concedant h … Ex his nemo non videt, Ivonem debuisse, præ cunctis Philippum observare nisi ab eo, quod humano sensu & Regia dignitate altius est, revocaretur.

ANNOTATA.

a Allegat Fronto Paulum Æmilium in Philippo I. Rem explicat ipse Ivo epistola 15 Philippo Regi missa, quæ apud Franciscum du Chesne tomo 4 est epistola 4.

b Prohibuit id per epistolam 20, Clericis & laicis Carnotensibus scriptam, valde illustrem, in qua se ad quælibet patienda resignat voluntati divinæ.

c Hujus Guilielmi 3 Abbatis Fiscanensis acta laudantur ab Orderico Vitale, & ex eo a Sammarthanis. De illa Abbatia egimus 9 Ianuarii ad Vitam S. Waningi.

d Res tota describitur ab ipso Hildeberto epistola 19, quæ est tertia tomo 4 Francisci du Chesne pag.247.

e Allegantur a Frontone, Hildebertus, Goffridus Abbas, Anselmus, Lisiardus, Gauffridus Malaterra, Gaufridus Grossius, Segerius, Auctor Historiæ Ecclesiasticæ monasterii Herivallensis, qui vocat Ivonem Sanctum.

f Ipsa utriusque confeßio cum juramento extat apudAcherium tomo 3 Spicilegii pag. 129.

g Addit Fronto eam esse in manibus R. P. Sirmondi.

h Apposuit Fronto utrumque monumentum, sed quia primum, & præcipuum & valde longum, modo etiam extat apud Sammarthanos, ubi de dicto monasterio agunt, & quia eo tenor Vitæ valde interrumpitur, ipsum putavimus omittendum, cum altero non magni momenti.

CAPUT III.
In rebus publicis agendis prudentia & circumspectio.

[8] Multos exinde sibi fecit inimicos, qui nomini suo, tum apud Reges, tum apud Summos Pontifices detractum ivere. a Apud Urbanum πνευματικὸν αὐτοῦ πατέρα calumniis appetitus, [Ob columnias paratus deponere Episcopatum] non aliis argumentis iis obviam ire voluit, quam abdicato Episcopatu. Sed prohibuit Summus Pontifex, quippe Ivone ἡ Ἐπισκοπὴ, non Ivo τῆς Ἐπισκοπῆς indiguit. At cum Urbanus diem suum ultimum b obiislet, resque semper in pejus ruerent; Romam Ivo se conferre statuit, animo se omni onere exuendi: sed insidias inter Alpes sibi structas intelligens, pedem retraxit. Paschalis autem Summus Pontifex, sciens quid illi esset animi, in præsidio manere jussit. Haud tamen evitare potuit, quin etiam ejus indignationem incurreret: quia cum probe sciret, quid discrepent observantia & adulatio; dum illam exhibet, istam amandat, non semper placet.

[9] Delatos c Richardo Albanensi Episcopo S. R. E. Legato simoniæ nomine Canonicos suos ita defendit, [suos de simonia excusat:] ita crimen illud repulit, ut ostenderit simul taxandos eodem crimine Summi Pontificis ministros; qui ab Episcopis, Abbatibus & aliis pretia exigunt sane immensa, specie chartulas & alias id genus minutias repensandi. Fatendum sane, tunc temporis & paulo ante, adeo crimen simoniæ in Clericis inolevisse, tantumque ei extirpando Summos Pontifices insudasse, ut quidquid vel umbram illius præ se ferebat, in suspicionem veniret. Verum nemo telum contorquet, qui contra se idem retorqueri libenter patiatur: atque infirmum semper excusationis genus visum est, crimen regerere. Neque Ivo id fecit, sed quid Canonici responderent, ingenue retulit.

[10] Agnoscunt plerique omnes, solum prope Ivonem ea tempestata contra exundantium vitiorum torrentem se obtulisse. Ipse est qui, ne malæ famæ homo, Joannes Archidiaconus, Aurelianorum fieret Episcopus, apud Hugonem Lugdunensem, Pontificis Romani Legatum, pro virili laborat. [Epist. 66, ep. 87] Ipse est, qui Stephano Galardensi, ne in Sedem Bellovacensem evehatur, obsistit. Et ne Gallia virtuti ejus satis ampla sit, ipse est qui apud Paschalem II & Robertum Comitem Mellentium conqueritur, quod Ranulfus Dunelmensis Episcopus Lexoviensem Ecclesiam novo genere invasionis occupat, [& incestæ nuptiæ celebrentur:] ei filios præponens adhuc pueros, more Judaico alterum alteri successurum. [epp. 154 & 157] Ipse est, qui Henrico Regi Angliæ semel ac iterum scripsit, tum ob multa alia, tum etiam ne incestis nuptiis filiam suam alligaret. [epp. 55, 60, 87, 109 & 120] Ipse est, qui cum Pontificibus Summis, modeste tamen, Legatorum, qui dicuntur a Latere, avaritiam; importunasque ad Sedem Apostolicam appellationes eorum, [carpit Legatorum avaritiam:] qui propriorum Pastorum sententia constringuntur, expostulavit. Nempe Sedis illius observantissimus, ægre ferebat, passim ipsi detrahi: [epp. 46, 250, & 259] unde abscissas voluit detractionum ansas quo ad fieri posset.

[11] Florebat tunc temporis Gauffridus Abbas Vindocinensis, vir sane simplex & bonus, quem inter & Ivonem amicitia nexa est. Scribit tamen hic Paschali II se multa pati ab Episcopo Carnutum, Ivone nempe nostro: & ex utriusque d epistolis simultatem quamdam inter illos natam videre est, [simultatem habet cum Gaufrido Vindocinensi] ob exemptum Vindocinense monasterium ab Episcoporum potestate. Hæc enim est radix, similium discordiarum ab antiquo feracissima, etiam inter quoscumque sanctitate & doctrina claros. Et sicut illi nulla virorum etiam piissimorum auctoritas hactenus finem facere potuit; ita nec illa integritati ac sanctitati utriusque partis disceptantis quidquam officere visa est. [epp. 12, 25, 60] Dum autem undequaque Ivo in vitia omnium invehitur, quid mirum, si aliis oneri, aliis odio sit? Quis obstrepentem perpetuo tubam illam æquo animo audire possit? Et si quosdam fecit gradus atque ἡ ἐξουσία superiores, quis non irascatur, aut toties lancinatam non vindicet dignitatem? Profecto qui ad mores hominum illius ævi animum adverterit, mirabitur, non quod clamaverit Ivo, sed quod solus exclamaverit, & tot alii silere potuerint; cum opus fuisset clamore valido, ad veternum hominum excitandum.

[12] Nec mihi tamen fingas Ivonem, virum auausterum ac ferreum, qui contumacia ac inani jactatione libertatis famam fatumque provocaret. Qui legerit ejus epistolas, [moderatus in rebus agendis:] moderatum agnoscet: sæpe namque Canonum rigorem temperavit, aut alios temperare monuit: sæpe Pontifices aut Legatos eorum aliosque Præsules a pronuntiando anathemate dehortatus est. [ep. 23] Denique multo plura toleravit, quam increpavit; ut de ipso dicere possimus, quod olim de Pontifice, sed profano dictum; Nullius servilis sententiæ sponte auctor, & quoties necessitas ingrueret sapienter moderans. [& erga Philippum] Dictum ab Urbano II anathema contra Philippum, diu celatum detineri voluit, benevolentia ac propensione quadam erga Principem, ne quid in regno tumultus fieret. [ep. 137] Bellovacensi Ciero sciscitanti, utrum reum quemdam Canonicum tribunali Ecclesiastico, [in responsis ad Bellovacenses,] ut fert Canonica lex, an civili vel regio, ut Rex ipse imperabat, sisteret; illud quidem melius & ex jure, istud tamen faciendum censuit, ob ea quæ imminebant mala, nisi patientiam ad omnia duratam paratamque haberent. Similia fere scribit Turgedo, Ingenæ Abrincantorum Episcopo, [Turgedum Episcop.] dubio sententiæ, num Legato Summi Pontificis aut Regi obtemperaret. [ep. 270] Illi quidem morem gestum oportere dicit: at si non satis ei sit animi, neque iratum Regem habere velit, [& Cononem Legatum.] mittat ad Summum Pontificem, qui factum contra ejus voluntatem excusent. [ep. 273] Apud Cononem autem Prænestinum Episcopum, sanctæ Sedis Apostolicæ Legatum, orat, ut Episcopus Bajocensis censura Ecclesiastica non inuratur: quippe qui sub alieno jure, cui serviat necesse est, distinetur.

[13] Sed inter moderationis & erga suos Superiores propensionis argumenta non omittendum, quod ait Ordericus de illo (Verba ejus offeram) Anno MCIII. [Lib. 2.] Paschalis Papa in Gallias venit … Tunc venerabilis Ivo, Carnotenæ urbis Episcopus, inter præcipuos Franciæ Doctores eruditione litterarum tam divinarum quam secularium floruit: [Excipit Paschalem Papam:] a quo invitatus Papa solennitatem Paschæ apud Carnotum celebravit.] Porro autem dum iis sedulus vacat, inde disciplinæ Ecclesiasticæ assertor, inde ejusdem cum id exigit locus temperator maximus; non prætermittit ea, quæ & Regi & patriæ debet. Et licet sacrorum Sedis Apostolicæ jurium defensor fuerit acerrimus, [prudens & circumspectus,] nihil tamen contra Gallicanȩ Ecclesia jura commisit unquam aut committi passus est, in utrisque servandis ac propugnandis mirum quantum prudens & circumspectus. Id sensit Ludovicus VI, statim ab eo quo regnare cœpit. Post enim aliquot dies quam fato e Philippus functus est, suboluit Ivoni, multos sacræ Regis unctioni moram nectere velle novandarum rerum studio. [ep. 189] Quamobrem institit, ut quam primum ea Genabi Aurelianorum perageretur, reclamantibus nequidquam Remorum Clericis: [procurat coronationem Ludovici 6,] qua in re haud dubium & Regi & Regno consultum ivit. Quid referam curam ejus, qua egit ne Rex Ludovicus parum honestis se nuptiis commacularet, quas illi Hugo Trecensis Comes suadebat; & destinatam sponsam sine mora sibi copularet, [& honestas ejus nuptias,] ut successoris spes impendentes regni scissuras retineret? Certe magni a Rege æstimatus est, ita ut præ cunctis illi esset a consiliis. [epp. 209 & 239] Hominem anathemate percussum, & mensæ Regis participem effectum, ab Episcopo recipiendum censuit, & recepit ipse: tanti fecit Regi acceptum esse.

[14] Cum mandasset Paschalis II Radulfo, Sedi Remensium designato, ne se Regi ullo sacramento obligaret; scripsit minime obtemperatum fuisse, quod hoc mandatum, & contra consuetudinem Episcoporum Galliæ, & contra jus Regis esset; neque aliunde profectum, quam ab eo quod in hominibus σαρκικὸν, & quod quærit τὰ σαρκὸς, non quæ Dei sunt. [ep. 190] Eidem Summo Pontifici scribens rogat, [Summos Pontifices & Reges qua potest conciliat:] ut numquam ab amicitia Regis Galliæ temere discedat; ne Galliæ, alioqui religiosissimæ & Romani Pontificis amantissimæ, dissidii ac schismatis, quo tunc Germania misere lacerabatur, causam det. Quare sensit res humanas incolumes & tutas esse non posse, nisi consenserint inter se Regnum & Sacerdotium: cui rei alterum alteri de suo nonnumquam cedat necesse est.

[15] Sed nulla res est, in qua ingenium ac sapientia Ivonis magis emicuerit, quam in quæstione de f Investituris, ut appellant. [circa Investituram quomodo egerit.] Ea hoc temporis agitata est cum tanto calore inter Imperatores, Reges, Pontifices, ut qua parte steterit victoria neque nunc neque tunc dicere possis. Ivo de his pronuntians, licet modo Baronio placeat, modo displiceat, ita tamen disseruit, ut nec Pontifici Romano, nec Regibus ac Imperatoribus, notam ullam hæreseos aut erroris, aut schismatis aut ignaviæ inuri passus sit: cum nec hæreseon errorumque ea sit materia; & cetera, si nulla sit divisio, pro loco, tempore ac aliis circumstantiis minui, augeri, tolli, apponi possint, quæ varias deinde acceptiones & appellationes subire queant. Itaq; censuit, investituras factas a Principibus non continuo damnandas; eisdem a Pontificibus Summis permissas, minime rejiciendas; ex natura rei, si id fert bonū pacis, ab solo Summo Pontifice accipiendas; ante hac autē sȩpe non sine Regibus datus acceptusque. Hoc, inquam, censuit & magno conatu affirmavit, atque si tempora nostra consulis non pœnitendo. Noluit libertatem Ecclesiasticam secularibus potestatibus subjici; uti nec se ita attollere, ut has despiceret aut offenderet. Diceres ex his alium esse Ivonem, ab eo quem ante descripsi increpantem ac detonantem: tamen is ipse est, æqualis erga omnes, si æquales erga se habuisset; moderatus sane, si eo tempore luxuriæ, ambitioni, [direptiones Ecclesiæ impedit,] avaritiæ modus ullus fuisset. Ludovicum Regem ejusque Aulicos a direptione bonorum Ecclesiæ, seu minis seu censuris, audacter deterruit: ab his tamen abstinuit, quando illas satis esse existimavit. Mansuetudinem ergo severitate temperavit, nisi forte cum Ludovicum ipsum vile nescio quid a se petentem, ita severe coërcuit, quod futilia ab Episcopo requireret, ut diceres regium induisse animum, quia Regem alloqueretur.

ANNOTATA.

a Allegat Fronto epistolarum Gaufridi lib. 2, cujus novemdecim primæ sunt inscriptæ Ivoni.

b Mortuus est Urbanus 29 Iulii anno 1099.

c Late ipse Ivo epistola 133 ad Richardum Legatum totam rem explicat.

d Citat Fronto epistolas Gaufridi lib. 1 & 2 & epistolam Ivonis 195.

e Philippo anno 1108, 29 Iulii extincto, succeßit Ludovicus VI Grossus dictus: cujus Acta Sugerius Abbas S. Dionysii & alii late deducunt apud Franciscum du Chesne.

f De Investituta sæpius actum, ac potißimum 21 Aprilis ad Vitam S. Anselmi.

CAPUT IV.
Bona Ecclesiarum procurata. Obitus: cultus sacer.

[16] Maximis his distentus minora non neglexit: atque in primis ut Fratres suos secum semper haberet, [Instituit Canonicos Regulares in cœnobio S. Ioannis,] eorumque frueretur consortio, ecclesiam S. Vincentii prope urbem Carnutum, a Realdo quodam Presbytero, anno Domini millesimo tricesimo octavo circiter ædificatam, in qua Canonicorum cœtus degebat, eis tribuit; addito S. Stephani collegio: & his anno millesimo nonagesimo nono, cum consensu Canonicorum suorum, claustrū templumq; extruxit, S. Joanni Præcursori sacrum: ex quo monasterium nomen a S. Joannis Varliacensis traxit. Stetit id ad annum usque millesimum quingentesimum sexagesimum octavum, quo sortem multis aliis parem, segregum & hæreticorum furorem, expertum est. Quamobrem religiosi Canonici sese in urbem recipientes, in prædicti S. Stephani ædibus habitarunt: ni malis dicere in ruderibus: adeo omnia vetustate & squallore confracta ruinæ appetebant: donec anno Domini millesimo sexcentesimo vicesimo quarto, Illustrissimi Domini b Destampes, tum Carnutum Præsulis, opera illuc acciti Canonici Regulares (qui recens Silva-necti, consilio & auctoritate Eminentissimi c Cardinalis de la Rochefoucauld, ejusdem urbis Episcopi, se meliori vitæ ac sanctiori reformaverant) domum eamdem a fundamentis ædificarunt. Præterea Ecclesiæ S. Andreæ ejusdem urbis Decanum, [Decanum in ecclesia S. Andreæ:] de Capituli sui consensu, Collegio præposuit: Dominum nempe Odonem, virum venerabilem, in Ecclesiasticis & secularibus bene eruditum, qui suas ipsius vices obiret; Abbatem antiqua acta vocant: quod nomen quia olim Canonicis & monachis commune fuit, etiam post divisionem secularium Canonicorum a Regularibus, his utrisque aliquando attribuitur.

[17] Amicos habuit dum vixit d Robertum de Abriffello, B. Mariæ de Rota Ordinis sanctimonialium Fontis Ebrardi auctorem; & Bernardum, [benefacit locis sacris] S. Cypriani Quinciasensis ad Augustoritum Pictonum monachorum etiam quorumdam Institutorem & Abbatem. His sua in diœcesi monasteria ædificasse dicitur; Monachis quidem e Bernardi Tironum monasterium; mulieribus autem Roberti hoc quod vocatur f Alta-brugeria; leprosis domum magni Belli-loci extruxit; Cluniacensibus Magdalenæ Parvi-Belli-loci Prioratum dedit, Caritatemque (Autissiodorensis diœcesis oppidum) monasterio eorum addixit. Ambonem Ecclesiæ Carnutum, veteris novique Testamenti historiis, eleganter pro tempore illo exornari fecit.

[18] [moritur 23 Decembris an. 1115] Tandem de Ecclesia optime meritus, supremo fato fungitur X Kalendas Januarii, anno Domini MCXV, contra quam sensit Matthæus Paris aut Papirius Maslonius. Sed hujus fidem faciunt Necrologia, tum Ecclesiæ Carnutum, tum monasterii S. Joannis, quorum elogia g infra descripta habes. Non me fugit aliquos Ivonem nostrum Purpuratorum numero accensuisse: sed decepti sunt ex eo, quod eodem fere tempore vigeret Ivo Cardinalis, qui & in Gallia Legatus fuit Innocentii II Summi Pontificis, anno Domini millesimo centesimo quadragesimo secundo.

[19] Hæc de Ivone dicenda habui. Qui epistolas ejus legerit, plura deprehendet. [vir in omnibus magnus] Ampliores ejus laudes nemo hic requirat. Viam institit, qua itur ad cælos. Vir illis quibuscum vixit magnus; posteris tamen major, quia his nihil oblocutus est. Stirpe & dignitate æqualis multis, inferior nonnullis, ut virtute & doctrina omnium maximus. Conditione quidem & obedientia Principibus & Pontificibus Summis subjectus: at animi celsitudine & constantia ne suppar quidem, sed si quid ultra. Ad summa natus, & qui summis esset dignus, nisi cum summis tractatu difficilius aliquid esset. Regum favorem nec sprevit, nec quæsivit: benevolentiam illorum æstimavit, propter hoc quod ipsis bene vellet. Nobilis, Theologus, Canonicus, Abbas, Episcopus, ut quodam modo omnium sic qui tantus est, nec ullus ulli propter ipsum quidquam invideat. Nativitati ejus locum dedit Belgica, dignitati Celtica, virtuti tota Gallia, Italia, Anglia. Regibus ac Principibus fidus & utilis non tamen semper placens, quia utrumque difficile. Pontificum Summorum filius addictissimus: sed aliquando eorum, ut hominum, quasi pater: adeo, cum res exigeret, altos inducebat spiritus. Denique sic in terris versatus est, ut cælum proxime attigerit: & corpore solutus, dubio procul consecutus sit.

[20] Memoriam ejus semper quidem venerati sunt Christiani, [ex indulto Pii V colitur 20 Maji.] haud vero ullo die festo celebrarunt per multos annos. Post mortem tamen ejus in ipsum ossaque illius grassati sunt hæretici, quod non solent nisi in Sanctos. Et Pius V, felicissimæ memoriæ Pontifex, Canonicis Regularibus Lateranensis Congregationis diem ejus festum celebrare permisit XX Maji, Bulla data XVIII Decembris anno millesimo quingentesimo septuagesimo, Pontificatus quinto.

ANNOTATA.

a Sammarthani, S. Joannis in Vailea ab Ivone Episcopo Carnotensi institutum, accitis e Bellovacensi S. Quintini Canonicis Regularibus, quos in Collegiatam induxit circiter annum 1099.

b Leonorius Destampes præfuit ab anno 1621 ad 1641, quo creatus Archiepiscopus Remensis.

c Hic est Eminentißimus Franciscus de Rochefaucauld, qui factus an. 1613 Episcopus Silvanectensis, primo cœnobium S. Vincentii Silvanectensis reformavit, cujus reformatio propagata est ad cœnobium S. Genovesæ Parisiense, uti etiam ad aliorum Ordinum cœnobia: qui etiam Patres nostræ Societatis impense dilexit, mortuus anno 1645 ætatis 88.

d Acta varia hujus B. Roberti dedimus 25 Februarii.

e In antiquis Actis B. Bernardi, a nobis ad 14 Aprilis illustratis, cap. 9 hoc beneficium recolitur.

f De Alta-Brugeria agitur in Vita dicti B. Roberti cap. 3, ubi multa adduntur de controversia inter Robertum & Ivonem sopita.

g Nos supra in Commentario prævio ea attulimus.

DE BEATO ORLANDO
CONVERSO VALLVMBROSÆ IN HETRVRIA.

SYLLOGE HISTORICA.
Ex monumentis & scriptoribus Vallumbrosanis, ab Orlando de Medices recte eum distinguentibus.

Orlandus, Conversus Vallumbrosanus in Hetruria (B.)

ANNO MCCXLII.

AUCTORE D. P.

[1] Extremam anni MDCLXI partem & sequentis anni initium sic egimus Florentiæ, ut, quamvis intra urbem multum operis nobis esset, inter Bibliothecarum Manuscripta versantibus, non tamen neglexerimus visere circumposita loca, Sanctorum corporibus monumentisque illustrata, invitante ad id hiemis, minime asperæ, commoditate. Et ubique magna quidem caritate ac benevolentia accepti sumus a variorum Ordinum religiosißimis viris, [Vallumbrosæ excepti an. 1662] gaudentibus advenisse tempus, quo memorias suorū Patronorum, eatenus intra vicinorum notitiam consistentes, videbant ei operi inserendas, per quod universo orbi Christiano innotescerent. Nusquam tamen major eluxit animi proptitudo, quam in Vallumbrosanæ Congregationis Archimonasterio, sito inter excelsos Apennini colles, XVIII P. M. ab urbe Florentia. Cum enim XV Ianuarii MDCLXII, iter illud pedites emensi, illuc oppido laßi pervenissemus; explicari non potest, [vidimus Beatorum Ordinis corpora,] quantum se effuderit omnium alacritas ad nos excipiendos fovendosque; ita certatim Superiores subditique, seniores æque ac juniores, ad nostra convolabant obsequia, ubi viæ causam propositumque intellexerunt. Ibi noctem egimus eodem in cubiculo, & P. Godefridus etiam in eodem in lecto, qui S. Carolum Borromæum olim exceperat hospitem: mane autem revertentes a Sacrificio Missæ, quod feceramus in insigni pulchreque ornato Sanctarum Reliquiarum sacello, excepit Reverendißimus Abbas cum Monachorum præcipuis; eodemque reduxerunt, ipsas sacras Reliquias conspecturos, supra altare; sub quo, inter geminas ipsum sustentantes columnas, hujusmodi titulus legebatur.

Hic latuere diu multorum corpora Fratrum,
Qui in Vallumbrosa vitam duxere beatam. [anno 1604 super altari collocata:]
Hæc defossa pie Valeriani tempore Patris,
Hic eadem Alfonsus Portaqua recondidit apte.
AN. MDCIV. DIE. I. AUGUSTI.

[2] Scilicet anno MDC, tempore Valeriani Abbatis, ab Alexandro Martio Medices Episcopo Fesulano retecta fuerant, & post Processum desuper formatum approbata, ut vere Beatorum ac pro talibus antiquitus veneratorum & honorifice conditorum ossa; corpora scilicet decem, capita novem: nam unius (credo B. Ioannis Eremitæ) caput in oratorio Cellarum manet. Eadem vero quarto post anno Alphonsus Abbas, in elevato supra altare pegmate, per loculos plures diviso sic distribuerat, ut capsæ quindecim, post totidem crystallos, apparerent pulcherrimo ordine; quemadmodum videre licuit, remota, quæ alias obducta sacris Reliquiis manet, insigni tabula, S. Ioannis Gualberti Fundatoris imaginem præferente. Proceßum illum, & singulorum qualemcumque notitiam, dabimus prædicto die I Augusti, [inter hos B. Orlandus,] tamquam omnium communi festo, propter communis translationis memoriam; eo quod plerisque nullus proprius, quo singulariter colantur, dies nunc sit. Interim hic proponimus, quæ de uno eorum, gradu quidem profeßionis laicalis ultimo, sed meritis haud quaquam postremo, invenimus: propterea quod hunc ei diem aßignet Arnoldus Wion libro 3 Ligni Vitæ, ex eoque Hugo Menardus in Martyrologio, & Gabriel Bucelinus in Menologio Benedictino, [obiisse dictus 20 Maji 1242] his omnes verbis: XIII Kalendas Junii S. Orlandi, Conversi Vallis-Umbrosæ, magnæ circa energumenos virtutis: & in Notis additur: Tabulæ Vallisumbrosæ de eodem agunt hoc die, quæ migrasse eum referunt anno Domini MCCXXXXII. Vocatur a Nonnullis Ordandus. Librum suum Arnoldus impreßit Venetiis anno MDLXXXXV, duodecim annis post quam Eudoxius Locatelli de S. Sophia impresserat Typis Florentinis Vitam sancti Fundatoris, cum Historia omnium Generalium, Beatorumque ac Beatarum Ordinis. Hic lib. 2 cap. 27, agit de Beato Fratre Orlando, velut qui floruerit tempore Benigni Generalis XV, intra annum MCCV & MCCXXXV; sed nullā facit diei aut anni obitualis mentionē. Quæ autē in Processu adducta descriptaq; fuit Tabula continens nomina septem Beatorum Ordinis, hoc solum habet. B. Orlandus: ea die qua obiit, quidam captus a dæmone mirabiliter ante corpus ejus liberatus est. Vnde intelligitur quod Tabula, quam Arnoldus allegat, circa annum MDLXXXX composita sit, ad eumque missa apud eum remanserit; superestque optandum, sed vix sperandum, ut tam pro hoc Beato quam pro aliis innotescat fundamentum. quo nixus auctor Arnoldo potuit præscribere tam definite diem & annum mortis cujusque.

[3] Inter alios eruditos viros, quos doctorum hominum Parens & Mæcenas Laurentius Medices, seculo XV ultra medietatem provecto, fovit ornavitque, etiam Hieronymus Vallumbrosanus fuit. Hic singulari opusculo ad eumdem Laurentium (quod una cum miraculis S. Ioannis Gualberti, [ejus elogium ab Hieronymo Vallumbr, scriptum,] & libello de Vita solitaria ad Eremitas Cellarum, reperimus Florentiæ in Laurentiana Bibliotheca) paucis aperuit vitas & illustria facta Beatorum Vallumbrosanæ Religionis, S. Hieronymum, de viris illustribus scribentem, imitatus; ubi de B. Orlando sic habet. B. Orlandus, hujus S. Mariæ Monasterii Conversus, id est de illorum numero, qui etsi sacrum locum incolunt, a Monachis tamen paululum differunt: laxiori enim vita habentur, utuntur etiam habitu breviori: quos quidem bonis artibus assuetos, ad forum rerum venalium ire beatissimus Pater Joannes jubebat, unde res necessarias ad usum monachorum in monasterium importarent, ne Monachi rerum penuria vagari vel extra exire etiam inviti cogerentur. Hic, inquam, ut ad inceptum redeam, quam Jesu Christo gratus carusque extiterit, facile ostenditur; cum eo die, quo ex hac ad supernam vitam migravit, quidam captus a dæmone, ante ejus corpus pristinæ sanitati illico redditus est. Inde factum est, [velut potentis contra dæmones,] ut qui devotionis gratia aut bonæ valetudinis recuperandæ, ad monasterium istud S. Mariæ concesserint, adeant sepulcrum ejus devote, quod penes turrim campanarium hujus monasterii ostenditur: quo in loco & quorumdam aliorum Beatorum corpora in Christi pace requiescunt. Et nos viventes vere propriis oculis conspeximus, eorum precibus incredibilia signa e cælo mortalibus esse impetrata, adeo ut passim ab omnibus finitimis Sancti & nominentur & prædicentur; etsi de more (ut Canones sacri volunt) haud sint confirmati Sancti.

[4] Eudoxius vero Locatelli, loco præcitato, sic scribit: Tempore Generalis Benigni inter alios floruit in Religione quidam Conversus Claustralis, [ab Eudoxio Locatelli amplificatum.] nomine Fr. Orlandus, qui totus divino addictus servitio, quantum nancisci poterat vacui ab operibus temporis, impendebat exercitiis orationis; cetera ab obedientia sibi imposita munia exequens, magna cum promptitudine, humilitate & patientia. Benignus & facilis erga omnes, numquam turbari videbatur; sed eodem semper vultu hilaris apparebat. Frequens erat in contemplanda cælesti post hanc vitam gloria, eoque sic capiebatur, ut biduum aliquando triduumve impastus transigeret. Quam autem Deo acceptus esset, in ejus felici morte apparuit. Dum enim sanctum illius corpus efferebatur ad sepulturam, dæmones per os energumeni, illuc attracti a consanguineis, ut coram Reliquiis S. Joannis Gualberti liberari posset, magno cum ejulatu clamare cœperunt; Non ergo sufficiebat compescendis nobis cruciandisque virtus Magistri, quod contra nos etiam insurgat discipulus? Hominemque ad terram allidentes, [Ipsa capella ejus nomine dicta.] Miserere, inquiebant, nostri, Serve Dei: atque in his vocibus abierunt, insessum a se virum mortuo similem relinquentes. Exhinc vero consuetudo obtinuit, ut exorcismis sacris curandi homines, eos primum experiantur ad illius sepulcrum, magna cum efficacia crebris experimentis probata; capellaque ipsa sub campanili appellatur Capella B. Orlandi; in quam etiam dicitur solitus quotidie se recipere, ad pœnitentiam orationemque nudis genibus faciendam.

[5] Silvanus Razzius, in Vitis Sanctorum Tuscorum, Italice edidit Vitam Orlandi de Medicis, cum bona venia Serenissimi Magni Ducis Ferdinandi acceptam ex Latina Bibliothecæ Laurentianæ, [Ab eo diversissimus B Orlandus de Medices,] in qua præter nomen omnino reperias nihil, quod poßit occasionem dare vel minimæ cogitationis de Vallumbrosano Orlando. Intelligo tamen esse aliquos qui unum eumdemque haberi pro certo velint, qui solitariam vitā prius in territorio Placentino duxerit, deinde Vallumbrosæ inter Oblatos vixerit. Sed si Razzio fidem habere recusant, adeant ipsam Laurentianam Bibliothecam: ibi Pluteo secundo invenient parvum Codicem Ms. sub numero 35, in eoque aliud nihil quam ipsam Latinam Vitam sub hoc titulo De vita, pœnitentia, morte & miraculis B. Rolandi de Medicis, qui suum diem clausit extremum in Castro-Bargoni Episcopatus Parmæ, MLXXXVI die XV mensis Septembris. Invenient etiam in fine vitæ, ante miracula Cremonæ descripta manu Notarii publici, expresse dici, quod in dicto Castro mortui corpus, cum maxima & decenti comitiva Clericorum & laicorum, [Busseti prope Cremonam sepultus.] ad ecclesiam Busseti solenniter & devote fuit portatum & sepultum: est autem Busserum Cremonensis diœcesis oppidum insigne, octo circiter P. M. remotum ab urbe, ubi adhuc servatur ipsum corpus.

DE B. ALBERTO ABBATE,
ORDINIS VALLVMBROSANI BONONIÆ IN ITALIA.

ANNO MCCXLV.

COMMENTARIUS HISTORICUS.
De ejus cultu, Actis & distinctione a S. Alberto Carmelita.

Albertus, Abbas Ordinis Vallis-Umbrosæ, Bononiæ (B.)

AUCTORE D. P.

Bononiensis in Romandiola diœcesis, superiori seculo ad finem vergente, quando Eudoxius Locatelli de S. Sophia suū de Vallumbrosana historia opus absolvit, Ordinis illius Abbatias solummodo duas, Prioratus quatuor numerabat. Horū Prioratuum unus extra portam S. Vitalis, teste Antonio Pauli Masini ad VII Augusti, S. Alberti de Savena dictus, [Nomen relinquit suæ in qua sapulius ecclesiæ,] Eudoxio simpliciter S. Alberti, Parochialis ecclesiæ titulũ aliquando habuit, nomẽ vero S. Alberti (cum forte antea simpliciter de Savena diceretur, addito titulo Sancti cui erat dicata) accepisse creditur circa annum MCCXLIIII a B. Alberto Parisio, Abbate Bononiensi, Ordinis Vallumbrosani, ibidem sepulto & miraculis claro. De hoc in jam citato Hieronymi Vallumbrosani libello ad Laurentium Medicem hæc leguntur.

[2] Est Bononiæ, urbem juxta, monasterium quoddam hujus nostræ Religionis, quod ex B. Alberti nomine templum S. Alberti dicitur, in eo enim ejus corpus sepultum esse constat. Hic itaque ut in vita, etiam & post mortem, miraculis multis claruit: ex quibus unum in præsentiarum enarrare non abs re visum est, quod a multis cum nostræ tum Camaldulensis Congregationis Religiosis fide dignis accepimus. Ajebant enim fuisse Bononiæ de Beccariis cives quosdam, [hujus pavimentum diripere tentans Commendatarius Abbas,] grandes natu, & in civitate tum florentes, opibus & viribus potentes, quibus (ut hodie jura ecclesiastica sunt) monasterium illud in Commendationem evenit; si Commendatio dici fas est, quod destructio esse multis rationibus probaretur, nisi alio tempus nos properare moneret: verum hoc dicere ausim, Religionem Christianam fere omnium rerum vera vocabula amisisse. Hi itaque cives, ut ad inceptum redeam, ex tunc paulatim & dignitatibus & honoribus privati, ultionem divinam adhuc minime persensere: verum, ut Sapiens ait, exosam habuere disciplinam, & præceptum Domini neglexerunt. Et præsertim unus injustior ceteris, qui etsi assiduis podagris & intermissa febre laboraret, tamen ab injusto opere, cum multis ex amicis sibi consulerent, non declinavit; imo maluit, ob rerum fallacium & labentium possessionem, & hac in vita miserabili torqueri variis flagris & angustiis, & in futuro æterno ævo cruciari, quam hic, contentus suo & parvo ut dicitur, sancte & juste vivere. Hic itaque cum palatium suum exornare lapidibus perpolitis sine suo sumptu optaret, [miraculose prohibetur.] lapides marmoreos ex præfato templo jussit auferri. Verum Jesu volente, ipsius B. Alberti precibus factum est, ut nec unum quidem lapidem opifices & ruricolæ inde amovere potuerint: ubi enim tantum nefas aggredi tentabant, mox miserabiliter torquebantur. Eo in stuporem & admirationem versi opifices, rigentes ac trepidi Bononiam revertuntur; & quid eis præter solitum acciderit narrantes, ejus sanctitatem vehementer extollebant. Quid quod prope longeque manentes, non semel in anno, [Semina sub ejus invocatione benedicuntur.] verum singulis mensibus undique ad eum locum turmatim cum oblationibus, gratia devotionis & votorum persolvendorum, confluunt. Est & aliud non minus referendum, quod omnes ejusdem patriæ agricolæ, nec frumentum serere, nec aliud granum terræ mandare auderent, nisi prius per religiosum virum, illud monasterium habitantem, frumentum vel pars terræ trita, in calatho seu canistro allata, benediceretur.

[3] In tabula, continente nomina & breve elogium septem Beatorum Vallumbrosani Ordinis, [Beatis adnumeratus] appensa in Sacrario ipsius Vallumbrosani monasterii, de qua supra, ultimus est B. Albertus Bononiensis, cujus precibus ager ille & conservatur & annuatim fertilior redditur, adeo ut rustici turmatim, calathis terra repletis, a Presbytero loci illius ubi sepultus est, benedictionem petant. Eudoxius lib. 2 cap. 31 eadem fere quæ Hieronymus Latine, ipse Italice narrans; addit, rusticos semen vel terram sic benedictam miscere seminibus per agros spargendis, idque utilissimum experiri: Civem vero illum, cujus sacrilega avaritia occasionem dedit præmemorato Miraculo, vocat Joannem de Beccariis, qui anno MCCCCIV filio suo obtinuerit istam tunc adhuc Abbatiam. Supponit autē ipsum B. Albertum in ea Abbatẽ, [dicitur obiisse an. 1245] floruisse tempore Valentini I, Generalis XVI, id est, intra annum MCCXXXV & MCCLIIII. Arnoldus Wion, allegata fide missarum ad se tabularum, ita scribit: Bononiæ in monasterio S. Alberti, Abbatis Ordinis Vallisumbrosæ, qui nomen monasterio ex suo nomine reliquit: & in Notis asserit obiisse anno Christi MCCXLV. Arnoldum transcribit Philippus Ferrarius, in Catalogo Sanctorum qui in Romano Martyrologio non sunt, sed pro anno 1245 habet 1243, typothetarum forsitan vitio. Correxit hunc errorem Gabriel Bucelinus, qui in Menologio Benedictino, sicut antea Hugo Menardus in Martyrologio, Albertum adscripsit ad hunc XX diem Maji, utique ex auctoritate & fide Arnoldi.

[4] Antonius Pauli Masini mire intricavit omnia. Cum enim ad XX diem Maji, quo hic Vallumbrosanus Albertus apud prædictos auctores collocatur, mentionem fecisset S. Alberti Martyris, cultum suum habentis in ecclesia omnium Sanctorum in Brainia plateæ S. Stephani, [Confunditur cum S. Alberto Carmel.] ubi servantur ejus Reliquiæ; de ipso Vallumbrosano, ut vidimus, ejusque ecclesia agit ad VII Augusti, quando S. Albertus Confessor Ordinis Carmelitarum in universo illo Ordine, ac specialiter Bononiæ, colitur: additque in prædicta ecclesia S. Alberti, propter ȩquivocationem, videri in summo altari depictum S. Albertum Carmelitanum, loco Vallumbrosani. Qui fuerint hujus confusionis auctores, non est difficile divinare: ipsaque picturæ ætas facile indicabit, quandonam primum inducta sit. Fortuna ecclesiæ, a Religiosis ad seculares traductæ, obscuraverat memoriam prioris Alberti, eumque Bononiensi vulgo fere ignotum esse fecerat. Hinc facile fuit, inclarescente posterioris cultu, post Canonizationem seculo XV celebratam, & Bononiensium Carmelitarum, Mantuanæ Congregationi adjunctorum, auctoritate una cum disciplina reflorescente, persuadere populo, eum quem pridem istic colebant Sanctum sui Ordinis esse: quod equidem non malæ alicui fidei, sed nimiæ simplicitati verumque scrutandi negligentiæ tribuendum dixerim. Albertum Martyrem, cujus in alia illa Brainensi ecclesia Reliquiæ sint, nullum novimus; proinde de iis plenius doceri postulamus, unde & quando istuc allatæ fuerint. Nam quod ad S. Albertum Patriarcham Hierosolymitanum attinet, is quidem Martyr obiit: sed Reliquias ejus, ex Terra sancta aliquando translatas esse, nusquam legimus; & Ordo qui eum ratione acceptæ Regulæ colit, colit ut Confessorem.

DE S. GVIDO COMITE DONORATICI
IN HETRVRIA SOLITARIO.

SEC. XIII

SYLLOGE HISTORICA.
De ejus cultu, actis, translatione, & familia.

Guidus, Comes Donoratici, Solitarius in Hetruria (S.)

AUCTORE D. P.

Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum, qui non sunt in Martyrologio Romano, In territorio Pisano, inquit, S. Guidi Confessoris, & annotat, [Memoria in Fastis,] Ex tabulis Ecclesiæ Pisanæ, illum hac die celebrantis. Is Comes Donoratici castri in Pisana diœcesi fuit: cujus Vitam Silvanus Razzius, monachus Camaldulensis, libris de Sanctis Hetruriæ ex Mss. monumentis contexuit. Hæc ibi Ferrarius, Pisanam diœcesim latius sumens pro tota Provincia: nam Donoraticum ad Massanum Episcopatum spectat. Idem in Catalogo Sanctorum Italiæ annotat, Acta propria S. Guidonis injuria temporum desiderari. Quæ autem dicta sunt, potius ex traditione, quam ex veteri aliquo scripto, paucis exceptis, haberi. Ergo ex Ræzzio hoc elogium texuit.

[2] Guidus sive Guido, ex nobilissima Gheradesca familia, Comes Donoratici (quod castrum Pisanæ diœcesis est) ibi abjecta rerum humanarum cura, [Elogium vitæ,] vitam solitariam circa annum salutis millesimum nonagesimum in orationibus, jejuniis, vigiliis, piisque meditationibus elegit. Imprimis autem pauperum sublevationibus operam dedit, antequam se recluderet. Cum diu usque ad extremam senectam in hujusmodi exercitationibus versatus esset, XIII Kalendas Junii, anno Domini millesimo nonagesimo nono, vitam hanc mortalem cum perenni commutavit. Quo migrante, campanas castri, nullo pulsante, sonasse ferunt. Illum Callistus III Pontifex Maximus Sanctum appellavit, ac Archiepiscopo Pisano corpus ex Castaneto castro ad civitatem transferendi potestatem fecit: [miracula] ubi in Cathedrali Ecclesia conditum asservatur. Hæc ibi. Brautius Episcopus Sarsinæ tali eum versu celebrat:

Vasta virum clarum vivum celavit eremus,
Defunctum Sanctum cymbala sacra sonant.

[3] Nescio unde mortis annum tam definitum acceperit Ferrarius, Razzius (quem ille solum præ oculis habuit) circa initium seculi XII, quo SS. Galganus & Gerardus de Villa-Magna, item Beatæ Verdiana & Ioanna Sigmensis solitariam vitam coluerunt, Guidum quoque ad eamdem acceßisse suspicatur, & in ipsa usque ad extremam ætatem vixisse, testibus illius ævi picturis, quales Pisis & alibi conspiciuntur, repræsentantes senecionem, macie atque ætate exhaustum. Miraculorum frequentiam, sed quibus oblivionem tempus obduxerit, [cultus.] supponit ille satis probari: uti revera probatur, ex publico qui eam secutus est cultu; usque adeo magno, ut etiam nunc inter Pisas & Liburnum cernantur vestagia ecclesiæ & monasterii, suo ejus nomine erecti. Hoc monasterium, dum Pisanorum Rēspublica floruit, primum a Monachis, deinde a Sanctimonialibus habitatum fuit, servato hactenus titulo Abbatiæ S. Guidi. Calixti Papæ III Breve, directum Archiepiscopo Pisano (erat is Iulianus de Ricciis, Episcopatus sui anno XLII, Christi MCCCCLXI, vita functus) hujusmodi est, datum Romæ apud S. Petrum XV Maji MCCCCLVII anno ejus III, pro quo nimium incurioso Ferrario obrepsit notare annum 1403, cum Calixtus hic solam creatus sit Papa anno MCCCCLV, VIII Aprilis.

[4] Dilecti Filii Priores civitatis Pisanæ, zelo devotionis accensi, sicut eorum nomine expositum fuit, summopere affectant, ut corpus S. Guidi, in ecclesia Donoratici Massanæ diœcesis positum, [Translatio a Calixto III permissa an. 1457,] inde eximatur: cum propter loci desolationem, minus digne collocatum esse dignoscatur. Asserunt quoque dicti Priores, quod si dictum corpus ad suam Ecclesiam Pisanam trans-feratur, decentiori modo possit conservari, & populi devotio major exurgeret, ob quod fidelium animarum salus proveniret. Nos igitur ejusmodi pium & catholicum eorum desiderium in Domino commendantes, Fraternitati tuæ, si ad id venerabilis Fratris Episcopi Massani, loci Ordinarii, & Patronorum præfatæ ecclesiæ accedat assensus, transferendi corpus prædictum, & in tua Ecclesia decenter collocandi, servatis solennitatibus in similibus servari consuetis, liberam licentiam & omnimodam facultatem per præsentem concedimus & elargimur, quibuscumque in contrarium facientibus non obstantibus.

[5] [ante id tentata anno 1450,] Cœperat porro negotium istud a Pisanis tractari jam inde ab anno MCCCCL, sive (ut Pisani numerant, novem mensibus communis anni initium prævertentes) MCCCCLI, ut patet ex eorum epistola, data X Novembris, Spectabilibus & egregiis viris, Gherardo & Simoni Comitibus de Castanero (quem illi titulum videntur usurpasse, post Donoratici, Castaneto ad duo milliaria vicini, destructionem) qua Mag Laurentio Ioannis, Canonico Pisano, oratori suo fidem faciunt, supra iis quæ propositum erant de corpore S. Guidi, tamquam de ipsorum intentione optime informato. Sed neque tunc quod petebant impetrarunt, neque Pontificia interceßio satis efficax fuit; sive eorum votis obstaret Petrus de Vrso, Massanus eo tempore Episcopus, sine cujus licentia nihil fieri patiebatur Callixtus; sive ipsi Comites Donoratici & Castaneti noluerint domestico istoc præsidio privari, quia vel jam pridem vel tunc sacrum ipsum depositum apud se Castaneti receperant. Etenim (ut ait Razzius) in libro quodam Matthȩi Joannis, qu. Matthȩi Setarioli, scriptum reperitur hujusmodi. Memoriam facio ego Matthȩus suprascriptus, qualiter hoc die XVI Junii MCCCCLIX stylo Pisano, conductum fuit in civitatem Pisanam corpus S. Guidi, id est, ejus sanctæ Reliquiæ. Erat autem dies Veneris (unde confirmatur, [peracta an. 1458.] quod de stylo Pisano diximus: siquidem concursus diei XVI Iunii & Feriæ VI contigit anno apud nos MCCCCLVIII, habente litteram Dominicalem A) & ipsæ Reliquiæ erant in Castaneto, magnoque in comitatu deductæ sunt usque ad ecclesiam majorem seu Cathedralem, a cunctis Prioribus Pisanis & Clero universo, cum multis facibus, & copiosa utriusque sexus multitudine, tam civium quam accolarum, ad Dei laudem. Amen. Et nota, quod dictus S. Guidus fuit de Comitibus Donoratici, ac noster civis Pisanus.

[6] Recte autem Matthæus iste Corpus interpretatur Reliquias, [Reliquiæ Castaneti.] seu majorem partem corporis: ut enim idem Razzius observat, manserunt Castaneti (ad tutelam scilicet loci domesticamque venerationem ipsius familiæ) in ecclesia loci parochiali crus unum, unaque maxilla, & quædam particulæ aliæ. Præterea, inquit idem, antiquissima & indubitata traditione narratur, quod in uno humerorum Sancti increverit arbustum (scopam Itali vocant) quod rescissum servatur inter Reliquias jam dictæ parochiæ Castanetensis, monstraturque populo, & circumfertur processionaliter in festo Epiphaniæ. Atque hoc forte primum fuit initium miraculorum Sancti post mortem, & causa elevandi e terra communique sepultura corporis: quemadmodum in aliis pluribus Sanctis usu venisse comperimus: nec dubitamus, quin foliis virgulisque exinde acceptis devoteque usurpatis, plures quoque sanitatum miraculosarum gratiæ fuerint impetratæ. Pisis autem monstrantur Reliquiæ in die Octava Paschatis, & festum in Cathedrali totaque diœcesi agitur sub ritu Officii Duplicis de Communi Confessoris, die XX Maji.

[7] Hactenus Razzius, qui denique ad Donoraticensis familiæ, unde S. Guidus prodiit, [Ex eadem qua ille Familia etiam natus] commendationem minime vulgarem, addit sequentem memoriam, antiquitus servatam Pisis apud Patres Ordinis Prædicatorum conventus S. Catharinæ Senensis, de quodam illius conventus, anno MCCXXII fundati, Beato (ut illi vocant) Gaddo; qui una cum fratre suo Bonifacio, postea Episcopo Chironensi, inter primos illius numeratus est inquilinos. Frater Gaddus, ex Comitibus a Donoratico, [B. Gaddus Ord. Prædicator.] familia nobilissima & inter Pisanas primari & tota Italia celeberrima, in divitiis & deliciis educatus, magistratibus & honoribus proximus, omnibus spretis nostram elegit paupertatem, eam regnis & sedibus præponens. Manum autem, quam ad aratrum miserat, numquam retraxit, nec post tergum respexit. Pristinæ dignitatis oblitus, nullum prætendebat fastum; nihil propriæ libertatis, quam pro Christo vendiderat, in suis actibus ostendebat. Humilis, abjectus, humilem secutus est magistrum: & sicut moribus componendis, totis vacabat viribus: ita litteris ediscendis impigre incumbebat. Vigiliis & laboribus, quibus sine nulla paratur virtus, non parcens, a Parisiis rediens, factus generalis Prædicator & Lector Pisanus, diem obiit, non absque Ordinis detrimento: in magnum enim virum evasurus sperabatur.

[8] R. P. Antonius Tagnocchi de Terrinca, Ordinis S. Francisci Empurii in Hetruria, paratum habet prælo Theatrum Sanctorum ac Beatorum Hetrusco-Minoritarum, ubi Tertiariis sui Ordinis S. Guidum accenset; [An Tertiariis Franciscanis accensendus Guidus.] & B. Luchesii, cujus Acta illustravimus XXVIII Aprilis, primi ea in Provincia Tertiarii, ab ipsomet S. Francisco ad habitum regulamque admißi, discipulum fuisse opinatur, adductus auctoritate Illustriss. D. Hippolyti Comitis de Gherardesca. I. V. D. & Metropolitanæ Florentinæ Canonici, qui id sibi affirmarit die IV Ianuarii anno MDCLXXVIII: quodque in ecclesia ipsius B Luchesii apud Podium-Bonitii inveniatur imago B. Guidi, picta in habitu tertii Ordinis. Quæ si habeant aliquod in veritate fundamentum, ruit Razzii conjectura, [& sec. 13 vixerit.] qua floruisse eum ait circa annum 1100. Sed si attendas allata a Razzio exempli exemiticæ vitæ, quam Guidus institueri pro suæ ætatis usu; merito suspicaberis errore typothetico 1 pro 3 obrepsisse, & notare illum voluisse annum 1300. Certe B. Luchesius primum anno MCCXXI habitum suscepit, & obiit MCCLX. Ego in medio relictum volo, utrum alicujus Ordinis Regulam Guidus assumpserit: & donec antiquior aliqua notitia producatur, inter simplices Solitarios eum relinquo, citra cujusquam præjudicium. Maxime cum de ejus ætate nihil dici poßit, nisi per meram conjecturam; & potuerit ipsam Minoriciti Ordinis, nedum Tertiariorum ejus institutionem multis annis præceßisse.

DE S. BERNARDINO SENENSI
ORDINIS MINORVM, AQVILÆ IN APRVTIO.

ANNO MCCCCXLIV

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Bernardinvs Senensis, Ordinis Minorum, Aquilæ in Aprutio (S.)

AUCTORE G. H.

§. I. Acta triplicia dantur ex Mss. Res gestæ circa Canonizationem & Translationem.

Seculo Christi decimo quinto S. Bernardinus, ut novum sidus in opaco seculo, cælestium charismatum illustratione præfulgens, mirabiliter claruit; & in densissimas humanæ insipientiæ tenebras, celebris vitæ & doctrinæ micantes radios propagavit; ut cæcutientem populum, qui a cælestis patriæ recto tramite declinabat, prævia vitæ sanctitate, in Dei timore dirigeret, & verbo doceret pariter & exemplo. Ita ad Vitam S. Bernardini præfatur S. Antoninus titulo 24 Historiarum cap. 5. Fuit is, necdum ab obitu illius elapsis duobus annis, ordinatus Archiepiscopus Florentinus, ut latius ad hujus Vitam diximus die secunda Maji. At S. Bernardinus cum ætatis annos ageret duos & viginti, habitum monasticum Senis in Ordine Minorum S. Francisci assumpsit anno MCCCCII: [Dantur ex Manuscr. Miracula intra primos 52 ab obitu dies patrata,] & post exantlatos sanctißimos labores, annis fere duobus supra quadraginta, Aquilæ in Aprutio vita functus est, die XX Maji anno MCCCCXLIV, mox ab obitu miraculis clarus. Porro intra dies abinde duos & quinquaginta patrata triginta miracula fuerunt: quæ intra sexaginta proximos dies, publico urbis Aquilanæ testimonio comprobata, fuerunt Senas translata per civem probatißimum, ideo Aquilam concilio Senarum publico destinatum. Sunt ea Senis adservata in Ms. codice pergameno apud Illustrem Dominum Hippolytum de Augustinis, Senatorem Senensem, Dominumque Caldanæ & Equitum S. Stephani Senis commorantium (ut vulgo dicunt) Balivum. Hujus viri benevolentia habuit ea Lucas Wadingus, ac paucis pro suo instituto indicat ad annum MCCCCXLIV, numero XVII. Illa, ex ipso Waddinghi ecgrapho, transcribenda nobis curavit successor ejus Franciscus Haroldus, qualia hic integra damus, singula appositis testibus comprobata, prout ea fuerunt coram Eugenio IV Summo Pontifice producta, adjunctis litteris Alphonsi Regis Aragonum, datis Neapoli XIII Kalendas Septembris, elapsis ab obitu S. Bernardini tribus mensibus. Hanc Regis epistolam edidit in Vita ipsius sancti Barnabæus Senensis Ioannis filius, in multis oculatus testis, ipsique Regi Alphonso inscripsit anno MCCCCXLV, [cum Vita I post aliquot menses scripta,] Kalendis Aprilis, transactis a morte Sancti mensibus decem & diebus undecim. Hanc vitam, hactenus ineditam, imo quantum scimus necdum ab ullo citatam, reperimus in illustri bibliotheca Eminentißimi Cardinalis Barberini, codice membranaceo, numero 944 signato, eamque primo loco damus, prædicta miracula subjungentes, quorum bajulus Aquila Senas fuit fortaßis ipse ille Barnabæus, tali occasione in aliquam Regis Alphonsi notitiam deductus. In hac Vita exactißime indicantur loca singula, in quibus S. Bernardinus Verbum Dei prædicavit, & in fine nominantur Legati, a Senensibus ad Curiam Romanam decreti pro obtinenda Canonizatione.

[2] Ad horum & Aquilanorum, Regisque Alphonsi & nonnullorum aliorum Principum ac Comitatuum atque municipiorum instantißimam supplicationem, [variis Processibus] Eugenius Papa IV tribus Sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalibus, videlicet Capuano, Andegavensi, & de Albertis, eoque decedente Cardinali S. Mariæ Novæ, commisit examinandam vitam, obitum, & miracula. Hi suos Commissarios deputarunt Episcopos, Amicum Agnifilum Aquilanum, & Ioannem de Palena Pennensem: qui omni cum diligentia suum officium exequentes, solennem Processum ediderunt, præsentaveruntque antedictis Cardinalibus & Summo Pontifici: coram quibus pluries in Consistoriores acta est, & in eorum uno ultra centum miracula enarrata sunt, & attestantium fide roborata. Verum rem infectam reliquit Eugenius, morte præventus XXIII Februarii anno MCCCCXLVII. Huic succedens Nicolaus V, loco Capuani itidem mortui, substituit Cardinalem Tarentinum, & destinavit subdelegatos, Episcopos Vrbinatem & Pennensem: qui etiam copiosiorem composuerunt Processum, & ultra miracula primi Processus multo excellentiora repererunt, atque præfatis Cardinalibus & Summo Pontifici retulerunt. Sublato dein Tarentino Cardinali, subrogatus est Episcopus Cardinalis Tusculanus. Præterea Angelus Capranicus, Episcopus Reatinus, missus est ad civitates, Aquilanam, Senensem & alias: qui post aliquot menses reversus, prioribus miraculis conformia reportavit, & insuper magna & stupenda, quæ postmodum contigerant, retulit, publice & in conspectu multitudinis patrata. Fuerunt ea per Consistorium examinata, & a singulis Cardinalibus in domo propria discussa, & in secundo Consistorio comprobata: uti etiam in Congregarione omnium Prælatorum, qui in Curia aderant. [& Canonizatione anno 1450 celebrata.] Quibus omnibus in publico Consistorio relectis & approbatis, statuto die festo Pentecostes, nono Kalendas Iunii anno MCCCCL, Nicolaus V, anno Pontificatus quarto, auctoritate omnipotentis Dei ac Beatorum Apostolorum Petri & Pauli, B. Bernardinum Catalogo Sanctorum Confessorum adscripsit, & ad excitandum fidelium mentes ad majorem devotionem, septem annos & totidem quadragenas Indulgentiarum conceßit omnibus fere pœnitentibus & confeßis, qui in die festi sui ecclesiam, in qua sanctum corpus requiescit, visitaverint, & ad ornatum sive fabricam dictæ ecclesiæ manus porrexerint adjutrices, uti fusius legitur partim in Bulla & historia Canonizationis, cum operibus S. Bernardini excusa, partim infra in aliis Actis.

[3] Altera Vita, quam damus hactenus etiam ineditam, est deducta usque ad jam relatam Canonizationem, [Scribitur a Maphæo Vegio,] & scripta a Maphæo Vegio Laudensi. Natus is est anno MCCCCVI, testatur enim infranum. 43 se puerum duodecim circiter annorum, a præceptore suo in Grammaticis disciplinis ductum sæpius fuisse Mediolani ad conciones S. Bernardini, actis tum in disseminando verbo Dei annis quotuordecim, adeoque ex ipsius Vegii computo num. 55 relato, annus erat MCCCCXVIII, qui, moriente Martino V Summo Pontifice XX Februarii anni MCCCCXXXI, agebat aut certe vix expleverat annum quintum & vicesimum; [teste in pluribus oculato, Vita 2] & tamen ejus Datarius fuisse dicitur, tum a Luca Waddingo ad an. 1380 num. I & alibi sæpius, tum in elogio, una cum Translatione Reliquiarum S. Monicæ excuso. Plurima ab hoc Auctore conscripta fuerunt, quæ nos Romæ reperimus, potißimum in præclara bibliotheca Ducis Altempsii, in pergameno, charactere Italico fere exarata, videlicet: De rebus antiquis memorabilibus Basilicæ S. Petri Romæ, Dialogus Veritatis & Philalethæ; alter de felicitate & miseria Palinuri & Charonis: tum disceptatio inter terram, solem & aurum. Præterea Vita & Officium B. Augustini. Officium conversionis S. Augustini. Vita & Officium B. Monicæ. Vita & obitus ejusdem ex verbis S. Augustini. Officium translationis ejusdem. Vita & Officium B. Nicolai Tolentinatis. Vita B. Petri Cælestini. Vita B. Bernardini Senensis. In omnibus sub finem addebatur, [editurque ex Ms.] Romæ apud S. Petrum. Vltimorum duorum Sanctorū Acta transcripsimus Romæ in bibliotheca Vallicellana Patrū Congregationis Oratorii: de prioribus S. Petri Cælestini scriptis Romȩ apud S. Petrum, & absolutis IV Nonas Majas anno MCCCCXLIV, egimus ad diem præcedentem XIX Maji: quam autem hoc die proferimus S. Bernardini Vitam, testatur etiam se scripsisse Romæ apud S. Petrum, & absolvisse Kalendis Junii anno MCCCCLIII, tribus post Canonizationem annis peractis, [absoluta an. 1453.] in qua tamen suam scriptionem finit. At quæ præmiserat miracula circiter centum, asserit electa esse ex iis, quæ diligenti Judicum cura testiumque fide & examinatione comperta, probata atque conscripta fuerant, & pauca admodum in priore scripto habentur. Ceterum dum num. 23 extollit excellentiam in concionando, ait quod eum ipse sæpius audiverit cum admiratione; quodque in pronuntiationis gratia, adeo larga naturæ manu donatus fuerit, ut nihil dignius, nihil prȩstantius dici possit. Alibi se ipsi Sancto familiarem fuisse ostendit: & sic num. 36 refert, quæ sibi ab eo dicta fuerant; alia vero exponit a socio quodam ejus sibi relata, ut sinceram ejus fidem in scribendo poßimus agnoscere. Nonnulla ex his inseruit Annalibus ordinis Minorum Lucas Waddingus.

[4] [Corpore in novam ecclesiam translato post 1472] Beatus Ioannes de Capistrano, in epistola ad cives Aquilanos, ex Germania X Octobris anno MCCCCLII missa, deplorat sacrum corpus S. Bernardini claudi in parva capella, & a pluribus tangi, quod auro indui debuisset, & pulcherrima nova ecclesia adornari & cooperiri: hortaturque, ut dictam Ecclesiam velint ædificare, tum quod in istum diem septuaginta miracula socii adnotaverint, præter infinita alia, quæ scribi non potuerunt ob nimium hominum frequentiam, vel ignorata fuerunt nulla facta examinatione; tum quod narrare non queat capellas & ecclesias, quæ ad ipsius Sancti honorificentiam constructæ sunt. Epistola integra extat etiam ante Opera S. Bernardini, excusa cum Bulla Nicolai IV pro construendo templo & cœnobio sub ejus nomine in urbe Aquilana, data apud S. Petrum X Kalendas Octobris anno MCCCCLI. Est illud tandem multis impensis factum, in quod auctoritate Sixti IV Pontificis, data bulla Kalendis Maji anno MCCCCLXXII, sacrum corpus translatum fuit die XVII Maji: [componitur 3 Vita & primo loco datur.] quem ideo totus Ordo Minorum sub ritu Duplicis festivum habet. Extat tertia Vita S. Bernardini, hactenus inedita & post hanc dicti Corporis translationem conscripta, auctore (quantum per conjecturam ex ipsa ductam colligere possumus) quodam Minorita Aquilæ degente: in qua plura miracula illustria adduntur. Ac primo novem numerantur mortui resuscitati, & quinque moribundi a mortis periculo liberati, ex quibus simul non nisi duo alibi relati fuerant; tum referuntur quinque cæci illuminari, quorum etiam alibi non erat facta mentio, & sic de aliis miraculis ibidem recensitis. Ea Acta, nobis Romæ communicata a Reverendo Patre Francisco Haroldo, Lucæ Waddinghi in scribendis Annalibus Ordinis Minorum successore, olim anno MDLXX ex originali Aquilano, in charta membrana adhuc extante descripta, tertio loco danda forent, si quidē (ut hactenus ferme fecimus) hic quoque observatum vellemus ordinem antiquitatis. Sed quia vetustiores duæ, a Barnabæo Senensi & Maphæo Vegio scriptæ, eo stylo procedunt, qui fastidioso lectori poßit minus placere; & quia de tam illustri Sancto primum præstat occurrere in oculos, quod perfectius est; ideo ultimam tempore, decrevimus ponere in fronte duarum aliarum, quæ illi subjunctæ pro suæ ætatis merito habeant probationum vim ac locum, auctoritatemque ipsi conferant, non pauca etiam suppleant, [Alia bina Acta Mss. omittuntur.] requirenda istic a Lectore minus properante, & antiquitatis amantiore. Præter triæ ista, habemus alia duplicia Acta ejusdem S. Bernardini, æq; hactenus inedita, una ex codice membraneo Ms. cœnobii Rubeæ-vallis Ordinis Canonicorum Regularium prope Bruxellas, quæ itidem reperimus in monasterio Corsenduncano eorumdem Canonicorum Regularium prope Turnhoutum, alia ex Ms. Vltrajectino ecclesiæ S. Salvatoris: utraque omittenda judicamus, in tanta multitudine Actorum vetustiorum. Omißionis causam infra indicabimus opportunius.

§. II. Alia Acta S. Bernardini a variis conscripta: ex iis Analecta dantur. Cultus celebris.

[5] Inter Acta S. Bernardini, hactenus typis edita, deberent censeri priori loco illa, quæ B. Ioanni a Capistrano tribuuntur, illius comiti carißimo, fidelißimeque discipulo: qui ut idem in Sanctorum numerum adscriberetur, per quinquennium plures peragravit provincias. Hoc ut clarius manifestiusque appareat, [B. Io. Capistranus pro innocentia S. Bernardini decertat,] lubet ex ipsiusmet Actis Mss hactenus ineditis & integre ad diem ejus natalem XXIII Octobris elucidandis, delibare pauca: Vivens S. Bernardinus in hac mortali carne, etsi innocens & sine macula, calumniatus & accusatus, sæpe tamen divite Joannis lingua, summo cum honore, fuit ab omni sorde falsæ criminationis liberatus & purgatus. Notatus quidem & accusatus de hæresi, pro his maxime prædicationibus, quas de excellentia & potentia nominis Jesu ejusque sculptura ad Christianos populos habuerat, a nullo fortius adjutus & defensatus, quam a Joanne fuit. Sæpe enim pro Bernardini tutela disputavit: sæpe pro eo ad ignem se obligavit, sæpeque maximis periculis pro illo se objectavit. Hi siquidem fuerunt duæ florentissimæ olivæ: & duo luminaria magna, lucentia ante Dominum: qui maxima morum & doctrinæ documenta ubique diffundentes, orbem terrarum illuminaverunt: qui perfectionis viam, jam oblitteratam, renovaverunt: qui Francisci eversam fere domum erexerunt: qui tamdem lucis exempla omnibus exhibentes, innumerabiles perituras animas ad cælorum felicia regna pervexerunt. Hi profecto incliti extitere Principes & Duces Francisci novelli exercitus: quorum sonus in omnem terram exivit, & in fines orbis terræ verba eorum egressa sunt. Bernardinus autem aliquando Joannis Prælatus, [ejus discipulus & comes:] Joannes Bernardini discipulus & comes. Nam ut prædicandi modum disceret Joannes, Bernardinum uno anno secutus est: ille pacem prædicabat, iste pacem inter discordes conficiebat. Amabant enim mutuo se vehementer, & revoluto triennio ut plurimum alter alteri imperabat. Ubi autem Joannes intellexit, B. Bernardinum sibi subjectum obiisse coruscareque miraculis; mox Aquilam profectus est, & sacrum pignus honorifice collocari fecit, capsaque ferrea ferreis catenis munita recludi, [curat miracula conscribi,] atque miracula diligentissima examinatione conscribi. Quorum magnitudine & efficacia canonizationē, apud Eugenium Romanum Pontificem, primum promovit; & ut alii Principes & populi eam promoverent, grandi solertique studio incitavit. Verum ne in vacuum laboraret, cum per Confratrum suorum orationes Domini beneplacitum expostulasset, ipseque vehementissime omnipotentem Deum obsecravisset; apparuit ei Senis in quadam cella oranti Bernardinus Sanctus, [ab eo apparente animatus,] & ad prosequendum sanctum inchoatum opus multum animavit, replens eum incredibili consolatione. Eo quidem tempore, quo hæc agebantur, ingressus est quidam ex sociis cellam viri Dei, cui & dixit: Dominus tibi parcat Frater: nunc ego cum S. Bernardino sermonem habebam. Quamobrem excessiva quadam in eum devotione accensus, ita postea solicite, ita ferventer, ita demum instanter & Eugenium & Nicolaum Papam propulsavit, ut designari quosdam Episcopos secerint ad examinandum miracula, [procurat processus informativos,] quæ multis in locis de S. Bernardino referebantur. Qui quidem Episcopi, circumeuntes una cum viro Dei multas civitates, oppida & castella, duos Processus solennes primo confecerunt. Postremo Dominus Angelus de Capranica, tunc Episcopus Reatinus, nunc autem tituli sanctæ Crucis in Hierusalem dignissimus Cardinalis, virtute insignis, fama celebris, sanctitateq; prȩcipuus, peracto acto tertio Processu, cum varia loca comite viro Dei perlustrasset, singularemque de Bernardini examinatis jam miraculis relationem Pontifici Nicolao fecisset; tandem post indicibiles Joannis labores, sexto anno ab ejus sancta dormitione, viri Dei opera, S. Bernardinus Beatorum Catalogo adscriptus est Romæ anno Jubilæi, celebrantibus Fratribus generale Capitulum totius Ordinis utriusque familiæ, in sacro conventu Aræ-Cæli. In ipsa autem miraculorum examinatione, visis quibusdam miraculis manu Joannis patratis, quæ vir Dei adscribebat, S. Bernardino; ea memoratus Dominus Cardinalis nequaquam B. Bernardini miraculis annumerari permisit. Sed cum Bernardinum Maximo Pontifici canonizatione dignum asseruisset; Domini famulum Joannem Capistranensem, adhuc in terris conversantem, hujusmodi singulari præstantique titulo bene meritum, constantissime professus est,

[6] [An etiam Vitam S. Beanardini scripserit] Hæc Nicolaus Fara in Vita B. Ioannis Capistrani, cujus in peregrinatione fuerat sex annis perpetuus comes, & solum meminit curæ ab eo impensæ ut miracula B. Bernardini conscriberentur: non meminit autem vel ibi vel alibi, ubi Ioannis lucubrationes & scripta enumerat, Vitæ ab illo compositæ. Contexuerunt postea Catalogum operum ejus Henricus Willot in Athenis Franciscanis, & accuratissime Lucas Waddingus de Scriptoribus Ordinis Minorum, sed ubique absque ulla talis Vitæ ab eo scriptæ mentione: imo quæ de Vitis Sanctorum & rebus Ecclesiasticis sub ejus nomine circumferebantur, rejicit Waddingus ut spuria & conficta. Verum Antonius Amicius, in Præfatione ad Vitam S. Bernardini ante hujus opera editam, asserit, hanc Vitam in quodam Sanctuario mancam imperfectamque legi, & quod pejus est sub alieno nomine, quam ipse B. Joanni Capistrano adscribit, quamque se ex libro ejus manuscripto integram accepisse testatur. Secutus est Waddingus ad annum 1380 num. 1, asserendo Capistranum in suam Legendam corrivasse potiora, quæ Capistrano rogante scripserat, biennio post S. Bernardini obitum, Leonardus Senensis, ab ineunte ætate Bernardino familiaris. [ex scripto Leonardi Senensis acceptam.] Est hic Leonardus Benivolentus, cum Bartholomæo Decio ad Eugenium Papam a Senensibus missus ad procurandam Canonizationem, uti legitur sub finem Vitæ primæ infra dandæ. Et forte hujus Leonardi possent censeri illa verba, dum de facie ejus solari irradiante fulgore ait, prout ego ipse, qui hæc dicto, propriis oculis aspexi. At postea in prima persona Capistranus loquitur, his verbis. Cum in Sicilia existens felicem S. Bernardini obitum sensissem, ad Aquilanam civitatem pergens, ut Canonizationem procurarem &c. quæ infra in Analectis num. 15 legi poterunt, & apud Surium de B. Capistrano in tertia persona referuntur.

[7] Dubitavimus aliquando an oporteret hæc Acta aliis subjungere: [Selecta ex illa Vita aliisque] sed considerantes multa eadem legi in Ms. Vita ex Rubea-Valle accepta, ac præterea varia alia ab aliis neglecta in eadem contineri; quorum nonnulla a Surio, sed mutato stylo sunt, edita; paravimus prælo, quæ in dicto Ms. continebantur. Postea vero formidantes, nauseam lectori creandam, cum plura eadem maxime circa initium repeti videremus, [ac Surio infra dantur.] satis habuimus triplicibus Actis supra memoratis aliqua Analecta subjicere, magno cum labore excerpta ex dicto Ms. Rubeæ-vallis, & alio Ms. Vltrajectino, nec non ex iis quæ apud Surium & Capistranum reperiuntur, omissa tamen longa excursione in laudem Aquilæ urbis & Aquilæ avis, cujus novem proprietates a Capistrano proferuntur & S. Bernardino applicantur. Hisce Scriptoribus potest accenseri S. Antoninus Archiepiscopus Florentinus, vita functus anno MCCCCLIX. [Alii antiqui scriptores indicantur.] Cujus verba initialia supra dedimus, totus autem contextus habetur in in Ms. Rubeæ-vallis, in quo deinde additur. Hujus ergo Vitam inter alios Sanctos nostri temporis complacuit enarrare, tanto instantius & fiducialius, quanto propinquius res gesta est. Nam plures novimus, qui eum in carne viderunt, & cum ipso familiariter locuti sunt. Inter alia testimonia Scriptorum illustrium, cum operibus S. Bernardini excusa sunt quædam Æneæ Silvii, qui anno MCCCCLXIV creatus Summus Pontifex & Pius II appellatus fuit, Augustini Dathi auctoris coævi & aliorum, ex quibus nonnulla in Analectis & Annotationibus indicantur.

[8] Serenißimus Ludovicus XI Francorum Rex, ad decus gloriosi Confessoris Bernardini, [Capsa argentea a Ludovico XI R. Fr. donata,] & ut Reliquiæ atque ossa sancti corporis recondantur; misit argenteam capsam magni valoris, ut ipse testatur in epistola adjuncta, data XXII mensis Maji anno MCCCCLXXXI: ut autem in illam transponeretur sacrum corpus, eodem anno permisit Sixtus IV Papa XXVIII Iulii. Extant hæ epistolæ cum operibus excusæ & apud Waddingum dicto anno num. 4 & 5: dein num. 6 ista adjunguntur: Post multos annos thecam hanc militibus solvendis sustulit Philibertus Chalonius Aurantii Princeps, [pro qua sublata aliam substituunt Aquilani.] Neapolitani regni sub Carolo V Prorex, & adversus Lautrechum exercitus Imperator: quamobrem nec ita multo post gemina trajectus glande, ab equis protritus spoliatusque, vix ut agnosceretur, inventus est. Aquilani suo tutelari Divo reposuerunt aliam argenteam, quæ facile constitit aureorum millibus quatuordecim: in qua sanctum corpus asservatur, habitum referens viventis. Hæc ibi Waddingus. Ea autem arca quibusdam rotis artificiose constructis extollitur, ut statis quibusdam temporibus, nullo obstaculo impediente, corpus populis commonstretur. Verum, ut tradit Haroldus anno 1472 num. 8, cum nimis frequenter sacrum depositum adventantibus ostenderetur, Clemens VIII, [Corpus bis quotannis ostenditur] ex assensu Cardinalium sacræ Congregationis Rituum, speciali diplomate decrevit, ut bis tantum in anno, die scilicet XX Maji, quo vir sanctus decessit, & XXVIII Augusti quo ingens populorum multitudo Aquilam confluit, populo conspiciendum præberetur; neque extra hos dies quam Regibus aut S. R. E. Cardinalibus vel Neapolitano Proregi monstraretur. Hæc ibi. Notat autem Capistranus, quod ubi Fratres laverunt corpus & permutarunt habitum & tunicam & vestimenta, [ob vestes servatas Capriolæ miraculis claret, uti in hospitali de Scala.] cum libris & aliis rebus detulerunt ad locum de Capriola extra civitatem Senarum: ubi divina clementia disponente, beneficia plurima impenduntur multis infirmis & tribulatis, qui præfatum locum visitant, cum devotione & confidentia meritorum S. Bernardini, & præfato tanguntur habitu vel signantur. In ecclesia etiam S. Mariæ de Scala hospitalis Senensis, S. Bernardinus tot & tantis coruscat miraculis, quod si omnia scripta forent, magna librorum volumina complerentur. Testantur etiam imagines argenteæ & cereæ quasi innumerabiles, pendentes ibidem. De Capriola & Hospitali legetur infra in Actis. De Cuculla ejus servari aliquid Augustæ Vindelicorum in Basilica SS. Vdalrici & Afræ Scribit Hartfelder par. 2 cap. 48.

[9] Inscriptum est nomen hoc XX Maji Fastis sacris, post Canonizationem & corporis Translationem collectis, [Nomen fastis sacris inscriptum,] quales sunt cum Florario Ms. Martyrologium Coloniæ & Lubecæ anno 1490 editum, Martyrologium Bellini secundum morem Romanæ & Curiæ Venetiis anno 1498 excusum, & secuti sunt Grevenus atque Molanus in additionibus ad Vsuardum, Maurolycus, Felicius, Canisius, Galesinius, aliique cum hodierno Martyrologio Romano. Item Antonius de Balinghem in Kalendario Virginis Mariæ, ob singularem Sancti erga illam affectum & venerationem; ubi ex Stellario Pelbarti scribit, huic, Coronam magno animi sensu recitanti, Deiparam apparuisse, eumque sic compellasse: Bernardine, devote mi famule, multum mihi in tua devotione complacui: pro qua impetravi tibi a filio meo gratiam verbi & miraculorum. Ac scito tanden te in cælo gaudii mei participem futurum. Quod utrumque consecutus est. Eumdem pluribus celebrat Masinus in Bononia perlustrata, quod ejus festum cum suis, Indulgentiis, [celebris cultus Bononiæ,] in omnibus sub nomine S. Francisci erectis ecclesiis, cum magnifica veneratione celebretur, ac nominatim in Ecclesia Annuntiatæ S. Francisci in Monte S. Pauli: ubi creditur fuisse Guardianus; plantasse cypressos, quæ hactenus videntur; esse aliquid ex ejus vestibus, & calicem argenteum a Sancto procuratum; sacellum quoque ad ejus honorem ibi erectum fuisse anno MCCCCLIII, cui acceßisset Confraternitas S. Bernardini anno MCCCCLXXXVIII. Est ibidem Ecclesia ejusdem Sancti, a Cardinale Laurentio Compeggio Episcopo Bononiensi anno MDXXVI constructa, primum pro sanctimonialibus S. Claræ de Observantia, ac dein ad Conventuales monachos translata. Est etiam ibidem in ecclesia S. Petronii sacellum & altare Sancti, eo quod illic anno MCCCCXXIII per totam Quadragesimam fuerit concionatus, & nomen Iesu in tabula depictum populo venerandum exhibuerit. Nec dubitamus quin in plerisque urbibus Italiæ similem obtineat cultum. [& alibi per Italiam:] Certe habuisse in Ecclesia & diœcesi Mediolanensi indicatur in ejus Ecclesiæ Missali anno MDXXII edito, & in Breviariis anni MDXXXIX & MDLX. Idem servari in Ecclesia Patriarchali Venetiarum ejusque diœcesi didicimus ex Ordine recitandi divinū Officium, pro anno MDCLVII excuso. Sed præ reliquis æstimandū est, quod ejus officium etiam ab Ecclesia Romana fuisse antiquitus receptū, appareat ex Breviariis anno MCCCCXC apud Venetos excusis, & a Cardinale Quignonio sub Paulo III Pontifice ordinatis: quod Officium deinde usurpari desitum, postliminio restituit Alexander VII Pontifex Maximus, ex urbe Senensi oriundus; idemque Officium cum Lectionibus & propria Collecta ab omnibus sub ritu Semiduplicis recitandum approbavit sacra Rituum Congregatio & sua Sanctitate annuente promulgavit anno MDCLVII. At festum Translationis, die XVII Maji anno MCCCCLXII sub Sixto IV factæ, [festum Translationis.] indicatur in dicto Breviario Romano anni MCCCCXC, item in Ms. Florario, & apud Bellinum, Grevenum, Maurolycum, Molanum, Canisium, Galesinium, supra indicatos. Festum istud permissum fuit celebrari anno MDVIII in Capitulo Barcinone habito. Iterum in Ms. Florario ad diem XIX Maji celebratur Canonizatio S. Bernardini, sed ea peracta est anno MCCCCL, ipso die Pentecostes, XXIV Maji.

§. III. Vitæ a S. Bernardino actæ Chronotaxis.

[10] Cvm temporum ratio lux ac veluti oculus historiæ sit; & tribus illis Auctoribus, a quibus scriptas Vitas daturi simus, cura non fuerit ad æræ Christianæ calculos reducere, quæ narrant singula; visum fuit, ex Vita per B. Ioannem Capistranum seripta, aliisque documentis, præcipuas aliquas temporis, a Sancto inter mortales acti, partes suis quasque annis adstringere. Ille igitur sic orditur: In civitate Senarum, quæ civitas est Virginis nuncupata, ex nobili & vetusta familia de Albiceschis, [Ex patre facto, Præfecto Massæ an. 1377] ortus est nobilis vir nomine Tollus Dini Domini Bandi Militis, vir prudens, bonæ opinionis, humanus & simplex, qui in annis circa MCCCLXXVII a Senensi Dominio deputatus Præsul civitatis Massanensis, in Senensi agro ab urbe ipsa distantis milliaribus XXX, Magistratum suum laudabiliter rexit & gubernavit, cum bona gratia civium Massanorum. Quo tempore quidam spectabilis Miles, nomine D. Bindus D. Rainerii Militis de Adventis, rediens a quodam alio Magistratu cujusdam civitatis Italiæ & admodum senex, audiens bona gesta prænominati Tolli … deposito Magistratu illius, procuravit eumdem in generum, & sibi Neram filiam suam in matrimonio copulare, & Tollum tamquam filium adoptare… Tollus & Nera… filium genuerunt, qui in lucem prodiit, & natus est octava die Septembris, die Nativitatis Virginis gloriosæ Mariæ, currentibus annis a nativitate D. N. Jesu Christi MCCCLXXX, cui impositum est nomen Bernardini. Nera, Bernardini mater felix, viam universæ carnis exolvendo, cum esset annorum XXII, [natus an. 1380,] Deo animam reddidit anno MCCCLXXXIII … Animam quoque Tollus suo creatori restituit in anno MCCCLXXXVI, superstite filio Bernardino annorum sex: quem Diana, Neræ soror, tamquam filium gubernavit & aluit annis quinque… Cum autem esset annorum undecim, & in Grammaticalibus provectus, a necessariis suis, Christophoro & Angelo confratribus de Albiceschis, advocatus est Senas. Cum autem esset annorum XXII vel circa ab utero matris, id est anno circiter MCCCLXXXXVIII, Fr. Joannem Ristorii in suum consultorem & confessorem assumpsit.

[11] [Hospitali servit 1400:] Anno MCCCC, inquit Maphæus, gravis atroxque pestis Senas invasit, in qua caritatis suæ fervorem Bernardinus monstravit. Perseveravit autem in dicto obsequio sanus & incolumis menses quatuor, teste Capistrano, & postea ipsemet infirmus jacuit mensibus quatuor & ultra: deinde Bartholomææ amitæ suæ nonagenariæ servivit; atque hac mortua, cum suas privatim vires experturus, elegisset sibi domum in hortis juxta portam de Tufis, & in secreto loco capellulam & oratorium ordinasset cum altari & Crucifixo; denique consilio prædicti Ioannis Restorii, distributis in pauperes facultatibus, per manus ejusdem Fr. Joannis, in die Nativitatis benedictæ Virginis sexto Idus Septembris, [fit Religiosus 1402,] in civitate Senarum, in ecclesia Fratrum Minorum, apud altare majus S. Francisci, habitum Ordinis Fratrum Minorum suscepit, sub anno Domini MCCCCII, ætatis vero suæ XXV expleto, juxta Capistranum, apud quem typothetæ errore positus ætatis annus XXII facile corrigitur ex prædictis. Paucis admodum decursis diebus post Habitus sumptionem, cum benedictione Fr. Joannis, civitati valedicens, ad devotissimos Fratres de Observantia in loco S. Francisci de Columbaria convolavit… Inter hos decurso anno probationis, in die Nativitatis Virginis, in sui Prælati manibus Professionem emisit, utique anno MCCCCIII: emissaque jam Professione, infra annum Clericales Ordines usque ad Sacerdotium suscepit humiliter & devote; & in die Nativitatis prædictæ anno MCCCCIIII primam Missam, devotus Virginis Capellanus in eodem loco decantavit, solennemque prædicationem ac omnibus gratam fecit de Nativitate Virginis gloriosæ.

[12] Non statim ac primum populos publice docere aggressus est Bernardinus, cœpit celebris habere, inquit Maphæus, multis enim annis latuit; [clarescit Mediolani 1418,] donec tandem Mediolanum pervenit, actis jam quatuordecim annis, quibus disseminando verbo Dei semper intenderat: itaque initium claritudinis Waddinghus refert ad annum Christi MCCCCXVIII. Sequenti MCCCCXVIIII prædicasse eum in Æmilia scribit Barnabæus: sed vereor ne hoc præproperum sit. Certe anno MCCCCXX Senis fuit, viditque incorruptum B. Petri Petronii Cartusiani corpus: quo etiam anno Placentiæ concionatum, habent illius urbis monumenta apud Waddingum num. 4. Placentia porro Bergomum Bergomo Brixiam, Brixia Veronam, Verona Venetias transierit Sanctus juxta Barnabæum: qui prædicationis ordo, facile biennium integrum requirens, confirmatur ex Veronensi Episcopo Augustino Valerio, [& deinceps in Gallia Cisalpina,] dum hic anno MCCCCXXII Veronam adducit Sanctum I Novembris: itemque ex Vita prædicti B. Petri Petroni danda XXX Maji, ubi eidem anno (quem exeuntem sumere possumus) aßignatur fundatio Cartusianorum ad Bernardini exhortationem. Venetiis Verunum ad ultimos Reipublicæ istius fines idem Sanctus excurrit, civium pacificandorum causa; ac tum primum Veronam accesserit, Verona autem Vicentiam, uti ex Ms. Chronica Vicentina habet Franciscus Barbaranus lib. 1 cap. 86, Ibi autem XVI Aprilis anni MCCCCXXIII prædicare exorsus, maximo cum fructu dixit, modo ad viginti quinque, aliquando etiam ad triginta millia hominum; prout ex illa Chronica de die in diem notat idem Barbaranus, usque ad ultimum Iulii. Hinc autem sequitur, quod Sanctus in Æmiliam seu Romandiolam ut summum venerit in Augusto anni MCCCCXXIII, quando Ferrariæ, Regii, Mutinæ, Bononiæ prædicasse potuit juxta Barnabæum. Non tamen tunc etiam potuit postulatus fuisse Ferrariensis Episcopus: siquidem eam Sedem ab anno MCCCCI ad MCCCCXXXI tenuit Petrus Bojardus. Hippolytus Donesmundus suadet prædictis Romandiolæ urbibus addendam esse Mantuam, siquidem hoc tempore accidisse ait miraculum transiti super pallium fluminis.

[13] Prædicavit deinde Bernardinus Florentiæ, Senis, Perusii, [an. 1427 recusat Episcopatum Senensem.] Assisii, atque alibi per Vmbriam, ac denique Viterbii & Romæ: ubi anno MCCCCXXVII dißipata est coram Martino Papa V, quæ contra illum fuerat suscitata, persecutio: & mox oblatus est ei Episcopatus Senensis, uti apparet ex epistola Antonii Cardinalis Casini, postquam a Senensi ad Grossetanam ecclesiam transisset, scripta eo anno Romæ, die IV Junii, Magnificis & Excellentibus Dominis Prioribus, Consilio, Communi ac Capitaneo populi civitatis Senarum, in hæc verba: Magnifici & Excellentes Domini. Hoc mane sanctissimus Dominus noster de Ecclesia Senensi providit Reverendo in Christo Patri, Domino Fr. Bernardino de Senis: de qua re suæ Beatitudini instantissime supplicavimus. Et sicut in hoc operati fuimus, ita & in omnibus vobis gratis & juxta vota vestra faciemus. Istis sic gestis videtur in Liguriam navigasse Sanctus, [1429 iterum in Lombardia prædicat,] & Genuæ, Savonæ, atque Albengæ prædicasse, loca per anticipationem quamdam a Barnabæo nominata post primas Mediolani prædicationes: siquidem immediate ex Liguria Insubriam adiit, & Mediolanum secundo venit, ut habet consequenter Barnabæus. Maphæus enim, Mediolani tunc præsens, num. 40 scribit, quod actis prædicando undecim annis, iterum Mediolanum petiit, jam senex factus, immutataque omnium hominum & rerum facie. [optatus Ferrariæ Episcopus 1431, Vrbini 1435,] Agebatur igitur tunc annus ut minimum MCCCCXXVIIII. Anno MCCCCXXXI oblatus ei fuisse debuit Episcopatus Ferrariensis: electo enim sub finem Octobris B. Ioanne de Toßiniano, ex Congregatione Iesuatorum ad XXIV Iulii, nobis commemorando, non contigit amplius vacare Sedem illam, usque ad annum quo Ioannes obiit MCCCCXLVI, biennio post Bernardinum. Denique Vrbinatensis Episcopatus simili successu oblatus refutatusque fuit anno MCCCCXXXV vel sequenti, vacans per mortem Fr. Iacobi de Balardis Dominicani, factam a Clero electionem in favorem Ioannis de Præpositis irritante Papa Eugenio IV.

[14] Sed prius quam id fieret, videlicet anno MCCCCXXXII Senas ex Piceno redierat Bernardinus, pacificandæ patriæ causa, ut recte Bernabæus num. 18, indeque cum Sigismundo Electo Imperatore, novem mensibus Senis morato, Romam abierat: & Sigismundo Imperatore ibidem ultima Maji sequentis anni in festo Pentecostes coronato, Senas reversus, absolvendis libris suis cœpit incumbere, eosque in lucem dare, teste Barnabæo; complures annos huic rei impendens & subinde in Galiiam Cisalpinam excurrens, [factus Vicarius Gen. Observantium 1438.] uti scribit idem Barnabæus. Postea, videlicet anno MCCCCXXXVIII, Fr. Guilielmus de Casali, generalis Minister Ordinis, ex certis rationabilibus causis animum ejus moventibus, ipsum Fr. Bernardinum de Senis omnium & singularum domorum & conventuum Italiæ, sub sacro Observantiæ nomine constitutarum, Vicarium fecit, per litteras Senis datas XXII Iulii, quod ratum habuit Eugenius Papa, per Bullam eodem anno Ferrariæ signatam uti videre est apud Waddingum. In hoc munere contigit eum excurrere usque in regnum Neapolitanum, & Aquilæ concionantem coram Rainato Rege (quod narrat Barnabæus num. 11) insigniri stella super ejus caput apparente. Aquila eodem anno reversus in Tusciam ad Concilium Florentinum, vidit fructus operariorum Euangelicorum, a se ad Indos Æthiopasque missorum, & unionem Græcorum cum Latinis VII Iulii conclusam. Sequenti anno MCCCCXL Florentinis, a Picinnino Mediolanensium Duce fortiter preßis, [Florentinis victoriam parit 1440] adhortationibus & orationibus præsto fuit, creditus auctor insignis victoriæ, per ipsus ad Angrianum XXIX Iunii relatæ, sicut Barnabæus describit: deinde addit, quod paucos post dies Senam reversus est, ubi in componendis sermonibus tres quasi annos præterivit: quæ ergo de prædicationibus ejus in Piceno, Romandiola atque Insubria subnectit Barnabæus, ea, sicut ipsemet innuit, per aliquot annos antea facta erant.

[15] Anno MCCCCXLI Bernardinus, frustra conatus officium ponere, ex indulto sibi facto a Papa, [socium asciscit Capistranum 1441,] B. Joannem Capistranum in partem laborum accivit, & Visitatorem ac Commissarium instituit in Provinciis Genuensi, Mediolanensi, ac Bononiensi, datis litteris in cœnobio Capriolæ prope Senas die XIV Februarii; ut scribit Waddingus, alios aliis in regnis constitutos a Bernardino Vicarios aut Visitatores enumerans consequenter num. 39. Deinde sequenti anno num. 2, narrat idem Waddingus, quomodo Bernardinus Vicarii generalis munus, annis quinque gestum, consentiente tandem Eugenio Papa, omnino deposuit, causas exponens gravis senectutis, [seque omnino abdicat 1442,] liberæ prædicationis, & mortis propinquȩ. Anno MCCCCXLIII Ferrariæ fuisse Bernardinum, ex Bibliothecæ Vaticanæ Ms. Codice 5356 pag. 13 scribit prædictus Waddingus, & multa de imminentibus Italiæ cladibus pro annis MDX & XI prophetasse, quæ possunt apud eum verbotenus transcripta legi. Valerius Augustinus scribit eodem anno die V Septembris, Veronam altera vice venisse Sanctum, ad idem munus prædicationis cum Fr. Alberto. Eodem anno & mense Septembri Vicentiam iterum venisse docet Barbaranus, & ibi quindecim diebus mansisse. Denique anno MCCCCXLIIII pacificatis Massanis, apud quos natus erat; & vale dicto Senensibus, ex quibus ortus inter eos adoleverat ac diutius vixerat; in regnum Neapolitanum alterum iter instituit, die Aprilis penultimo, assumptis quatuor sociis, Bartholomæo Mariani, Petro Caturnino, Dominico Guidoccii Presbyteris, & Felice Mediolanensi laico.

[16] Die Dominico eodemque inventæ Crucis festo, prædicavit in Insula Lacus-Perusini, ubi B. Iacobum Picenum ad Ordinem recepit: altero Dominico X Maji concionatus Spoleti; & Feria V sequenti ante festum Dominicæ Ascensionis in Civitate-Ducali; sequenti die XV Iunii, disceßit Aquilam versus: [1444 profectus in Regnum Neapol.,] quo die licet infirmus adhuc jejunium tenuit, Sabbato autem Antrodoccio, ubi pernoctaverat, egressus, sæpe coactus est vi morbi subsistere, & humi quiescere. Hic paululum aquæ petenti, ut febris ardorem aliquantisper temperaret, respondit Bartholomæus, in terra deserta, arida & inaquosa neque spem quidem esse aquæ reperiendæ. Jussit ergo ut paulum procederet, & obvium interrogaret, ubi scaturiret. Occurrit statim vir campestris, qui gelidum fontem monstravit: prope quem dum vir sanctus sederet, apparuit ei S. Petrus Cælestinus, amplexu salutavit, dixitque, Deum piam Aquilæ urbem utriusque fidei & tutelæ commisisse, seque tanto Socio & Compatrono valde lȩtari. Sane non nisi divinitus factum videtur, quod cum S. Petrus defunctus die XIX Maji colatur, Bernardino contigerit die XX mori, atq; ita continuato veluti festo coli: velim tamen scire unde apparitionem illam Wadingus acceperit: nam in ea quam toto illo anno solum initio allegat Vita apud Surium, tale nihil invenio. Porro anno MCCCCL, propter miraculorum frequentiam adscriptus Catalogo Sanctorum Bernardinus, [moritur Aquilæ 20 Maji.] magnifico deinde templo in ejus honorem a fundamentis extructo honoratus fuit, translatumque eo corpus anno MCCCCLXXII, atque ibi usque hodie magna in veneratione habetur.

[17] Recentiores Auctores, qui hoc vel superiori seculo Vitam S. Bernardini, tum Italice tum aliis linguis, ediderunt, nihil attinet commemorare. [Neotericis plurimis laudatissimus:] Horum syllabum aliorumque plurium, etiam qui vel obiter solum ejusdem Sancti cum laude meminerunt, operose collectum ab Arturo, vide in Annotatis ad ejus Martyrologium Franciscanum. Fallor tamen, si non & alii multi addi ad numerum possent, ex omni natione & lingua intra extraque Ordinem. Italice certe, etiam a nostro Vincentio Mastareo editam Vitam Neapolitanis typis anno MDCXXVIII, jam indicavi, agens de S. Petro Cælestino. Hic addo, ad calcem ipsius inveniri Hymnum, a Venerabilis memoriæ urbisque Lupiensis Patrono, P. Bernardino Realino, compositum. Hic enim (sicut in ejus Vita lib. 2 cap. 11 legitur) ad reliquos Cælites Patronos, [inter quos etiā Vener. P. Bernardinus Realinus S. I.] cognominem suum Divum Bernardinum Senensem addidit, cum aliis nominibus multis, tum quod illi olim cum familia Belintania (unde genus is per matrem ducebat) vetera hospitii jura intercesserant: consueverat enim sanctissimus ille vir, cum per Galliam Cisalphinam iter ageret, aliquando Carpos, patriam Realini, deflectere, atque apud Bellintanios diversari: quare Bernardinus, & popularium suorum & propriæ maternæ domus veterem hospitem, mirifice coluit. Hujus causa, quæ in Romana versatur Rota, utinam prius expediatur, quam ad II Iulii, quo ille anno MDXVI diem clausit extremum, opus hoc perveniat; ut ei poßit inseri Vita præcitata, a P. Leonardo de Anna Lupiensi sub annum MDCLVI Stabiis edita, ex Proceßibus in ordine ad Canonizationem formatis.

[18] Interim ex nostro Vincentio Mastareo, qui & ipse cum Vitis aliorum duorum Aquilæ Patronorum, Vitam S. Bernardini Italice edidit, accipe Latinum Realini Hymnum.

      O præco summi Numinis,
Francisci inhærens gressibus; [hymno in ejus laudem composito.]
Gestator almi Nominis,
Quod omne cælum suspicit.
      Mire juventa in florida
Affectus in castissimam
Dei Parentem, sæpius
Invisis, & das oscula.
      Senæ dedere cœnulam,
Aquila sepulchrum nobile,
Aquila urbium clarissima,
Sedesque Divi amabilis.
      In laude flagrans Virginis,
Numquam satis laudabilis;
Micantis instar fideris
Fulgere vultu cerneris.
      Ah! qualis alto in æthere
Illuminatus gloria
Fulgebis; in fœdissima
Tellure qui sic fulguras?
      Ergo, Pater sanctissime,
Tibi parem me nomine,
Hoc navigantem seculo
Aura favoris protege.

VITA
Post corporis translationem composita.
Ex Ms authentico Aquilano.

Bernardinvs Senensis, Ordinis Minorum, Aquilæ in Aprutio (S.)

BHL Number: 1193, 1194

EX MS. AQUIL.

CAPUT I.
Casta Bernardini adolescentia: opera infirmis & nosocomio impensa.

[1] Magnum nobis diebus istis novissimis divinæ pietatis munus allatum est, cum sidus illud perfulgidum, Bernardinus mundo apparuit. [Piis parentibus mortuis] Hic siquidem ex Tusciæ provincia, nobili utriusque parentis genere ortus est. Cujus pater inter Senarum cives & ipse Patritius; Mater vero ex civitate Massana, in agro Senensi sita, sanguine clari, sed moribus clariores extiterunt. Hi quidem hunc solum filium in Massa civitate genuerunt; & tertio infantis anno, mater ex hoc seculo migrans, ablactatum filium dereliquit; quam non multo post tempore morte subsecutus est pater: [sub tutelæ amitæ educatur:] ita ut egregius infans Bernardinus, sexto ætatis suæ anno utroque parente orbatus, sub cura venerabilis cujusdam matronæ, sororis olim matris Bernardini, educandus remaneret. Quæ cum devotissima esset Virginis gloriosæ Mariæ, Bernardinum puerum optimis moribus ac devotis instruebat, & ad matris Dei Mariæ devotionem verbis & exemplo quantum poterat excitabat.

[2] Puer autem non solum ingeniosus auditor, sed factor operis, nutricis disciplinæ obsequens, ecclesias devotus visitabat, Missas attentus audiebat, [auditas conciones sociis repetit:] euangelizantibus regnum Dei assistebat; & quæ audiens memoriæ armariolo manducaverat, domum Revertens advocatis pueris devoto corporis gestu, & verborum gravitate, quantum illa ætas patiebatur, fervens annuntiabat. Hæc nempe futuræ in eo gratiæ præsagia plures arbitrabantur, affirmantes si supervixerit infans iste, præconem mirificum evasurum. Jejunabat puerulus, corpusculum affligebat, ut tenera caro spiritui subjicetur, & tanquam ancilla famularetur dominæ suæ. [proficit in studiis,] Nec illicitas vires corpori præbebat, ne bellum committeret adversus spiritum; & ab omnibus puerorum illecebris atque lasciviis semotus, tantum in scholis proficiebat Grammaticis institutionibus, ut alios coætaneos superaret.

[3] Tanta erga pauperes Christi afficiebatur pietate adhuc puerulus, ut nihil sibi gratius videretur, [addictus pauperibus,] quam petentibus pro amore Dei & ejus Genitricis manu propria eleemosynas porrigere; & si quando accidisset nutricem, cum parum panis in domo esset, eleemosynam pauperi denegare, tristis effectus gratiosus puer, Demus, ajebat, pauperi quod mihi in cœna præstaretur; optans sibi potius subtrahi quam Christo in paupere denegari. Gaudebat devota nutrix, stupens in puero talia præludia futuræ sanctitatis: nam sæpius puerulum ante Virginis imaginem lacrymantem, & salutationem genuflexo amorosa cujusdam suspirii & vocis emissione exprimentem observabat. [& pietati erga Deiparam:] Omnia enim vota & preces Bernardini diu noctuque in Virginem ferebantur: hujus devotione & gratia inflammatus tenera ætate, sabbato jejunans, laudabili cursu quoad vixit perseveravit a.

[4] Omnia nempe opera ejus intuentium oculos alliciebant, ut non solum pueris amabilis, sed etiam Massanis civibus mirabilis, & omni laude dignus videretur. Nec mirum, cum esset natura spectabilis, decorus forma, ornatus motibus. incessu gravis, pudico ac demisso vultu, [præclaris moribus orvatus,] & ab ineunte ȩtate nihil nisi virtuosum cogitaret ac loqueretur. Anno igitur ætatis suæ undecimo Bernardinus, moribus & grammatica supra quam ætas postulabat præditus, e Civitate Massana per patruos ejus Senas patriam suam advocatus est, ut liberalibus disciplinis sub doctioribus præceptoribus perfectius vacare valeret. Eo tempore Senis clarebat speculum illud honestatis Joannes Spoletanus, [studet Ethicæ,] non solum Moralis philosophiæ præceptor, sed & morum schola virtutumque: ad quem se contulit adolescens, omnis pudicitiæ zelator integerrimus, doctrina & moribus ab eo pariter instruendus. Cum tamen ver idem esset Bernardinus vas solidum & omni virtute refertum: qui tanta gratiæ plenitudine præventus est, ut magisterium esset & exemplar totius pudicitiæ ceteris adolescentibus: & nemo eorum quidquam temere loqui vel impudice agere coram Bernardino audebat impune. Et si forte ad eos, [factus sociis speculum pudicitiæ:] aliqua otiosa & minus honesta invicem conferentes, quandoque Bernardinum accedere contigisset, a sermone divertentes ajebant. En Bernardinus adest. Virtutis illius & gratiæ testimonium perhibebat Joannes Spoletanus, ejusdem præceptor; affirmans se nunquam discipulum, pudicitia, moribus & virtute præstantiorem habuisse, qui nihil nutu, verbo, aut opere turpe perpetravit. Magna quidem præceptoris testantis fides, sed major operantis discipuli virtus. Crescebat ætate, & uberiori gratia perfundebatur: ac liberalibus disciplinis imbutus, ad sacra canonum Jura se convertens, [dat operam Canonibus & Scripturæ sacræ:] tribus annis studio vacavit: & sacræ Scripturæ Codices perlegens, omniaque pristina studia parvi pendens, & ad medullam usque introspiciens, in ejus moralibus ac mysticis sensibus diebus ac noctibus laborabat.

[5] At vero pro confirmandis tuendisque vitæ moribus, ac pretiosa pudicitiæ corona servanda, pristinæ abstinentiæ fræna non relaxabat; sed vigiliis, orationibus, [inscriptus fraternitati Disciplinatorum,] disciplinisque insistens, nihil aliud mente concipere videbatur, nisi Creatorem suum agnoscere; captaque hora diei ac noctis lacrymosis gemitibus orationes fundebat; uberiorique spiritus virtute animatus, humilis & abiectus, doctoratus insignia, fastus ac populares auras parvipendens, probus juvenis, quorumdam Fraternitati Disciplinatorum, in magno Hospitali S. Mariæ de Scala in civitate Senarum, adscribi procuravit; quo facilius in domo Virginis diu noctuque deserviens, activam vitam ita excoleret, ut tamen contemplativam non desereret. Erat nempe domus hæc magna sanctimonia vulgata, nec ad eam admittebantur nisi probati atque dignissimi viri; Locus, inquam, fons, exemplar, ac schola a multis temporibus devotionis; [post alios illustres viros,] ex qua Disciplinatorum familia quamplures nominatissimi viri ac spirituales prodierunt; in primis ferventissimus ille Jesuatorum primus, b Joannes Columbinus: hinc dignissimȩ Congregationis Montis-Oliveti c Fundatores: hinc d Petronus de Petronibus, qui Cartusiensis postmodum effectus, Religionem eamdem illustravit: e hinc & innumeri Religiosi, varias Regulas excolentes, spiritualem originem contraxerunt: sed novissimus omnium Bernardinus omnes supergressus, in domo Virginis ut novum fidus & sol lucens emicuit, qui prȩter avita Disciplinatorum instituta, [austeram vitam ducit:] jejuniis, cilicio, flagellis delicatum corpus affligens, vestitusque dormiens, illud super tabulas aut rudes paleas sternebat; operaque corporalis misericordiæ erga languidos, eadem in domo Virginis, ardentissimo pietatis officio exercebat. Is solus titulus Virginis sanctæ domus adeo cor ejus extraxerat, ut affectus mentis intrinsecos celare nequiens, per exteriores sensus quasi amore languens aperiret. Et [quia speciem] gloriosæ Matris Dei Mariæ, quam toto mentis conatu complectens, carneis oculis videre non poterat; quamdam elegantissimam Virginis imaginem, f supra portam Cameliæ Senarum depictam, [ob singularem affectum erga Deiparam,] quotidie adolescens adultusque amorosis aspectibus contemplabatur, ut per visibilem picturam ad invisibilem ejus pulchritudinem sursum ageretur. Erat autem Bernardinus in domo Virginis, ut Angelus, inserviens: cujus vitam integritatemque Senenses admirantes, vere bonum, vere sanctum publica quasi voce prædicabant: in quo non minus prudentiæ & gravitatis, quam sanctimoniæ relucebat; in quo nihil superstitiosæ affectatæque bonitatis, nihil ostentationis, nihil nisi moderatum & constans, nihil nisi sale conditum apparebat; qui recte affectiones suas regere, recteque animo suo imperare posse videretur: cujus tam eximium caritatis fervorem manifestioribus etiam voluit Deus indiciis comprobatum.

[6] Cum anno millesimo quadringentesimo, tempore jubilȩi, pestis quædam universalis, [peste grassante,] quam epidemiæ morbum appellant, toti pene Italiæ supervenisset, tantumque Senis sæviret, ut innumerus peregrinorum numerus, Romam petentium indeque redeuntium, ad Hospitale illud nominatissimum S. Mariæ de Scala Senas applicaret; quamplurimi morbidi, epidemicoq; morbo infecti ex hac luce migrabant: adeo ut continuis tribus mensibus & ultra, quotidie duodecim vel sexdecim, & multo quandoque plures, decederent. Tunc temporis tali sæviente morbo, defuncti sunt ministri domus fere omnes, infirmis servientes; mulieres quoque devotissimæ, [& plerisque ministris ea extinctis,] utrique infirmorum sexui cibaria condientes, Sacerdotes & Clerici Sacramenta ministrantes, aromatarii ungenta & antidota præparantes. Horrendus itaque erat locus ille ex morientium numero, & ulceratorum fœtore horribilis, ut nullus ex ea intuentibus reperiri posset, qui gratis aut pretio quocumque dato vellet infirmis patrocinari. Lacrymabantur languentes, & sibi misereri acclamabant: anxius quoque Hospitalis Prior g atque Rector, vir optimus atque timens Deum, in pauperum subventione pro viribus laborabat. Sed tam acerbe hunc sævientem epidemiæ morbum animadvertens, consternatus animo, [ac Priori hospitalis solicito,] & existimans quacumque data pecunia inposterum pro infirmis ministros reperiri non posse, ad beatam Virginem, in cujus honore insigne illud Hospitale erectum fuerat, non sine lacrymis devotisque precibus se convertit; eamdemque summis exoravit precibus, ne sacram sibi dedicatam ædem servientium ministerio orbatam desereret.

[7] Pie equidem credendum est, Matrem misericordiæ miseris opem opportunis mediis contulisse. Nam subito Bernardinus, qui jam vigesimum attigerat annum, spiritu fervoris instigatus, & Virginis amore succensus, cujus domus tam horrenda clade periclitabatur; meritorum occasione accepta, illud Salvatoris dictum mente revolvens; Majorem caritatem neminem habere, [suam operam offert:] quam pro amicis animam ponere, & Christum pro salute mundi in ligno crucis eam exposuisse; intrepidus, non quo pacto posset horrendam hanc pestem evadere meditari cœpit, sed quam gratus Virgini, & Christo in proximis obsequiosus, mortem cum vita commutare valeret. [Ioan. 15, 13.] Et ardentislima caritate devictus, nullo perterritus labore, nullo mortis pavore percussus, Magistrum ac Priorem Hospitalis adiens, in ministrando pestilenti morbo languentibus paratissimum se obtulit. Quem Prior non sine lacrymis intuens, dolore fuit simul & gaudio perfusus. Lætabatur mirum in modum pro infirmorum emolumento: & tristis ac gemens pro elegantissimi juvenis periculo, his verbis Bernardinus alloquitur: Compatior, fili, ægrotantibus & hoc sævo morbi genere laborantibus; sed tuæ florentissimæ juventuti non minus misereor. Nosti quod infesta sit omni sexui, & juvenibus præsertim hæc contagiosa lues: satis enim timeo, ne periclitantibus opem inferre volens, & ipse morientium numero adscribaris. Cui mature e converso ardenti animo Bernardinus, pro Christo mori nequaquam timens, [paratus pro Christo mori.] ait: Potens est Deus, si voluerit, & vitam incolumem mihi servare, & infirmis auxilium præstare: quod si aliud statuerit, eademque cæde ac morbo me moriturum, proximi gratia libens mortem suscipiam, quam Dei filius pro salute humani generis sponte suscepit. Tunc Hospitalis Rector, talibus dictis percipiens spiritum Dei menti juvenis inesse, claves totius fere domus eidem consignavit.

[8] Suscepto vero jam onere & cura languentium & peregrinorum adventantium, nec valnes solus calamitati satisfacere, [sua exhortatione socios acquirit:] quamplures Disciplinatorum prædictæ Fraternitatis consocios juvenes, quos noverat in pietatis operibus ferventiores, convenit; & sanctis monitis illorum corda, ad opus consimile peragendum, inflamavit; affirmans quam pluribus rationibus, quod tali epidimiæ morbo laborantibus in præstanda ope vitam exponentes, cujusdam generis martyrii palmam consequantur. [Matth 25, 40.] Nec nobis deesse poterit, quod voce Salvatoris proponitur; Quod uni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis. Ecce operum merces in medium posita est: sed quo excellenti modo ad eam consequendam perveniamus, Euangelicis præconibus testantibus admonemur; Regnum Cælorum vim patitur & violenti rapiunt illud. [Matth. 11, 12.] Inferamus ergo violentiam nobismet ipsis, nec pro proximo mori pertimescamus. Quid tam magnum atque pulcrum quam pacis tempore ad martyrii coronam pervenire? Si morimur, pro Christo certe morimur: qua morte & merces augetur, & omne crimen excluditur, & omnis consummatio & status vitæ martyrio decoratur. Hoc fundamentum vitæ & fidei, hoc præsidium salutis, hoc vinculum libertatis & honoris. Mors quippe integriorem facit vitam, mors magis ducit ad gloriam. Quid enim nobis cum hac luce, quibus lux æterna promittitur? quid cum hujus vitæ naturæque commercio, quos cæli altitudo deposcit? Intra omnium gloriam pulchrior est pro Christo mori titulus, & integrior corona signatur. Porro contemnenda nobis mors est, quibus Christus occisus est. Ante oculos quæso nobis concurrant Dominicæ Passionis exempla, concurrant oblata præmia, quoniam misericordiam præstantes misericordiam consequentur.

[9] Talibus verbis commoti h juvenes non ignobiles, fervoris ac pietatis ardore succensi, parentibus amicisque omnibus ab hujusmodi contagioso ministerio retrahentibus valefacientes, [cum iis strenue assistit infirmis:] Bernardino paratissimos se offerunt, una secum si evenerint talia pollicita, in acerbissimo epidemiæ morbo pias operas exhibentes, meritorum stipendia suscepturos: & præmissa Confessione sumptaque sacratissima Communione, omnes unanimes Bernardino duce, non sine admiratione gaudioque infirmantium, ad mœstissimam illam domum Hospitalis se conferunt. At Bernardinus fœtentem domum subfumigationibus continuisque ignibus purgans, excubiarumque vicissitudines disponens, debito ordine omnia prudentissime concludebat; diu noctuque infirmis assistens, & fœtentes spurcitias putredinemque abstergens, quȩcumq; necessaria ministrabat. Nec a sententia attestantis Pauli discedebat, Quis infirmatur & ego non infirmor? [2 Cor. 29, 11.] Lætabatur in convalescentibus, compatiebatur patientibus, gemebat cum gementibus, & cum morientibus affligebatur, quasi & ipse compassivȩ mentis affectu esset moriturus; ignitisq; eloquiis quamplures in extremis agonizantes, de Divina misericordia diffidentes, ad salutis tramitem revocabat: nulloque labore fractus aut vigiliis, diebus ac noctibus cuncta Ecclesiæ Sacramenta infirmantibus ministrari procurabat, propriisque manibus cauterizatis apponens medicamenta, saniem educebat: quandoque, inhumata corpora sepeliebat. Qua de re quamplurimi illius studio cura ac diligentia evaserunt incolumes; immensas Deo, & ejus servo Bernardino gratias agentes. Talia fuerunt, in sacra æde Virginis, a Bernardino sanctimoniæ posita fundamenta. Tandem divina pietate omni penitus morbi contagione a civitate & Hospitali eliminata, aëre salubri reddito, [morbo cessante domum suam redit.] Bernardinus ejusque consocii, etsi illorum quamplures morbo decesserint, in proprias domos remearunt, bonorum operum fructum reportantes. Omnis vero populus Senensis eum, tamquam lucernam positam super candelabrum, mirabantur; & tam præclari facinoris magnitudo ubique divulgabatur.

ANNOTATA.

a Ms. Rubeæ-vallis cum Capistrano & Surio addunt: Satis ætate tener ad honorem Virginis Sabbati jejunium cœpit, & illud ex toto tempore laicatus continuavit.

b S. Joannes Columbinus colitur 31 Iulii, mortuus Senis anno 1367: additur apud Surium ejus carissimus socius, Franciscus Vincentinas.

c Congregationis Olivetanæ præcipuus fundator est B. Bernardus Ptolomæus, mortuus anno 1348 die 22 Augusti.

d Petronius seu Petrus de Petronibus, mortuus anno 1361 die 29 Maji, quando de eo agemus.

e Subjungitur apud Surium B. Andreas de Galleranis, hujus Acta illustravimus ad diem 19 Martii, quo mortuus est anno 1251.

f Surius extra portam Camolliæ, in Ms. Camilliæ: Capistranus supra portam quæ ducit Florentiam.

g Capistranus appellat Dominum Joannem Militem de Tantavonibus: qui licet jam senex, pro viribus non cessabat omne bonum opus exequi, largas manus aperiens ad magna & ampla salaria eroganda quibuscumque, volentibus Domino famulari in præfato obsequio miserabilium infirmorum. In Ms. autem dicuntur tali in obsequio ex familia extincti 22 Fratres, 9 Sacerdotes, 5 Clerici, 36 pueri in Hospitali nutriti, & 60 famuli.

h Capistranus & Surius dicunt eos fuisse duodecim.

CAPUT II.
Profectus in vita monastica. Fructus concionum.

[10] Cum autem Bernardinus tam pio perfecto opere domum redisset, [Vitam sanctiorem exoptans,] cœpit ardenti febre collidi, quam sibi a Domino magis ad meritorum cumulum quam alia quacumque ex causa inflictam possumus excogitare: nam clementissimus Dominus sic cuncta moderatur, ut hoc omne quod gestum, virtutis exploratio potius quam pœnæ inflictio videatur. Infirmitas nempe, peccandi fomitem amovet, delicta comprimit, simulque promovet ad salutem. [2 Cor. 12, 9.] Didicerat nempe testante Apostolo, Virtutem in infirmitate perfici: & id Salvatoris mente revolvens, Quos diligo hos castigo, cœpit ad altiora pro Christi nomine perferenda attentius cor apponere: atque firmissime proposito decrevit, Christo militaturus, nullum se deinceps commercium cum mundo habiturum. [Apoc. 30, 9.] Non multo postmodum elapso tempore, pristinæ saluti restitutus, solitaria loca solus quæritans ritans incedebat; & uberiori spiritus concepto fervore, fugiens continuo in agellū incultum ac nemorosum a extra civitatem: & a tumultibus popularibus secretior solitariusque sedens, orare studebat impensius & rogare, [foris in agello pœnitentia vacat:] diem luctu transigere, vigiliis ac fletibus noctes ducere, tempus omne lacrymosis lamentationibus occupare, strato solo adhærere, herbarum ac radicum cibo frigidoque aquæ potu vescens, de se experimenta sumens. More in stadio cerrare volentium, incumbebat gemitibus assiduis, ne inexpertus in tam præclarum & singulare certamen frustra ac cum periculo descenderet: & crebris deprecationibus Deum exorabat, ut ad Religionis illius habitum sumendum animum accenderet, ubi liberius Deo militaret.

[11] Et cum prostratus oraret ferventius solito ante Crucifixi effigiem, ineffabilem illius qua nos dilexit caritatem mente revolvens, qui in angusto præsepio natus, in paupertate educatus, in humilitate conversatus, persecutione fatigatus, passione consummatus, tandem pro salute omnium nudum cruci affixum, in holocaustum obtulit semetipsum; intellexit inde sumpto vigore, quod relinquenda esset patria, & patrimonii facienda jactura; & quia nemo ad recedendū e seculo paratus aut expeditus esse potuit, quem facultates suæ velut compedes tenuerunt; quod aperta lectione Christus edocuit, præsentes edocens & cunctos præmonens in futurum.[Matt. 19, 21.] Si vis, inquit, esse perfectus, vende omnia tua, & da pauperibus, & habebis thesaurum in cælis & sequere me; [sua in pauperes distribuit:] quod & Apostoli, & sub Apostolis multi, & Seraphicus Franciscus illiusque paupercula proles ac nonnulli sæpe fecerunt, qui & rebus suis & parentibus derelictis, individuis Christo nexibus adhæserunt. Sentiensque neminem Christum sequi posse, qui patrimonii vinculo detinetur; nec cælum petere nec alta conscendere, qui terrenis cupiditatibus prægravatur; cunctas & largas patrimonii opes pauperibus b dispersit, ne vinci a seculo posset, qui unde vinceretur a seculo non haberet; constanti proposito Francisci vestigia imitari, & nudum Christum in cruce positum sequi firmavit. Erat tunc temporis in civitate Senarum vir quidam venerabilis c Ordinis Minorum, vita ac sanctimonia clarus, qui cum in provincia Bosniæ contra Manichæos triginta annis, ut illorum errores confutaret, zelo fidei plurimum laborasset, jam senio confectus, cum Senensis esset, in patriam devenerat. Hic ab omnibus vir optimus ac sanctimonia singularis habebatur: ad quem Bernardinus ut ebrius spiritu accedens, ac omnia cordis sui abdita pandens, summis hunc precibus exorabat, [habitum S. Francisci accipit Senis:] ut eum ad Ordinem reciperet, & Seraphici Francisci militiæ adscriberet. Tunc senex lætus & exultans, quoniam de Bernardino ram præclara audierat; aspiciens tironem hunc ætate juvenem, corpore validum, aspectu gratum, scientia clarum, quodque super omnia pretiosum est, integra fide & ardenti fervore præstantem, in die Nativitatis gloriosæ Virginis Mariæ, magna omnium cum expectatione & gaudio, ad Ordinem recepit. Et cum eum vili tunica indueret, & rudi chorda præcinger et senex ille, a Spiritu sancto edoctus, magna voce quasi futura prævidens exclamavit: Hodie miles strenuus datus est nobis, fructus uberrimos in horrea Domini congregaturus: quod quia verum evenerit, declaravit exitus. Et consilio hujus venerabilis Patris, Frater Bernardinus ad locum devotissimum Columbarii deductus est. Hic enim locus in agro Senensi umbrosis nemoribus septus, [migrat Columbarium,] a tumultu seculari semotus, contemplationi vacare volentibus & de novo Religionem intrantibus erat potissime dedicatus. Hic verus imitator Euangelicæ perfectionis, pro Christo factus obediens, nihilque præter habitum chordam & femoralia possidens, toto novitiatus sui tempore tantum profecit; ut qui novus advenerat, prioribus fieret lucerna fulgens & præclara sanctitatis.

[12] Mirabantur Fratres in eo vitæ austeritatem, & illius erga ceteros benignitatem. Nihil nempe tam laboriosum aut contemptibile pertractandum erat, quod non suis manibus promptissime pertractaret. Infirmis opem ministrabat, [deditus pictati,] & nudis incedens pedibus per multa milliaria, panis & vini procuratam eleemosynam propriis humeris asportabat: & sicut Angelus in templo deserviens, psallens & orans diu noctuque tamquam præsenti Deo, ut sacrificium matutinum ac vespertinum, cor & mentem offerebat: & non solum jejunia, quæ ex Regula præcipiebantur, adimplebat, sed quam plures quadragesimas & abstinentias, solo quoque pane & aqua contentus, rigidus persolvebat. [mortificationi,] Disciplinis cilicio ac vigiliis corpus edomabat: & humilis servus Dei, subditus omnibus propter Deum, cum se vilissimum peccatorem præ omnibus & inutilem reputaret, ante Crucifixi effigiem gemitibus innumerabilibus misericordiam a Domino supplex exposcebat. Et plus in Deum gratus majori lætitia in agendis gratiis ferventius excitabatur, quia indulgenti cælestis Numinis allapsu sanctissimam intraverat Religionem, in qua viget placida & fida tranquillitas, solida & firma securitas, stabilis & inconcussa tutela. Passionem Christi adeo amarissime deflebat, [meditationi Christi patientis] ut præ dolore cor illius scindi videretur; & compassionis gladio transfixus admirabatur Filii Dei peregrinationem, fugam, sitim, famen, calorem, frigus, tentationes, persecutiones, vincula, flagella, illusiones, asperrimos dolores, & bajulantem sibi crucem ad Calvariæ montem, exutum vestibus, ligno crucis affixum, clavorum aculeis in manibus pedibusque durissime sauciatum, clamore valido spiritum emisisse. Non minus transfigebatur cum dolentem matrem, & mortuum filium amplexantem meditaretur. Hæc autem continua Passionis meditatio, ejus mentem elevans, ad ardua tandem inflammabat.

[13] Completo vero novitiatus sui tempore, & postmodum sacris susceptis Ordinibus, tandem Sacerdos ordinatur, virtute obedientiæ compulsus; totusque amore in Deum inflammatus, Missarum solennia quotidie celebrabat; & cælestium desideriorum ardentiori flamma accensus, cœpit profundiora caritatis fluenta sentire; [Sacerdos effectus] & amorosis cogitationibus insistens, quid posset Deo hic vivens gratius offerre mentis oculo concernebat. Quod multifarie multisque modis olim loquens Deus Patribus, in Prophetis locutus est; deinde nobis in Filio, in Apostolis, Martyribus, Confessoribus, & Virginibus; ut eorum exemplis ac divinis prædicationibus, verbisque cælestibus Deo conformes effecti, & jam prolapsi, ad pœnitentiam provocaremur. Hæc cogitans Bernardinus, salutem animarum fitiens, crucem magni ponderis propriis humeris bajulans, [salutem anamarum sitit:] nudus ex loco Columbarii in Castrum usque Saggian, ut ebrius spiritu primum prædicaturus accessit; non in doctis humanæ sapientiæ verbis, sed in spiritus veritate, sanctissimi Patris Francisci vestigia imitatus. Non tamen audebat humilis Bernardinus, nedum officium prædicationis assumere, sed nec prædicandi licentiam postulare. Sed quoniam civitas supra montē posita haud quaquā abscondi potest, contigit, ut Prȩlati Ordinis, illius sanctimoniam incredibilem, devotionis fervorem, divinarumq; in eo Scripturarū peritiā accipientes, officiū prȩdicationis sibi injungerent atq; mandarēt. Quibus humiliter assensit vit Dei, animadvertens sagaci ingenio, hoc divino munere ei evenisse, ut animas, quas diabolus Deo adversas effecerat, verbo salutis conversas revocaret. Sed quia antiqui hostis artes atque insidias dejiciendi didicerat, [officium prædicationis suscipiens,] quibus imparatum Christi militem, si non solicito ac toto corde vigilantem invenerit, incautum decipiat; non immemor clamantis Apostoli, Castigo corpus meum & in servitutem redigo, ne cum aliis prædicaverim ipse reprobus efficiar; priores vivendi austeritates, Christo fortius adhærendo, observabat. Sciebat profecto, non idoneum esse militem posse ad bellum, qui non exercitatus prius in campo fuerit; nec coronam in stadio adipisci, nisi usum ac peritiam ante meditaretur. [1 Cor. 9, 27.]

[14] Non defuerunt qui ab hoc tam Deo grato prædicationis officio retraherent, corporis debilitatem ac vocis raucitatem adducentes. Assentiebat vir Dei, [a raucitate vocis liberatur:] & quasi ab incepto desistere volens, conscientiæ aculeo perurgebatur: non enim jus æquumque videbatur pereunti seculo verba vitæ subtrahere. Et cum perplexus animo, quid agendum, meditaretur; id sibi consilii fuit, ut ad Dominum oculos elevans eum deprecaretur, ut a gutturis inveterata infirmitate, qua vocis pronuntiatio impediebatur, gloriosæ Virginis intercessione liberari mereretur, si inceptum prædicandi opus perficere deberet. Et cum facile obtineri possint, quæ prædestinata sunt; & prædestinatio ipsa ita sit ab omnipotente Deo posita, ut ad hoc electi, postulando mereantur accipere, quod eis omnipotens Deus ante secula disposuit donare; Christo duce & Beatæ Virginis precibus magnifice convaluit, & invisibilis globus igneus e cælo ejus gutturi affuit, qui investeratam linguæ rubiginem raucitatemque decoxit. Quod admirabile conspiciens servus Dei Bernardinus, ac divinæ lucis radio superfusus, intellexit hanc esse Dei voluntatem, ut prædicando perseveraret: [ferventer verbum Dei prædicat] & tanto [majori] animi fervore, ac sancti Spiritus impulsu prosequi cœpit opus incœptum ferventius, quanto remissius perplexus exercuerat: ductusque in montem novi luminis, & messem multam operariosque paucos conspiciens, ignitoque calculo mundatus, quasi torrens inundans; nomen illud Jesu sanctissimum (quod Paulus vas electionis Israeliticis filiis prædicarat & gentibus) Italiæ urbes, oppida & castra villasq; quascumque perlustrans, languentibus Christianis & tepide vitam agentibus annuntiabat; & a fidei tramite devios, hujus sancti nominis præsidio misericordiam consecuturos, ad pœnitentiam revocabat.

[15] Eo enim tempore Italia, plena flagitiis, prostrata jacebat, & a prioribus Sanctis traditam disciplinam corruptela longa corruperat. [contra vitia ejus temporis;] Studebant singuli in augendo patrimonio: & obliti quid majores sui, sub Apostolis ceterisque sequentibus, Dominico & Francisco & aliis quam pluribus, viam salutis annuntiantibus, ante fecissent, insatiabili cupiditatis ardore ampliandis facultatibus incumbebant. Omnis quippe caro corruperat viam suam: nulla erat in Christo militare debentibus religio devota; non in ceteris fides integra; non in operibus misericordia, non in moribus disciplina. Erant homines nō jurantes tantum temere, sed pejerantes; & venenato sibi ore maledicentes, odiis pertinacibus invicem dissidebant. Consentiebant jura peccatis, & usuris multiplicantibus fœnus augebatur. Erant itinera latronibus clausa, maria obsessa prædonibus, & tanta rabies Guelforum & Gibellinorum ubique incaluerat, ut cruento horrore mutuo ac fraterno sanguine maderet Italia. Impunitatem sceleribus acquirebat, non innocentiæ tenor, sed sævitiæ magnitudo. Quid potest in humanis acerbius dici? Parentum erat disciplina in filios, ut adversæ partis quosque pertimerent, & gloria cum jugulassent. Superstitionum tanta inoleverat observantia atque fides, ut tempora in agendis & inchoandis ædificiis Ægyptiacisque custodiendis diebus observantiori religione venerarentur, quam divina instituta serventur. Fervebat mundus magicis artibus & sacrilegiis, incantationibus in curandis infirmitatibus utebantur: & divinationibus futura investigantes illius ætatis homines, & magicis præstigiis abutentes, hominibus illudebant. Raro festivis diebus Missas audituri ad ecclesiam tunc temporis conveniebant: sacratissimum Christi Corpus non sumebatur prævia Confessione nisi singulis annis; imo quam plures vix in morte confessi Communionem recipiebant. Nullus de legibus metus erat, fortunæ ludos prohibentibus: sed alearum taxillorumque lusores ad gymnafiæ quædam publice conveniebant, ubi impune talia facinora frequentabantur. Festi etiam dies ac solennes a ferialibus non discernebantur, nisi forte indicante populorum frequentia, ad diversa spectaculorum genera gradientium.

[16] Quod vir Dei conspiciens, [æstimatus famosissimus prædicator,] & pereunti seculo compatiens, assumpta in Deo fiducia cœpit & remotas urbes, & loca insignia, ac provincias peragrando, vitia & virtutes, pœnam ac gloriam fidelibus annuntiare. Adeoque in ipsis prædicationibus supernæ sibi gratiæ favor affluxit, ut famosissimus in tota Italia Prædicator evaderet; & ita gratus omnibus, ut ab ejus ore auditores pendere viderentur; & tamquam alterum Apostolum a Deo missum, stupore perculsi, quasi immobiles mirarentur. Erant enim verba illius, cordis intima penetrantia; eloquia casta pariter & ignita, ad animæ & spiritus divisionem pertingentia. Tantus erat utriusque sexus concursus populorum, ut ante lucem in plateis ut plurimum conveniret unusquisque, & ad audiendum verbum Dei locum sibi aptiorem eligeret. Quotidie antequam pulpitum prædicaturus ascenderet, totus in Deum elevatus, Missarum solennia celebrabat. Convicinarum urbium oppidorumque undique innumerabilis, tam religiosorum quam secularium multitudo, ad eum confluebat audiendum. [affluentem populum ad pœnitentiam movet:] Infantes patrum humeris asportabantur; parvuli ex matrum collo pendebant; nec itineris labore devicti aut fame afflicti, tanto attentionis ardore, ex viri Dei gratioso ore procedentia verba suscipiebant, ut sancti Spiritus gratia eisdem cælitus illapsa videretur. Nec mirum. Stabat quippe præco mirificus, Spiritus sancti unctione præventus; & ut unusquisque pœnitentiam ageret, iramque & offensam Dei jejuniis & fletibus placaret, valido clamore ingemiscentem populum admonebat. Dabat enim illi Deus spiritum compunctionis, & contriti confitentes singuli delictum suum maxima cum devotione sacratissimam Communionem frequentabant, qui numquam aut per plures annos Dominicum corpus non receperant. Quis autem fructus illius prædicationibus Christianæ religioni accesserit, non humanarum est virium in medium proferre. Quis enim facile enarrare poterit, quot civitates ac dissidentes populos, civilibus & intestinis discordiis laborantes, ad quietam tranquillamque pacem reduxerit? Quot singulares civium inimicitias, & diversarum provinciarum hominum & locorum, in quibus cruenta vulnera cædesque evenerant, [publica ac privata vitia corrigit,] ad pacem reformaverit; quot capitalia, acerbissima, & inveterata jam odia sustulerit, ac radicitus extirpaverit? quot juvenes lascivientes fucatasque mulieres, hujus mundi illecebris ac lasciviis irretitos, ad meliorem vitæ frugem converterit, difficillimum esset profecto verbis exprimere.

[17] Dies Festos, in quibus ut aliqua servitia præsertim rustica fierent abusus induxerat, ut sacri mandant Canones, observandos curavit, prædictaque servitia & omnes operas amovit. Templis Dei ac Sacerdotibus in eis ministrantibus summam venerationem exhibendam dogmatizans prædicabat. Quam plurimæ honestæ inopes adolescentulæ matrimonio collocabantur, & cælestibus illius monitis conversi divites easdem dotabant. Miseræ vero mulieres quam plures, lupanari stipendio vitam ducentes, illius sermonibus ad pœnitentiæ lamenta redeuntes, [honestatem morum reformat.] ære publico matrimonio jungebantur. Indumenta peregrina & lineamenta pulcritudinem vultus conferentia, adulterinæque capillaturæ ac pretiosi ornatus, larvales præterea facies, aleæ, taxilli, triumphales d carticellȩ in forum deferebantur, omnia igni tradenda atque comburenda. Tunc princeps mundi hujus ejiciebatur foras, & Christianæ religionis fervor incalebat. Erigebantur hospitalia, cessabant usurarum voragines, raptores ac fœneratores ablata restituebant; Pupillorum viduarumque reintegrata patrimonia reddebantur; constituebantur per orbem religiosa virorum ac mulierum monasteria, collapsaque reformabantur, in quibus magna puellarum virginum Collegia, Deo consecrata, sponso Christo diu noctuque serviebant. Non facile quis enarrare posset quot florentissimi adolescentes, juvenes, atq; Senes, relictis omnibus, diversas ad Religiones se contulerint, Deo perpetuo militaturi.

ANNOTATA.

a Surius juxta portam de Trisis, in loco occulto, sacellum exiguum constituit, posuitque in eo altare cum imagine Christi a cruce pendentis. Apud Capistranum porta de Tusis appellatur.

b Capistranus. Cuncta sua bona, tam paternæ quam maternæ hereditatis, quæ satis opulenta fuerat, Christi pauperibus hilariter dispensavit, partim in Hospitali jam dicto, partim in maritandis puellis, partimque ceteris pauperibus & egenis.

c Bernabæo Senensi Restorius, Maphæo Nestorius, quibusdam Joannes Restorii, Rosteri, Pistorii, & Tristorii, cum titulo Beati adscriptus 15 Februarii Martyrologio Franciscano & Fastis Senensibus.

d Triumphales charticelle, ita hic dictæ, ex supposito quod vox truffa, quæ lusum significat, sit derivata a Latina voce triumphus: ex quatuor autem chartarū speciebus, ea, ex qua sortito accepta præcipue pendet ludi victoria, truffa nuncupatur: alias dicuntur chartæ pictæ, & chartæ lusoriæ.

CAPUT III.
Miracula in vita patrata. Episcopatus recusati, æmuli superati, pius obitus.

[18] Nec mirum si tam præclara opera tunc temporis mundo coruscabant, cum sermones illius vitæ sanctimonia & sequentia signa confirmarent. a Dum enim in Civitate Reatina prædicaret Frater Bernardinus, [Sanat puellam ulcerosam:] & universus populus confluerat ad eum audiendum; quidam Joannes Antonii Petrutii, habens filiam unius anni duabus plagis ulceratam, judicio medicorum incurabilibus, ita ut ex una pectoris flatus exiret, & ex altera viscera apparerent; post prædicationem suam, una cum uxore sua, prædictam filiam ad locum S. Francisci dictæ civitatis Reatinæ in claustrum detulit: & ambo genuflexi ægrotantem filiam ad illius pedes deposuerunt, ulcera ostendentes, & pro illius liberatione ab eo auxilium pariter implorantes. Quam vir sanctus piis oculis conspiciens, signo Crucis facto super puellam, parentibus ait: Confidite, Dominus Jesus sibi gratiam præstabit. Quod & factum est: nam sequenti nocte surgentes parentes, invenerunt filiam integrȩ sanitati restitutam, & sola cicatricum vestigia in carne apparentia cernebantur.

[19] Non minus in Prato, oppido Tusciæ, miraculum evenit. Nam cum Vir Dei Bernardinus quadraginta continuis diebus magna cum acceptatione prædicasset in prædicto oppido, omnis Pratensis populus tanta eum veneratione colebat, ut recedere volentem virum Dei, [Pratensem juvenem a bove obtritum,] & circumvicinis civitatibus verbum Dei euangelizare, unusquisque pro nimio amore ac devotione ad eum conflueret, benedictionem suscepturus: tantaque erat stipatus populi multitudine, ut portam Prati exire minime valeret. Et cum inter primam & secundam januam portæ sanctæ Trinitatis, ab universo populo circumdatus esset; bos quidam indomitus, e stabulo cujusdam portæ vicinæ exiliens, ob populi multitudinem cœpit expavescere; effectusque pavidus, versus dictam portam dirigens iter, quam plures cervice, cornibus, pedibusque invadens, ad terram prostravit. Inter quos adolescens quidam, b filius Nicolai Laurentii, ita fuit a dicto bove percussus atque confractus, ut tamquam mortuus e terra elevaretur: & continuo clamor magnus factus est in populo adolescentem expirasse. [sanum reddit parentibus.] Hæc audiens Pater sanctus, ingemiscens ait: Hac hora quidquid boni operatus est Deus in terra Prati, conatus est antiquus hostis auferre. Et compassione motus, devenit ad locum, ubi prostratus adolescens ut mortuus jacebat exanimis: & oculos ad cælum extollens pro eo Deum deprecans, signoque crucis illum benedicens, adstantibus ait: Gratia Dei hic sanus erit, tollite eum hinc. Quod factam est. Nam vir sanctus iter suum prosecutus est, & adolescens parentibus vivus & incolumis restitutus. c Romæ quoque ac Spoleti alia per ipsum miranda operatus est Deus, sermonem illius confirmantia. Nam Romæ, [Romæ sana: morbum regium,] cum quidam puerulus quinquennis morbo regio acriter vexaretur, Andrea ejus avia audiens celebre nomen Fratris Bernardini, tunc ibidem prima vice prædicantis, in virtute & meritis illius plurimum confisa, dictum puerum ad virum Dei adduxit, ut pro illius salute ad Deum preces effunderet pariter ac sanaret. Cui subridens vir sanctus ait: Hoc operantur sancti & amici Dei: sed vade, confitere peccata tua tu, & qui illi sunt proximiores, & postea ducens eum revertere ad me, & pro eo Deum deprecabimur. Et cum sic actum esset, sequenti die mulier magnæ fidei puerum obtulit viro Dei, in loco S. Mariæ Aræ-cæli ibidem hospitanti: qui præmissa oratione puerum signo Crucis benedixit: puer vero statim, virtute Dei & Sancti meritis liber evasit, nec de cetero talis morbi molestiæ quidquam persentit.

[20] In Civitate Spoletana mulier quædam, Martha nomine d; per sex annos maxima infirmitate gravata, nec valens nisi alienis ulnis adjuta e lecto descendere, [Spoleti clinicam;] neque alimenta suscipere, ita ut quampluribus insana quandoque existimaretur; benedictione viri Dei percepta, sana atque incolumis redditur, atque in agendis Deo gratiis tota civitas excitatur. In Aretio quoque Civitate Tusciæ, cum vir sanctus una Quadragesima frequenter prædicasset, & a vitiis suis malos revocasset; dum quadam die universus populus ad quamdam devotissimam e Ecclesiam exisset, ac prope dictam urbē Aretinam convenisset, [Aretii pluviam concioni importunam sistit.] ibidemq; verbum Dei annuntiaret vir sanctus; pluvia permaxima supraveniens adeo inundare cœpit, ut omnis fere populus assurgens discedere præpararet. Ipse vero in Domino confidens, adhortabatur populū, ut omnes secum Deum deprecarentur, ut inceptum sermonem perficere valeret: & signo Crucis aërem signavit, & subito inundans pluvia cessavit. Completo vero sermone, & vix populo portas urbis ingresso, tam impetuosa ac procellosa pluvia descendit, ut omnes acclamarent, pluviam illam tempore prædicationis, sancti viri meritis & oratione, in aëre detentam extitisse.

[21] Non solum vir sanctus virtute Dei, languentibus quam plurimis sanitatem conferebat, [Mediolani sub concione videt animam Tobiæ Senis tunc mortuæ in cælum recipi:] sed absentes quoque ut præsentes illuminatȩ mentis oculo clarius intuebatur. Nam cum in civitate inclita Mediolani vir Dei pluribus diebus prædicasset, actum est, ut prima die quadragesimȩ dum frequentissime sermonem ad populum haberet, quasi extasim patiens sustinuerit; & aliquanto temporis spatio ad se reversus, non sine cunctorum astantium admiratione incompletum sermonem relinquens, quasi mente alienus e pulpito descendit. Interrogatus antem a sociis, quare sic in sermone deficiens incompletam prædicationem contra morem reliquisset; cum primo causam patefacere recusasset, majoribus precibus adjuratus, humilis servus Dei in hæc verba prorumpit: Vidi Thobiam sororem meam, quam semper ut matrem veneratus sum, eadem hora humanȩ carnis debitum persolvisse Senis, & illius animam immortalitatis stola amictam ad cælos adscendisse. Hæc enim f Thobia filia fuerat Dianȩ, sororis matris Bernardini; vidua, jejuniis, vigiliis ac disciplinis Deo deserviens in habitu tertii Ordinis B. Francisci, ex ipsius gestis ac moribus ab omnibus approbata. Quod cum accepissent socii, non quasi increduli, sed id certa fide tenentes, secularibus quam pluribus visionis præfatæ seriem retulerunt. Cujus mirandæ visionis Mediolanenses certitudinem habere volentes, caute g exploratorem Senas miserunt, qui de Thobia perquireret. Inveneruntque fidelissima relatione, eadem die & hora, qua prædixerat vir sanctus, Thobiam ridentem, spiritum emisisse. In civitate quoque Lucana provinciæ Tusciæ, cum vir sanctus ibidem ferventissime prædicaret, [Lucæ commodata sibi vasa miraculose restituta novit.] vir quidam devotus cibaria quædam & duos flasculos vini per filium suum sancto viro Dei pro eleemosyna transmisit: & secunda die reversus puer, missus a matre, ut vacuos flasculos, platellum ac tobaleam reportaret; unum ex sociis S. Bernardini adinvenit, sibique utensilia prædicta reddi postulavit. Qui respondit: Omnia, fili, rehabuisti. Cui ait puer; Nequaquam, Domine. Ingressus Frater, post aliquantulam moram rediit, & dixit puero: Vade, & dic matri tuæ, ut in camera superiori super scrinio perquirat: & omnia adinveniet. Quibus verbis per filium matri nuntiatis, supra modum admirans ipsa, quod cameram & scrinium sciret, cum nec ipse vir sanctus neque sociorum ejus quisquam unquam in domo illa fuisset, omnia juxta verba nuntii reperit: illudque per orationem Sancti factum existimans, absentia quoque eidem præsentia pariter intellexit.

[22] Quanto vero caritatis ardore populos erudiverit, testes sunt infinitȩ illius prædicationes, [Ibidem & Aretii concionans videtur faculas] quas populo utiliter magis quam subtiliter proponebat: in quibus tanta cum veneratione, ac tanta novi luminis ex illius ore procedentis admiratione audiebatur, ut lapidea & arentia corda, mollia & carnea redderentur. Nam cum in Lucana civitate vir sanctus melliflua in sermonibus ad populum eructaret, quidam civis Deo devotus propriis pluries conspexit oculis, quasi flammam ignis ex ore sancti viri procedentem, & solaris radii effigiem prætendentem, & de ore ejus quasi rutilantes favillæ exibant ac revertebantur; & sic radius ille ex ore sancti viri in longitudinem brachii unius, solum dum prȩdicabat, exire videbatur. In civitate quoque Aretii matrona quædam probatissima, Soror tertii Ordinis B. Francisci, multoties vidit, [aut globum diversicolorē eructare.] dum vir sanctus prædicaret, ex illius ore quasi globum rotundum, nunc nivei, nunc viridis coloris, nunc sanguinei, cum viri sancti flatu exeuntem. Alio quoque tempore, cum h juvenis quidam bonæ voluntatis, sed fervore tepidus, B. Bernardinum consuleret, si Religionem intrare deberet; tale ab eo accepit responsum: De hoc, fili, exorandus est Deus, ut quod saluti tuæ magis expedit, tibi insinuare dignetur. Et cum vir sanctus juvenis manus tetigisset, [Manus attactu calefacit spiritu tepentem,] tam intensus factus est calor in brachio juvenis illius, (etsi tunc magnum esset frigus) ut ignitum brachium illi videretur, sicut post modum ipse retulit; qui hoc signo religionem ferventer ingressus, post annos plurimos in Religione sancto fine vitam conclusit. Quæ omnia signa nihil aliud nobis innuere videntur, nisi frigida corda spiritu oris ejus & tactu incalescere. Instaurata sunt principe Bernardino, & fructuosus prædicandi modus, & utilium editio sermonum: ut in libris quos composuit de religione Christiana, [utiles libros scribit:] & de Euangelio æterno, ac posteris legendos reliquit, plenius continetur. Hos enim edidit libros, ne tam cito doctrinæ suæ transiret utilitas, sed ad posteritatem usque perduratet, ut innumerabiles vel defunctus edoceret: cujus doctrina admonentur omnes, ut vitia exstirpent, & gloriam [æternam] concupiscant. Ex hujusmodi doctrinæ fonte omnes præclari Euangelii prædicatores hauserunt, qui fructus uberrimos in horrea Domini congregavere; & fructuosa semper ab eis in populo salutis opera pullularunt, qui a Bernardini prædicandi vestigiis minime deviarunt.

[23] Profecto non est prætereundum, [devotus Deiparæ,] quam devotus Virginis de ea præclare prædicaverit, ac de cælo quam manifesta signa, illius dicta confirmantia, cuncto spectante qui aderat populo, apparuerint. Solitus erat vir sanctus sæpenumero in populo gloriosam Virginem summis laudibus, in illius præsertim festivitatibus, adeo extollere, ut verba quasi de cælo haurire videretur: &, si dici liceat, [ad ejus amorem alios excitat:] in exprobrandis vitiis & commendandis virtutibus ceteros sui temporis euangelizantes excedebat, in laudibus autem Virginis se ipsum vincebat. Tam præclara enim de beata Virgine mystice & anagogice in medium deducebat, ut fere omnium audientium corda igniti eloquii gladio transfigens, in illius devotionem merito cunctos excitaret; & divino, virgineoque amore languens, continuans in prosequendis Virginis laudibus, dum prædicaret acclamabat: In die Nativitatis Beatæ Virginis natus, eadem die revolutis tamen temporibus renatus, religionem ingressus sum Seraphici Patris Francisci; eadem die professus in Ordine, eadem die primam Missam cantavi; & eadem die primum ad populum sermonem feci de Beata Virgine; cujus amore & gratia opto & tali die ex hac vita migrare. Et hac devotione motus, [& ejusdem honori ecclesias construit:] plures ecclesias in honorem Virginis fabricari procuravit, & ædes idolis dedicatas Reginæ cælorum templa consecravit. Nam in civitate Aretii, cum vir sanctus ferventissime verbum salutis annuntiaret, & idolatriæ crimen exprobraret; accepit fontem quemdam prope civitatem Aretii, qui vulgariter Fons-tectus denominabatur, ab universo fere populo, & convicinæ regionis viris ac mulieribus plurimum venerari: ibi enim diabolo cultus latriæ exhibebatur; ibi pueri, quasi novo baptismi genere purificandi, [etiam in loco abolitæ a se superstitionis] observantiis quibusdam & oblationibus observabantur; ibi præstigiæ & idolatrantium ritus in contemptum orthodoxæ fidei exercebantur. Quod scelestissimum idolatrandi genus vir sanctus publica in concione detestans, ipsemet universo comitante populo, Crucibusque manu acceptis, ad profanum locum devenit; & ipsius manibus, concurrentisque populi tumultuantis opera funditus eversus est ille locus, & solo adæquatus: ibique illius monitis ecclesia quædam est erecta, sub titulo Sanctȩ Mariæ Gratiarum. In qua, ad invocationem gloriosæ Virginis, quampluribus beneficia conferuntur, & in hodiernum usque diem fiunt miracula, & languentibus sanitas præstatur, ut meritis Matris Dei illud Apostoli impleatur, Ubi abundavit iniquitas, superabundet gratia. Et quæ de beata Virgine vir sanctus testimonia, rationes, veritatesque Virginis gloriam elucidantes in prædicatione adducebat, cælestia signa cuncto audienti populo fidem attestantia comprobabant. Tempore namque Renati Regis Siciliæ citra Pharum, [de illa prædicans ut stellis 12 coronata,] dum vir sanctus superioribus temporibus in civitate inclita Aquilana, magna in campi planitie euangelizaret gloriam Virginis gloriosæ; & amoris, gratiæque fervore accensus, stellarum duodecim corona eamdem mystice laureatam prædicaret; [& ipse stella coronatur:] repente & acclamante turba, visa est stella perlucida, magno lucis radio illius caput circum-lustrans. Tamus quippe lucis illius splendor emicuit, ut ab ipso Rege & multis hominum millibus i qui astabant posset clarius intueri. Quod mirabile portentum, & cuncta quæ vir sanctus docuerat verissima comprobabat, & futuro præsagio cælestem virum, ut fulgentem stellam, Aquilanam civitatem in posterum post mortem illustraturum indicabat.

[24] Hic vir Dei cælesti rore perfusus, talem se in omni sua vita exhibuit, ut rectitudine & integritate vitæ, [& contra detrahentes famæ suæ prævalet:] ac caritatis, humilitatis, benignitatis exuberantia, omnium Religiosorum speculum haberetur. Nam cum proprer ejus prædicationem & sanctissima opera, maximus fidelium concursus ad eum fieret, & apud omnes summa veneratione dignus censeretur, illiusque laudes tota Italia merito decantaret; non defuerunt invidiæ telo confossi, qui canino dente eum corroderent, illiusque famam, doctrinam & dogma pariter depravarent. Sed vir Dei, conscientiæ rectitudine ac veritate confisus, Christum & B. Franciscum pro armatura adversus sibi detrahentes assumens, ad almam Urbem & Sedem Apostolicam advolavit; atque primum a felicis recordationis Martino quinto auditus, non solum ab illatis sibi calumniis purgatus est, sed etiam permissus, ut Romæ publice prædicaret: ibique per plures menses, in sacrosancta Basilica Principis Apostolorum primum, ac per diversas postmodum almæ Urbis ecclesias singulis fere diebus verbum Dei mirifice euangelizavit. Finito vero in Urbe verbi ministerio ad convicinas civitates se conferens, eas quas partialitatibus & civilibus discordiis desolatas invenerat, ad unitatem, quietem, & concordiam revocavit.

[25] Procedente deinde tempore, & vacante Ecclesia Senensi, [recusat oblatos Episcopatus, Senensem,] vir sanctus ad eamdem Ecclesiam, communi consensu parique voto totius cleri populique Senensis, eligitur Episcopus: atque missi sunt propterea trina vice nobiles Oratores, Clerici & laici, ad felicis recordationis memoratum Martinum quintum, ad electionis negotium persequendum. Nec votis Cleri & Senensis populi assensus summi Pontificis, & Fratrum suorum tunc Romanæ Ecclesiæ Cardinalium deerat: sed ipse vir sanctus, contra mentis suæ propositum talia agitari sentiens, ne desiderium patriæ suæ tantæque caritatis in se studium & affectum parvi facere videretur, & Episcopalem dignitatem & præeminentiam in aliis Episcopis non probare; ad Romanam Curiam rursus rediit, & ante ipsius Domini Martini pedes constitutus, Episcopalem pridem dignitatem, & eos omnes qui ipsam digne & cum animarum sibi commissarum salute administrant, plurimum commendavit; sed postea justas causas & probabiles peroravit: quibus nec sibi, nec proximis, vel Senensi Ecclesiæ expedire comprobabat; in medium adducens sententiam Pauli, qui cum de aliis dixisset, Qui Episcopatum desiderat, bonum opus desiderat; de se ait. [1 Tim. 3, 1] Non enim me misit Deus baptizare, sed euangelizare: nec persuasionibus Summi Pontificis & Romanorum Cardinalium, aut precibus & lacrymis prædictorum Oratorum, adduci potuit, ut electioni consensum adhiberet. Excusatus tandem a Summo Pontifice, a sua Sanctitate & Reverendissimis Cardinalibus bona cum gratia licentiaque discedens, ad mirificas prædicationes & alia sanctissima opera, majori cum omnium laude ac veneratione, ferventius se convertit. Non enim, ut prioribus temporibus, consimili binæ electioni de se factæ in Ecclesia Ferrariensi & Urbinatensi, [Ferrariensem & Vrbinatensem:] assentire voluit; tutius arbitrans talem venerari, quam assequi dignitatem k.

[26] Cum alio quoque tempore ab æmulis vexaretur, sub Eugenio quarto Pontifice maximo; [iterum contra æmulos confirmatur ejus doctrina:] & Sanctitas sua doctrinam, scientiam, prædicationes, vitam, mores & dogmata sua diligentissime examinari fecisset; tandem per suas patentes & Apostolicas litteras, scientiam, doctrinam & vitam illius merito dignissimeque comprobavit l. Non tamen vir sanctus, talibus lacessitus injuriis, a tam præclari ministerii suscepto munere destitit; sed Euangelii semitam, fere obliteratam & corruentem, & vitæ exemplo & doctrinæ verbis, ferventius studuit innovare. Non enim illi ignominia erat pati a Fratribus, quod passus est Christus: neque enim qui audit, sed qui facit convitium & injuriam, miser est; non qui a fratre laceratur, sed qui fratrem lacerat in lege peccator; & cum nocentes innocentibus injuriam faciunt, illi patiuntur injuriam qui facere se credunt. Nullus quippe viro Dei inerat dolor de incursione præsentium malorum, cui fiducia erat futurorum ipse vero non consternatur adversis, bonorum. Denique non ipse, sicut domus supra firmam petram posita, consternebatur adversis; non contumeliis atque maledicis vocibus frangebatur, apud quem spei robur ac firmitas fidei vigebat; per ipsa quæ nos cruciant & fatigant magis sciens corroborari. Non eum terrebat vitæ austeritas; non infirmitatum gravitas, [aut morbis,] quas in corpore diutissime toleravit; & spiritu magis quam carne vivax, animi firmitate corporis infirmitatem superabat: ut de eo vulgatissimum problema illud verificetur, Semel vincit qui statim patitur: at qui manens semper in pœnis congreditur cum dolore, non vincitur, quotidie coronatur: quo enim longior persecutio vel pugna, eo est corona sublimior.

[27] Fuit igitur vir iste sanctissimus Bernardinus ab ipsis cunabulis perfectioni Euangelicæ consecratus; [totam Italiam concionibus illustrat:] qui in vinea Dei cultor & operarius designatus, injunctum sibi opus quadraginta duobus annis exercuit; & nullis confractus laboribus, nullisque parcens vigiliis, viginti annis singulis diebus, nisi forte itinere aut infirmitate præpeditus, operi tam saluberrimo insudavit. Et se immaculatum ab hujus seculi contaminatione custodiens, primum in semet ipso jugum Christi suave complexus est: & adeo vitæ exemplo atque sacra prædicatione profecit, ut fere per omnem Italiam Euangelium renovaverit. Hujus nempe uberrimi fructus testis est tota illa provincia Lombardiæ, testis est Hetruria, ac denique universa Italia. Habebat vir sanctus thesaurum absconditum in vase fictili. Virgo nempe fuit, [ideo & ob servatam virginitatem] & usque in finem virgo permansit, sicuti quam plures ex Fratribus, qui sancti viri Dei vitam, mores & gesta curiose explorantes observarunt postea sunt firmissime contestati. Nec huic veritati defuit testimonium viri magnæ sanctitatis, Fratris Joannis de Capistrano, qui super hoc magnificis Aquilanis civibus litteras suas direxit, quas tunc Eugenius quartus summus Pontifex perlegit. His profecto contestabatur, sanctum Dei virum Bernardinum, toto vitæ suæ tempore, carnem suam immaculatam ab omni corruptione præservasse, & virginitatem suam illibatam mortis suæ tempore Altissimo detulisse. Hic enim venerabilis & probatissimus Frater Joannes de Capistrano, cum pluries torius Familiȩ Cismontanæ Ordinis Minorum de Observantia generalis Vicarius extitisset, hanc fortasse veritatem a viro Dei Bernardino ex obedientia acceperat, quoniam vir sanctus ex humilitate celare studuerat. Illud quoque jam pridem ipse Bernardinus, quadam ægritudine anno octavo post Religionis ingressum afflictus, [duplici corona dignus.] & credens se pro certo non evasurum, nonnullis importune instantibus revelavit. Cujus cælestis muneris gratia duplici erat laureola donandus, una profecto quæ verbum Dei Euangelizantibus exhibetur, altera vero quæ virginibus & carnis suæ petulantiam coërcentibus. Et si militibus secularibus gloriosum est, ut hoste devicto redeant in patriam triumphantes; quanto potius & majus est, victo diabolo ad paradisum triumphantem redire.

[28] [demum morbo correptus] Volens igitur omnium bonorum operum remunerator Deus Bernardino, suo servo, suo in vinea Domini operario fidelissimo, condignam mercedem reddere; ac post subactos labores, victo & calcato seculo, illum ad Dominum glorioso itinere pervenire; hoc ordine strenuum militem ad cælos evocavit. Nam cum e Senis proficiscens, in Aprutii provinciam prædicaturus devenire statuisset; & postremum sermonem, non longe ab Aquilana civitate, laboriosissime complevisset; febre quadam ac fluxus exuberantia laxatis intestinis afflictus, in Aquilanam civitatem asello subvectus, in Conventu S. Francisci pluribus diebus languens resedit. [Aquilæ sumptis Sacramentis moritur.] Sentiensque se ad palmam evocari, omnibus Ecclesiæ munitus vitalibus Sacramentis, cum sui corporis dissolutio immineret, non valens amplius voce vel nutu quod optabat annuere, se ipsum paulatim e lecto (in quo indutus jacebat) abduxit: & cum nuda humo decubare conaretur, oculis in cælum defixis læto vultu quasi ridens, gloriosum emisit spiritum: confectoque itinere virtutis & fidei, ad complexum & osculum Domini, Domino ipso vocante, immortalitatis amictus stola, pervenit. Obiit autem diem suum vir sanctus anno Domini millesimo quadringentesimo quadragesimo quarto, [anno 1444 20 Maji pridie Adscensionis.] suæ autem ætatis anno sexagesimo quarto, vigesima die Maji, in Vigilia Ascensionis Domini nostri Jesu Christi, quo hora solemniter in primis Vesperis Antiphonam illam decantabat chorus, Pater manifestavi nomen tuum hominibus; nunc autem ad te venio. Hoc autem divino consilio pie credimus, tali die & hora, virum sanctum ultimum clausisse diem; ut sicut Jesus Christus, consummata salutis humanæ redemptione, ad Patrem propria virtute venturum se profitebatur; ita de servo suo, gloriosissimi nominis sui præcone, qui eum coram Regibus, Principibus, gentibus & populis indefessis acclamationibus prædicarat, Antiphonæ illius veritas, assertioque ipsius Jesu Christi meritis & gratia, perpetuæ felicitatis fructu subsequente, æternæ prædestinationis signo verificaretur, cui laus est per infinita secula. Amen.

ANNOTATA.

a Surius idem narrat cap. 42, mutata solum dictionis phrasi.

b Surius cap. 43 idem refert, & Nicolai Laurentii nomen tribuit filio, non hujus patri.

c Surius ista habet cap. 44 & 45.

d In Ms. Rubeæ vallis dicitur uxor Martini Petri de Spoleto, & octo annos infirmitate gravata.

e Surius cap. 46 appellat ædem sanctissimæ matris Dei; addens quod ob nimium populi concursum cogebatur in cœmeterio sub dio concionari.

f Retulimus Thobiam inter Prætermissos ad 1 Martii, quo die est inscripta Martyrologio Franciscano Arturi, & inde in Fastis Senensibus: & Beata appellatur. Capistranus addit, quod Bernardinum ætate superabat per annos triginta.

g Hæc exploratio in Ms. cap. 22 tribuitur Duci Mediolanensi: at cum hac Vita, civibus, apud Surium.

h Capistrano miles Ducis Mediolanensis, in Religione dictus Fr. Christophorus de Modoëtia: a quo, inquit, propriis auribus ex ore proprio cum admiratione accepi.

i Apud eumdem Capistranum additur: Prout ego ipse, qui hæc dicto, propiis oculis aspexi.

k Ms. Vltraject. Dominus Apostolicus Eugenius Papa eidem, pro una istorum civitatum, mitram propriis manibus imposuit reverenter: sed ei regratians Bernardinus sic respondit, mitram deponens humiliter: Sanctissime Pater, noscatis me honorem mundanum ideo respuere, ut liberius in sanguine & salute redemptorum valeam fructificare. Quod audiens Papa devotus, multum adificatus super isto, contentatus est.

l Bullam ipsam datam 1432 Romæ VII Idus Ianuarii habet Waddingus, ad eum ipsum annum num. 5, unde partem transcribit Raynuldus, num. 24 ubi laudatur Sanctus, ut acerrimus & rigorosus hæresum extirpator; & ob ejus integritatem vitæ, laudabiles verbi Dei prædicationes, & salutares bonorum operum fructus, præclarissimus fidei Catholicæ Prædicator & instructor rectissimus, in omni fere Italia & extra, inter ceteros famosos evangelizatores verbi Dei probatus & notus.

CAPUT IV.
Canonizatio illius & Corporis Translatio.

[29] Cum autem vir sanctus, mole carnis exutus, ad ea quæ præparavit Deus diligentibus se, ineffabilia bona pervenisset; [Ne corpus Senas deferatur, impediunt Aquilani:] consocii Fratres capsam præparabant, ut sacrum illud corpus & cæleste pignus Senas asportarent. Quod conspicientes quam plurimi, piis clamoribus totam civitatem replerunt, acclamantes, Mortuus est vir sanctus Bernardinus. Subito accurrit innumerabilis virorum ac mulierum multitudo, ad sacrum corpus illud deosculandum. Majores vero & cives, qui præerant gubernationi civitatis Aquilæ, corpus illud sanctissimum quam primum rapiunt de manibus sociorum Fratrum, qui illud jam in capsa asportandum collocaverant: & illud extrahentes & honotifice exornantes, quam plurimis fidelissimis deputatis civibus custodiendum tradiderunt, ut sequenti luce omni populo videndum in ecclesia deponeretur. Post eam vero diem, qua celebritas Dominicæ Ascensionis solenniter agebatur, cum de more in publicum corpus esset delatum, [quo in publicum delato,] passimque conflueret populus videndi osculandique illius causa; qualis ejus vita fuerit, & in conspectu Altissimi quam ejus grata opera acceptaque extiterint, ipse Deus mirabiliter impensiusque suis fidelibus declaravit. Tot enim & tam præclara, evidentissima ac magnifica prodigia, post ejus ad paradisum transitum, illius meritis & intercessione, quam plurimis ejus auxilium implorantibus, divina clementia patenter exhibuit, ut nullo quidem modo in tot portentis possit veritas ipsa denegati.

[30] Eadem enim hora diei Ascensionis, qua funus in Ecclesiam prolatum fuerat, ante omnes unus Pasqualis puer quidam procubuit ad pedes feretri sancti Patris, [Sanantur claudi duo] atque ibi, præter spem & expectationem omnium, rectus ille animo ac fide, recto & altero laterum, quo gravissime ante claudicabat incedere, divina Dei virtute præstante, promeruit: quod majori etiam fide ac devotione inflammare cœpit advenientis populi fluentem undique turbam. Quod propriis conspiciens oculis Antonius de Bagno civis Aquilanus, qui altero laterum adeo breviore natus fuerat, ut non nisi admodum declivi ad terram corpore gradi valeret; divina implorata ope, super beati viri corpus plenus fide se projecit; & subito æquatis ambabus tibiis, quasi distortam protrahi eam quæ brevior erat sibi visum fuisse jactavit; & incolumis redditus, ad sancti viri extollenda præconia populum magis incitavit. Cumque uberiora illius dona & prodigia apparerent, universus populus, qui magna cum reverentia ad funerales corporis exequias convenerat, illius potius videbatur natalitia celebrare solennia, quam quidquam funebre pertractare. Quod persentientes convicinarum civitatum populi, mares ac feminæ, adulti atque impuberes, turmatim ad Aquilanam civitatem confluebant, lacrymis ac jubilis acclamantes, S. Bernardine, adjuva nos. Et qui variis languoribus detinebantur, a convicinis, & remotis oppidis jumentis subvecti, aut alias asportati, ante feretrum deponebantur, [ac plurimi agri,] ut sacrum illud pignus tangentes, a suis mererentur infirmitatibus sancti viri intercessione liberari: ad cujus sancti corporis contactum multi ac plurimi sanabantur. Et sic pluribus diebus corpus illud sanctissimum inhumatum cuncto populo visibile persistens, cellæ potius aromatum, quam cadaveris odorem exhalare videbatur.

[31] Tota in civitate ac ejus comitatu cessabant artes mechanicæ, & rustica silebant opera: feriati dies solennes agebantur: magnus tympanorum strepitus immensusque totius populi applausus, diu ac noctu ardentia luminaria, in sacra æde B. Francisci, ubi cæleste pignus residebat, quoddam insolitum Aquilanæ civitatis gaudii ac jubili genus inferebant, ut cælestes potius quam terreni incolæ censerentur. Nam partialium corda & dissidentes civium animi in tam unitam fœderatamque concordiam & pacem devenerant, ut nihil aliud sedatis livoribus acclamarent, nisi Deum benedicentes, qui virum sanctum Bernardinum, tot mirabilibus signis coruscantem, desolatæ urbi Aquilanæ Patronum ac Intercessorem novissimum aggregarat. Non post multos vero dies universæ Regni totiusque Italiæ provinciæ, accipientes virum Dei Bernardinum suum diem obiisse, & mirabilia quæ per ipsum operabatur Deus, eum vere sanctum communi & publica voce prædicabant: & in cunctis fere civitatibus & oppidis, quæ salutaribus ejus monitis ferventissimisque prædicationibus recte fuerant institutȩ, [exequiæ per Italiam celebrantur.] dum vitam ageret in humanis, ab universo populo solennes parabantur exequiæ, quæ magis ipsius natalitiæ diei, quam funeralis honoris cultum prætendebant. Excitabatur plebs cuncta in viri sancti devotionem; & diversis in regionibus languentes infirmitatibus, ipsius implorantes auxilium, vota ad sanctum corpus emittebant, & Euangelicum illud implebatur; Cæci vident, claudi ambulant, surdi audiunt, leprosi mundantur, mortui resurgunt, ut inferius suo ordine exponetur. [Matt. 11, 5]

[32] Ea propter excelsa Senarum civitas, tam memorandæ rei rumore perlato, & tantorum miraculorum fama indies crescente; ne tanti muneris sibi a Divina majestate collati immemor aut ingrata inveniretur, [Vrbs Senensis mittit Aquilam qui de miraculis quærant:] sed laudes potius Altissimo & gratias cum exultatione referret; volensque insuper magna cum gravitate tam miranda prodigia, si vera essent, ut asserebatur, vera fide comprobare; publico super hoc consilio celebrato, civem quemdam ex suis probatissimum ad Aquilanam civitatem destinavit, ut, si tot ac tanta essent quæ de eo ferebantur miracula, diligentius exploraret. Qui probatissimus civis, tam piæ & sanctæ rei negotium, a sua civitate sibi impositum, læto animo devotaque mente suscipiens; ad Aquilanam civitatem quam potuit celeriter se contulit: & quæ fama vulgaverat verissima comperiens, & veritatis existentiam ipsam famam superare; [eorumque relatione accepta] quæcumque adinvenit ante suum adventum miracula facta, alia quoque præterea quæ ipso spectante per sanctum Dei virum Deus mirabiliter edidit, singula describens annotavit: & ipsa deinde in publicam formam redacta, & attestationibus quam plurimis subscripta, ad eamdem civitatem Senensem transmisit. Quibus ab ipsa Senensi civitate maximo cum mentis jubilo & devotione acceptis, ut tanti fulgoris in eorum civitate noviter exorti splendor & claritas cunctis Christi fidelibus lucidius refulgeret, eorum nobiles Oratores ad Apostolicam Sedem illico destinavit, ut de ram præclaris signis & miraculis Pontificem Maximum Eugenium quartum certiorem redderent; [pro Canonizatione impetranda instat:] pariterque eidem supplicarent, ut aliquibus ex Reverendissimis Sacro-sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalibus committere dignaretur & mandare, ut de austeritate & sanctimonia vitæ ac continentia prædicti viri Fratris Bernardini, deque ejus prædicationibus, scientia, doctrina, miraculorum veritate, aliisque in tanto negotio necessariis & opportunis se plenissime ac diligentissime informarent; & quidquid per hujuscemodi exactissimam informationem compertum fuisset, sanctitati suæ in consistorio referrent: ut prædictis veris existentibus, ad sancti viri Canonizationem cum omni celebritate debita solennitate procedere dignaretur, [idem faciunt Aquilani] ut quem Deus tot mirificis portentis ornavit in cælis, deberent & Christi fideles in terris etiam venerari. Non minus apud Sanctitatem Pontificis fecit Aquilana civitas, quæ tam pretiosam margaritam meruit possidere: sed elucentia majora indies quæ viri sancti meritis fiebant miracula, summi Pontificis aures magis perpulsabant; propter quæ etiam motus illustrissimus Princeps & Dominus, Dominus Alphonsus Rex Aragonum, [& Rex Alphonsus,] prius de præmissis diligentissime certior factus, apud Pontificem Maximum plurimum laborabat, ingenti devotionis fervore instans ac supplicans, sanctissimum dictæ Canonizationis opus quanto citius expedire.

[33] Tandem commotus Pontifex, signorum viri Dei sanctitatem attestantium comperta veritate, potius quam hoc exposcentium Comitatuum, Regis & multorum Christi fidelium intercessione; omnibus quæ ad tam arduum Canonizationis opus attinere videntur diligentissime completis, [qui evidentia miraculorum probata] quam plura Consistoria pro hac solum causa pertractanda advocavit: & ibidem enarratis attestantiumque fide roboratis quam pluribus, sed in uno præsertim Consistorio centum & uno miraculis; ipse Pontifex, universa Cardinalium concione assentiente, rem hanc in finem usque deducere peroptabat. Sed morte præventus Eugenius ipse quartus infectam Canonizationem Sancti dereliquit: cui succedens Nicolaus quintus, & pluries per eosdem quos retulimus requisitus, ut quod prædecessor illius impediente morte non fecerat, ipse adimplere dignaretur; mature & gravissime tam arduam causam persecutus, cum multo plura clarissima miracula coruscarent, beatum virum Bernardinum Catalogo Sanctorum adscripsit, [eamdem obtinent an 1450.] in Ecclesia Principis Apostolorum Romæ, in die Pentecostes, anno dominicæ Incarnationis millesimo quadringentesimo quinquagesimo, Pontificatus vero sui anno quarto, ingenti totius orbis lætitia & applausu, a quoniam magni jubilæi solennitas tunc temporis agebatur; anno vero sexto postquam sublatus vir sanctus ad cælestia regna pervenit. Tam grata fuit universis populis hujus sancti Canonizatio, ut nullus pene tam parvulus fuerit Italiæ viculus, qui per solennes processiones præclarum hunc diem non veneraretur: & per orbem magnis in civitatibus oppidisque quam plurimis ecclesias, sancto illius nomini dicatas, erexerint.

[34] Inclita vero civitas Aquilana, quæ talem ac tantum meruit thesaurum possidere, [Ædificata Aquilæ ecclesia speciosa,] nobile templum ac locum Fratrum, sancto Bernardini nomini dedicandum, quam primum post illius Sanctorum Collegio inscriptionem construendum decreverunt b: quod tandem multis impensis perficientes, novo illud lapidis pretiosi ornamento exornare procurarunt c. Dederunt enim operam Aquilani cives, cum d Sixto Pontifice Maximo, [in eam transfertur corpus.] ut corporis illius sanctissimi ab Ecclesia S. Francisci, in qua pluribus jacuerat annis, translatio fieret ad memorandum nunc & in futurum templum ac locum S. Bernardini. Quæ quidem translatio facta est totius provinciæ Aprutii maxima cum gratulatione, & exterorum qui aderant summa exultatione, & totius Cleri ac Fratrum magno conventu anno Domini millesimo quadringentesimo septuagesimo secundo, [an. 1472.] sedente Sixto quarto Pontifice maximo, Pontificatus sui anno primo, ad laudem Jesu Christi, qui per omnia secula est benedictus. Amen e.

ANNOTATA.

a Quæ tunc magnifice acta fuerunt Romæ & Senis, pluribus describit Dathus, oculatus spectaculorum testis.

b Nicolaus Papa bullam dedit anno 1451, pro construendo templo & cœnobio intra urbem Aquilanam, S. Bernardino dedicandis præsertim in domo seu ecclesia S. Thomæ, hospitalis S. Ioannis Hierosolymitani, si concedatur, cum licentia transferendi postea ad illud sacras ipsius Reliquias. Et B. Ioannes Capistranus scripsit eodem anno exGermania epistolam ad Aquilanos, qua eos ad illud templum & cœnobium extruendum adhortatur: quæ ante opera sancti sunt excusa.

c Templum illud & sacellum, in quo jacet corpus, præclare describit Waddingus an. 1472 num. 15 & sequentibus. Sacelli anno 1505 conditi descriptionem infra dabimus, uti & duplicis arcæ crystallinæ atque argenteæ.

d Extat Bulla Sixti IV, data anno 1472 Kalendis Maji, qua conceditur facultas transferendi corpus S. Bernardini ad novam Ecclesiam, in qua Bulla extollit singularis vitæ ejus excellentiam, signis & prodigiis a Deo probatam, ac coruscantibus crebrisque miraculis manifestatam. Ipsam infra in Analectis leges.

e Extat exemplum litterarum 12 Cardinalium, donantium indulgentiam in ecclesia hac S. Bernardini, in 4 festis anni, 20 Octobris anni 1477.

CAPUT V.
Miracula post obitum. Suscitati mortui. Sanati moribundi cæci, muti & surdi.

[35] Eximii Prophetæ Davidis clarissima sententia edocemur: quod in memoria æterna erunt justi. Quæ quidem res ut veritatem in S. Bernardino consequatur, necessarium hoc potissimum decernimus, ut ventura posteritas id scripturis addiscat, quod viventes homines ipsius Sancti temporibus propriis oculis conspexerunt. [A mortuis sustitantur] Ne igitur tam clara mirandorum testimonia pereant, ut quique post hanc nostram ætatem passim advenerint homines, præterita veluti sibi præsentia scripturis agnoscant, ad omnipotentis Dei honorem & beati Patris Bernardini gloriam, post ejus felicem transitum aliqua ex approbatis portenta succincta narratione conscribam, & a suscitatis mortuis primum exordiar. a In Civitate Aquilana, Amicus, puer decem & octo mensium, matrem subsecutus ad convicinæ domum pergentem, dum mater ostium convicinæ subintrans ad interiora domus pervenisset, puerulus debili ingressu, ad quam pervenerat mater portam, devenit; & ipse intrans, & a tramite devians quem mater tenuerat, in quadam subinterranea tina aquis plena prolapsus, [puer submersus,] submersus obiit. Cum vero mater completis negotiis, propter quæ ad vicinam se contulerat domum, exire vellet; puerum, quem cum aliis infantibus colludentem arbitrabatur, totam domum ut illum inveniret anxia perlustrabat. Patrona vero domus, cum ad ostia cum pueri matre devenisset, pannos in tina supernatantes conspiciens accurrit, & suffocatum extrahens infantem cum lacrymis acclamavit; Hic est filius tuus. Tunc præ dolore confossa mater cum sparso crine magnis ejulatibus acclamaret; tunc vicini concurrunt undique, & vere mortuum conspicientes, cum puer per mediam horam submersus jacuisset, nihil aliud quam de sepultura conferebant. Superveniens quidam vir devotus & magna fide, plorantibus ait: Omnes genu flexi Dominicam orationem persolvamus, ut meritis S. Bernardini puer iste a morte excitetur. Omnibus quam primum assentientibus, hac oratione completa, puer mortuus ad vitam excitatus, magno totius postmodum accurrentis populi gaudio, vivus & incolumis afflictæ matri redditur.

[36] b Benedictus quidam, filius Corradini de Fabriano, morte præventus a parentibus plangebatur; cuius mater, magnæ fidei mulier, virum suum allocuta, [alius jam sepeliendus,] Faciamus, inquit, votum Deo omnipotenti deferendi filium nostrum ad sacrum illud Corpus Bernardini, si ex ejus meritis illum nobis vivum restituere dignabitur Deus, quem mortuum deploramus. Cui maritus ait: Fac quod tibi visum fuerit, jam mortuus est. Et domo egressus, inventurus qui foveam effoderet in qua sepeliretur filius, domum reversus ut sepulturæ traderetur, vivum filium in ulnis matris, ubera sugentem invenit. Voverat nempe ipsa mater, quod si B. Bernardinus mortuum filium ad vitam revocaret, per annum indutum habitu Religionis sancti viri ad sacrum illius sepulcrum deferret. Quod quidem miraculum omnes oppidi illius viros ac mulieres ad laudem Dei & Sancti gloriam prædicandam excitavit. c Mulier quædam, Margarita nomine, de Basilea, cum Aquilanam civitatem cum viro suo devenisset: [tertius mortuus natus] & in hospitali in puerperio adeo laborasset, ut per obstetricem & reliquas mulieres astantes mortua Judicaretur, pes infantis ex utero matris progrediens apparuit, per quem obstetrix, ut matrem a morte præservaret, magno studio mortuum filium extraxit. Quem intuens mortuum una de astantibus mulier devota, & obstetrix, Rogemus, inquiunt, ut per merita S. Bernardini suscitetur puer iste, ut saltem sacro baptismatis fonte renatus non pereat; & ego,si B. Bernardini intercessione id nobis collatum fuerit, voveo ac promitto imaginem ceream ad illius sepulcrum quam primum deferre. Puer vero illico oscitare cœpit, & lotus fonte perenni lac sugere: & indies incolumis ac sanus excrevit.

[37] In Civitate Regali Gentilesca, puella trium annorum, cum extra portam terræ exisset, & homines oppidi illius fossas mundarent; arrepta puella ab impetu aquarum, [puella aquis suffocata,] quæ ex aperto laculo fossarum defluebant, per altas rupes agitata, & in planam foveam prolapsa, mortua & ab aquis suffocata inventa est, lutoque cooperta. Quam ut mater aspexit, accersita ab tis qui eam mortuam viderant, ut eam sepulturæ traderet; aspersa lacrymis & genuflexa, B. Bernardinum magna fide invocabat; nec a loco discedens, exaudiri promeruit; & a morte excitatam filiam amplectens, ad domum læta pervenit. Quidam Antonius Mei de Sublaco, puer tredecim annorum, [item adolescens] cum ad balneandum in flumine decurrente juxta ecclesiam Sublaci pervenisset, a proclivi aquarum fluxu comprehensus, per magnum spatium deportatus, in saxosa loca collidebatur: qui tandem ereptus ab hominibus illius oppidi Sublaci, aquam non bibisse est inventus: sed sanguis ab ore illius defluebat, nullum tamen in eo vitæ vestigium apparebat. Et accurrentes Fratres S. Francisci, quemdam panniculum intinctum sanguine, qui de naribus S. Bernardini post ejus transitum effluxerat, super jacentem & mortuum puerum posuerunt; voventes, quod si meritis S. Bernardini ad vitam revocaretur, quam primum puerum ad sacri corporis tumulum visitandum perducerent. Et statim puer, tamquam a somno excitatus, clamare cœpit. Ha! ha! & sequenti die incolumis ad ecclesiam devotus accessit.

[38] [& extinctus in partu,] In Castigliono, oppido Aquilani Comitatus, mulier quædam filium mortuum peperit: qui de utero exiens, ab obstetrice per pedes violenter abstractus, in terram ut mortuus extensus est. Tunc quædam de astantibus devota mulier acclamavit: O S. Bernardine, qui mortuos ad vitam revocas, hunc suscitare digneris: & astantes quosdam excitabat, ut sancti viri auxilium implorarent. Quod & ipse pater infantis ferventius agens, vovit omnipotenti Deo, ut si meritis & intercessione S. Bernardini puer ad vitam revocaretur, nomen Bernardini ei imponeret, & habitum Religionis per annum deferendum ei procuraret. Emisso voto, qui mortuus fuerat ad vitam rediens fuit solenniter baptizatus, & sospitem vitam agens in humanis permansit. Augustinus de Interamno, [alius paulo post mortuus,] cum filium habuisset, & ille septima die a sua nativitate expirasset; intravit cameram, & ad Deum preces effudit, ut si filius meritis S. Bernardini ad vitam revocaretur, quamdam imaginem ad tumulum illius deferret. Tunc arreptus levi somno, tali fuit visione admonitus. Sibi nempe videbatur, quod genuflexus ante sepulcrum S. Bernardini in capella resideret; & B. Bernardinus, filium ejus tenens in manibus, sonora voce eumdem Patri portexit dicens: Tolle filium tuum incolumen. Expergescens pater, summo affectus gaudio, ad uxorem perveniens, filium mortuum deplorantem, visionem exposuit: & filium apprehendens, oscitantem illum & vivum adinvenit.

[39] Matthia, filia Jacobi de Castro ripæ Theatinæ, in Alenti flumine suffocata, [item puella submersa,] cum a patre diligentissime perquireretur, tandem submersam in gurgite fluminis miraculose adinvenit. Erat nempe aqua nigra, fœtens & turbida, quia multum lini exponebatur ibi ad macerandum: sed Dei virtute, aqua, ea parte qua mortua jacebat puella, clara & liquida solum apparebat. Tunc prospiciens pater eam mortuam extraxit, & accurrentes quam plurimi mares ac feminæ defunctam illam magnis ac dolorosis clamoribus in Castrum supra deferebant. Occurrentes illis quam plures ex castro, & S. Bernardinum invocantes, exaudiri meruerunt. Nam subito color roseus in facie puellæ apparuit, & virtute Dei ac B. Bernardini meritis puella ad vitam rediit. Antonius Martini de Leporanica, puer quatuor annorum, cum per decem horas mortuus jacuisset, [puer mortuus,] mater infantis plurimum maritum suum adhortabatur, ut meritis B. Bernardini mortuum puerum commendaret; & voveret omnipotenti Deo & B. Bernardino, quod si meritis ejusdem, infantulus ad vitam respiraret, ipsum ad sancti Corpus deferret. Continuo emisso voto exaudita est eorum deprecatio, Et puer, quasi a gravi somno evigilans, vivus resedit, & panem ad manducandum & vinum ad bibendum petiit: cunctis qui aderant mirantibus, Deoque omnipotenti ac B. Bernardino gratias pariter agentibus d.

[40] e Joannes Colæ de Marerio, cum filium haberet infirmum, & ita in extremis positum, [Moribuudi sanantur] ut funeralia præpararentur; ab aliis seorsum sequestratus mente & corpore, pia devotione prostratus oravit ad Dominum, quod si meritis B. Bernardini dignaretur Altissimus suum filium pristinæ sanitati restituere, [filius voto a patre facto,] nudus corpore vovens ipse & discalceatis pedibus, sacrum corpus B. Bernardini visitaret. Et ab oratione consurgens, accessit ad filium quasi mortuum, magna fide vocans eum ex nomine: qui continuo respondens patri, se a faucibus mortis ereptum meritis B. Bernardini libera voce proclamavit: & cibum sibi præparari poposcit, & quam primum sanus Domino cooperante surrexit. Ivo de Britannia, in Romana Curia Procurator causarum, cum gravissime infirmaretur, [Procurator causarum,] illius infirmitatis incremento loquelam amisit, per octo dies nihil penitus locutus. Dum astantibus sociis post longam extasim mortuus appareret, & de funeralibus & sepultura pertractarent, recordati mirabilium quæ de S. Bernardino a quam pluribus ferebantur, unanimes prædictum Ivonem devoverunt, quod si illius meritis ad vitam evaderet, eum statim ad ejus sepulcrum cum oblatione quadam & Missarum decantatione, in Ecclesia ubi sacrum corpus requiescit, profecturus esset. Continuo, emisso voto, cœpit loqui; & sumptis viribus convaluit, & votum devotus complevit.

[41] Filius Illustris Ducis Soræ, gravi morbo laborans, biduo phreneticus effectus, peritissimis tribus medicis advocatis, ad illius curam omnibus medicinarum remediis adhibitis, [filius Ducii Soræ,] aggravatus tandem infirmitatis incremento, loquelam perdidit. Parentes itaque, de filii vita desperantes, cum a medicis moriturus pronuntiaretur, & longa jam extasi ut mortuus crederetur; viduales pannos & funeralia quæque condigna præparabant. Mater vero teneriori affectu acriorique percusla dolore, suum intrans cubiculum, & nudo poplite sed ferventiori fide ad terram prostrata, lacrymosa voce talia protulit. Tibi voveo, Pater sancte Bernardine, si filius meus, tuis meritis ac precibus ad vitam revocatus, pristinam fuerit sanitatem consecutus; eumdem ad sacrum tuum tumulum accessurum, atque duobus mensibus in capella ad illius tui sacri corporis custodiam permansurum. Quo emisso voto, illico levis sopor eam invasit; & in hac visione quemdam Fratrem, magnam sibi lætitiam pollicentem, contemplabatur. Paulo vero post ingressus ad eam quidam familiaris ex parte Ducis: Salve, inquit, Domina, filius tuus vivit ac loquitur. Tunc mater, plena gaudio ad filium rediens, astantibus omnibus emissum votum ac visionis seriem enarravit; & convalescens filius votum devotissime implevit.

[42] In Spoleto Civitate Ducatus, Solomea puella quatuordecim annorum, [puella pesto confecta] plaga pestifera adeo ulcerata ut judicio medicorum nulla spes penitus erat recuperandæ salutis, anxia ad mortem properabat. Cui ait mœsta ac dolens mater: Commenda te, filia mea, meritis S. Bernardini, qui tam mirandis coruscat prodigiis. Tunc filia, debili voce, quasi secum alloquens, ait: O S. Bernardine, concede, ut tuis meritis a tam gravi morbo liberari merear. Statim autem post mediam noctem apparuit B. Bernardinus dictæ puellæ, protulenti verba hæc in noctis crepusculo; & (ut ei visum fuit) vulnus mortiferum manu contingens, illam benedixit. Tunc puella matrem alloquens, ait: Mater, nonne hunc suavissimum sentis odorem? nonne hunc conspicis Fratrem, qui meo inhæret humero? Cui mater, potius eam ex gravi morbo delirare existimans, ait: Dormi, filia. At illa eadem replicans dicta, altius proclamavit: Salva facta sum. Quod mater accipiens, dixit filiæ: Ubinam est Frater iste, filia? Cui respondit: Ecce nunc per fenestram exit. Et subito sanam eam conspicientes, B. Bernardini meritis & intercessione, Deum pariter laudaverunt. Nicolaus Teutonicus, Perusii inhabitator, [ex lapsu confractus,] prolapsus ex civitatis Perusinæ mœniis in terram, totus confractus cecidit: & involutus sanguine & non minima cerebri parte, per octo quasi horas insensibilis permansit. Tunc ejus devota uxor, S. Bernardini suffragium implorans, vovit Deo, si meritis sancti viri liberaretur, ad sanctum ejus tumulum eum quamprimum accessurum: [vovente uxore.] quod præstante Deo & suffragantibus meritis Beati, actum est ut liber evaderet & incolumis.

[43] Quidam f Cola nomine, puer sex annorum, de Rocca Marsicanæ diœcesis, cæcus a nativitate natus, [Illuminantur cæci quinque] dum mirabilia quæ Deus operabatur per sanctum suum Bernardinum in partibus Aprutii ubique prædicarentur, per homines illius oppidi adductus est ad sancti viri tumulum, ut illius meritis visum recuperaret. Mirum! quippe puer magnæ fidei, lumen recepit, & omnis plebs laudem dedit Deo, & B. Bernardino, qui talem contulit cæco nato gratiam singularem. Rodolphus Venantii de Camerino, qui amborum oculorum cæcitatem incurrerat, ductus est a patre ad B. Bernardini sacrum corpus: ubi cum per aliquot dies, maxima deprecatione deprecans, pro liberatione filii, perseverasset; in uno oculorum meruit gratiam luminis obtinere: ad propria postmodum rediens, gratiam alterius oculi consecutus. Petrus Paulus Civitatis Theatinæ, cum ex quadam infirmitate, quam Physici guttam serenam appellant, cæcus omnino esset effectus; a quampluribus exhortatus, vovit omnipotenti Deo, quod si meritis B. Bernardini lumen recipere mereretur, per annum habitum Religionis sancti viri deferret, & sacrum ejus tumulum visitaret. Emisso voto, sequenti mane lumen recepit; & votum persolvens, ad sacrum ejus corpus accessit. Filius Juvenalis de Monte-Leone, quadam infirmitate cæcus effectus est omnino. Cui Pater compatiens, magna devotione illum B. Bernardino commendavit: & si illuminaretur filius, caput cereum se oblaturum devovit. Emisso voto filius lumen recepit, gratias agens Deo & viro sancto Bernardino. Nicolaus Jacobi de Perusio, spiculo percussus in oculo, lumen amisit, cum pupilla oculi omni visiva substantia esset vacuata penitus. Quod concernentes & pater juvenis vulnerati, & Rentius qui eum spiculo invitus percusserat; [& oculus spiculo evulsus.] magna pietate moti accesserunt civitatem Aquilanam, ubi Sancti corpus requiescit: & ante illius tumulum prostrati, pro obcæcato juvene ad Sanctum preces effudere: qui Perusium redeuntes, juvenem sanum & restitutum oculum ad pristinam sanitatem repererunt.

[44] Petrus Antonii, de oppido Barberini in agro Romano, surdus & mutus a nativitate, annorum undecim, ductus a patruo ad sepulcrum S. Bernardini; statim ut patrui nutu pronus adhæsit capsæ, in qua corpus sanctissimum jacebat, cunctis admirantibus ac acclamantibus Deumque pariter laudantibus, [Curantur muti & surdi tres.] utriusque infirmitatis salutem consecutus est. Filius Angeli de Nania provinciæ Campaniæ, a nativitate mutus natus est: cujus pater magnalia quæ operabatur Deus meritis S. Bernardini conspiciens, vovit B. Bernardino, ut si filium liberaret, illius imaginem depingere faceret in suȩ sanctitatis memoriam. Nec moram passus, pictorem convenit qui figuram depingeret. Completa vero figura, apud eamdem filium præsentavit, & genibus flexis auxilium Dei & S. Bernardini merita implorabat; supplici eos prece compulsans, ut loquelæ facultatem filio suo muto præstare dignarentur. Statim autem locutus est mutus, soluto vinculo linguæ illius, magnificans Deum, & S. Bernardini merita præclarissima digne commendans. In agro Senensi Simo Joannis, de plano Castagnani, a nativitate mutus & surdus, ex multorum, meritis S. Bernardini confidentium, nutibus & piis pollicitationibus attractus, in Aquilam Civitatem devenit; & ab eis qui eum adduxerant in capella, ubi Sancti corpus requiescit, ut Sancto se commendaret, nutu admonitus est. Ille autem jacebat sedulus pluribus diebus ante tumulum, ostendens signa magnȩ devotionis. Tandem pauperculo, fideliter pulsanti, aperta est janua divinæ pietatis; & soluto vinculo utriusque infirmitatis, sanus redditus ad propria remeavit.

ANNOTATA.

a Idem refertur a Surio cap. 62, & appellantur mater, Baturella; vicina, Maria Burgensis; vir incitans ad invocationem S. Bernardini, Dominicus Vasantis, tertiam S. Francisci Regulam professus.

b Paucis refertur in priori Vita num. 69 inter moribundos, & dicitur postea Bernardinus appellatus.

c Extat apud Surium cap. 63, & maritus vocatur Joannes & hospitale S. Ludovici.

d Inter miracula, ipsum, adhuc viventem quatuor mortuos suscitasse legi indicatur, in Ms. Rubeæ-vallis sub finem cap. 25, & apud Surium cap. 64.

e In citata Vita num. 69 dicitur Joannes, juvenis 24 annorum, filius Colæ ex Marerio oppido Aretii, reliquis circumstantiis omißis.

f In Ms. Rubeæ-vallis dicitur Cola Antonii Silvicolio F Benedicti de Rathamor Ficonensis diœcesis, nisi alius cæcus sit. Apud Surium cap. 69 Jacobus, surdus & mutus a primis vitæ initiis, peregre veniens sanatur, quod multis aliis præstitum est.

CAPUT VI.
Alii morbi varii curati. Vinum multiplicatum.

[35] Marutia, uxor Mathutii de Aquila, a nativitate hinc inde claudicans, adeo deformiter se jactans, ut vix ambulare valeret, [Sanantur claudæ sex] magna fide accessit ad tumulum B. Bernardini; & super capsam ligneam, in qua jacebat sacrum Beati corpus, extensa, surrexit libera, recte ac libere ambulans, quæ viginti tribus annis clauda permanserat. Jacoba Joannis Petrellæ de Nursia, clauda a sinistro latere, brachiumque habens paralyticum, patiensque oris deformem torturam, ita ut horrenda visu appareret; ad urbem Aquilæ profecta, & Sancti patrocinium ferventi devotione invocans, quam primum ab omnibus prȩdictis langoribus meruit sanari, & ad propria incolumis remeare, Nella Rutii Antonii de Ofeno, a nativitate clauda a sinistro latere, ita deformiter cum ambularet ad terram tendens, ut monstrum cernentibus videretur; ad sacri corporis tumulum perveniens, & beati viri meritis & intercessione libera, gratias Deo agens abscessit.

[46] Joanna Mathæi de Podio Poponisco, a nativitate ab utroque claudicans latere, per ejus matrem ducta ad beati viri tumulum, illius invocato patrocinio libera penitus effecta, & recte ambulans B. Bernardini meritis, ad propria remeavit. Marius Joannis de Comitatu Aquilæ, habens a nativitate tibiam sinistri lateris altera breviotem per dimidium pedem, & inde deformiter claudicans; profectus ad sacrum corpus B. Bernardini, humilique reverentia eidem inhærens, liber effectus, recte gradiens, Dei potentiam & Sancti merita collaudavit. Antonella, filia Angelutii de Tieno, Aquilani Comitatus, clauda nata & per septem circiter annos claudicans, ut ne ulla quidem illi gradiendi facultas esset attracto corpore, ad Sancti tumulum deducta, superque illum extensa, integram statim optatamque salutem recepit.

[47] Perna, uxor Mathæi Petrucii de Aquila, quæ sex annis adeo languida in grabato suo languerat, ut ossa ex juncturis exire viderentur, & adeo consumpta ut nullatenus corpore pedibus seu manibus posset se movere; [paralyticæ quatuor,] profundaque jam ulcera in carne sua & renibus præsertim cernebantur, ex oris quoque gravi corrosione lingua illius loquendi officium perdiderat, nullo valens medicorum patrocinio sublevari; delata ad corpus S. Bernardini, supplex ac devota, ex omnibus antedictis infirmitatibus sanitatem consecuta, læta & incolumis ad propria remeavit. Fuit Ritta Antonii Sabelli, de populo Valvensis diœcesis, quæ per annos circiter triginta quatuor adeo languida jacuit, ut toto illius temporis decursu nunquam ambulare aut sese erigere valuerit; & si per alium erigi aut volvi contigisset, præ dolore flebiles emittebat voces: & quando de loco ad locum se movere conabatur, manibus pedibusque ac toto etiam corpore reptans, ut serpens gradiebatur. Hæc imposita jumento, in civitatem Aquilæ delata, & super capsam in qua positum erat corpus S. Bernardini extensa, omnipotentis Dei virtute & sancti viri intercessione, sana facta, & omnem consecuta prosperam valetudinem, immensas Deo gratias agens, ad propria se contulit; magnificans opera Dei, qui talem viro sancto dedit sanandi potestatem. Dominica, puella quatuor annorum de Comitatu Albæ, a nativitate gressu & loquela privata, emisso voto per matrem, quod si puella a tam acerbissimis morbis liberaretur, eamdem ad sacrum tumulum deserret; cum hoc sero mater vovisset, sequenti mane puella se erexit, ambulans ac loquens, perfectæ valetudini gressus ac loquelæ restituta. Catharina, filia Francisci Cancellarii, puella sex annorum, cum a nativitate arida a cingulo infra, & adeo dissoluta fuisset, ut nullo pacto a se ipsa surgere, aut recta stare valeret; manibus reptans, nates per terram trahebat. Pia vero ejus mater pluries infantulam ad sacrum corpus Beati Bernardini deferre curavit, Deoque vovit quod si meritis Bernardini filia sua sanaretur habitum religionis sancti viri eamdem per annum deferre curaret. Placuit Altissimo supplicantem pro filia matrem exaudire, & B. Bernardini intercessione liberam filiam ita reddere, ac si nulla umquam fuisset infirmitate detenta.

[48] Catharina uxor Maneti de Aretio, hydropisis infirmitate detenta, corpus habens adeo tumefactum, ut ambulare aut dormire vix valeret; [hydropicæ tres,] & a medicis admonita, quod illius brevis esset vita; cum devotissima esset S. Bernardini, ad illum se supplex contulit, devotaque illius suffragium pro salute corporis imploravit. Mulier vero, ipsa sequenti nocte levi arrepta somno, in visione conspexit ante ipsius lectum astantem B. Bernardinum, quem sic allocuta ait: Quare, Pater sancte, nobiscum moriturus non accessisti? Cui respondit sanctus, quia hoc Dei consilio actum est. Et sequenti mane tumor ille evanuit, & incolume corpus reliquit. Margarita, uxor Petrucii Annati de Perusio, hydropica, ad finem ultimum usque deducta; cum accepisset quod quædam devota mulier haberet partem bireti sancti viri, quam copulam appellant, magna devotione conservatam; prædictam advocat mulierem, summis exorans precibus, ut eam dictæ copulæ parte consignare dignaretur. Assentit mulier devota, illam ut optabat dicta copula consignans: quæ continuo, superno adjuta præfidio, meritis gloriosi Bernardini copiosam aquam emisit, & salva facta cum astantibus pariter Deum collaudavit. Antonella a Matutii de Aquila hydropica, pro cujus liberatione quamplurima fuere adhibita remedia, cum ab omnibus hac infirmitate moritura judicaretur, ad S. Bernardini præsidium se conferens, ad tumulum sancti viri deferri poposcit, & super cratem tumuli prostrata, optatam consecuta est incolumitatem.

[49] Ganutia, uxor magistri Joannis Theutonici, in Aquila civitate habitantis, [totidem patientes fluxum sanguinis,] per multos annos passa est ex anteriori parte continuum fluxum sanguinis, adeo viribus exhaustis consumpta, ut nihil quasi oculis conspicere valeret: ac nulla medicorum ope convalescens, quadam die B. Bernardini suffragia imploravit: nocte vero sequenti tali fuit visione præventa. Videbatur enim sibi quod apud sepulcrum S. Bernardini resideret, & ipse Sanctus super ipsius caput manum imponeret: quæ evigilans omnino se liberam ac mundatam invenit. In Civitate Aquilana Petrucius Patrochii, per annos fere triginta tres fluxum sanguinis passus, multis ac variis remediis pro sanatione adhibitis, nec humana valens ope liberari, emisso voto ad S. Bernardinum integram est valetudinẽ consecutus. Petrucia, uxor Pauli de Aquila, quindecim annis passa fluxum sanguinis, medicorum remediis nullatenus valens liberari; ad sepulcrũ S. Bernardini supplex ac devota perveniens, illiusque se meritis & intercessionibus commendans, optima functa valetudine exaudiri promeruit.

[50] Jacoba, uxor Butii de Nursia, quæ per triginta annos immundi spiritus invasione molestissime aggravata, varia temporum vicissitudine horrendos impetus agebat, stridens dentibusque fremens, & se totam mirum in modum exagitans, adeo ut vix octo homines eam tenere valerent; [Liberantur energumenæ quatuor:] delata ad sacrum S. Bernardini tumulum, in signum suæ liberationis, in gremio cujusdam astantis Religiosi evomuit carbonem quemdam extinctum, ita vehementer calidum, ut manum recolligentis eum non aliter quam si ignitus foret supercalefaciebat: exinde libera permansit, Deum glorificans pristina vexatione sublata. Monialis quædam monasterii S. Agnetis, Ordinis S. Augustini de Monte-Leone, obsessa ab immundis spiritibus per decem & novem annos, quæ vitam suam ducebat in clamoribus & variis feralibusque actibus; ad sacrum corpus delata, beati viri meritis & intercessione patrocinantibus, meruit a tam sæva vexatione protinus liberari. Quædam alia mulier, Paciutia de Monte-Leone, ab immundis obsessa spiritibus, & ab altero laterum ab ineunte ætate deformiter claudicans; in civitatem Aquilanam deducta, & sancti viri prostrata tumulo, ab immundis spiritibus relinqui, & a claudicandi infirmitate, B. Bernardini intercessione, tibiis mirabiliter æquatis, meruit liberari. Mulier quædam, Flora nomine, de Cassia, a spiritibus immundis vexata & quasi amens, in obliquum collum & os hinc inde jactabat: quæ etiam dexterum brachium habens incompositũ, ad beatum Corpus delata, illiusq; meritis liberata a spiritibus, tres carbones evomens, & in intellectu sana, magnificans Deum ab propria remeavit. Genutia, uxor Mari de Aquila, quæ mira immundi spiritus pressura aggravata, & per sex annos obsessa, caput ad terram quandoque collidebat, & acerrima sæpe vexatione illius membra exanguia præmortuaque cernebantur; ad S. Bernardini tumulum deducta, rejectis brevibus reliquisque scripturis e collo pendentibus, magnificans Deum & sancti merita, rediit liberata.

[51] Angelella Joannis de Castro Franco, Reatinæ diœcesis, [sanantur paralytici qumque:] pluribus annis languida, nec valens se de lecto movere, aut quidquam manibus operari, membris dissoluta, continua vexata paralysi jacebat. Hæc in civitatem Aquilæ in capsa lignea delata, & super capsam in qua corpus S. Bernardini quiescebat extensa, continuo consecuta valetudinem liberata permansit. Mulier quædam, b Sancta nomine, Aquilanæ diœcesis, quæ novem fere annis adeo paralytica existens, ut tremulum caput neque vigilans aut dormiens stabile tenere valeret; ad tumulum S. Bernardini deveniens, cratemque sepulcri contingens, ab ea illico qua detinebatur infirmitate libera, omnipotenti Deo & servo suo Bernardino gratias egit. Antonius Janutii, annis triginta magna trementis ac paralytici capitis vexatione gravatus, mirabilia quæ operabatur Deus per virum sanctum Bernardinum accipiens, in nocte magna fide ad sepulcrum illius perveniens, ipsius sancti meritis optatam consecutus valetudinem, Deum collaudavit, extollens pariter Sancti merita evidentissima. Christophorus de Montepolo de Farfa, per annos tredecim jacens paralyticus, & adeo consumptus ut potius semimortuus quam vivus videretur; summa devotione accensus, ad sancti viri tumulum perveniens, sanus effectus est, & incolumis ad propria remeavit. Sebastianus de Sabina, a pueritia paralyticus & aridus, ac a sinistro claudicans latere, meritis Sancti confisus, ad illius deveniens monumentum, supplex ac prostratus, sancti viri meritis utriusque morbi valetudinem consecutus, omnipotentis Dei magnalia collaudabat.

[52] Antonius Camerino, Bitonti habitator, sævæ lepræ morbo percussus, & adeo acriter maculatus, ut non solum a vicinis, sed a domesticis quibuscumque vitaretur, [mundantur leprosi duo] & in remotis leprosis ceteris vitam agentibus aggregaretur; exhortatus a quodam suo amicissimo ut se B. Bernardino commendaret, ad sacrum B. Bernardini tumulum votum emisit; & Aquilam deveniens, confessus sacraque sumpta Communione, corpus Sancti devote visitavit; & aliquibus diebus supplex ac prostratus perseverans, sancti viri meritis ac intercessione, a lepra penitus mundari meruit; & dans gloriam Deo, ad propria rediens, sanus & mundatus omnino perseveravit. Dominicus de Castro-Franco, apud Consentiam civitatem Calabriæ, evidentissimo lepræ morbo infectus, & in quadam corporis parte acriter ulceratus; sentiens mirabilia, quæ meritis S. Bernardini operabatur Altissimus, maxima cum devotione Aquilanam civitatem deveniens, sancti viri tumulum prostratus visitavit; eidemque se magna fide commendavit; & aliquibus diebus devotus perseverans, ab ulceribus cœpit sanari, & quasi squammæ a carne & cute illius defluebant: ac paucis inde diebus ita perfecte mundatus est, ut neque cicatricis alicujus vestigium appareret; effectusque sanus gratias Deo egit, & Sancti merita quibus potuit præconiis extollebat.

[53] Quidam Ricardus Micutii de Aquila, per annos tredecim adeo horribiliter morbum caducum passus est, ut frequentissime cadens acriter torqueretur; qui magna devotione ad Sancti tumulum deveniens, [curantur epileptici quatuor:] unaque nocte in capella orans ac persistens, in qua sacrum corpus jacebat, ab epileptico morbo Sancti meritis & intercessione meruit penitus liberari. Blasius Petri de Roccha Cucete, qui adeo epileptico morbo laborabat, ut omni pene die in terram miserabiliter cadens sterneretur; ad viri sancti corpus deveniens, & ante tumulum magna fide prostratus, illico est curatus illius meritis & intercessione. Frater Ambrosius de Ungaria, Ordinis Minorum, epileptico morbo aggravatus, adeo ut in mense ter aut quater ad minus cadens torqueretur; audiens mirabilia Dei ex meritis S. Bernardini a quam pluribus prædicari, vovit omnipotenti Deo, se, cum suorum tamen licentia Prælatorum, beati viri corpus visitaturum, si illius intercessione liberari mereretur. Mirum! quippe de cetero nunquam post voti emissionem quidquam morbi illius molestiæ persensit, & perfecte sanus effectus, gratias agens Deo, votum devotissime persolvit. Lucia, Francisci de Reate filia, epileptico morbo graviter oppressa, cujus mater votum emisit, ut si meritis S. Bernardini filia sanaretur, ad sacrum ejus tumulum eam deferret; numquam in posterum talis morbi vexationem persensit: sed perfecte curata, & ad ipsius tumulum deducta, Deum magnificans & extollens Sancti merita, ad propria remeavit.

[54] Cum Paulus Lucæ, civitatis Reatinæ pauperculus, tempore vindemiæ octo tantum barilia vini cum dimidio vel circa collegisset, [Vino in terram effuso vas repletur semel] & in parvula vegete collocasset; ipseque Paulus in custodiendis gregibus animalium extra civitatem vagaretur; porcus, quem domi nutrierat, ad vegetem deveniens, turachium seu spinam vegetis dentibus abstraxit, & maxima pars vini defluxit. Quod comperiens Vanutia dicti Pauli uxor, perterrita nimis, furorem mariti timens, votum emisit, quod si Dei virtute & meritis B. Bernardini provideretur, ut furentis mariti convitia & verbera fortasse evitaret, ad corpus sancti viri visitandum se conferret. Factum est autem ut ad vegetem rediens anxia mulier, eam ad summum usque plenam inveniret: quod mirandum conspiciens convicinis propalavit. Ex tunc accurrentes quam plurimi de dicto vino infirmantibus bibendum offerebant, & sanabantur: de quorum numero Antonius Calamandi, ab unius oculi cæcitate curari meruit, postquam cælesti dicto vino oculum linivit. Mirum! quippe nulli petenti denegabatur vinum istud. Cum autem viginti duo barilia ex vegete vera æstimatione extracta fuissent, [& iterum.] & vinum amplius non exiret: accurrentes quidam & magna devotione exposcentes saltem guttam unam illius cælestis vini; invenerunt ita abundanter iterum ex vegete illa vinum defluere, ut vero omnium judicio postea sex barilia concurrentibus & petentibus distribuerentur. Amen c.

ANNOTATA.

a In Ms. Rubeæ-vallis, filia Mathusii per duos annos hydropica.

b Sancia uxor Buccarelli de S. Erasmo. Idem Ms.

c Sequebatur attestatio Cæsaris de Giptiis Notarii, fidem facientis, quod extracta est præsens copia a quodam libro, in charta membrana scripto, in quo inter alia reperitur descripta Vita D. Bernardini: & quod penes Reverendiss. Guardianum monasterii Aquilani modo liber prædictus asservatur: attestantibus eidem Cæsari, ut Regia auctoritate Notario, viro probo ac legali, per suum Cancellarium Vincentium Cesura, Camerario & Magistratu Magnificæ civitatis Aquilæ, die penultimo Aprilis, MDLXX Dominicæ Incarnationis anno.

VITA I ANTIQUIOR
Auctore Bernabæo Senensi coævo.
Ex Ms. Francisci S. R. E. Card. Barberini.

Bernardinvs Senensis, Ordinis Minorum, Aquilæ in Aprutio (S.)

BHL Number: 1188

A. BARNABÆO. EX MS.

PROLOGUS
AD ALPHONSVM REGEM.

[1] Sanctissimæ Regiæ majestati Alphonso, Dei gratia Regi Aragonum, Siciliæ cis & ultra Pharum, Barnabæus Senensis, servulus suus, felicitatem dicit. Vetusta sane ac laudabilis antiquorum omnium, [Regi Alphonso inscripta Acta] Serenissime Princeps, adhuc consuetudo viget, ut hi qui litterarum studiis diu insudaverint, laborum tandem vigiliarumque suarum opuscula ad Principes scribere consueverint: non ut sua doctrina eos sapientiores aut prudentiores effici velint; sed ut potius benevolentiam eorumdem nanciscantur, atque ex ea eorum oratio aliquid majoris auctoritatis consecutura sit. Ego igitur hunc pristinum morem secutus, hoc opusculum, lucubrationum mearum testimonium, in quo Beatissimi Fratris Bernardini totius bene actæ vitæ gesta scribuntur, ad Serenissimam Majestatem tuam dare seu offerre decrevi; a qua summam gratiam me consequi mire confido, [ut major eis accedat auctoritas.] speroque hunc meum libellum, tua potissimum causa, majorem auctoritatem posteris relaturum. Quod profecto munus, contemplatione ejus sanctæ & integerrimæ vitæ, tum etiam tua amplissima erga omnes mansuetudine, tibi (ut spero & opto) gratum jucundumque fore [confido]. Reliquum est, Deus ipse immortalis, quidquid vitæ tuæ supersit, faustum, felix, fortunatum perficiat. Vale. Ex Sena Kal. Aprilis MCCCCXLV.

CAPUT I.
Ortus, vita monastica, virtutes Cardinales & Theologicæ.

[2] Bernardinus, qui ob res ejus sanctissime gestas, in omni vita sua Beatus habitus est, civis a Senenus (quod antiquissimum est Hetruriæ oppidum, [Nobiliter natus] & per universum orbem fama vulgatum) ex nobilissima familia Albizescorum oriundus fuit; cujus pater summæ probitatis Tullus vocabatur. Ejus vero mater, ex b Masta Senensium municipio orta, ut primum matura fuit a parentibus Tullo civi ingenuo nupta traditaque est; ex eoque gravida facta, filium enixa est, cui ab iis Bernardini nomen impositum fuit: qui ubi pueritiam castissimis & optimis moribus educaverat, avidissime sese ad litterarum studia contulit, [& litteris eruditus,] optimosque habuit suæ tempestatis præceptores. Ceterum brevi temporis spatio, reliquos ætatis suæ condiscipulos latinis litteris superat. Sed ubi jam sua ætas vigesimum c primum annum attigerat, ad Religionem S. Francisci, relicto seculo hoc mortali, se contulit; & a Sancto quodam viro, cui Joanni Ristorio nomen erat, Fratre ejusdem Ordinis, Religiosis vestimentis indutus est. Ibi vero anno revoluto in solennitate d Assumptionis Beatissimæ Virginis Mariæ matris Domini, [Ordinem S. Francisci profitetur] professionem spontaneam efficiens, obedientiam, paupertatem, castitatemque vovit. Sed in primis omnia sua bona pauperibus, amore & caritate Dei motus, elargitus est; integram inviolatamque animam servans, ex sententia gravissimorum virorum, qui secum familiariter domesticeque vixerunt. Illum quippe affirmare ausi sunt, pudicissimum fuisse, atque virginitate ornatissimum per omnem vitam permansisse.

[3] Quem quidem virum omnes virtutes comitatæ sunt. Nam si de justitia (quæ est virtus, [justitiæ tenax erga Deum & Sanctos,] per quam ad alterum quemquam se recte habere ajunt) loqui aliquid volumus, nemo vir melior neque justior reperietur. Principio enim Dei cultum reliquorumque Sanctorum ita pie religioseque servavit, ut non injuria justissimum audeam dicere. Præterea erga patriam summa fuit cum pietate tum etiam caritate devinctus: illuc spem omnem ac desiderium contulerat: ibi in monasterio magnam fere ejus vitæ partem agens, complures de moribus libros conscripsit; nec minus civitati profuit otiosus, quam quotidianis suis admonitionibus, [patriæ imprimis consulit.] quibus præter ceteros omnes valebat. Itaque & seditiosas in Republica partes suis admonitionibus compressit; & cives varie de republica sentientes, unanimes concordesque fecit; inimicitias & odia, in animis civium inveterata, in pacem benevolentiamque convertit; & usque adeo familiari ejus sermone animos hominum, quos quotidie conveniret persuasit, ut una omnium civium mens atque idem animus videretur. Itaque semel cum in frequentem Senatum venisset, cives quos antea solos convenisset, eo die universos peracri quadam oratione allocutus est; idemque omnibus faciendum dixit, quod jam unicuique privatim persuaserat. Itaque ejus civitatis status in perpetuum confirmatus solidatusque est, si cives in futurum (quod Deus omen avertat) non inter se pugnare, sed ab hostibus rempublicam pari studio ac laboribus vendicare velint. [fortis in adversis,] Si etiam de fortitudine dicere volumus (quam Peripaterici pericula subire dicunt) qualis & quanta periculorum ejus pro fide & religione servanda voluntas fuisset, adversitates quas modestissime tulit [declarant]. Verum hoc scilicet testimonium dare in hac præclarissima virtute videtur, quod constantia maxima perseverantiaque fretus, nulla pericula pro religione augenda adire umquam recusavit.

[4] [abstinens a conversatione cum fæminis,] De temperantia (quæ quidem virtus circa gustus & tactus omnemque rem veneream versatur) in eo sancto & modesto viro, quid præsumere aut vaticinari mente animoque nostro debemus? Primum enim cum mulieribus nullum commercium, nullum colloquium, nisi publice, habere unquam ausus fuit, ne aliquo modo contagio earum ipsum tanta virtute perfectum commacularet. Cibum vero & potum ad sobrietatem, quoad naturæ satisfactum putaret, accipiebat. Jejunia etiam numquam ipsum præterisse, [sobrius in cibo & potu,] sua in sancta & immaculata vita reperitur, quamquam ipse natura non nimis robusta fuisset. Quarum quidem rerum innumeri testes existunt, præcipue qui secum quotidianum usum continuarunt; quorum testis fidelissimus fuit optimus vir per totam vitam suam Frater e Vincentius Senensis, ejusdem Religionis Frater, qui secum vigesimum septimum annum in honestate & sanctitate morum vixit, & numquam a latere sanctissimi veri discessit: qui certe si post mortem illius superesset, multa miracula, quæ sibi soli nota erant, cum summa laude illius viri manifestasset.

[5] Prudentem vero eum, præter ceteros nostræ tempestatis homines, facile ab omnibus judicare est. Siquidem hoc sane liquidum appareat, quod cum sæpissime plerique homines eum virum summis laudibus celebrandum callide ambirent, [prudens,] ut aliquid aliquando ex eo audirent, in quo eum perverse capere possent, ut ita primum eos cognoverat, ut facile ab eorum insidiis cavere potuerit. Erant enim in eo viro consilia prudentissima; nam præsentia, cum præteritis comparans, quidquid futuri accidere poterat præmeditabatur; & exinde omnes casus, sive adversos sive prosperos, [ac providus] æquo animo & generoso perferre dedicerat. In qua quidem virtute tantum floruit, ut ferme omnes amici & benevoli sui, de omnibus fere rebus, prudenter consilium caperent. Belli autem inimicissimus, pacis vero amantissimus omnium fuit. Tanta quippe de eo viro apud Italos Principes opinio fuit, [auctor pacis,] ut eum crebris legationibus exposcerent; ut omnia sua oppida, quæ in ditione haberent, in pace confirmarent: ipse vero eos libentissime, ut eorum justæ petitioni satisfaceret, adibat: unde seditiones omnes atque discordiæ, opera sua sanctissima, sopiebantur. Quare cum aliquo iter haberet, coloni atque oppidani, [quoscumque pro suo captu docens,] eum in eorum oppidis, ut ab eo sanctam doctrinam audirent, retinere conabantur. Credo equidem, similis ac talis fuit olim Apostolorum concursus, tanta Dei virtute & gratia repletus erat. Docebat enim rusticos, grosso modo & per figuram quamdam, bene beateque vivere: sic enim demonstrabat, prædicabatque. Itaque sibi difficile erat gressum per oppida & villas coloniasque habere. Si de amicitia (quæ bene vivendi electio vocata est) aliquid dicere volumus, omnes Italici Principes eum summopere dilexere. Sed inter ceteros Serenissimus Rex Aragonum Alphonsus in eum Sanctum virum benevolentiam maximam habuit; [amatur a Principibus, & Alphonso Rege,] qui statim post mortem suam ad Romanum Pontificem Eugenium Papam Quartum epistolam, tum de miraculis suis, tum de sanctissima vita narrantem, misit: quæ quidem his verbis notata est.

[6] Sanctissimo Domino nostro Papæ Alphonsus Rex Aragonum, Siciliæ cis & ultra Pharum, recommendationem dicit. [qui ejus Canonizationem postulavit a Papa] Commendavimus sæpe numero nostras per litteras Sanctitati vestræ quam plurimos, quos vel eorum dignitas aliqua vel spectata virtus ac merita commendandos esse postulabant; sed his tamen, quales pene innumerabiles habet quotidiana hæc mortalium vita & usus, nec ultra eam conditionem aut nobis commendare, aut Sanctitati vestræ commendatos eos accipere licuit; in præsentiarum vero, cum Aquilæ, Fratrem Bernardinum tot miracula, totque generum edere, omnium inde advenientium fama constet, quæ sunt testimonia vitæ sanctæ, quam in terris agebat; Sanctitatem vestram suppliciter oramus, ut illum canonizare, & inter Ecclesiæ Sanctos consecrare dignetur. Adsunt Italiæ populi, adsunt Principes, adsunt Respublicæ, adsunt denique cujusque sexus, ætatis, gradus, & conditionis homines; qui ante ipsius Sanctitatis vestræ pedes prostrati, ut id facere dignetur, precibus, supplicationibus, votis, una voce unoque consensu petunt & orant. Adest hæc ætas, hominis Divini meritis illuminata, & glorians quod illum temporibus suis videre contingat, qualem antea multis jam seculis non licuit. Adest quoque æterna & cælestis gloria, quæ ipsam Sanctitatem vestram ad id faciendum quasi jure suo compeliit atque invitat; ut sicuti, per tot ac tanta evidentissima per eum edita miracula, illum Beatum Dei Sanctum in cælis gloriosissime canonizatum esse ostendit; ita Sanctitas Vestra in terris exequatur, & sicut Domino placuit, ita factum est. Almam personam vestram & conservare & extollere dignetur omnipotens Deus noster in regimine Ecclesiæ sanctæ suæ. Ex Neapoli XIII Kalend. Septembris MCCCCXLIV f. Item ipse Serenissimus Rex Colegio Cardinalium epistolas de hac re scripsit, [& Cardinalibus.] & quinque aliis Cardinalibus, orando & precando eos, ut sanctum hunc virum in Catalogo Sanctorum, eorum opera haberi faciant.

[7] Qui quidem vir beatus, cum in sermonem inter loquendum Regia de victoria urbis Neapolitanȩ jucunde incidisset, hæc verba habuisse dicitur, dum pro solatio & consolatione sua, in hortulo quodam Monasterii sui prope Senam, ad primum lapidem erat, cum discipulis suis. Hæc nova meliora sunt, quam reliqua futura, nostra pro patria, & libertate tuenda. Cur hæc tam alacri vultu loqui ausus fuit? [sic etiam aliis Principibus carus,] Credo equidem, in Deo atque in spiritu Domini, vidisse eum futuram nostræ patriæ ab hostibus liberationem non dubiam. Cum g Philippo Maria Principum Principe tanta familiaritate & amicitia conjunctus fuit, quanta maxima dici potest cum exteris nationibus, etiam in his locis, ubi Sancti viri religiose existunt atque inhabitant. Romanus etiam Pontifex eum virum, in ejus vita & post mortem, Sanctum appellare solitus est. Inter barbaras vero nationes sua optima fama crescebat indies. Si quidem de liberalitate aggredi volumus, aut aliquid in hac laudabili virtute de eo sancto viro dicere cupimus; primum omnia bona sua, quæ ampla satis erant, pauperibus, juxta Euangelicum dictum, dedit. Cujus rei experientia manifestissima jam dudum apud Insubres Mediolani extitit; quoniam cum illic primum orationem, de amanda ac conservanda paupertate, ad populum illum innumerum habuisset; magnam vim auri Philippus Maria Mediolani Princeps Illustrissimus dono offerri sibi liberalissime fecit, [pecuniam oblatam captivis redimendis expendit:] quam vim pecuniæ sibi erogatam cum ipse alacri vultu acceptasset, statim loca captivorum petivit: captivosque omnes, pro quantitate sibi erogata, qui alieno ære tenebantur, ex vinculis relaxari fecit. Illud cum totam per urbem innotescere cœpit, [populus] paupertatem, quam ipse tantopere prædicando laudavit, ad cælum miris prædicationibus extulit. Magnificus, ultra consuetum morem mortalium, & ipse maxima cum gloria suæ dignissimæ laudis repertus est: quoniam ut Peripatetici Philosophi rectissime ajunt, cum plura officia magnificorum virorum supersunt, præcipue tamen in ædificandis reparandisque templis ad honorem Sanctorum; quarum rerum testis Papia civitas, ubi templum ornatissimum, [extruit 300 monasteria:] prope mœnia, quod Monachi S. Francisci piæ incolunt, ædificari curavit; testis est Mediolanum, ubi denuo templum sancti Angeli juxta civitatem pulcherrimum ab eo conditum apparet; testis est universa provincia Galliæ Cisalpinæ, ubi regionem incolunt Ligures, Insubres, Boi, Cenomani, Euganei, Veneti, quibus quidem in locis plusquam trecenta Monasteria condita, auctore Beato fratre Bernardino Senensi, sunt.

[8] Magnanimus inter omnes mortales fuit; nam in prosperis mitissimus erat, [contemplationem amans,] in adversis autem se recte ferens, omnium mortalium constantissimus habebatur. Magna & honorabilia pro religione servanda appetens, omnia humana caduca, & mortalia infra se posita existimabat. Summum enim bonum in actione virtutum cælestia contemplando locans, vitam contemplativam optimam esse veris rationibus comprobavit, juxta Euangelistam, Martha, Martha solicita es, & turbaris erga plurima, porro unum est necessarium, Maria autem optimam partem elegit, quæ non auferetur ab ea. In vita vero ac communi conversatione mortalium, cum necessarium sit jocus & ludus, [opus est ut] eorum actiones mediocritate metiantur; quoniam jocus in verbis cum jocunditate, honeste ad tempus, gratia fugiendi laborem, versatur; ludus vero in actibus, in eodem modo secundum personarum decentiam reperitur; quibus in rebus qui recte se & bene habet, jocundus, [nihilominus comitate excellit.] comis & urbanus nuncupatur: & circa hæc omnia qui cum moderatione se gerit, rectissimus atque honestissimus ab omnibus putatur. Quarum quidem rerum usum hic vir Sanctus ad utilitatem hominum, domestice & jocunde suscipiebat: quoniam rursus earum rerum una circa veritatem, altera vero circa communem usum vivendi virtuose magna cum moderatione versatur. Quamobrem, & ipse his rebus ornatus familiariter, ut res & tempus postulabat, cum omnibus hominibus laudabilem vitam tenebat.

[9] In fide quis melior eo aut ardentior? quam quidem per universam Italiam, ipse tuba suæ resonantissimæ vocis prædicavit, [in fide prædicanda constans, nomen Iesu inculcat:] nomenque Domini nostri Jesu Christi coram Principibus & Regibus manifestare audebat, ut tanta in veneratione illud Sanctum nomen ipso prædicante Christiani habuerint, ut nullo modo vel litteris vel oratione exprimere quis possit. Credo equidem, nec mihi vana fides in hac re tam mirabili extat, suo sincerissimo cordi, purissimoque aureis litteris nomen hoc Jesu sculptum fuisse; ita frequentius, ita firmius ex ore suavissimo suo, cum dulcedine ac suavitate quadam resonabat. Spes autem, qualis & quanta in eo viro extitisset, quis unquam exprimendo dixerit? Virtutes enim suæ de hac re verum testimonium dare videntur. Nam in Deo omnis spes ac desiderium suum ipsum posuisse, [spe plenus,] omnes una mente, una voce fatentur; a quo sane adjumentum ad utilitatem hominum suscepit, & quibusvis in rebus fortissimum militem in bello vitiorum sese constantissime præbuit. Erat enim virtutum amator, malorum & vitiorum exstirpator, bene autem faciendi hortator maximus; ut exinde mortales, quamquam proclives ad malum, ad bonum expetendum totis viribus sui causa se ipsos direxerint. Arbitror equidem, quod in caritate Dei nullus tam ardens unquam extitit: neque in hac virtute quempiam [eo perfectiorem] ullo pacto reperire est. [& caritate perfectus,] Enimvero si quis aliquam molestiam patiebatur, tali quoque incommoditate etiam ipse affectus erat. Nam in Christo proximum diligebat. In omni vero sapientia & doctrina, mira quadam diligentia florens, divinarum humanarumque rerum sibi cognitionem adeptus est. Hunc virum, omni virtute præditum fuisse, & omnia cælestia ac divina cognovisse, [atque omni virtute præditus.] cuncti mortales fatentur: quoniam quæ sursum sunt contemplabatur, quæ autem deorsum spernebat. In qua quidem re ipse Deo fretus, ad ea quæ immortalia sunt tota mente animum suum dirigens, divinus in hac miserrima vita mortali apparebat. In omnibus vero scientiis acutissimus fuit, ut causæ rerum omnium sibi notiores existerent, juxta Maronis carmen,

Felix, qui potuit rerum cognoscere causas.

Intelligentiis perspicacissimus, & quidquid intus intellectus sapienter apprehendebat, in dulcissima oratione sua, facilius omnibus enodabat. In arte vero, quæ recta ratio factibilium habita est, doctissimus præter opinionem hominum evasit: suæ enim res, ab eo diligentissime manufactæ, testimonium ostendere, & demonstrare dilucide videntur. Instrumenta quædam organea [ab eo fabricata] extant. Majusculæ & delicatissimæ litteræ suæ supersunt; & quædam alia, quæ honeste delectabilia sunt, [ostendunt] ut in otio cum dignitate maxima vitam degerit.

ANNOTATA.

a Hic quamquam in civitate Massa ortus sit, urbis tamen Senarum civis extitit, unde ex paterno sanguine generosam procerum propaginem duxerat. Ita S. Antoninus & alii.

b Massa in Senensi agro & ab urbe ipsa distans miliaribus 30, apud Capistranum. Est autem versusPopulonium seu Plumbinum, cui in Episcopali Sede succeßit.

c Imo anno ætatis 22 absoluto, in festo Nativitatis B. Mariæ quo natus, habitum assumpsit.

d Imo Nativitatis, ut alii habent.

e Vincentius hic obiit anno 1442, fere biennio ante S. Bernardinum, inscriptus Martyrologio Franciscano Arturi ad diem 20 Augusti.

f Elapsis tunc ab obitu tribus solum mensibus. Ipsa autem miracula infra huic Vitæ subjunguntur.

g Philippus Maria Dux Mediolanensis præfuit ab anno, 410. Quem ad huc viventem Auctor mirifice laudat. Mortem ejus infelicem, quæ contigit anno 1147 describit S. Antoninus, tunc Archiepiscopus Florentinus, par. 3 tit. 22 cap. 11 §. 17.

CAPUT II.
Constitutio naturalis. Amor erga Deiparam. Loca plurima concionibus illustrata.

[10] Fuit autem inter reliquos mortales mediocri statura, recta tamen; vultus rubicundus, alacritatem præ se ferens atque animum gravem, pulcra facie atque aspectu quidem veneranda: [Habitu corporis venerandus,] sermo purus ac dilucidus, vox sonora, grandia latera, potens cum resonantissima voce oratio, cum dulcis & suavis, tum etiam tristis & gravis, & ita flexibilis, ut eam quocumque vellet facile contorqueret. Vita quippe integerrimos, moribus honestus, continentia temperatus, innocentia vero purissimus, misericordia summa cum pietate imbutus, potius divinus quam humanus putabatur. In suggesto vero terribilis vitiorum detestator, in quotidiana conversatione ita affabilis & gratiæ plenus, ut quasi Angelus Dei putaretur. [& scientia instructus,] Maxima etiam humilitate repletus, benignus audiendo, in dicendo gravissimus & facetus; humanarum, divinarumque rerum sibi cognitio vigebat. Quin etiam Poëtas & Oratores discens, cum jam hujus humanæ vitæ pertæduisset, ad sacras litteras sese tota mente contulit; ex quibus tantum fructum accepit, ut in præclarissimum quamprimum Dei prædicatorem evaserit: postremo omnem Italiam quotidianis prædicationibus, quasi quadam sanctissima ac divina esca, educavit cibavitque. [in prædicatorem eximium evasit.] Sua vero in patria primum prædicans, cives benigne, populumque rectas actiones docere cœpit; in qua quidem potius integerrimam vitam suam, quam accuratam orationem prædicando demonstrabat. Quod cum plurimos perfecisset annos, in sacris litteris historiisque ultra opinionem omnium doctissimus floruit; familiares enim sibi sacri Canones erant, ex quibus Christiana religio ordinata est. Quibus rebus ipse armatus, hostem accerrimum adversus desideria carnalia, & illecebras atque voluptates sese præbens, protinus de hostibus victoriose triumphavit.

[11] Per omne reliquum vitæ suæ tempus devotissimum sanctissimæ ac beatissimæ Virginis Mariæ extitisse, [devotus erga Deiparam Virginem,] facile omnes mortales una mente atque uno ore firmiter consentire videntur: de cujus laudibus cumplures libros describens, eam tanta virtute & gloria ornavit, ut audientes prædicationes suas in hac re tam pulcherrima miro quodam modo obstupescerent. Quoniam nemo (pace omnium dixerim) ante nostram ætatem ita eleganter, ita eloquenter, ita ornate, ita graviter hanc rem, carmine vel oratione soluta tractaverit, libri quidē sunt in manibus. Est & quidem in pariete ulterioris januæ Camilliæ in urbe Senensi, [imaginem ejus Senis quotidie invisit,] imago quædam sanctissimæ Matris Domini Jesu Christi, quæ ita pulcherrime & ornatissime picta est, ut non sine magna admiratione respicientes discedere possent: quam ipse semel in die videre sese non satiabat. Sed ubi socii ejus per viam Camilliæ ambulantem videbant; Quo tenes iter? interrogabant. Respondebat autem. Ad amicā meam videndum vado, quæ mihi omnium pulcherrima cordi est; quæ quidem potius idea quædam summi boni exemplarque extat: in quam quidem picturam tantum animus suavissima contemplatione affectus erat, ut se in Beatorum cœtu contemplando esse arbitraretur.

[12] a Quinque præterea jam sunt elapsi anni, quod hujus rei miraculum in urbe Aquilana ipso prædicante, matremque Domini nostri Jesu Christi laudante, cum eo loci inclitus Rex Rainatus, [& stella ad ipsum descendente honoratur Aquilæ.] omnisque plebs ac primates Principes regni adessent, evidentissimo ac manifestissimo signo apparuit. Stella enim in ascensu solis die illustri refulsit: quam omnes simul cum Rege videntes, attoniti stupidique mansere. Erat autem contra faciem suam opposita, quæ sane per purissimum aërem descendens, prope se, mirantibus cunctis, evanuit. Signum hoc evidentissimum fuit, quod Mater Domini nostri, tanta claritate radiorum refulgens, hunc virum, religione insignem, pietateque præcipuum, omnibus præsentibus demonstrare voluit, sibi filioque unigenito suo gratuitum esse; & in ea urbe illius mortem futuram, talibus signis fore postea celebrandam, ut exinde lumen progrederetur, ex quo quidem universus otbis terrarum tanto splendore, & lampade illuminaretur. Sed cur magis vel potius in Aquilana urbe, si quis forte dicere vellet, mortem obire voluit, quam in quavis alia? Credo equidem, omnes simul respondebunt; Aquila nihil aliud significare vult aut intendit, quam altitudinem seu mentis elevationem. Nam Aquila, plusquam cetera animalia volatilia alte volans, in radiis solaribus, magis & efficacius oculis penetrare videtur: hoc enim demonstrare intelligitur, hunc virum, longe ante alios spiritu Dei ductum, ad altissima supernaque contemplanda natum esse, juxta Philosophi sententiam, Non, cum simus mortales, mortalia curare debemus; sed quantum fieri potest ad immortalitatem anniti, & omnia facere ut vivamus, secundum optimum eorum quæ in nobis sunt. Quem quidem quasi universi Principes Italici, [Invitatus a variis Principibus & urbibus Italicis,] ut ante dictum nobis est, crebris legationibus adhuc eo vivente, ut ipse eos adiret, solicitabant; quoniam facile arbitrabantur, ipso prædicante atque verbum Dei nuntiante, in benevolentiam suam reliquam populi multitudinem redigere. Quod cum urbes, quæ Rempublicam gerunt, perficerent; non solum pacatæ atque tranquillæ erant, verum etiam religiose Christianeque vivere & honeste didicerant. Nam & mores ejus castissimi, & sua in omnes pietas singularis tantæ auctoritatis erat, quod omnes eum tamquam summi boni exemplar intuebantur. Quamobrem & vitia deponere virtutesque amplecti libere jam cupiebant.

[13] Civitares etiam, quæ ipsum summopere dilexere, his nominibus nuncupantur: Veneti, Genuenses, Bononienses, [prædicat in Tuscia,] Florentini, Lucenses, Perusini, Anconitani, & hi qui Senenses de genere suo in Tuscia nuncupantur. Tuscia enim idem est quod religio superiorum. Nam Tusci a thure originem duxere, quo antiquitus Deus vetusta religione honorabatur; & tanta veneratione provincia Tuscorum olim apud exteras nationes erat, quod volentes docere natos suos religionem, in Tusciam eos mittebant; quibus temporibus duodecim populi eam incolebant, videlicet b Fesulani, Pisani, Populanienses, Volaterani, Massani, Saturnii, Clusini, Perusini, Aretini, Cortonenses, Lunii, Cæretini. Nec mirum igitur si in hac vetustissima omnium matre provinciarum hic vir religiosus, & sanctus habitus est: quibus in locis mirabiliter maxima cum utilitate prædicans, tranquillæ pacificeque permansit. Primum vero mirabilis gloria suæ sanctæ prædicationis in Gallia Cisalpina apud insubres Mediolani celeberrime crevit, ubi Philippus Maria Principum Princeps eum summopere, non solum dilexit, sed unice amavit; [Insubria,] in quo quidem loco uti vir sanctus putabatur: illic enim multiplices discordiæ illius magni populi sopitæ Divina virtute propitia fuere. Exinde descendens, ad Ligures profectus est; ibi vero ab intestinis bellis, sanctis suis prædicationibus, cessarunt. Savonam deinde, Albengam, totumque littus Genuensium visitans, religiose ac honeste vivere, concordique voluntate in Deo, illos instruxit: quoniam præsentia tanti viri miro quodam modo convaluit. Inde ad plures urbes & oppida proficiscens, nomen Domini prædicans, mirabilius ad bene beateque vivendum illic omnes accolas direxit. Tandem Papiam, urbem prope Ticinum fluvium sitam, venit: ubi cum Catone Sacho, Juris-consulto præstantissimo, amicitiam maximam contraxit: ubi eum cives benigne & grate, ut sanctitas sua merebatur, receperunt, ac solenniter templum ad primum lapidem fabricaverunt; moresque, ab eo illic devotissime instituti, iis in locis ab omnibus frequentantur.

[14] Sed ubi Mediolanum secundo tam optatus desideratusque ipse Dei nuntius venisset, tota civitas illa, quæ innumero populo completa est, [Lombardia,] quasi evulsa sedibus suis, ut hunc virum sanctum amplecterentur, videbatur. Maxima insuper concordia civium, templum prope mœnia ad mille fere passus conditur, cui nomen sancti Angeli religiose celebratum est. Exinde Bergomum petens, superstitiones illius loci tollens, in pristinam ac laudabilem consuetudinem Christianam Bergomenses redegit, ubi millia hominum ad bonos mores reducere conatus est. Erant autem apud Alpes loca quædam populosa, ubi Christi doctrinam aperiens, ut Dei Apostolus ab incolis ejus loci habebatur. Discordias inter Guelphos & Ghibellinos pariter his quidem in locis sedavit, quoniam regionibus illis discordia talis multum vigebat. Deinde Bresciam veniens, perfidissima ac induratissima eorum consuetudo corruptarum partium, [statu Veneto,] omnino suo divino & resonanti verbo funditus deleta est. Petiit deinde Veronam, cum universa provincia Venetorum: ubi nomen Domini nostri Jesu Christi tantum honoravit, quod omnes populi Venetorum, tum Sanctorum templis, tum privatis domibus, aureis quidam litteris rutilantibus radiis nomen sanctum Salvatoris nostri parietibus honoratissime pinxere; animo vero atque mente, sane nomen illud Christiane ac devote retinuere. Quid sit honestum locando, vendendo, ut religio Christianorum permittit, in ea Venetorum urbe docens, mercaturam (quæ in ipsa magna & omnium præclarissima civitate maximo quidem in pretio habetur, quoniam ex diversis orbis terrarum partibus merces navibus illuc advehuntur) sanctissime laudavit: & eo sane modo quo ipsam invicem tractare debemus, mira quadam prædicatione religiose digito demonstravit; quæ quidem oratio suis in libris ab eo tam diligenter confectis habetur: ad justitiam vero servandam severos quoque Venetos confirmavit.

[15] [& Romandiola.] Exinde Ferrariam petens, effrænatam licentiam mulierum coërcens, pompas earum in vestitu & gestu moderavit. Dominus vero Ferrariæ tanta benignitate tantaque gratia eum in urbe recepit, quanta maxima dici potest. Pro suis ergo in religione meritis Episcopus Ferrariensis designatus fuit: quam tamen dignitatem nullo modo neque ullis precibus acceptavit. Regium postea & Mutinam ad cultum Dei honorandum dirigens, ad benignitatem justi Domini confirmavit; nomen vero Jesu eorum mentibus renovavit, quoniam justissime in ea vetustissima pace Dominus Ferrariæ omnem vitam suam consummavit, quam quam hoc sibi propter vicinitatem Insubrium ac Venetorum difficile fuit. Non multum post temporis Bononiam pergit, ubi maxima diligentia, atque prudentia opus fuit. Nam Bononienses intestina discordia laborabant: ipsi autem præsentia hujus tanti viri ferocia corda ponunt. Infectiones igitur partium suo sancto & divino verbo sedavit: [Inde in Tusciam revocatus prædicat Florentiæ,] paceque & concordia inter cives facta, magna tranquillitas aliquamdiu in urbe integrata est. Florentini vero, cum certiores ex pluribus litteris de his rebus redderentur, oratores ad eum Bononiam destinarunt; qui ipsi sancto viro suaderent ut ille Florentiam adire vellet, quoniam avidissime eum omnes Florentini expectabant. Qui statim ut Florentiam venit, prædicare Euangelium Dei solenniter cœpit; ubi innumera vitia malorum, ab eis superbe perpetrata, sanctis suis prædicationibus aperiens, ad bonos & laudabiles mores religiose faciliterque Florentinos reduxit. In facie vero templi sanctæ Crucis, loco quidem altissimo qui ad plateam spectat, aureis litteris in circulo magno aureo nomen Domini nostri Jesu Christi, tamquam solem radiantem, Florentini ornatissime pinxerunt: ut testimonium ubique prospectum quam evidentissime daret, quod prædicationes suæ huic devotissimo populo & gratæ & jucundæ fuissent.

[15] Senenses vero, cum intellexerunt Fratrem Bernardinum, [Senis,] civem suum, jam prædicationes suas Florentiæ consummasse; legatum ad eum ii, qui amplum Magistratum urbis gerunt, mittunt. Qui jam consummatis ac terminatis illic prædicationibus, suam in patriam, voluntate Senensis oratoris accepta, quam raptim venit. Ibi Senensis viri cunctusque populus lætissima fronte eum receperunt: ubi per quinquaginta dies in foro magno urbis prædicans, animosque Senensium omnium ad omnem voluntatem suam reducens, ad pristinam & vetustam consuetudinem bene & Christiane vivendi eos firmavit: templum etiam suo intuitu jam dudum inceptum, pensionibus publicis magnifice est completum. Ludi vero taxillorum non solum suo jussu deleti fuere, sed coram Gubernatore hujus Reipublicæ naibes c, taxillos, tesseras, & instrumenta insuper lignea, super quæ avare irreligiosi ludi fiebant, combustos esse præcepit: pacemque inter dissidentes componens, cunctum populum pacatum ac tranquillum suavissima oratione sua reddidit. Instituta etiam complura bene beateque vivendi, sua contemplatione Senenses moti condidere. In circulo quidem aureo, neque mediocri ambitu, nomen Domini nostri Jesu Christi in facie magnæ ædis publicæ, quæ ad forum spectat, sumptibus publicis magnifice pingitur, ne posteris seculis memoria viri aboleatur. Sed ubi urbem reliquit, innumera multitudo populi eum usque ad quintum lapidem juxta Arbiam d fluvium devotissime sociarunt. Inde per aliquos menses in agro Senensi verbum Dei prædicans, ad timorem & reverentiam Domini colonos & agricolas, [Perusii,] grosso modo & per figuram docens, Perusium, vetustissimum oppidum Ettuscorum, tandem pervenit. Illic vero fructus suæ sanctæ prædicationis, plusquam opinio ante fuerat, dilucide apparuit: quoniam Perusinos, qui feri propter bellum intestinum ac civile habentur, ad optimos mores Christianorum redegit: illic enim ludum mortalem, qui inter cives vetusta consuetudine [vigebat], cum scutis & clava, radicitus evertit. Quin etiam eos ad cultum divinum honorandum pietate solita amplissime instruxit, pacem inter cives qui Rempublicam tenebant benignitate quadam firmavit, odium vero mortale ab eis penitus separavit, ut amor & caritas inter ipsos clementer exerceretur. Post paucos dies Assisium venit, [Assisii,] ubi solennitas Augusti sancti Francisci vetusta consuetudine annali fiebat: quibus in locis, plusquam ducenta millia hominum fuisse, qui jure rerum talium experti sunt, existimarunt; moti partim præsentiam hujus sancti viri videre, partim ut culpæ ac pœnæ Indulgentiam consequi valerent. Quam quidem multitudinem tam innumeram, cum ego vidissem, reliquam gentem quæ Italiam incolunt tantam numero fuisse dubitabam. Inde ad Umbros peragravit, ubi verbum Dei & Euangelium Christi devotissime prædicavit: ex quo certe non parum utilitatis & religionis illic ipso prædicante illi incolæ consecuti fuere, præcipue cum præterita bella eam regionem quasi totam vastassent: quare in rebus de Deo, de religione, de justitia, de fide tales homines nihil seu parum sentiebant. His quidem rebus religiose peractis, transjecto Tiberi Viterbium profectus est: [Viterbii.] ad quam quidem urbem vicini populi, maxima cum devotione & fide, ut eum sanctum virum audirent, devenere. Ibi vero grato animo receptus, ad rectam viam bonorum morum populum illum vertens, pacem non dubiam inter majores populi & reliquam plebem reliquit.

[16] [Romæ:] Cum postea Romanam urbem petere cum discipulis suis parasset, nobiles viri complures ac plebeji magno in numero, secum, ipso recusante, Romam intrarunt. Statim vero æmuli sui eum coram Romano Pontifice, Papa e Martino Quinto, religionis & hæresis perverse & injuste accusarunt: invidia potius quam caritate religionis moti, libellosque complures adversus eum maligne dedere. Dies tandem, de consensu Romani Pontificis, in hac re terminanda, constituta est: [ubi de æmulis triumphat.] ubi adversarii & æmuli sui, maxima cum pompa & implicatis syllogismis, in eum sanctum virum impetum effrænatum fecere. O Deus immortalis, qualis fuit morsus eorum! Quoniam perdifficile erat ex intricabili rete eorum evadere posse, Dominus (quippe omnipotens) id fecit ut simplici puræque prædicationis suæ sententiæ resistere minus potuerint. Tandem calumniarum victor & triumphator evasit, privilegiumque [accepit] a summo Pontifice omnique Romana Curia maxima cum auctoritate sibi concessum, ut per universum orbem terrarum testimonium ipse dare posset, prædicationem suam ac doctrinam auctoritate Apostolica comprobatam esse. Nec multo addito temporis intervallo, Senensis Episcopus de signatus pronuntiatusque est: cui tamen dignitati renuntians, prædicationes complures Romana in urbe perfecit.

ANNOTATA.

a Quinque anni elapsi indicant annum 1439 sub finem & sequentem, quando & Renatum Regem & S. Bernardinum simul Aquilæ fuisse confirmat Bernardinus Cyrillus in Annalibus Aquilanis lib. 7. Nam mox de anno 1441 sequenti agit: quo Alphonsus illo expulso regnum Neapolitanum occupavit. Et sic ex hoc loco optime colligitur & confirmatur tempus hujus Vitæ scriptæ.

b Numeravit Auctor hoc loco XII Hetruriæ populos, suo tempore magis celebres: alii ab antiquis censebantur: nam Populonienses dicebantur Vetulonii, Saturnii vero Russellani, apud quos fuerunt urbes Populonia Saturnia. Item Massa fuit sub Vetuloniis, & Fesulæ sub Aretinis. Apud Cluverium, Brietium & alios Geographos accuratius deductas invenies nomenclaturas locorum veteres.

c Naibum credo hic dici fritillum, seu alveolum aleatorium.

d Arbia Senensi urbi ad Orientem fluit, donec Vmbroni immergatur.

e Id factum anno 1427, Martini Papæ 10.

CAPUT III.
Extrema sancti viri opera, etiam in Oriente per discipulos: mors, sepultura.

[17] Crevit deinde suæ bonitatis sanctitatisque fama clarissima quasi totum per orbem. [Discipulos mittit ad Indos Æthiopes:] Ipse enim cum jam dudum vidisset, ac etiam a nonnullis didicisset, quasi totam Orientalem plagam in manibus barbarorum perituram, ubi Christiani multi Deum Dominum nostrum colunt; plures discipulos suos ad tam remotas gentes, de consensu Romani Pontificis a Eugenii Papæ IV, misit. Qui ubi per Ægyptum ambulassent, legatosque Indos Æthiopesque convenissent, eos tandem hortati sunt, ut eorum Regi mandata Pontificis significarent. Ii enim partim ad opulentissima regna Indiæ, partim ad b Constantinum Æthiopiæ Regem, maximo cum periculo itinerum peragrarunt. Tandem eorum Regem alloquuntur, qui ad Romanum Pontificem legatos misit. [quorum legati Florentiam advecti] Erat enim antea per septingentos superiores fere annos, quod nunquam Ecclesia nostra Occidentalis cum Orientali & regionibus illis aliquod commercium defectu Romanorum Pontificum habuerat. Venerunt igitur legati Orientales Florentiam, urbem opulentissimam, ubi secundo Summus Pontifex moram agebat; deinde Senam, ubi maximo cum honore recepti, postea Romam profecti, ex Italia Ægyptum delati, [cum unionem recepissent,] concordiam cum Romano Pontifice actam Constantino Regi Æthiopum portarunt, statimque ipse Rex potentissimus ad Soldanum apud Ægyptum legatum decernit. Qui maxima comitiva equitum, longo itinere emenso, nulla sibi reverentia facta, ut ad subditum, legationem, libero Rege Christianissimo dignam, diligenter exposuit. Statimque Soldanus omnia templa sanctorum Christianorum, quæ diruta jacebant, regionibus illis reparare sumptibus suis jussit; Christianosque omnes bene tractare, decretis multis solenniter instituit. Christicolæ vero qui Assyriam, Persiam, Libyamque inhabitant, audita voluntate Indorum Æthiopumque Regis, [sequuntur exemplum Orientales alii.] Romam Oratores decrevere, quo si qui errores in fide habuissent, publicis scripturis secum deportarent; qui Romam navibus delati, concordiam cum Romano Pontifice, adunata universa Curia Romana, maxima cum solennitate fecerunt: errores, quos longis ac protractis temporibus tenuere, tandem purgarunt: exinde in regionem suam reversi, populis illis quidquid Romæ cum Pontifice maximo sancitum erat retulere. Illud etiam antea Armeni fecerunt. Quarum rerum discipuli hujus sancti viri auctores fuere: qua quidem de causa Christiana fides totum per orbem terrarum in veritate sanguinis Jesu Christi firmata est.

[18] Unum quoque nequaquam prætermittendum esse putavi, ut cuncti mortales intelligere facile queant, hunc virum sanctum belli fuisse dissipatorem, pacis vero semper auctorem extitisse. [Sanctus ipse auctor pacis futurus] Igitur Florentini confecta in Gallia Cisalpina pace cum Philippo Maria, Principum Principe, bellum contra Lucenses in Etruria, traductis undique copiis, movere. Senenses vero animadverso hoc, ne postea subactis Lucensibus in se bellum reciperent, crebris legationibus ad omnes ferme Principes Italicos nuntiarunt, ut ipsi in hoc discrimine belli medii esse vellent, ut pax, non bellum, orta pace sequatur. Veneti ac Romanus Pontifex imprimis legatos complures de hac re Florentiam destinarunt: tandem visa voluntate Florentinorum, quoniam ajebant se tyrannidem ex Tuscia funditus evertere velle, ab inceptis eorum cessarunt. [Senensibus contra Florentinos armatis,] Senenses tunc ad Philippum Mariam Longobardorum Principem ac Genuenses legatum decernunt, ut ambo simul Lucensem urbem justissimo bello liberarent: ipsi vero legationibus Senensium moti, Nicolaum Piccininum ductorem exercitus, contra Florentinos Lucam obsidentes, in Etruriam mittunt, eamque tandem ab obsidione liberarunt. Deinde sequenti vere in agrum Florentinum, subacta Liguria ac c Lunegiana, aggressionem fecit; agrum Pisanum Volaterranumque occupavit, nec non victor prope Senam in Elsæa valle castrametatus est: ubi concorditer parique voluntate, ex sententia bellum gerere Senenses decrevere. Statimque cum hoc beatus Frater Bernardinus accepisset (qui temporibus illis erat in agro Piceno, [ex Piceno in patriam redit.] qui hodie vulgo Marchia Anconitana vocitatur, ubi multum fructus in Christi fide augenda perfecit) Senam patriam quam primum venit: sed antea Episcopus d Urbini, de consensu Principis, designatus electusque fuit. Cœpit in civitate sua, in templo Matris Domini maximo prædicare: ibique religiose & Christiane Dei verbum annuntians, ad integrandam pacem bellumque ponendum, cives suos, cum maxima benignitate & pietate amplissima, docebat atque exorabat.

[19] [cum Sigismundo Imp. Romam abit:] In quo quidem tempore Sigismundus, inclitus Romanorum Imperator, relicta Luca, per agrum Pisanum Volaterranumque, Senam profectus est, ubi magno cum honore a Senensi populo est receptus. Illic autem e novem consumptis mensibus, cum Romano Pontifice Papa Eugenio Quarto, Senensibus legatis R. P. f Karolo Episcopo Senensi & Bartholomæo Agazar viro prudentissimo mediis, concordiam fecit: cum quo Frater Bernardinus familiaritatem contraxit, Romamque cum eo deambulavit, sibique Civitatem suam omni diligentia commendavit: quem quidem Regem & Imperatorem plusquam centum viginti millia aureorum a Senensibus dono recepisse, ajunt. Qui cum postea coronatione g accepta in urbe Romana ex Italia decessisset, [Senas reversus libros scribit, & concionatur:] Frater Bernardinus Senam rediens, complures suos libros de vita & moribus Christianorum perfecit, eosque in lucem, ut reliquis ipsi prodessent, edidit h: quos inde sacri Doctores Apostolica auctoritate freti approbarunt. Prædicationes etiam quasdam Senenses mirabiliter docuit, ubi de concordia, de pace, de unione civium verba ornatissima & sanctissima fecit: quin etiam ad religionem servandam, viam regulamque demonstravit: ex quibus rebus maximo in honore & dignitate, ut summa integritas ejus merebatur, apud Senenses habitus est.

[20] Interim dum hæc Senæ gerebantur, litteræ ex pluribus locis Italiæ ei sancto viro delatæ sunt, quæ quidem continere videbantur, [rursumque in Gallia Cisalpina] eum iterum Galliam Cisalpinam petere [debere], ut religiosis prædicationibus suis, in sancta Catholica fide ac etiam unione & pace, Lombardi firmarentur. Eos quippe populos tandem adivit: præcipue iis in locis & ipse fuit, ubi mortale bellum tam longis temporibus protractum erat: ubi excellentissimo cum honore sincerissimaque devotione receptus fuit. Quibus rebus diligenter peractis, deinde iterum Florentiam petivit. [Florentiæ,] Quo quidem tempore Nicolaus Piccininus, Philippi Mariæ exercitus ductor, agrum Florentinum bello premebat, propeque mœnia castramentatus fuit: quamobrem pavore Florentini perculsi fuerunt, quoniam nullæ copiȩ, nullum præsidium sibi ad resistendum erat. Ibi vir Sanctus suis prædicationibus eis animum & vires confirmavit, ut ab ipso Deo immortali auxilium peterent; ipsi vero tum orationibus ad Deum, tum supplicationibus factis, & nonnullis conductis pro angustia temporis militibus [III Kal. Julii] i conflictum hostibus, in radicibus Apennini jugi, [& Senis,] ad Angliarium dedere. Post paucos insuper dies Senam reversus est, ubi in componendis Sermonibus, secundum Christi doctrinam, quasi annos tres præterivit; ibique quandoq; prædicans, sanctos mores confirmare Senensibus civibus operam dedit. [in Romandiola,] Cum hic vir religiosus antea per aliquot annos Romandiolam petivit, eam regionem fame pestilentia & bello depressam invenit: quibus de rebus, parum seu nihil de religione, de Deo, de honestate, ut Christiana fides postulat, sentiebant. Itaque multum laboris illic suscepit, nam ut lapides duri in religione & devotione existebant. Tandem paulatim ita eos tractare & docere cœpit, quod brevi tempore addito, avidissime omnes sese ad audiendum hunc virum Dei præbebant, quæ quidem regio antiquitus Flaminea dicebatur.

[21] [& agro Piceno,] Inde in agrum Picenum, ut ante dictum est, deveniens, mirifice illic verbum Dei operatum per hunc sanctum virum fuisse clarius apparuit. Nam quia parum de doctrina Christiana instituti incolæ illi erant (solummodo enim ad mercaturam & utilitatem, quoniam fertilis est provincia illa, tendebant) castella, urbes, villasque, quasi omnes, amore & caritate Dei motus, circuivit: protinus autem, moribus illic optimis ordinatis, Senam suam dulcissimam patriam, quam tantum in vita dilexit, revertitur. Ibi aliquos menses manens, ultimam prædicationem de servanda justitia, inter Hospitale maximum & ædem Virginis Mariæ, severissime fecit. [Mediolani,] Altera vero die Mediolanum petivit, ubi Philippus Maria Principum Princeps eum allocutus fuit. Nam ille Illustrissimus Princeps semper eum summopere, tum pro sanctitate morum, tum pro summa integritate suæ actæ vitæ, dilexit. Prædicavit in civitate illa populosa etiam multos per dies, in qua ita grate illum Mediolanensis populus audiebat, ut nullum alium majori aviditate unquam audiverint. Deinde per k Lodigianum agrum Cremonensemque prædicando, postea Mantuam Paduamque ivit: [aliisque in urbibus.] ubi prædicationes quasdam fecit. Inde Venetos visitavit, qui ut virum sanctum ipsum colebant. Paucis post diebus Senam redivit; ibique aliquot dies quiescens, in Massanam urbem, ex qua mater sua optima femina nata erat, ambulavit. Illic equidem quinquaginta dies continuo prædicans, odium & inimicitias multas, quæ inter cives vigebant, funditus eradicavit; concordiamque ac benignitatem inter Massanos cives, maximo cum amore in Christo, roboravit. Quo quidem completo, [In Regnum Neapolitan. profectus] in civitatem suam ultimo rediit: ubi omnes amicos & domesticos conveniens, licentiam ab eis postulabat, quoniam ajebat in Regnum me cupio conferre. Itaque relicta ac benedicta patria, Perusiam profectus est; deinde Spoletum ac Reatinum oppidum adivit, ubi verbum Dei prædicans ad cultum divinum honorandum, populum illum tam sibi devotum hortatus est.

[22] Altera vero die in agro Aquilano fluxu corporis affectus, viribus quasi omnibus debilitatus, Aquilam urbem intravit: statimque cum omnibus necessariis hanc ægritudinem medici curare pergunt. Sed prævalente infirmitate, [Aquilæ ægrotat,] in Vigilia Ascensionis Domini nostri Jesu Christi ad Vesperas, in lectulo signum discipulis dedit, sese in terra mori velle. Itaque in terra ipso deposito, in Domino Deo nostro quievit: l sed antequam spiritum ipse dimisisset, prope obitum, [pie moritur,] civitatem suam Deo devotissime commendavit. Deinde discipuli sui more vetusto corpus sanctum suum lavantes, tunicam atque cappam, qua indutus erat, ab eo extraxere; alteram vero, quam unus eorum pro se ferebat, illud sanctum corpus induerunt: & sic Reliquiæ suorum vestimentorum Senas, per discipulos suos, quos ipse in vita tam mirabili caritate Dei amavit, delatæ fuere. Nec mirum igitur cuipiam esse debet, si tanta miracula post mortem suam in oculis multorum Deo juvante a sanctissimo corpore facta sunt; quoniam (pace omnium dixerim) nemo vir sanctus, [claret miraculis.] ante nostram ætatem, talia & tanta inaudita miracula post obitum suum fecisse reperitur. Nam & languentes sanavit, surdos autem audire fecit, mutis etiam eloquium dedit, omnique contagione & morbo affectos ad pristinam valetudinem redegit; cæcos quoque illuminavit, & in cunctis infirmitatibus tabescentes liberati visi sunt. Quod cum per omnem Italiam jam innotescere cœpisset, qui variis languoribus patiebantur, Aquilam urbem sese portare faciebant; quorum magna pars libera ex omni infirmitate in patriam suam revertebatur. Unum ne præterire quidem intelligo, quoniam eodem puncto, in quo animam ipse Deo reddidit, Antiphona m cantabatur: Manifestavi Pater nomen tuum omnibus hominibus, quos mihi dedisti; pro his oro, & non pro mundo, quia ad te venio. Voluit enim clementissimus Deus noster hanc gratiam immortalem ei in morte condonare; & quia semper nomen Domini prædicavit, nomen Domini spiritum, id est animam sanctam suam, suscepit extremo.

[23] Mortuo igitur beatissimo Fratre Bernardino Senensi, [Exequiæ factæ Aquilæ & Senis:] monachi sui seu discipuli reliquias ejus vestimenti Senas deportarunt; sed imprimis ei corpori sancto funus, pro consuetudine beatorum virorum, satis amplum Aquilani efficere curarunt. Igitur honores & officia ei facta sunt, pro religione & sanctitate, & vivo & mortuo omnia ei præstiterunt; Senenses vero, hoc animaverso, funebria maximo cum honore fecerunt: deinde supplicationes devotissimȩ per diem actæ maxima cum solennitate fuere. Senenses insuper ad Romanum Pontificem legatos decernunt, scilicet Leonardum n Benivolentum & Bartholomæum Pecium viros sapientissimos, [instatur pro ejus Canonizatione.] ut Romano Pontifici omnique Romanæ Curiæ, tum miracula tum vita ejus sanctissima nota forent, ut postea ipsum beatum virum, per sanctam Romanam Ecclesiam canonizatum, Sanctumque approbatum cunctis mortalibus esset. Hæc omnia ad honorem Dei, & Beatissimæ Virginis Mariæ, & reliquorum Sanctorum mihi scripta sunt; ut & vitam sanctam hujus viri ætati nostræ notissimam, etiam postera secula, & qui venturi sunt intelligant.

ANNOTATA.

a Martino Papa 20 Februarii anni 1431 mortuo succeßit Eugenius IV.

b A Constantino Rege Æthiopiæ legatos missos & Florentiæ 2 Septembris anno 1441 ejus nomine orationem dictam, refert Horatius Iustinianus in collectione Actorum Concilii Florentini par. 3 num. 11. Consule ad dictum annum, quæ Odoricus Raynaldus in Annalibus Ecclesiasticis habet num. 3 & 4. Reliqua alibi non satis observata hinc lucem possunt haurire.

c Lunegiana ditio circa Sarzanum, ubi olim Luna urbs celebris fuit.

d Imo postea: non enim nisi anno 1435 Sedes vacavit, & ex Piceno Senas rediit Bernardinus triennio ante, ut mox apparebit.

e Potißimum anno 1432 & initio sequentis.

f Carolo Bartolo Episcopo, qui S. Bernardino renuente hunc Episcopatum susceperat.

g Die Pentecostes 31 Maji anno 1433.

h Capistranus Sermones suos in tribus Quadragesimalibus & in quampluribus tractatibus, tum de Spiritu sancto, tum de laudibus Virginis gloriosæ, tum de triumphalissimo nomine Jesu, tumque de festivitatibus Sanctorū & de extravagantibus Sermonibus ad Clerum, ad Religiosos & ad Sanctimoniales Deo dicatas sententialiter designavit, & pro majori parte sua manu descripsit; ut nedum per Italiam se felices reputent prædicatores, suorum opusculorum copiam obtinentes, sed & per Hispaniam, Franciam, Angliam, Hiberniam, Flandriam, Alemanniam, Ungariam, Græciam, usque ad Orientalem plagam in locis nostris, in Terra-sancta & per Cyprum & Asiam inter Latinos, aliasque etiam barbaras nationes.

i Vacabat in Ms. locus: sed facile fuit defectum supplere: constat enim quod hæc victoria obtenta sit festo Sanctorum Petri & Pauli anno 1440. Late eam describit Petrus Andreas de Castaneis in Vita S. Andreæ Episcopi Fæsulani cap. 7, eademque pluribus a nobis explicatur ad 30 Ianuarii.

k Lodigianus ager est sub urbe Lauda Pompeja, Italis jam Lodi dicta.

l Anno 1444 hoc 10 Maji.

m Est hæc Antiphona ad Magnificat in primis Vesperis.

n Leonardum anno 1446 petente B. Ioanne Capistrano Vitam S. Bernardini conscripsisse, supra diximus.

MIRACULA XXX
Intra LII dies ab obitu patrata, & coram Eugenio IV producta.
Ex instrumento publico Aquilano.

Bernardinvs Senensis, Ordinis Minorum, Aquilæ in Aprutio (S.)

BHL Number: 1200

EX INSTR. MS. AQV.

[1] Mirabilis Deus in Sanctis suis, secundum miserationum suarum magnitudinem, filiis confidentiæ rivulos largitatis ex sui roris abundantia benignus effundit, multo plus diligens hominem, quam ipse se diligat homo. Tanta enim ejus fuit caritatis dilectio, quod ut servum, sua culpa exigente perditum, [Mira Dei benignitate erga Aquilanos,] redimeret, Unigenitum tradidit, cujus pretioso redempti sanguine in suæ militantis Ecclesiæ membris, si quando a devotionis debitæ cultu devii, actisque meritoriis alieni [fuerimus] inventi mysterialiter sacri dogmatis frugifero eulogio reformemur. Qui ejus ineffabili providentia intuens Aquilam urbem, discriminibus non exiguis agitatam, in ambiguo suæ quietis versari; directorem sibi cælitus detulit, ut suis mirandis prodigiis ad [cælum] usque coruscus, pio interventu insolentias: recideret animorum, & incomparabilia pacis munera donaret. Beatum namque Bernardinum, Seraphicæ Religionis signiferum, natali patria Senarum inclitæ urbis alumnum, pœnitentia hispidum, religiosorum normam, labium & silentium prædicantium, extremo suæ vitæ tempore ad eamdem Aquilam urbem dimisit; ut acceptissimum sibi populum, quem spiritualibus rudimentis vivens salubriter fœcundarat, moriens denuo, sanctis Martyribus Maximo & Georgio ac Petro Cælestino, antiquis civitatis ante fatæ Patronis, sese novellum collegam adjiciens, perpetuo patrocinio coram Deo assistens, mitissime protegeret. In anno nempe nativitatis Domini nostri Jesu Christi milleno quadringentesimo quadragesimo quarto, [S. Bernardinus Aquilam languidus venit 17 Maji] beatus hic vir Bernardinus ad ipsam Aquilam urbem applicuit: decimo sexto Kalendas Junii, languidus adeo, ut Dei præconium suo more minime posset aliquatenus eructare: sed in sacro Conventu S. Francisci, ejusdem lectulo degens, post suorum Confratrum blandas exhortationes in Domino, & sedulas exorandi suasiones, videns jam supremi temporis horam, sumptis vitalibus Sacramentis, in ipso mortis agone sese e lectulo ejicere visus est, humi moriturus, ab astantibus subridere visus, æterna sibi gaudia parata intuens, felicem animam Deo reddidit decimo tertio Kalendas ipsius Junii, vesperarum circiter horam, occurrente vigilia Dominicæ Ascensionis. [die 20 moritur miraculis mox clarus.] Multitudine igitur copiosa ad odorem unguentorum suæ beatitudinis concurrente, quamplurimi, diversis infirmitatibus languentes, Christi gratia suisque meritis sani penitus partim facti sunt, partim in meliorem sanitatem evaserunt. Nonnullorum autem nomina, pro ipsius sancti luculentiori præconio, infirmitatumque species & liberationes obtentæ inferius Deo auspice distribuentur.

[2] Pasqualis puer, filius Pauli de Ciculo, accedens primus ad beatum corpus Bernardini, [Sanantur varii claudi & paralytici utriusque sexus,] cum devotione maxima, claudus ab uno latere; magnum in modum se declinans ad terram, rectificatus & liberatus evasit, recte ambulans ab illo latere prius impedito; testantibus infirmitatem pristinam & sanitatem restitutam, licet per annos plures publice visam, egregio legum Doctore, Domino Mariano de Milatinis, dicto Paulo ejus patre, & Paulo Victorii ejus magistro, civibus Aquilanis, & pluribus aliis, die vigesima prima Maji. Frater Benedictus Ordinis Minorum, stuporem seu paralysim patiens, ab aure dextra nihil audiens, sed tamquam sonum permaximum fluminis decurrentis sedulo malleantis in aure sentiebat, [die 21 Maji] adeo quod a dicto latere omnis sensus hebetatus quasi dormiebat exanguis; abstergens se primum cum quodam lineo panno, quo lotum & tersum fuerat corpus prædictum jam de proximo mortuum, deinde prosternens se confestim ad pedes ipsius Beati; auditum miraculose & sensus amissos recuperavit; testante Fratre Petro Paulo de Senesso, Guardiano ejusdem Conventus, & Fratre Cola de Margine, & quam pluribus aliis, eodem die.

[3] Domina Perna, filia Christophori de Sinitio, uxorque Mathæi Petrucii de Forfona de Aquila, [22 Maji,] per annos circa quinque, amissa virtute naturali a medio infra, nullatenus ambulare valebat; sed duorum auxilio de mane exurgebat, & ubi ponebatur, inde duorum ope elevari oportebat; innumerabilibus remediis medicinalibus olim adhibitis incassum, ad beatum corpus multis cum lacrymis ferventi devotione deportata, ac super eo recumbens, sua propria recuperata olim amissa virtute, absque adminiculo alterius sese elevavit, & libere ambulans laudabat Deum; testantibus Magnifico Domino Loysio de Camponesthis Comite Montorii, Tuscio de Cascina, Christophoro ejus patre, & Matthæo ejus viro prædictis, die vigesima secunda Maji.

[4] Antonella, puella circa septem annorum, filia Angelini Berardi civis Aquilæ, clauda, adeo quod nullatenus ambulare valebat, [25 Maji,] incolumis evasit recte gradiens; testantibus dicto Angelucio ejus patre, & Nanne ejus patruo, & pluribus aliis, die vigesima quinta Maji.

[5] Ascentius, filius Rutii Ciccarelli Ægidii, Civis Aquilani, [26 Maji,] claudus ab altero laterum natus & creatus jam per annos quatuordecim, & cum pede deformiter obliquo; confugiens ad tantorum mirabilium celebritatem, devote & suppliciter exorans sacrum corpus, vetitam a natura valetudinem protinus recuperavit, ita quod rectificatus æqualitatem gressuum gaudet se impetrasse. Testantibus Joanne Honofori, Matutio Battario, & Nanne Berardi, Civibus Aquilanis, & pluribus aliis, die vigesima sexta Maji.

[6] Angelella Antonelli Barthalinutii de Castro-Franco de Reate, [31 Maji,] quæ a tribus annis cum dimidio jacuerat paralytica, infirmitate obsessa adeo, quod modo aliquo surgere non valens, delata fuit in quadam capsa seu bara equo; confessa prius, recumbens supra corpus beatum, libera facta est, per se ambulans ac si numquam morbum aliquem passa foret, magnificans Deum; testantibus magnifico Milite Domino Antonio de Galiottis, Cola Manfreduti, Civibus Aquilanis, Mariano Venetorii, Pontardo de dicto Castro-Franco, & pluribus aliis, die ultimo Maji. Cola Laurentii de Fossa, patiens molestissimam disuriam cum lapide in vesica, precibus ad sacrum corpus cum devotione fusis, mirabiliter se liberatum alta voce prædicabat, eodem die. Marutia, uxor Mathutii Colæ Nannis Gregorii de Bavisciano de Aquila, patiens dolorem juncturarum quam maximum a medio infra, quod semimortua apparebat, nunquam surgere ausa sua virtute quam totaliter amiserat; excellenti miraculo patentissimo sese erexit, delata ad dictum sacrum corpus, supra id recumbens, laudem dans Deo, & magnificans corpus beatum; testantibus Mariano del Baugio, & dicto Mathutio ejus viro, & pluribus aliis, eodem die.

[7] Christophorus Antonii de Montopulo de Farfa, infirmus jam per annos tredecim continous, videlicet a tempore electionis ad Papatum Domini nostri Eugenii Quarti, [4 Iunii paralyticus,] recumbens continue in lecto, unde modo aliquo surgere non valebat absque duorum auxilio, & hoc malefica arte facturæ seu nicromantiæ, debilitatus & paralyticus, adeo quod per tota membra semi mortuus apparebat, in officiosus ad agibilia quæque; audita fama beatitudinis prænominati Bernardini, summa devotione accensus, vovensque se festinantes accessurum, ex eo tunc cœpit in melius convalere. Ductus deinde equo, licet cum magna difficultate, ad urbem Aquilæ; superpositus beato corpori (ut de more agebatur) sanus in totum factus, sese in pedes erexit, laudem Deo tribuens & reverentiam beato corpori, hoc sua voce publice profitens coram turba populi Aquilani, die quarta Junii.

[8] Cola, Dominici Colæ de Roccha de Vocte, puer cæcus natus, qui nunquam lucem perspexerat tempore suæ ætatis, [5 Iunii cæcus natus.] delatus ad sacrum corpus, cum ea devotione cujus erat capax secundum qualitatem suæ ætatis, mirabiliter cunctis videntibus & in oratione pro eo sistentibus, mirando mysterio illuminatus rediit; uti multiplici experientia patuit, pluribus sibi ad visum oppositis, utrum videret & cognosceret, unum quodque suo vocabulo nominans, cunctis videre visus est, benedicens Deum. Testante Magnifico viro Domino Matthæo Maleferith de Majorica, in prædicta civitate Aquilæ pro serenissimo Rege Aragonum Commissario, & pluribus aliis, die quinto Julii.

[9] Carutia, uxor Francisci Colettæ de Castro de Lacu de spoleto, in ætate sua trium annorum, nequam imminentibus umbris de nocte brachium sinistrum, & totom cum eo latus perdidit debilitatum & naturali prorsus virtute carens, [Rursum paralytici & claudi 9 Iunii,] nec caput tangere valens, visa prius infirma a multis Aquilanis; quæ noctu moram traxerat in domo Colæ Cappæ de Cornu, civis Aquilæ ejus affinis; delata ad corpus sacrum & super eo recumbens, obdormivit: excitata demum, libera facta est, tangens prædicto brachio sibi caput, valide ambulans, & ut libera alios gerens actus evidentes. Testante prædicto Cola-Cappæ, & pluribus aliis, die Nona. Junii.

[10] Cassandra Antonii Joannis de Monte-Asula de Sabina, ætatis circa annorum quinque, nunquam ausa nec valens ambulare debilitate & infirmitate tibiarum; ad sacrum corpus portata convaluit adeo, quod ambulare visa est probabiliter libera, [& 10 Iunii.] videntibus universis, die decima Junii. Berardus Jacobi de Tuscia, ætatis circa annorum septem, obliquum gestans pedem; ipsius punctam non plane in terra ponens, ductus ad sacrum corpus, pedem sibi rectificatum, ut alterum, se impetrasse gaudens, dedit laudem Deo; testante Magnifico Domino Loysio de Camponesthis Comite Montorii, & magnifico viro Domino Matthæo Maleferith de Majorica, in prædicta civitate Regio Commissario, eodem die. Apparentia, filia Mag. Jotti de Interamne, ex impedimento & infirmitate tibiarum & pedum ambulare nequiens, jam a tribus annis elapsis, habens genua tumida & grossa; mirum in modum ex omnibus infirmitatibus & defectibus ipsis sanitati extitit restituta, Testante Vangelista ejus fratre carnali, & Luca Pascli de Interamne ejus cognato, & pluribus aliis, eodem die.

[11] Rainaldus Colæ de Verchiano de Fulgineo, per annos sex perdidit loquelam, [12 Iunii curantur mutus annis 6,] nil loqui valens ex accidenti; veniens cum devotione ad tumulum sacri corporis, genuflexus cum capite super beato corpore, reformata sunt sibi amissa organa vocis; publice intelligibiliter loquens magnificavit Deum, dicendo Pater noster & Ave-Maria, ac suum nomen suique patris exprimens & patriæ de Verchiano, & alia plura verba; testantibus infirmitatem pristinam & salutem redditam Dominico ejus fratre carnali, & Conforto Vannis, & Angelo Stephani de Vorchiano, & pluribus aliis civibus Aquilanis, die duodecimo Junii. Andreas Andreæ, de Torrita, prope Naianum de Sabellis, juxta tertas Domini Baptistæ de Sabellis, patiens torturam oris, ita quod oculū dextrum claudere non poterat, dormiendo nec vigilando; [ore distortus cum dolore capitis,] & cum eo oculo nebulose videbat, sedulo lacrymante; & cum insufflabat, ab uno tantum latere oris aërem emittebat, doloremque totius dextræ partis capitis patiebatur continue, quod hemigranea a medicis nuncupatur; accedens ad beatum corpus, ab omnibus prædictis infirmitatibus obtinuit validitatem; testante Antonio ejus patruo, Menito Antonii de Torrita, & pluribus aliis civibus Aquilanis, eodem die. Lucia Jacobi de Jeppa, de Ducatu Spoletano, clauda ab uno latere, declinans ad terram satis deformiter; [clauda una.] cum devotione accedens ad tumulum beati corporis, gratiam valetudinis integram reportavit; testante infirmitatem etiam & valetudinem Laurentio Mariani de la Jeppa, & pluribus aliis, eodem die.

[12] Narda Dominici Pasqualis de Robiano, ab ineunte ætate ambulandi usque modo, [& 13 Iunii claudæ duæ,] ætatis suæ tempore annorum quatuordecim, clauda hinc & hinc, valde declinans ad terram; confugiens ad mirabilia celeberrima prædicti beati corporis, superque posita, illo eodem libera evasit, recte gradiens glorificavit Deum; testante Dominico Pasqualis ejus patre prædicto, Gentelesia ejus avuncula, & pluribus aliis Aquilanis, die tertia decima Junii. Rica Antonii Sabelli de Populo, quæ tempore suæ ætatis (ut ipsa asseruit) annorum duodecim, testantibus infra scriptis, ex quodam excessivo verbere calcium sibi illato per virum suum, prona effecta ad terram, sicut reptilia sese trahebat manibus & pedibus numquam ambulare aut recta sedere valens, per annos jam triginta quinque; delata equo, vel recumbens supra asinum extensa & ligata; ad beatum corpus portata & super eo posita, gratiam validitatis ambulandi mirabiliter obtinuit, & visa est publice recte ambulare, laudans Deum; testantibus Fratre Petrucio ejus fratre carnali, & Galatto ejus nepote, dicente se recordari de annis decem & octo, quibus taliter infirma ivit. Et ad hoc miraculum fuerunt prȩsentes inter ceteros Magnifici Milites oratores Ducis Suellæ, Dominus Corradus & Dominus Jacobus de Isola, & plures cives Aquilani, eodem die.

[13] Vanna filia Benedicti Venitti de Celle, die undecimo præsentis mensis, [18 Iunii contractæ duæ.] dum rediret a quadam Indulgentia cujusdam Ecclesiæ, sibi in via accidit, quod cadens ambulare vel se movere nullo modo poterat, & indies in deterius procedebat, ita ut in lecto ipsam moveri aliorum auxilio oportebat; licet cum maximo dolore & stridore delata equo, & ad tumulum sacri corporis adhærens, ad valetudinem solitam & pristinam ambulandi [potentiam] restituta est; testante dicto Benedicto ejus patre, & Antonella ejus matre, & Sancto Antonii ejus viro, & pluribus civibus Aquilanis, die decima octava Junii. Paula Gabrielis Juliani de Tuscanella, ætatis annorum undecim vel circa, clauda a latere sinistro nata, magnum in modum ad terram se inclinans gradiendo, punctam tantum pedis sinistri ponens ipsius lateris, brevioris altero per quatuor digitorum mensuram; accedens ad sacrum corpus, superque eodem posita, dicebat sensisse totum latus sopitum: deinde descendens mirabiliter liberata est, ponens plantam pedis in terra planam, fere in totum libera, parum claudicans, Deum glorificans; testante Gabriele ejus patre prædicto, & Antonio Pedonelli de dicto loco, & pluribus civibus Aquilanis, die decimo octavo Junii.

[14] Ciechus Blasii Jacobi, alias Impalliati, de S. Gregorio de Aquila, ætatis anhorum quinque, a quatuor mensibus citra, obsessus quodam indefinito morbo, primo valde dolebat humerum sinistrum, deinde ex ipsius doloris descensu genu sinistrum dolebat, [Curati varii paralytici die 21 Iunii,] postque pedem, & consequenter os stomachi: in tantum autem invaluerat talis infirmitas in eo, quod apparebat semimortuus, nullatenus ambulare nec se movere valens: & eo modo quasi in mortis agone existens, per ejus patrem prædictum delatus equo ligatus, impositusque sacro corpori, validus totaliter & sanus factus est; testante dicto Blasio ejus patre, & Stephano alias Rubeo de Valle, & pluribus aliis civibus Aquilanis, die vigesimo primo Junii.

[15] Butia Thomasii de Coppa de Pavi, de Adria, habens brachium sinistrum paralyticum, [24 Iunii,] exangue, & semimortuum, cum quo nil agere, & cum manu nil tangere & exercere poterat, sed prorsus ab omni servitio & officio naturæ perditum, per unum annum cum dimidio; veniens cum devotione ad sacrum corpus, tangensque ipsius tumulum, validitatem ipsius brachii & manus obtinuit, mirabiliter erigens brachium, tangens caput, manumque stringens, & habilem ad exercitium ducens, agens Deo gratias & magnificans corpus beatum; testantibus infirmitatem pristinam atque sanitatem restitutam Ser-Jacobo, Ser-Leonardi de Adria, Cola Manfredotti de Adria, una cum pluribus Aquilanis civibus, die vigesimo quarto Junii.

[16] Aloysia Antonii Mag. Angeli de Petra-Sicca, prope castrum de le Celle ad distantiam duorum milliarium, [item contracti die 29 Iunii] clauda nata ex latere dextro cum pede & tibia obliqua, valde deformiter ambulans & stans; cum devotione proficiscens ad sacrum corpus, libera evasit, testante Domino Joanne de Petra-Sicca, & Antonio Mag. Angeli ejus patre prædicto, & Maria ejus matre, & pluribus aliis civibus Aquilanis die vigesimo nono Junii.

[17] Dominus Antonius Colato Benedicti, de Tiono Comitatus Aquilæ, a viginti diebus citra, [4 Iulii:] ex quodam accidenti sibi occurso dum stetisset in aquis domum rediens, ex tunc omnia ejus membra attracta erant ab humeris ad renes, in tantum quod sedere moleste patiebatur, erigere se nullo modo poterat, nisi auxilio & sublevatione duorum, calceare se non valens; profectus ad corpus beatum, affususque super eo magna cum devotione, mirabiliter in totum liberatus, ambulando, sedendo & alios actus ut sanus exercendo fuit, glorificans Deum. Testante Domino butio Masii de Tiono, fratre felice de Neapoli, & pluribus aliis, die quarto Julii. Paulus Ciardi de Nepe, a duobus annis citra attractus tibias & crura, ambulare licet tarde, tamen multum moleste poterat, & parum ambulare sibi ob intolerabilem laborem cedebat; proficiscens ad corpus beatum, interventum ab eo petens & misericordiam a Deo, libere ambulandi valetudinem impetravit, visus publice recte ac confestim ambulare, & quod vehementius est saltare, & multos saltus celeriter facere, laudans Deum; testante magnifico Domino Loysio de Camponest his Comite Montorii, & Egregio viro Serlazaro Benedicti Oratore Senensi, & pluribus aliis.

[18] Bartholomæus Jacobi de Mediolano, de contrata versus portam Vercellinam, [8 Iulii.] claudus a latere sinistro jam per annos circiter duos, declinans ad terram deformiter, impos aliter quam cum fuste ambulare; veniens ad corpus beatum, & ad id cum devotione affixus, miraculosam obtinuit sospitatem, visus recte & confestim ambulare evidenter; testantibus Colella Donna del Clareno, Jacobo Clarutii, venerabili viro Domino Thoma Butii Venturæ de Vigilano, civibus Aquilanis, infirmitatem pristinam & valetudinem restitutam, die octavo Julii.

[19] Andreas Antonii de plebe Farmi de Camerano, qui a duobus annis citra invalidus ab inguine infra nullo modo ambulare nitebatur; [Sanantur 11 Iulii deorsum luxatus.] cum stampis ligneis cum difficultate maxima sese trahebat; profectus autem equo ad urbem Aquilæ ad tumulum sacri corporis, mirabiliter rejectis stampis, ad valetudinem libere ambulandi redditus est, de invaletudine pristina fere nil sentiens laudavit Deum; testantibus Jutio Blasutii de Podio, Antonio Pauli de Cascina, civibus Aquilæ, & venerabili religioso Fratre Francisco de Viterbio, die undecimo Julii. Dominicus Lucæ Basterii de Podio sancti Jacobi in Trefoli de Florentia, ætatis annorum circiter quinque, [& cæcus dextro oculo 2 annis:] qui vulnere acuti gladii, sibi in oculum ejus dexterum casualiter per se ipsum transfixi, perdidit totaliter potentiam visivam ipsius oculi, per duos annos nil videns; pluribus frustra remediis medicinæ adhibitis, ductus spe meritorum sacri corporis parentum fide ad urbem Aquilæ, inhærens beato corpori, visum deperditum miraculose sibi restitutum publice vidimus; plurimus ad ipsum oculum dextrum oppositis, clauso tamen altero, ex suis propriis vocabulis nominavit; testantibus dicto Luca ejus patre, Christophoro de Sinitio, & Fratre Silvestro de Paganica, civibus Aquilanis, & pluribus aliis, eodem die.

[20] Jacobus ex nova nominis impositione nuncupatus, natus Venetiis (sicut post habitam gratiam suis nutibus didicimus) juvenis ætatis circa viginti annorum, [die 12 mutus & surdus annis 20.] mutus & surdus a nativitate, veniens cum devotione maxima, quam non aliter nisi per ploratum & lacrymas exprimere poterat, ad sacrum corpus, secus tumulum sedulo assistens, mirando mysterio singularissimo audire incipiens, paulatim ea tantum verba, quæ astantes eum edocebant, mediocriter exprimebat: dehincque ex hora in horam in melius procedens, tandem divina infusione meritisque beati corporis, singula verba quæ sibi dicebantur audiens, mirabiliter loquebatur; ita ut de surdo & muto audiens & loquens factus, eas Deo gratias agebat, quas ab aliis exhiberi debere informabatur. Testantibus defectum pristinum & incolumitatem restitutam Christophoro de Sinitio, Jacobo de la Vothis de Turre, & Joanne Colæ de Tisina, & pluribus aliis civibus Aquilæ: quod miraculum etiam vidit Lazarus Benedicti, Orator Senensis, die duodecimo.

[21] Universis & singulis Christi fidelibus, Camerarius quinque artium & Universitas civitatis Aquilæ, fidem facimus, & in verbo veritatis attestamur, omnia supra scripta miracula, per omnipotentis Dei clementiam facta meritis religiosissimi quondam Patris B. Bernardini, [Hæc miracula urbis testimonio approbantur] inclitæ civitatis Senarum oriundi, Ordinis Observantiæ Minorum, cujus corpus hac in urbe merito colendissimum requiescit; esse clarissima, verissima, & manifesta, nullamque dubietatem habere: hujusmodi profecto scimus, tum quia partim nostris oculis subjacuerunt, & usque adeo ut nullatenus decipi potuerimus: tum quia tanta cura tantaque diligentia ex his attestationes accepimus, ut ea exploratissima & certissima censeamus. Plura etiam signa fecit, indiesque facit, quæ scribere longum esset. Hæc autem scripta sunt, ut omnes qui sub vexillo sanctæ Crucis militant, plene credant dentque gloriam Deo, qui tanta clementia ductus, nos ceterosque orthodoxæ fidei imitatores dignatus fuerit tam immenso veritatis lumine illustrare. [19 Iulii an. 1444.] In cujus rei testimonium has litteras fieri fecimus, nostrique soliti sigilli impressione muniri. Datum in Camera Aquilana, die decima nona mensis Julii, Indictione septima, millesimo quadringentesimo quadragesimo quarto. Antonius de Baccano Cancellarius, de supra dictorum Dominorum mandato, subscripsi.

VITA II ANTIQUIOR
Auctore Maphæo Veghio Laudensi, in pluribus oculato teste.
Ex Ms. Vallicellano Patrum Congregationis Oratorii Romæ.

Bernardinvs Senensis, Ordinis Minorum, Aquilæ in Aprutio (S.)

BHL Number: 1189

A. MAFEO VEGIO EX MS.

CAPUT I.
Ortus. Educatio sub tutela variorum. Studia varia. Amor singularis erga Deiparam, & castitatem.

LIBER I.

[1] Bernardinus ex Senis clarissima Hetruriæ civitate, atque ex antiqua nobilique Albicescorum familia originem habuit, [Nobili genere Senensi] natus anno millesimo trecentesimo octogesimo, a sexo Idus Septembris, quo die intemeratæ utique Virginis Nativitas celebratur. Pater illi Tollus, mater vero Nera fuerunt; non minus quidem vita & moribus, quam generis claritudine præstantes. Sed & avus Dinus, proavus Bandus, Equestris ordinis fuisse memorantur b. Porro pater ejus, [natus Massæ:] cum gubernationi Massæ propinquæ civitatis Præfectus, egregie cuncta administravisset, placuissentque gesta ab eo omnibus, ac præsertim Bindo cuidam Adveduto, primario urbis ac Equestris ordinis; captus hic probitate morum ejus, filiam Neram, quam habebat nubilem, matrimonio ei junxit: cum masculus nullus illi esset, filia vero alia tantum Diana, jam diu ante alteri nupta. Nec post multum temporis defunctus est Bindus. Ita gener ejus & heres Tollus cum Nera uxore Massæ semper habitaverunt, genueruntq; ibi Bernardinum filium unicum, cum beatam Virginem, in qua omnis eorum spes, multis magnisque id votis expoposcissent. [Luc. 66] De quo, quod in Euangelio traditur, dici poterat, Quis putas puer iste erit? Nam & manus Domini erat cum illo. Quibus postea citius morte præventis, matre c primum, dehinc post tres annos patre d, pene infans adhuc ipse sex circiter annorum, tam dulci præsidio statim destitutus ac orbatus est. [parentibus defunctis a matertera educatur,] Suscepit autem curam gubernationemque ipsius Diana, illa quam diximus, matertera ejus; aluitque eum tanta diligentia ac sedulitate, ut ne filium magis: cujus cum essent summæ præclaræque virtutes, religione tamen ac vitæ singulari quadam sanctimonia excellere videbatur. Itaque cum erudiendi ejus litterisque egregie imbuendi maximam curam gereret, ut ne librorum præceptorumque, quibus ad percipiendas eas magis adjuvaretur, deesse ei numquam aliquid pateretur; ante omnia tamen, quibus polleret moribus, [& instruitur ad virtutem,] quibus pro sua quemque dignitate officiis prosequeretur, religiosa eum & prudens femina instruebat. Nam minoribus mansuetudinem, æqualibus humanitatem, majoribus reverentiam, inopibus & calamitosis miserationem, potentioribus subjectionem, Deo præcipue veneratio- & timorem exhibere, cum omni denique & sexu & ætate & statu summo semper cum pudore ac modestia uti, sedulo admonebat; non aliter ac Thobias filium suum, quem ab infantia timere Deum docuit, & abstinere ab omni peccato.

[2] [pietatem erga Deiparam,] Quam maxime autem ad reverentiam & amorem gloriosissimȩ Matris Dei Virginis Mariæ, quam plurimum & ipsa venerabatur, assiduis eum exhortationibus invitabat; docens quanto semper illa præsidio omnibus, qui eam sincero animo coluerint, quantæque saluti fuerit; ita ut puerulus adhuc tam salubria monita toto corde complectens, ob ejus honorem sabbati diem jejunare inciperet, quod postmodo per totam semper adolescentiam conservavit. Ceterum sciens illa etiam, quantum vel ad confirmandam vel ad corrumpendam tenellam illam ætatem possent extraneorum commercia, inhibebat ei magnopere eorum conversationem, quorum suspecta, ut pessimi alicujus criminis labe infecta, [& fugam pravæ societatis.] vita haberetur. Sinebat autem eum versari cum iis, quos manifesta vitæ integritas commendaret, quorum vel exemplo vel adhortatione & consilio magis proficeret. Repetebat enim sæpius secum illud Prophetæ Cum sancto sanctus eris, & cum viro innocente innocens eris, & cum electo electus eris, & cum perverso perverteris: nec permittebat illum nisi ea tantum loca frequentare, ubi de religione, de honestate, de innocentia, de modestia verba fierent; ubi nihil oculi videre, nihil aures audire possent, quod non pium sanctumque esset ac immaculatum. [Ps. 17, 27] Ita quid sequi ipse, quid contra evitare & fugere deberet, sagax eum & sancta mulier numquam docere cessabat.

[3] Quo factum est, ut qui innata quadam bonitate naturæ ad litteras, ad omnes ingeniosas res etiam manu conficiendas, ad omnes ingenuos mores per se ipse ferretur; tam sanctæ quoque institutionis adminiculo longe major longeque supra omnes coætaneos suos evaderet, [Excellit ingenio,] doctrina, ingenio, virtuteque præstantior; reniteretque in tantillo eo generosa quædam indoles, generosus quasi flosculus quidam eximiæ probitatis, qui non tenuem & non contemnendum pariturus aliquando fructum videretur, qui futurum eum aliquando magnum aliquid & singulare aperte ostenderet. Præcipue autem vigebat in eo erga egentes & misellos commiseratio, [& commiseratione erga pauperes.] adeo ut nulla re magis delectaretur, quam eos ubi opportunitas fuisset, sustentare; Propheticæ jam illi voci præludens, Frange esurienti panem tuum, & egenos vagosque induc in domum tuam; cum videris nudum operi eum, & carnem tuam ne despexeris. [Isa. 58, 7] Non est vero illud prætereundum, quod dum forte aliquando contigisset, ut vix tantum panis in domo haberetur, quantum familiæ eo die alendæ satis esset; atque ob id roganti cuidam pauperculo panem Diana denegasset; Quin, da ei, inquit puer, quod petit: Da ei obsecro, & ego me vice ejus non cœnaturum polliceor. Ita quinque annis vixit cum Diana; [Diana mortua Senas ductus,] qua defuncta cum undecim jam esset annorum, receptus est a Christophoro & Angelo fratribus, ex Albicescorum utique familia patruis ejus; traductusque Senas vicinam primariamque civitatem, quasi Deo ita volente illico reveheretur ad antiquam patrum suorum patriam.

[4] [a patrui uxore Pia dirigitur:] Habebat Christophorus uxorē Piam, ita appellatam, mulierem pudicissimam & prudentissimam; quæ prole carens, hunc uti filium strictius amavit, curamque ejus non aliter ac Diana gessit; erudiens eum moribus & disciplinis, ducens quoque secum ad ecclesias, ut audiret sermones, qui de colendo Deo & de instruenda vita habebantur. Ipse autem attente eos audiebat, nec segnius quam audiebat opere exequebatur. Nam crescebat, in dies magis, moribus & virtute proficiens, ut de Salvatore scriptum est, sapientia, ætate & gratia apud Deum & homines. [Luc. 2, 52] Altaria etiam domi construebat, & Officium Virginis jam quotidie exsolvere incipiebat. Sermones quoque, quos audierat, convocatis ceteris pueris, memoriter tenens ex ordine recitabat: præsagium non modicum ejus, quod aliquando facturus erat. Gaudebat Pia pro tanta pueri indole virtutisque incremento e: unde majore studio ad majora etiam studia eum provehere cupiens, magistrum ei dedit Joannem quemdam Spoletinum, [studet Ethicæ sub Ioanne Spoletino,] cujus egregia doctrinæ & virtutis laus ab omnibus prædicabatur: sub quo dedit operam Trivio & Ethicæ. Nec desunt, qui legente illo plerosque poëtas pariter cum eo audivisse attestentur. Placuerunt autem adeo illi mores & ingenium adolescentis, ut dicere f sæpe de eo soleret, nunquam sub disciplina sua, aut honestate morum aut profectu litterarum, præstantionem ipso aliquem habuisse.

[5] Ab æquævis quoque ejus sociis tanti æstimabatur, ut cum inter se forte aliquid obscœnum fabularentur, si quo casu ille supervenisset, [æstimatur a condiscipulis.] statim omnes obmutescerent, non audentes coram eo, tamquam quodam speculo honestatis, quidquam licentius loqui. Amabant vero eum plurimum, propter suavissimos ejus mores gratissimamque conversationem: Nam erat omnibus jocundus, lætus, comis, longeque semper humanus, dulcis, minime elatus, minime indignabundus, semper serena mente, semper tranquillo animo, & (quod Apostolus præcipit, gaudens cum gaudentibus, flens cum flentibus; non alta sapiens sed humilibus consentiens; naturæ denique ita simplicis, ut non deesset tamen prudentia; ita facilis, ut gravitate tamen non careret; ita mitis, ut a justitia tamen non discederet; ita verecundæ, ut promptitudo tamen non deficeret; ita quietæ, ut ignavia tamen in eo non argueretur, ita benignæ, ut prodigalitati tamen non accederet; ita frugi, ut contumaciam tamen non saperet. [Rom. 12, 15] Jam vero adolescentior factus, cum Trivii & Ethicæ studia reliquisset, ad Jus Canonicum perdiscendum se transtulit, [addiscit Ius Canonicum & Theologiam:] tribusque annis in ea se facultate exercuit. Theologiæ etiam postmodum non parum vacavit: cujus studiis adeo delectabatur, ut reliquæ ei doctrinæ, præ hujus dignitate & excellentia, nihil sapere viderentur.

[6] Erat huic Tobia consobrina, filia scilicet Dianæ, quam supra diximus Neræ matris ejus sororem, eratque natu major eo annis triginta, mortuoque marito g tertium ordinem B. Francisci professa; mulier, [Proficit colloquio Tobiæ consanguineæ,] propter summam ejus integritatem & sanctos mores, maximæ apud omnes existimationis. Hanc ferunt, cum aliquando Senis gravissima pestis invaluisset, in Hospitali majore mulierum peregrinarum ægrotantium curam forti semper & interrito animo habuisse. Huic etiam Bernardinum [dicunt] manifestasse latentem incorrupti corporis & custoditæ virginitatis thesaurum, cum triginta & unum annos natus pestilenti aliquando morbo usque ad mortem laborasset; atque illa, si quid lascivius unquam deliquisset, moneret eum, ut animo pœnitens repeteret. Hujus quoque animam, qua hora e corpore soluta est, dum Mediolani ageret, vidisse illum [ajunt] cælos petentem. Hanc igitur ipse non aliter ac matrem venerabatur, visitabatque sæpius, fruebaturque frequenti ejus colloquio. Nam cum esset illa sanctissimæ vitæ, crebris se macerans jejuniis, vigiliis atque disciplinis, neque nisi vestita unquam ac durissimo semper lectulo decumbens; ita ab ea gaudebat audire salutiferas admonitiones, quo pacto in tantis mundi periculis recte illi vivendum esset; sentiebatque se verbis ejus plurimum ad eam, quam cupiebat incedere, virtutis viam animari; æmulator jam magnus illius sacræ sententiæ, quæ dicit, Ne despicias narrationem sapientium; & in proverbiis eorum conversare: ab ipsis enim disces sapientiam & doctrinam intellectus. [Eccli. 7, 9]

[7] Erat huic item amita, soror scilicet patris, Tolla Bartolomæa, quæ post mortem h viri religioni B. Augustini se dicarat, quæ Thobiam & numero annorum, [& amitæ Bartholomeæ,] & sanctioris vitæ etiam perfectione longe superabat. Nam nonagenaria fere erat, & continuis se orationibus, corporisque macerationibus exercebat; cum lecto autem ægrotans jaceret, divinas semper laudes læto ore decantabat; ad tantamque sanctitatis excellentiam pervenerat, ut audito nomine Jesu, inenarrabili exultans lætitia, neque ulla vi vocem valens comprimere, identidem illum crebro singultu vocans prosiliret; & cum prudentissima omnium judicio esset, tanto tamen sæpe rapiebatur fervore spiritus, ut cui ignota fuisset ejus sapientia & sanctitas, insanire procul dubio, dum illum nominari audiret, crederetur. Ad hanc ergo ipse sæpe, quemadmodum & Thobiam, visitandam ibat, audiebatque ab ea libenter monita salutis; unde indies magis crescebat ejus in Deum amor & devotio: cujus & assiduo magnoque hortatu sacram amplecti Religionem aliquando cogitabat. [sanctissimarum viduarum:] Fuerunt qui hanc aliam Augustini matrem k Monicam, magnum illud inter mulieres ac præstans sanctumque nomen, appellarint; & sicut illum matris, ita hunc amitæ, quæ instar matris ei semper fuit, precibus & lacrymis summisque vitæ meritis ad tantam animi integritatem pervenisse existimarint. Nec immerito alia Anna filia Phanuel dici potuit, de qua scriptum est, quod vidua erat, usque ad annos octoginta quatuor, nec discedebat de templo, jejuniis & orationibus serviens Deo die ac nocte. [Luc. 2, 37] Felix enimvero Bernardinus, tot feminarum necessitudine & obsequiis, [Felix 4 feminarum instructione,] tamque egregie instituta earum vita tantaque virtute; quem Diana matertera & Pia affinis, eximiæ probitatis mulieres, aluerunt; quem Tobia consobrina & Bartholomæa amita, summæ sanctitatis feminæ, instruxerunt! Felix profecto, qui, quod est in vita maximum omnium momentum, tanta cura & diligentia, tam egregiis moribus, tam sanctis exemplis fuerit a primis annis suis educatus! Habet enim hoc præcipuum primæ ætatis institutio, ut quales tunc vel recti vel pravi mores imbibantur, tales etiam perpetuo firmi, fixi, abolendique numquam, quasi natura eos jaciente retineantur: quare non frustra divinæ sæpe voces admonent, filios a teneris annis erudiendos esse: cujusmodi inter alias illa est, Non des filio potestatem in juventute, & ne despicias cogitatus illius: curva cervicem ejus in juventure, & tunde latera ejus dum infans est; ne forte induret & non credat tibi, & erit tibi dolor animæ. Doce filium tuum, & operare in illo, ne in turpitudinem illius offendas. [Eccli. 30, 11] Felix merito igitur Bernardinus, qui tales habere educatrices monitricesque promeruit, quarum admonitiones & exempla, assiduæ quoque preces & merita, ad tantum eum sanctitatis culmen provexerunt, ad suscipiendamque tantam, quantam assecutus est, gratiam adjuverunt!

[8] Jam vero earum exemplo & exhortatione, majora quam solitus erat aggrediebatur: [variis semet pœnitentiis exercet:] nam viliores jam & pauciores sumere cibos, augere jejunia, vigilias, visitationem ecclesiarum, studia sacræ lectionis, orare frequentius incipiebat. Jam duris in stratis, ac in iis quidem vestem semper indutus, somnos capiebat: jam cilicio sæpe utebatur, jam disciplinis etiam multoties corpus castigabat, operiens cum Propheta in jejunio animam suam, & ponens vestimentum suum cilicium. [Ps. 68, 11] Atque hæc in privato quodam domi loco secreta habere, cognoverunt aliquando quidam socii ejus, cum parvo etiam altari ac superposita figura Salvatoris crucifixi, ardentique ante eum lampade. Quin & urticis se verberasse aliquando deprehensus est, experiri ita prius per aliquot annos tutius putans vitam, quam religiosam agere proponebat. Quod ut majore commoditate ardentioreque animo efficeret, curavit etiam se admitti in eorum numerum, [adscribitur Confraternitati disciplinatorū] qui Disciplinati confraternitatis B. Mariæ appellantur, in majori Hospitali Senarum, quod a Scala nomen accepit. Nec vero quamvis hujuscemodi confraternitates magnorum sæpe malorum causam attulisse, ac proinde minime probari debere videantur, præteriri hæc debuit; propterea quod inde multi summa sanctitate præstantes viri, ut puta Jesuati, Ordinisque Montis-Oliveti fundatores, aliiq; ejuscemodi non pauci prodierunt, quorum consortio nō indignum videtur, ut ipse (licet illis longer superior) aliquando annumeratus fuerit.

[9] Tantum ergo illi profuit talium mulierum tam frequens ab eo facta visitatio, tam frequens ipsarum admonitio. Quo loco ut intelligamus, non tam sanctam ejus mentem, quam sanctæ etiam ejus mentis nullam omnino ostentationem; non videtur omittendum, quod cum Tobia, more cautæ mulieris, suspectam merito habens pubescentem facilemque labi ejus ætatem, [Deiparam singulariter amans,] moneret ante omnia adolescentem, ut a blandis se muliercularum spectaculis colloquiisque, non secus ac pestifero quodam ab angue longe arceret; ille, quamvis quæ monebat certo observaret, per jocum tamen ei aliquando, Scito, inquit, me nobilissimȩ cujusdam ac formosissimæ l puellæ amore correptum, ad quam visendam salutandamque advesperascente die semper ire soleo: nec nisi prius illa visa, dulcis mihi ullius noctis quies esse videretur. Erat porro dilecta adolescenti ea, cujus, ut dicit David, concupivit Rex decorem; quam præ summa ipsius animi pulchritudine adamavit etiam, [Tobiæ fatetur se aliquam formosam diligere:] gloriosamque supra omnes effecit maximus cæli atque mundi Factor; Maria scilicet Virgo, cujus cum nomen miro affectu veneraretur, jugiterque animo fixum teneret; ita imaginem ejus, publico quodam urbis loco egregie depictam, antequam lecto se componeret, salutatum pro more ac se illi commendatum ibat. [Pl. 44. 12] Verum etsi omnia vitæ ejus signa plena integritatis plenaque austeritatis videret, ita ut nulla posset talis de eo suspicio in mentem venire; cum contra tamen cogitaret ætatis lubricitatem, carnis nostræ fragilitatem, dæmonum insidias; locum etiam ubi habitare solerent feminæ quædam parum pudicæ, quem & ab eo solicitius quæsierat; atque id quod de se dicit Apostolus, [cui deterius quid suspicanti innotescit veritas.] Video autem aliam legem in membris meis, repugnantem legi mentis meæ, & captivum me ducente in lege peccati quæ est in membris meis; cogebatur ob hoc quoque pessime omnia suspicari; maxime autem propter delicaram adolescentis naturam, adjunctam quoq; prȩclaris ejus virtutibus elegantiam formȩ & pulchritudinē; ita ut de ipso recte illud Virgilianum dici posset: [Rom. 7, 23]

Gratior est pulchro veniens in corpore virtus. Propter quod nec caruit insidiis impudicorum aliquorum hominum, quos ipse cum putenti sentina semper magis exhorruerit, quemdam etiam aliquando pugno, atque alium lapidibus, adjuvante eum optimorum quorumdam adolescentulorum manu, læsit. Hæc igitur cogitans, non modicoque proinde dolore perculsa, statuit, quid id esset omnino diligenter inquirere: atque ubi multis secretis modis vias adolescentis sedula mulier investigasset, neque aliquid præter id quod diximus de eo comperisset, ex magno quo detinebatur mœrore in majorem subito lætitiam conversa est.

ANNOTATA.

a In Ms. Rubeæ-vallis additur: In quo anno Catharina de Senis evolavit ad Superos; Hujus Acta dedimus 30 Aprilis.

b Surius ista addit: Patruus ejus Tollus ter ejus civitatis Præses fuerat, cum bona civium gratia.

c Cum esset annorum 22, Deo animam reddidit anno 1383 remanente Bernardino, annorum trium. Ita cum Capistrano dictum Ms. & Surius.

d Anno 1386. Ita Capistranus, ast 1387 Surius & Ms.

e Primum scholas trivialis doctrinæ sub Honofrio præceptore cominuavit, inquit Capistranus.

f Scilicet, cum post obitum etiam S. Bernardini antiquus seu grandævus adhuc vivebat in humanis, uti apud Capistranum & Surium legitur.

g Guido Benollia de Ptolomæis Capistrano & Surio dictus.

h Trogliardum de Tolomæis Capistranus appellat, cujus vidua Bartholomæa suadebat semper Bernardino viam Dei in sacra Religione capescendam, idq; sub Regula Canonicorum Regularium S. Augustini, cui ipsa religata erat in conventu & loco devotissimo de Liceto, ubi spirituales viri & Deo servientes morabantur. Bernardinus ergo cum illis in habitu seculari libenter conversabatur, approbans satis in corde mores & laudabilem vitam Patrum illorum: cepissetque eamdem Religionem, nisi quia præfatam Dominam relinquere nolebat dum viveret.

k Acta S. Monicæ dedimus 4 Maji.

l Amafia ab eo vocatur apud Capistranum, amica apud Surium, juvencula in Ms.

CAPUT II.
Servitium peste contactis exhibitum. Morbus gravis. Ingressus in Ordinem Minorum. Primæ conciones.

[11] Cum ita ergo ageret optimus adolescens, cum tot in eo tantæque relucerent virtutes, non minor utique inerat ei, quæ ceteras tamquam eminens regina quædam magis etiam illustraret, tolerantissima animi fortitudo atque patientia; qua, tamquam validissimo scuto, etiam quantumcumque gravia & tristia furentis humanæ nequitiæ tela fortiter animoseque retunderet, callens probe illud Apostoli; Omnes, qui pie vivere volunt in Christo Jesu, persecutionem patiuntur. [2 Tim. 3, 11] [Grassamte Pestilentia,] Id autem maxime demonstravit tempore cujusdam a pestis, quȩ anno Christi millesimo quadringentesimo tam gravis atroxque Senas invasit, ut innumerabilem ejus populum furibunda, qua passim cuncta rapiens sæviebat, contagione populaverit. Nondum vigesimum annum attigerat, cum gravissimam eorum temporum conditionem summe commiseratus, petiit Hospitale, quod ob B. Mariæ honorem ac peregrinorum causa in medio urbis extructum est. Illud autem est, quod a Scala nomen accepisse supra diximus, magnum quidem, amplum ac celebre, & ad suscipiendos curandosque quosvis ægrotos semper promptum, semper patens. [ea contactis seruit in Hospitali,] Petiit ergo illud serviturus per id temporis, quo peste gravius agente longa eo languentium turba deferebatur. Id vero egit, cum familia ferme omnis ac ministri Hospitalis, plures quam centum quinquaginta, peste consumpti essent; nec quisquam inveniretur qui tanti periculi servitium, oblato etiam quovis magno pretio, subire vellet. Sed cum nihil ille præter Deum cogitaret, omniaque propter eum contemneret; statuit ob amorem ejus ac Mariæ Virginis, cui præcipue afficiebatur, tantum ministerium (licet mille ei se mortes offerrent) suscipere: sequens vestigia Tobiæ consobrinæ, quam mulierum ipsius Hospitalis ægrotantium curam ultro etiam gessisse supra diximus; asciscens quoque, qui eum libenter adjuverunt, quam plures optimos socios suos adolescentes, cum minime tanto oneri solus sufficeret.

[12] Mirum erat videre, quantum extrema quæque & non nisi vilissimis mancipiis convenientia officia subibat: [vilissima quæque ministeria obiens] quanta solicitudine quantaque animi alacritate neminem aspernans, nunc ignes, nunc strata, nunc medicinalia vel pocula vel fomenta vel odoramenta præparabat. Nunc his potum & cibaria ministrabat: nunc illorum vel stomachi vel alvi minime fastidiens purgamenta excipiebat: nunc aliorum ulcera attrectans saniem extergebat, consolans omnes dulcibus verbis, ac bono animo semper esse adhortans; qui vero vita excedebant, curans maxime ut sanctis primum Sacramentis munirentur, tum sepelirentur etiam pie decenterque, non vigiliis, non incommodis, non laboribus ullis unquam parcens; numquam tanto de bacchantis pestis furore, numquam ipsa quam ante oculos quotidie sibi adstantem videbat morte deterritus. [Rom. 12, 11] Cum Apostolo autem solicitudine non piger, spiritu fervens, Domino serviens, spe gaudens, in tribulatione patiens, orationi instans, necessitatibus Sanctorum communicans, hospitalitatem sectans. Quæ res ipsos proximiores consanguineos infensos admodum ei fecit, objurgantes eum & execrantes, ac amara & turpia quotidie in eum maledicta jacientes, neque aliter quam delirum, [& offensionem consanguineorum] & penitus excordem appellantes, quod vitam suam (quam nemo non sanæ mentis tueri omni studio niteretur) ipse negligeret, quod tam vile abjectum dedecorumque ministerium elegisset, ad opprobrium clarissimi generis eorum perpetuamque omnium ipsius necessariorum infamiam. Quibus minime proftratus animo adolescens, cum habitaculum quod in eo sanctitatis ædificare Deus cœperat, [fortiter spernens.] tempus jam consummandi perficiendique adveniret; majore quam solebat etiam patientiæ robore confirmatus, majore adauctus fortitudine, surdis cuncta auribus excipiebat; nihilo minus curans, quidquid in eo vilipenderetur, quidquid ei exprobraretur, quidquid ignominiæ vesaniæque attribueretur; dum Deo tantum, cujus causa cuncta faciebat, gratus esset atque acceptus; dum Deo tantum, ad quem omnia referebat, minime vile & pudendum, minime opprobriosum & contemptibile esset quod susceperat servitium: non ignarus Euangelici illius verbi; Beati eritis cum vos oderint homines, & exprobraverint vos, & ejecerint nomen vestrum tamquam malum propter filium hominis. [Luc. 6, 22] Volvebat nimirum animo continuoque meditabatur, [atque in hoc imitatus S. Franciscum.] magnum illum mundi contemptorem Franciscum: qui ut multa hujuscemodi, a patre præsertim crudelissime in eum sæviente, æquo animo sustinuerat; ita eum imitari quam maxime studebat; ita ejus humilitatem & patientiam, qua nemo posthac eum unquam mortalium æquavit, proponens assidue sibi ante oculos, efficacius etiam sequi contendebat.

[13] [In gravem morbum incidit,] Jam transactis in eo officio quatuor mensibus in gravissimum demum incidit languorem: quo totidem, quot ante ægrotis servierat menses, diu & ad obeundam usque mortem vexatus, lectulo semper decubuit, apud amicissimum quemdam suum Ildibrandinum Manetram, curante eum semper Tobia consobrina sua, ac b Justina quadam alia nobili matrona, quæ numquam ab eo donec sanatus est discesserunt. In quo si humana (quæ stolida & cæca sunt) judicia attendere velimus, magnum certe arguendæ Divinæ justitiæ propositum argumentum videtur; quæ tantam quatuor mensium susceptam pro ejus honore servitutem, [miro sed justo Dei judicio,] tam impari statim longeque indigna per quatuor utique menses meritorum mensura compensaverit. Sin divinis (quorum inscrutabilis est ratio atque effectus) inniti malimus judiciis, nihil erit quod non semper æquo pensatum examine videatur. Sunt quippe humanæ mentes, uti crassa hac infirmaque corporis mole demersæ, ignorantiaque ubique & erroribus circum quasi obsessæ, ita a veri cognitione longe alienæ, discernendique cujusvis vel boni vel mali minime capaces. Dei vero, qui ȩternitatis suæ oculo cuncta prospicit, numquam errat, numquam fallitur judicium: solus ipse quid cuique vel utile, vel nocens futurum sit, etsi prima rerum facies contra ostendere videatur, probe noscit; probeque noscens, singulis, uti meliora quæque sibi videntur, distribuit. [Psal. 30, 7] Ideo recte Propheta dicit: Judicia tua abyssus multa. [Psal. 91, 6] Quam magnificata quoque, inquit, sunt opera tua Domine; nimis profundæ factæ sunt cogitationes tuæ. Vir insipiens non cognoscet, & stultus non intelliget hæc. Atque alio loco ait: Reprobat Dominus cogitationes populorū, consilium autem Domini in æternum: cogitationes cordis ejus in generatione & generationē. [Psal. 32, 10, Job 10, 4] Job etiam, Numquid oculi, inquit, carnei tibi sunt? aut sicut videt homo & tu vides? [Rom. 11, 33] Et alius Propheta dicit: O altitudo divitiarum sapientiȩ & scientiȩ Dei! quam incomprehensibilia sunt judicia ejus, & investigabiles viæ illius! Quod si quisque advertere voluerit, cognoscet non sine magno atque sancto Dei judicio permissum, ut gravem illam quatuor mensium in ægrotos servitutem gravior etiam per totidem alios menses ipsius ægrotatio, quasi digna tantorum meritorum ejus retributio, sequeretur. Nam cum statuisset Deus tantam quam exercuerat servitii pietatem, non jam corporis ullis commodis, [altius cælestia appetit:] quæ minima quidem illi viderentur, sed majoribus animæ bonis munerare; ideo ut altius ad cælestia, quæ illi parata erant, dona mentem erigeret, calamitosique hujusce mundi spes illi omnis magis ac cura vilesceret; percuti eum pessima illa valetudine consulte permisit: unde fiebat, ut quo magis languor eum gravaret, eo magis augeretur in eo Dei amor mundique contemptus; ut quo majorem pateretur corpus ejus anxietudinem, eo fortior consurgeret mens atque Deo propinquior.

[14] Jam valido ergo ille corpore factus, spiritu etiam magis convalescebat; jam gravi a corporis ægrotatione liber, graviorem etiam omnem animi ægritudinem evaserat. Nam versans secum profunda cogitatione turbulentas insanientis hujusce mundi, infinitasque quibus quotidie, tamquam obruente nos undique fluctuantis sali tempestate, jactamur curas & anxietates; nec minus inanem delinimentorum ejus falsamque lætitiam; mentitum quoque felicitatis aspectum, quo non aliter ac impudentissima meretrix incautum quemque deceptura blanditur: consideransque altius quod dicit Propheta, Quoniam pulvis sumus; homo, sicut fœnum dies ejus, tamquam flos agri sic efflorebit; quoniam spiritus pertransibit in illo, & non subsistet, & non cognoscet amplius locum suum. [Ps. 102, 15] Hæc, inquam, ac dulcissimam contra, [& religiosam vitam desiderat:] quæ cum Deo est, quietem & tranquillitatem attentius meditans; proposuit, abjecta proculcataque omni penitus terrenarum rerum cura, religiosam (quam unicam vere felicem & beatam esse judicabat) vitam colere: atque ita proposuit, ut quotquot a via Dei aberrare peccatisque habenas laxare conspiceret, dentibus omnes libenter discerpsisset; quod immoderatioris tamen animi vitio, [præ Ordine S. Dominici] si fortasse id narraret, attribuebat. Cum vero cunctas, quæ a sanctis viris institutæ sunt, districtas observationes gravi maturoque examine ante oculos sibi poneret; duæ tamen (ut ipse aliquando referebat) Francisci scilicet & Dominici, quas merito sequi posset, digniores ei apparuerunt. Utram vero earum eligeret diu fluctuans diuque cogitans, tandem instituta ipsarum intelligere atque discutere statuit. Ac primum quæ Franciscus observanda tradiderat legens, cum iis admodum delectatus & recreatus esset; non amplius curans quid Dominicus instituisset videre, [eligit S. Francisci humilitatem,] statim firmato certo proposito Franciscum amplexus est, propter majorem mundi contemptum, humiliorem etiam pauperioremque statum longe animo suo gratiorem, eligens cum Propheta abjectus esse in domo Dei magis, quam habitare in tabernaculis peccatorum. [Ps. 83, 11]

[15] Porro hunc ejus animum confirmavit etiam magis insignis, quæ ipso eodem tempore in somnis apparuit ei, [quadam visione animatus:] hujusmodi visio. Vidit se in quodam esse magno agro inculto c, in quo excelsa turris, atque in turri fenestra, per quam flamma ingens exibat, in medioque flammæ femina quædam, resolutis crinibus pansisque manibus, sublata alte & ter repetita voce Franciscum inclamabat. Quorum significationem, dum ea aliquando narraret, talem etiam afferebat; ut ager, mundus; turris, Deus; ignis, Spiritus sanctus; femina, Religio seu Ecclesia intelligeretur. Dicebat quoque eam tam recenti memoria tenere, ac si tunc contigisset. Ita igitur ad eam, quam jam animo versabat, Francisci viam magis accensus est. Jam illam in omnibus magis admirabatur atque æmulabatur: jam ad illam anhelabat vehementissime atque suspirabat: jam vitæ illius amore & imitatione, institutorum quoque quæ præclara sanctaque reliquerat observatione, mirum in modum trahebatur: sed retardavit eum aliquando Bartholomæa illa, cujus eximiæ sanctitatis supra mentionem fecimus. [inservit Bartholomeæ amitæ ægræ usque ad mortem,] Nam cum lecto moveri non posset, propter cæcitatem simul & surditatem, spasmationem item nervorum, ac decrepitam ætatem (nonaginta enim septem annorum erat) defunctaque nuper esset domestica quædam ejus, religiosa femina, cujus tantum servitio utebatur; noluit tamen optimus adolescens amitam, quam non aliter ac matrem diligebat, deserere. Servivit ergo ei, nullo labore, nullo fastidio retractus; ac cuncta propriis manibus, quæcumque tanta necessitate affectæ mulieri expediebant, faciebat, donec supervixit: supervixit autem annum integrum & plusculum.

[16] Qua mortua, secreto domi religiosam quam sequi proposuerat vitam prius experiri magis credidit, majoribus quam consueverat castigationibus corpus affligens. Tandemque, [bona sua in pauperes distribuit:] ubi per tantum temporis, quantum satis videbatur, quod volebat expertus est; primum distribuit omnem substantiam suam in pauperes, uti majorem cujusque indigentiam adesse animadvertit; non immemor mandati Euangelici, Si vis perfectus esse, vade & vende omnia quæ habes, & da pauperibus, & veni sequere me, & habebis thesaurum in cælis. [Matth. 19, 25] Deinde adiit Joannem Nestorii, virum cum propter senectutem, tum propter non mediocrem prudentiam & sanctitatem magnæ apud omnes auctoritatis, cui & ante quidquid se facturum cogitasset aperuerat: [habitum suscipit Senis:] suscepitque ab eo Ordinem habitumque Minorum, a Francisco institutum, vigesimo secundo ætatis suæ anno, sexto idus Septembris (quo die etiam eum natum esse supradictum est) in Ecclesia S. Francisci Senis. In quo haud est prætereundum, quod dixisse tunc optimo adolescenti sanctum Senem memoratur? ex nemine scilicet jam diu tantum incrementi tantumque exaltationis, quantum ex ipso futurum videbat, Ordini Minorum provenisse; quo nullus Senis esset adolescentium melior, nemo integrior, nemo moribus virtuteque præstantior. Non diu autem post contulit se Columbariam, locum in Senensi agro, [Columbariam migrat,] ubi Franciscum morari aliquando solitum, Bonaventuram etiam, cum & ibi ipse assidue ageret, Cardinalatus Galerum delatum respuisse tradunt. Quo autem modo se illo contulerit, dicendum est.

[17] Venerat fortasse optimus quidam & religiosissimus vir ejusdem Ordinis, cupiens locum illum ad antiquum strictioremque vivendi modum reducere: in quo opus erat ei aliquibus, qui secum habitarent paris professionis parisque propositi, quos ab eo qui tum ministrandi curam habebat impetravit. Contemplatus vero Bernardinum adolescentem novitium, allectusque plurimum indole morum & probitatis ejus, speratos non modico eum ad id quod proponebat adjumento futurum, rogavit ut is sibi ante omnes daretur. Placuit ea res ipsi qui ministrabat, placuit & Bernardino: volentibusque & asserentibus omnibus perrexit Columbatiam. Ibi cum summa mansuetudine, innocentia, patientia, caritate, obedientia (quibus se omnibus gratum faciebat) vitam agens, in omnibus juxta Apostolum exhibuit semetipsum ut ministrum Dei: factusque tunc est locus ipse magnæ [2 Cor. 6, 4] austeritatis, magnæque apud omnes devotionis: quo tempore pauci admodum hujuscemodi phœniceque rariores habebantur. Exacto deinde anno Regulam Francisci, cui se destinaverat, professus est. Tum alio etiam revoluto anno primam Missam cantavit; [ibique professus & Sacerdos factus.] ac eo quidem omnia die, quo & mundo & sanctæ pariter Religioni natum eum modo diximus, sexto idus Septembris; die profecto magno illi semper & memorabili, cum propter hæc, tum propter ejus, cui summo & ardenti amore affectus erat, excelsæ scilicet Matris Dei Virginis Mariæ reverentiam: ut quo mundum nascens illa introiit, eo tot & ipse die magna gloriosaque bona, mundo utique nascens, consecutus extiterit.

[18] Post paucos autem dies, cum litteris etiam assidue acriterque insistens, mirum studiorum suorum profectum attulisset; demandatum est ei a majoribus suis prædicandi verbi Dei munus: [concionatur Segiani,] quod ipse, quamquam tanto sibi oneri minime æquas vires affirmaret, jussis tamen eorum humiliter parens, suscepit. Primum autem (ut aliquando ipse narrabat) illud cœpit in Segiano oppido Senarum, quod vicinum erat Columbariæ, ubi ipse habitabat. Quem tunc, tantum illum futurum legis Dei annuntiatorem tantumque præconem, ferunt tam magno vocis, & tibiarum, & totius denique corporis tremore correptum fuisse, ut vix quod instituerat proloqui posset: quod & eximiis oratoribus contigisse certum est: signum verecundi & a natura bene informati animi. [Senis] Tum vero, cum Senas profectus esset, verba ad populum fecit, prope arborem B. Francisci, quæ est apud mœnia civitatis. Deinde tertio apud S. Honofrium, ubi tunc erat tenue tantum quoddam eremitorium, [& Capriolæ, ubi habitationem erigit.] Capriola appellatum, quod pertinebat ad Hospitale majus B. Mariæ. Cujus loci commoditate captus, rogavit Rectorem ipsius Joannem d Glandaronum, ut locellum ipsum ei aliquibusque sociis ejus, habitationis ipsorum causa, concederet. Nec recusavit vir optimus, memor quanta alias pietate, tempore tam diræ pestis, hospitali ille servierat. Qua tam insigni piaque liberalitate, non tam petenti servo Dei, quam loco ipsi bene consultum est: nam cum ante pusillus admodum & angustus vilisque esset, tantum postea ejus cura & opera, quantum videre licet, auctus, amplificatus, nobilitatusque est e. Nactus ergo ille tam commodam proposito suo habitationem, prosequi alacriter quod cœperat, & quidquid eloquio doctrinaque poterat, totum id populo libenter eum audienti, impendere pergebat; & (quemadmodum f Salomon dicit) tamquam imbres mittebat eloquia sapientiæ suæ. Cum tandem cupiens uberiorem fore fructum laborum suorum, volentibus mandantibusque Majoribus suis, ad instruendas utique alias civitates, uti spiritus eum ducebat, se accinxit. [Eccli. 39, 9]

ANNOTATA.

a Pestem per reliquam Hetruriam hoc anno adeo grassatam scribit ex Boninsegnio Ordericus Raynaldus in Annalibus, ut Florentiæ 600 aut etiam 800 singulis diebus absumpserit. De eadem tunc Senis grassata agit Malevolta 2 par. historiæ Senensis lib. 10 pag. 190.

b Surio Justina de Manetis.

c Ms. Rubeæ-vallis ista addit: prope fontem Follonicum, extra mœnia a Conventu Fratrum Minorum parum distantem, vidit palatium plenum fenestris, & & ignem intus omnia comburentem. Videbat insuper per fenestram unam, ab igne præservatam, virum habitu S. Francisci indutum … ter Franciscum clamantem.

d Capistrano Joannes de Tantavonibus, nisi forte huic mortuo; alter succeßit cognomento Glandaronus.

e Primum ibi Guardianatum exercuit diligenter, pondus diei portans & æstum … delicatum corpusculum lapidum, lignorum, aliorumque cȩmentorum oneribus submittens, ac propriis humeris deferens pro constructione loci &c. Ita Capistranus.

f Imo Jesus Sidrach.

CAPUT III.
Excellens donum concionandi cum virtute conjunctum. Fructus ejus multiplices, & conversio populorum.

LIBER II

[19] At nunc majora longe atque illustriora ejus monumenta attingimus. Nam omni studio & diligentia sancto sibi injuncto operi insistens, tanta illud implevit gratia & felicitate, quantam qui eum verba facientem audierunt, [In concionibus excellit pronuntiatione,] non satis admirari atque summis supra omnes laudibus efferre potuerunt. Si enim pronuntiationem recte antiqui & sapientissimi dicendi præceptores primam esse & summam eloquentiæ laudem crediderunt; si interrogatus Demosthenes, quid in Oratore primum esse judicaret, pronuntiationem respondit; quid vero secundum, itidem pronuntiationem; quid denique tertium, pari modo pronuntiationem semper esse dixit, quasi in ea omnis vis omnisque orationis excellentia contineri potissimum videretur; quibus nos Bernardinum præconiis extollemus? qua admiratione prosequemur? [omnibus modis perfecta,] qui toties illum audivimus ea pronuntiationis gratia, naturæ prælarga manu adeo donatum fuisse, ut nihil dignius, nihil certe præstantius dici posset: quippe cui ita vox lenis, clara, sonora, distincta, explicata, solida, penetrans, plena, redundans, elevata, atque efficax erat; ut ad id, quod jussus susceperat proferendi in vulgus sermonis officium, recte illi ad nutum formata credi posset; quæ ita suavis erat, ut cum suavitate mixtam haberet dignam quamdam gravitatem; ita robusta, ut non solidior, condita magna esset lenitate; ita aperta, ut non solutior tamen illa difflueret: quæ præterea aptis quibusdam & decentibus modis ita instruebatur, ut major inde nimirum ejus dignitas gratiorque exspectatio nasceretur.

[20] Nec dico quam ad unguem omnia, quæ magni dicendi artifices tradiderunt, sola eum natura adjuvante, observabat; quam vocem ille sibi ad quæcumque aptaret servientem haberet; quam callebat eam, [& rebus ipsis adaptata] ut res quæque de qua dicendum esset postulabat, vel demittere vel moderari, vel attollere, vel concitatius etiam nonnumquam acriusque profundere; quam recte id, quod apud alios summæ est artis, ipse suo ingenio norat, quo loco præcipuum haberi, ubi suspendi spiritus, ubi claudi sensus deberet; quis in omnibus ordo servandus esset, qui cum ornatu conjunctus tantum apud animos hominum valet, ut nihil eo plus valere maximi Oratores attestentur. Per dies autem festos & solemnes, quibus ex omni genere & colluvie hominum major fit concursus, apud quos præter ordinem sermo, qui tantæ diversitati satis-faciat, habendus sit, quam ex industria ille, nunc minime ordini serviens, multa nunc hinc nunc illinc saliens magis cumulabat quam disponebat; & cum jocundus sua ipse natura esset, quam multa studio etiam gravissimis sententiis suis jucunditatis & facetiarum plena sæpius intermiscebat, ut fastiditos alias audientium animos talibus quasi dulcibus pabulis recrearet, [simul delectans & movens,] recreatosque proinde ita etiam attentiores efficeret. Accedebat his venustas oris, lætitia vultus, totiusque decor corporis, aptissimi etiam ejus & rei cuilibet quæcumque exponenda esset congruentissimi gestus: quibus adeo miro naturæ munere valebat, ut ne quisquam illum, quamvis doctus atque omni arte instructus, minus anteiret; unde fiebat ut tot tantisque ad dicendum adminiculis adjutus, tria quæ in Oratore ex sententia summorum eloquentiæ auctorum exiguntur, mira ille divinaque gratia supra omnes assequeretur: nam & cuncta quæ dicturus erat melius docebat, & animos audientium magis delectabat, & vehementius eos movebat, atque ad quæcumque placuisset ardentius incitabat.

[21] His adjungamus, quæ majorem etiam eum merito ac admirabiliorem reddidit, [singulari doctrina,] magnam euangelicarum institutionum rectamque doctrinam. Neque enim tam ei lingua corporisque gestus, quam multa etiam eorum quæ traditurus erat eruditio ac præstans ingenium serviebat. Adjiciamus insuper multarum rerum notitiam, summamque in discernendis variis populorum moribus prudentiam: nam ut omnes adivit Italiæ civitates, sanctis eas instruens disciplinis; [prudens in carpendis vitiis,] ita diversa ipsarum studia, diversaque quibus corrupta quæquȩ magis essent peccata intelligebat; intelligensque diversis etiam ac quibusque suo convenientibus morbo remediis emendabat, morem sequens medicorum, medicus ipse exercitatus animarum admodum atque instructus. Ita vero emendabat, ut carperet magis vitia, quam homines; magis scelera, quam scelerum auctores, ad odium provocaret; ut non eamdem omnium vel temporum, vel conditionum, vel personarum, vel statuum, in reprehendendis criminibus rationem haberet; ut de magnis ac potestate dignitateve aliqua præditis viris modeste semper loqueretur; ne leves vani popelli ac præcipites motus, quos reprimere semper studebat, magis incitaret; ut multa consulto præteriret, quæ vel nihil proficere, vel occulti alicujus sceleris notitiam experientiamque proinde afferre cognosceret; observans diligentissime quod Paulus Timotheum docet, Prædica verbū, intra opportune, argue, increpa, obsecra, in omni patientia & doctrina; atque ita observans, ut cum infiniti ille profectus auctor extiterit, numquam tamen ipsum aliquid, quod scandali causa esset, protulisse compertum sit. [2 Tim. 4, 2] Quod eo majore dignum laude putandum est, quo perpaucis id ejus muneris professoribus datum esse videamus: tam difficile & arduum est, multis audientibus multa loquentem, modum semper servare.

[22] Sed præter hæc (quod omnia quæ diximus superat) tanta erat vitæ ejus integritas & sanctitudo, ut nihil in eo unquam deprehensum fuerit, [Exemplum omnibus vita sua factus,] quod reprehendi posset, nihil in eo notatum quod sinceritatem ejus maculare videretur: ut non diversa essent a sermonibus ejus opera, haberetque semper socias res verbis, & verba rebus; ut non aliter ac alios docebat, ipse faceret; non segnis imitator Salvatoris nostri, quem pari cura populos publice erudientem, legimus facere prius quam docere cœpisse; neque minus observator Apostoli, qui Titum instruens quo docere modo debeat, senes, juvenes, anus, adolescentulas, pro sua quemque ætate & conditione, post omnem doctrinam subdit; In omnibus te ipsum præbe exemplum bonorum operum, in doctrina, in integritate, in gravitate. [Act. 1, 1, Tit. 2, 7] Quibus tantum ille sibi auctoritatis vindicavit, tam celebre sibi ac magnum nomen adeptus est, [omnium in se amorem trahit:] ut passim eum omnes populi, omnis ætas, omnis sexus, pusilli simul & magni sequerentur, amarent, colerent, observarent; omnes eum revererentur, magnificarent, extollerent, ac tamquam divina oracula ejus verba susciperent a; summum esset cuique studium dulcibus ejus & sanctis verbis recreari, monitis imbui, documentis instrui, increpationibus salubriter curari, ponere ante oculos turpitudines anteactæ vitæ, diluere sordes delictorum, pœnitere antiquorum malorum, scelera horrescere, vitiis bellum indicere, mundi illecebras contemnere, converti ad meliorem sententiam, recta gradi via, virtutem amplecti, spem in Deo ponere, divinis delectari mandatis, cælestia jam gaudia suspirare. [inducit adolescentes] Quis verbis æquare poterit, quantum ejus doctrinis adiuti adolescentiores, innocentiæ & pudoris profectum attulerunt? ad quantam probitatem, ad quantam reducti sunt frugem vitæ? quam graviores induerunt mores, præsertim feminæ? quarum molliores jocos, cantus, & saltationes, [& feminas,] ad frequentandas melius sanctas ecclesias celebrandaque ejus Sacramenta, divinaque avidius audienda mandata, convertit: lasciviores vero ornatus & capillorum ludibriosas quasdam præstigias, medicamenta quoque ad fucandam faciem adinventa, ac inutilem omnem mundum, mundioris elegantiorisque corporis causa paratum, [ad abjiciendum vanitates,] irritamenta cuncta ac fomenta libidinis, ita despici, abjici & exterminari curavit, ut publice etiam ignibus ea sæpius traderentur. Nec minus superstitiosa quædam scripta, portentuosis nescio quibus ac iisdem nihil aliud quam dæmonum nomina significantibus notis & characteribus composita, medicata etiam & magicis carminibus præcantata pharmaca (quæ ad insaniam magis quam ad amorem aut pacem ullam eos quibus ministrantur redigere solent) ita sanctis suis admonitionibus illustrique sua auctoritate destruxit atque evertit, [& sortilegia;] ut infinita eorum congeries in ignem, utique exurenda penitusque delenda tamquam tali digna supplicio, mitteretur.

[23] Quis vero cumulate, ita ut res ipsa exigit, explicaverit, [viros ad rejicienda injusta lucra,] quantum robusti etiam ac seniores sanctis ejusmodi admonitionibus antiquam licentiam & vitæ consuetudinem reliquerunt? quantum deposita gravi veterum malorum sarcina, agiliores expeditioresque, dum juste recteque vivunt, adepti sunt? quanta ab eis rejecta sunt damnata exercitia? quantæ explosæ falsæ corruptæque negotiationes & lucra? quantæ ementium & vendentium inter se deceptiones & involucra? a quantis cessarum est dolis & fraudibus, a quantis fucis & impositionibus, a quantis mendaciis & dejerationibus? Quam multi præterea liberati a perniciosissima alearum peste, a turpissima monstruosissimaque criminandi Dei inferendique in eum contumelias consuetudine? Quam multi rapere, quam multi concutere, quam multi vim aliis inserre, quam multi stupra, adulteria, [libidines,] cædes, proditiones, committere destiterunt? Quam multæ feminæ prostitutæ, ac publicæ obscænarum libidinum victimæ, ad cœlibem vitam redierunt? Quanta parentibus in filios diligentia, filiisque in parentes crevit reverentia? quantus maritorum & uxorum in invicem amor & fides? quam domini servos mitius, quam servi Dominos fidelius prosecuti sunt? quam ad amorem omnes vel fratres, vel consanguinei, vel affines, vel amici, vel contubernales, aut incensi magis sunt, aut restituti? [odiæ.] A quantis civitates exemptæ sunt seditionibus, & inimicitiis? a quanta turbatione animorum? quanta in populis extincta sunt odia, repressæ iræ, sanati livores, sedatæ discordiæ b, & contentiones? quanta quies & tranquillitas? quot reconciliatæ adversæ inter se & infensæ mentes? quot revocari ad benevolentiam & pacem animi? a quanto liberati æstu perturbationum, a quanto nocendi studio vindicandique insania? Quis denique satis dixerit, [Pluribus ad Ordinem venientibus] quot uberrimis ille suis sanctissimisque doctrinis ad Dei cognitionem amoremque attraxerit? quot ex tantis mundi ærumnis tantoque naufragio ad tranquillum tutumque sanctæ Religionis portum eduxerit? quotque eorum habitationis causa extrui domos & monasteria curaverit? ingentis omnes operæ atque impensæ ingentique populorum studio, ob sancta ejus merita collatis omnium bonis id adjuvante; [monasteria construit] quibus non tota tantum Italia, sed Christianus nunc ferme orbis totus quotidie magis impletur. Crescente enim felicius in dies sanctarum ovium grege, cujus sanctus ille pastor primum auctor fuit; nimirum etiam, quibus tanta ejus multitudo collocetur, crescere multiplicarique habitationes necesse est c.

[24] Et quid his majus? quid excellentius? quid vel mundo illustrius, vel cælo gloriosius esse queat? Si enim Pythagoram Philosophum Gentilem summis laudibus antiquitas extulit, [supra Pythagoram laudandus,] quod populum Crotoniensem, in luxuriam ac gravissima omnia vitia lapsum, publicis admonitionibus, viros & mulieres, pueros etiam separatim omnes habitos, ad meliorem frugalis vitæ usum revocavit; si magnam est ille gloriam consecutus, quod sapientia & auctoritate sua tantum uni populo, ad deponenda usque mulieribus vestimentorum ornamenta, contulit; quantum nos huic laudis & gloriæ attribuendum putabimus, qui dignioribus sanctioribusque doctrinis pariter & exemplis, innumerabiles etiam populos ad majora longe virtutum incrementa pervexit. Et cui nunc mirum videbitur, si tantis postea, de quibus loco suo infra dicetur, [a Deo in vita & post mortem honoratus,] signis ille claruerit? Nam si tantorum bonorum ipse causa extiterit, non est ambigendum, parem illi in cælis, ubi sempiterno ævo fruitur, eorum gloriam referri: neque modo eorum quæ vivens ipse operatus est, sed & omnium quæcumque nunc ad meliorem aliam vitam translatus, ex antiquis benefactis suis, quasi ex sanctis ante seminibus, consurgentia redivivo semper ortu producit. Ita enim fit ut quidquid pium, justum, sanctumque post se morientes reliquerunt, propter quod in ore viventium summa cum laude versentur, id quod uberioris indies fit meriti, ad uberiorem utique indies gloriosioremque vitam eis cedat. Ad vitam dico, non ad majorem blandientis ullius famæ expectationem, quo mortalium vana maxime & inanis decipitur opinio. Vita namque apud Deum est, non fama; quæ locis tantum & temporibus, longe ab illo alienis, præscribitur. Nec diversa est ratio eorum, quæ in vita nequiter perperamque aguntur, ut non tam ea, quam quæ post etiam inde mala exoriuntur, [propter fructus etiam post mortem provenientes.] primo ejus auctori pœnam accumulent. Si par ergo in cælis illi gloria refertur eorum bonorum, quæ vel vitæ tempore, vel nunc etiam vita functus piorum meritorum virtute agit; beatissima certe ipsum gloriosissimaque cum Deo vita frui credendum est: nullaque proinde excelsæ ipsius apud Deum potestatis admiratio haberi debet, si quidquid pro salute nostra a Deo petit, obtineat; eum iis etiam magnis admirabilibusque signis, quæ supra omnem humanam virtutem facta ab ipso fierique novimus.

[25] Mirentur alii & magni faciant longissimas peregrinationes, [Tanta efficacia verbi primam videtur laudem mereri.] desertissimas solitudines, asperrimos æstus & frigora, vilissima cibaria, attenuatissima ac creberrima jejunia, durissimas accubationes, lucubrationes, macerationes, gravissimas corporis castigationes, quibus majorem procul dubio apud Deum excellentioremque gloriam quæri nemo negaverit: ego autem non satis possum mirari ac magnifacere, unum hominem tot populis saluti fuisse; unum hominem potuisse, sanctis suis doctrinis ac exemplis, tantos populorum quotidie graviter delinquentium errores, tanta scelera corrigere; potuisse curvas in terris cælestiumque penitus inanes animas nostras ad Deum erigere; tot excursantibus quotidie cordis nostri motibus frænum ponere, a tot blandiculis voluptaribus sensus nostros abdicare, severiores austerioresque corpori nostro leges dare, tot ulcerosis virulentisque morbis mentes nostras purgare, civitatum mores componere, studia sancta augere; profligare vitia, pellere scandala, sedare seditiones, sanare inimicitias, inveterata ardentiaque odia extinguere, tantæ denique pacis, tantæ reconciliationis & concordiæ auctorem esse. Hæc enim longe majoris meriti, quam superiora, recte cuique ea examinanti esse videbuntur: quæ nec sine magno etiam integerrimæ acceptissimæque Deo mentis statu, summoque Dei afflatu ac singulari cælestis gratiæ influxu, fieri posse credenda sint. Ut recte quidam Ordinis ejus doctissimus ac disertissimus, cum interrogaretur cur ipse, multo majore doctrina atque eloquentia præditus, non tantam in corrigendis populorum peccatis vim haberet, dixisse videatur; se quidem esse tamquam carbonem, nihil ignis habentem; cui applicati alii, utique carbones mortui, minime reviviscant: Bernardinum autem, Carbonem ignitum divino spiritu esse, quem contingentes ceteri carbones, licet extincti, subito vim ignis suscipientes ardescant.

ANNOTATA.

a Per triginta milliaria & eo amplius utriusque sexus, quasi innumerus populorum cumulus, ad audiendum eum avide & celerrime properabat Ms. Rubeæ-vallis.

b Apud Capistranum ista habentur: Vidisses namque pluries, sicut propriis aspexi oculis, antiquatas inimicitias per annos innumeros, adeo deletas & extinctas, atque ad veram & Catholicam reconciliationem & pacem Christiana tranquillitate redactas, ut non per hominem, sed per Seraphicum Angelum e cælo dimissum, fieri talia judicares.

c Judæi quoque, relicto cæcitatis suæ errore, baptismi gratiam sunt adepti. Hæretici pravitate hæretica abjecta, ad Catholicam fidem sunt reversi: Ms. præcitatum.

CAPUT IV.
Fructus privatæ conversationis: mundi contemptus, patientia & constantia.

[26] Plane cum tot ille & tanta egerit, ac apertis quidem omnia & publicis declamationibus suis; non minus etiam inter privatas actiones saluti quorumcumque consulebat; nunc hortans, [Privata etiam conversatione utilis] nunc monens, nunc pro sua quemque conditione emendans, ut nulla ex parte omnis sermo ejus fructu careret a. Quemadmodum cuidam adolescenti, quem propter probitatem ejus præcipue diligebat, dum pendente post tergum zonæ capite cinctum eum aliquando vidisset, Dic mihi, inquit, an ante faciem vel retro incedis? Quibus non tam prudentiæ quam facetiæ plenis verbis placide ille admonitus, ab ea cingendi consuetudine, quæ neque decens neque naturæ conveniens videbatur, postmodum abstinuit. Quemadmodum & optimo cuidam Religioso Ordinis sui, cupienti quam susceperat religiosam recte vitam implere, rogantique quo facilius id modo posset efficere; annuens ipse, [interrogantibus apte respondet,] inclinato in terram toto corpore nihil aliud quam, Deorsum, Deorsum, respondit; talibus & signis & verbis pariter significans humilitatem, quam, uti præcipuum unicumque ejus quod magnopere cupiebat fundamentum, sequi qui deberet. Cujusmodi & alium, dum discendi forte, ut fit, causa rogaretur, quando recte publicis in sermocinationibus exclamandum esset, pulchre ita monuit; Fac age quod facturus es ad laudem Dei, & perfecta in caritate; & quod maxime optas, spiritus ipse Dei, cum tempus postulabit, suggeret atque ultro administrabit. Cui persimile est aliud responsum, quod dedit alii, eum roganti, ut cum tanti apud omnes populos sermones, quos publice enuntiabat, [ac docet quid reddat conciones fructuosas.] haberentur, tantumque fructum parerent; doceret ipsum singulares quas in enuntiandis ipsis sermonibus regulas observaret, quibus instructus utiliores & ipse suos quos habiturus esset sermones facere posset; Unicam enim, inquit, tantum regulam observavi. Quod cum ille admirans ac gaudens simul, quod facilior ei esset unius quam plurium regularum observatio, quænam ea esset regula, rursum quæsivisset; Ex quo, ait, cœpi huic exercitio intendere, numquam nisi propter honorem & laudem Dei verbum aliquod protuli: atque hæc regula, quam semper solicitius observavi, sola mihi præstitit quidquid vel scientiæ, vel eloquentiæ, vel promptitudinis, vel auctoritatis sum consecutus: hæc quascumque errantes animas ad Deum converterim, sola mihi præstitit.

[27] Nec omittendum est illud, quod eidem alio tempore interroganti eum, quid sentiret de doctrina sacra, [& quomodo carnis stimuli tolerandi.] quod dicentem illum alias audivisset triginta se ei annis vacasse; Nunc minus, inquit, quam unquam videor mihi eam intelligere. Non etiam tacendum est sapientiȩ plenum illud dictum, quo hunc ipsum consolatus est, dum in primis conversionis suæ annis spiritu libidinis graviter tentatus, quæsivisset ab eo quid triginta jam ipse annos religioni sanctæ militans, cum pugna carnis ageret. Prudenter enim ita eum admonens, Nunc, inquit, pejus quam unquam facerem. Quibus plane verbis & humilitatem suam servavit, & infirmum fratrem magna, ad retundendos infestæ carnis stimulos sustinendamque ejus pugnam, constantia exemplo suo roboravit. b Et ut alia hujuscemodi multa prætereamus, non tam studiis publicisque & privatis exhortationibus, [oratione maxime proficit:] quam orationibus etiam insistendo, studebat labores suos proficuos esse. Nam iis horis, quæ nocte cantantur, quibus vel ante vel post quiescendi magis quam orandi tempus omnibus esse consuevit; ipse tamen in cella sua in loco Capriolæ orationi aliquando vacare visus est; id enim a multis jam annis instituerat, numquam post decantatas matutinales Horas sopori se dare. Quæ cuncta cum præcipua in eo fuerint, majoraque longe humanis viribus (quod tamen mirum est in iis qui summas a Deo gratias consecuti sunt) ita se semper gessit, ac si nihil horum in eo esset, [de seipso humillime sentit,] ita se palam omnibus ostendit, ac si nulla aliis virtute præstaret: ea fuit humanitate, ea vitæ mansuetudine, ea dulci & omnibus grata conversatione, ut (quod est perfecti hominis manifestum indicium) novitiis etiam ipsis se ultro submitteret, consilia quoque sæpius ab inferioribus exposceret; nihil de se unquam præsumens, supra neminem se unquam extollens, adeo ut qui eum non cognovisset, minimum omnium ex exteriore tantum morum facie esse judicasset. Et cum tantus in prædicando verbo Dei esset, extant tamen qui eum discentem audierint, a principio quo illi sex annos operam dederat, numquam nisi in vilissimis quibusdam oppidulis ac rudiores inter homines ad id se idoneum credidisse.

[28] Sunt etiam qui perhibent eum, cum cellam ipsorum forte cujuspiam necessariæ rei causa peteret, plano semper passu vadentem, non nisi levi tactu ostium pulsasse, neque nisi vocatum jussumque unquam intrasse. Visumque aliquando, dum populi eum discedentem magno cum honore & concursu comitarentur, ita tristem, dejectum, prostratumque incedere, ac si ad supplicium duceretur. Ita quoque parcus verborum, remissæque & patientis naturæ fuit; [comis simul & gravis:] ut cum publice omnium crimina acerbissime carperet, privatim tamen neminem unquam, ipsos etiam domesticos & inferiores, nisi dulciter arguerit. Et cum multa illi privatim publiceque exponenda essent, numquam tamen, quod & ipse aliquando ad instructionem aliorum ajebat, ex proposito mendacium dixerit: quo nescio quid in libero claroque homine pulchrius ac dignius esse posset. Si quando autem judicando quidquam errasset, erratum postea suum manifesta ratione intelligens, tam facile cedebat, ut vel penitus conticesceret, vel se etiam errasse palam fateretur; ita omnis omnino pervicaciæ expers erat, ita suis ipse sententiis minime confidere aut inniti audebat. Porro mundi opes ita despexit, ut cum multæ illi pecuniæ ob extructionem monasteriorum obvenerint, numquam tamen aliquid earum vel videre, vel tangere, [pecuniam sibi missam captivis impendit:] nedum possidere voluerit. Et cum Dux Mediolani quingentos ei aureos aliquando necessitatum ejus causa misisset; suscepit quidem libens & gratias agens, sed statim eas, ad liberationem eorum qui publice carceribus ob æs alienum detinebantur, impendi jussit c.

[29] Honores vero ac amplissimas dignitates ita contempsit, ut cum aucta nominis ejus pervagataque latius fama, multæ illum sibi Antistitem præfici civitates optarent, præsertimque Senæ, [Episcopatus oblatos non admittit:] quæ civem suum majore etiam desiderio sæpius ad id petierunt; ignaræ quam longe defuncti illius nomine, quam viventis Pontificatu gloriosiores futuræ essent; nunquam ipse tamen ut assentiret adduci ullo modo potuit, respuens omnia magno constantique animo; affirmans etiam eum, quem semel sibi cum Francisci habitu & paupertate delegerat vivendi modum, semper ad extremum usque vitæ finem, se esse observaturum; non nunquam quoque asserens (id quod & memini ab eo mihi dictum fuisse) majorem longe commoditatem fore victuro sibi quinque dies (tali quippe numero brevitatem humanæ vitæ percensebat) si honorem interim tanti oneris omitteret, vacuusque & liber & expeditus absque tam gravi & intolerabili sarcina, ad finem, cujus tam brevis esset mora, properaret; illud insuper aliquando joco attestans, fieri scilicet sibi injuriam, rogando ut alicujus privatæ civitatis Præsulatum asserequeretur, cum quamcumque introiret civitatem, non alia cum veneratione quam Præsul susciperetur, frequentaretur, coleretur; longeque satius sibi consultum videri, ut omnium Italiæ civitatum, quam unius solius Antistes haberetur. In quo referendum est, quod cuidam socio suo admodum sibi domestico roganti, [joco reponens se totius Italiæ Episcopum videri.] numquid cum tot ei Episcopatus offerrentur, mens ejus ad suscipiendos illos unquam deflexa esset; respondit, nunquam ullam sibi vel minimam fibram fuisse quæ id excogitaverit. Narrandum quoque quod huic eidem dixit, cum aliquando rumor advenisset eum ad Archiepiscopatum Mediolani electum esse, atque id ille ei renuntiasset, simulque quam libenter suscipiendæ dignitati animum inclinaret interrogasset: Ne credas, inquit, me tam excelsam meam dominationem pro ulla Episcopali dignitate commutaturum esse; dominationem scilicet appellans, sanctam, quam tot annis coluerat, tranquillæ religionis observantiam. Cui simile est quod alii etiam, roganti eum, cur Episcopatum Senarum recusaverat, respondit: Non recte sibi consuli, qui Papa jam esset, Episcopum dimissa longe excellentiore dignitate se fieri; illud certe quod supra diximus significans, se, quamcumque introiret civitatem, non alia veneratione quam Præsulem suscipi, frequentari ac coli.

[30] Verum illud memorabilius videtur, quod tunc, cum primum a concivibus Episcopus Senarum omnium voce & favore electus, [Alias socium quasi consulens de dignitate aliqua suscipienda] atque a Pontifice vocatus esset; ipse, qui probe callebat vitæ nostræ ludibria & pericula, vocavit ad se quemdam Fratrem suum illiteratum, quem propter simplicitatem vitæ admodum diligebat; ac jocari secum, simulque quanta esset hujus mundi vanitas & stultitia jocando demonstrare volens, Habeo, inquit, dulcis Frater, quod tibi nuntiem, unde perpetuo gaudeamus. Cupientique illi scire quid id esset, subjecit, Episcopum me sibi Senenses unanimi consensu elegerunt: nonne hoc tibi optimum factu videtur? Detestatus id illico ille: Noli, ait, Pater, tantos quos tibi in docendis populis labores laborumque pariter fructus parasti, minimo puncto pro tam parvæ rei vano quodam & umbratili bono amittere. Quid ergo, iterum ipse addidit, si me Mediolanenses, a quibus supra omnes alios populos dilectus & honoratus sum, Archiepiscopum sibi præfici quærerent? num & hoc contemnendum putares? Imo & hoc respondit ille, quo majus est, majore etiam animo esse contemnendum arbitror, nisi & te & ceteros quicumque post hac sequentur annuntiatores sancti verbi æterno opprobrio æternaque damnare velis infamia. Et quid, rursum illum rogavit, si me Patriarcham summus Pontifex pronunciet? suadebis ut & hoc non grato libentique animo suscipiam? Contristatus ad hæc admodum ille: [docet eum, omnes æqualiter rejiciendas:] Nunc video, inquit, deflexam tibi adhæc vana mundi bona mentem esse: pro quibus & populorum quem tibi tanto labore quæsieras amorem, & Dei inprimis gratiam perdes. Quid vero si Cardinalis fiam, iterum dixit illi, videtur an hoc tibi negotium quod contemnere debeam? Substitit ille audito tantæ dignitatis fastigio: Atque hic, inquit, Pater, non jam diutius immorandum est, quis non tam excelsa potestate capiatur? Hic trahe cordulam Pater: hic fac age, quod facturus es. Tunc tempus minime amplius jocandi videns ipse, increpuit eum gravibus verbis; docens dignitates, quo eminentiores, eo majoribus subditas malis atque periculis, proindeque etiam magis ab omnibus qui sane sapiant contemnendas: se non modo Episcopatum Senarum, sed & digniorem quemvis, sive Archiepiscopatum, sive Patriarchatum, sive Cardinalatum, ipsum quoque Papatum omnino respuere: longeque se locupletiorem sub depressa & tenui Francisci vita, quam in quovis magno ac præcelso positum loco longeque feliciorem existimare.

[31] Nec omittendum, quod, cum Senenses iterata vice eum sibi præfici Episcopum poscerent tempore Martini Quinti, [idem Card. Gabrieli testatus.] essetque tunc Gabriel Cardinalis, qui postea fuit Eugenius quartus, cujus & ante meminimus, vir humanæ ac mitis dulcisque naturæ, sed imprimis magnus ac excelsus animo, neque minus prudentia & consilio, præter cetera religionis, integritatis, justitiæ, constantiæque ejus ornamenta; timens ipse ne tot tantisque solicitationibus infestatus aliquando inflecteretur, ac ne proinde omnis ejus auctoritas tanto sudore quæsita prorsus deperiret; misit illi carum quem habebat & fidum nuntium, significans ea quæ de ipso agerentur; hortansque & monens, ne tali rei ullo modo assensum præberet, quæ magno illi malo procul dubio cessura, manifestamque omnium laborum ejus frustrationem paritura esset. Cujus ille arrepta manu, agens primo gratias pro tam sancto salubrique consilio; Obsidem, inquit ei, facio fidem meam, nunquam me, ut talibus assentiar, ad tantam stultitiam prolapsurum. Age, redi, & renuntia illi quæ narro: rogaque, ut omnem, si quam circa hæc pro me gerit, ex animo curam ponat.

[32] At quoniam non tam in prosperis secundisque rebus, quam tristibus & adversis, vera hominis sapientia probarisolet, juxta præclaram illam Varronis sententiam, Sapiens & bonum ferre potest modice, & malum fortiter; opere pretium est intelligere, quam magno etiam animo graves sævientesque in se iniquorum hominum calumnias & persecutiones tulerit: quod proxime sequenti libro convenientius loco suo explicabimus. Nunc illud dicemus, quod omnes quæcumque contigissent incommoditates & necessitates corporis, [Incommoda corporis æquo animo sustinens,] ita æquo animo sustinebat, ac si quam maxime omnibus quibus indigebat abundare videretur; semper Deum laudans, semper in eo spem certam ac fixam gerens, semper ejus opem præsto sibi futuram affirmans. Quod tunc potissime demonstravit (sicuti referentem socium quemdam ejus audivi) cum iter facturus (nomen loci non recolo) errore viarum usque ad magnam noctem deductus est in asperrimos montes & loca incognita, nullum penitus hominis aut habitationis signum videns. Tremebat socius, ac gravem illius noctis casum, variaque & magna ante oculos posita pericula querebatur. Contra bonus Pater asellum manu ducens, nihil animo fractus, eum consolabatur, hortabaturque bono ac securo animo esse, neque dubitare quin Deus præsens esset, [solatur socium cum quo a via aberrarat,] dirigeretque gressus eorum, dicebatque: Ora tantum Deum, care Frater, & ipse prosperum faciet iter nostrum. Cum tandem audito latratu canum, manifeste jam ad hominum habitationem pervenisse intellexerunt. At tunc socius gaudens, ostium cujusdam domus, ubi hospitarentur, pulsavit; expergefecitque pariter omnes, qui longiore jam noctis tempore postulante sopori se dederant. Surrexit e lecto dominus domus, visurus quis illuc tali hora adventasset; atque ubi Bernadinum adesse intellexit, lætatus est admodum; suscepitque eum, non alio officio & honore, ac si Angelus Dei ad ipsum descendisset. Jussa enim omni familia e stratis surgere, indicans quam sanctum ad eos hominem ea nocte Deus transmisisser, [& hospitium commodum invenit.] parare illi magno studio cœpit quæcumque ad curandum recreandumque fatigatum corpus necessaria erant, aselli etiam curam habere. Ministrabat uxor, parvuli circum filii plaudebant; ipse omni cura omnique obsequio, atque ante omnia læto semper & hilari vultu assistens, illi sedulus intendebat. Demum, post datam corpori quietem redditaque die, discedentem etiam eum non minore humanitate prosecutus est: quam recognoscens optimus Pater, cum per noctem inter vescendum gratias plurimas agens, jocundissimum etiam se illi exhibuisset; tum abscedens magno cum mentis affectu benedixit ei, & uxori, & filiis, & omnibus bonis ejus, unde etiam postmodum prospere ei omnia cessisse notatum est.

[33] Talis ergo, cum bene valeret, erat in ferendis quæ ei accidissent incommoditatibus: cum vero ægrotaret, ita patienter tolerabat, ut inter vel bene vel male habentem eum nihil interesse videretur. [morbes varios patienter fert:] Arenulis diu vexatus est, podagra aliquando, hemorrhoidarum fluxum gravem quatuordecim annis continue passus est, sed ea æquanimitate, ut ab annuntiando verbo Dei nunquam ob id tamen cessaverit. Aliorum autem, quos præcipue amaret, languores aut interitus ægerrime ferebat: tam pia illi ac tenera mens erat. Quod maxime animadversum est in Fratre Vincentio, dilectissimo socio ejus, cujus mortem, magna cum amoris teneritudine magnisque cum lacrymis prosecutus est, inquiens insuper, non dignum se tali socio extitisse. Continentiam vero corporis ejus quid expedit laudare? cum procul dubio virgo fuerit, quod & superiore libro tradidimus, Tobiæ consobrinȩ illum, dum pestifero aliquando languore teneretur, aperuisse; & defuncto postea eo apertius constitit, [a virginitate semper servata,] testimonio eorum, qui illum confitentem peccata sua audire consueverant, prohibiti ab eo ne quoad viveret id alicui unquam manifestarent. Et ex ipsis etiam primis adolescentiæ annis facile intelligi potest, quibus ita sobrie casteque educatus, ita sancte semper conversatus est, ut etsi ea quȩ diximus testimonia deessent, ita per se tamen satis minime unquam lubrica, minime unquam fluxa vita ejus, talem fuisse testificaretur. Denique (quod est omnium virtutum fundamentum, [& constantia in proposito laudandus.] sine quo omnia quæ fiunt bona corruunt) tam firmo semper ille ac solido constantique animo fuit, tanta in eo viguit laus perseverantiæ; ut cum a pueritia sanctis semper moribus educatus rectum vivendi modum imbiberit, tum pubes etiam factus indies magis crescens virtute meritisque profecerit, per omnia demum senectutis tempora felicius utique procedens, ad extremum usque vitæ diem numquam a recta via declinans, constantia perfectiore semper, constantioreque proposito pervenit; ut quod magnum quidē & admirabile rarumq; esse videatur, nihil unquam in quavis ætate sua vel dixisse vel egisse ab aliquo animadversum sit, quod turpi ulla macula notari posset; eorum vero quæ bene sancteque egit tantus fit cumulus, propter quæ merito summam est de se apud omnes æstimationem, summamque, de qua satis diximus, auctoritatem consecutus.

ANNOTATA.

a Tria sequentia monita habentur eodem modo in Ms. Rubeæ-vællis cap. 17.

b Multa ex hisce in dicto Ms. referuntur cap. 18.

c In Ms. Vltrajectino duxit latorem ad captivos, & ab unoquoque quærens pro quanto ibi tenebatur, jussit sigillatim solvi pro singulis, & omnes liberavit exceptis duobus: qui deprecati sunt, ut eorum misereri vellet. Ipse autem misericordia plenus promisit eisdem, quod si nullus eos liberare vellet, ipsemet pro illis captivus maneret. Quapropter cives, ejus amorem considerantes, eosdē duos etiam liberos dimiserunt.

CAPUT V.
Novi fructus concionum ejus, calumniæ superatæ, mors Aquilæ obita.

LIBER III

[35] Nec vero quamvis talis ac tantus habitus fuerit, statim tamen ac primum publice populos docere aggressus est, cœpit celeber ipse gloriosus haberi: [Post annos 14 concionando actos,] multis enim annis latuit, incognitumque ac obscurum ejus nomen fuit. Pauci Bernardinum norant, pauci frequentabant: nemo adhuc eum tanto in honore habebat, nemo admirabatur, nemo ferebat, prȩdlcabat, extollebat; donec peragratis multis (ut fit) diu civitatibus, tandem pervenit Mediolanum, actis jam quatuordecim annis, quibus disseminando verbo Dei semper intenderat. Ego tum, dum puer essem duodecim circiter annos natus, recolo eum ibi vidisse, absq; ullo prorsus nomine & fama, audivisse etiam in populo loquentem. Nam erat mihi præceptor Grammaticæ optimus quidam senex, qui diebus festis cum verba faceret audire eum avide, ac discipulos quosdam præcipue sibi commendatos, [Mediolani puero Maphæo auditus,] quorum unus eram audituros etiam simul secum ducere consueverat, dicereque ad nos sæpius: Eamus, filii, audituri bonum illum Fraterculum, tam vili ac trita indutum veste, cui tanta linguæ gratia, tantus splendor eloquii, tam aptus docendi modus, tanta verborum simul atque sententiarum majestas. Hujusmodi enim solebat sermonem de illo proferre: nam magnifice egregieque eum semper commendabat atque extollebat, affirmans constanter numquam similem illi aliquem vidisse. Ego judicio magistri mei fretus, non meo, quod nullum quidem erat, propter breviorem ætatem, maximi faciebam hominem, audiebamque verba illius attente, licet minus capax esset ingenium ad accipiendum pondus ipsorum; sed cum talem illum esse arbitrarer, qualem magister judicabat, videbantur mihi omnia quæcumque diceret divino ore prolata.

[36] Itaque tamquam gregarius quidam, apud paucos tantum cognitus, populum aliquando, quemadmodum in ecclesiis fieri solet, docebat: cum interim paulatim placere magis ejus dicendi modus, commendarique plurimum a gravibus & doctis cœpit. Atque ita plerique acti sunt menses, [clarescere incipit per Quadragesimam,] cum demum adveniente tempore Quadragesimæ demandata est ei provincia, ut omnibus illis diebus, qui ob singularem supra alios sanctificationem ad instruendum commonendumque fidelem populum præcipue dedicati sunt, prodiret ipse publice, sermonis ad eum habendi causa. Quod ille, ut jussus erat, tanta executus est gratia; ut cum ante, omnibus eum audientibus egregie dixisse visus fuisset, tunc se ipsum tamen longe superasse videretur. Tantum vero illico apud omnes crevit nomen ejus, tanta expectatio, tanta auctoritas, tanta excellentiæ ejus prædicatio; ut Bernardini nomine nihil jam clarius, nihil illustrius haberetur; ut quasi e cælo missum Bernardinum quisque nominaret atque efferret. Cujus tantæ tamen gloriæ non parvam puto causam præstitisse gentem illam Mediolanensium optimam, humanissimam, divinique cultus observantissimam: quæ cum facilis dulcisque naturæ sit, nulli molesta, nulli invida, honesto semper alicui exercitio intenta, singularique inter se vivens benevolentia & caritate; ita in exteros longe est fida, benigna, atque benefica, aliorum magis commoda & honores augens quam minuens, sine dolo, sine fuco, sine fastu, ad bonum semper prompta, & cum peccaverit minime moneri & corrigi difficilis aut dura. Hujus ergo ille gentis præcipuo adjutus studio atque favore, tantum adeptus est auctoritatis tantumque honoris & gloriæ.

[37] Mirum autem erat videre, quanta aberrantium turba auditis illius doctrinis ad rectum vivendi modum perducebatur. [magno cum fructu pœnitentium,] Currebant ad ecclesias instar formicarum, ut vix sufficerent qui peccata eorum audientes purgarent, sanctisque & salubribus Sacramentis reficerent. Actumque deinceps (atque id sedulo ab iis, qui rebus Sacramentariis prærant, animadversum est) ut tanto numero aut plures homines singulis annis ad pœnitentiam ultro libenterque venirent, quanto ante decem simul solebant. Tunc multi, contempta penitus hujuscemundi vanitate, ad Deum conversi adolescentes, Religioni sanctæ se dicarunt: quod principium fuit ejus sancti gregis, qui sub Francisci ordinatione districte vivens, nunc admodum crevit. Magnum tunc fuit omnibus propositum sanctitatis monimentum, antea insuetum videre, tot nobilium clarorumque virorum filios, delicate omnes splendideque educatos, [& habitum Minorum assumentium,] ad tantam humilitatem sua sponte dejectos, pro pretiosis vilissimas vestes induere, pro electis tenues cibos capere, pro mollibus plumis duris in stratis recumbere, pro generosis quibus ante vehebantur equis nudis pedibus etiam per omne frigoris tempus ineedere, pro lascivioribus blandioribusque cantibus sanctum libentius Alleluia concinere, pro laxiore qua ante male utebantur licentia, nihil nisi jussu ejus, qui curam omnium haberet, efficere a. Tunc, quia nullum ubi habitarent monasterium erat, consultatione inter cives habita, electus ad id fuit locus, distans ab urbe mille passus prope Secundas-fossas, via quæ ad Comum ducit. Erat ibi (quantum recolo) tuguriolum admodum tenue, [constructo extra urbem monasterio:] simulque ædicula vix quindecim hominum capax, eaque S. Angeli appellabatur: cujus no mine allectus Bernardinus, jussit ut nova alia insignis ædes, quæ cum pulcherrimo novo monasterio opera atque impensa optimorum Civium a fundamentis extruebatur, S. Mariæ Angelorum, ad similitudinem ejus quæ prope Assisium est, vocaretur.

[38] Dispositis vero recte omnibus rebus, morem sequens Salvatoris nostri, statuit ad instruendos utique alios populos ire, ad quorum salutem se vocatum intelligebat. Nec immemor tamen tantæ humanitatis, quantam a Mediolanensibus susceperat; [dein per Æmiliæ & Venetiæ civitates dicit:] pollicitus est proxime sequenti anno ad eos reversurum, per totumque tempus Quadragesimæ, quemadmodum & eo anno egerat, mansurum cum eis, ac sacris ipsos salutiferisque doctrinis instructurum. Ita annum illum in docendis Æmiliæ Venetiæque civitatibus, nulli parcens labori, totum egit. Nec inutilis fuit labor ejus: nam post tantam quam Mediolani quæsierat auctoritatem, recipiebatur ab omnibus ad quoscumque ibat populis, summa cum expectatione & lætitia; eratque tanti ponderis apud omnes ejus doctrina, tantumque fructum afferebat, ut renovari passim omnia illius verbis viderentur. Nec minus, quod Mediolani actum erat, [etiam cum ingenti fructu.] multa adolescentium turba mundum contemnens, Religionem amplexa est: quorum cum & aliqui egregie docti essent, jussi etiam populos magna cum omnium commendatione docere cœperunt. Augebatur ita paulatim novellus & sanctus grex: multa quoque ejus causa monasteria, gaudentibus & nulli impensæ parcentibus populis, extruebantur. Redeunte autem alio anno, rediit etiam Mediolanum optimus Pater, [inde iterum Mediolani.] ut filios quos spiritu genuerat reviseret, ut quod promiserat Quadragesimam eum eis, nova allaturus documenta, transigeret. Fuit enim omnis ejus locutio de illustratione; quemadmodum superiore anno de amore: ut quos amare docuerat, quo pacto etiam illustrari possent instrueret. Tunc denuo discedens totam ferme peragravit Italiam, semper docens, semper instans, semper insudans, semper ad Dei amorem omnium animos incendens, tanto cum profectu quantum supra satis docuimus.

[39] Verum non ut Mediolani, ita apud omnes etiam quos visitabat populos idem illi favor cessit & gloria, præsertim Romæ, ubi multa atque gravia perpessus est. [Psal.13,3] Non defuerunt enim postea, qui juxta Prophetam, cogitarent iniquitates in corde, [Romæ inique traducitur,] tota die constituerent prȩlia, acuerent linguas suas sicut serpentes; venenum aspidum sub labiis eorum; qui cogitarent supplantare gressus ejus, absconderent laqueum ei; qui invidentes felici gloriæ ejus, denigare nomen ipsius criminaq; illi imponere conarentur; qui Cæsari eum Sigismundo accusarent, crimine conficto quod hæreseos illum reum esse publice asseverasset; qui indoctum ipsum nulliusq; scientiæ penitus gnarum, qui hæreticum insuper dicere minime erubescerent; neque hæc in vulgus tantū disseminare, sed & libros orationesque famosas contexentes scriptis mandare, sed & usque ad Ecclesiæ sanctæ summum sanctissimumque Pontificem deferre præsumerent; [& jussu Papæ examinatus innocens declaratur:] adeo ut Martinus Quintus, qui tunc præerat Ecclesiȩ, multis magnisq; delationibus pulsatus, rem ipsam aliquibus, qui magis sibi idonei videbantur, Cardinalibus examinandam discernendamque commiserit. Qui pene omnium accusationum causas scrutati, allocuti etiam hominem, cum diligenti eum examinatione interrogassent multa, neque quidquam in eo nisi summam sinceritatem, summam prudentiam, summam sanamque doctrinam percepissent, e contra vero falsas adversariorum criminationes, perversasq; & iniquas eorum mentes manifeste deprehendissent; tale de eo Pontifici judiciū tulerunt, quali deinceps, quasi præscisis omnium qui eum accusabant linguis collisisque dentibus, major apud omnes atque probatior habitus fuit, ut majore indies crescente ejus fama, amplissimȩ etiam, quas magno tamen semper animo respuebat (de quibus in superiore libro diximus) dignitates offerrentur.

[40] Nec de iis dico qui contumeliosa & opprobriosa in faciem ejus verba jecerunt; non de iis item Fratribus ejus, qui sub observantioris (quam falso quidem profitebantur) vitæ nomine gravia in ipsum multa machinati sunt; neque de iis, quorum insidias, [suorum obloquia patienter tolerat,] ad eum non tam verbis quam verberibus afficiendum paratas, sub primo juventutis tempore cautius ille evitavit: quos ipse omnes, tamquam agnus mitis & innocens, mansuetissimis semper verbis prosecutus est, nihil unquam asperum, nihil amarum & acidum in eos promens; nihil quo aut indignatione, aut ira, aut odio permotus videretur proferens; id unum tantum quærens omniq; studio procurans, ut pestiferas maledicentium linguas demonstrata rationū suarum veritate retunderet, quo a falsis quæ ei imponerentur criminibus se expurgaret atq; ablueret, apertamq; faceret omnibus innocentiam suam, ac se vere Catholicum vereq; Ecclesiæ sanctæ, pro qua tantos labores sustinebat, observantissimum esse ostenderet. Et cum aliquando rogaretur, quomodo tanta in se jaci æquo animo ferret, respondebat; Sinite tantum Deum agere; vel, Deus horum curam habet, vel hujuscemodi alia, quibus se Deo omnia committere semper ostendebat. Nonnumquam etiam dicebat summam ei utilitatem afferre ejuscemodi persecutiones, sine quibus certo videbat animam suam magno fore in periculo æternæ mortis. Aliquando etiam, cum post illata recenter ei quȩdam opprobria, [ea se dicens excludere extra cellam.] cellam vacaturus studiis suis ingrederetur, admirarenturq; amici ejus, ac dicerent; Quomodo potes nunc, Pater, litteris, quæ summam animæ quietem desiderent, intendere? Quotiescumque, inquit, cellulam meam ingredior, extra ostiū perstant omnes injuriæ, omnesq; in me contumeliæ, neque quidquam horum mecum intrare audet, ita ut nulli mihi impedimento, nulli molestiæ esse possint. Quid autem mirum, si & amara ipse maledicta sustinuit, cum numquam gloriam sine invidia in quavis humana actione, in quovis statu viderimus? Neque enim nisi magnos & gloriosos, singulariq; aliqua fama & virtute prȩstantes livor persequitur: miseris solis quisq; condolet, quisq; favet, quisque bene optat: miseriæ quippe misericordia, gloriæ semper est comes invidia.

[41] At dum hæc aguntur, dum multa fortiter sustinet, dum multa sapienter docet, dum omnes passim Italiæ populos circumquaque gradiens instruit, [Mediolani iterum degit.] dum multis proficit, dum multorū saluti consulit; tandem actis ita undecim annis, iterum Mediolanum petiit, jam senex factus, immutataq; omnium hominum rerumq; facie: ita ut (sicuti ille dicebat) novum se quasi mundum videre crederet. Nec tum multum ibi mansit, nam jussu Principis statim discessit b. Post annos vero duos ab eodem, mutato proposito, revocatus est: ac deinceps (cum nunc hac, nunc illac, nullo labore defatigatus, varias circuiret civitates, disseminans alacriter verbum Dei, unde tantam messem consurgere videbat) Mediolanum sæpius, cujus memoria ex animo minime deleri poterat, revisebat. Cum tandem, vocante eum extrema senectute, ex Mediolano Ticinum, ex Ticino Patavium navi vectus pervenit: atque ibi tum animo statuit Regnicolas gentes, veteres Campanos, omnino petere; Deo ita mentem ejus, [In Regnum Neapolit. isurus,] ad quod nemo sciebat, hortante atque impellente, cum multi certe id illi dissuaderent, atque ut domi jam fessam senectutem componeret solicite instarent: præmeruentes (ut postea evenit) ne, si longius proficisceretur, carere ejus corpore aliquando contingeret. Quibus ille minime assentiens, non ignorare se quidem senem, ad tolerandosque labores minime idoneum, affirmabat; sed vi caritatis se adstringi, ut quamdiu posset movere linguam, numquam ab annuntiatione verbi Dei, atque a populorum sancta exhortatione, a nullaque proinde quamvis longa peregrinatione cessaret.

[42] Tali ergo ille proposito firmatus, antequam ultra progrederetur, primum statuit Massam civitatem, in qua natus fuerat, quasi supremum illi vale dicturus, invisere. Actis ibi plerisque diebus, post multas publice habitas sanctas salutiferasque admonitiones, [revisit patriam & urbes Vmbriæ:] demum Senas accessit; ut quos semper dilexerat carissimos concives suos, ultima jam illis verba facturus, sanctis suis verbis monitos roboratosque relinqueret. Tum discedens venit Perusiam civitatem, magni semper ab illo habitam, propter strenuitatem hominum maximosque ei ab illis exhibitos honores; adeo ut marmoreum nobilissimumque ejus causa suggestum c, in quo eis verba faceret, magno sumptu conficerent. Neque quemquam eo conscendere permiserint, nisi prius Bernardinus, quem aliquando expectabant, illum ascenderet. Ascendit & risit pariter bonus Pater, tantam videns diligentissimorum hominum erga se affectionem, fuitque suggestus ipsius & prima & ultima ei simul conscensio; atque (ut ille ait) hunc quem prima dies dono dedit, hæc eadem abstulit. Nam monitis instructisque eis, ut satis illi visum fuit, abiit, visitaturus Assisii sacrum Patris sui Francisci tumulum, verus observantissimusque professionis ejus heres & filius; hospitatusque est aliquot diebus apud S. Mariam Angelorum, quod est monasterium insigne prope Assisium, cujus & supra meminimus, semper exhortans & monens optimos quos ibi reperit filios suos. Mox Fulginium petens, atque ibi multa salubriter locutus, postea ad Spoletinos se contulit, homines acriores, acrius etiam eos docens, & ad pacem concordiamq; quam maxime incitans: ubi quod tunc contigit memoratu quidem dignum nullo modo tacendum est. Erat ibi Polyxena, mulier annos quatuor & viginti nata, Honofrio civi non infimo nupta, quæ novem quibus cum eo habitaverat annos, ternis semper mensibus abortire solita, nullum unquam fœtus sui fructum in lucem educere potuerat. Quod gravissime ferens, [adjutaque muliere solita aborsum pati,] ob summam quam persuadebat sibi profuturam Patris Bernardini sanctitatem, accessit ad eum: advolutaque ejus pedibus flens & gemens, exponensque infelicissimum casum suum, quam humili poterat prece & devotione rogabat, ut pro se Deum oraret; sperans procul dubio ejus orationibus & meritis e tanta se miseria eruendam. Audiebat optimus Pater, & viscera ejus pietate commovebantur. Tum suscipiens humanissime mulierem, jussit eam bono animo esse, hortans ut (quod faciebat) spem firmam in Deo haberet: omnique cum munditia, integritate & fide, conjugalem vitam coleret; neq; dubitaret se, Dei misericordia adjuvante, honestissimi desiderii sui compotem futuram esse. Nec fraudata est mulier verbis ejus: nam concepit statim, & quam conceperat, felici fine prosequens, magna cum beati Patris gloria, masculam prolem enixa est.

[43] Inde Umbros relinquens, per Sabinos iter facere aggressus, Reaten pervenit, urbem olim a Gentilibus magnæ Deorum Matri Cybelæ, nunc excelsæ veræ Dei Genitrici intemeratæque Virgini Mariæ melius dicatam. Ibi etiam summo & Fratrum & civium desiderio expectatus, [discedit Reaten.] cum curandi corporis causa laute satis in cœna acceptus fuisset, multa fertur eum magis libasse quam edisse; pane autem intincto in aqua gelida, quam mundo in vase afferri sibi fecit, quasi summis illam pro deliciis ducens, se tunc libentius recreasse; verum tanta cum lætitia, quam omnibus passim qui simul vescebantur largiter exhibebat, ut delicatissimas quasvis Regum mensas præ jucunditate illi cessisse, jucundiusque numquam se in vita cœnasse, ipsi postea testati sint. Postera die sermocinatus est in populo, non multum tamen elaborate. Nam domesticis quibusdam utens verbis, multorum magis peccata coacervatim reprehendebat, quam singulari alicui & exactæ sententiæ rationique explicandæ insistebat. Ubi etiam festivum illud dictum quod eis ingessit, non est tacendum. Nam cum ante octo & decem annos, quibus longis eos & accuratls sermonibus docuerat, discedens, omnes filios, futurosque ita semper sibi, eos appellasset; Nunc, inquit, post transcursum tam longum annorum numerum, ad vos rediens, non modo quos reliqueram filios, sed multos insuper adauctos mihi filiorum nepotes conspicio: sed euge, vos omnes filios uno semper & nomine & amore complector. Tum eodem etiam die, declinante jam sole, inde egressus est, profecturus Civitatem-Ducalem, antiquam (ut opinor) Phalacrinam, quam in Samnio esse ultra Reate vico modico sitam, atq; in ea Vespasianum natum fuisse, legimus.

[34] Neque omittenda videntur, [Asello vectus in Civitatem-Ducalem] quæ tunc accinctus itineri festivitate plena verba dixerit. Præparato enim asello, quem ascensurus erat, cum Fratrum ejus quispiam arripiens virgam, e dorso ur semper solebat bestiolæ pendentem, nodulisq; in summitate pungendi causa distinctam, quid id esset joco eum interrogasset; subridens: Hæc, inquit, virga nostri cornipedis flagellum, atque hi noduli calcaria ejusdem sunt. Cum vero rogaretur, an pedes, dum interim urbem egrederetur, iturus esset; respondit; Non nisi equitem incessurum esse. [ultimum ibi concionatur:] Festivissimum etiam illud subjiciens, quod dum pedes iret, unus tantum honoris gradus; dum vero eques, decem etiam cumulato majore successu sibi semper exhiberentur: atque hoc, inquit, quod equiti mihi magis quam pediti exhibetur, totum aselli mei est; quo plane intelligi potest quanta sit hujus bestiæ meæ dignitas, cujus causa longe mihi major reverentia & honor deferatur. Ubi vero illuc quo contendebat applicuit, illum etjam populum edocens, tamquam cygnus morti propinquior dulcius canens d, ultimum omnium, quos tot in vita egregios habuit, sermonem, dulcissimis verbis exposuit. Tum vero vale dicens (quod certe extremum omnibus populis vale fuit) cum statuisset proficisci Aquilam, [in via febre correptus] nobilissimam Aprutiorum seu veterum Samnitium urbem, statim febricitare e cœpit. Nec vero teneri potuit, quin die, quæ proxime secura est, iter quod susceperat continuaret; atque id quidem magno cum labore, magnaque cum doloris angustia: quæ eum vehementer gravans, coëgit multoties se sistere humique quiescere. Descenditque ita tandem in vicum quemdam S. Silvestri appellatum, distantem ab Aquila septem millibus passuum: ubi cum febri simul ac profluvio ventris corpusculum gravaretur magis, ac debilius fieret, ita ut non facile se movere posset; tunc Religiosi, [Aquilam defertur.] qui optimum Patrē non deserebant socii ejus, prudenti habito inter se consilio, lectica eum f Aquilam deferri fecerunt, mœsti ac gemebundi, longeq; a summa qua ipse eos paulo ante diffuderat lȩtitia commutati; non aliter ac olim Apostoli, cum pro triumphali, qui die Palmarum Salvatori exhibitus est, honore exultantes, graviore demum, tam ignominiosæ subito eum morti traditum videntes, dolore perculsi sunt: sed ita fit, ut magna gaudia magni ut plurimum dolores statim subsequantur.

[45] At vero crescente, qui cœperat, opprimenteque eum gravius languore, [altimis Sacramentis munitus,] cum jam Deus longæ illi peregrinationis requiem imponere, laborisque ejus præmium reddere statuisset; advenisse quoque ipse ultimum vitæ suæ finem, evocarique jam e mundo intelligeret; rogavit omnia Ecclesiæ Sacramenta sibi ministrari, adstantes quos relinquebat filios semper exhortans, semper ad eam quam susceperant vivendi normam magnopere animans, ac quanta poterat jam intercidentis vi oris incendens; [humi moritur] se ipsum vero majore quam soleret unquam humilitate animique devotione commendans Deo, supplex misericordiam implorabat: subducensque se paulatim e lectulo, super nudam humum corpus declinavit, intendens fixos ad cælum oculos, ac læto semper animo & vultu similisque ridenti expectans, neque aliter ac Paulus cupiens se dissolvi & esse cum Christo. Ita felix & perbeata illa anima, ex labore ad requiem, ex tantis mundi necessitatibus ad cælestes summas opes, ex tanta miseria ad æternam tantam felicitatem, ex morte denique ad vitam numquam cessaturam, numquam finituram transiit, anno Christi millesimo quadringentesimo, quadragesimo quarto, [anno 1444 20 Maji.] XIII Kal. Junii, die octava postquam Reate lætabundus, ita ut diximus, pervenerat; ac die quidem, qua tunc Vigilia Ascensionis Domini celebrabatur; hora vero qua Vesperæ cantari solent (ut intelligamus, cum canticis Angelorum animam ejus ad cælum assumptam esse) anno vero ætatis suæ sexagesimo quarto, paucioribus mensibus tribus, diebus novem, cum in seculo duos & viginti annos, reliquum vero temporis sancta in religione vixisset, quadraginta autem prædicando verbo Dei semper insudasset.

ANNOTATA.

a Pius 2 Papa ista testatur: Cum Senis prædicaret, me in tantum commovit, ut paululum abfuerit, quin & ego Religionem suam ingrederer: sed amicorum preces me commoverunt, quod pro meliori recipio: nescimus enim quid nobis magis expediat … Is postea Romæ prædicavit, & factum est, ut tota eum Roma audiret, Cardinalesque & Papa ejus sermoni interessent, magnusque & mirabilis apud omnes audiretur.

b Ms. Vltraject. Cum Ducis litteræ suscipi solerent quasi sanctæ, & cum quodam cultu latriæ, ipse Bernardinus detestando redarguit publica prædicatione: quod percipiens Dux comminatus est ei, quod si talia dicere præsumeret, eum mala morte interimeret. Audiens hæc Bernardinus, intrepido animo statim primo sermone coram omni populo prædicavit, & ita Ducem terruit divina comminatione, quod non est ausus ei quidquam molestiæ inferre.

c Suggestum istud non in templo, ut paßim consuevit fieri, sed in ipso templi frontispicio instar Xisti prominens, ostensum nobis Perusio transeuntibus fuit an. 1660, 16 Decembris. Nempe templum quamvis capacißimum non sufficiebat populo ad audiendum confluenti, grandis autem ante templum area panditur, præter forum cum eædem area lateraliter connexum.

d Capistranus. Mane sequenti feria sexta, ante festum Ascensionis, ibidem prædicans, finem imposuit suavissimis sermonibus, asserens suum prædicationis officium esse completum.

e Apud vicinum oppidum, nomine Introducum, infirmitate oppressus. Capistran.

f Dominica die Aquilam delatus, locatus in lectulo, super quem ego dormire solitus eram, in cella mihi concessa per ordinem. Capistr. Ideo Surius cellam Capistrani appellat.

CAPUT VI.
Miracula varia ægris S. Bernardinum invocantibus præstita.

LIBER IV

[46] Tum exequiæ pro more ei solennes exhibitæ sunt, ad quem videndum contingendumque incredibile videtur, [Ante sepulturam sanantur,] quanta totius civitatis habitantiumque circumquaque hominum turba confluxerit; quanto eum omnes mœrore ac fletu, ac si privatus cujuslibet pater (communis omnium certe) decessisset prosecuti fuerint; quanto, ei affectu commendarent, quanto studio voverent, gaudentes vel saltem corpus ejus contingere, [claudi duo,] sperantesque ex tactu non nihil salutis pro sua quisque necessitate percipere. Cum interim puer quidam Paschalis, filius Matthȩi Aquilani, qui utrasque tibias deformiter claudus erat, adeo ut non sine magno labore gradi posset, accedens propius advoluit se beato corpori, quod super feretrum inhumatum adhuc jacebat; deosculansque summo cum affectu manus ejus & pedes, ac per crura & tibias quas læsas habebat, eas ducens, cum invocaret alto corde ejus opem, plenam statim ac integram est liberationem consecutus. Quod, circumstantibus videntibusque id multis, publicari subito per totam civitatem cœpit: unde major etiam omnium concursus factus est, exultantium undique, ac quam maxime cupientium tam magna & gloriosa, quæ noviter Deus operatus esset, mirabilia intueri. Nec mora puer alter Assentius, filius Rutii Cicarelli, civis utique Aquilani, annos circiter duodecim natus, cum & ipse ex sinistro latere ita ortus graviter claudicaret; cupiens similem, quam superior consequi salutem corporis, prostravit se ante beatum corpus: deosculatisque sæpius ejus manibus & pedibus, dum opem effusa multa humilique prece postularet, exauditus statim, firmato latere rectum incessum habere promeruit, majore etiam cum omnium lætitia & exultatione.

[47] Erat hoc tempore Perna quædam, uxor Matthæi Petrutii, mulier utique Aquilana, quæ annos sex lecto jacuerat, [mulier contracta,] toto infracta corpore totisque pene membris soluta, ut quasi exire suis ossa quæque locis viderentur; quæ proinde nec movere se ulla ex parte, nec necessitatibus corporis per se ullo modo subvenire posset; unde ulceribus plena undique, graviter latera trahebat; os quoque ita exulceratum, ut cum difficultate loqueretur. Hæc audiens quæ per totam passim civitatem admiranda Patris Bernardini signa divulgabantur, erecta in summam spem liberationis, summopere salutem suam ei commendans, jussit se ad corpus ejus, priusquam tumulo conderetur, deferri. Nec aliter ac fideliter sperabat, ei evenit: nam statim ac beatum corpus contigit, plenæ est incolumitati restituta. Sed & Massius quidam, Boni-anni filius, civis & ipse Aquilanus, cum quatuor annis gravissimos in ambobus pedibus ac tibiis, [æger 4 annis.] propter tumorem & ultera scatentemque ex eis continuam saniem, dolores sustinuisset; audita fama tantarum rerum, spe magna plenus, invocare opem sancti Patris cœpit; delatusque ad corpus ejus, quod nondum tumulatum erat, tacto statim illo sanatus est. Ita triduo corpus ipsum insepultum mansit, sine ulla prorsus corruptione aut fœtore; quarto demum die tumulo reconditum est. Cum interim crebrescente tantorum signorum fama, ingens ad ipsum undique, ex omni vico atque vicina urbe, [Post sepulturam ad tumulum sanantur,] turba concurreret; nec segnius ad tumulum ejus signa indies magis claruerunt. Nam Ricca, filia Antonelli Sabelli, ex oppido Valvensi, quæ quatuor & triginta annos, ob nimiam renum debilitatem, neque gressum movere,neque se erigere sine magno dolore poterat; ac siquando se movere ad alium locum vellet, per terram more serpentis repebat; accipiens quæ virtute beati corporis fierent, [duæ feminæ grossu privatæ,] deferri se asello illuc curavit: circumsusaque tumulo, innumerabili eam vidente hominum multitudine; cum aliquantulum obdormiscere ei videretur, quasi e somno expergefacta, surgens convaluit; ita ut toto firmato corpore suis pedibus ambularet, ac publice laudans Deum, liberatam se ope beati Patris prædicaret.

[48] Manifestissimum & illud omnibus fuit, quod in Angelella, muliere Reatina, oppidi Castri-Franci actum est. Cum enim annos quatuor toto tremens corpore ita gravata esset, ut nullius membri officium exercere, nullove medicinæ magisterio curari posset; lectica super asellum posita, ad beatum corpus delata, ac omni eam vidente pariter atque lætante turba, sanata est. Nec vero obscurum fuit illud Marutiæ, uxoris Matutii civis Aquilani, quæ cum ex utero matris utrumque latus clauda prodiisset, ita ut instar fluctuantis in aqua naviculæ deformem semper in modum ambularet, [claudicantes plures:] vixissetque ita annos tres; voto demum emisso, ad tumulum sancti Patris rectum liberumque incessum recepit. Nec item illud Antonellæ, filiæ Angeli ex Thiono oppido Aquilæ, quæ claudo sinistro latere utique nata, quinque jam annorum, commendata a parentibus beato Patri, applicataque devotissime ejus tumulo, ab omni gressus deformitate liberata est. Quemadmodum etiam contigit Margaritæ, filiæ Antonii Marini, civis Aquilani, quæ similiter sinistrum latus ita nata claudum habebat: Catharinæ puellæ quinque annorum, filiæ Francisci civis utique Aquilani, quam & mater distortis tibiis pepererat, ita ut per terram, dum moveri vellet, se ipsam traheret: Matthȩo etiam, filio Michaelis Contis civis Aretini, quem tredecim jam annos natum Angelina mater, cum claudum & spasmaticum utique peperisset, audita virtute signorum patris Bernardini, vovit si sanaretur Ordini & Observantiæ ejus dicaturam. [curantur, arthritis] Nec tacendum videtur, quod Pasca, filia Pauli ex Furcella oppido Aquilæ, annorum circiter septem, cum multos dies gravissimis articulorum doloribus torqueretur, ut nec pedibut aut cruribus ullo modo se movere posset; commendata a parentibus beato Patri, positaque supra ejus tumulum, statim incolumis facta est. Non etiam quod Joannes, ex Dalmatia oriundus, naviculariam artem exercens, cum sub dio obdormire solitus tanto frigore correptus esset, ut arefacta penitus dextera tibia, octo jam menses, non nisi adhibitis ligneis quibusdam adminiculis incederet; auxilio beati Patris, cui se tota mente commendaverat, curatus est. Non item quod Felix, [dolores tibiarum,] Raynaldi filius, ex Podio-Picentiæ oppido Aquilæ, cum propter gravissimos dolores, quos in ambabus tibiis diu passus fuerat, utique non fine ligneorum quorumdam sustentaculorum adjutorio se movere posset, opere Beati Patris convaluit.

[49] Præcipuum vero illud est, Carusiam, uxorem Francisci Coletȩ ex Castro-Lacu oppido Spoleti, [graves ægritudines,] cui sinistrum latus cum brachio & pede longo jam tempore arefactum erat, cum delata ad ejus tumulum fuisset, sanatam esse. Nec minus Jacobum, filium Joannis ex Carpenico oppido Spoleti, cum tam gravi & ægroto corpore esset, ut pedibus nec staret nec incederet: Cæciliam etiam, filiam Francisci civis & negotiatoris Spoletini, cum amissis totius corporis viribus, nec ullius membri præter linguam movendi facultatem habens, tredecim annos lecto semper decubuisset; tam infirmo etiam stomacho, ut nihil quod sumpsisset cibi retinere posset: sed & Angelum, [phthisis,] puerum duorum annorum, filium Thomæ Chrysostomi, civis utique Spoletini, eumdem in modum semper jacentem, atque ita toto corpore gravatum, ut pelle tantum & ossibus constans phthisicus magis esse crederetur: & Martam etiam, cujusdam Mariani civis etiam ipsius Spoletini, [contractio membrorum,] propter longam & gravem valetudinem a lecto neutique unquam discedentem. His adjungamus Martiam, uxorem Angeli civis Aquilani; & Martiam alteram, filiam Antonii Spoletini feminam religiosam, cum nec tibiis, nec brachiis, nec toto denique corpore se aliqua harum movere posset; & Amicum, puerum septem annorum, filium Amici Pallæotæ, ex Asserico oppido Aquilæ, alteram tibiarum claudam habentem, debilitatum etiam ita ambobus brachiis ut e spatulis evulsa viderentur, & servitio illorum ad omnem usum omnino privatus esset, urinam insuper magna cum molestia emittentem; & Joannem filium Micutii civis Aquilani, qui nec tibiæ sinistræ nec brachii officio, quod spasmaticus ea parte esset, uti ullo modo poterat; & Antonium, puerum trium annorum, filium Jannutii ex S. Angelo oppido Tuderti, cui inferior omnis pars corporis ita viribus destituta erat, ut nec eundi, nec se erigendi ullam facultatem haberet.

[50] Adjiciamus & Ciccum, filium Blasii civis Aquilani, qui, [dolores varii,] ob nimium quem in sinistro genu dolorem patiebatur, incessu privatus, animam etiam aliquando quasi exhalare videbatur: & Antoniam, uxorem Mici civis utique Aquilani, gravissimos jam longo tempore dolores in ambobus brachiis passam, ita ut neque manus capiti admovere posset: Leonoram etiam, puellam septem annorum, filiam Nicolai Joannis ex Castro Vulterano, habitantis Massæ, pedibus & cruribus spasmo attractis, incessuque omnino privatam: & Magdalenam, puellam quinque annorum, filiam Bartolomæi civis Reatini, quæ crura & pedes ita infirmos habebat, ut non nisi more animalis quadrupedis per terram graderetur; atque eodem modo debilitatam Franciscam, puellam quatuor annorum, filiam Jacobi Danielis ex Asciano oppido Senarum; Apollonium quoque puerum, filium Dominici ex Segiano, oppido & ipso Senarum, propter laterum spasmationem per terram se cum moveri vellet trahentem; ac Matthæum, filium Aloysii Senensis, qui anno integro gravissimam sciaticam, in utroque latere per totum corpus jam diffusam, passus fuerat: quos omnes, per virtutem & gratiam sancti Patris Bernardini, cum invocatus devotissime fuisset, constat ad opratam optimamque malorum suorum liberationem pervenisse.

[51] Atque ut multos hujuscemodi, & Asculanos, & Senenses, & Romanos, [item apostemata & fistulæ,] qui meritis illius curati esse traduntur, brevioris sermonis causa omittamus; veniamus ad alios etiam; quos illum ex apostematibus & fistulis, variis in partibus corporis, liberasse testatissimum est: e quibus Matiam, uxorem Petri Jacobi civis Aquilani, ex gravissimo apostemate in latere dextro, unde fœdissima sanies continue exibat; & Vanutiam, uxorem olim Matthæi Romanelli civis utique Aquilani, ex pessimo apostemate, quod quatuordecim annos sub ala sinistra passa fuerat, unde & non tam sanies quam ventus etiam quasi ex profundo corporis emittebatur; & Colam, filium Antonii civis etiam ipsius Aquilani, ex multis ulceribus in tibia sinistra, quam ita gravatam & tumefactam, factam, tredecim annos habebat, nulla abstinentia, nullaque medicorum ope curabilem. Paulum etiam puerum decem annorum, filium Honosrii ex Ursaria oppido Cortonæ, ab apostemate sub auricula; ac Laurentiam, uxorem olim Urbani Senensis, habitantem Bonconventi, ex fistula in oculo sinistro; & Antonium, filium Gratiosi civis Reatini, ex scrophula quam sex annos sub genu sinistro, ad magnitudinem unius ovi, gravi cum molestia tulerat; puerum item quindecim annorum, Monte-milonem appellatum, ex Montemilonis oppido Piceni, qui a cancro quem graviter in mandibula inferiori patiebatur; & puellam quamdam anniculam, filiam Joannis Antonii civis Reatini, quam cum præsenti illi & adhuc viventi parentes oblatam summis cum precibus commendassent, curavit ipse a duobus pessimis ulceribus incurabilibus (cum multa tamen ei medicorum cura adhibita fuisset) quorum unum in collo, alterum sub ala brachii, gravius etiam flatum continue ducens, ad ipsa usque viscera penetrabat; Salomeam puellam quatuordecim annorum, [etiam extractis 7 ossium fragmentis.] filiam Thomæ civis Spoletini. Hæc ex ulcere quod ita grave & pestilens in dextra parte pectoris illi erat, ut extractis indeseptem ossis fracidi fragmentis, neque judicio medicorum unquam sananda, spasmo sæpius deficere videretur; quam efficacissime a matre beato Patri commendata, per intempestam noctem vigilans, vidit hominem, sub imagine ejus, quem gerere ille solebat habitus, stantem ad caput ejus, tangentemque eam, & benedicentem, ac mox quasi e fenestra abscedentem. Quæ cum lætabunda, exili qua poterat voce id matri indicasset, credita primum est propter nimiam gravati corporis debilitatem vana, uti fit, & videre & proloqui, juslaque proinde quiescere; ac demum cognita certius ejus liberatione, majores habitæ Deo & sancto ejus famulo Bernardino laudes & gratiæ sunt.

[52] Nec vero narrabimus omnes, quot in humanis corporibus alios graves quidem & varios morbos admirabili ille sua virtute sanavit. [Item morbi varii,] Taceo enim, quos a fluxus morbo, & quos ab hernia, & quos item a gravissimis doloribus iliorum atque podagrarum curavit: quos etiam a tremore atque a pleuresi, & quos ab asthmate liberavit. Omitto & non paucos ab eo curatos hydropicos; quorum præcipua est Margarita, uxor Petruccii Amati civis Perusini; quæ tanto tumore ventris gravata erat, ut nec ullo modo absque adhibito bacilli substentaculo incederet. Nec attingo quos a morbo comitiali plurimos etiam liberavit; quorum memorabilis videtur Petrus Angelus, filius Petri Senensis, tam malis febribus tamque mala valetudine gravatus, ut non solum epilepticus, [præsertim apoplexiæ.] sed & phreneticus, & cæcus factus esset. Non item dico eos qui ita guttur læsum haberent, ut nihil deglutire possent: cum ex his gravatior etiam esset Joanna, uxor Orandi, ex Selvola prope Senas, ita ut oculi ex capite exire viderentur. Verum quos ab apoplexia sanavit minime præteribimus. Tampellinam, uxorem Nicolai Fischarani Senensis tertii Ordinis S. Francisci, quæ etiam amisso sæpius omni sensu in terram concidens, gravissime se lædebat; Antonium, filium Blasii Tholomæi Senensis, ita ut cum latere dextro loquendi etiam gratiam amisisset; Antoniam, filiam Lucæ ex Montesiano oppido Senarum, unde tremor etiam totius corporis eam invasit, ita ut rectum loquendi usum ac sensum insuper amisisse videretur; Agnetem, filiam Joannis Albaniensis, ancillam Antonii Baptistæ civis Aquilani, quæ cum nec loqui nec degustare quidquam posset, propiorque jam morti judicaretur, commendata est a domesticis familiæ beato Patri; intincta autem lingua ejus sanguine ipsius, qui diligenter servabatur, paulatim resumptis viribus tandem convaluit.

[53] Sed & memorandi videntur, quos pessima ulceratos lepra mundavit; Catharina, [lepræ.] uxor Antonii & Lucignani Senensis; Angelus, filius Michaelis ex Cifixano oppido Senarum; atque alius etiam quidam Hispanus. Quid vero dicam mulieres, quas abortire semper solitas ita liberavit, ut postmodum prolem libere susciperent? [Adjutæ parturientes,] sed præsertim Hieronimam, filiam Jacobi civis Romani Regionis Regulæ; quæ aborsu facto ita graviter ægrotabat, ut nusquam se movere valens, lecto tantum supina semper jaceret. Quid narrabo Cȩciliam, filiam Francisci civis Spoletini, quæ curata est a dolore stomachi, quo tanto quidem vexabatur, ut cum nutrimenta cibi & potus retinere non posset, debilitata virtute naturæ, lecto continue decumberet? Quid loquar Antoniam, [& stomacho ægræ.] filiam Cecchi ex Montepolitiano oppido Aretii civitatis, in qua tum habitabat? quæ dum gravissima anxietate pectoris afflicta beatum Patrem, cujus memoriæ plurimum afficiebatur, invocasset; proxima nocte per somnum meruit eum videre, quasi de cella sua exeuntem atque eam benedicentem. Quid referam Catherinam uxorem Nicolai Bilech Pannonii, & Petruciam filiam Amici Leonessæ, habitantis Romæ in Campo Martio, [Cæci varii illuminati:] & Joannam puellam filiam Gherii civis Senensis, quæ nihil ex altera oculorum videbant propter obductam ungula pupillam? Quid Elisabeth etiam, puellam annorum quatuor, filiam Joannis Cassinæ Senensis; & Andream, filium Francisci tinctoris habitantis Senis, qui ambo quindecim dies visu omnino privati ita perstiterant? Quid Bartholomæum, filium Dominici Montis-alti, ex Berardinga oppido Senarum, qui patum dextro oculo, sinistro autem nihil, octo jam & decem annos viderat? Quid Benedictam Columnensem, quam tam gravis valetudo oculorum invaserat, ut neque aliquid videre, neque eos aperire posset? Quid Cæciliam, puellam septem annorum ex Vulsini oppido Urbis-Veteris, quæ, nimia morbillarum multitudine eam comprimente, cæcata omnino fuerat? Quid Agnetem, uxorem olim Antonii Marcellini habitantem Romæ, quæ lumine etiam oculorum prorsus amisso, nihil jam longo tempore videre potuerat? Quid hos inquam recensebo, ita graviter oculis affectos, atque omnes plene tandem, implorata illius ope, liberatos? Quid denique commemorabo (quod his majus est) Colam, puerum sex annorum, filium Antoniæ ex Roccavottæ oppido Marsicano, cum cæcus ex utero matris prodiisset, delatum ad tumulum beati Patris, illico in expertum ante sibi visum recepisse?

CAPUT VII.
Alia Miracula post mortem S. Bernardini.

[54] Quid vero etiam prosequar cetera, quæ non minora his, de restitutione surdorum, [Surdi & muti sanati;] & mutorum, ac certissima quidem habentur? Nec dicam Federicam, filiam olim Hannis civis Aretini, quam surdastram casu effectam curavit: non Sanctam, uxorem olim Joannis Cloni civis Reatini, sanatam utique, cum in lingua ipsi foramen quoddam incurabile duos jam annos esset, unde & loqui maxime præpediretur; & magnum dolorem, dum cibum illa sumente, aliquid ingereretur, sentiret. Non item Bartholomæam, infantulam trium annorum, filiam Petri Joannis Turchi Senensis, cum numquam verbum ullum protulisset, commendatam beato Parri, statim locutam fuisse. Non insuper Elisabeth, puellam septem annorum, filiam Dominici utique Senensis; & Paulum, puerum septem annorum, filium Petri ex Monte-nigro oppido Senarum, ambos etiam ab illo curatos, cum tam atrox eos febris invasisset, ut nec loquerentur quidquam nec intelligerent. Dicamus tantum, quod admirabilius videtur, Jacobum Venetum, & Simonem filium Vannis ex plano Castagnani territorio Senensi, ac Petrum filium Antonii Vaselli ex Barbarano oppido vicino Romæ ad xxx miliaria; hos tres cum surdi & muti nati essent, delatos ad tumulum ipsius liberos discessisse. Dicamus & aliud, quod non magna utique caret admiratione, juvenem quemdam, duos & viginti annos natum, qui ob gravem quamdam valetudinem penitus obmutuerat, quatuorque & decem ita annos transegerat, [mutus annos 14] mendicans etiam semper propter summam, & æris, & sermonis inopiam; cum Aquilam visitaturus corpus, a quo tanta fieri signa intelligebat, tenderet; invenisse apud Laterinum oppidum Florentiæ superioris vallis Arni, duas matronas habentes funiculum, quo se beatus Pater præcingere solebat: ac statim cum miseratæ illæ casum infelicem hominis reverenter eum ori ipsius admovissent, explicata lingua loqui cœpisse.

[55] Nec satis hæc, nisi & eos quorum nulla vitæ spes erat, a Medicis penitus destitutos, insperatæ ipse incolumitati restituerit. [moribundi sanati.] Cujusmodi fuit Joannes, juvenis viginti quatuor annorum, filius Colæ Pedoni ex Mazerio oppido Aretii; & Bernardina, filia Nicolai Porcinarii, Equitis & Juris-Consulti, civis Aquilani; & Giloissa, uxor Francisci civis Senensis; cum febre hæc acuta, ac fluxu sanguinis gravissime vexata, ad extremam simul phrenesim atque insaniam devenisset, munita etiam Oleo sacro, propter imminentem judicio medicorum illi mortem. Cujusmodi etiam Benedictus, puer quindecim annorum, filius Nicolai Gaigliardi, Sulmonensis; & Joannes, puer quindecim annorum, filius Bartholomæi Arrighii Carpentarii civis Senensis: qui a pestilenti malo atrocissimisque febribus, quibus ad mortem usque pessime laborabant, liberati sunt. Cujusmodi & Benedictus, postmodum Bernardinus ob reverentiam auctoris beneficii appellatus, filius Corradini Fabrianensis atque anniculus; qui dum gravissime diu febricitans ad tantum defectum omnium sensuum devenisset, ut judicio cunctorum mortuus videretur, & jam nihil aliud, quam de sepeliendo eo ageretur; voto facto a matre beato Patri, post duas horas ita convaluit, ut & lac avidissime, quod antea multis diebus nequiverat, sugeret, & omnia restitutæ plenæ sanitatis signa demonstraret. Nec prætereundum est ullo modo, Valentinam, puellam trium annorum, filiam Andreæ ex Brufa oppido Perusiæ, cum pater ejus ad extremum vitæ finem illam deductam, facientemque omnia quæ decedentes solent signa vidisset; magnoque morientis filiæ dolore tactus, votum pro ejus recuperanda vita beato Patri fecisset, atque ita tribus horis illa perstitisset judicio omnium mortua, restitui tandem afflicto genitori meruisse. Non item omittendum aliud paris virtutis signum, Catharinam infantulam, filiam Grifuli Picolominis civis Senensis, cum & ipsam ex gravi qua lac decem & octo horis sugere nequiverat, valetudine morientem, atque iisdem quibus superiorem diximus letalibus signis laborantem, videns genitor, pro vita ejus votum Beato Patri emisisset; post duas quibus & illa perstitit horas, exhalato spiritu, uti omnes judicabant, mœsto tandem genitori incolumem restitutam esse.

[56] Atque hæc de iis languoribus & morbis, quos humana per se sibi corpora pepererunt: nam neque minor est laus eorum, quæ extraneis repentinisque casibus, sive manu hostili sive subita vi majore, aut vulnera aut proxima morti pericula contigerunt; quibus ille cum invocaretur adveniens, mira atque excelsa ope subvenit. [Curata vulnera gravia] Stephanum si quidem Pannonium, cum in tibia sinistra vulnus ei ab hoste cum telo illatum fuisset, atque ob id duos annos gravissime substentaculis semper tibiæ adhibitis claudicasset; viderunt multi, postquam vota pio illo animo fecisset, sanatum esse. Eodem modo Angelum Rangonem Calabrum, ductorem armorum, cum & ipse inter pugnandum, ab hostibus, in tibia utique sinistra, duobus locis vulneratus esset, adeoque graviter læsus, ut præ dolore spasmi periculum imminens timeretur; sed & Nicolaum puerum, filium Jacobi Petri civis Perusini, cum ab alio puero sagitta ex arca emissa transfixus oculum dextrum, tamque gravi vulnere affectus esset, ut deperdita omnis vis oculi, nullaque amplius ejus salus sperari posse judicio medicorum videretur; meritis tamen beati Patris, cum genitor illum lædentis pueri toto mentis affectu implorasset, incolumem evasisse. Itidem & Baptistam, puellam trium annorum, filiam Laurentii Senensis, cum forficulas, quas e manibus ejus soror ludens conabatur eripere, ipsa contra renitens, in oculum sinistrum subimet infixisset. Nec minus Luciam, uxorem Matthæi appellati Pagarelli Reatini, cum sæviens in eam ille immoderatius dextrum ei brachium penitus confregisset; & Brigidam infantem, filiam Gabrielis Pisani habitantis Senis, cum proculcata in lecto a matre dormiente atque confracta, non sine magno periculo vitæ fuisset; & Domisdeam Spoletinam, puellam duorum annorum, quam dum Galitia amita ejus brachio apprehendere vellet, ita illud cum magna etiam tumefactione e proprio loco movit, ut evulsum credi posset.

[57] Quod autem contigit Christophoro, filio olim Bartolini civis Senensis, præcipuum putamus, [item trec obtriti ab equis,] cujus a multis equis, qui adaquatum ducebantur, invicem calcitrantibus ac se mordicantibus graviter caput & pectus læsum, postera die liberatum esse constat. Quod item accidit Joanni Gallico, famulo Baptistæ Bellantis Juris-Consulti Senensis, cui os utrumque tibiæ ex percussione calcis equi ita confractum erat, ut nulla illi quamvis multa adhiberentur remedia opitulari possent; invocata autem ope beati Patris, quam primum tumulum ejus attigit (quod difficulter quidem claudicante semper gressu, adhibitis ligneis adminiculis, fecit, pristinam incolumitatem adeptus est: Et quod Leoneo, filio Benedicti Rubei, ex Castello-Florentino oppido Senarum: qui decidens ex equo cui insidebat, ita caput & pectus conquassavit, ut dies tres-sanguinem ac frusta simul sanguinolenta ore emitteret; & cum incidendus omnino, sine spe ulla tamen curationis, a medicis judicaretur, virtute beati Patris, cui a genitore enixe commendatus fuit, absque ulla prorsus incisione liber evasit. Neque his annumero illud Cosmæ pueri Pratensis, a bove discurrente passim per omnem turbam & insaniente letaliter percussi, atque ejus sola benedictione sanati, quod eo adhuc vivente id acciderit. Memorabile autem videtur, quod liberatus ab eo fuerit Jacobus, [& alii diversimode læsi,] filius Antonii civis Perusini, qui læsus graviter a spina digitum, longoque tempore ita vexatus, ad id etiam devenerat, ut post medicamentum sicut quotidie solebat; illi adhibitum, statim revolutis oculis quasi emisso spiritu in terram prolapsus, diu ita persisteret. Dignum etiam memoria, quod actum est in Gaspare filio Cosmi sarcinatoris Aretini; qui dum ex asello levaret vas plenum vuarum, fregit sibi unam costam lateris; unde magno dolore affectus, dum se vovisset beato Patri, voti statim compos factus est? Non indignum etiam relatu, quod Mariano filio Antonii Senensis accidit, qui dum humi jaceret super congeriem fabarum, arque una ipsarum profundos auriculæ ipsius recessus penetrasset, nullo ad eam extrahendam medicorum proficiente remedio, tandē post duodecim dies, quibus gravissimos dolores sustinuit, convertens se ad beatum Patrem, implorato ejus auxilio, per se ipsum illam leviter, quasi ultro volentem sequentemque, eduxit.

[58] Sed memorabilia longe videntur signa eorum, qui ex altis decidentes locis, [ex alto lapsi,] opem eo ferente, servati fuerunt: quod evenisse sibi multis etiam videntibus demonstrarunt, Francisca filia Vannis Senensis, tertii Ordinis S. Francisci; & Rosa, filia olim Baptistæ Perusini annorum sex, cum in cisternas magnæ altitudinis, submerso utraque capite, cecidissent. Marciarella etiam, filia Bonianni civis Aquilani, cum ex alto fastigio in terram cadens, dextrum crus læsisset, unde & graviter claudicaret; & non sine magno dolore incederet: & Honofria, puella decem annorum, filia Antonii civis Senensis, dum ex fastigio altitudinis sexdecim brachiorum in quoddam magnum præcipitium, plenum lateribus & lignis concisis, obruta ipsis undique corruisset, jacens semianimis & omnis prope sensus expers facta: Augustinus item, filius Antonii civis utique Senensis, [lapsuque vulnerati] cum & ipse e scala quadam altitudinis brachiorum quadraginta decidens, alterum latus adeo collisisset, ut diu mortuo similis nec loqueretur aliquid, nec sentiret. Cum Micutius puerulus, filius Colæ Albanensis habitatoris Aquilæ, ex Meniano altissimo decidisset, capite adeo læso & conquassato, ut nisi incideretur, nullam salutis ejus spem super esse medici affirmarent; genitor ipsius, minime eam incisionem sustinens, vovit eum potius beato Patri, in quo unica illi spes esset. Nec frustra. Nam die, quæ proxime secuta est, absque ullo medicinali ferramento, liber penitus factus est. Idem quoque claruit in Pace, uxore Marini Asculani, quæ cum ex scala superioris cœnaculi corruens, alterum sibi latus perfregisset, delata ad beatum Corpus, statim sanata est: [aut etiam mortui.] Jacoba etiam, uxore Bartholomæi Senensis, quæ cum superiore simul cœnaculo, quod casu corruit, in terram cadens, tanto vulnere sibi caput fregit, ut versa cute ad dimidiam usque ejus partem tota palma manus intromitti posset, nullisque apparentibus spirantis animæ indiciis, tanquam mortua deploraretur: sed cum vir ejus pro amissa dilecta conjuge, graviter dolens, supplicibus vobis invocasset opem beati Patris, post quadrantem horæ respirare, ac paulatim melius valere cœpit. Quibus adjungendum est, quod Marino puero decem annorum, filio Cornachini Aquilani, bene cessit. Nam cum canalem cujusdam molendini transire vellet, pede lapso in aquam cecidit: cujus impetu magno circumvallatus, & revolutus ad inferiores demum partes, vi ipsius impellentis aquæ deportatus est; atque inde aliquorum qui concurrerunt auxilio raptus, post multaque adhibita adminicula tandem liberatus est, non aliam ob causam, quam quod (ut ipse asseverabat) quam primum labi cœpit, B. Bernardini nomen, ut opem ei afferre dignaretur, toto affectu mentis invocavit.

[59] Denique quod est magnum & admirabile restaurati vini signum, nullo modo omittendum videtur, ut quoniam longior quam institueramus profluxit sermo noster, [Vas vino effluente vacuatum,] sapido aliquo tandem arida ora nostra liquore recreemus. In civitate autem Reatina contigit, Paulum pauperem quemdam hominem, tempore vindemiarum reposuisse vas plenum vini, quod sustentationi familiolæ suæ satis eo anno esse videbatur. Interea dum foris ille pecora ageret, quo exercitio inopem vitam suam tuebatur, forte porcellus, quem domi nutriebat, irruit in vas ipsum, extractoque obturatorio cannæ, unde vinum hauriebatur, pene totum terræ sudit. Quod postera die cum Vannutia uxor ejus & Iacobus filius offendissent, magno affecti sunt dolore, quod quæsitas longis laboribus unius anni opes uno puncto deperditas intuerentur; præsertim Vannutia, quæ indignationem & iracundiam furibundi mariti magis etiam timebat. Ceterum cum esset illa religiosæ mentis, ac maxime timens Deum; rogare incentissimo animo cœpit eum, qui alias in nuptiis aquam vertit in vinum; atque una matrem ipsius, cujus rogatu id perfecerat, [invocato Sancto, repletur.] simulque beatum Patrem Bernardinum, cujus merita summa esse intelligens, vovit se etiam Aquilam, ubi sacrum ejus corpus jaceret, profecturam, Mira fides, revertitur ad dolium mulier spe ingenti plena, intuetur illud plenum usque ad summum. Haurit vinum, gustat, videt totum quod petebat restitutum, longe etiam melius quam primum. Gaudet, lætatur, gratias agit Deo, nomen Bernardini non cessat laudare, & extollere. Admiratur, stupet, atque tribus ita diebus rem apud se occultam tenet, non audens tantum factum proloqui. Tum conscia illa sibi tam ingentis beneficii, timens ulterius gloriam Dei occultare, rem omnem uti acta est divulgat. Concurrit passim omnis civitas, cognitaque manifeste tanti signi fide, fit ingens omnium lætitia: Deo merite redduntur laudes & gratiæ, Bernardinus major apud omnes habetur & colitur. Multi etiam pro summa religione ex eo biberunt; multi ex eo pro summo munere in vasculis recondiderunt; multis insuper ad salubritatem corporis profuisse notissimum est, præsertim Antonio filio Colæ Mandi civi Reatino, qui liniens ex eo alterum oculorum, a cæcitate ejus quam patiebatur liberatus est.

[60] Sunt vero ea quæ scripsimus, diligenti cuncta Judicum ad id demandatorum cura, testiumque fide & examinatione comperta, probata, atque conscripta. [Sed præ his æstimanda viventis miracula spiritualia.] Nam cetera quæ vulgo tantum referuntur, innumerabilia ejuscemodi præterimus. Quamquam si quæ magna ille & admirabilia gessit attendere velimus, multo præstantior videatur laus eorum, quæ vivens quam quæ postea vita functus effecerit: longe enim majus putandum est, tot animas a tanta vitiorum contagione, a tanta scelerum peste viventem illum sanasse, tot populos aberrantes ad rectum vivendi iter reduxisse ad Deum, cum longe ab eo alieni & extorres essent; melius convertisse, expoliisse civitates moribus, ornasse virtutibus. Extinctis quoque tot gravibus odiis & inimicitiis, placidam omnibus quietem, sanctam omnibus quæ, diu ante fugata erat pacem & concordiam invenisse; longe inquam, majus putandum est, quam corpora, quæ sine ulla comparatione animabus dignitate inferiora sunt ab iis quos modo explicavimus morbis, quod postea defunctus fecit, absoluisse. Non immerito sanctissimus summusque Pontifex Nicolaus Quintus, habita horum diligenti exactaque investigatione & fide, Reverendissimorum etiam Cardinalium longa & gravi consultatione ac demum assensu, ut populorum animos, tantorum signorum admiratione erectos, [& secuta Canonizatio] majore etiam devotione compleret, collecto generali ingentique ac quali numquam ante alias, Fratrum ad id undique convocatorum consilio, munificentissime omnes ipse sua impensa curans, tum celebrato solemni, qui fieri solet, apparatu Romæ in basilica S. Petri, annumerandum eum reliquo probatorum Sanctorum cœtui, gloriosumque Apostolica auctoritate in Ecclesia sancta habendum, atque invocandum libere, diem quoque obitus ejus religiose ab omnibus & publice colendum, censuit nono Kal. Junii, [anno 1450 25 Maji] die solenni sanctæ Pentecostes, anno autem Christi MCCCCL: atque anno quidem Jubilei, ut nihil, quod ad venerandam sanctamque lætitiam pertineret, omnino deesset.

[61] Quod vero restabat Epitaphium, etiam tumulo ejus inscribendum, [Epitaphiā.] edidimus hujuscemodi.

Hic Bernardinus Aquilana conditus urbe est,
      Suspirantque Senæ pignoris ossa sui.
Francisci ille crucem paupertatemque secutus,
      Nunc melius cæli regna opulenta tenet.
Errantis populi monitor qui maximus olim,
      Doctrinis potuit quemque movere suis:
Nunc quoque signorum mira virtute suorum
      Segnius haud nostris consulit ille bonis:
Et qui languentes animas curare solebat,
      Nunc etiam medica corpora curat ope.

ANALECTA
Ex duabus Vitis Mss. & totidem excusis, aliisque tractatibus & auctoribus.

Bernardinvs Senensis, Ordinis Minorum, Aquilæ in Aprutio (S.)

BHL Number: 1190, 1195, 0000, 1191

EX VARIIS

CAPUT I.
Quædam acta adolescentiæ honestissime traductæ.

[1] [Ad turpia solicitantes, alium pugno,] Testantur sui temporis scholastici coætanei, tantam fuisse juvenis Bernardini honestatem, ut ita turbidus videretur cum aliquid inhonestum dici audivisset, quod illi rubor in facie verecundiæ apparebat; ac si injuria quis ei alapam intulisset … unde reputabatur ob omnibus quoddam honestatis & bonitatis speculum & exemplum. Contigit his temporibus, cum formosus esset & natura delicatus valde, quemdam civem non de minoribus, in campo seu magna platea civitatis juxta fontem, Bernardino turpe verbum dixisse: ex quo Bernardinus malignitatem civis illius concepit: statimque floridus & honestissimus adolescens magno ictu pugni civem illum percussit infra mentum, credens percutere faciem, adeo magno sonitu, quod fere totam plateam replevit auditu: & civis ille confusus & ab aliis derisus, festinus recessit. Sed cum revolutis temporibus & annis multis, sanctus vir super eamdem plateam populo prædicaret universo, prænominatus civis ejusdem sermonem audiens, ita compunctus & exubetantibus lacrymis condolens visus est, ac si diversis flagris cæsus fuisset. Contigit etiam iisdem temporibus quemdam alium malignum & nequam, [alium lapidibus coercet.] non civem sed advenam, pluries inhonestis nutibus & verbis ostendere turpe desiderium & nefarium erga puerum Bernardinum: quem idem Bernardinus pro posse corripiens, cum nec ille desisteret, ipse quosdam rogavit sibi coætaneos & bonȩ opinionis adolescentes & socios, ut eum adjuvarent a molestia istius nequam hominis. Et inter se collecto consilio, ordinavit quemlibet eorum implere sinus lapidum: quo facto iniquum illum quȩsierunt hominē. Quem repertum juxta portam Palatii magnificorum Dominorum Priorum civitatis, ait Bernardinus ad socios: Non est bonum hic rumorem facere juxta palatium Dominorum, sed extrahamus eum de campo, deinde eum lapidibus insequamur. Evenit quod statim homo iniquitatis, libidine excæcatus, intuens Bernardinum, eidem plures florenos ostendit, tali nutu ac si diceret; Tui sunt omnes, si mihi assentiri dignaris. Tunc sapiens adolescens annuit ut plateam exire deberet. Quam cum statim egrederetur per viam portæ Solariæ, illico Bernardinus exclamavit: Inique, ribalde, sodomitice, igne cremande, alta voce socios animans, & cœpit ipse primus lapides ejicere contra illum: socii vero, una secum exclamantes, & vocibus & lapidibus responderunt. Iniquus ille fugiens, persecutionē passus est ab illis cum lapidibus & tumultibus usque ad posterulam, cari pendens non modicum a puerorum lapidibus liberari, qui non minus avide malignum hominem lapidabant, quam Judæi Stephanum: & sic iniqui hominis molestiam totaliter Bernardinus evasit. Hæc Capistranus. Eadem Surius habet, sed phrasi verecundiore.

[2] Postquam autem pubes factus est Bernardinus, Tobia consobrina, [Professus amasiam habere quaā quotidie visitaret] de ejusdem pudicitia vigilantissime solicita, Deum precibus exorabat & Virginem gloriosam & omnes Sanctos, ut ab omni sinistro desiderio ac sensuali amore immaculatus, sincerus & integer a Domino servaretur. Sanctus autem Bernardinus, hujus propositi ferventissimus exoptator, perpendens flammigerum zelum ipsius Tobiæ, quandoque dicebat, Philocaptus sum: morerer ea die, qua meam amasiam facialiter aspicere non valerem. Et sæpe dietim solebat asserere, Volo ire ad visitandam amasiam, quæ pulcherrima est & nobilissima super omnes puellas nostræ civitatis. Tobia multoties hoc audiens & sententiam non intelligens, affligebatur cordialiter, intimo percussa timore, cogitans Bernardinum de aliqua mortali puella more adolescentium philocaptum; ipse autem de gloriosissima Virgine Maria loquebatur. [(erat ea imago Virginis Assumptæ)] Est enim supra portam civitatis Senarum quæ ducit Florentiam, imago depicta quædam Virginis gloriosæ, cum repræsentatione triumphalis Assumptionis ejusdem, cum figuris multorum Angelorum, cantantium, jubilantium & musicalibus instrumentis ad honorem & reverentiam Virginis benedictæ psallentium & organizantium circumcirca: quam figuram S. Bernardinus consueverat bis in die, videlicet mane & sero devotissime visitare, & B. Mariæ Virgini dignas pro posse laudes exolvere genuflexus: & de ipsa beata Virgine, in eadem imagine repræsentata, se philocaptam sæpius aslerebat, quam sibi dulcissimam affirmabat: & ipsi Tobiæ dicere consuevit; Dormire non possem in nocte; cujus die precedenti effigiem non vidissem amasiæ meæ dulcissimæ.

[3] Talia ex Bernardini ore prolata auribus percipiens Tobia, commota quandoque, velut Joseph de tumescente Virginis utero, cespitare cœpit & mente revolvere, quidnam Bernardinus ex his verbis intenderet. Conspiciebat namque ipsum frequentissime jejunare, quotidie Missas audire, [a Tobiæ consobrina ideo solicita] orationibus & devotionibus attente vacare, vestitum dormire, carnem subjicere spiritui, disciplinis & flagellis edomare, & aliis virtuosis operibus adolescentiæ refrænare conatus: sed ex adverso considerans speciositatem ac venustam formositatem juvenis, astutias dæmonum, corruptibilitatem humani generis, nec non & carnis fragilitatem; cum jam Bernardinus ab eadem pluries infestatus, quænam esset ejus amasia, & in quo loco domicilium obtineret, quandoq; dixisset, Extra portam Cameliæ, extra quam portam quoddam monasterium Monialium situm erat; dubitavit ne fuerit ibi obcæcatus, ac vitioso amore vinculatus & sauciatus Bernardinus. Disposuit itaque in seipsa per semetipsam personaliter observare Bernardini gressus, ut propriis oculis cerneret quo tenderet; & occultas ipsi parans insidias, extra portam Cameliæ latenter se posuit & occulte, ubi Bernardinum exeuntem videre poterat & non ipsa videri. Et ecce Bernardinus advenit solus coram præfata imagine, & genuflectens genibus suis devotas orationes & preces Virgini benedictæ cordis medullis humiliter offerebat, [exploratur,] festinus domum repetens quaque die. Tobia hæc intuens admirata est, & ne forte ab eodem Bernardino in itinere videretur, occulte accedens occulteque recedens diebus plurimis id repetiit. Sed & ut ipsa & quædam sua spiritualis socia certiores efficerentur de sinceritate & pudicitia Bernardini, [eique mystesterium aperit.] iterum subordinat suam sociam perquirere, quo Bernardinus pergat ad videndam amasiam: quæ similiter eo modo quo Tobia, & ipsa pariter Bernardinum aspexit. Tobia igitur, omni suspicione sinistra remota, animo hilaris gaudioque perfusa spiritus, ait Bernardino: Fili mi benedicte, rogo te ne me teneas amplius in suspenso, & ne propter te quotidie sim afflicta. Dicas mihi, precor, de qua sis philocaptus, ut si par est nostri generis, eam tibi procuremus in sponsam. Cui Bernardinus respondit: Postquam sic jubes, mater, quod nulli alteri propalassem, arcanum cordis mei tibi pandam: philocaptus quippe sum de beata Virgine Dei genitrice Maria, quam semper dilexi; quam videre toto cordis affectu, ejus amoris flamma succensus, totis visceribus concupisco; quam mihi sponsam castissimam desponsavi, in qua omnis mea spes est stabilita & firmata: illam summe diligo, illam quæro, illam semper vellem reverentia debita intueri: sed cum non valeam hoc in præsenti seculo obtinere, statui in mente mea suam imaginem quotidie visitare. Et talis est amasia mea. Tobia lætior effecta & spiritu exultans, lacrymas continere non valuit; & accurrens ad collum ejus, spiritali gaudio amplexata est eum, dicens: Fili mi benedicte, jam læta moriar, ex quo per os tuum certificata cum de tua sancta ac pia intentione ac devotione erga Virginem Mariam. Hæc iterum Capistranus.

[4] Volens Dominus cunctis fidelibus suis luculentissime demonstrare, [Adolescens ex arbore concionatur.] qualis hic prȩco Euangelicus adveniente tempore in posterum esset futurus; ab adolescentia sua Euangelicæ prædicationis opulentissimam gratiam, cælesti rore perfusam, sibi conferre dignatus est. Unde cum quadam die in urbe Senarum celebraretur festum S. Honofrii Confessoris, in ecclesia ejus nomini nuncupata, ubi constructum est hospitale peregrinorum & pauperum miserorum; populo multo ante fores ecclesiæ congregato, Bernardinus adolescens, spiritu ebrius, & divina sapientia edoctus, in quamdam arborem audacter ascendit: & absque timore ac rubore proponere cœpit verbum Dei, sic eleganter & diserte, ut cives tam docti quam indocti eum audientes, vehementer admirationem assumerent. Quidam vero stolidi & immodesti, audientes dono supernæ sapientiæ plenum, insanire eumdem putaverunt. Ms. Rubeæ vallis cap. 8.

[5] Cum in conventu Columbariæ devotioni vacaret, contigit, quod diabolus, totius boni inimicus, hanc ejus devotionem & sanctitatē ferre non valens, [Novitius a femina ad libidinem provocatus,] tentationem quamdam mirabilem ei procuravit, in qua sibi sicut & Joseph filio Jacob in Ægypto contigit. Nam sicut instigante diabolo, uxoris Putipharis animus ad Joseph concupiscentiam trahebatur, ita quod ipsa locum & tempus solicite observavit, quo pravam concupiscentiā adimplere posset; sic similiter actum est, quantum ad hunc devotum Fratrem. Instigante enim & procurante diabolo, fuerat in civitate Senensi quædam matrona, quæ Fratribus una cum viro suo videbatur devota, & eos spiritualiter amare: sed diaboli veneno amor ipsius matronæ versus est in amorem carnalem, quantum ad Bernardini concupiscentiam. Unde breviter contigit, ut S. Bernardinus, sicut mos Fratrum est, in eadem urbe ostiatim mendicando pro pane transiret. Ipsa ergo eum solicite expectans, in concupiscentiam ipsius ardens, cum ad ostium ipsius panem rogaret, jussit ei, sicut in Italia moris est, supra gradum ascenderet & panem auferret. Quod ipse columbina simplicitate faciens, nec sinistre cogitans ascendit. Cum igitur superius esset in janua, clausit mulier eamdē, & sibi proposuit pravam ipsius concupiscentiam; & brevi ita execrabiliter, quod si facere nollet, ipsa violentiam clamaret. Angustiatus igitur nimium Frater devotus, se mirabiliter in periculo positum consideravit: quapropter tota devotione ferventer cor suum, prout potuit, in Deum jactans, intime & silenter in corde rogavit, ut a tanto periculo liberaretur, quia execrabile nefas abhorrebat. Cujus precem omnipotens Deus clementer exaudiens, eumdem eripuit. Nam divina dispositione immissum est Bernardino consilium, & dixit mulieri, ut si hoc facere vellet, oporteret ut ipsa se exueret. [egregie coërcet & emendat.] Qua se ad exuendum disponente, cum vestimenta sua deponere vellet; ipse silenter suam disciplinam, quam secum portare solebat, sumpsit: & eam ita disciplinavit, quod omnem tentationem ab ea fugavit: in tantum quod post hoc, cum de tanta castigatione ac correctione cogitaret, numquam aliquam tentationem sentire potuit. Propter quod nō solum ipsa, sed etiam vir ejus id percipiens, in tantum eumdem Fratrem præter & supra solitum amaverunt, quod mirabilem devotionem ad eum concipientes, eum jugiter tamquam Sanctum in corde habuerunt. Ms. Vitrajectinum, & paucioribus verbis Surius cap. 23.

[6] Cum quadam die pergeret ad domum nutricis suæ, ut eam visitaret, adhuc novitius existens; quidam illic adfuit de affinibus ejus, qui assumptum ab eo Religionis habitum moleste tulit, [Affinem sibi ob habitum religionis improperantem tolerat] & objurgans eum multis contumeliosis verbis, inter alia sic ait: Putabamus sperantes te in seculo honorabiliter vivere, uxorem ducere fœcundam, prolem gignere lætabundam: ut domus tua sobole propagata, opibus extolli, genusque tuum famosius potuisset augeri. Denique, quid est Frater, nisi porcus? utpote qui jugiter otiosus est, & cum inertia vivens aliorum labores edit, & semper pabulo intendit unde bene pinguescat. Cui vir Dei, quasi de seipso futura prænuntians, omniaq; illius objurgiosa verba æquanimiter tolerans, sic humiliter respondit: Ego quidem hujus mundi fallacem gloriam pompasque respuo, domum autem meam gloriosissime extollam, ut pro tempore, quo hæc Senarum civitas condita extitisse narratur, nulla in ea domus divitum vel magnatum memoriæ civitatis dignior famosiorque existat atque sublimior. Qui post hæc, nutricis suæ accepta benedictione, perrexit ad locum suum. Præterea vir Dei Bernardinus, magis expetens pro nomine Domini contumelias & opprobia perpeti, quam humanis favoribus extolli; probra & injurias sibi irrogatas patienter & gaudenter suscepit. Quadam enim die pergens cum socio per Senarum urbem, [a petulantibus juvenibus expetitus lapillis, fert patienter.] infestos habuit quosdam stolidos & inhonestos juvenes, subsannantes eum, & post tergum ad nudos calcaneos pedum ejus lapillos ignominiose jacientes. Ipse autem nequaquam retro respexit, nec ulla fuit perturbatione collisus; sed tamquam surdus & insensibilis pertransivit. Socius vero ejus hoc moleste ferens, ait illi: Nonne vides, quid isti stolidi juvenes faciunt? Respondit vir Dei & dixit: Sine illos agere quod agunt: hi enim adjuvant nos ad perennem utique gloriam nanciscendam, eo quod ad virtutem patientiæ nos exerceant, per quam animas nostras possidemus. Ms. Rubeæ vallis cap. 12.

[7] Prædicante B. Vincentio Alexandriæ, quæ est Lombardiæ civitas, interfuit prædicationi ejus vir ille toto orbe terrarum nunc nominatissimus, Fr. Bernardinus Ordinis Minorum, qui eo tempore erat juvenis multisque ornatus virtutibus, sed nondum celebre in Italia nomē ejus habebatur. Illectus autem fama Vincentii, quȩ per universum mundum jam erat longe lateque diffusa, perrexit in memoratam urbem, ut videlicet illum magnum Euangelii præconem prædicantem audiret, [Vincentius Ferrariensis S. Bernardinum juvenem familiariter alloquitur:] de quo multa admiranda ubique narrabantur. Igitur ubi Bernardinus Vincentium prædicantem audivit, doctrina & eloquentia ac fervore ejus admiratus & stupefactus est: facto itaque prædicationis fine ad eum se contulit, cupiens eum familiariter alloqui, & ad amicitiam ejus admitti, ut tandem doctrina & exemplis tanti viri aliquid utilitatis accipere potuisset. Vincentius vero gratam juvenis indolem advertens, ei multa humanitatis obsequia exhibuit, voluitque ut secum reficeretur. Post multos vero sermones, quibus ambo collocuti sunt, Bernardinus accepta Vincentii benedictione gratias ei egit, & inde recessit. Mane vero subsequentis diei, Vincentius dum prædicaret, dumque una cum aliis qui prædicationi intererant ipse quoque Bernardinus adesset; populum & eos qui aderant his verbis allocutus est: [prædicit eum fore illustrem concionatorem,] Scitote, filii mei, inter vos adstare quemdam religiosum hominem ex Ordine Fratrum Minorum, qui post paucos dies erit vir singularis in omni Italia: ex cujus doctrina & exemplis fructus magnus fiet in populo Christiano. Et quamvis ipse juvenis sit & ego senio confectus; tamen futurum est tempus, quo in Ecclesia Romana est mihi in honore prȩferendus. [& ante se Sanctis adscribendum.] Exhortor igitur vos, ut Deo gratias referatis, ipsumque deprecemur, ut pro populi Christiani utilitate impleat quod mihi revelavit. Et quia hoc futurum est, regrediar ego ad prædicandum in Gallias & in Hispanias; & reliquos Italiæ populos, ad quos docendos nondum profectus sum, ab eo erudiendos dimittam. His dictis rediit ad illud, unde digressionem fecerat. Hujus autem vaticinii veritas per singula completa fuit: nam post decem annos ipse Bernardinus per omnem Italiam celebris habitus est, ac Vincentius in Gallias Hispaniasque remeavit. Quamvis etiam Vincentius triginta annis ante Bernardinum feliciter decesserit, sex tamen annis post illum fuit Catalogo Sanctorum adscriptus. Hæc Petrus Ranzanus lib. 3 Vitæ S. Vincentii, edita V Aprilis cap. 5.

CAPUT II.
Fructus Concionum ejus, emendandis moribus, hæreticis coërcendis, sedandis contentionibus relati.

[8] Cum eo tempore, quo S. Bernardinus religionem ingressus est, forent in Italia vix centum & triginta Fratres ejusdem Ordinis de Observantia nuncupati; [Multiplicati sub ipso Religiosi & monasteria Ordinis Minorum] tempore sui transitus multiplicati fuerūt, tunc viventes ad numerum ultra quatuor millia: & totidem faciliter perrexerunt ad Pœnitentiam, beatorum bonorum laborum suorum gloriosos fructus uberes perpetuo suscepturi. Et cum diebus ingressus Religionis ejusdem Bernardini vix in tota Italia forent viginti parva loca, per eosdem Fratres inhabitata; in hora sui obitus multiplicata fuerunt nostra loca etiam in Italia, numero forte ducenta & triginta, cum tamen sint hodie circa ducenta septuaginta: Fratres autem ultra quinq; millia in humanis etiam hodie, gratum exhibentes Domino famulatum. Sed quid dixerim de reliquis locis & Fratribus per orbem undique diffusis: qui nostri Bernardini principio validi fructiferique prædicatores evaserunt ex nobis Italicis, quorum præsidio, solicitudine ac industria, per Reges & Principes devotosque Christi fideles, loca innumerabilia sunt erecta, ac per eosdem nostros Fratres ad divinum cultum perpetuum inhabitata fideliter, nedum intra partes fidelium, sed etiam in regionibus infidelium nationum … Denique cum esset institutus Vicarius, in provincia Tusciæ multiplicata sunt loca, prædicationibus & exemplis vitæ regularis & optimis moribus ipsius Bernardini sociorumque & Fratrum prædictorum. [& Sanctimoniales S. Claræ,] Multiplicati sunt & Fratres in eadem provincia & in aliis, per Italiam & extra Italiam, nec non & Sanctimonialium de Observantia sub prima regula S. Claræ, & aliqua monasteria sub ejusdem S. Claræ secunda regula reformata; & quam maxime postquam de Tuscia recessit, & ad civitatem Venetorum & per Lombardiam, discurrendo per omnes principaliores civitates: quam maxime etiam in civitate Mediolanensium & Januensium, in Verona, in Mantua, in Placentia, in Parma, in Mutina, & per totum territoriū Marchionis Ferrariensis, & per totam Romandiolam, erecta sunt nova loca, & adauctus est numerus tam Fratrum præfatorum, quam Sororum S. Claræ, nec non & tertii Ordinis S. Francisci; [ac 3 Ordinis.] sub quo multi Milites & Nobiles utriusque sexus, & aliæ honestæ personæ in propriis domibus obsequium Deo præstant, agentes pœnitentiam & observantes regulam tertii Ordinis prælibati: in quo etiam plurimæ Virgines, viventes in communi, auctoritate Apostolica specialia inhabitant monasteria, ad divinum cultum perpetuum dedicatæ. In tantum quod ex B. Bernardini gloriosis laborum fructibus, per totam Italiam & alia mundi climata, censeatur fides Catholica renovata … Post hæc per cursum temporis Generalis Vicarius, [maxime quando fuit Generalis Vicarius,] super omnes Fratres de Observantia nuncupatos per totam Italiam, ex dispositione Eugenii Papæ institutus a Ministro Generali totius Ordinis, & ab ipso Eugenio litteris Apostolicis confirmatus, cum magno profectu prædictorum Fratrum ac Sororum & Pœnitentium tertii Ordinis antedicti, familiam sibi commissam, juxta magnam gratiam a Domino sibi datam, prudentissime rexit ac saluberrime gubernavit: crevitque quotidie, sub ejus ferula & vexillo, triplex exercitus antedictus.

[9] Hæc Capistranus aut alius sub ejus nomine: eaque paucioribus indicantur apud Surium cap. 29, 30 & 40. Et in hoc ultimo ista adduntur: Postea factus est Vicarius Generalis Fratrum de Observantia, cujus ipse Auctor fuerat. & cap. 30. Cum Hierosolymam missus fuisset, factus est ejus loci & etiam in Bethlehem Guardianus & Terræ-sanctæ Commissarius. Verum de isto Hierosolymitano itinere alibi nihil lego, nedum tempus quo illud factum est, ideoque in tam concordi antiquioram silentio valde suspecta mihi res tota est. Cum in quadam civitate magna tam serventer prædicasset, [tesseris sublatis conficere nomen Iesu docet.] ut asseres ludentium ad tesseras frangerentur; & comburerentur; indignatus ille, qui eos & eas, scilicet asseres & tesseras, facere solebat, ad Sanctum venit, conquerens quod jam pauper efficeretur. Sciscitanti vero S. Bernardino si aliud officium nesciret; respondit, Non. Ad quem Sanctus ait: Dabo tibi sanum consilium: & accipiens circinum, fecit circulum rotundum, in quo solem pinxit, & in medio solis nomen Jesus descripsit: quod sicut decuit in summo honore habuit … Quia hoc nomen Jesus in tali figura solari supra se apparuit, & ideo præ magna devotione hanc jam figuram composuit, & querelanti dixit carpentori, ut tales figuras de cetero faceret. Qui magister sive carpentarius aut artifex hoc faciens, dives effectus est, & majorem quæstum quam prius acquisivit. Ita Ms. Vltrajectinū autem. Bononiæ id contigisse docet Sigonius lib. 4 de Episcopis Bononiensibus, rem pluribus narrans ex eoq; Waddingus ad annum MCCCCXXIII. In civitate etiam Aretii, inquit Capistranus, [Superstitiones Aretinorum abolet] tale quid Altissimo disponente peregit. Erat extra dictam civitatem fons quidam, a Gentilium tempore immundis spiritibus non consecratus, sed execratus; ad quem fontē etiam Bernardini temporibus multi, nedum cives, sed etiam circumjacentes vicini concurrebant hinc inde, quasi ad gentiū simulacra, superstitionibus, incantationibus, sortilegiis, pro responsis & remediis passionum ac tribulationum eis occurrentium. Bernardinus autem zelo Dei accensus, contra talem idololatriam viriliter insurrexit: completaq; prȩdicatione animavit populum, ut sequeretur eumdem, ad explantandum domicilium spirituum malignorū & demoliendum funditus dictum fontem: & ut ibi in laudem Virginis gloriosæ Mariæ construeretur ecclesia, & in die Nativitatis ejusdem Virginis Missa & Officium celebraretur solenniter annuatim. Et ita factum extitit: nam solennis ecclesia magnis sumptibus est erecta, ubi ex meritis Virginis gloriosæ plurima divina beneficia conceduntur: & ipse S. Bernardinus Indulgentiam septem annorum & septem quadragenarum pro omnibus, eamdem ecclesiam in die Nativitatis beatæ Virginis visitantibus, a Papa Eugenio gratiose obtinuit.

[10] Periculosior alia, quo specie sanctiori tecta irrepserat per Italiam superstitio, [Antichristianorum Sectam redarguit,] ex piorum quorumdam hominum opinione de proximo Antichristi adventu sumpta; quam opinionem suscitaverant S. Vincentii Ferrerii conciones de eo argumento frequentes, & scripta etiam ad Benedictum XIII epistola: quæ quanti laboris causa fuerit Bernardino sic scribit Waddingus ad annum MCCCCXX num. 2 & 3. Inter omnes acrius in partibus Lombardiæ ista urgebat Manfredus quidam, contra quem peculiarem tractatum scripsit Bernardinus, aliumque libellum viginti trium articulorum contra eumdem in judicio produxit: unde intelligitur, primam serpentis mali notitiam Sancto obenisse, quod Fr. Vincentius S. Bernardini socius, vir pius & doctus, in Castronovo prope Terdonam interrogatus a nobili quadam matrona nupta; an liceret vovere in manibus cujusdam Monachi Astensis, qui fungebatur vicaria auctoritate Manfredi, se, quotiescumque & quocumque vocaretur secuturam Manfredum ut fugeret a persecutione Antichristi; respondit non licere inconsulto, multo minus renuente marito. Hoc sequacium in eum concitavit invidiam, asserentium, Spiritum sanctum matrimonii auctorem, imminente tanto salutis periculo, posse illud dissolvere. Secundam habuit notitiam Alexandria ab Inquitore Dominicano, qui litteris egerat cum Manfredo circa duo hæc potissimum puncta, de Antichristi adventu, & licito quod prædicabat conjugum divortio. Terrias accepit querelas a Leonardo, Generali Magistro Ordinis Prædicatorum, quod Manfredum a periculosa hac doctrina & sequela non potuerit retrahere. Unde palam cœpit Bernardinus in eum prædicare Alexandriæ; & novam hanc religionem, uti appellat S. Antoninus, [ab iis vicissim graviter accusatus sub Martino 5] Antichristianæ sectæ nomine sugillare, quo etiam titulo eamdem in suis operibus compellat. Sæviit illico in eum tempestas, nihilque intentatum reliquerunt Manfredi sectatores & fautores, quo ejus minui posset auctoritas & nomen obfuscari. Antichristi nuntium passim appellantes, hæresim objecerunt & genus idololatriæ, quod adorandam quotidie exponeret ex suggesto tabellam, aureis litteris exaratam radiisque solaribus circumornatam. Eæ erant nominis Jesu, quod summo studio fidelium cordibus imprimere, & summe neglectum renovari atque adorari satagebat. Eoque processit altercatio, ut necesse habuerit Martinus Pontifex utrimque interdicere, & Manfredum suæ gentis sequela, & Bernardinum illa picta tabella. Hic obsecutus, pium docendi genus intermisit, & denuo ex ejusdem licentia reassumpsit: ille vero, a suorum sequela non potuit avelli. Scriptis hinc inde articulis deputati sunt judices in urbe Cardinales duo, Antonius, civis & Episcopus Senensis; & Nicolaus Albergatus, civis item & Episcopus Bononiensis: a quorum judicio resiliens Manfredus, obtinuit ut controversia committeretur Dominico Capranicæ titulo sanctæ Crucis Cardinali, & demum Joanni de Casanova Arragonio Ordinis Prædicatorum tituli S. Sixti Cardinali. Cum hæc Romæ sub novo Eugenii IV Pontificatu molirentur adversarii, non deerant Senis, qui, sumpta inde occasione, absentem Bernardinum accusarent populo errores disseminasse, ejusque famam magno studio denigrarent. [iterumque sub Eugenio Quarto] Ab amicis igitur admonitus Senas rediit, calumnias detersit religiose & absque bile, reddita palam ratione suæ doctrinæ bonam famam instauravit. Ita Waddingus ad annum 1432 num. 2, ubi cœptam prosequens narrationem, reditu & prædicatione Sancti factum esse inquit, ut Magistratus Senensis & Clerus supplicatione solenni publicos honores decreverint sanctissimo Nomini; iisque characteribus, quibus Bernardinus adorandum proponebat, pulchris & magnis, e regione domus civicæ curarint depingi. Hinc profectus Bononiam Bernardinus, [post turbas Bononienses.] in æde capacissima S. Petronii diebus multis magno animarum fructu prædicavit, ostensa semper sub concionis finem venerandi Nominis tabella. Exceperunt piis auribus doctrinam Canonici, & super iconem præcipui altaris acceptam a sancto viro tabulam reposuerunt. Profectum in Romandiolam æmuli variis modis lacerarunt, & Ludovicus Pisanus inquisitor curavit e tabula sanctum Nomen eradi; & ne opus ornamentumque egregium, quod apposuerant Bononienses deformaretur, in eodem loco Christum Crucifixum substitui. Perturbatis Canonicis & commoto populo, varia hinc exorta sunt scandala, quæ Pontificem Eugenium male habuerunt, excitaruntque ut missis durissimis litteris increpatoriis ad Ludovicum, præciperet in alia tabula super imaginem Crucifixi eosdem characteres rescribi. Aliis artibus agendum judicarunt toties repulsi adversarii. Effecerunt ut Michael Pragensis, causarum fidei Promotor in Curia Romana, contra Bernardinum procederet; & demum curarunt inscio Pontifice judicium committi Joanni a Casa-nova prænominato. Produxit Michael quosdam falsos testes, qui minus veraciter & improbe (uti loquitur Pontifex) deposuerunt, publice & notorie Bernardinum & multos ei adhærentes diffamatum de hæresi, criminibus, excessibus & temeritatibus. Citati illi Romam venerunt, & judici se stiterunt, non absque gravi contumelia & nominis jactura. Quod ubi rescivit Pontifex causam ad se evocavit: cumque pro citato Bernardino Senenses honorificam legationem Romam misissent, citationem remisit, per amplißimum breve datum anno MCCCCXXXII, quod apud Waddingum videre integrum licet ad annum jam dictum, una cum epistolio Antonii Cardinalis S. Marcelli ejusdemque Senensis Episcopi, qui Senensium litteras Pontifici præsentaverat.

[11] Submissus nobis Volaterra urbe Hetruriæ Commentarius, auctoritate publica tam Ecclesiastica quam Civili confectus, in quo Visitatio & Recognitio Reliquiarum late deducitur, additis præcipuis de Actis Sanctorum suorum relationibus, continet insigne specimen ejus fructus quem referebat Sanctus, relinquens iis ubi prædicabat locis Nomen sanctum, ita expressum sicut Bononiæ factum jam vidimus. Relatio hæc est: Anno MDCXVII, [Volaterræ relictum ab eo nomen Iesu] die XIV Decembris ad Vesperam, Domini deputati, D. Alexander Bavo, D. Raphael Mapheus, D. Curtius Inghiramius, in sanctissimi Nominis Jesu templum se contulerunt, & præcedentibus D. Francisco Mapheo & Ludovico de Minucciis, ut prædicti asseruerunt, precati sunt Patrem Magistrum Antonium de Panzerinis, S. Francisci conventus Guardianum, & D. Franciscum, quondam D. Joannis, Picchinesium, nunc Venerabilis Societatis Nominis Jesu Priorem; ut illis admirabilem Nominis imaginem aperirent & demonstrarent; cui, ingentibus miraculis per eam effectis, Vulterræ maximus honor semper habitus est. Cum etenim S. Bernardinus munus prædicationis Vulterræ exerceret anno MCCCCXXIV, in tabula signea radiis aureisque litteris venerabile Nomen depinxit: ad cujus devotionem in omnibus concionibus, quas Divus agebat in plateis & in S. Francisci prato, populos incitabat. Quos eodem Jesu Nomine benedicens, mirum in modum proficiebat: & hic benedicendi modus a Martino Papa V approbatus & commendatus fuit. [propter miracula templo erecto honoratur] Divus Bernardinus Vulterra postea digrediens, tabulam in qua Nomen Jesu depinxerat, Vulterranæ Reipublicæ donavit: quam, veluti thesaurum pretiosissimum, semper custodiendam curavit, & in qualibet necessitate, tam pro impetrandis imbribus atque aëris serenitate, quam pro evitanda peste, fame & bello, civitas Vulterrana ad prædicti Nominis Jesu auxilium confugiens, vel illud publice in ecclesia adorandum exponens, vel solenni lustratione per urbem deferens, petita a Deo beneficia semper obtinuit. Senatus igitur Vulterranus templum in hujus sancti Nominis honorem a fundamentis erexit; [& Confraternitate.] ibique Societatem venerabilem, quæ illud custodiret & honorifice conservaret, instituit; ut apparet in libro Deliberationum Collegii de anno MCCCCXLIII, in archivio Volaterrano asservato, a me Notario viso & lecto. Præfati igitur Domini, cum ad aram accessissent, fenestellam cum ligni deaurati craticula inspexere: cujus clavis in Prioris ejusdem Confraternitatis erat potestate. Duplici serico velamento sanctissimum occulebatur Nomen, detectum atque lignea depictum tabula, cubito altum, dimidia cubiti parte latum, procidentes adoraverunt. Quod ut e loco, in quo asservatur, emoverunt in ejusdem Societatis apodyterium, vulgo lo spogliatorio, perrexerunt: ubi alia D. Bernardini erecta fuerat Societas. Tabernaculum cum duabus præmunitum seris viderunt: quarum alteram Pater Frater Franciscus Collius, a Patre Guardiano prædicto jussus; alteram D. Franciscus prædictus, uti Confraternitatis Prior, reseraverunt. Eamdem tabulam, coloribus & splendoribus aureis a Divo Bernardino depictam, viderunt omnes: quæ postea clausa fuit eodem modo. Quæ omnia eodem die mihi Notario prædicti Domini electi deputati deposuerunt. Hactenus Volaterrani.

[12] Porro vir Deo dilectus, toto vitæ suæ labente curriculo, fuit verus dilector castitatis. Ob quam causam quando prædicabat, [In concione jubet viros seorsim a feminis sedere] numquam patiebatur turmatim mares cum mulieribus misceri, propter lenocinii turpitudinem abolendam; nec non ad claudendum vagos & impudicos tam virorum quam mulierum contuitus, sequestratim omnes illos collocari & coaptari mandavit: & ne alterutrum vel mutuo viderent, longissimum pannum funiculis alligatum per medium utriusque cohortis interponi, quasi pro pariete jubebat, ut ab eorum mentibus, per impudicum & vagum intuitum concupiscentiæ voluptate depulsa, devotius ejus concioni intenderent & vacarent. Unde vir Dei Senis cum ingenti congregato populo mitifice prædicaret, [lascivo juveni id contemnenti prædicit malā mortem,] & quasi omnes avido corde patuloque auditu ejus verba attenderent; quidam juvenis, valde impudicus & inhonestus omnique lasciviæ deditus, ut mulieres juvenes aspicere posset, illas in corde suo mœchatus, contra voluntatem viri Dei, spreto virorum conventu, versus partem mulierum stare impudenter audebat. Qui a viro Dei plerumque admonitus, ut inde discederet & cum maribus sederet; nequaquam viro Dei paruit, sed semper deterius id peragebat. Igitur intuens eminus vir Dei juvenem illum, ejus pia spernentem monita, ad solitumque locum sic effrontem accedere, & absque aliquo pudore persistere; quasi prophetico spiritu ejus vaticinans malam mortem, divina ultione permissam, eidem clara voce sic ait: Tibi dico, qui ibi contra meum velle stare audes, qui deaurata veste ornaris: ego nempe timeo, quod morte mala diraque peribis. Qui juxta verbum viri Dei, eodem anno in Anconitana urbe, [intra annum capite plexo.] propter nefanda opera sua reatuumque suorum suffragantibus meritis, pessimæ ac sævæ mortis interitu, vitam capitis abtruncatione finivit. Ita Ms. Rubeæ-vallis cap. 20 & paucis Surius cap. 50.

[13] Perusii aliquibus temporibus infra anni circulum, suggerente diabolo, fiebat inter eos nefandum ac horribile bellum. Armabantur cives, [Perusii tollit letales rixas lusu pessimo inductas,] induti atque cooperti galeis ferreis, & per totum corpus thoracibus ac armillis, de bubulorum boumque tergorum diversitatibus mirabiliter ordinatis, quique sæpissime præliabantur ad invicem. In quo quidem profano certamine plerique miserabiliter interibant, quatenus sic infeliciter ictibus cadentes, satanæ reprobi martyres extitissent. At vir Dei veniens ad præfatam urbem, damnavit illud perniciosum & execrabile bellum: omnesque illas armigeras vestes destrui jussit, & quod numquam in perpetuum fierent, de cetero omnibus annuentibus sub pœnis gravioribus ordinavit. Cetera autem jocalia, per Ecclesiam non concessa, & ea ad honestum cultum mulierum penitus non decentia, in medio urbis, cunctis adstantibus, igne comburi jussit. Multa autem alia bona ibidem per eum Dominus operari dignatus est. Alio quoque tempore erat gravis partialitas in civitate Perusina: [post odia inveterata habet pro pace 4 conciones:] quam percipiens B. Bernardinus, illuc concessit, & ad uniendum cives sermonibus suis atque ad reducendos eos ad pacem, exhortabatur eos, dicens: Dominus Deus, considerans vestram letalem partialitatem, quam maxime odio habet, misit me ad vos, tamquam Angelum suum, ut denuntiarem vobis hominibus & bonæ voluntatis in terra pacem. Et quatuor sermones eis pro tunc prædicavit, semper eos ad pacem & unitatem exhortando, in quorum ultimo dixit ad populum: Vos qui estis bonæ voluntatis, & cupitis pacem, proponentes eam de cetero servare erga proximum; venite ad dextram manum meam; & qui nolunt servare, ponant se ad sinistram. Tunc Dei nutu omnes se recollegerunt ad dextram ejus, præter unum nobilem & potentem juvenem cum suis satellitibus: qui suo in loco remanens, murmuravit contra B. Bernardinum, contemnens ejus monitionem ex parte Dei sibi commissam. Tunc B. Bernardinus dixit ad eum: Ecce tu solus contemnis, [Nobili resistenti prædicit subitaneam mortem.] quod ex parte Dei populo prædicavi. Dico tibi ex parte Dei, ut remittas proximo tuo, qui te & genealogiam tuam offendit: ut ponas re ad dextram cum aliis, ad pacem deinceps servandam: quod si non feceris, domum tuam numquam vivus intrabis. Qui quidem Nobilis illam exhortationem vilipendens, nec ultionem divinam formidans, dum domum suam intrare vellet, ac limen domus contingeret; cecidit in domum subitanee moriens, juxta Sancti verbum sibi publice denuntiatum. Idem Ms. cap 23.

[14] Eadem aliquanto contractius habet Surius cap. 52, additque extinctum absque Ecclesiæ Sacramentis. Meminit rixarum prædictus Pius II, & ista addit: Cum inter nos prædicaret se diabolum eis ostensurum, plurimis diebus populum hac spe suspendit. Itaque veniebant omnes ad sermonem visuri diabolum. Post plures dies; Servabo, inquit, quod promissum est, & cum unum promiserim diabolum ostendere, multos ostendam. Respicite invicem alter alterum, & sic videbitis diabolos: nam vos ipsi diaboli estis, qui opera diaboli facitis. Anno MCCCCXXIII, Virunum (civitas est in ultimis Venetæ Reipublicæ finibus) Guelfis & Gibellinis factionibus graviter vexabatur: [Veruni leges perniciosas abolet.] eo divino actus spiritu Bernardinus se contulit, publicæque salutis studiosissimus media in platea, ferventi animo, omnes ad pacem colendam invitavit. Cumque animadverteret dissensiones, sectas, odia, bella, cædes, non aliunde quam ex factiosissimȩ civitatis regimine pendere; ordines, quibus tum in rebus administrandis Virunenses utebantur, acerrimis verbis insecutus, cives ad eos corrigendos aut eos abolendos hortabatur. Quæ res effecit, ut Delphini Venerii, qui civitati præerat, jussu, ac Venetæ Reipublicæ nomine, in unum collecto Consilio, Aldobrandinus, ex præclara Dojonum familia Doctor eximius insurrexerit: ac omnibus audientibus ea de pace tractavit, quæ ad conciliandos animos tum maxime spectare videbantur. [& civitatem pacat.] Neque id profecto frustra. Nam vix habita oratione, cum præsertim suadentis Bernardini auctoritatem civibus inculcaret, flamma consumptis pestiferis ordinibus, vetere simultate deposita, penitus extinctis odiis, concordiam unanimes sunt secuti. Cumque deinceps publicam civitatis tranquillitatem, quæ auctore Bernardino ex hac ordinum mutatione profluxerat, agnoscerent; immortales gratias pro accepto beneficio egerunt. Ac ne sibi ingrati animi nota turpis inureretur, accepti beneficii memores, erectum postea S. Bernardino templum, longis Presbyterorum aliorumque ordinibus, quotannis celebrare consueverunt: illius etiam multis in locis pinxerunt effigiem; quam cum scelestissimus quidam calce tegere atque abolere contenderet, infestissima quoad vixit lepra divinitus horruit, ac misere squallens laboravit. Ita legitur ante Opera & apud Waddingum, ex Historia quam tradidit Georgius Pilo Virunensis, in epitomen per Alexandrum Gattum redacta.

[15] Marcus Antonius Benalius, in Commentariis de vita & rebus gestis Sanctorum Bergomatium, per Ioannem Antonium Guarnerium Canonicum ex Decurionum decreto expolitis & auctis anno 1584, [Bergomi sacras ædes ædificat,] de Sancto ab urbe Mediolani Bergomum advocato sic loquitur, quasi is suscepta Franciscani cœnobii ibidem Custodia apud Bergomates versatus esset annos XXIV. Id licet nemo facile admiserit, credet tamen, variis quibus ibi intra tempus istud fuisse potuit vicibus, eos fructus concordiæ & pacificationis publicæ cum emendatione morum relatos, quos ibi Benalius refert; addens, quod intra urbis mœnia templum, cui Virgines moniales inservirent, Bernardino auctore conditum est; & S. Mariæ, cui cognomentum Rosarum indiderunt, consecratum. Pro Bernardini item merito Petrus Alzanius domuncula & agello dimidii jugeri, qui sub urbe est, anno MCCCCXXIIII Minorum ordinem donavit. Ejus rei adhuc monumentum extat, a familia Alezania, ad declarandum majorum pietatem, servatum. [& aliæ sui monumenta relinquit,] Ibi alterum templum ædificatum, quod S. Mariæ itidem dicatum, Gratiarum nomine insigne est. Ibi itidem cœnobium, quod posteri perfecerunt, inchoatum. Ante templum quercus S. Bernardini manu sata fuit, quæ ita crevit ut proceritate & crassitudine quercuum naturam vincere putaretur. Ea ætate nostra a radicibus eruta & dissipata est, & ejus materies in variis cœnobii usibus consumpta. Non longe ab eo robore Bernardinum prolapsum cecidisse ferunt, famaque tenet, ubi manus qua assurgendo nitebatur extensa est, ibi ad numerum digitorum, quinque locis fonticulorum scatebras emicuisse. Aucta in urbe mirum in modum religione, Bernardinus agrum Bergomatem, cohortando ad pictatem, Euangeliumque interpretando obiit. In valle (Seriana oppidum est Clusonum frequens ac celebre, caputque ferme totius regionis) dum ibi prædicandi officio paucos moratur dies, [Clusoni dæmonem multa pollicentem compescit.] factum est ut non procul ab oppido montanus quidam vita excederet. Triduo postquam sepultus est, immundi spiritus vox ex ædibus exaudita est, animam mortui illius simulantis, & plurima bona patri-familias si sibi paruisset pollicentis. Rebelles & invidi spiritus in id præcipue incumbunt, ut in eamdem calamitatem, in quam quondam ipsi superbia elati inciderunt, quam plurimos trahant; idque illis facile succedit, si se per omne obsequium insinuare in animos incautorum, & fovenda spe, honorem qui summo Deo debetur, ad se traducere possint. Verum prudentes Dei ministri diabolicas artes optime agnoscunt, & ne pro veris quæ illi fallaciter pollicentur audiantur, efficiunt. Itaque nuntio Clusonum de hac re allato, Bernardinus veritus, ne quis in fraudem laberetur, plurimis prosequentibus eo contendit; & in ædibus inclusus, commisso cum hoste certamine non prius destitit, quam eum domo illa ejecit.

CAPUT III.
Miracula a S. Bernardino vivente patrata.

[16] Cum vir Dei Senis Euangelium ferventissime prædicasset, cum omni conamine vitia objurgando & virtutes inserendo, [Sanat Senis ægram tangentem vestis suæ fimbriam,] nefarias consuetudines illicitosque ludos ibidem radicitus extirpavit. Quia universus populus urbis, propter præcipuam & singularem devotionem qua afficiebatur ad ipsum, eidem quæcumque mandasset juxta ejus nutum protinus obediebat; omnia illa in honesta jocalia & suppellectilia diabolica, acervum ex eis faciens, igne comburi mandavit. Unde quædam mulier, viro Dei valde devota, quamdam ægritudinem incurabilem patiens, avide peroptabat fimbriam vestimenti ejus, ex ineffabili devotione contingere. Statuit igitur tempus & locum pariter consuetum, & clam per viam manens mulier illa, virum Dei est tacita percunctata. Cum vero vir Dei proprior esset, illa prosiliit: & ejus pedibus provoluta, fimbriam vestimenti ipsius devotione fidelissima tetigit. Sed vir Dei, quia numquam sinebat se a muliere tangi, nec solus cum aliqua fere ullo in tempore loqui permittebatur; primum quidem de tactu illius inopinato turbabatur, deinde intuens fidem illius devotam, æquanimiter pertulit: quæ statim adepta est integerrimam sanitatem. Item in eadem urbe, vir Dei cum per dies plurimos prædicasset, [& paralyticum sua benedictione:] erat vir quidam paralyticus, omnium membrorum quodammodo beneficio destitutus: quem jugiter in lectulo decumbentem parentes ejus, maximam in virum Dei fidem gerentes, posuerunt ante illum. Cumque quotidie id egissent, quadam die vir Dei benedictione accepta postquam prædicasset, vir ille meritis Sancti incolumis factus, omnium membrorum est integre officio restitutus. Idem Ms. cap. 21, & de solo attactu fimbriæ Surius 51.

[17] Postquam Romæ prædicasset, misit ei quædam nobilis matrona species ad confortationem suam. Tunc dixit B. Bernardinus ad famulum species deferentem: Non indigeo ego. [Romæ sanat ægrum missis aromatibus,] Sed vade ad vicum istum, & quære infirmum in lecto decumbentem, & dic illi, Frater Bernardinus, mittit has species sibi oblatas tibi, ut in nomine Jesu comedas & conforteris. Qui quidem, quam primum comederat, sanus factus est & lectum dimisit. Alio quoque tempore, postquam Romæ diu prædicasset, exivit urbem sedens super parvum mulum. Extra urbem occurrit ei leprosus, qui petens ab ipso eleemosynam, audivit ab eo: Argentum & aurum non est mihi. [& leprosum datis soleis,] Sed solvit de pedibus suis soleas, & dedit eas illi leproso: statimque leprosus cum gratiarum actione accipiens soleas, sedens super terram induit eas: & operante Deo ab omni lepra curatus est, & restituta est caro ejus, sicut pueri parvuli ad munditiam. Idem Ms. cap. 24. At Surius cap. 53 solum primum miraculum habet, & aromata vel confectiones vertit, quæ hic species appellantur: loco aliorum autem ista habet. Nimia prolixitate onerosus ero, si cuncta ejus miracula singulatim enumerare velim, quæ tamen populo circumquaque sunt notissima, certisque testimoniis confirmata. Accidit semel alio tempore, quod quidam tector sedens in tecto, [e tecto lapsus sanatur,] & videns equitantem B. Bernardinum per plateam civitatis Aquilensis, dixit: Ubi vult nunc Papa noster equitare? Cumque sic derideret eum, statim ventus validus venit, & dejecit eum de tecto in terram, ut esset quasi totus conquassatus, tam in corpore quam in membris. Mente vero aliqualiter recollectus, culpam suam quantum potuit recognovit, & se ad B. Bernardinum deferri fecit: ut eum signo Crucis signaret. Quo facto sanus surrexit & liber evasit. Alio tempore quædam puella, filia Joannis Antonii, duas habuit plagas terribiles ac incurabiles, unam in collo, aliam in brachio sub pectore, ita ut subtus brachium viscera viderentur. Quod cernens Domina Ludovica, [& puella ulcerosa.] mater prædictæ puellæ, & præscriptus Joannes pater ejus, cum magna devotione filiam suam prædictam orationibus B. Bernardini commendaverunt: qui eam signo sanctæ Crucis signavit ac dimisit: & de mane sequenti puella fuit sanata totaliter, atque liberata ab omni plaga ac curata. Revertentes autem parentes, B. Bernardino gratias retulerunt: a quo prohibiti fuerunt, ne alicui dicerent quod factum fuerat ipso vivente. Examinatio vero hujus miraculi facta fuit per Dominum Jacobum Narnerii, Decretorum Doctorem, Vicarium Domini Episcopi Reatini, astantibus Notariis dicti Domini Episcopi, nomine Andrea & Antonio, Matthæo Pauli cum aliis quam plurimis. Hæc ex prædicto, Ms. cap. 25. Surius primum habet cap. 48, secundum cap. 42. quod in prima Vita num. 14 absque testimoniis est relatum.

[18] Exierat quandoque vir sanctus cum Fratre, ut Mantuæ concionaretur. [Nauta recusante ipsum transvehere,] Transmittenda autem ei erat aqua, urbem illam attingens. Rogavit nautam quemdam, ut causa Dei ipsum traduceret. Nauta, mercedem a Deo expectandam negligens, naulum exegit, existimans illum latenter sub cucullo habere loeulos nummis refertos, ut quidam solebant ex illis, quos Conventuales vocant. Bernardinus ait, se Dei amore facultates suas omnes comtempsisse; iterumque orat, ut pro Dei amore ipsum cum socio transvehat, eadem hora in urbe illa concionem habiturum. Recusat nauta, & dicit: Etiamsi omittenda tibi concio sit, ego te in navim meam non recipiam, nisi naulo persoluto. Sentiens vir Dei non posse se hac via trajicere in urbem, bene confidens Domino, qui humiles & timentes se custodit, qui imperat ventis & aquis, qui sedare novit tempestates omnes, & super mare graditur, sic compellat socium suum: Frater mi, satisne fidis Domino? Respondet ille: Plane, Pater. Et Bernardinus: Potes, inquit, imitari, quod me facere videris? Illo dicente, se posse: Bernardinus palliolum suum expandit super aquas, [in palliolo transit cum Socio.] primusque ipse calcat illud; socius sequitur, atque ita ambo flexis genibus, oculis & manibus in cælum sublatis, divinam jugiter implorantes opem, in alteram aquarum partem sine ullo metu & cura incolumes evasere, cum navis necdum medium esset emensa spatium. Cernentes id tum qui in navi erant, tum qui stabant in littore, alta voce pariter implorabant Dei misericordiam, tam insigni miraculo obstupefacti. Postquam autem terram attigit Bernardinus, nulla visus est aspersus aqua, nec pallium madefactum fuit. Hoc ego miraculum didici a quodam sene Presbytero, cui in juventute sua cum Bernardino magna intercesserat consuetudo & familiaritas, qui eum suis oculis ita, ut diximus, viderat aquas transmittentem. Auctor Vitæ apud Surium cap. 34 & paucis Ms. cap. 26. Quemadmodum autem Spiritus sanctus dona sua spiritalia ei invisibiliter infuderit, [Concionatur Græce ad Græcos, nescius linguæ.] eique illapsus ignito ardore suo linguam ejus facundam & disertam reddiderit, miraculum subjectum luculenter demonstrabit. Volebat ille in quodam Ecclesiæ Concilio generali Græcos, qui ei intererant, veram salutis & veritatis viam docere: sed magno animi dolore cruciabatur, quod illorum non calleret idioma. Secum autem cogitans admiranda Dei opera, & ut ille suis Apostolis contulerit, ut possent omnium gentium linguis loqui; obnixe rogabat eum, largiretur Græcis intelligentiam eorum, quæ dicturus esset ad illos. Mox ferventi spiritu, multa in Deum fiducia fretus, ascendit suggestum, Græceque concionatus est, de Catholica fide Græcos summo studio erudiens; ita ut mirarentur omnes, dicerentque eum non minus probe nosse Græce, quam si in Græcia natus esset. Sed Deus movebat linguam ejus, & loquebatur per eum. Cum enim a suggestu descendisset, & omnes laudarent ejus Græce dicendi facultatem & copiam: ille Deo soli honorem omnem tribuens, mansit expers Græcæ linguæ, ut antea fuerat. Surius cap. 38. Videturque intelligi Concilium Florentinum, habitum anno MCCCCXXXVIIII, præsentibus Ioanne Palæologo Imperatore Constantinopolitano & aliis Græcis.

[19] Postquam autem Deo visum fuit laboribus ejus finem imponere, extremo anno vitæ illius hanc ei adspiravit cogitationem, ut inviseret patriam suam, [Bernardino Massam reverso,] civesque & sodales suos; eorumque animos excitaret ad amandum Deum, & ejus mandata servanda. Venit ergo Massam, ubi natus fuerat: & tota Quadragesima illic docens e suggestu verbum Dei, cum multo labore, nihil sibi parcens, populum cælesti manna satiavit, & sitim ejus potu salutis explevit, spiritalibusque eos consolationibus abunde refecit. Factum autem tunc ibi divinitus est singulare quoddam miraculum, ut sempiterna apud illos Bernadini memoria conservaretur. Cum enim aliquando prædicasset populo, repeteretque hospitium suum, Hispanus quidam, lepra admodum horridus & deformis, ei obviam venit, visendi ejus cupidus. Cives autem moleste ferebant illum hominem ire per oppidi sui plateas: itaque bonis verbis extra urbem eum educebant. At ille postridie clam rursus venit in urbem, rogavitque humiliter Bernardinum, ut calceos ipsi daret, quibus pedes tegeret; [sanatur leprosus] cogebatur enim præ inopia ire nudis pedibus, qui valde intumuerant & morbidi erant. Motus misericordia erga miserum hominem vir sanctus, dedit ei calceos suos, a suis pedibus detractos; verum discipulum & legitimum filium sese hoc ipso declarans Patris sui Francisci, qui se nudavit, ut pauperem Militem vestiret: quod quidem etiam in aliis sæpe fecit similiter, cum S. Martino libenter de sua paupertate impertiens aliis: larga enim miseratio erga inopes & calamitosos homines ab infantia creverat cum illo. Sed audi jam, quid leproso contigerit. Cum illis calceis suos induisset pedes, mox ab oppido egressus est; parumque progressus, sensit calceos plenos calculis vel silicibus, quibus saucii pedes ejus attererentur. Solvens ergo illos a pedibus, expurgare voluit; & ecce videt eos plenos tanquam piscium squammis, pedesque suos usque ad genua sanatos. Impense igitur laudans Deum, jucundissimo animo ire perrexit, calceis ad pedes alligatis: rursusque parvo emenso viæ spatio, videbatur sibi calceos arena & lapillis refertos habere, iisque pedes compungi. Denuo ergo exuit calceos, cernit squammas, ut antea, seque usque ad renes curatum. Uberiori inde concepto gaudio, adjungit calceos pedibus, lætabundus & Deo gratias agens, sanctique Bernardini meritis se commendans, cœptum iter prosequitur. O Deus sempiterne & immortalis, quisnam possit satis esse tuis enumerandis beneficiis! Tertio cogitur vir ille, post breve itineris spatium, detrahere sibi calceos, & excutere squammas. [calceos ejus indutus.] Tum vero sensit se integra sanitate potitum; atque inde incredibili lætitia affectus, rediit ad urbem, totoque pectore ingentes Bernardino gratias egit, quod ejus meritis a lepra repurgatus esset. Audiens hoc servus Christi Bernardinus, Deo concedens honorem, ejus inexhaustæ misericordiæ & bonitati gratias egit, præcepitque homini restituto, ut Deum in ejus operibus laude & prædicatione efferret, nec cuiquam unquam, dum ipse viveret, hoc miraculum indicaret.

[20] Circa annum MCCCCXXXXI fertur S. Bernardinum Compostellam, corpus S. Jacobi Apostoli veneraturum, abiisse; & Ferrariæ, quæ Palentinæ diœcesis oppidum est, [Comestabili Castellæ prolem impetrat.] hospitio exceptum esse a Petro Fernandez Velasco, primo illius familiæ Comite-stabuli Castellæ, atque hunc cum uxore rogasse, ut pro illis apud Deum intercederet, ut post aliquot annos in conjugio jam transactos, prolem concederet. Promisit vir sanctus se facturum, & in regressu per eamdem viam monuit conjugem concepti jam fœtus masculini. Juxta ejus prædictionem infantulum peperit, & in prophetiæ memoriam Bernardinum appellavit, nec non Fratribus Observantibus cœnobium posuit, indito ecclesiæ titulo S. Bernardino. Ita Waddingus post Tomum. 8 in Additionibus ad Tomum 5 num. XI. Cœnobium tamen post Canonizationem Bernardini constructum censeo: superest autem hodieque stirps illa, ex eaque præteritis nuper annis Belgium nostrum Gubernatorem habuit, cum eodem Comitis-stabuli Castellanæ titulo& cognomine Velasco.

CAPUT IV.
Miracula quædam post obitum facta.

[21] Mortuo Bernardino non mediocriter mœrebant Fratres, quod se destitutos cernerent suavissima præsentia ejus; [Caprariolam delata vestis miraculis claret:] nec minus tamen se consolabantur, quod tam sancte obiisse eum cernerent: præparabant autem res necessarias corpori ejus sepeliendo, illud pro veteri more lavabant, alio eum cucullo induebant, vestem vero qua solebat uti mittebant ad monasterium Caprariola, quod est extra Senas; ubi ejus libri & alia, quibus pro magna necessitate uti consueverat, conservabantur: ubi etiam ejus est bibliotheca, cujus codices sua manu ipse conscripsit: quo loco multa fiunt quotidie miracula, in iis qui illic eum visitant & vestes attingunt. Apparabatur a Fratribus arca in qua conderent corpus ejus, illudque Senas veherent. Quod ubi animadversum est, Magistratus urbis Aquilæ corpus illud e Fratrum manibus quam primum abstulerunt, extractumque ex arca in qua jam repositum fuerat egregie exornarunt: & quibusdam fidis civibus custodiendum tradiderunt, ut postero die illud in templo spectandum omni populo proponerent: miseruntque ad urbis Episcopum rogantes eum, ut cum toto clero suo velit interesse sancti viri exequiis. Adduxerunt inde ipso Ascensionis Dominicæ die corpus ejus ad ecclesiam, sane quam honorifice; [ad expositū in ecclesia corpus] ubi plebs omnis collecta erat ad illud conspiciendum & deosculandum … Tanta autem fuit adventantium frequentia, ut Episcopus cum Clero ægre posset divina Officia peragere. Id vero cernens oppidi. Magistratus, de communi sententia statuit, ut sacrum corpus extra ædem Franciscanorum, quæ angusta erat, per civitatem & forum, ad S. Maximini primarium templum efferretur. Sequebatur funus ingens hominum turba: accendebantur faces & cerei circum corpus, cum pro se quisque certatim vellet cohonestare funus: concinebat Clerus, lamentabatur populus præ gaudio: inter omnes coibat pax & consensio, qui tamen ante inter se acerbissime dissenserant, ita ut septem ex primariis ejus oppidi viris trucidati essent … Reportatum inde corpus ejus est ad ecclesiam S. Francisci: nec tamen terra illud condere voluerunt, sed deposuerunt in sacello ferreis cancellis munito, adhibitis excubitoribus, qui nocte ac die illud custodirent, donec arca ferrea duodecim instructa seris pararetur, atque in eam illud imponeretur. Contigit illo die inter alios ægros Fr. Benedictum a Marsico Minoritam adesse, membrorum officio destitutum, dextra aure surdum, [auditus & gressus recuperantur.] & ingentes sonos tamquam moletrinæ aut malleorum incudem tundentium illic sentientem. Is arripuit pannum quo exanime beati viri corpus post lotionem detersum fuerat; illoque se involvens, postquam diligenter confessus erat peccata sua, humiliter flexit genua ad pedes sancti viri, orans sibi sanitatem restitui. Rediit illico auditus sensusque & vires instauratæ sunt. Hactenus Surius: Waddingus non nisi sequenti die Veneris ad S. Maximini ecclesiam delatum corpus ait, quæ autem exinde ambo prosequuntur, in Ms. Rubeæ-vallis sic narrantur.

[22] Interim autem dum sic in arca lignea jaceret corpus ejus inhumatum viginti sex diebus, [Seditio horrenda Aquilanorum] erat maxima discordia inter Superiores, scilicet Scabinos seu Consules civitatis Aquilensis, & inter cives & inferiores ejusdem civitatis: adeo quod per superiores, erant de communibus & inferioribus civibus quatuor decapitati. Et propterea cives inferiores insurrexerunt contra superiores, & ceperunt ex eis quam plures, volentes eos decollare. Et adducti sunt ad forum, ubi jam genua flexerant ad decapitationem, faciebus eorum pannis lineis velatis & ligatis. Tunc vox unius sonuit in aëre, trina vice clamantis (quæ ab omnibus inibi præsentibus audiebatur cum magno timore) Nolite effundere sanguinem innoxium, sed festinanter ite ad ecclesiam Fratrum Minorum, [sistitur fluxu sanguinis e naribus S. Bernardini mortui.] ibique reperietis copiose de sanguine innocente. Itaque cives ab inceptis malitiis perterriti desistentes, & celeri cursu ad ecclesiam Fratrum Minorum pervenientes, repererunt sanguinem de naribus B. Bernardini effluere copiose, ac si de duobus fontibus scaturirent aquæ largissimæ; in tantum quod sepulcrum ejus ligneum, circumcirca clausum, ex violentia sanguinis deposuit & amovit cooperculum: quo etiam sanguine adimplebantur panni serici, super sepulcrum & super corpus ejus in ecclesia positi. Talisque sanguis effluxit tam diu perstititque continuatus, quo ad usque humiliter prostrati, veniam & misericordiam cum omni devotione a Deo poposcerunt. De illo sanguine multi homines, cum pannis laneis & lineis atque bombice, collegerunt miraculose de naribus ejus, eo tot diebus mortuo mirabiliter effluxo, & multi per ipsum ab infirmitate curati sunt. Eadem, sed mutata phrasi, referuntur apud Surium cap. 89. Ex cruore aliquid ad multos conventus, præcipue in provinciam Coloniæ destinatum a Capistrano, legitur in Ms Vltrajectino: & in Waddingo dicitur: quod idem Joannes Capistranus annis multis secum deferebat hujus cruoris vasculum, omnesque sanabat languores.

[23] Idem Waddingus, agens de exequiis Sancto ubique locorum, [exequiæ fere ubique celebrantur.] in quibus per Galliam cisalpinam prædicaverat, celebratis. Primi omnium, inquit, cœperunt Perusini, magnoque & sumptuoso apparatu per triduum parentarunt, singulis diebus celebrante Episcopo, & vitam sancti viri pro concione explicante ejus discipulo Fr. Paulo Assifiate. Senenses similes sive majores adhibuerunt honores triduanos, in aperto foro, propter immensam populi accurrentis multitudinem. Omnes adfuerunt sacræ Religiones, etiam Carthusiana, alias hujusmodi congressibus insueta. Horum exemplum secuti sunt Florentini, Veneti, Tarvisini, Vicentini, Patavini, Mediolanenses, & populosa quæque oppida, ejus doctrinis aliquando instructa. Neminem, quod legerim, tanto honore & publicis indiciis, statim post obitum prosecutæ sunt integræ provinciæ, nobiles civitates, regnorum imperia, & omnium ordinum mares & feminæ; affatim & ubique Sanctum acclamantes, & opem ejus, tamquam inter Cælites regnantis, suppliciter implorantes.

[24] Cum autem ego, inquit Ioannes Capistranus, felicem S. Bernardini obitum, in insula Siciliæ tunc existens, [Stella videtur pleno die Aquilæ,] ex mandato sanctæ memoriæ Eugenii Papæ IV, sensissem; ad Aquilanam civitatem pergens festinanter, ut tanti viri, signis magnificis coruscantis, diligentia quanta possem, Canonizationem bene merito procurarem; pari modo in platea & campo ecclesiæ & monasterii supra-dicti, astante etiam multitudine populorum, hora quasi eadem, videlicet inter tertiam & sextam, ibidem apparuit stella præfulgida: quam aspicientes qui aderant, cum admiratione alter alterum excitabat. Nec tamen eam tunc ego ipse, qui indignus thalamo præsidens, etiam de beata Virgine prædicabam, stellarum differentiam & varietatem considerans, cum non haberem etiam de apparitione dictæ stellæ notitiam per fide dignam relationem; de commotione adstantium admiratus, quid inter se quærerent perscrutabar, cum stellam supra caput aspicere non valerem. Tunc mihi indicaverunt apparentiam ejusdem stellæ, quæ super caput S. Bernardini coruscaverat, ibidem evidentissime declaratam. Cumque caput erexissem, eamdem stellam limpidissime conspexi, Deo gratias agens & Virgini benedictæ; [& Capistrano dat animos ad promovendam Canonizationem,] sperans & confidens, ex Divina bonitate & Virginis benedictæ præsidiis, me felicem successum & lætum effectum in Canonizatione sancti Dei viri infallibiliter obtenturum. Itaque factum est, Domino disponente, ut mane sequenti ex Aquila ad sanctam Romanam Ecclesiam gressus dirigens, præfatam stellam, tamquam ducem itineris & comitem, pluries in itinere non solum ego aspexerim; sed quam plures socii, qui mecum erant, inter quos Frater Matthæus de Regio de Calabria, Frater Philippus, Frater Joannes Theutonicus de Austria, & plures alii. Hæc Capistranus, de quo in tertia persona eadem narrantur apud Surium, ubi dicitur Capistranum vacasse lectioni in cella sua, concioni se præparantem, cum stellam alii viderent, quæ olim super caput Bernardini splenduisset.

[25] Puer annorum decem, Carinus nomine, Aquilæ natus, triticum ferebat ad molam aquariam, ut moleretur. Abiturus inde, de improviso calcavit pede molendini rotam, [Liberati a submersione,] cum ea circum ageretur, ceciditque in foveam. In ipso casu invocans S. Bernardinum: Subveni mihi, inquit, S. Bernardine. Extractus inde est ex aquis, quæ erant sub rota: admotusque igni ut calefieret, surrexit, & incolumis domum abiit, gratias agens Deo & S. Bernardino. Dominus Nicolaus Galiardinus filium habuit Benedictum, annos natum quindecim, valde a peste, febre, [peste,] & aliis exitialibus morbis afflictum, ita ut Medici omnem ei vivendi spem præciderent. Allatum est ad eum de panno, quo opertum fuerat S. Bernardini corpus. Eo panno ad corpus suum apposito, fricabat male affecta membra: statimque in lecto se erigens, Gratias, inquit, Deo & S. Bernardino: liberatus sum a morbis omnibus, & totus recte valeo. Imposuerunt deinde pannum illum capiti ejus: moxque, arctiori eum complectente somno, obdormivit, cum jam multo tempore nulla potuisset quiete potiri. Medici eo mane advenientes, ut lotium inspicerent, sanum conspiciunt, quem pridie pene mortuum reliquerant. Ita ille adolescens, Dei ope & S Bernardini meritis, integra salute potitus est. Surius cap. 64 & 65. Vltimum refertur etiam in Ms. Rubeæ vallis sub finem, & ista præponuntur. Maria uxor Colȩ de Sicilia, inhabitatrix civitatis Aquilæ, [& febribus] per menses undecim vel circiter passa fuit febrem continuam: insuper de tertia in tertiam diem magis ac magis prædicta febre gravabatur. Quæ portata ad tumulum S. Bernardini, facta oratione & tacto ipso tumulo, totaliter a dictis febribus sanata est & liberata. Alio quoque tempore Antenor Natalis de Sparetro, habitator Aretii, quartanis febribus & quotidianis in extremis laborans erat. Cui in somnis revelatum est, [quartana & quotidiana:] quod si voveret se visitaturum corpus B. Bernardini, sanari posset: qui expergefactus, voto emisso, liber evasit, & pristinȩ sanitati restitutus fuit. Hæc ibi.

[26] Juvenis quidam Florentinus pervenit Latronium, & ex infirmitate quadam mutus factus est, ita quod per quatuor annos gestibus eleemosynam petivit quibusdam signis. Hic instigatus est, [loquela donata juveni ac puellæ mutis,] ut quasdam mulieres adiret, quæ habebant cordam B. Bernardini. Quas cum reperisset, atque coram eis genua flexisset, quasi suffragium petens ab eis; mulieres ad deosculandam cordam ori muti apposuerunt. Quo facto voce magna clamavit: Misericordia, Misericordia. Et sic sanus effectus est: & mulieres similiter Dei gratiam & Sancti gloriam attestatæ sunt. Filia Joannnis de Albana, Agnes nomine, ancilla Domini Antonii Baptistæ Militis de Aquila, incidit in apoplexiam, quæ ei loquelam totaliter abstulit, & per multos dies nihil per os sumere valuit. Hæc ab omnibus Medicis diffidata, tacto sanguine B. Bernardini, perrexit ad sanctum corpus ejus; orationeque ut potuit facta, statim clamare cœpit: O S. Bernardine, adjuva me. Igitur quæ antea pluribus diebus nec loqui nec linguam movere poterat, integræ sanitati est restituta. Catherina, uxor Nicolai Pauli de Hungaria, Vespriniensis diœcesis, quæ passa fuerat panum in oculo sinistro per menses sex & ultra, ita quod ex illo oculo nihil videbat penitus, veniens ad urbem Romanam, audita fama de miraculis, quæ per B. Bernardinum Deus ostendebat, accessit ad tumulum ejus, & facta oratione extitit continuo liberata de cæcitate. Ms. Rubeæ vallis.

[27] Puella quædam Spoletina, cui nomen erat Polonica, in pectore habebat vulnus immedicabile, unde totum corpus multo dolore afficiebatur. [sanatur apostemæ in pectore.] Adhibebatur quidem a chirurgis curandi studium, non absq; grandi ejus cruciatu, sed nihil effici potuit: imo vero pejus habere visa est, ut jam non longe a morte abesset. Mane autem dixit ad eam mater ejus: Filia carissima, commendes te S. Bernardino. Fecit hoc illa toto animo, ita dicens: O Sancte Dei Bernardine, libera me ab hac infirmitate mea. At ille misericors miserorum & oppressorum omnium consolator non ei suam negavit opem. Cum enim nocte media vigilaret illa, apparuit ei S. Bernardinus, visusque illi est crucem exprimere in vulnus ipsius, tenens eam per humeros: deinde evanuit. Mox illa admodum territa & stupefacta, matrem suam accersivit, aitque ei: Non sentis, mea mater, miram odoris fragrantiam? Non vidisti Fratrem illum, qui stetit ad humeros meos? Mater vero putans illam somniasse, dixit ei: Dormi, filia, dormi. At illa non somniabat, sed alta & lȩtabunda voce clamabat: Laus Deo & S. Bernardino: ecce enim sana effecta sum. Fuit Senis in S. Hieronymi monasterio Soror quædam de tertia Regula, [liberatur in puteum prolapsa,] quæ in puteum decidit, altum cubitos quadraginta: atque interdum capite, nonnunquam pedibus eminebat extra aquam. Inter cadendum, memor illustrium miraculorum ejus, S. Bernardinum invocabat. Venientibus autem quibusdam ad hauriendam aquam, apprehendit funem, & sic sursum attracta est nihil læsa, adeoque & corpore & vestibus sicca, ac si aquas non attigisset, nec quidquam aquæ evomuit ex ore suo.

[28] [mortifera vulnera consolidantur.] Joannes Antonius Tornanus quodam vespere in gutture & sinistra scapula mortiferis fuit affectus vulneribus, ita ut nulla ejus vitæ spes relicta videretur, nec ulla pharmaca vel cataplasmata quidquam ei conferrent. Sed ubi humanum non suppetit auxilium, non solet deesse divinum. Miser iste tam immaniter vulneratus, ut ægre spiritum traheret, præ doloribus nocte mortem impendentem expectans, visus est sibi sentire quemdam, manu ipsum in latere percutientem, dicentemque: Non audivisti, miser, quam præclara & stupenda Deus perpetret miracula per S. Bernardini merita? Cur ergo ejus non imploras opem? Ille hæc verba diligenter auscultans, sibi ipsi animum addidit, commendavitque se S. Bernardino, orans ferventer sibi salutem restitui. O mirabilem Deum in Sanctis suis! Audivit pium hominis desiderium & bonæ voluntatis propositum: dixit enim æger; Si sanus surrexero, S. Bernardine, visam corpus tuum & ceream imaginem offeram. Vix ea dixerat cum ecce sentit cieri corporis fluxum quemdam tetri & concreti sanguinis, qui ab inflicto manabat vulnere, sanitatem ejus impediens. Attulit ille fluxus cordi ejus levamentum quoddam & robur, cœpitque habere melius. Perstitit ergo in implorando S. Bernardino, promisitque se profecturum ad sepulcrum ejus in vestibus lineis. Tunc vero etiam plus noxii humoris a corpore defluxit: surrexitque homo confestim sanus, exiguis in corpore relictis vulneris cicatricibus. Abiit ergo ocius in lineis vestimentis ad sepulcrum beati viri, obtulitque illic effigiem viri e cera confectam, narravitque populo omni miraculum, quod in se expertus fuerat, laudibus efferens Deum & S. Bernardinum. Hæc ex Surio: quod sequitur Gonzaga suggerit, agens de conventu S. Ioannis Baptistæ Bernaji in Normannia, qui est Conventus XXIIII Provinciæ Franciæ.

[29] Anno MCCCCLIII, in Bernasicensi urbe, meritis & precibus S. Bernardini stupendum factum fuit, super juvenem nondum quinquennem, miraculum, cujus narratio sequitur. [An. 1453 puer ex alto lapsus] Scalam scanderat dicti juvenis mater, ut poma in horreo recondita pro pueris pacificandis & recreandis assumeret, & eis præsentaret. Hanc protinus senior trium suorum puerorum secutus est. Hunc cum vidisset adolescentior (de quo orditur sermo) continuo scandit. Ad summitatem scalæ perventus vestem talarem pede pressit, quo facto lapsus in terram interiit. Mater lapsu audito, a majori natu sciscitata est, Quid audio? num cecidit frater. Illa fremens & vehementi affecta dolore, velocissimo saltu sese juxta gnatum occisum recepit. Quo inter ulnas tristi amplexu suscepto, plorans & ejulans, omni destituta consolatore, mœstissima mater super lectulum cadaver reclinavit. Positis vero luminibus, versus Fratrum Minorum cœnobium gressus dirigit, recordata Canonizationis Beati Christi Confessoris Bernardini Romæ per Nicolaum Pontificem summum. Meminerat etiam cujusdam prodigii, precibus dicti Sancti super quamdam juvenculam nuperrime facti: quam enim molendini rota necaverat, pristinis vitæ & sanitati restituit. [& mortuus,] Cum hæc & iis similia meditaretur, credit & sperat tanti viri suffragiis simile portentum super defunctum filium posse divina virtute conferri. Hoc miraculum & quam plurima alia de Sancto audiverat in ecclesia Sancti, ad quam multi populi confluebant cum devotione maxima & veneratione. Cum autem afflicta mater desolaretur, audita fuit a vicinis & amicis: quæ cum ejulantem sic audirent, repentina incitatione se ipsas mutuo vocantes congregarunt, eamdemque adeuntes reprehenderunt quod inaniter fleret, Deumque & Sanctos pro vita pueri restauranda invocaret, atque iteratam vitam speraret, dicentes, Corpus mortuum humari petit. Coram quibus vicinis, earum dictis minime acquiescens, vovit se filium suum ad dictam ecclesiam delaturam, pro divino auxilio & Sancti subsidio implorando. Confidens de Dei auxilio, devotione accensa iter arripuit, puerumque defunctum gestans profecta est: utque primum ad conventum pervenit, Fratribus supplicavit, [super altari Sancti reviviscit.] ut preces funderent ad Sanctum, quatenus apud Deum, pro vita suo gnato restituenda, intercederet. Qui audita ejus supplicatione, statuentes cadaver super altare Sancto dicatum, juxta suggestum in dictæ ecclesiæ medio erectum, hujusmodique preces devotas fuderunt: Gaudet Ordo Minorum Francisci nova plantula &c. cum Versiculo & Oratione. Tunc una ex concomitantibus vicinis adiit altare, & amplexatum juvenem sic allocuta est: O mi puer, quæ sum ego? Cui ille: Marina, mea carissima. Hac responsione audita, omnes Deum laudaverunt & Sanctum.

[30] Anno sequenti MCCCCLIIII (sicut ex manuscriptis Provinciæ Franciæ Monumentis habet Waddingus num. 35) idem vir sanctus insigne patravit miraculum in urbe Medunte, juxta Sequanam flumen in Gallia, [item 1454 puella abortiva.] diœcesis Carnotensis, approbatum & confirmatum sigillis & syngraphis Officialis & Archidiaconi Pisciacensis duorumque Notariorum ac nobilium virorum & religiosorum, in ecclesia Collegiata B. Mariæ Meduntensi. Abortive nata quædam infantula, mortua deducta ad altare S. Bernardini, ejus meritis & intercessione revixit: & sacro lavacro ab originali expiata, indito Bernardinæ nomine, paulo post animum Deo restituit, vita cælesti cum eodem gavisura. Circa idem tempus credibile est accidisse, quod ante Opera ex libro primo Fragmentorum Senensis historiæ, ab Augustino Datho conscriptæ, sic ipse auctor resert. Erat mihi frater germanus Joannes, minor natu, qui sub Salvatoris Regula Deo serviebat. Is aliquando rustico operi intentus, [manus ex incisione contracta sanatur.] cum sarmentum amputare cogitat, elabente falce mediam manum graviore ictu ferit, articulos confringit, contractis nervis manus elanguet. Hanc quatuor circiter annos mancam, & velut concretis digitis languidam atque intractabilem gerit. At cum supplex & multa vi lacrymarum perfusus, in basilica S. Donati spectantibus multis ad Bernardini cervical manum admovit; subito recuperato vigore ita enituit, ut ad quemvis ductum facillime converteretur: ut exinde percommode illius ministerio usus sit. Quæ res una cum ceteris, & iis quidem pene innumeris miraculis, majorem in modum Bernardini illustravit gloriam.

CAPUT IV.
Mortui Bernardini fama a Romanis Pontificibus Eugenio IV & Nicolai V contra obtrectatores propugnata.

[31] Inter plures zizaniorum satores, quos S. Bernardinus prædicationibus suis confutavit, [Amedeus quidam de hæresi accusatus a Sancto] numerandus etiam venit Amedeus quidam, in civitate Mediolanensi Computi scholas Regens, sive (ut explicat Odoricus Raynaldus ad an. 1446 num. 8) Arithmeticam docens: quem nonnullos contra fidem & scandalosos errores seminare cum innotuisset Bernardino, postquam eum caritative monuisset, & illum non corrigi, sed in solita perfidia perdurare cognovit; tamquam verus fidei animarumque zelator, juxta Euangelicum dictum nuntiavit Ecclesiæ, illum coram multitudine fidelium in sua prædicatione publice nominando, quosdamque illius errores explicando, ut Christi fideles lupum sub ovina pelle latentem possent effugere, sicut præfatur in Bulla sua post Sancti matrem data Eugenius Papa IV. Neque profuit versipelli obtenta a Iudice corrupto absolutio, quin Archiepiscopi Mediolanensis Vicarius convicto congruam pœnam imponeret, [subrepit Pontifici, ignaro contra quem ageretur,] & ab ejusmodi erroribus abstinere sub excommunicationis pœna mandaret. Verum ille, tacita veritate, & expressa falsitate, circumvento Pontifice Eugenio, litteras ab eodem expresserat, quibus abusus Iudex haud satis consultus, edixit Amedeum probe Catholicum habendum, Bernardinum vero obligatum retractare quæ dixerat, licet ejus nomen, neque in Amedei supplicatione, neque in Pontificio rescripto inveniretur expressum. Quod ille sciens, cautiusque agens privatim fortaßis ea sententia jactabat sese, publice autem nihil movere audebat quoad vixit Bernardinus. Certe Nicolaus Papa affirmat, quod assertam sententiam Amadeus Bernardino (licet per plura tempora postmodum supervixerit) intimare vel insinuare seu in notitiam deducere nullo unquam tempore curavit; sicut nec ipse illius unquam notitiam habuit, quemadmodum sibi compertum esse idem testatur Nicolaus.

[32] Verum, post Bernardini obdormitionem in Domino, antiqui hostis invidia procurante (cujus est proprium, [& Bernardinum excommunicatū obiisse prædicat:] ut quorum actus viventium contaminare non potest, eorum famam, ne illa Christi fidelibus bonæ opinionis odore & exemplo fructifera reddatur, mordere & labefactare non desinat) prædictus Amedeus, inimici hominis instigatione, ad ejusdem Bernardini claram celebremque famam, & in populo Christiano fructus uberes afferentem, denigrandam, per quosdam Mendicantes & aliorum quorumdam Ordinum Professores, prædictam assertam sententiam, coram populo ad audiendum divina congregato pluries publicari, ac dictum Bernardinum, ejus sententiæ prætextu, mortalis peccati culpam incurrisse, ac sententia excommunicationis ligatum fuisse, & in mortali peccato ac excommunicatione decessisse, prædicari & diffamari procuravit & fecit, ipseque asserere & dictum disseminare polluto ore non erubuit. Quod ut prænominatus Eugenius Papa non absque cordis amaritudine intellexit, anno MCCCCXLVI VII Id. Novembris, explicata quam Nicolai Papæ verbis indicavimus causa, & præfatus, quod si præfatus Bernardinus (de cujus fide ac puritate, caritatis ardore ac sanctissima prædicatione plurimum confidebat) fuisset in litteris suis nominatus, [quod negat Eugenius 4] eas nullatenus ipse dedisset; jubet in Amedeum animadverti, & eos omnes qui vigore prætaxarȩ sententiæ de Bernardino, qui etiam innumeris miraculis fide dignorum relatione afferitur coruscare, in suis prædicationibus oblatrare præsumpserunt, compelli de tanto viro maledicta retractare. Subsecuta post tres non amplius menses Eugenii mors fecit, ut Amedeus cum suis sequacibus nihil de concepta remitteret malitia: [& retractari jubet:] quapropter gliscenti indies malo novum afferre remedium necesse habuit Nicolaus V prænominatus, per Bullam datam sequenti anno MCCCCXLVII, XVIII Kalend. Maji, quam eodem anno integram videbis apud Waddingum num. 8: nobis satis erit pauca delibasse.

[33] Postquam igitur prolixe exposuit Pontifex, quæ in causa Amedei ejusque favorem male ac subreptitie acta erant; & quomodo circumventum se protestatus Eugenius, [idem cognita denuo causa mandat successor Nicolaus 5] nullam & irritam esse sententiam prætaxatam pronuntiasset; similiter ipse eamdem modis omnibus cassat, irritat, & annullat, abolerique eamdem & litteras eo spectantes, ubicumque fuerint, jubet. Et insuper, inquit, quia nobis apertissime constitit dictum Bernardinum Catholicæ fidei fidelissimum prædicatorem, & salutis animarum Christiani populi ardentissimum zelatorem, juste, sancte, & religiose, ac secundum divina & humana mandata prædicti Amedei errores corripuisse & confutasse; ac quidquid circa præmissa vel promissorum occasione per eum prædicatum fuit, recte, sancte, juste & religiose ab eodem Bernardino processisse; præsenti perpetuo valitura constitutione decernimus & declaramus, eumdem Bernardinum, cujus doctrinam infinitis fidelibus ad animarum salutem procul dubio profecisse, & quem pro reductione aberrantium ab ipsius fidei cultu, verbis, [recte egissæ Bernardinum definiens,] & operibus, ac prædicationibus, per diversa mundi loca plurimum laborasse, certissima veritate didicimus; propterea nullum peccatum, mortale seu veniale, incurrise, sed potius Dei exinde gratiam & animæ suæ merita acquisivisse; nec non ipsum prædictarum sententiæ, pronuntiationis, declarationis &c. vel aliquorum inde secutorum prætextu, nulla sententia excommunicationis, seu alia censura, pœna, inobedientia, vel delicto aliquo quomodolibet ligatum fuisse seu esse; sed ipsum Bernardinum in quibusvis locis, in quibus prædicationis officium exercuit, quæcumque circa præmissa prædicavit, publicavit & euangelizavit, prædicare licite potuisse.

[34] Prolixe postea mandat Pontifex, quæcumque & a quibuscumque in contrarium dicta ac prædicata retractari; ipsis nihilominus, qui id facere præsumpserant, & præcipue dicto Amedeo, ne de cetero præmissorum occasione Bernardini famæ detrahant, [ac porro ad ejus canonizationem procedit.] perpetuum imponens silentium, & prædicta facere seu attentare sub excommunicationis sententia prohibens. Hinc gradu ad majora facto, XV Kalendas Julii, diploma edidit; quo in ordine ad Canonizationem, quam decessor ejus Eugenius meditatus absolvere nequiverat, miracula a Bernardino patrata mandavit amplius examinari, potestare denuo procedendi in causa, quam ille antea commendaverat, commissa tribus Cardinalibus. Illi autem curam processus compingendi & testes admittendi transtulerunt in Antonium Episcopum Urbinatem & Joannem de Palena Episcopum Pennensem. Hi secundum processum redegerunt in ordinem. Tertium fecit Angelus de Capranica Episcopus Asculanus, postea S. R. E. Cardinalis, cui prȩdicti tres Cardinales Commissarii munus injunxerunt ea miracula indagandi, quæ vir sanctus in Marchia Anconitana, Senis & Aquilæ perpetraverat: & huic continuo adstitit Joannes Capistranus, qui, ut erat spiritu donatus prophetico, præfato Eugenio, circa negotium hoc solicito, dixerat; Non tu; sed qui tibi succedet, hoc opus absolvet: idque etiam exitus comprobavit; uti hæc omnia legere est in Annalibus Waddingi.

CAPUT VI.
De sacri corporis translationibus variis.

[35] Qvo ordine processum ad solennem S. Bernardini Canonizationem sit, cupienti scire in promptu est Relatio, [Canonizatione peracta anno 1450] post Vitam edita ante opera, una cum ipsius Nicolai Papæ V Bulla: ubi etiam ex Augustini Dathi libro secundo invenitur prolixe descripta ratio totius festivitatis, Romæ VIII Kalendas Iunii, Senis ipsis ejusdem mensis Idibus celebratæ, anno MCCCCL. Sequenti anno idem Pontifex videtur indulsisse Minoribus Observantibus, quorum propagator præcipuus Bernardinus fuerat, ut sacrum ejus corpus, quod Aquilani cives dimittere noluerant, & apud Conventuales in ecclesia S. Francisci eatenus habebatur, sub aliquorum tamen Observantium apud eosdem Conventuales habitantium custodia, transferre possent in conventū ecclesiamque propriis ipsorum usibus ex condicto ædificandam. Interim, uti scribit Waddingus ad annum MCCCCLIII, prædicti Observantes, non absque molestia & tædio in alienis ædibus habitantes, & in angusto sacello (in quo scilicet corpus attinebatur) divina persolventes Officia, ex conversatione & commoratione cum Conventualibus aliquid attrahebant indulgentioris vitæ. Statuerunt itaque post decennalem custodiam sanctum corpus prorsus relinquere Conventualibus, [custodiam corporis dimisissent Observantes,] decreto super ea re condito in Capitulo Provinciæ Aprutinæ, prope Sulmonem ad S. Nicolaum coacto, consentientibus præcipuis Patribus, Bernardino de Fossa, Liberato de Aquila, Francisco de Pizzulo. Impetranda prius erat licentia Rectorum urbis, qui quinque Artium nuncupabantur; quam illi constanter & indignabunde negarunt. Ut facilius darent, Minister Generalis a suis præmonitus, illius cœnobii incolas omnes eos instituit, qui ab Observantibus ad Conventuales antea transierant, præficiens eis Laurentium de Apulia ex iis unum. Cœperunt hi modo Observantium vivere, modestius incedere, parcius agere, longius orare, eaque æmulari charismata meliora, quæ civium animos flectere possent ut sibi corpus crederetur; durius etiam agere cum Observantibus, ut molestiarum pertæsi cederent facilius. Nihil ista commoverunt cives ad assentiendum: qui firmius in proposito persistentes, decreverunt insigne sacellum in eadem ecclesia Conventualium sacri corporis deposito fabricare.

[36] Sed ecce superveniunt graves & increpatoriæ Capestrani litteræ, Cracovia missæ, quod nobilissimum sibi creditum thesaurum minus æquo æstiment, [nisi Capistrani litteris moti Aquilani an.1453,] quod ædificandæ ecclesiæ propositum rescindant, quod Cælestium indignationem non perhorrescant: quinque milla aureorum se ab Alphonso Rege impetrasse, reliqua debere viros addere, tot acceptis a Bernardino beneficiis devinctos: quod si non faciant, magnas prædicit tribulationes & calamitates. Lectis his litteris omnes timere, omnes lacrymari, omnes erroris veniam a Bernardino deprecari: statimque ad monita Capistrani, quem summe venerabantur, decreverunt alias statutis inhærere, & templum Fratrumque ædes contiguas construere. Vocatus operi præscribendo & solennius inchoando B. Jacobus Picenus, Capistrani consodalis & amicus, qui XXVIII Julii, in area S. Francisci habita concione, lectaque publice epistola Capistrani, ita populum ad lacrymas commovit, ut Christi proposuisse passionem in die Parasceves videretur. Ut e suggesto descendit, pingues factæ sunt oblationes, destinatusque locus templo fabricando. Paulo post, instituta solenni supplicatione, Rectores urbis & Clerus, præferentes nobili apparatu viri sancti imaginem, pervenerunt ad aream futuri templi; in qua B. Jacobus, designato in modum Crucis fundo, extruendæ ecclesiæ opportuno, ad Crucis verticem sarculo terram effodit in nomine Patris, ad dexteram in nomine Filii, ad sinistram in nomine Spiritus sancti, [templum eis propriū facere cœpissent.] in medio beatæ Virginis Mariæ, ad pedem in nomine S. Bernardini. Urbis Camerarius, Jacobum imitatus, idem fecit; deinde Comes Aquilanus. Sic magno jubilo multisque lætitiæ publicæ indiciis inchoatum est augustissimum templum: cujus formam dimensionemque describit Waddingus ad annum MCCCCLXXII num.15, quo scilicet anno ab ecclesia Conventualium translatum illuc sanctum corpus est, ferreæ illi suæ capsæ inclusum, de qua dictum num. 21, Episcopatum illius urbis tunc recens adeptum administrante Francisco Agnifilio.

[37] Ea Translatio ut solennius fieret, hujusmodi Breve Sixtus IV præmiserat, universis Christi fidelibus inscriptum: Licet dum militans in terris Ecclesia triumphantem in cælis filiali & devoto veneratur affectu, [in quod cum an. 1472 esset transferendum corpus,] ac virtutes, laudes, præconiaque Sanctorum, quantum humana sinit fragilitas dignissimis attollit titulis, devotis quoque precibus & solenni ritu sacrificia laudum offert ad decus & venerationem civium supernorum; nihil illis accrescat novæ perfectionis & gloriæ, & eorum perfecta felicitas nostris operibus firmari non possit vel augeri: quia tamen misericors & miserator Dominus, per intercessiones meritaque Sanctorum, quos in terris celebritate congrua veneramur, mirabili provisione imperfectionem nostram suppleri voluit; Romanus Pontifex non numquam fideles Christi ad colendum ipsorum Sanctorum veneranda solennia quibusdam quasi allectivis muneribus, indulgentiis scilicet & remissionibus, invitare consuevit; ut illorum fulti præsidiis & intercessione, potiora gloriæ & retributionis præmia, quæ eorum meritis nequeunt promereri, eorumdem Sanctorum suffragiis assequantur. Cum itaque æternus Deus qui facit mirabilia magna, sua infinita sapientia Confessorem suum eximium S. Bernardinum, in inclita Fratrum Minotum familia de Observantia nuncupatorum educatum, produxit, singularis vitæ ejus excellentiam signis & prodigiis probans, ac coruscantibus crebrisque miraculis manifestans; & illius corpus, in ecclesia S. Francisci civitatis Aquilæ hactenus honorifice conservatum, ad ecclesiam domus eorumdem Fratrum Aquilanam, in honorem & sub invocatione ejusdem Sancti ædificatam, in proxima festivitate Paschatis Pentecostes, [Indulgentias concedit, Sixtus 4] existente ibi generali Capitulo dictorum Fratrum de Observantia, de nostro mandato transferri debeat & decenter collocari; Nos, qui ad Sanctum ipsum continuo gessimus & gerimus specialem devotionis affectum, & per illius intercessionis & merita cælestis beatitudinis præmia consequi posse speramus; cupientes ut Translatio ipsa & præfata in qua collocabitur ecclesia congruis veneretur honoribus, & fideles Christi tanto libentius Translationi ejus interesse procurent, ecclesiamque prædictam S. Bernardini congruis studeant frequentare honoribus, quanto exinde majora speraverint pro suarum animarum salute posse præmia adipisci; de omnipotentis Dei misericordia, ac beatorum Petri & Pauli Apostolorum ejus auctoritate confisi, omnibus Christi fidelibus, vere pœnitentibus & confessis, qui Translationi hujusmodi intererunt, plenariam omnium suorum peccatorum remissionem elargimur: illis vero qui postmodum ecclesiam ipsam annis singulis in die festivitatis S. Bernardini, a primis Vesperis usque ad secundas, devote visitaverint, centum annos & totidem quadragenas de injunctis eis pœnitentiis misericorditer in Domino relaxamus, præsentibus perpetuis futuris temporibus duraturis. Datum Romæ apud S. Petrum anno Incarnationis Dominicæ MCCCCLXXII, Kalendis Maji, [quas an. 1477 augent Cardinales 12.] Pontificatus nostri anno I. Post quinquennium, videlicet anno a Nativitate Domini MCCCCLXXVII, Indictione X, die vero XX mensis Octobris, Cardinales duodecim conjunctis suffragiis, magnas largiti sunt Indulgentias, invisentibus idem templum in quibusdam festivitatibus, prout illius ætatis ferebat consuetudo: quorum patentes litteras apud Waddingum videas ad an. 1472 num. 14.

[38] Anno deinde MCCCCLXXXI, Ludovicus XI Galliarum Rex, pulcrum ac nobile donum misit ad cœnobium Aquilanum, [Ludovicus XI Franciæ R. 1481 arcam argenteam mittit] S. Bernardini corpori condendo, arcam scilicet argenteam deauratam, pondo mille ducentarum & novem librarum, longam palmorum octo, altam quinque, egregio varioque opere fabrefactam, cervis quatuor innixam, valoris, uti habet Rudolphus Tossinianus, aureorum decies millium; seu unius de viginti, uti Marcus Ulisiponensis; sive viginti duorum, ut ex aliis refert Papirius Massonus. Voti solvendi causa missam, ipse suis litteris profitetur: Rudolphus propter filium a morte liberatum; Massonus, ut filium a Deo impetraret; Marcus, ut ipse a regio suo comitiali morbo liberaretur, variis (uti puto) conjecturis, recensent. Ultimum probabilius reputo: excisa enim erat in arcæ latere dextero imago S, Bernardini, Regem ipsum genuflexum B. Mariæ Virgini offerentis; nullum vero filii aut obtenti aut liberati, vel alterius miraculi indicium. Et quidem comitiali morbo pressum, elephantiæ quoque occultæ indicia præse tulisse, & magnis muneribus certasse opem a Divis impetrare, scribunt Auctores Gallicani. Porro epistolam donario adjunxit, quam hic exscribo: Ludovicus Dei gratia Francorum Rex, [cum propriis ad Aquilanos litteris:] nobilibus viris amicis nostris. Satis-facientes cuidam voto nostro novissimo, mandamus dilectum Secretarium nostrum Petrum Chaxxon, qui fert secum ad monasterium vestrum B. Bernardini argenteam capsam, quam illi damus ad decus gloriosi illius Confessoris, & ut Reliquiæ & ossa sancti corporis in ea recondantur. Et quia nolumus ullo unquam tempore dictum munusculum nostrum contaminari aut in alios usus converti, quam in hos in quos illud vovimus; rogamus vos omnes quantum possumus, anxius caveatis & custodiatis, ne aliquis cujusvis dignitatis aut status, pro quacumque necessitate privata seu publica, aut etiam religiosa, manus injiciat in dictam capsam; sed perpetuo remaneat usui & decori jam dictis. Et in hoc complacebitis nobis quam maxime, unde perpetuo existimabimus nos obnoxios vobis. Valete. Ex domo nostra Plessiaci parci prope Turones, die XXII mensis Maji MCCCCLXXXI.

[39] Romam transeuntes advectam thecam hanc vidit Sixtus Pontifex: [in eam transponi corpus mandat Sixtus:] rogatusque a Secretario Petro, muneris conductore, diploma hoc dedit ad Magistratum & cives Aquilanos: Dilecti filii salutem &c. Cum carissimus in Christo filius Ludovicus, Francorum Rex Christianissimus, pia devotione ductus, mittat istuc capsam argenteam pro recondendo B. Bernardini corpore; Nos sanctum ejusdem Regis votum commendatione dignissimum censentes, ac volentes ut juxta ipsius desiderium capsa prædicta collocetur; vobis harum serie mandamus, quatenus omni reverentia debita, & adhibitis consueris circa hoc ceremoniis ac solennitatibus, eamdem capsam recipiatis; in eaque corpus illud gloriosum collocari curetis: mandantes & prohibentes, ne illa in alios usus ullo unquam tempore deputetur. Quod si aliquis secus fecerit aut fieri persuaserit, excommunicationis sententiam incurrat. Datum Romæ apud S. Petrum sub annulo Piscatoris die XXVIII Junii MCCCCLXXXI, Pontificatus nostri anno X. Aquilȩ depositam in ecclesia Collis-madii omnes cum admiratione conspexerunt: deinde post aliquot dies currui triumphali impositam, [quod rite & solenniter factum.] per portam Lavatetanam, indicta solennissima omnium ordinum utriusque status supplicatione, deduxerunt, sacroque pignori custodiendo dedicarunt. Gratias deinde acturi tanto Regi, miserunt qui referret daretque cingulum aureum, quo Bernardini corpus cingebatur, pulchramque ejus imaginem, auro gemmisq; circumornatam. Erat tunc Episcopus Aquilanus, Ludovicus Borsius, quem transferendo ex veteri in novam arcam corpori præsentiā operamq; commodasse, verosimile est.

[40] Quo peculiari tunc templi loco repositum fuerit B. Bernardini corpus, non est qui referat: etenim, quo nunc jacet, ornatissimum Mausoleum, non nisi anno MDV, [Huic novum sacellum struitur anno 1505,] insumptis novem millibus aureorum, Jacobus Notarius Nennius, civis Aquilanus construxit. Ad finem porticus seu navis dextræ, supra templi pavimentum gradibus quatuor, prominet quadratum fornicatum sacellum, longum brachiis uno & viginti, latum quindecim, ducentorum hominum per circuitum sepulcri in medio compositi capacissimum. Tabernaculum ipsum vel sepulcrum, nobile corporis depositum, mira varietate insignique opere, pulcro illius regionis lapide, qui nec marmori cedat, in quadro constructum, in singulis lateribus latum brachiis septem, in altitudinem brachiorum novem extollitur. Bini ordinis columnis, plurimis zophoris, encarpis, coronis, stephanomatibus, iisque miris variisque incisionibus, ut tanti artificii tantæque vetustatis celamina vix alibi liceat conspicere. Frons, quæ ad templum vergit, & pars opposita præcipuæ sunt: in quibus duæ maximæ fenestræ se invicem respiciunt, & per has, dum aperiuntur thecæ argentea & crystallina, corpus licet intueri. In quatuor angulis stylobatæ, brachiis duobus super pavimentum erectæ, bases excipiunt columnarum, totiusque operis molem sustentant. Inter eas quæ a fronte sunt ornatissimum exurgit altare, privilegio Gregorii XIII pro sublevandis animabus defunctorum decoratum; & in unaquaque plura exarata sunt carmina. Inter columnas, [accurate descriptum a Luca VVaddingo,] in parte extima frontis & finis depositi, varii hemicycli statuas exhibent Sanctorum: a fronte, ex parte dextera sub fenestra, videtur S. Petri simulacrum, ex altera S. Pauli; super has, in ordine secundo columnarum ejusdem frontis, imago S. Joannis Baptistæ a dextris, a sinistris S. Joannis Euangelistæ. In spatio medio super fenestram, imago Beatæ Virginis filium ulnis gestantis: ab ejus sinistra Joannis Capistrani, a dextera S. Bernardini, Nennium, totius operis auctorem, beatæ Virgini & sacratissimæ proli offerentis. A parte posteriori depositi aliis hemicyclis totidem distributæ sunt statuæ SS. Francisci, Antonii Minoritæ, Sebastiani & Catharinæ, & incisa est memoria obitus, apotheosis & translationis Bernardini. In summo autem hemicyclo, exsculptus est Pater æternus, in posteriori vero Christus cruci innixus, medio corpore sepulcro inhærens, in cujus hemicycli ora hæc verba leguntur, Deo omnipotenti honor. In reliquis extimis partibus seu lateribus nulli sunt hemicycli aut statuæ, sed varia celaminum ornamenta. Hæc idem qui superiora & alia deinceps referenda Waddingus ad annum 1472 num. 17: deinceps num. 19 & 20 exhibet epigrammata iis, quas supra descripsit, insculpta stylobatis, quatuor aut sex distichorum singula nec inelegantia, quæ satis est apud ipsum inveniri posse, cum titulo super fenestram inter statuas SS. Sebastiani & Catharinæ legendo, non sine parachronismo aliquo, quem prudenter corrigit.

[40] Frons templi marmorea jucundissimi prospectus, adjuncta ei est anno MDXXV, misso primo lapide die XVIIII Junii, Architecto Nicolao Amatricio, tres habens structuræ ordines, [templo frontispicium additur an. 1525,] in cujus medio & secundi ordinis summitate, per ipsam coronam seu projecturam, magnis characteribus incisa est hujusmodi dedicatio, DIVO BERNARDINO SERVATORI URBS AQUILA, D. N. SANCTITATI Q. E. PRO TEMPORE F. Elegantiam operis spectandam Waddingus exhibet in lamella ænea, in qua simul videbis, post triplicem templi navim, amplitudine frontispicii obtectam positumque a dextero latere sacellum Sancti, amplißimum tholum sive cupulam quæ frontispicio nihil cedit, latitudinis brachiorum triginta sex, altitudinis septuaginta duorum ; & hac mediante cum ipsius templi corpore conjungitur absis altaris majoris; qua perfecta rite consecratum fuit templum, sicut docet inscriptio, ad finem chori in lapide posita his verbis. MDLXXI, [& omnia consummantur an 1571,] die XIV mensis Maji, ego Joannes de Acugna Episcopus Aquilanus, consecravi ecclesiam & altare majus in honorem S. Bernardini, & Reliquias Beatorum in eo conclusi, singulis Christi fidelibus hodie unum annum, & in die anniversario consecrationis hujusmodi ipsam visitantibus XL dies de vera Indulgentia, in forma Ecclesiæ consueta, concedens. Est autem altare illud majus ornatißimum pulcherrimis statuis, manu Silvestri Ariscolæ celeberrimi sculptoris, & picturis penicillo Reginaldi Belgici laudatißimi pictoris elaboratis: odæum quoque capacißimum pulchro absolvitur hemicyclo: quorum operum tempora non indicat Waddingus, uti nec turris campanariæ quadratæ, ab altitudinem brachiorum circiter nonaginta cum sua pyramide ascendentis.

[42] Est porro omnino admirabile, quomodo civitati, sub Philiberto Chalonio, [non obstante expilatione an. 1529,] Aurantii Principe & Neapolitani regni pro Imperatore Carolo V Prorege, spoliatißimæ, sic ut anno MDXXVIIII, collata non solum publica privataque omni gaza sed etiam sacra suppellectili, non potuerit confici dimidia pars addictæ pro exterminio redimendo summæ centum millium scutorum; mirabile est, inquam, quomodo civitati tanta passæ, intra breve tempus eæ potuerint accrescere facultates, quæ animos darent ad magnifica istæc opera molienda absolvendaque; nisi dicamus hic etiam eluxisse vim patrocinii, cujus causa Aquilani Bernardinum, in templi frontispicio, urbis suæ Servatorem nominarunt, paucis annis prius quam ista paterentur. [in qua fracta prior arca, sed non impune:] Philiberto autem minime impune ceßit rapacitas illa sua, qua etiam argenteam S. Bernardini arcam diffringi fecerat distrahique. Nam ut scribit Historiæ Aquilanæ auctor Bernardinus Cyrillus, urbe egressum cum copiis hiemali tempore tam fœda tempestas excepit, ut multis suorum aut nivium copia oppreßis, aut ventorum turbine extinctis, ægre evaserit. Et ipse quidem monenti alicui hoc ei obvenire, propter vasa sacra Aquilæ profanata, ac nominatim propter capsam S. Bernardini; contemptim admonitionem excepit; potius se puniri a Deo asserens, quod non, antequam urbe egrederetur, quinquaginta ex civibus Aquilanis capite minui jußisset. Sed blasphemiæ illius non adeo multo post pœnas luit, gemina trajectus glande, atque protritus ab equis, spoliatusque ab hostibus, ita ut vix demum agnitus sit, uti scribit Waddingus ad annum. 1481 num. 6, ex occasione donatæ tum a Rege Ludovico arcæ, quam Philibertus postea sustulit.

[43] Aquilanus porro Magistratus, generosa prorsus liberalitate, jacturam illam compensavit, nova magnaque ex argento fabricata arca, cui quatuordecim scutorum millia impendi voluit, sicut factum esse docet Waddingus, [pro ea substituta a ia æque argengentea,] annum non exprimens, sed figuram ejus incisam æri, postquam de ea sic scripsisset. Arca hæc, intra quam crystallina alia cum sancto corpore clauditur, unguibus seu pedibus octo leoninis æque argenteis imposita, etsi ponderosa & gravis valde, eo tamen artificio compacta est, ut interulis quibusdam rotis nullo extollatur negotio, cum statis anni temporibus reconditus sacri corporis thesaurus populi exponendus est conspectui, vel adventantium Principum sublimium satis-faciendum pietati. A parte anteriori tria sunt intercolumnia arcuata seu hemicycli tres, in quibus totidem sunt argenteæ statuæ. In medio omnium maximo sedet beata Virgo, Puerum sinu complexa, in dextro stat S. Franciscus, in sinistro S. Bernardinus. Ad altera parte posteriori in medio hemicyclo est majusculum S. Bernardini simulacrum, in lateralibus SS. Petrus Cælestinus & Maximus urbis Protectores. Ex utraque laterum parte columnæ numerantur octo, & inter singulas Jesu nomen, tamquam radiis solaribus circumdatum: miraq; varietate exuberant dimidiatæ Martyrum hypanaglypticæ imagines, binæque demum Angelorum formæ angulum occupant utrumque super arcus hemicyclorum. Arcæ demum operculum, variis distinctum incisionibus, pinnaculum claudit, cui insidet regia Aquila, urbis emblema, alis expansis.

[44] Non additur, qua ratione argentea isthæc arca aperiatur, dum sacrum corpus exhibetur spectandum; [continet crystallinam cum incorrupto corpore,] sed in iconismo illius apud Waddingum, frontis primæ pars inferior infra limbum, qui intercolumnia cum argenteis statuis prædictis sustinet, cernitur expressa corporis, in habitu Ordinis exporrecti, imago, ad ipsius fere longitudinem arcæ; credo ut indicetur, spatium istud impleri valvis in utraque fronte sibi respondentibus, quibus apertis demißisque, conspici sacrum pignus poßit; quod jacet incorruptum & integrum, sericis indutum & chorda aurea præcinctum, intra arcam crystallinam, aureis argenteisque fasciis ornatam & circumligatam, quæ aureorum ter millibus constitit. Incertum mihi utrum jam olim facta ea sit, cum adhuc solum ferrea esset exterior arca, & in communi sacrorum vasorum conflatione reservata ab Aquilanis, nolentibus omni prorsus ornatu tantum suum Patronum privari, etiam in illo extremæ neceßitatis articulo; an vero nova etiam ipsa, saltem quo ad aurum argentum que, quo inter se crystalli speculares committuntur. [bis quot-annis visendo.] Ipsorum oculorum id esto judicium; unum solum ex Waddingo notandum restat, quod quia nimis frequenter sacrum hoc depositum adventantibus ostendebatur, Clemens VIII, præmissa Cardinalium & Congregationis sacrorum Rituum discussione, cavit diplomate speciali, ut bis dumtaxat in anno, die scilicet XX Maji quo vir sanctus decessit, & XXVIII Augusti quo ingens confluit populorum multitudo, omnium conspectui exponeretur: neque alicui advenæ, præterquam Regi, S.R.E. Cardinali, aut Regni Neapolitani Proregi ostenderetur.

DE B. COLUMBA REATINA
VIRGINE TERTII ORDINIS S. DOMINICI,
PERVSII IN VMBRIA.

AN. MDI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De Vita a Confessario Latine scripta, eademque a variis Italice reddita.

Columba Reatina, Virgo tertii Ordin. S. Dominici Perusii in Vmbria (B.)

AUCTORE D. P.

Ordo Sororum de pœnitentia S. Dominici, a solutiori illa, sancta tamen vivendi consuetudine, cum qua magnus suus Patriarcha ipsum instituerat, [BB. Columba & Osanna coætaneæ] singulis in sua privatim domo viventibus; per S. Catharinam Senensem ad Collegialis convictus formā perfectiorem adductus, lateque per Italiæ provincias diffusus, multas egregias Virgines, Catharinæ imitatrices, & insigni pœnitentia, miraculis ac visionibus illustratas protulit: quarum duæ initio seculi XVI denatæ mundo, & natæ cælo, hoc & proximo mense Iunio, publicis Sanctorum honoribus coluntur, sub titulo Beatarum. Anno enim jam dicti superioris seculi primo, in die Ascensionis Domini, obiit, de qua agere instituimus, B. Columba Reatina: [hoc & proximo mense coluntur:] quinto vero, B. Osanna Mantuana, ad XVIII Iunii commemoranda, quæ illius etiam animam inferri cælo vidit, uti legi dicitur in Vita, quam quidam filius ejus spiritualis Monachus Olivetanus conscripsit, hactenus a nobis desiderata, eo quod speremus alia quoque multa ibidem invenienda, quæ non inveniuntur in ea quam ipsa adhuc vivente Latine conscripsit Fr. Franciscus Ferrariensis ex Ordine Prædicatorum, Confessarius ejus; & jubente Francisco Mantuæ Marchione, Mediolanensibus typis vulgavit, eodem quo Osanna obiit anno, mense Novembri.

[2] [Illius primigenia vita nunc demum prodit ex Ms.] Non eadem veniendi in lucem felicitas fuit Vitæ B. Columbæ, quam ejus similiter annis nonnullis Confessarius, ac postea curator funeris extremæque voluntatis, Fr. Magister Sebastianus Perusinus primo Latine composuit, capitulis LXIII; deinde Italice reddidit, eoque facto, Latinam illam, additis ad calcem tribus insignibus articulis, auxit. Italica versio omnino periit, adeo ut ejus nulla inventa pars sit hoc seculo, quo solicitius agi est cœptum de causa Canonizationis apud Curiam Romanam. Sed bene quod Latinus contextus, isque (ut dixi) auctior, ab injuriis temporum, [Perusibi submisso] & rodentibus extrema folia blattis hactenus fuerit Perusii conservatus, qualem originaliter inde accepimus, transferendum in typos. Nam cum marcida omnino charta diu servari post hac nequiret, operæ pretium non existimavi tantilli temporis moram redimere transcriptione nova, restituto autographo typis servitura; sed ipsum inter operarum manus perire sivi eo fidentius, quod aliud authenticum exemplar, in Archivio Episcopali, Perusii servari intelligerem; & R. P. Fr. Mag. Nicolaus Ansideus, nobilißima familia Perusii natus, Lectorque Theologiæ jubilatus, qui vetus Ms. mihi commisit, hoc ipsum non invitus conceßerit; labori nostro parcitū cupiens, etiam cum ipsius codicis, nihilominus cito consumendi, jactura. Referendæ sunt etiam gratiæ R. P. Andræ Asclepio Societatis Iesu, collegii Perusini Rectori, cujus interventu & directione ad manus nostras Ms. devenit.

[3] Erat Fr.Mag.Sebastianus, non solum Theologicis scientiis instructus sed etiam mathematicis, [auctore illius quondam Confessario,] eaque imprimis quæ astrorum metitur cursus: quod cum Romanæ Curiæ eum suspectum faceret, ne quæ divinitus edocta Beata dicebatur futura prænuntiare, suggerente ex sua scientia ipso humanitus forsitan disceret (tanta seculi illius ignorantia, vel invidorum malevolentia fuit) tolerare debuit, ut ab animæ tam sanctæ spirituali directione abjunctum se cerneret extremis vitæ ejus annis: ideoque ut plurimum de se ipso loquitur in tertia persona, seque compellat Senem, utpote sexagenarium cum illa moreretur, sicut num. 222 indicat: quandoque tamen, velut obliviscens propositi, in prima persona loquitur; [intra 5 annum ab obitu, sed deinde aucto.] ac nominatim toto capite (secundum divisionem nostram) XIII, ubi apologiam texit eorum mirabilium, quæ in Beata quidam sugillabant, vel suspecta facere nitebantur: de quorum nonnullis postea sic agit sub persona Senis, ut satis appareat unum eumdemque esse qui scribit & loquitur. Maxime autem manifestum se facit num. 235, ubi agit de versa ex Latina in vulgarem linguam Vita, semper persona tertia utens & titulo venerandi Senis, & tamen in primæ personæ pronomine apographum finiens. Scripsit autem Latine intra quinque primos ad obitu Beatæ annos: cum num. 78 meminerit Troyli Balioni, Episcopi Perusini ut adhuc viventis, isque defunctus sit, mense Ianuario anni MDVI. Vt vero annis paucis prius inceperit, non tamen ad caput LXIII pervenit nisi post obitum B. Osannæ; aliquantis vero annis post paucula quædam eidem Capiti adhuc addidit; tum quidem septuagenario quam sexagenario propior, sed adhuc vegetus, utpote qui anno MDXII creatus fuerit Provincialis Tusciæ, juxta prædictionem Sanctæ, sicut asserit mox laudandus Albertus Fabri in Catalogo Scriptorum de B. Columba.

[4] Absque additamentis illis scriptam Vitam, & prius forsitan quam de ea reddenda Italice, cogitaret Fr. Sebastianus, [Italicam edidit Leander Alberti] exemplar Latinum nactus Leander Alberti, Ordinis Prædicatorum, pluribus libris editis clarus; post explicatos insigni Latino opere anno MDXVI illustres Ordinis sui viros, eamdem Italice vertendam suscepit anno MDXX; digreßiones quasdam morales resecans aliaque nonnulla, itaque versam obtulit adm. honorandæ Matri D. Hieronymæ Teppolæ Venetæ, Ordinis S. Claræ in Murano; & anno mox sequenti impressam Bononiæ, editamque XV Aprilis habemus. Hanc impreßonem secuti sunt illi, quibus alias promptum fuit ipsam Latinam Legendam Perusii legere, non solum Seraphinus Razzius in Vitis Sanctorum ac Beatorum Ordinis; sed etiam Albertus Fabri, Præpositus S. Ceciliæ Reate in regione S. Petri, in Vita tripartita quam sub titulo Columbæ Angelicæ Innocentio Papæ X consecravit, [aliique duo ex illo & ex Processibus anno 1650 & 1652.] anno MDCL Romæ apud heredes Corbelletti impressam, & Joseph Balestra Lauretanus, in Vita libris quinque distincta, quam D. Margaritæ Sforza Principissæ Carbonianensi dedicavit, impressam Perusiæ anno MDCLII. Vterque autem insuper vidit Processum pro Canonizatione Perusiæ formatum, qualis in Cancellaria Archiepiscopali servatur: qui tamen parum admodum novæ materiæ ad historiam vitæ suggerere potuit, post annos centum viginti ac plures ab obitu Reatæ fabricatus, sicut infra in Appendice apparebit: ad probandam tamen antiquæ venerationis perseverantiam, & casum ab Vrbani VIII decretis exceptum, valde profuit.

[5] Licet enim Pius Papa V (sicut in Dedicatoria 2 partis Albertus Fabri testatur) anno MDLXXI permiserit, [cultus Probatus a Pio 5.] ut infra Missam posset commemorari, lampades ad sepulcrum accendi, imagines exponi cum aureolis, splendoribus, tabellis votivis, alioque omni publicæ venerationis cultu; superverientibus tamen Urbani VIII Constitutionibus anni MDCXXV, probandum denuo fuit jus legitimi cultus; & in sacra Rituum Congregatione examinatum, [ab Vrbano 8 confirmatus.] anno MDCXXVII confirmari meruit, stante scientia longissimi temporis. Primum Processum fieri jusserat Cardinalis de Torres, tunc Perusinus Episcopus. Resumpta deinde causa fuit anno MDCXLVII, sammatimque extracti Articuli Romæ probandi, quos ad calcem Vitæ dabimus. De hoc ultimo Processu, idem qui de primo meminit, Albertus Fabri agere videtur, in præsatione ad Lectorem, ubi ait, scribere se impellentibus precibus Mag. Ludovici Allegrini de Perusia, Dominicani, Provincialis Aprutini, & magnæ religiositatis viri, qui Processus de vita fabricari fecit & Beatificationi initium dedit, obieratque recens Neapoli cum opinione sanctitatis.

[6] Ad Auctores prædictos acceßit denique D. Cæsar Blanchi, de Monte S. Joannis Provinciæ Sabinæ, Confessarius R R. Monacharum S. Catharinæ Reatȩ, [3 Vita Italica Ms.] in Vita Italica Mss. ex prioribus collecta, atque ad nos missa per R. P. Petrum Poßinum S.I. Hanc aliasque impressas tres cum Latina vetustiori sic contuli, ut denique nihil alicujus momenti prætermissum putem, quod saltem in Annotationibus non indicetur: ita ut dicere poßim, ex nostra parte prætermissum nihil, ad augendam illustrandamque Beatæ hujus notitiam ac venerationem. Quod si recentiora quædam supervenerint miracula, digna a posteris in perpetuum commemorari, eaque transmittantur; si quid item circa corporis aut sepulcri cultum, vel celebritatem festi quotannis renovandi accesserit, locum habebit in jam destinato primi semestris Supplemento. Nescio an eodem facere poßit Nicolai Alexii Perusini Columbeis, ab Alberto Fabri sæpius allegata, & heroico metro libris aliquot descripta ante annum MDLXXXIII, [alia scripta heroico carmine.] quo Auctor Perusii obiit, Inquisitor hereticæ pravitatis & magni vir nominis. Scripsit hic, ut in Athenæo Perusinorum noster Augustinus Oldoinus testatur, versu heroico Vitas Sanctorum ac Beatorum sui Ordinis, qui usque ad annum MDLXXVII ab hac vita discesserant, inter quas est illa B. Columbæ Reatinæ: cetera ejus opera Carmine & prosa, ac laudes ab excusata Cardinalitia quæ offerebatur dignitate, videri in dicto Athenæo possunt: hic suffecerit indicasse, ipsum quoque Ordinis Prædicatorum fuisse. Quia autem primus est post Fr. Sebastianum de Angelis (sic enim ab Alberto is cognominatur) & eodem quo Sancta obiit seculo, digna fortaßis videbitur, si nobis communicetur, quæ lucem videat publicam, ad quam nulla istins auctoris opera hactenus potuerunt pervenire.

[7] Silvanus Razzius, in opere italico de Sanctis mulieribus, contentus fuit eo compendio quod prænominatus Seraphinus Razzius jam ante ediderat, [Variorum variis linguis compendia.] & ex eo aliisque recentioribus Dominicus Marchesius novam Vitam composuit, inferendam Sacro Diario Dominicano, nuper Neapoli excuso sex tomis. Idem fecisse crediderim Iacobum Mas, in opusculo, de duodecim Sanctis Ordinis, quod non vidimus. Ioannes de Rechac de S. Maria Gallice scribens, de Sanctis ac Beatis Ordinis ejusdem mulieribus, solum Leandrum Albertum, ut antiquiorem notitiæ totius fontem sequi profitetur, recentiores contentus nominasse in Præfatione. Nullus autem istorum, neque arturus a monasterio in suo Gynecæo sacro, neque Eduardus Bilius in Legenda Flandrica Tertiariarum videntur notitiā habuisse Fr. Mag. Sebastiani Perusini, Leandro certe antiquiorem nullum nominant. Prædictis adde P. M. F. Antonium de la Pen̄a qui post Vitam S. Catharinæ Senensis, [& elogia.] Hispanice redditam editamque Majoricæ anno MDCXVII, dedit Vitas duodecim Sanctarum sui Ordinis eadem lingua, quarum penultima est Vita B. Columbæ accepta ex Seraphino Razzio, nec nō ex Thoma Bozio tomo 1 de Signis Ecclesiæ lib. 12 cap. 23. Sed hic ab ipso & aliis solum videtur ad pompam citari breve enim paucarum linearum elogium Columbæ, quod habet ex fide unius Leandri Alberti, assumpto istic argumento abunde quidem sufficit; ad historiam tamen non facit magis quam quod apud Stephanum Sampayum, in Stemmate Ordinis Prædicatorum, ubi illustres Ordinis hujus personæ enumerantur, in Catalogo sacrarum Virginum secundi ac tertii Ordinis, quæ sanctitate vel miraculis claruerunt, solo nomine tenus inveniatur, B. Soror Columba de Riete. Pluris faciendum videtur, utpote totius Ordinis auctoritate sub nixum, quod post Regulam & Constitiones impressas Romæ anno MDCXV, Indiculus Beatorum hæc habeat: Soror Columba, purissimis moribus Virgo, & miraculorum gloria inclita, Perusii floruit: cujus Vitam Ambrosius Taëgius Mediolanensis accurate conscripsit. Sed hæc alia non est, quam Vita primigenia, Protogo & digreßionibus nonnullis truncata.

VITA
Auctore Sebastiano Perusino, Confessario Beatæ, Ordinis Prædicatorum, sacræ Theologiæ Magistro.
Ex veteri ejusdem omnino temporis Ms. Codice, commodato per P. Mag. Nicolaum Ansidei Perusinum.

Columba Reatina, Virgo tertii Ordin. S. Dominici Perusii in Vmbria (B.)

A. SEBAST. CONFESS. EX MS.

PRO OEMIUM.

Beata Columba, de Pœnitentia S. Dominici, claruit circa annos Domini quingentos supra mille: [Promittit auctor eximiam historiam,] cujus saluberrimam historiam, fideliter collectam, dicatam statui venerabilibus in Christo Jesu Sororibus, ejusdem Ordinis religiosis piisque personis: in qua, per me licet inepte adducta, maximarum virtutum illius refulgent exempla. Etsi procul dubio, velut lapis sumptuosus aut pretiosa margarita, auro sapientiæ involvi debuerit, & argento eloquentiæ; at compendiose exploratam haberi par erat, apud illos præcipue qui flores colligunt sine frondibus. Verumtamen non dicacitate aut mendicatis verbulis, sed simplici narratione eam redegi, intextam cum quadam instructione morali. Quorumcumque enim, etiam fragrantium olerum varietas, [instrictionibus moralibus conditam,] si oleo linita, sale acetoque condita fuerit, sumitur avidius; & nuda quæque attentius intuemur, si fuerint velata bombicino. Optavi & invocavi: urinam datus fuerit mihi sensus! Ex conatu operatus sum: quisque pro arbitrio sibi eligat quod delectat: secus, si ex industria mentitus quis, aut livore stomachatus cavillaret. Etenim sæpe nonnulli aliorum præconiis tristantur, suamque ignorantiam palliant detractione. Vivit Jesus Christus, per me dicta, vera censui, & quæcumque diligenti examinatione pensavi: primi namque Confessoris præfaræ Virginis, Fr. Jacobi Tifernatis; ac etiam novissimi, Magistri Michaelis Genuensis relatione probavi [plerasque] cum testimonio plurium Reverendorum Magistrorum Conventus Reatini: [a se scribendam ex certa scientia.] cetera vidi. Ceterum ibi in scriptis a palam protuli, ubi omnes, nemine dempto, fortia pericula suæ eximiæ virtutis & gratiæ fuerant quatuordecim annis experti: expertamque b credo supra omnes Virgines. Fateor narrantem me c diminutum, eo quod probitarem Virginis circumscribere aut excellentiam attingere nec scivi nec potui. Eam denique sic digestam sexaginta tribus Capitulis distinxi. Huic numero forti alludit Virginis eulogium d, quo prædixit: Facies mihi annuum ex rosis sertum & coronam: in quo penitus numero consistit perfectus numerus annorum vitæ S. Mariæ Virginis.

ANNOTATA.

a Palam protuli id est, nude rem narravi, nullius scilicet testis auctoritate addita.

b Expertam, id est, probatam, tentatam.

c Diminutum hic (nisi fallor) significat pusillanimem factum.

d Eulogium sæpe etiam infra recurrit, ad significandum Prædictionem. Nunc ut liberum nobis sit novam Capitum divisionem nostroque operi congruam inducere, accipe veteris divisionis ordinem, id est titulos seu argumenta Capitulorum singulorum, prout contextui, aliena manu transcripto, postea fuerunt interposita, charactere diverso & atramento dilutiore, non tamen multo minus antiquis: qua etiam ratione contigit ut Capitulum LXIV maneret sine argumento, quod verbis nostris supplevimus. Idem autem qui dicta argumenta conscripsit, verosimiliter ipsemet Auctor, scripturam alienam relegens, nonnulla subinde correxit, quædam etiam in margine addidit vel explicationis causa, vel supplendo contextui; cui hæc suo loco inserimus, illa annotamus ad calcem cujusque Capitis.

SYLLABUS CAPITULORUM.

I De origine & ortu B. Columbæ.
II De baptismate & nomine B. Columbæ.
III De etymologia nominis & proprietatibus rei.
IV De interpretatione prædictorum.
V De infantia B. Columbæ.
VI De pueritia B. Columbæ.
VII De operibus pietatis & misericordiæ ejus.
VIII De insidiis diaboli contra innocentiam ejusdem.
IX De insultu parentum ut eam nuptui traderent.
X De conatu parentum pro sponsalitiis ejusdem.
XI De nece asserti sponsi B. Columbæ.
XII De quibusdam insultibus diaboli adversus eam.
XIII De augmento rigoris & pœnitentiæ ejusdem.
XIV De quibusdam visionibus … ejusdem.
XV De fervore & extasi ejusdem.
XVI De revelatione cujusdam Episcopi Hispani de B. Columba.
XVII De insidiis diaboli propter sacram Communionem & miraculis.
XVIII De mirabili Communione B. Columbæ & mentali peregrinatione Terrȩ-sanctæ.
XIX De susceptione habitus de Pœnitentia B. Columbæ.
XX De quodam miraculoso peregrino, & de quadam imagine Crucifixi, & de insultu dæmonis.
XXI De accessu & reditu B. Columbæ ad S. Mariam de Quercu, & de quibusdam miraculis.
XXII De pluribus miraculis meritis B. Columbæ.
XXIII De quadam mirabili visione ante discessum ejus de Reate, & de quibusdam portentis.
XXIV De discessu B. Columbæ de Reate, & de illius probitate in multis periculis.
XXV De interpretatione præcedentium visionum.
XXVI De accessu B. Columbæ ad civitatem Fulginii & quibusdam signis.
XXVII De accessu B. Columbæ ad Perusiam.
XXVIII De retentione B. Columbæ a populo Perusino, & impugnatione Fratrum.
XXIX De quodam celebri miraculo, & ejus sancta Professione.
XXX De quibusdam tentantibus auferre B. Columbam, & de miraculo sævæ pestis.
XXXI De quibusdam machinantibus infamiam B. Columbæ.
XXXII De quibusdam impugnationibus contra B. Columbam.
XXXIII De secreta investigatione vitæ B. Columbæ.
XXXIV De adventu Alexandri Papæ VI Perusiam, & quomodo de sanctitate B. Columbæ fuerit informatus.
XXXV De eodem per diversos Prælatos.
XXXVI De quibusdam qui detrahere nitebantur B. Columbæ.
XXXVII De quibusdam philosophicis difficultatibus in B. Columbam.
XXXVIII De raptu & excessu B. Columbæ supra sacros Theologos.
XXXIX De plurimis miraculis meritis B. Columbæ.
XL De insultu diaboli contra B. Columbam.
XLI De pluribus miraculis & revelationibus B. Columbæ.
XLII De responsione B. Columbæ in stigmatibus Sororis Luciæ, ac de prȩtextu quorumdam infirmorum.
XLIII De quibusdam prophetiis B. Columbæ & miraculis.
XLIV De quibusdam monimentis & meritis B. Columbæ.
XLV De patrocinio & revelationibus B. Columbæ pro civitate Perusina.
XLVI De eodem.
XLVII De veritate vitæ B. Columbæ sub compendio.
XLVIII De scrutinio præcedentis Capituli in Romana Curia & de novo insultu dæmonis contra eam.
XLIX De patientia B. Columbæ in quibusdam adversitatibus.
L De ejusdem tolerantia in ejusmodi adversis.
LI De mirabili figura & icona B. Columbæ & quibusdam moralibus interpretationibus.
LII De quadam alia meditatione morali ejusdem.
LIII De provisione novi Confessoris B. Columbæ.
LIV De revelatione felicis obitus B. Columbæ
LV De ultima ægritudine B. Columbæ.
LVI De eadem & sua quadam exhortatione ad Virgines.
LVII De quibusdam visionibus B. Columbæ ante suum obitum.
LVIII De felici obitu B. Columbæ.
LIX De eodem.
LX De funeralibus B. Columbæ.
LXI De sepultura corporis & titulo B. Columbæ.
LXII De quibusdam revelationibus & signis sanctitatis B. Columbæ
LXIII De signis sanctitatis B. Columbæ.
Aliud signum de campana Columbæ.
Aliud notabile signum de Columba duce.
Aliud signum de approbatione præsentis operis.

EXORDIUM.

Summus ipse reparator orbis, Deus & homo Jesus Christus, non incola Paradisi, sed Dominus, [Christus Ecclesiam sponsam suam] capite inclinato in cruce dormivit, ut inde ei formaretur conjux, per id quod de latere dormientis effluxit; sicut scriptum est, Lancea latus ejus aperuit, & continuo exivit sanguis & aqua; ut illic quodammodo vitæ ostium panderetur, unde Sacramenta Ecclesiæ manaverunt, sine quibus ad vitam quæ vera vita est non intratur. [Ioa. 19, 34] Per idem [quod] Noë, qui interpretatur a Quiescens, in latere arcæ ostium facere jussus est, quo intrarent animalia, quæ non erant diluvio peritura; jam profecto figurabatur Christi sponsa, [sicut Noē arcam ædisicavit;] quando prima mulier facta est de latere viri dormientis. Et quemadmodum Noë arcam de lignis imputribilibus & lȩvigatis, ita Dominus Jesus Christus Ecclesiam, de victuris in sempiternum hominibus [fabricatam] a superfluitatibus vitiorum abstersit, stabili vita quadratis ad omne opus bonum construxit, & bitumine caritatis undique inunxit & liniit, interius quantum ad affectum, exterius quod ad operationem; sicut scriptum est, Arcam de lignis Sethim compinges, b & deaurabis eam auro mundissimo intus & foris. Ostium c inferius fides est, per quam intratur: fenestra habetur superius, per quam relucet. [Ex. 25, 10] Habet Ecclesia cœnacula, mansiuniculas & tristega, diversas videlicet statuum distinctiones, dignitates, gnitates, religiones & collegia; Joannis XIV, In domo Patris mei mansiones multæ sunt. Cuncta animalium genera includuntur in arca, quando ex omnibus gentibus & nationibus & populis congregatur Ecclesia; &, sicut in disco Petri, munda ibi & immunda sunt animalia: sursum tamen volatilia, spirituales scilicet & contemplativi: & esca universorum in ea, in omni verbo quod procedit de ore Dei. Lata inferius [est arca], quia multi sunt vocati in militante; sursum stricta, pauci vero electi in triumphante [Ecclesia]. Consummatur in cubito, idest in Christo perficitur; [quæ dum fertur super aquas tribulationum,] & [quæ] si in diluvio tentationum præsentis vitæ fluctuat, tandem in altissimis quietatur, sicut scriptum est, Fundamenta ejus in montibus sanctis. Erant igitur aquæ super universam terram, id est tribulationes, quibus Ecclesia Christi agitabatur, sicut scriptum est, Intraverunt aquæ usque ad animam meam. [Psal. 86, 1] Et Noë quidem per apertam fenestram emisit Columbam: quæ cum sit avis munda, & non invenisset ubi requiesceret pes ejus, nisi forte fœrentia cadavera quæ tangere nolebat, ad arcam reversa est: quam apprehensam manu in arcam intulit. Et expectatis diebus septem iterum emissa venit ad vesperam, portans ramum vitentis olivæ in ore suo. Oliva quidem, lucis est ministra, laborum dolorumque solamen, [emittit ex ea Christus gratiam suam, ut Noë Columbam;] & misericordiam significat. Et aperta per Dominum Jesum Christum janua Sacramentorum ac Baptismatis, apertum est cælum & descendit Spiritus sanctus corporali specie sicut columba in ipsam. Columba namque, mansuetum animal, amicale & gregale, reconciliationem ad Deum significat & remissionem peccatorum: quæ expulso teterrimo alite, id est corvo infernali, communem orbis tranquillitatem annuntiat, & ramo refectionis ac luminis liberationem nobis ostendit & ecclesiasticam unitatem: ideoque Sancti, simplicitate gaudentes, ramum pacis in ore portant: quia, teste S Augustino, Cognoscat unusquisque, si habeat Spiritum sanctum, simplicem se esse debere sicut columbam, & habere cum fratribus veram pacem, quam significant oscula columbarum. Osculantur & corvi, sed laniant; a laniatu innocens est nostra columba: nam corvi de morte pascuntur, columba de frugibus terræ vivit. Si etiam gemunt columbæ in amore, nolite mirari; quia in columbæ specie voluit demonstrari Spiritus sanctus, qui gemere nos facit; unde non debuit humilitas figurari nisi per avem simplicem & gementem. Et unde debuit demonstrari Spiritus sanctus, unitatem quamdam designans, [quomodo in nonnullis Sanctis visibili specie ea apparuit,] nisi per columbam? ut pacatæ Ecclesiæ diceretur, Una est columba mea. Emiserat pro certo Dominus Jesus columbam ad beatissimum illum maximum Pontificem d Gregorium Romanum, & multa nobis sacra mysteria sua luce revelavit: emiserat & illustrissimis Regibus Franciæ columbam, quæ oleum in ampulla e rostro desuper delatum deferret, quo inunctus est Christianissimus Clodovæus, & reliqui omnes post eum, liberatoriam protectionem ostedens in regiam majestatem: emiserat de cælo candidam columbam illustrissimæ Reginæ Cypri f Catharinæ Christi Martyri, quæ eam cælesti refectione resoveret: vocaverat Dominus Jesus sacram Virginem g Scholasticam, teste S. Benedicto, in columbæ specie cælos penetrantem: vocaverat & Columbam h Virginem & Martyrem Senonis. Sed novissime diebus istis nostri ævi emisit Dominus Jesus columbam rationalem, exemplum pietatis ac innocentiæ, ac totius rigoris & pœnitentiæ, ad universam per orbem terrarum Ecclesiam, ad decorem specialiter Sororum de Pœnitentia S. Dominici, ac totius Ordinis Prædicatorum. Emisit specialiter ad te, o felix Perusia, B. Columbam animal rationale, in speciale patrocinium ad eruditionem: quia cum non invenisset ubi requiesceret pes ejus, ad arcam reversa est; expresse demonstrans, [eique similis fuit etiam hæc B. Columba.] Ecclesiasticos viros nequaquam requiescere pede affectionis in deliciis mundanis, neque Sanctis in hoc mundo requiem fuisse promissam, Micheæ v, Surgite & ite, quia non habetis hic requiem; ad secreta scilicet conscientiæ, per compunctionem; ad æterna, per contemplationem & affectum ac per assiduam orationem: & æternus Sponsus extendit manum suam, per liberationem ac protectionem; & apprehensam per redemptionem, intulit in arcam sanctificationis, ac per suam veritatem in æternam requiem, sicut scriptum est, Hæc requies mea in seculum seculi.

Igitur Columbæ nostræ ortum mirabilem, admirandumque vitæ progressum & sanctimoniam, [cujus vita scribitur.] nec non & felicissimum finem enarraturus; excusatione præmissa insufficientiæ meæ, delatum mihi onus libenti animo suscepi, fideli executione prosequendum, quantum indulserit ipse Dominus Jesus Christus, qui cum Patre & Spiritu sancto regnat Deus in secula. Amen.

ANNOTATA.

a Iuxta hoc etymon, Geneseos 4 v. 29, ubi vulgata habet, Iste consolabitur nos ab operibus & laboribus manuum nostrarum, Septuaginta vertunt, διαναπαυσει ἡμῶς, requiescere nos faciet.

b Locum hunc, de Arca fœderis Mosaica, adaptat auctor Arcæ Noeticæ.

c Ms. Nostrum, ubi legendum Ostium; sic paulo superius in terris, loco exterius; & infra manus legitur ubi legendum est ramum: quæ aliaque deinceps non observata tacitus corrigam; quod semel hic monuiffe sufficit, rarius tamen usu veniet: quia Vitam ipsam, ut supra dixit, corrigendam relegit Auctor: non vero Proœmium & Exordium, utpote post totam vitam transcriptam adjuncta, diversa manu; unde cum illis etiam non incipit numerus paginarum, sed cum primo Capite notatur pag. 1.

d Petrus Diaconus super caput scribentis Gregorii frequentius sibi conspectum Spiritum sanctum in specie columbæ testatus est, & testimonii fidem subita morte confirmavit, ut legitur 12 Martii, in Vita per Ioannem Diaconum scripta lib. 4 num. 69.

e Vide quæ Cangius habet in Glossario, ad verbum. Ampulla Remensis & Teneurii tractatum de eadem, de qua nobis agendum erit I Octobris ad Vitam S. Remigii, cujus meritis id adscribendum, si verum est, ut esse paßim Gallici scriptores tenent.

f Similia habes in Vita S. Catharinæ Senensis parte 1 num. 116: extant autem S. Martyris Catharinæ Legendæ fabulosæ, in quibus illa fingitur Constantini primi, id est Constantii Chlori, neptis ex filio Costo, quem is ex filia cujusdam Regis de finibus Græcorum genuerit, adultumque miserit ad regnum maternum avo mortuo tenendum; sed hactenus non reperi, qui Costum istum faceret Regem Cypri; imo Legenda recentior regnum illius ponit in finibus Armeniæ, ipsique desponsam fuisse fingit filiam cujusdam magni Principis, qui infra Ægyptum multas habebat terras, ex quibus Alexandriam, velut matris suæ dotem, Catharina tenuerit. Aliam nihilo veriorem Legendam hic auctor invenerit, ubi etiam istud de columba legerit. Mirum est porro quod ea transcribere Balestra voluerit hoc cultiori seculo; prioris enim seculi simplicitati facilius ignoscitur, quod talia credidit, æque ad Metaphrasti, qui dißimulatis Constantini & Costi nominibus, Catharinam Maxentio solum facit dicere quod filia sit Regis qui ipsum præceßit: dolendum vero est de tam celebri novem nunc seculis Sancta, nihil haberi ex antiquitate quod tuto credatur.

g Vide ad 10 Februarii rem relatam, ex lib. 2 Dialogorum S. Gregorii cap. 34.

h S. Columba, Virgo Martyr Senonensis, colitur 30 Decembris.

CAPUT I.
Mirabilis Columbæ ortus, infantia, pueritia, pœnitentiæ studium ætate majus.

[1] Est in Sabinis sub Apenninis montibus, in amœna convalle ad Austrum, & quasi totius Italiæ umbelicus, clara civitas a Reate; fontibus admodum irrigua & amne, [Reate celebri urbe in Sabinis,] campis fertilis & aprica collibus. Ibi sacratissimæ Virginis & Martyris S. Barbaræ b corpus summa veneratione in Cathedrali ecclesia dicitur requiescere. Ibidem canonizatus fuit S. Dominicus c a Gregorio IX, relatusque Catalogo Sanctorum. Inde, ex honesta familia Christianissimisque parentibus, venerabilis Virgo B. Columba, de pœnitentia B. Dominici Ordinis Prædicatorum, originem duxit. [anno 1467 2 Februarii nata] Annis siquidem Domini mille quadrigentis sexaginta septem, in die Purificationis beatissimæ matris Dei Mariæ, in crepusculo matutino (tunc enim & lucis rutilans aurora consurgit) pater, Angelus Antonius dictus d, ex sua uxore Joanna, pie & juste sanctis operibus insistente, hanc ipsam clarissimam filiam munificentia Dei assecutus est, innocentiæ specimen & exemplar pœnitentiæ. Quam pia ejus mater Joanna quindennis enixa est: neque præfuerunt ei uteri molestiæ, [non sine præsagiis futuræ sanctitatis,] primo prægnantibus consuetæ, quin potius agilitas & robur. Illi quoque prognosticum fuit horror panis & carnium; fueruntque ei trimestris ante partum cibus & potus, olera, acetum & botrus agrestis, quæ infantulam pareret, summa austeritate victus & abstinentia macerandam.

[2] Orta est igitur beata infantula non sine mirandis signis & portentis: nam hæc a fide dignis accepimus efficaci testimonio. [honoratur Angelica apparitione,] Profecto Barbara quædam, honesta ac timorata mulier indigena, cum ex more obstetricaret in partu; subito quasi a vocante coacta, infantulam incultam in pavimento dimisit, & properavit ad fenestram;sed & quædam aliæ cum ea. Et ecce vident in via currum per se rotantem, & supra paratum currum juvenes pulcherrimos atque decoros, chorizantes in rotundum, festosque saltus ducentes (erant enim, ut creditur, Angeli Dei) & erat in medio eorum statua, quæ apparebat quasi cerea: qui inhibuerunt mulieribus, Non tangatis, quousque discedimus. Et vident aureum circulum, a tribus Angelicis juvenibus sustentatum, in quo erant septem faculæ accensæ, statuaque stabat in medio. Denique mulieres, quæ visionem intuebantur, nimio stupore perterritȩ, piam infantulam contingere non audebant. Post horam, cum visio cessasset, redit obstetrix ad illam, quæ humi nuda numquam fleverat; nec simplex mater, cum hoc de consuetudine opinaretur, aliquid dicebat. Barbara se excusat, prosequitur ex more, illamque reassignat genetrici, dicens: Joanna, hæc erit una filia benedicta; totamque visionis seriem congaudentes exponunt. Alterum fuit: Parochialis Sacerdos ipsa die plebi suæ candelas benedictas, juxta ritum, circumeundo: per domos distribuit; omnibus de usuali cera candelas donat, piæ tamen matri ejus de cera dealbata prȩbet: quam quidem cum admiratione suscepit (ei enim inconsueta erat) ac pro sacro baptismate ejus reservavit, ut puritas puritati congrueret.

CAP. II

[3] Baptisma sacratissimum fidei mater [est] & sanctorum omnium Sacramentorum janua, & regni Dei atque paradisi. Procul dubio, sicut Jesu Christo baptizato Spiritus sanctus in specie Columbæ visibiliter apparuit; sic omnibus rite baptizatis noverimus ejusdem Spiritus sancti gratiam divinitus ministrari: inde cœlibes renascimur per adoptionem filii Dei, coheredes Jesu Christi & æternæ vitæ. [propter quam in baptismo dicta Angela,] Hoc signanter non sine mysterio dixi. Post triduum illa ipsa Barbara, cum decenti honestarum mulierum comitatu, juxta patriam consuetudinem piam, infantulam portavit ad fontem sacræ regenerationis, qui in ipsa Cathedrali ecclesia egregio cultu veneratur: candelam illam albam deferunt & oblationes templi. De nomine & titulo patrem sciscitantur: cum Patre & cum Sacerdote patrino discutiunt; tandem Angelellam dici concludunt & nominant, propter Angelos qui in ortu illius apparuerant. Sed dum post sacros exorcismos sanctum fontem petissent, & celebrationi actu astarent; una alba columba fontem ipsum sacratissimum ter circumvolat, [postea propter advolantem columbam Columba nominatur;] ut supra caput ipsius benedictæ Angelellæ maneret, & ori ejus rostrum figeret, stupentibus cunctis præ admiratione & gaudio. Expeditis omnibus columba alta repetiit, nec amplius apparuit. Piæ mulieres ipsis redeuntibus obviant. Facti fama volat, ut Angelellam intuerentur instant. Venerabilis Barbara ostendebat eam, dicens; Videre, apparet una columba, columba. Continuatis sic vocibus, piæ ejus genitrici eo festivius eam assignant, quo majorem apud Deum gratiam invenisse credunt. Volumus, inquiunt, ut & Columba vocetur, quoniam & sine felle erit. Sic hujus nominis vocatum præsagum vulgariter firmant: quod demum mutari non potuit, licet pater & mater pro primo nomine diligentius institissent; ut videlicet per misericordiam Dei benedicta puella Angelicos mores ac columbinos ritus ex nomine seu titulo pariter ostentaret, sociamque se esse Angelorum vocatu ipso prædicaret. Auctoritate quidem constat apud sacras litteras, nomina non ullis divinitus a principio nativitatis imponi, ad designandam gratiam quam consequentur.

CAP. III

[4] Aggrediamur obsecro paululum, & naturalium philosophorum de animalibus historias colligamus, quæ de columba concludunt: nam sine dubio spiritualis vitæ vestigia profitentur e. Profecto eæ aves sunt sociales & mansuetæ, quodque felle careant, [haud minus certo futurorum præsagio,] nec rostro lædunt; alte in cavernis petrarum nidificant, juxta fluenta manent, potantes non resupinant, in cinere confricantur, & se in aquis abluunt; morticina omnino vitant, sed puriori grano vivunt; pro cantu gemitum reddunt, gregatim volant, pugnant elevatis pennis, alis se defendunt, alienos pullos nutriunt, errantem columban sibi aggregant, diversitatem accipittum & insidias cognoscunt, & ab eis diversimode cavent. Aliquando sola sedet; coloresque varios circa collum admirans, alarum plausu rostroque plumeculas fulcit, & in regimen volatus compriorisque cultus pennas disponit. Nam & columbam dicunt, eo quod eorum colla ad singulas conversiones colores mutent. Arborem quoque f pereclixion incolere, ejus fructu refici, umbra requiescere, ramis protegi, dicunt & a crudeli dracone tueri: istiusmodi physici de columba docent. Idem etiam nonnulli g Sanctorum in Canticis canticorum replicant; quibus denique uti liceat opportune locis congruis in hac nostræ narrationis serie, ad exprimendum ipsius beatȩ Virginis Columbæ dona, virtutes, & merita; subinfero hic & parabolam, quæ solutionem facit præcedentis mysterii. [quam quod infanit Ambrosio advolarint apes.] Fertur nempe de clarissimo Ambrosio, quod cum infans in area prætorii dormiret aperto ore, subito examen apum adveniens faciem ejus atque ora compleverit, ita ut ingrediendi egrediendique in os frequentarent vices: quod videns pater, ne abigerent ancillæ, prohibuit, ac quo fine illud miraculum clauderetur expectabat. At illȩ aliquamdiu evolantes, in tantam altitudinem sublevatæ sunt, ut humanis oculis minime viderentur. Quo profecto territus pater, ait; Si vixerit infantulus iste, aliquid magni erit. Sicut igitur examen illud apum totius naturæ florum ac sanctorum Doctorum generabat favos, qui cælestia dona annunciarent, & mentes hominum de terris ad cælum erigerent; sic & columba circumvolans, regenerationis fontem, caritatis & pacis dona, ac salutaria monita imprimit; & gratiam verbi consolationis & spiritualis dulcedinis, panis cæli Sacramento nutriendam significat, & aqua virȩ, sicut scriptum est, Diffusa est gratia in labiis tuis, propterea benedixit te Deus in æternum. [Psal. 44, 3]

CAP. IV

[5] Siste deprecor, & ante posita ruminemus, ac demum exorsa prosequamur: animalia quippe Dei ruminant & findunt ungulas. Quidnam visiones illæ portendunt? [Explicat auctor mysterium visi per fenestram currus Angelici,] Currus (ut arbitror) rotans per viam, transeuntis ac mortalis vitæ fluxum indicat, qui dum orbitas replicat, tempora mensurat. Fenestra domus, de qua intuentur transeuntes, præsentes dies nostris sunt, quibus clementissimus ipse Deus per suam misericordiam de æternis nos admonet: atque in hac beata Virgine salubriter consolatur & erudit. Festivant & congaudent Cælites, & inquiunt: Non tangatis quousque discedimus: simile est huic, Neminem per viam salutaveritis, &, Post victoriam lauda ducem, & navem cum pervenerit ad portum. Humi jacet, quia exaltabitur qui se humiliat. Ceream statuam ostentant: cera nempe virginalem munditiam significat, [cereæ statuæ,] eo quod sine corruptionis copula generatur; quæ viscoso melle expresso, diffundit se & fluit a facie ignis: demum coagulata ita stabilitur, ut non penetretur, sed resistat aquis. Nata quippe puella erat, quæ omni sensualitate deposita, caritatis fervore liquesceret, ac totaliter in Dei amorem & proximi se diffunderet; atque sancto proposito stabilita, nec diabolicis suggestionibus dividi, aut secularibus lenociniis & pompis misceri, seu carnis stimulis agitari posset: sed ad cælum reverteretur invicta; vobis exempla relinquens, quod si capi nolumus, viscosum mel non diligamus, nam hujusmodi statuæ quasi exemplaria manent. Statua quasi cerea fuit: tum quia sæpius & per dies relictis corporeis sensibus, arcana mentis ingressa, meditationibus cælestibus considebat; eorumque quæ viderat seu audivit, qua licuit, plura retulit; tum pariter quia hac caduca vita functa, hujusmodi imaginibus venerari debuerat, & Sanctorum cultu laudari: mos enim est apud Catholicos hujusmodi beneficentiæ signo Sanctos venerari. [circuli aurei,] Circulus vero aureus, ætatem Jesu Christi: omnem si quidem periodum vitæ ipsius ac tempus annorum tribus decadibus & tribus unitatibus juvenes numerant. Septem autem candelæ, si per i numerum juvenum ducantur, annum significant, quo super candelabrum lucerna ponenda erat, [cum septem candelis a tribus juvenibus sustentanti.] ac munienda civitas supra montem, atque felicitari Perusia; ubi accensa septem donis Spiritus sancti ita coram omni Ecclesia lumine lucet & operatur, pœnitentiæ cultu in holocaustum crematur, seque Deo argentum igne examinatum, purgatum terra, purgatum septuplum obtulit: quatenus ipse clementissimus Pater noster cælestis semper gloriosius sanctificetur & glorietur.

CAP. V

[6] Tempore autem infantilis innocentiæ pia Columba, Spiritus sancti dona sortita, adversum carnem indicit bellum, [Infans recusat in æreo vase lavari,] & pugnam aggreditur: jam recalcitrat seculo & pompis satanæ, & sequitur regem Christum. Nimirum dum ex more k lavaretur in pelvi, si fuisset æris aut ferri, horrebat omnino, manibus pedibusque reluctando; in ligneo vero distendebat se ac patienter dormitabat; quasi jam suum Redemptorem recongnosceret, qui statim natus, non in stratu regio, sed in fœni præsepio collocatur; atque in ligno extensus dormivit in pace, & victor resurgens regnat Deus, una cum Patre & Spiritu sancto; qui media finem optimum consequendi suis coheredibus semper elargitur, [sed quiescit in ligneo:] ac mirabiliter subministrat. Ideo quidem Columba metallica vitat, quia & paupertatis clarissimum Patrem sectatura erat S. Dominicum. Sed & quod super stratas tabulas collisa membra modico somno semper repausaret, catina lignea præmonstrant: nam super tabulas tantummodo, usque ad ipsius felicissimum obitum dormitare consuevit. [feria 6 tantum semel lac sugit:] Nec non & supremæ abstinentiæ rigorem in cunis existens inchoabat. Profecto sexta feria tantum semel & circa meridiem ubera sugebat: non sine amaritudine piæ matris, quasi pateretur aliquid mali, quia tenere diligebat eam. Non quidem erat vagitibus infesta, seu ejulatu clamosa, [invenitur sæpe extra cunas humi nuda:] aut importuna mammis: sed quieta & dulcis, Angelica amœnitate fragrabat, ac per omnia mansueta secundabat. Verum sæpius cum fasciis ex more ligatam dimisisset in cunis, mirabiliter quodammodo nudam dormientem reperiebat humi: multaque alia pietatis indicia, illa ætate stupenda, contingunt. Nempe iam triennis, ut lecti mollitiem vitaret, clam, [trimula incipit dure cubare;] ne mater adverteret, lignorum frusta substernebat, & spinas aliquando, supra quas cubaret, tam in propria domo quam apud quamdam viduam, ubi materno jussu aliquando pernoctabat.

[7] Anno vero major, [quadrima, jejunare in pane & aqua, ac nudipes incedere,] singulis sextis feriis & quibusdam aliis diebus, pane & aqua jejunabat. Sotulares in pedibus numquam voluit: sed reductis pedibus extrahebat. At cum salutationem Angelicam didicisset, beatissimam matrem Mariam, suam specialem advocatam elegit: quam sæpius ingeniculans geminatis manibus quotidie salutabat; nec omisit; semperque propitiam habuit. Sed & quinto a sua nativitate anno ex frustis cribri setacei, quæ sunt ex pilis [equinis] intexta, sub vestem asperam consuit: de quibus etiam cinctorium involutione compressit, [quinquennis cilicio uti,] & ad carnes portabat l. Et cum a matre peteretur, quid de talibus vellet operari; ne mendacio mentiretur; Sunt, inquit, pro domo: nam ipsa de domo erat. Fuitque illi tunc parvus frater fere trium annorum, qui piis ejus actibus pariter adherebat: quibus convicinæ mulieres una cum matre alludentes objiciunt; Dabimus Columbæ pulchrum maritum, & uxorem decoram tibi. Ipsi negantes, Non, non: [& cum fraterculo aversari mentionem nuptiarum.] Sed Columba Soror erit: & ego Frater: sicut fuit. Cum vero ipsi Columbæ carnes quomodolibet potrigerentur, reverenter annuens quasi comederet; caute tamen ipsi fratri suo parvulo subrogabat: & cum pater a suburbanis redisset, eisque detulisset zonulas: consuunt in flagellum, quo se disciplinabant. O quantum misericors Deus in servis suis est mirabilis!

CAP. VI

[8] Jam Columba pueritiam attigerat, & erat ei in moribus immensa senectus, & sicut ætas augebantur & corpus, virtutes succrescunt & opera. [Sexennis pie frequentare ecclesias,] Nam quotidie Missam audiebat, & diebus festis prædicationes. Mane semper in Ecclesia Fratrum Prædicatorum, ante revelatam imaginem m Crucifixi, devote orabat Pater noster, Ave-Maria & Credo, quæ jam didicerat: & sive cum matre aut convicinis mulieribus, pro Indulgentiis ecclesias assidue visitabat, permaxime ecclesiam S. Mauri n extra mœnia, quæ Mons-marus dicitur, ad quam popularis concursus & devotionis cultus est magnus. Porro jam septennis apud Sorores de pœnitentia B. Dominici ferventer instabat, ut septem canonicas Horas, [Septennis Horas canonicas recitare,] juxta formam illius professionis & mores addisceret, & docta persolvat. Tunc frequentat accessus ad domum Sororum præcipue diebus festis, apud quas erat Legenda vitæ S. Catharinæ Senensis. Erat & puella ei contemporanea, in ipso collegio pie in Dei timore nutrita, quam diserte legentem diligentius observabat, ac importunis stimulis caritatis & obnixis precibus quod prosequeretur obtinuit. Audiebat attentius, in corde suo summæ devotionis monumenta conservando conferebat, ut Columba meditabatur, æstus mentis intendebantur, & in Deum totaliter ferebatur. Et cum a prædicantibus, nec non & a Magistro Sororum nonnulla miracula S. Catharinæ & sanctitatis exempla percepisset; tantum fervorem adauxit, quod nil sibi difficile vel arduum pro Christi amore reputaret; quoque eam imitaretur omni conatu attentabat. Sed & libellum Officii beatæ Virginis procuravit: & quantocius præ aviditate didicit. [corpus macerare,] Jejunia sanctæ matris Ecclesiæ, Quadragesimæ videlicet & Adventus Domini, Quatuor temporum & [Vigilias] Sanctorum, alacriter expiabat. Cinctorium secretum, in funiculum asperis nodis intextum, commutat: laneam camisiam, quam tunicellam appellant, induit: sicque sanctæ pœnitentiæ callem innocens læta festinat: omniaque ipsius Regulæ approbata instituta ac sanctiones implebat: cujus & habitum summopere optans, requirit humiliter, quoque assequatur ferventer implorat. [petere habitum de pœnitentia,] Venerabilis quidem Magister Collegii Sororum, Dei gratiam ac sanctitatis propositum admirans, eam diligentius prosequebatur. Nam & ipse a quodam Rev. Patre Conventus Perusini tunicellam illam munere acceperat: quam ad lavandum cum piæ Columbæ tradidisset, ipsam obnixe impetravit, & indultam sibi lineis pannis redemit. Nec non & zonulas illas in disciplinam tuscam o commutavit, [seque ad sanguinem flagellare.] quam apud se præfatus habebat. His armis corpus invadit: sed rigida nimis verbera nigræ ac tumidæ spatulæ pandunt; ac stupidus dolor ipsi audienti Confessionem ejus revelare coëgit. Qui cujusdam Sanctimonialis consilio pariter & emolumento p stellutias argenteas, cum sex acutis radiis, capitibus disciplinæ inseruit: & sic puncturis crebris pius cruor & lividus ipse resudat, secretumque haberi voluit. Multas pietatis circumstantias, sed revera multa miranda omittimus, tum ignorantia modi scribendi & facundiȩ tum ne nimia prolixitate verborum aut inculta oratione pios lectores fastidirem. Unum subinfero; mirabiliora sunt quam dictare queam.

ANNOTATA.

a Balestra præmittit Allocutionem insignem, ad Illustrissimam civitatem Reatinam, patriam Beatæ; cui ejus omnia, quæ potuit colligere, decora intexit.

b Idem recenset Sanctorum huic urbi propriorum nomina, & corpus S. Barbaræ, ibi esse confirmat. Sed ut plures hoc nomine Virgines & Martyres fuisse credimus, ita nullis audemus illam adscribere, quæ sub eo nomine tam paßim vulgo nota, quam ex Actis suis apud eruditos ignota habetur. Romanam fuisse, quam Reatini venerantur, credo, quia Angelottus, in descriptione Reatinæ civitatis, asserit, corpus ejus cum corpore S. Iulianæ, collactaneæ ac Sororis, & S. Probi Episcopi Reatini, ab Honorio 3, adeoque circa annum 1220, repositum fuisse sub altari majori Cathedralis ecclesiæ.

c Canonizationis Bullam recitat S. Antoninus p. 3. tit. 23, cap. 4 §. 17, ut datam Spoleti V Kalend. Septembris; Bzovius vero, ut datam Reate III Idus Julii, uter certius, definiendum erit ad 4 Augusti.

d Addit Balestra, adeo eleemosynis addictos fuisse parentes, ut cum propria omnia erogassent, etiam emendicarentab aliis unde egentibus succurrerent.

e Idem columbæ proprietates naturales novem colligit & expendit, haud multum ab hic referendis dißimiles.

f Additur in margine: Hanc arborem cerræ opinor interpretendam. Ast masculine Latinis Cerrus dicitur ex quercuum genere, glandes echinatas ferens, ut castanea. Pereclixion tamen quid sit, hactenus nec divinando assequor: nec enim in Græca lingua cujus formam vox illa præfert, quidquam invenitur simile.

g Forte Scriptorum, commentantium in Cantica, ubi Sponsa identidem appellatur Columba.

i Venit Perusiam Columba an. 1488 mense Septembri, uti scribit Albertus pag. 84: adeoque expleverat annum 21, qui numerus ex septenario ter replicato exurgit: tres autem erant Angelici juvenes, qui septenarium candelarum fustentabant.

k Cæsar Blanci observat, lotionem illam infantium in æqua calida, quotidiano usu solitam adhiberi mane ac vesperi, eumque in finem singulis in domibus haberi pelvem æneam.

l Albertus Fabri: Frustum hujusmodi setaceum, inquit, etiamnum reverentur servatur Reate apud Monachas S. Agnetis: & ego ipsum oculis lacrymantibus nuper vidi, beneficio D. Petri Pauli Petrignani, civis nostri ipsarumque Confessarii.

m Balestra ait, expositam super altari fuisse: Cæsar addit, hodieque illa cum veneratione servatur juxta chorum.

n S. Maronem appellat Angelottus, & sub hoc nomine de eo deque ejus ecclesia egimus ad 15 Aprilis, quo colitur. Cæsar vero addit locum Reatinis eo magis in veneratione esse, quod magnam cum Calvariæ monte similitudinem habeat, ideoque eum Feria VI devotius visitari: id quod infra num. 9 confirmatur: nequis putet id primum inductum a Cappucinis, quorum ibi novitiatus, quique alias solent Paßionis mysteria in suis eremitoriis paßim erigere.

o Tusca, id est idiotismo vulgari, rudis.

p Stellutiæ, vulgariter Stelluzze, id est, Stellulæ.

CAPUT II.
Progressus Columbæ, quæ visis divinis animata Virginitatem duodennis vovet, frustraque solicitatur ad nuptias.

CAP. VII

[9] Auget virtutes disciplina parentum, & gratia perficit bonos habitus naturæ. Genitores namque parentes, etsi ad familiam locupletem pertinerent, etiam artis mercatoriæ ipsi; [A parentibus minime copiosis] tamen secularibus divitiis aut sumptibus non abundantes, politicis moribus ac Catholicis præstantes erant: profecto & Joseph vir Mariæ de regia stirpe erat, licet carpentaria arte degeret. Mater igitur Columbæ Joanna, spiritualis admodum & devota, ea ætate illam instruit quæ decet puellas civiles & honestas; officia videlicet familiaris curæ, exercitia manus, & peritiam suendi, filandi, atque texendi, quæ sunt puellis ad ornatum atque ad a fastum parentelæ. Modestia & honestas illi inerant & oculi Columbarum; [opera manualia edocta Virgo,] ac quamdam sanctitatis speciem præferebat in vultu, statu, & incessu; totaque suavis ab omnibus amabatur. Numquam de ore illius sinistrum verbum, querela vel conquestus. Quin imo pia Columba parentibus semper obediens, quæ cumque sibi injuncta, mirabiliter quantocius expedita, prudenter implebat. Si contigisset eam cum convicinis matronis & puellis ruri ad aliqua convenisse: puta vindemiæ vel guati (guatum quidem est herba tinctoria, quæ b glastum dicitur) vitabat cantantes & vana stultiloquia; solaque ac taciturna subsequebatur lateraliter, spiritualia meditando, & pluris operis reperiebatur: alicui detraxit numquam aut protulit otiosa.

[10] Pigritia igitur & otio exclusis, mulierem fortem æmulabatur Dei æmulatione; & sicut scriptum est: labores manuum tuarum quia manducabis, beatus es & bene tibi erit; ita quidem est operata manuum suarum consilio, [ipsi vero mercede laboris ultronea contenti,] ut plurimum lucri domui proveniret & commodi: & cum bene & gratiose operaretur, a nullo tamen pactam aut coactitiam mercedem [parentes ejus] exigebant, sed quod erogabatur placide recipiebant. [Ps. 127, 2] Nimirum frugali & parca mensa contenti, quidquid poterant indigentibus hilariter dabant; & nil reservantes, de crastino non cogitabant: quin potius operibus pietatis & misericordiæ totaliter insistunt. Namque audienti Confessiones Sororum suamque, & novitiis quibus ille præerat, obsequia præbent lavandi etiam capita & pannos, suendi vestes ac resarciendi; [egentibus magna cum caritate serviunt,] nec remittunt eos sine pane in manibus, caseo vel ovis, sive fructibus aut horum similibus; diligentiam exercent infirmis Fratribus, præcipue advenis. Inter plures fuerant Fr. Angelus Perusinus, & Magister Sororum præfatus; Fr. Jacobus Tifernius, qui eam audivit in Reate tresdecim annis. Si quandoque opportuna defecissent, interpellant regem Christum, implorant, consequunturque: & cum urgebat necessitas, assumpta decenti & honesta societate etiam decumbentes visitabant; deferentes confectiones, [subinde usq; ad defectum panis;] ova, vinum, & pullos: quæque facultas negasset, apud pias matronas & familias quasi mendicando petissent, jam enim sanctam paupertatis normam attigerant. Cum sic quotidie fieret distractio rerum, contigit aliquando matrem narrando objecisse Columbæ, etiam cum lacrymis (erat enim pia & simplex mulier, sagax tamen & provida) Columba, statuamus jejunare hodie, quia non est panis in domo. Quod cum pia filia percepisset, ante parvum altare, quod erexerat in domo, genuflexa orabat: [sed orante Columba iis succurritur.] at cum inde assurrexisset, illico a divitibus mulieribus & a convicinis panes portabantur; aut quæ debuissent operis mercedem, filatus scilicet vel texturæ vel acus, statim mittebant nummos aut deferebant: quibus familiæ providebant etiam abunde; & secundum eorum pios affectus, poterant Dei ministris & indigentibus subvenire.

CAP. VIII

[11] Tumidus ille ac teter virtutum hostis, invidusque amissæ gloriæ, innocentiam sectantes conatur divertere, [Hæc coævas solita piis colloquiis] tendentes in Deum tumultibus reclamare, spiritualesque volatus suggestionibus deprimere. Sed revera humilitate vincitur princeps superbiæ, frangitur oratione, resistentia fugatur, fitque gradus & sternitur pede casto: proficiscitur perseveranter per misericordiam Dei beata puella, & collata sibi dona nequaquam abscondit, sed exponit ad lucra: profecto etiam in numero coadunat coætaneas puellas odore sacræ famæ, & verbo & exemplo invitat ad Christum; nunc quidem divinitatem & altitudinem regni cælestis & æternȩ vitæ præfert, Angelorumque pulchritudinem & gloriam Sanctorum; [excitare ad contemptum seculi,] nunc caritatem Dei, pietatem & misericordiam magnificat, atque mansuetudinem Christi: qui piarum virginum decorus sponsus, ac integritatis custos immortalis, sibi caritate junctas ingenuas facit & coheredes, non horret pauperes aut divitibus adulatur, quin ȩqualiter omnes gemmis virtutum ornat & gloria coronat: jam spernere suadet hujus mortalis vitȩ lenocinia, [a Christo sanctisque visitatur jam decennis,] jocos seculi, ac vana blandimenta mundi. Tempore autem nocturnæ quietis, dum in silentio ante suum altare devotius oraret, apparuit illi Dominus Jesus Christus, sedens super aureum thronum: cui assistebant S. Petrus Apostolus & S. Paulus, necnon cum c leone S. Hieronymus, & magnus Pater ac sponsor S. Dominicus. Quem cum vidisset, humi prostrata, benedictionem postulat: quam assecuta, ex sancto proposito virginitatem suam illi perpetuo dicavit & vovit, quodque alteri sponso numquam assentiret. Leo autem qui apud S. Hieronymum fuerat, cum ea tota illa nocte remansit, [& virginitatem ei vovet.] mirabilisque odoris fragantia in camera illa diutius fuit.

[12] Nempe benedictione accepta insurgit pugna. Nam germanus frater, paternus tamen (præ habuerat quippe pater aliam uxorem) cum audisset suam sororem Columbam velle renuntiare seculo, fremens & tumens, Magistrum Sororum, auditorem Confessionis illius, minis invadit, [Hinc contra eam insurgit frater] & inhibet ne decetero de sorore sua se aliquo modo intromittat. Ipse pro certo ignorabat, quod consilium Dei in æternum permanet. Christi Confessor innititur auctoritati Euangelicæ; Nolite timere eos qui occidunt corpus; continuat tamen, sed prudenter. [Matth. 10, 28] Ille autem sororis innocentiam molestare non auder, sed dissimulando machinatur insidias, quibus faciliter puellaris natura blanditur, ornatu scilicet vanitatis & copula maritali: venusta quippe Christi puella erat & decora valde. [ipsosque parentes movet ut filiæ propositum nitantur flectere,] Fratri jungitur pater ipse, & matrem movet: ipsis adhæret omnis parentela. Puella jam decennis fere erat, quam etiam alba veste ornant, & aliqualiter dissimulant. Qua induta cum ad ecclesiam ex more procederet, vanæ gloriæ stimulo agitabatur: quare pie Deum timens, eam de cetero induere neglexit: mater Christi Confessorem stimulat ut rigorem pœnitentiæ ejus & orationum mitiget, aut pro parte suspendat. Flectitur incautus, in eoque pure fidenti simplici Columbæ dissuadet Quadragesimalia continuare jejunia, sed intermissim. Quæ dum meditaretur & quasi retrocedere judicasset, respondit; Pater, vere absque labore prosequor & imitari opto magistrum meum Jesum Christum, [inducto etiam quadamtenus Confessario:] ac venerandam matrem S. Catharinam. At ille jubet matri, ut saltem ferculum unum de oleribus vel leguminibus conditum procuraret: quod cum intentasset, pia puella, ne palatum alliceret, cineres vel terram aut aquam apponebat. Mater cum advertisset obstitit: O filia, inquit: quare te vis interficere? Libenter tamen simplicia & inculta ac etiam exigua sumebat: carnes autem & quodcumque lautum omnino neglexerat, licet quandoque id non advertissent.

CAP. IX

[13] Vaticinium quod fuerat a Spiritu sancto oportebat impleri; ut divinæ pietatis sortiretur effectum. [Sed ut fraterculi prophetia impleretur,] Germanus namque ipsius, qui prædixerat, Ego Frater & Columba Soror, jam in conventu S. Dominici Ordinis Prædicatorum, habitum sanctæ religionis d susceperat, pie docteque vivebat, ubi & mirabiliter profecit. Æmulabatur æmulatione Dei soror ipsa fratrem, frater illam dulciter hortabatur. Prior autem collegii Sororum cum ex more regulam legisset, ipsa zelo succensa devote rogabat, ut consequi mereatur: & publice supra majus altare in manibus illius Prioris spopondit, [ipsa post ostensum sibi in visu præmium castitatis,] habitum ipsum sumere, ac perpetuam Christo virginitatem custodi re. Ad aliquos dies hanc visionem passa est. Vir quidam pulcherrimus duxit illam ad quamdam arborem, ut ibidem effodiat: quæ territa cum non auderet, ille effodit, & auri massam e repertam ei obtulit; Accipe, inquit, pro labore tuo. Ipsa renuebat: quare ut apprehenderet ipse coëgit. Rursus conduxit eam ad ecclesiam f S. Scholasticȩ, ipsamque statuit ante imaginem beatissimæ Matris Dei, [vidit se fratremque ab Angelis cingi,] cui astabant duo Angeli, habentes in manibus duo alba cinctoria, & alterum sibi, aliud fratri suo, quem in brachiis ejus videbatur habere, propinant. Sermo fidelis: nam Benedictus & Scholastica sanctissimi, etiam in Christo fuerunt germani, ac religione clarissimi. Inde fere ad duos menses dilectus ille frater balteum suæ militiæ & gloriam inter cælestes excubias g recepit, sic commutatis zonulis quas consuerant in flagellum: ipsa vero, quasi florida arbor paradisi, [& illo inter Prædicatores mox defuncto;] suavitate fragrans boni odoris Christi, fructus reddit caritatis & honoris. Itaque plures diversarum Religionum Patres, nec non earum piæ Sorores, cupidine maxima dabant operam ut illius societate fruerentur, judicantes se feliciores si eam consequerentur in Sororem. Profecto ex tunc dulcioribus contemplationibus intenta, amplius orationi vacabat; in tantum ut neglectis sensibus & rapta in spiritu, sæpe sæpius per plures horas quasi marmor reddebatur. Jam credita sibi fuerant divina colloquia, pretiosa super aurum & topazium, ac melle & favo dulciora, [ipsa actionibus devotis intenta,] fueratque accincta robore. Fervens accessus erat illi ad sanctum Maurum: etenim locus ille quoddam montis Calvarii fertur habere vestigium: ibi passionem Christi, quasi Hierosolymitana peregrinatione, sanctificabat. Itidem circa quasdam columnulas Cathedralis h ecclesiæ se obversabat, & versis ad terga manibus brachiis colligabat.

[14] Versutus ipse contortus dæmon subdole fraudem sollicitat & cladem. Nempe callidius parentes stimulat ut illam tradant nuptui. [jam duodennis solicitatur ad nuptias;] Jam puella duodennis erat: mater blanditur, seculares ornatus ipsa contemnit: affines de sponso alludunt, illa horret. Tandem parentes eam de nuptiis astringunt, pia puella respondet; Ego sponsum jam accepi Dominum Jesum Christum, & me sibi in omni castitate dicavi: prorsus nolo habere alium. Avunculus autem, qui & majoris auctoritatis erat (præbundabat quippe substantia) replicat, graviorique sermone ratiocinatur, & quasi sanctiori lege suadet, quod tenetur assentire, præcipue quia in illius arbitrio penderet hujus negotii optima provisio: [quas constanter recusat,] prosequuntur, pater, qui hortatur & præcipit; mater, mulcet & applaudit; major ille frater, Volo, inquit; tandem omnes acclamant, Sic fiat. Pia puella, a terra ad cælum elevatis luminibus, reductisque humeris ad collum, corde constanti, modesta voce, in omni mansuetudine idem contestata est; Accepi Dominum Jesum Christum, nolo habere alium. Quod cum audissent, prorumpunt in minas, & strictis dentibus fremunt: minantur indicibus, illamque quasi rebellem torvis oculis contuentur, & tamquam favoribus eorum indignam vilipendiis abjiciunt, quodq; interficerent si non assentiret; [Iesum sponsum habere professa.] [minantur]. At illa patientia præstans, tranquillo corde orabat; Domine Jesu, ne abjicias me: tu enim es sponsus meus dulcissimus, in quo confido. Proposuerat quidem potius mori, quam transeundo ad secunda vota Christum abnegare: & ecce pia mater conversa est in asperam socrum, & ipsa quasi orphana cui non erat patrocinium: verumtamen in Deum devotius absorpta, de seculo non cogitabat; sed reverens & tacita, sanctis operibus ac familiaribus obsequiis insistebat.

ANNOTATA.

a Fastus huic Auctori semper scribitur Faustus; nec tam superbiam, quam ornatum pompamque externam significat.

b Glastum color ceruleus, qui modo tam copiose advehitur ex India (unde etiam Indigo vulgo dicitur) ut apud nos collecto amplius opus non sit.

c Leander & omnes Italici scriptores S. Leonem Papam hic intelligunt: ego animal illud quod solet cum S. Hieronymo semper pingi, ipsumque cessante visioneideo relictum apud B. Columbam nocte reliqua, tamquam custodem voti quod secerat, & pignus fortitudinis divinitus ipsi dandæ ad sui propositi defensionem, contra mox insurrecturas tentationes. Ast, inquies, per meram vulgi ignorantiam fit, ut Leo S. Gerasimi appingatur S. Hieronymo, an hunc errorem confirmaverit, divina (ut supponitur) apparitio? Nequaquam sed permissa fuerit phantasia Sanctæ præhabitis naturaliter speciebus, licet erroneis uti etiam in raptu; quod satis frequenter contingere alio opportuniori loco ostendemus sequenti Tomo.

d In margine additur (sed aliquanto inferius, & loco non suo) Arbor Religio est: massa auri, magna præmia signat.

e Mirum profecto, cum solum tunc fuerit annorum decem, ut mox apparebit ex ætate sororis, qua erat biennio junior.

f Cæsar indicat monasterium Benedictinarum hoc fuisse, cum ait quod conatæ sint Columbam ad se pellicere & ad Regulam Benedictinam amplectendam.

g Omnes hic interpretantur mortuum tunc juvenem fuisse: idque videtur sensus exigere, nec vero postea fit ulla ipsius mentio: sed fratris alterius, qui similiter postea Dominicanus ex prioris fratris nomine dictus est Joannes, infra num. 98.

h Cæsar indicat, Cryptam Cathedralis ecclesiæ, intra quam erat oratorium Confraternitatis sacrorum Stigmatum S. Francisci.

CAPUT III.
Sponsalitia pacta simul cum capillis rescissa, molestiæ a consanguineis & dæmonibus ideo toleratæ.

CAP. X

[15] Semper virtus fuit in pretio, & celebris habetur fama honestatis: quod namque in pectore avunculi habebatur occultum, prodit in lucem. [Iuveni opulento desponsa a parentibus,] Nam quidam pulcher adolescens, felicioris originis ditiorisque fortunæ secundum seculum, piam puellam concupivit uxorem, affectabatque summopere: jam quippe ipsa annos pubertatis attigerat. Cumque innotuisset parentibus, junctis ad cælum manibus & præ gaudio exultantes, quodque nacti fuerint fortunam tam opimam admodum læti, firmant dotem, fideque spondent ei Columbam in uxorem, ipsa tamen nescia; stabiliuntque diem, qua & ipsa præbeat assenssum: ornant cinctorium sponsale, præparant confectiones, & instrumenta sonorum, & choreas juxta ritum patrium. Cælestis autem Sponsus ipse dulcissimus non derelinquit sperantes in se, sed semper opportune succurrit. [a duobus Prædicatoribus sibi apparentibus eo dirigitur,] Quamobrem nocte præveniente deputatam diem, apparuerunt ei duo in habitu Ordinis Prædicatorum, admonentes eam ut mane festinaret ad S. Maurum, ubi sanctimonialis quædam de quibusdam emergentibus eam plene instrueret, nec timeret. Pia puella stupuit: & cogitans quid sacramenti visio autumaret, ȩstuabat lucem, & quasi nox protraheretur ingeminabat suspiria. Tempestive matrem sollicitat & convicinas; petentes ecclesiam pia puella præibat: quamdamque Crucem in summitate collis in via fixam a adorans, flexa orabat. [ubi quid faciendum intelligat:] Et ecce illico astitit ei quædam Monialis: Noveris, inquit, bona filia, te traditam nuptui, & hodierno vespere sunt celebranda sponsalia. Esto constans, & nullo modo abscedas ab æterno sponso Jesu Christo: abscide tui comam capitis, & illis assigna: subitoque discessit, nec sequentes adverterunt colloquentem. Tali igitur oraculo puncta ingemuit, incedebatque suspirans; intra se alloquens, iterando: Numquam faciam: Potius mori: Utinam possem deserta petere, vel me in aliquo monasterio celare! Christi Confessorem appellat, reique seriem manifestat. Qui arduum nimis casum existimans, eique plurimum compatiens, dixit: Sancta Catharina Senensis in hoc casu incidit comam: tu, filia, fac similiter, & ora.

[16] Vespere tandem sponsi parentela conveniunt; & sponsale cinctorium præferunt b. Quibus domi residentibus utriusque affinitatis viris & mulieribus, [& consanguineis ad sponsalitia collectis,] beata Columba dixit: Vos me spopondistis & vultis me assentire? Quiescite paululum: jam redeo. Et ascendens solarium, incidit comam c sui capitis: abscissamque detulit eis dicens: Accipite pompam seculi ac istas vestras vanitates. Ego quidem accepi sponsum, qui non exigit ista: quod autem de me feceritis non curo. [rescissam capitis comam exhibet,] Doleo nihilominus de ipso juvene, qui me voluit accipere: porro ipse pœnitentiam luet. Nutu Dei tantæ auctoritatis illius verba fuerunt, quod confusi nec valentes replicare omnes protinus discesserunt. Quanto autem tumultu minis & injuriis a suis affecta fuerit, cum quisque præsumat, narrare non oportet. Ut autem dies illuxit, ne occasionem pluris scandali præberet, ad monasterium proximum S. Scholasticæ d declinavit, clamque in ecclesia manebat. Nempe vulgatus erat in civitate suæ constantiæ notabilis actus. Sanctimoniales ipsæ timentes, [atque ad ecclesiam fugit;] neque nimii algoris, nivium, & gelu, seu inediȩ aut fletus acerbitate commotæ, neglexerunt omnem pietatem: orantem tamen tota die, omni alio refrigerio destitutam, eam dimittunt. Parentes irati circueunt convicinia, eam requirentes. Quæ ut advertit, in domo cujusdam piæ viduæ, ubi pernoctaverat aliquando, se contulit. Sed ut eis innotuit, [unde violenter retractam S. Dominicus apparens solatur.] furentes minis ac verberibus domum redire compellunt, dicentes: Nolumus desistere, velis nolis, accipies maritum. Sæva tandem importunitate fatigati mitigant iras: ipsa vero beata puella redit ad contemplationes suas, & lacrymis ac precibus Jesum Christum invocat suum dulcissimum sponsum; Domine Jesu, ne abjicias me. At cum quasi lassa dormitasset, apparuerunt ei piissimus ipse Pater, scilicet Dominicus, cum S. Catharina Virgine Senensi: qui cum supposuisset lævam capiti ejus, reclinemque exciperet, dulciter eam consolabatur dicens; Filia, ne dubites, quia eris omnino religiosa Soror de Ordine meo: sicque admodum lætam dimisit.

CAP. XI

[17] Altius prospicientes advertimus, omni tempore perniciosum fuisse resistere Spiritui sancto, ac nefarium directioni divinæ intentare sacrilegium. Profecto & assertus ille sponsus, [Eadem nocte addictus ei sponsus] in eodem silentio noctis est etiam ipse hanc visionem passus. Nam videbatur ei, quod ipsa Columba, velut ornata sponsa, habens in capite coronam, ingrederetur præfati domum. Qua ingressa, corona de capite ruit, sibique videbatur mori. Qui horrore expergefactus est & excitatus a somno, [in somnis visa Columba territus,] cœpitque phantasiari diutius quid sibi apparitio prognosticaret: invaserat quippe eum terror intensus valde. Mane illico [adiit] quemdam sacræ Theologiæ egregium Professorem; & omnia percunctatus, sciscitabatur ab eo interpretationem rei. Cumque ipse singula ponderasset; Arbitror, inquit, quod tibi non expedit neque te deceat præsumptuosa temeritate adversari Christo, cujus ipsa pia Virgo profitetur se dedicatam sponsam: profecto & melius omnino facies si desistas. Qui pœnitentia ductus, accessit ad parentes piæ Columbæ, dicens: Nolo pugnare contra Christum: ego abrenuntio omnibus promissis & juramento. [ultro renuntiat pactæ jam sponsæ.] Et post paucos dies ivit Romam, unde reversus mortuus est, sed & omnis illius familia in brevi est consequenter extincta. Caput enim mulieris vir, Corona capitis splendor familiæ, quæ ruina periit: nec ipse de sua temeritate transivit impunis. Quædam præterea pia soror, quam Pinzocham e dicunt, ipsi B. Columbæ affectu charitatis & pietatis solicitudine juncta, vidit eadem nocte duos in habitu Ordinis Prædicatorum: & unus præbebat B. Columbæ scapulare, alius vero quinque panes, inter quos unus teter erat & horribilis valde, reliqui candentes. Ob id præintellexit, quod tandem Religionis habitum consequeretur; & cum alimento cælestis refectionis, tribulationes horribiles pateretur & dolores mortis.

[18] Pater nihilominus ad se reversus, meditabatur animi constantiam virtutesque B. Columbæ: & recognoscens digitum Dei, sancto timore corripitur. [Pater quoque ipsam dimittit pro arbitrio vivere:] Namque de cetero statuit eam omnino molestiis non impediri, sed locum seorsum in domo assignavit, ubi prosequi posset devotionem suam; indulsitque ut prædicationibus & sacris officiis (congruis tamen temporibus ac cum piis personis) commode interesset. Mater vero, etsi integritatem divini cultus & devotionem, nec non omnimodam ejus honestatem diuturna prorsus experientia comprobasset; cum tamen affines consanguinei mugitiis f trutannicisque verbis, una cum procacibus minis, eam sæpius retunderent, & de diligentia custodiæ insultarent (quia opinabantur speciosam ipsam puellam, tantæ puritatis & simplicis incessus, faciliter posse deludi) tum etiam fortuito periculo aut rerum discrimine suspecta, libentius tradidisset custodiæ maritali, [matre non desistente nuptias urgere,] ut se potius a solicitudine absolveret quam satisfaceret pietati. Ceterum quia plurimi lucri ac commodi domi erat, ægre ferebat in parte distractiones mentis, orationis otium, & sancta colloquia. Frustra tamen, quia sibi per omnia obediens, quantumcumque afflicta assiduis laboribus, in omni patientia quȩque sibi injuncta diligentius exequebatur. Rigidior erat ille avunculus, [avunculo & fratre etiam plagas parantibus,] qui gravitate fastus ac favore familiæ, nutibus indicebat arguebatque digitis: cui obsequebatur frater ipse, [filius] alterius matris: qui præsumens de viribus, spiritualis vitæ donorumque cælestium incredulus (forte eorum opinioni consentaneus, qui supra culmina tectorum aliam esse vitam cælestem despiciunt) insequebatur illam profanioribus opprobriis, atque sæpius minis dehonestabat & vilipendiis. Multotiens quoque compertum est in via ad ecclesiam S. Dominici eam observasse, vel transeuntem pro sacratissima Communione, vel sanctis officiis aut prædicatione, [sed divinitus semper prohibitis.] ut illam gladio debilitaret, etiam cum proposito intentandi mortem. Sed divino præsidio munita atque Angelica tutela, illico tenebantur eorum oculi, aut horrore repulsi retrocedebant, vel aliter impediti malignitatis suæ frustrabantur effectu. Affirmabatque ipsa pro certo, pluries vidisse supra caput suum propitium custodem S. Dominicum, ejus protectioni expositum & intentum defensioni: & licet sic multipliciter afflicta ac lacessita, æquo animo tamen propter Jesum Christum ejus dilectissimum sponsum omnia etiam patientissime tolerabat & hilariter.

CAP. XII

[19] Nocentissimus piarum animarum hostis, atrox ille cruentus, [Hinc rabidus dæmon eam cædit,] innocentiæ beatæ Columbæ callidius obstat; & quod per suggestionem non potuisset alienam, ipsemet nititur prævalere. Nam domi eam invadit, irruit in alapas, & unum dentem excussit: in terram dejecta, Jesum Christum fidenter invocat: sons ipse fugit. Sic etiam ante hoc pluries se ingesserat. Quondam videlicet mater ejus, cum vellet extrahere frumentum ex quodam modio, puella in missa porrigebat, [qui alias fortuito invocatus ab ipsa,] infantulus autem superius dimissus in cuna vagitu matrem redire coëgit: quæ festina ibidem puellam reliquit. Et cum ad quietandum diutius immoraretur, puella tentabat exire. Quæ cum præ altitudine non posset, inpræmeditate dixit. Heri dæmon! Cumque advertisset, prorupit in fletum, putans magnum erratum incurrisse. Descendit mater, consolatur afflictam, respondentem, Volo confiteri, volo confiteri. At illa, Quid? Illa narrat: excusat mater: Nil est. Consolari noluit, quousque ad pedes Parochiani per convicinam adducta, [etiam post confessionem,] licet fletu & singultu oppressa. Hortatur ille: narrat tandem. Subridens Sacerdos dixit: Filia, nil est: noli flere. Munita benedictione recessit. Nocte dæmon eam suffocare intentat: puella clamat: mater in brachia suscipit, & Jesum Christum invocat. Iratus ille alapam ad maxillam impressit, & diutius vestigium omnibus patuit. Post aliquos dies dum solarium ascendisset, apprehendit per comam & prostravit, [ipsam nisus suffocare,] eamque suffocare tentabat. Quæ beatissimam Dei Matrem invocavit (illico tamen auxilio affuit) nec non domui toti olim adversatur. Namque intempesta nocte, scintillis ac nidore perterritos parentes surgere cogebat, quasi camera Columbæ verteretur in favillam: qui accurrentes intuebantur in tranquillo orationes prosequentem, ibique velut in securiori loco quiescebant. [variis domum implet terroribus,] Itidem densitate fumi iterato officit totam domum, ac si civitas ureretur: parentes deserunt celerrime cubile, cellulamque Columbæ orantis faciunt refugium.

[20] In tantum miser ille viluit aliquando, ut sensibiliter in forma magni muris variis eam illusionibus molestaret: nunc quidem sudaria lacerabat & vestes, sæpius corroso fractoque filo Pater-nostra per cameram dispergebat, extinguebatque lampadem ne oraret: rursus panem illi ore deferebat, & nuperrime poma, [deinde in forma muris ejus preces interturbat,] ut illam importunitate a sancta meditatione absolveret, & tentaret de abstinentia, quæ illi suprema fuit. Cui diutius insistenti quandoque subsidens respondit: Per nomen Jesu inde transporta: comedas tu. Finxit quasi obtemperasset, insidiatur abjectius sceleratissimus. Malefici pro certo & ipsi asserunt quod ille immunditiam horreat per naturam, quam tamen per obstinatam ejus malitiam machinatur explere. Difficilis utique est hæc pugna juvenibus, ad quam si quis aggredi contendit, sauciatus illico ruit. Vincit hostem, qui Deum invocans terga vertit. [aut obscœnis speciebus objectis] Namque magnus Antonius cum orationibus impetrasset videre fornicationis dæmonem juvenibus insidiantem; ei prostrato ante eum dixit, Vilissima specie mihi apparuisti: te amplius non timebo. Ut igitur virgineam illius puritatem fœdaret, sanctamque voluntatem detrimento obturbaret atque inclinaret ad malum, non semel apparentiis turpioribus & inhonestis allicit; nudos videlicet mares fingit & feminas, exercitantes obscœnas corporis partes ad flagitiorum immunditias, colludentesque impudicis amplexibus. Et puto variasse nutus, [eam fatigat.] nec dicendas circumstantias præmonstrasse, quæ plurimum mulcent mentes hominum. Et cum se dæmon decorum juvenem ostentasset, ultro se nudum præbuit: Omni, inquit, mei corporis voluptate fruaris. Sponsa Christi B. Columba, ira & horrore succensa, ingeminat sputa & fugit ad consueta præsidia, ad orationes scilicet & verbera & stratas spinas; corpusque urebat urtica, sicque in nomine Jesu Christi superabat hostem.

ANNOTATA.

a Cæsar ait, columnam fuisse, cui insculptus erat Crucifixus.

b Albertus, ut scenam impleat, inducit hic præsentem sponsum, blandaque ejus verba, ut Columbam alliciat ad consensum: sed abfuisse satis apparet ex contextu sequenti.

c Idem ait, præcisam tunc comam pervenisse ad Sororesde Pœnitentia in monasterio S. Agnetis, eo tempore extra muros constituti, apud quas religiose servatas ipsemet osculatus sit, agnoveritque coloris esse inter aureum purpureumque. Addit etiam ante annos non multos (scribit autem anno 1650) ex suis spiritualibus filiabus unam annorum 14, cupidam sequendi Sorores duas sub regula Tertiariarum S. Francisci viventes, in simili articulo deprehensam, idem consilium secutam fuisse, ac voti compotem rescisso capillo evasisse.

d Erat enim, inquit idem Albertus, parentum domus contigua monasterio S. Scholasticæ, eo ipso loco, ubi nunc stant crates, prætensæ novo S. Agnetis monasterio: sicut ex antiqua traditione haberi testatæ mihi sunt Sor. Maria Coppa Priorissa, & Sor. Dorothea Zappa Suppriorissa.

e Pinzocha, alias Pinzochera, & masculine etiam Pinzocherus, est portans habitum alicujus tertii Ordinis, & sic etiam explicat Cæsar.

f Mugitius dici videtur, unde & Muginari, ab interno murmure, seu submurmuratione, vulgariter Muggio, quod etiam mugitum significat: Trutanicus vero ducitur a Trutanis id est, scurris ac vilibus hominibus, de qua voce multa erudite Cangius in Glossario.

CAPUT IV.
Columbæ profectus, visiones, extases in domo parentum: de futura ejus sanctitate prophetiæ.

CAP. XIII

[21] Gratia irradiantis ac miserentis Dei intellectum hominis dirigit, movetque affectum, & in tantum elevat & extollit, [Ad ulteriora se extendens,] ut multa supra naturam suam rationale animal operetur & videat, ac interpretetur & cognoscat, ad nostrum etiam provectum, ad adstruendam fidem & spiritualem vitam. Beata denique Columba, velut attestantur illius ortus & baptisma, multiplicibus Spiritus sancti donis promota, cautius se munit adversus insidias diaboli; exquirit Dei præsidia, armisque Apostolicis accincta pœnitentiæ rigore contendit. Profecto jam amplius abstinet, [quinque Quadragesimas observandas assumit,] majorique inedia lacessitos artus attenuabat. Indixerat enim sibi, ultra stationes ecclesiasticas & jejunia, quinque Quadragesimas, ut ita dixerim: a die videlicet omnium Sanctorum, ad Nativitatem Domini; a Septuagesima, ad Pascha; a Rogationibus in Pentecosten, hanc Quadragesimam Apostolorum dicunt; a festo sanctissimæ Trinitatis, ad Octavas Corporis Christi; a festo S. Dominici, usque ad Assumptionem S. Mariæ; & omnibus sextis feriis ac diebus sabbati totius anni. Et licet exigui panis ei semper fuerit communis usus, & potus aquæ; [tandem & panis usum abdicat,] intermisso tandem pane, immaturis fructibus & acerbis uvis etiam parce vescebatur: ita ut piæ convicinæ, sæpe timentes pariter & admirantes, ne extingueretur tanta penuria, saporiferis quibusdam subinde allicerent, ut saltem plusculum sumeret.

[22] Ipsa vero longe avidius spiritualis vitæ pabulum exoptat: panem verum, Eucharistiæ videlicet Sacramentum. Id namque complet vitam cœlibem, [Eucharistiæ desiderio æstuans,] atque in via confortat animam & sustentat, gratiam causat & auget, ad pugnam excitat & confirmat, dæmones terret & fugat, impedit facinora & delet, puritatem & innocentiam obtinet, & conservat humilitatem, castitatem & ceteras virtutes multiplicat & merita, hominemque prægustata gloria tandem transformat in Deum. Nostra igitur Angela, cum Angelorum prægustasset escam, terrestria omnia contempsit, & quasi dulcedinis fastigium attigerit anhelat ad cælestia, vixque sibi mortalis naturæ reservat opportuna. Nimirum cum apud suam parochialem a ecclesiam die Nativitatis Domini ipsum Altaris sacrificium suscepisset, tanta fuit repleta dulcedine, & dilectione inflammata, quod zelo langueret, idque solummodo excogitaret ac meditaretur omnino. Cumque affatim ac uberrime fleret die ac nocte præ illius desiderio; [permittitur eam quot mensibus festisque usurpare:] pius Confessor Christi suus Pater spiritualis indulsit pro omni prima Dominica mensis, festisque diebus B. Mariæ.

[23] Flagellabat præterea corpus suum flagello ferreo, quod disciplinam appellant, ex quinque junctis catenulis quotidie, ter saltem omni nocte (Patrem [in hoc] prorsus imitabatur sanctum Dominicum, [ter quavis nocte se flagellat,] sanctamque Matrē Catharinam Senensem) primo pro suis piaculis, pro peccatoribus superviventibus secundo, postremo pro fidelibus defunctis in purgatorio. Ardebat procul dubio caritate proximi, multumque compatiebatur delinquentibus. Institit non modicum, & apud suum Patrem spiritualem Christi confessorē obtinuit, balteum b ferreum, cinctorium scilicet rigidum, [ferreum cingulum induit;] quatuor digitorum latitudinis, quo virgineos renes suos accinxit: semperque hujusmodi pertulit; in quod quasi squammas ex livore & sanguine diuturnitate demum impressit, ac carnibus incalluit: nec minus super nudo cilicina veste tegebatur. Orabat denique prolixius, sanctisque meditationibus devotius intenta, frequenter mente ac spiritu rapta, [orationi noctes insomnes impendit,] suspensis sensuum exteriorum actibus, ac stupito corpore quasi lapis reddebatur immobilis. Noctes fere ducebat insomnes, nisi paululum dormitasset. Consolabantur eam Sanctorum colloquia, ac visionibus cælestibus instruebatur. Exercitia commodi, & obsequia familiæ, lenis ac mansueta, parentibus subjecta, gaudenter explebat. Ad omnes mitis & placida, pias aures spiritualibus, dictis accommodabat, [dies labori.] corde læto inhiabat: ore salubria verba proferens, ac sacra dicta conruminans, Deum per omnia laudabat.

CAP. XIV

[24] Elevantes in Deum puras mentes cum lacrymis & munditia, terrenis contemptis, cogitationumque fugata caligine, gratias consequuntur, atq; divina mysteria dulciter contemplantur. Sponsa Christi B. Columba in suis continuatis precibus plures habuit visiones Dei. [In extasi quadam] Vidit autem eo tempore nudari se a quodam seculari, deinde extra Reate per latam viam duci usque ad aquas cujusdam fluvii, ultra quem erat desertum: inde resonabant dulcissimi cantus & melodia. Illico apparuerunt tres religionis ac sanctimoniæ approbatissimi Fundatores; sceptriger ille monasticæ disciplinæ Cœnobitarum, [videt tres Ordinum Fundatores,] prȩclarissimus Pater sanctus videlicet Benedictus; medius erat Mendicantium Princeps, egregius ipse doctor & virgo, cum liliis ac codice & habitu candenti, magnus Pater S. Dominicus; tertius erat pauper stigmaticus, pœnitens & humilis, norma Fratrum Minorum, Seraphicus Pater S. Franciscus. Eorum placido intuitu blandita, afficiebatur plurimum, quasi alteram ex tribus eligendam singulorum nutibus illi suggerat Spiritus sanctus, eorumque trium sanctitatem vel aliquo modo imitaturam ostendat. Nimirum candidum potius spectat alba Columba, quæ jam ad innocentiam Stellifeti c oculum fixerat, puritatemque intuebatur & doctrinam. [ex quibus Dominicus suo eam habitu tegit.] Alloquitur eam sponsor ipse sanctissimus, & sublevat brachia: iste est, inquit habitus tuæ saluti opportunus: congeminansque amplexus & frontis oscula, sub cappa sanctæ mortificationis regit: ubi tantam mirifici odoris fragrantiam hausit, quod nec usque ad ejus obitum defecit. Et dixit ei: Hoc desertum via est Sanctorum Patrum, quos sequeris. Nos jam pro certo scimus & dicemus posterius, quoniam relictis omnibus & dimissa patria, ductu Spiritus sancti attentato congressu, ipsa maximum fecerit virtutis periculum; latamque viam, usque scilicet ad Tiberinam aquam, sua strenua probitate sincero calle cucurrit: citra aquam vero visis sanctimoniæ Regulis, sub tutela divi Dominici, ad pascua doctrinæ, per montana Perusiæ, arduo itinere, referta sanctitatis odore, cum suis sanctis Patribus cælestia conscendit, & felici potitur gloria.

[25] [Natalis Domini species ei objicitur,] Circa festum Nativitatis Domini, ut ad contemplationem, tantæ solennitatis devotius excitaretur, [quod] mente conceperar, sensu optat experiri. Rogat igitur Patrem Christi confessorem, ut de lino vel saltem de cera sibi figuret bovem & asinum, ut supra suum altare, quod ipsa præornaverat, mysterium illud eadem nocte repræsentaret. Ipse præoccupatus distulit: pia vero Columba sacratissimæ noctis celebrat excubias, & quo poterat profundius meditabatur caritatem Dei super salutem generis humani. Omnium autem parvulorum beatissimus infantulus Dominus Jesus Christus in præsepio ei visibiliter apparuit: quem genuflexi adorabant gloriosa mater virgo Maria & Joseph, medium inter bovem & asinum, tribus Angelis cantantibus Gloria in excelsis Deo. Mane Christi Confessori se excusanti subridens respondit: Habeo gratias, profecto hac nocte maxima spiritualis jucunditatis gaudia consecuta sum. Plane futurum erat ut in solo Christi corpore omnis sua dulcissima refectio penderet. Die vero Epiphaniæ, cum præfatus Confessor diluculo aperiret ecclesiam, vidit magni splendoris globum de cælo supra domum ipsius Columbæ descendisse: accedentem eam ex more mane ad Confessionem diligenter percunctatur, si quid circa auroram vidisset in camera. Quæ respondit: Pater, [& nocte Epiphaniæ aspectu stellæ dignatur.] ego tota hac nocte vigil rogaveram dulcissimum magistrum meum, ut me dignam faceret videre illam stellam, quæ ab Oriente usque Betlehem sanctos Magos conduxit: & quidem me genuflexa ac menti intenta, quasi tactu quis excitasset, vidi stellam splendidam omnem domum meam irradiantem, quæ ut disparuit domi fragrantiam reliquit. Felix Virgo jam regales gentium primitias concomitatur, latriam condignam exhibere Christo. Nunc melius intelligo Hieronymum ad Paulam illustrem: Ad præsepe quoque, o Paula, inquit, te teste nato puero multitudinem Angelorum, inter crepundia novi partus & querelas nescii ploratus, gloria in excelsis Deo cantantem, ac radiantem stellam vidisti: Magos præterea visione beatis oculis inspexisti, & cum eisdem Deum puerum in præsepio adorasti.

CAP. XV

[26] Liquet, piissimi Patres, B. Columbæ fervens devotio, [Christum flagellatum contemplata.] & ad suum æternum Sponsum caritatis immensus affectus. Profecto cum circa Passionem Domini Jesu Christi suæ meditationis fecisset exordium, ut devenit ad id quod sanctus & innocens Dei filius pro nostra salute, quasi maleficus ac sceleratus, impiorum manibus, in terga versis brachiis, ad columnam crudeliter flagellabatur; nimio dolore confixa, compassionis affectum incepit explicare flagello suo consueto. Et cum se prolixius flagellasset, terraque virgineo cruore subsudaret; mater illius post somnum excitata strepitu, exarsit in fletum: & accurrens ad ostium cellulæ, clamabat: Filia, quid facis? Quare vis te interficere? Ipsa vero absorpta, & petræ Christo juncta, non respondebat omnino. Sed cum fere noctem aurora terminasset, apparuit ei Angelus Domini, præferens illi veluti pulchrum tabernaculum, in quo ostentabat unam animam, & dixit: [intuetur speciem beatæ animæ,] Videas, Columba, quam pulchra est hæc anima: persevera, quia & tu sic eris. Eamque semimortuam blande consolabatur, ac satis refecit. Ceterum & alias cum Missa celebraretur, apparuit ei supra calicem Dominus noster Jesus Christus, affixus cruci, latere aperto, coronatus spinis, ac totus livore perfusus: quem cum fuisset intuita, pietate compassa ruit in terram, [& Christum crucifixum sub Missa.] quasi mortua agoniam protrahens: & cum diutius moraretur, tandem Christi Confessori dixit: Pater, orate pro me: opinor utique, si amplius sic videro, dolore transfixa omnino deficiam.

[27] Elevabatur præterea sæpius mente a Domino Deo, [Reperta in extasi] ad supernaturalia a sensibus abstracta. Hujusmodi autem mentis raptum, extasim sive excessum ignorabat mater ejus. Cum igitur primo eam supra suum parvum altare invenisset procumbentem quasi dormiret, atque sublevare intentaret; illa quasi mortua ruit in terram protensa. Mater vociferatur, & velut exanimem lamentabatur: convicinæ succurrunt, omnes Christi Confessorem insulsum culpant, & reclamant ad conventum, ac si rigore pœnitentiæ atque inedia periisset; [mortua creditur,] illique a suis magni nocumenti periculum fuit: sed salutaris perseverantia Confessorem Christi reddit innoxium, & divina virtus ostenditur. Nam etsi consilio manuum suarum operaretur assidua, non tamen a Dei contemplatione cessabat: quin imo si exorsas texeret telas, [similia patitur inter operandum.] firmatis manibus supra telario in extasi facta, perplures aliquando horas reddebatur immobilis. Stupebant convicinæ omnes, & admirabantur quod nullo modo moveretur, quasi conversa fuisset in lapidem. Similiter si suat aut net sive interloquatur, spiritualia profert & elevatur ad cælestia. Referunt denique pro certo, illam domi relictam ad custodiam infantis, & [jussam] subministrare igni ligna sub lebete lixivii, [etiam illæsa super ignē.] spiritu raptam super faciem ignis corruisse. Nimius autem vagitus infantis quamdam convicinam coëgit accurrere, quæ dum sic Columbam intueretur, putavit extinctam. Illico acclamat matrem, simul ipsam relevant, incolumen tamen ac illæsam omnino.

[28] Contigit quamdam matronam improbe compellere matrem ipsius Columbæ pro expeditione telæ suæ: quamobrem mater urget illam, & astringit etiam importune, [ideo reprehensam a matre solatur Christus.] atque improperatur. Tu, inquit, maritum contempsisti, utilitatem domus negligis, & pro tuo arbitrio jam vacas. Filia, oportet operari dico. Quæ omnino tacuit. Interim visione Dominum contuetur transeuntem per viam, qui conversus ad eam dixit: Columba, sequere me. Inde hilaris ac jucunda, ad sensus restituta, humiliter matrem alloquitur. Mea mater, absque dubietate expedit magis Jesu Christo obedire quam patri aut matri: rogo patienter feras. Illum utique sequar, quem procul dubio super omnia diligo. Nolis obsecro (coacta dico) non sis infesta Jesu Christo. Nequaquam decet tanta solicitudine uti pro istis terrenis & caducis: sed oportet præferamus factum animæ & opus æternæ vitæ Felix virgo Christi [quod] non tantum propriam genitricem, quantum convicinas & puellas, quas salutaris eloquii dulcedine attrahebat, frequenti instructione commonefaceret; seque omnibus bonorum operum exemplum præbuit.

CAP. XVI

[29] Inflammant ad caritatem Dei exempla Sanctorum, tamquam carbones desolatorii, qui per applicationem sibi ac proximis vastant affectum carnis & hujus seculi; & dum alter fervore alterius incenditur, in viam salutis cautius proficiunt atque sanctius instruuntur. Ab Occidente namque, de Hispania videlicet, quidam spiritualis devotusque dominus Episcopus, Dei servus optimus, perinde Reate venit d ut Christi Virginem, [Hispanus quidam Episcopus,] quam revelatione Spiritus sancti mente præcognoverat, coram quoque corporeis oculis intueretur; qui Cathedralem ecclesiam ingressus, prudenter de ipsa sciscitabatur. At dum commodius quo poterat investigasset, quasdam puellas non minus nobiles quam morigeratas sancte alloquitur ipse bonus Dominus, [visendæ Columbæ causa Reate advectus,] sed non acquiescit. Quin imo nocte ad pium Deum orationibus instantius pulsat, ut, quam plurimum optat, ei clementius manifestet. Mane igitur ecclesiam ipsam ingressus, stellam mirabilis e splendoris sensibiliter spectat, quæ supra caput B. Columbæ orantis erat. Qui nimio gaudio admodum lætus, recte versus stellam dirigit gressus. Sed dum fere attingit Christi Virginem, [eam ex stella superne apparente cognoscit,] tanti viri præsentia expavescit illa. Amita vero ipsius illico assurgit, illique flexa obviat, & quid exploret interrogat. Bonus Dominus; Volo, inquit, loqui verba Dei cum hac puella. Quæ reverenter & urbane annuunt, & puellam seorsum in unum ex sacellis ecclesiæ adducunt; astantque. Qui (ut tantum virum decuit) sermonem gravitate verborum ac sententiarum profunditate compendiosum cum perorasset, mitius ac blande B. Columbam de multis interrogat, & examinat diligenter, de voluntate & affectu, de cultu orationis & ritu pœnitentiæ, de moribus & vitæ progressu. Cui Virgo humiliter respondit ad singula, affirmans se velle servire Domino Jesu Christo, [atque ad perseverandum animatæ] suo sponso dulcissimo, & Habitum sanctæ religionis ex desiderio sumere, atque sacratissimam Communionem optare sæpius frequentare. Ad perseverantiam hortatur bonus Dominus ancillam Christi; Et scito, ait, pro certo nec dubites, bona filia, Quoniam consequeris omnino quæcumque desiderat anima tua. Indulsitque ei ut etiam quotidie vesci posset ac refici Angelico pane, sibi ipsi reservans onus cujuscumque scrupuli. Postmodum Psalmum, [quotidianam Communionem indulget.] Qui habitat in adjutorio Altissimi, in propriam ejus orationem delegavit; crucellamque [dedit] argenteam, sacris Reliquiis refertam, quam ipsa usque ad pium obitum supra se tulit: postremo Pontificali benedictione insignitam reliquit. Ultimo surgens astantibus dixit: Si puella hæc opportunum spiritualem Patrem habuerit, saltem circa viginti quinque suæ ætatis annos, multum proficiet & magni fructus erit. Quam verbi Dei sancta & opima refectione saginatam, contraque diabolicos insultus & hominum molestias plurimum relevatam dimisit & instructam.

[30] [Cuidam de Beatis Sororibus concionato,] Amplius Magister quidam Prædicatorum Ordinis, de beatis Fratribus ac Sororibus ejusdem Ordinis prædicaverat: ad quem commode B. Columba cum tribus f coævis puellis accessit, requirentes si omnes urbes habent aliquam Beatam præter Reate, Qui visa earum columbina simplicitate, subridens respondit, Faciatis unam ex vobis, quæ neglecto contemptoque mundo totum cor in Deo constituat, illique soli placere studeat, & Beata erit. Mirabilis Deus, qui etiam servos suos indiciis quibusdam & signis præmonstrat & attollit. Domi conveniunt, ut ex ipsis unam eligant, quam Beatam laudent: scrutantur ac discutiunt: quælibet quamlibet hortatur: [offertur a sodalibus ut talis futura,] reliquæ se excusantes renuntiant, conveniunt in Columbam: quam omnes unanimiter eligunt, neque renitentem, sed humiliter se ingerentem, ac dicentem, Orate pro me, ut sim digna ancilla Dei. Et confestim ad præfatum Prædicatorem alacres redeuntes, & lætæ dixerunt patri; Elegimus Columbam, ut ipsa sit Beata. Qui non parum admirans, & quod ex improviso dixerat corde conferens, electionem ipsarum piam laudavit, atque signo Crucis approbavit. Simile prorsus habetur de S. Francisco g, qui adolescens cum una cum pluribus a Perusinis captus, & diro fuisset carceri mancipatus; dolentibus aliis, hic solus exultavit: & redargutus super hoc a concaptivis, respondit: Ideo me exultare noverius, quia adhuc Sanctus per totum seculum adorabor.

ANNOTATA.

a S. Donati eam fuisse, ait Cæsar.

b Idem appellat duos circulos ferreos: quod infra confirmatur num. 102.

c Pingitur scilicet S. Dominicus cum stella in fronte.

d Albertus verosimilius esse putat, quod venerit causa Iubilæi, ad vigesimum quintum annum reducti a Sixto IV anno 1475: sed tunc solum octennis fuisset Columba, cui (ut vidimus num. 22) post repudiatas nuptias annos pubertatis ingressæ, Confessarius potestatem fecit, quotmensibus semel & insuper festis communicandi; hic vero Episcopus, de ea raritate querenti, quotidianæ Communionis potestatem, ut mox dicitur, fecit. Agebatur ergo ut minimum 80 annus istius seculi, cum hæc res accidit. Batestra in hoc Albertum secutus, ordinem historiæ immutavit, nec advertit animum ad id quod dixi de Communione.

e Sic S. Ianuarius, inquit idem Albertus, ex vertice S. Sosii flammam ascendentem conspexit, de qua in illorum Actis apud Surium. 23 Septembris num. 2.

f Idem hoc refert quasi in pueritia Beatæ actum ex Ambrosio Taëgio, sed nihil vetat quindennem fuisse.

g Habemus plures S. Francisci Mss. vitas, ea quam S. Bonaventura collegit antiquiores; in illarum ergo aliqua ad 4 Octobris inveniendum confido, quod iste omisit & hic narratur. Cæsar addit, quod simili modo S. Philippus Nerius, uti videbimus ad 26 Maji, prænuntiaverit suum caput post mortem argento obtegendum, sicut & factum est.

CAPUT V.
Fames Eucharistica Columbæ, variis miraculis expleta & honorata: raptus ad loca sacra, susceptio Habitus.

CAP. XVII

[31] Præstantissimum corpus Christi, salutare viaticum pauperum peregrinantium ad patriam æternæ felicitatis, B. Columba amplius affectabat, jamque ardentius expostulat. [Permissa festis omnibus communicare,] Ob id summopere sacris Sacerdotibus deferebat, illosque devote venerabatur, ac prosequebatur humiliter, nec non & se ipsam sincera simplicitate omnino credebat. Suum itaque Patrem Sacerdotem lacrymis astringit. Deus autem indulget & aspirat, quod jam singulis diebus festis obtinet, facitque proventum contra affinium insidias & detractiones. Nam amita, sanctitatem quidem Virginis approbans, statutis diebus mane ad laris fenestram B. Columbam egredientem observat, eamque ad ecclesiam subsequebatur, & Sacerdotis diligentia sacris expletis mature redibant. Flagitiosus hostis molitur insidias: & facta effigie opimi juvenis & honesti: obviam [ei veniens] verbis blanbis suadere nititur, fore salubrius tantæ pœnitentiæ mitigato rigore communibus vesci & uti vino, [confundit dæmonem id dissuadentem,] ne videlicet reatum proprii homicidii incurrisset. Cumque respondisset; non ut se extingueret abstinuisse, sed ut reprimeret carnem ac subjugaret spiritui; subintulit Virgo, Cuncta sumit qui Deo reficitur, quoniam in illo omnia continentur. Malignus replicat. Non est, inquit, ut tu opinaris: neque ipsa Communio continet veluti sentis, cum sit farina & panis, quod etiam consumitur, ut advertis. Illudenti pluribus mendaciis, tandem Christi Virgo objecit de rubo Moysi, qui cum videretur uri, illæsus tamen & incombustus minime defecit. [& animatur aspectu crucifixorum:] Illico repercussus dæmon evanuit. Quem ut advertens cognovit B. Columba, Jesum Christum suum dilectissimum sponsum invocavit, & se signo sanctæ Crucis confestim munivit. Repente multitudo maxima Crucifixorum illi affuit, quasi stabilitam sibi credulitatem portenderent & constantiam. Inde festum a decem millium Martyrum crucifixorum devotius coluit & venerabatur. [ipsiusque Christi supra calicem] Mane vero in Missa vidit supra calicem Jesum Christum in Cruce pendentē, cujus objectu ȩstuans ac dulcissimis lacrymis profusis, Communione sancta maxime consolatur. Ille vero indignus atroxque nocte præfatam amitam ejus invadit, ac improperose insultat. Ut quid te intromittis de Columba, [ille vero in ejus amitam effundit calicem.] quæ stulta est & fatua, vacatisque superstitionibus & ritui inconsulto? Pluribus inde mendaciis objectis & minis adjunctis, multitudo dæmonum superveniens, os illius retorserunt ad aurem, stupidamque dimittunt & invalidam: ita ut jam Virginem associare nequeat aut moveri.

[32] Circa vero crepusculum matutinum duo splendidi Fratres & una Soror veneranda adsunt ancillæ Christi, dicentes: Columba, hora est ut communiceris. [Noctu ad communionem deducta a Sanctis,] Quæ alacris & festina sequitur Fratres una cum Sorore præfata, apertamque ecclesiam ingressi, ipsa flexit ante majus altare. Sacerdos autem cum Acolythis præaccepta clavi Sacramenti servatoque more, ipsam Christi ancillam Communicavit, ac consueto ritu est reversa domum. Cum autem illuxisset dies & esset transacta hora, spiritualis Pater cui confitebatur, dubius impedimenti, accersivit eam, requirens cur Communionem neglexerit. Quæ, Pater, inquit, [ipsam a Confessario accepisse credit,] vos communicastis me mane ad majus altare. Nam & claves Sacramenti illo loco posuistis: neque ibidem reperietis Sacramentum, quia mihi contulistis. Ille obstupuit vehementer. Et cum diligenter inspexisset, invenit ut ipsa prædixerat. Si autem spiritu tantummodo aut corporali etiam præsentia hic non diffinio. Nam habetur de S. Ambrosio, quod Mediolani in Missa b obdormiens, obsecutus fuerit in distans exequiis S. Martini. [signisque probat:] Et similia multa de sancto Nicolao. Rursus equidem, commodi [non] nescia beata puella, Eucharistiæ optat Sacramentum: sed undique perpiexa respectibus conatur differre, ne quasi importuna, omnibus videretur infesta. Cathedralem ecclesiam sibi facit resugium, & ad tabernaculum Sacramenti recurrit: illud fixis oculis intuetur, caritate languet, [alias Iesum ultra ad se venientem excipit.] genas lacrymis rigat, dulcissimum Jesum Christum invocat, ac refici precatur ne deficiat. Confestim quædam candida nubes egreditur de tabernaculo, gradiens usque ad portam & regrediens pluries: tandem ipsam Christi ancillam occupat, & stillicidiis respergit, ac super brachia ejus quasi unus infantulus apparuit, quem reversum in Hostiam devotissime sumpsit, inenarrabilem spiritus assecuta dulcedinem. Sic etiam madefacta remansit, ut interrogaretur a pluribus, si ascendisset e fluvio: ipsa [vero] tacebat.

CAP. XVIII

[33] Exuberat ancilla Christi spirituali dulcedine in refectione sancta, & quanto magis a seculo premitur, tanto potius cælestia augentur. Mater nempe ipsius ad parochialem ecclesiam jam secum ducebat. Quæ inde aliquando prudenter assurgens, per suum spiritualem Patrem in basilica divi Dominici, ex opposito proxima, quasi surripuisset, communicabatur. Quondam dum sic illuc pergit, præfatus Pater ad proximam ipsam ecclesiam celebraturus festinabat: illique ipsa obvia, [& partem ex sacrificio alibi celebrato.] dixit: Deus indulgeat, ac pertransiens petiit Ecclesiam Cathedralem, atque imaginem S. Mariæ lacrymis appellat precaturque singultibus. Cum autem sic diutius orasset, quidam veluti Sacerdos sibi apparuit, præferens Sacramentum, eamque plene refecit. Dum autem præfatus Pater celebraret, ut pervenit ad Communionem, una trium partium deficiebat. Qui, quomodo defuerit ignorans, est amare compunctus, ne forte per incuriam nefas incurrisset. Verum ut etiam sui excusationem pariter interponeret (non enim bene nuntium præintellexerat) B. Columbæ exposuit. Quæ, Ne, inquit, Pater, tristeris: ego sum communicata in majori ecclesia: Nam quidam pulcher Sacerdos mihi gratiam impendit, & optime satisfecit. Qui illico congaudens dixit: Lætor jam de eo quod accidit, longe a dubietate percipio, qualiter Dominus te participem meæ Communionis fecit.

[34] [Ab Angelis ad communionem ducitur.] Rursus contigit eam præfato spirituali Patre privari: quæ ad suum parochialem Sacerdotem, maturæ ætatis virum ac devotum Deo, recurrit: cui confitebatur communicabaturque ab eo. Qui cum in festo S. Joannis Baptistæ opportune teneretur exire, notum voluit haberi B. Columbæ, ut forte abstineret ipsa die. Replicat humiliter ancilla Christi: sed instantius rogat, ne tanto die suo dulcissimo sponso privaretur, quia saltem diluculo posset prævenire: quod venerandus Sacerdos annuit, & summo mane præstolatur ipse, clavesque ecclesiæ supra posuerat altari. Et dum ipsa efflagitat sociam, nuntius urget quod velit venire. Quæ cum paulisper distulisset, tandem incedebat sola: sed comitatus Angelicus vallabat eam usque ad altare. Et cum fuisset communicata, discessit ipsa repente. Ut autem Sacerdos advertit quod claves adhuc erant super altare, expavit stupore, & quomodo quove tetendisset ignorabat omnino. Qui cum diligentius observasset, tandem in majori ecclesia in medio Sororum de pœnitentia B. Dominici eam invenit. Sicque Patri Sacerdoti, Angelorum evidenti ministerio se ductam & eductam fuisse, secreto revelavit.

[35] Non est prætereundum, quod etiam mirabiliter utique factum est. [Diebus quinque alienata a sensibus,] Nam sponsa Christi, cum diutius anxie desiderasset contueri sancta loca & Hierusalem, & utinam Deus indulsisset, ardenter concupisceret; rapitur spiritu, ac per quinque dies quasi esset exanimis omnino immobilis redditur; ita ut parentes jam eam flerent velut mortuam. Quamobrem advocant medicos: qui non invenientes cordis pulsum, inter se disserebant: unus tandem supra caput palpans, judicavit eam viventem. Elapsis diebus quinque cum redisset ad actus sensuum, genitor assistens hortabatur illam ut reficeretur cibo: quam recusantem astringit præcepto, [cum sibi esset restituta,] eique porrigit duo ova sorbilia. Quæ mandato annuens, inquit patri, Sumatis vos unum, aliud porrigatis mihi. Qui statim fecit. Cum vero alterum pro ipsa fregissent, invenerunt vacuum. Illis stupentibus Beata Columba subridens dixit: Non expedit tentare Deum. Et confestim omnibus qui aderant audientibus, vox terribilis desuper intonuit, dicens: Non sit tibi cura de ea: [fatetur visa Hierosolymis loca Sancta.] mea est. Ipsa postmodum sponsa Christi apud suos sacros Patres noluit haberi occultum, qualiter sub eo tempore Hierusalem fuisset, sacraque loca perlustrasset c. De peregrinagio autem & singulis quibuslibet ita distincte exposuit, quemadmodum est, & velut ii qui corporaliter circuierunt pariter affirmant.

[36] Arbitror non minus admiratione dignum quod & sacratissimam imaginem illam Jesu Christi crucifixi, Neapoli in summa veneratione habitam, fuerat intuita similiter, quæ (ut pro certo habetur) S. Thomæ Aquinati respondit, Bene scripsisti de me Thoma &c. d Profecto dum unus ex suis spiritualibus Patribus, [Simili modo vidit Crucifixum, S. Thomæ Neapoli locutum.] qui eamdem diligenter inspexerat devotionis causa, verbum de ipsa exordiretur; statim ipsa prorumpens, Vidi, inquit, & similis est illi, licet minor; indice signans ipsam pervetustam, quam seculis pluribus venerantur, jam supra majus altare patentem, quam objectam devotius speculabatur, ad quam flexa libenter orabat.

CAP. XIX

[37] Requirebat instantius sub eo tempore Christi Virgo Columba Habitum pœnitentiæ B. Dominici, [Anno æt. 19 certificata a S. Dominico] lacrymis & gemitu, apud dilectissimum sponsum Jesum Christum; matrem Dei interpellabat & omnes Sanctos, Patremque Magistrum & Sorores importune supplicabat: jam enim annum decimum nonum suæ ætatis expleverat. Cui devote domi meditanti illuxit magnus ipse Pater S. Dominicus, quem comitabantur sacri Virgines & Doctores S. Petrus Martyr, S. Thomas Aquinas, S. Vincentius, atque diva Virgo Catharina Senensis, [quod esset ad Habitum resipienda,] quos semper devotius invocaverat: qui blande consolabantur ancillam Christi, illique denuntiant, invenisse gratiam apud æternum sponsum ejus dilectissimum Jesum Christum, ac beatissimam ejus matrem Mariam, placitamque cælestibus Angelis & omnibus Sanctis, eamque sanctæ religionis Habitum quantocius consecuturam. Id circo, [inquiebant] qui plus tibi restiterant, sumptibus propriis opportuna procurabunt: Sicque eam munitam constantia reddunt. Quo oraculo lætificata plurimum, se ad altiora succingit. [statuit integram Quadragesimam agere] Plane quadragesimali tempore adveniente, frugalibus etiam abdicatis & neglectis, quotidianum dumtaxat supersubstantialem panem nostrum, qui animæ substantiam vere fulcit, apud suum spiritualem Patrem obnixe exigit, juxta Avi nostri e doctrinam, beatissimi videlicet Augustini: Accipe, inquit, quotidie, quod quotidie tibi prosit: sic tamen vive, [cum sola quotidiana communione:] quod quotidie merearis accipere. Sed venerandus Sacerdos ambiguus plurimum hæsitat, propter detrahentium linguas non parum timidus: precibus nihilominus & lacrymis ipsa prævaluit.

[38] Dum autem pia devotio sancte succedit, antiquus hostis insidiatur multis modis. Patitur a suis, ab avunculo præcipue & fratre: ob id tutum sibi refugium facit Dominum Jesum Christum sancta Virgo. Insuper quidam convivis, [ideo multa patiens,] ut advertit eam communicari quotidie, callide observabat, si (ut suspicabatur) querelam f objiceret. Cumque multis diebus importune tentasset, probitatem tandem & virtutem ancillæ suæ Dominus Jesus hoc signo voluit illi misericorditer patefacere. Quadam namque vice, dum ipsa pro sancta Communione genua flexisset, flammeus radius & ignitus a superis descendens, stetit rutilans supra caput ejus: [igne cælitus demisso honoratur,] qui videns obstupuit, eamque semper inde in veneratione habuit. Ipsi vero maligni spiritus, quod per alios nequeunt, per se intentant, si forte desistat. Fingunt quidem varias formas, & se visibiliter ingerunt, turpibus actibus & inhonestis pulsant mentem Virginis: collidere contendunt: nunc pia, ut nuperrime scelesta, præsentant: succurrunt velut modo Angeli, non quasi religionis Prædicatorum Sancti: [disturbare eam frustra nitente dæmone:] [nunc] velut Crucifixus adest celeriter: novissime videbantur Jesus cum Apostolis. Sed omnium inspector Dominus Jesus Christus radio supernæ lucis detegebat, dilectamque suam sponsam commonebat. Qui cum non prævaluissent frementes, prostratam trahebant per comam, insultantes illi. Verumtamen in spe & silentio tolerabat patienter pia Virgo, occultumque fieri voluit etiam apud parentes.

[39] Post ingruentes denique tenebras vexilla Regis prodeunt, & hostes vertuntur in fugam, ac post pugnam victrix pervenit ad palmam. Nempe Dominica in Passione avunculus ibidem accersit Columbam, [ac tandem avunculo annuente,] eruditumque fingit sermonem, quo civilem extolleret secularemque vitam, Religiosorum vero ritum pluribus inductionibus exprobaret, ita ut gravitate dicendi evidentiam fecisse arbitraretur. Sed B. Columba solutis objectionibus potiora concludit, quæ etsi difficillima, præstant tamen quæ religionis & sunt optima. Qui sancti propositi ejus firmitatem approbans, ultimo assentit: atque de sua mercatoria apotheca, institor ipse, tunicam & pallium omniaque opportuna de propriis liberalitater contulit. O quantam lætitiam, bone Deus, quantumque gaudium! Pressuras omnes oblivione delet, corde hymnizat pia puella, laudat Jesum electa sponsa, atque de tegmine religiosæ militiæ ancilla benedicit Dominum, omnibusque congaudet. Dominica g igitur Olivarum palmam pacis ac victoriæ suscipit & lætitiam sancti Habitus: Dei utique providentia omni prorsus contrarietate devicta. Ipsa die apud Ecclesiam Divi Dominici, magno conventu ac spectaculo facto hominum utriusque sexus & infantium cum cereis accensis, [sacrum Habitum publice suscipit.] ipsis Fratribus & Sororibus præfatis solenniter Spiritum Deum invocantibus, per manus venerandi Prioris Conventus ipsarumque Sororum Magistri h, una cum ipso spirituali patre & Priorissa, B. Columba fuit induta Habitum de pœnitentia B. Dominici, ad laudem Jesu Christi, parentibus astantibus ceterisque suis, concurrente populi multitudine & religiosorum, cunctis pro certo ob devotionem præ gaudio dulciter lacrymantibus ac benedicentibus Deum.

ANNOTATA.

a Referuntur illa x millia Crucifixorum in monte Ararath ad 22. Iunii, sed cum circumstantiis undiquaque tam parum verosimilibus, ut laboraturi vehementer simus, si nitamur saltem substantiam historiæ salvare. Videatur interim Baronius in Notis super Martyrologium ad diem prænotatum.

b Veritatem hujus facti vindicavit Henschenius, Exercitatione singulari post Veteres Pontificum Catalogos antetom. 1 Aprilis, contra Baronium, subducta aliter temporum ratione, coactum eam negare.

c Albertus distincte varia enumerat, quæ tunc viderit; nec non solicite subducit numeros milliarium, in illo raptu decursorum; quæ omitto, ut propriæ inventionis glossemata; sicut & illud quod Turci B. Columbæ dixerint, si in Christianorum potestate esset sepulcrum Mahometis, sicut in nostra est monumentum Christi, nulli parceremus sanguini aut pretio ad illud recuperandum. Omnem porro admirationem & comparationem excedunt, quæ hoc in genere leguntur in Vita S. Lidwinæ 14 Aprilis.

d De hoc Neapolitano Crucifixo legimus 7 Martii in Vita S. Thomæ num. 35 & num. 1 Analect: gaudemus autem contra dubitantes aliquos, confirmatam veritatem novis novisque testimoniis invenire.

e Nempe Regulam S. Augustini profitetur Ordo Prædicatorum, S. Dominicum patrem habens.

f Id est causam querelæ seu reprehensionis præberet.

g Albertus & Balestra annum signant 1486, quando Pascha celebratum fuit 26 Martii, adeoque Palmarum Dominica concurrit cum festo S. Iosephi, quod utique animadversione dignum fuerat, a nemine tamen notatum scio.

h Iidem hunc nominant Fr. Thomam de Fulgineo: & sic etiam invenitur in Processu.

CAPUT VI.
De miraculosis quibusdam favoribus Beatæ impensis post susceptum Habitum & apud D. V. a Quercu.

CAP. XX

[40] Vigesimo anno ab ortu ipsius Virginis, videlicet inchoante, desideratissimum ac diutius expectatū Habitum de pœnitentia, intus candidum, [Sic Deo oblata in Dominica Palmarum,] animæ puritatem & innocentiam; obscurum extra, corporis mortificationem approbantem, cum ramis virentis olivæ, ipsis dicata die, B. Columba nacta est. Oliva quidem, sicut allegorizat Doctor sanctus, misericordiam significat; ut in ea primum ostenderet Jesus Christus omnem patientiam, quasi fuerit Christi gratiam & misericordiam consecuta. Non solum enim Deus, infundendo interius lumen per quod homo cognoscit; sed etiam per sensibiles creaturas, suæ sapientiæ signa exteriora proponit. Regula igitur spiritualis militiæ accincta, atque in acie Pœnitentiū admissa innocens ancilla Christi, conatum adhibet, pro posse jungi regi Domino Jesu Christo, aut paulisper imitari, illiusque sanctissimis institutis erudiri. [ab ignoto peregrino Cruculam accipit,] Et ecce quidam peregrinus eis ignotus venit obvius, & præferens munus, imaginem parvam videlicet Crucifixi (relevatam dicunt) coopertam a candido: quam postmodum B. Columba semper supra cor gerebat in pectore, omnique custodia venerabatur. Intellexit protinus sponsa Christi, quoniam pede humilitatis ad documenta patientiæ & consortia regni Jesu Christi posset pervenire. Quamobrem de adjutorio Dei confidens, tribulari optat magis, [quam cordi applicitam gestans] adversisque pressuris arctari orat Deum ut assequatur. Seculi quidem commodis & gaudiis diu ante renuntiaverat, non minus oblectamentis & lenociniis hujus mundi: habuerat quoque in eodem actu, coindutam secum Virginem, tredecim fere annorum puellam, quam diutina conversatione habuit caritatis sociam. Ipsa non olim nostris exploratoribus b retulit, interfuisse cum præfato peregrinos, quodque ut plurimum semper meditaretur passionem Christi. Attestatur insuper: [suis sæpe lacrymis irrigat;] O quoties intuebar piam Columbam, imaginem ipsam uberrimis lacrymis irrigare: etsi aliquando per inundantiam mergeretur, illis tamen virgineis lacrymis nequaquam potuit imago ipsa oblidi: nec non lacrymas illas, quasi crystallineas, manibus in gremio pluries collegisse.

[41] [dæmone nequidquam ringente] Nec nominandus ipse diabolica bellua prorumpit in minas: eamque invadit ad medium cordis; Etsi tecum, inquit, non prævaluero, saltem in tuos spirituales Patres volo crudelius desævire; totque impedimentis obsistam, quod tibi pro libitu nequeunt ministrare divina. Quem ipsa fidenter arguit, non horreus tartareas iras; Neque per te, inquit, deficient parochiales Sacerdotes: haud secus vales separare me a caritate sponsi mei dilectissimi. Absque dubio quidem satanæ permittitur insultus (licet sit illi sæpius negata victoria) ob virtutem consequendam, divitiasque cælestes æterni præmii: cujus cruentam vexationem neque simplex rectusque ille Deum timens c evasit, nec optimus ipse illustrissimusque Rex noster & Deus, [& patres ejus spiritales vexante] qui tentari quidem voluit, non tamen succumbere; quin imo devicta morte etiam in nobis perpetuo de hoste triumphat. Permissum plane advertimus exturbatori, ut criminaretur obsequentes sibi Sacerdotes Dei: cujus suggestione sine dubio constat infamia aut turpitudine singulos maculasse, anguineis linguis multorum & affinium; itidem per falsos Religiosos atque garrulas anus & larvatas Sororissas, si forte diffidentia rueret ac desperatione perisset, quasi neglexerit Deus ancillas suas. [ac diffamante qua potuit.] Eja! universæ viæ Domini misericordia & veritas. Columba nostra pro certo in foraminibus petræ altæ juxta aquas nidificat, quia intra plagas Crucifixi elevata per contemplationem, juxta sacram doctrinam & documenta Sanctorum habitat, atque confricatur in cinere (gaudet enim contumelias pati pro nomine Jesu) condolet tamen affatimque gemit scandalum proximi sacrilegamque ruinam.

CAP. XXI

[42] Sanctum habetur a seculo optimumque beneficentiam Dei latria recognoscere, [Aditura B. Virginem de Quercu] deinde deferre summam laudem supremamque duliam (hyperduliam dicunt) Virgini Mariæ Dei genitrici, reginæ totius creaturæ ac mediatrici omnium gratiarum. Quamobrem Christi sponsa B. Columba ad præ electum sacrarium, ejusdemque toto orbe celeberrimam imaginem colendamque, dictam de Quercu d, peregrinari statuit, quo illi redderet, etsi imparem, pro posse tamen, cultum debitum & gratias. Consulit igitur seniores etiam Sacerdotes de opportuno istiusmodi itineris comitatu, [in comitatu 12 personarum,] piarum videlicet mulierum, nec non & de circumspectis viris & providis: alludit præterea mysteriis Apostolici senatus, optatque & ipsa tanto numero proficisci. Reor tamen nullum hominum arbitrari, id temere eam præsumpsisse quod pietati congruit. In quibus quidem pro certo numerandis contemplabatur mysteria Dei; in tribus videlicet trinitatem Personarum: in quatuor, Evangelistas; in quinario vero, dulcissimas sibi plagas Jesu Christi; sicque consequenter cuncta operabatur in nomine Jesu. In id ipsum Christo Virgo cum ejusmodi dulci societate jam convenerat, [calceos recusat:] paratis portandis in via: & mater ejus jubet, oblatis sotularibus, eam calceari: quos cum ab infantia nusquam portasset, excusabat se dicens, Mater, putatis mihi benefacere, lædent me tamen: obtemperat nihilominus, & profecti sunt. Plura admiratione digna ostendit Jesus Christus in sua dilecta sponsa: nam haud procul processerant, & collisi [sotularibus] pedes livore tument, quibus etiam extractis difficulter gradi posset. Cum autem ad supercilium collis Narniam e contra devenissent, depictamque imaginem beatæ Virginis obviam adorassent; [absque pluvia viam conficiendā spondet.] dixit patruus ejus: Columba, elapsis diebus, omni vespere pluit; si habueritis bonum mantellum, nuperrime videbitis. Quæ coram præfata imagine flectens oravit non multum, & surgens admodum læta respondit: Sine aqua discessimus, noveritis nos similiter domum redire. Et sicut prædixerat, ita evenit, ac sereno vespere Narniam applicuerunt. Protinus e populo undique confluunt visere ancillam Jesu Christi, eamque & omnem societatem urbane recipiunt, quasi Angelos Dei.

[43] Facto mane quædam nobilis matrona cum advertisset crassatos admodum pedes & horribiles visu, [equo indomito ut mansueto utitur:] tentavit eam retinere: idque neganti ait: Heu! muli mei absunt, mihique superest tantummodo equi pullus indomitus, haud expertus sellam: B. Columba; Adducant, inquit, quemadmodum est: stratoque sellam imponentes, eam desuper sedere fecerunt: [ipse vero] ita mansuetus semper incessit tranquillusque gradiebatur, veluti quicumque assuetus equus. Jam equidem felix societas jucunde proficiscebatur, erant autē quatuor aliæ Sanctimoniales ejusdem Habitus: ex his una erat illa coinduta puella, cujus mantellina sedenti post posita cecidit de jumento, nec adverterant: [sociæ chlamydem amissum inveniri facit.] advesperascente [autem], puella repetebat illam, amissimamque flebat: Columbam iterato appellat, ac se amisisse chlamydem [queritur], pro qua pater exposuerat quinque ducatos. Statim ancilla Christi inquit, Soror, ne timeas: oremus Deum omnes. Et genuflexa paulisper oravit, & assurgens omnibus palam dixit, Cito reperiemus eam. Et genitori unius earum ait, Retrocede festine, reperies eam in media via. Qui confidens in verbo ejus rediit velociori passu, habuitque obvios quosdam peregrinos. Interroganti, Utique, inquiunt, est in media via. Lætus accelerat magis: atque ad octo fere milliaria reperit, ceu Christi ancilla prædixerat: estque opinatus omnino, Angelorum custodia invenisse tutam medio calle: festivusque puellæ repræsentat, quod paulo ante opinabatur amissum. Omnes plaudunt manus in sublimi, laudesque attollunt Jesu Christo. Diliculo f prosequuntur iter: & ut devenerunt ad quoddam nemus, obvios habuerunt quosdam stipendiarios milites: quorum venustam ac vernantem ejusmodi societatem spectantium unus dixit, Ego volo primam, præibat autem B. Columba. Ingemuit cito præfata puella Soror, Cui inquit Christi virgo, Ne timeas: & ut cominus accessit, dixit ipsa nefandis illis: Si me habueritis, non comedetis amplius. Quo verbo stupefacti illico obmutescunt, ac perterriti transeuntibus cedunt: qui divinæ protectioni benedicentes, Viterbium incolumes devenerunt: ubi primum suæ Religionis Præsidentibus [salutem] deferunt, basilicasque Sanctorum demum circumeunt.

[44] Sacrarium autem Genitricis Dei tribus stadiis distat ab urbe dicta versus g Orientem, quo multitudo maxima peregrinorum jam convenerant. [ingressa ædem D. V.] Cum denique illuc pervenissent, & plurimum insolens turba perstreperet, violentusque omnino esset introitus; ipsa seorsum differebat, si quomodo magis quietus aditus pateret. Sed tumultus prævalidusque clamor adeo condilectam illam puellam exterruit, quod vix pia Columba, trementem manu duceret. Mulierem quidem dæmoniacam parentesmet ligatam trahebant miserabiliter vociferantem. Cujus miserta piissima ancilla Christi B. Columba; Accedamus, inquit, ad illam: & fulta Fratribus sui Ordinis ingrediuntur sanctuarium. Cumque sua vota persoluisset, secesset in capella ubi illa erat: accedensque imperavit dæmoni dicens: [energumenæ aufert abdita sub brachio sortilegia,] Ex parte magistri mei Jesu Christi tibi præcipio, exi ab ea, nec præsumas eam de cetero torquere. Immundus obstitit: Maneo, inquit, hic decem & octo annis, nullusque fugare me potuit: minime tu verbis. Spiritus sancti revelatione ancilla Christi cognovit, quod sub brachio quædam maleficia dæmonumve nomina haberet ligata. Jubet igitur Christi Virgo: Prodas cito maleficia incantationesque sacrilegas. Efferus ipse perterruit, minaturque dicens: Columba, ne me contingas, aut exasperes: væ tibi. Sponsa Christi impegit in eam, & una cum aliis Sororibus injectis manibus ad capillos prostravit, ac vi incantationes illas & præstigia excerpsit, statimque combussit. [dæmonemque expellit.] Demum ante sacratissimam ipsam imaginem Dei Genitricis præfatam mulierem statuit, illumque immundissimum in virtute Dei potenter adjuravit, ut ab ea omnino discederet: & ad vomitus signum illum astringit, vel accensam candelam faceret extinctam. Qui virtuti imperantis non valens resistere, succubuit: & fremens stridebat dentibus, apertoque ore velut draco conatum dabat in B. Columbam quasi tentasset devorare: sed statim se in angulo capellæ damnavit, ac per fœda vomitus discessit: mulier vero, tam horribili vexatione lassa, prostrata remansit.

[45] Igitur quasi coruscasset, ita hoc celebre factum vulgatum in civitate habetur: [Ideo Viterbii retinendam se sciens,] indicitur statim per Decuriones populi, & cavetur ne Christi ancilla recesserit, ut civitatem ipsam sua præsentia tueretur adversis, fitque statim violentiæ opportuna provisio: adeo quod, nisi Dei misericordia obstitisset, non potuisset evadere. Oraverat diutius sponsa Christi coram sacratissima imagine: ubi spiritu cuncta perspexerat, tandem ad reliquam ejus societatem conabatur exire, quæ præ foribus erat jam utcumque refecta: quo non sine difficultate pervenit, æstuante multitudine visere illam ac comprimente. Ipsa denique vanam gloriam horrens, ait illis, Recedamus cito, necessitas urget. Quibus resarcinantibus commoda viatici, mulier illa liberata venit, ac procidens coram B. Columba persolvebat plurimas gratias: [accelerato reditu inde se abripit,] illico tamen stratis jumentis insedentes, festine inde recesserunt: Si, inquit, non acceleraverimus, festinant qui nos capiant. Exploratores quidem insequebantur, hinc inde vagantes, illosque attingere non potuerunt: ut jam quasi vespere montana conscenderent & appropinquarent h Narniæ. Reor satanam, ut vindicaretur de obsessa, intentasse ruinam: supervenerunt namque obscura aëris intemperies, flatusque nimborum ac vertigines turbinis, ac coruscationes & tonitrua: [inter horrendos nimbos a dæmone immissos] imminebat haud procul perniciosa tempestas. Hæsitat pia societas & fluctuat undique, vestes agglomerant, Deum invocant, Columbam tandem præstolantur & adjurant. Cumque Christi Virgo suum Sponsum cœpisset deprecari, ut suæ societati ferret opem auxilioque adesset; rapitur spiritu atque equo insidens orabat in extasi. O rem mirabilem! fuerunt ita præcipites pluviæ & tanta inundantia aquarum (ita compertum est) ut oppresserint etiam plures boves, [sicca cum sociis Narniam venit:] sequentes quoque nec non & ipsos qui præibant eluvies ipsa diluerat: pia vero societas, velut sereno, transivit illæsa & exsiccati omnes, ut prædixerat.

[46] Cum autem appropinquarent civitati, populus multus supra muros urbis spectabat eam; [ubi ne retineatur noctu discedens,] & cum magna frequentia utriusque sexus omnes festivantes ingredientem excipiunt quasi jubilæum. Tractaverant nihilominus eam retinere: quod cum advertisset, nocte i clam discesserunt; & cum pervenissent ad lacum Pedeluci k; cœpit meditari de navicula Jesu Christi & de suis discipulis: assumpsitque ramum virentis olivæ in manibus, & prima omnium ingressa est naviculam festivans multum. Non multum processerant, & ait, Periculum instat & grave infortunium: [subortam in lacu tempestatem sedat.] sed non timeatis. Forte intuebatur iram dæmonis: dormitaverat postmodum Sponsa Christi puto in extasi, & navicula agitabatur fluctibus. Tantum tumuit procellæ ventus ut certe timerent periclitari. Ut autem surgens illuxit Christi Virgo, tempestas protinus [abiit] in auram, & stagni tranquillitas facta est. Exposuit consequenter mirabiliora quædam de magno magistro Jesu Christo, quando fuerat cum discipulis in navicula. Cum postremo per amnem applicuissent Reate, admodum læta, cum palma virenti gaudens regressa est, benedicens Deum l: & quædam signa de palma referunt.

ANNOTATA.

a Cæsar addit, Smalto albo inductam fuisse, & (quod consequens videtur) æream, vel auream: sed potius æream.

b Exploratores dicit, Examinatores seu Iudices, ex parte Ordinis deputatos, ad informationes sumendas de vita & miraculis Beatæ.

c Videlicet S. Job.

d Quia scilicet, ut ait Balestra, non ita pridem inventa in quercu, 10. p. m. ab urbe Viterbiensi, ibique cœperat clarere miraculis, & longe undique visitari.

e Distat Reate Narnia, integri diei itinere.

f Hinc intelligitur longius iter esse Narnia Viterbium, quam fuerat Reate Narniam, licet chorographicæ tabulæ idem fere utrimque intervallum ponant: ubi autem secundam noctem peregrini duxerint non exprimitur: potuit ea acta fuisse Suriani, de quo egimus 15 Maji, ubi de ejus loci patrono S. Eutitio: distatque Viterbio ad 10 circiter p. m. Ibidem, post actum Viterbii diem reliquum noctemque & sequentis diei dimidium, ab ecclesia Deiparæ recedentes, potuerunt egisse noctem alteram prius quam Narniam reverterentur.

g Ita etiam locum repræsentat chorographica tabula, ita ut Soriano venientes fere eum transire debuerint antequam Viterbium ingrederentur.

h Plagam S. Peregrini, Narniæ vicinam, indicat Cæsar ubi res contigerit.

i Post 5 milliaria a Narnia occurrit oppidum, Coldi scepoli, sive Collis scepoli dictum. Hinc genus ducere S. Columbam per patrem inde natum scribit Iacobillus, allegata fide jurata P. Petri Martyris Prosciantis, Ordinis Prædicatorum; idemque affirmasse sibi Eminentiss. Card. Rapacciolum inde natum fatetur Albertus; alterumque paternæ familiæ ramum, sub cognomento Guadagniolorum, ibidem superesse; licet hanc gloriam vendicet sibi Revecciorum Reate familia. Ipse vero opinatur, ideo in Proceßibustaceri de paterna Columbæ familia; quia cum illi fierent, prorsus erat extincta: Colliscepolensibus autem objicit, qua ratione non æque ac Narniensis, sparsa jam miraculi hesterni fama, illi quoq; se obviam non effuderint; esto ipsa nihil carni & sanguini tribuens, non putaverit tantillum a via flectendum, ut tam propinquos visitaret. Ast si attendimus noctu iter instituisse beatam, facile intelligemus quod ejus transitus æque illos ac Narnienses latere potuerit debueritque; proinde ex hoc capite nihil obesse quo minus illis quam prætendunt gloria maneat, maxime cum vel ideo magis potuerit apud Reatinos perire notitia familiæ paternæ, quod peregrina sibi esset, & frater Columbæ ex priori conjugio, patre mortuo illuc iterum se forte receperit unde natus erat, ibique Guadaniolos ex se dictos procrearit, vel saltem invenit affines.

k Media via inter Narniam & Reate lacus occurrit, ab incumbente oppido Pedo-luco dictum: est autem totus ille tractus adeo irriguus Velino amne, in plures lacus se diffundente, ut reliquum iter poßit commode navicula perfici.

l Quod sequitur alia manu & atramento adscriptum erat, eadem scilicet qua additiones in margine & quædam correctiones in textu: unde colligitur ipsum quo utimur Ms. auctore jubente exaratum, ac propria manu correctum fuisse: & Leandrum, qui eadem verba habet, usum esseexemplari recognito, non tamen additionibus postremis aucto; hæ enim apud Leandrum non inveniuntur.

CAPUT VII.
Miracula per Columbam facta Reate, & visio ibidem ipsi oblata ac mirabilis inde discessus.

CAP. XXII

[47] In patria ipsa eam in veneratione haberi non minus compellit virtus quam innocentia, quia sunt ex altissimis per misericordiam Dei. Pro certo [quidem] liquet, [Homicidii reus] compatriotis consuetudinis frequentia quosque sæpius & assiduitate viluisse, ac debito reverentiæ cultu privatos quosdam livore æmulationis & invidiæ. Degenerant namque æmulatione plurimi: aliqui tamen evadunt in melius, & habentur summi. Igitur ancillam Christi jam invocare noverant infirmi, decumbentesque atque rei. Nam civis quidam Reatinus, cui nomen erat Paduanus Petri Jacobi, conduxerat duos agricolas, & concivem locupletem Berardinum Dionysii aromatarium, mercantias croci petentem, clam occiderant: sed diligenti inquisitione suæ affinitatis ipse Paduanus de ejusmodi facinore convincitur, ac Prætoris judicio reus mortis habetur, decapitatione plectendus: parentes tamen favoribus & auxilio, [capitisque damnatus,] per Breve Innocentii VIII Pontificis maximi, executionem utcumque intercipiunt. Mater ejus nihilominus pariter & uxor statuunt refugium piam Columbam, quam lacrymis circumveniunt miserabilibusq; lamentis. Quas admodum compassa hortatur, causam hujuscemodi deferri in S. Catharinam Senensem, idcirco eam supplici voto secum interpellent. Econtra affines interfecti instabant Romæ, & Præses bis intentaverat punire ipsum apparatu solito. [facta hortatu Beatæ confessione,] Mulieres autem ipsæ lamentabiliter rogabant ancillam Christi, dignaretur ingredi carceres & hortari, ne impœnitens desperatione ille periret. Ingressa igitur carceres B. Columba fecit eum confiteri, quæ interim orabat: quo facto dixit, Esto jam securus, hac vice non morieris. In penultima fere ejusdem diei parte defertur Prætori Breve quod expediat in crastino. Parentes lamentabantur, infestantque Columbam, ac conqueruntur: Dixisti, Non morietur, & volunt cras decapitare. Quæ respondit constanter, Non dubitetis, hac vice non morietur. Paduanus vero horrore mortis tota nocte vigil, [ab ea in somnis solvi visus,] cum mane paulisper dormitasset, vidit Sororem ipsius habitus ingredientem carcerem, ipsumq; blande confortatum a compedibus & ferreis manicis absolventem, & tandem extra ducentem. Consequenter adest nuntius cum Brevi ut omnino absolveretur. Cum autem parentes voluissent ducere eum domi, ait, Nequaquam, sed primo habeamus gratias Columbæ de liberatione mea. [præter spem dimittitur, & gratias agit.] Quos ut accedentes vidit, hilaris occurrit [& ait] gaudens: Festinemus reddere Deo gratias & S. Catharinȩ Senensi apud S. Dominicum. Quibus cum multitudine illuc accedentibus, ipse clamabat: Soror Columba de compedibus & carcere eduxit me, & liberavit a morte. Altare quoque S. Catharinæ multis luminaribus venerantes, ibidem spectabile signum miraculi postmodum appenderunt.

[48] Quidam prȩterea Bernardus, filius unicus Roscii a Colæ de Reate, annorum quindecim, infirmitate gravi laborans, [juvenem moribundum] pluribus mensibus decumbens, post diligentiam peritorum medicinæ artis, post usum balnei ac medicinarum, diffidatus a medicis, obnixe invocaverat piam Columbam: quæ tandem, precibus & instantia parentum, decumbentis commiserta plurimū, accessit illuc benigne. Adolescentulus vero jam octo diebus nil alimenti receperat, amissisq; sensibus fere circa pectus tantummodo tenui calore aliquantulum palpitabat. Sponsa deniq; Christi, emissis omnibus etiam illius genitrice, [eidem super incumbens servat.] cum orasset, incubuit super infirmum; positoq; ore suo supra os, oculisve super oculos decumbentis, insufflavit in eum ter. Qui illico apertis oculis dixit; Deus sit laudatus, quoniam visitasti me: jam evasi, & bene me habeo. Mater quidem, quæ observabat ad ostium, protinus ingressa; Fili, inquit, quomodo vales? Ecce Columba, quam optabas ita devote. Ego, inquit, bene sum: spero suis orationibus quantocius evadere: sicut & in brevi fuit. Turba astantium convicinii & affinium ingressa, B. Columba clam statim discessit.

[49] Etiam quædam vidua Reatina, quæ vocabatur Barbara, [Egenti facit panes domi inveniri,] conduxerat in vineam operarios: quibus cum defecisset panis, solicitudine æstuans, exigebat convicinas mutuo: quæ cum minime invenisset, incedebat præ angustia mœrens. Ei cum occurrisset Soror Columba, dixit: Quo vadis, Barbara, sic gemens? Cur fles? Quæ suæ penuriæ condolens, exposuit necessitatem: Neque, inquit invenio, qui velit mihi accommodare mutuum. Pietate commota Christi Virgo, dixit: Ne dubites: redeas domum, quia Deus tibi providebit. Quæ utique in verbis suis confidens reversa est, invenitq; in capsa duodecim magnos panes & pulchros: & plurimum admirans Deo gratias frequentabat & laudes, atque cognovit orationibus B. Columbæ id beneficium se assecutam fuisse.

[50] Pia quædam mulier, nomine Cȩcilia, Columbȩ Christi amicitia copulabatur, [Sterili conceptum indicat & nomen infantis,] quæ fuerat sterilis cum viro suo octo annis, & frequenter se commendaverat orationibus ejus. Cui transeunti mane haurire aquam pia Columba dixit: Cæcilia, noveris te esse gravidam, pariesque filium masculū & pulchrum, & volo quod nominetur Octavianus. Erubuit illa admiratione, neque omnino credidit: tempore autem congruo sic fuit, vocavitq; eum ut prædixerat. Jam postmodum grandiusculus emollitus evaserat (forte in superfluis deliciis alebatur & nugis) dixit matri, Habebis & alios, non hunc superdiligas. Habuit consequenter plures filios, & ille proficiebat in virtute. [mortem quoque post annos aliquot.] Elapsis aliquibus annis pater venit Perusium visere B. Columbam: cumque illi assisteret sciscitabatur eum de Octaviano: qui respondit, Valet. Cui B. Columba dixit, Heu! nequaquā: nam letali infirmitate laborat (quem tamen pater incolumem dimiserat) verumtamen obsecro patienter feras, ac te divinȩ voluntati redde conformem. Cum autem Reate redisset, ille erat in extremis, brevi tandem extinctus: opinor causam forte, quia non crediderat. Quoniam similiter eo tempore hostes b repente invaserant unam portam civitatis incendio & igne: [Monet ab hoste incendi suburbium;] quod per spiritum B. Columba prospiciens, clamabat, Succurrite, succurrite: porta c Varchi comburitur ab inimicis. Non crediderunt verbis suis, sed quidam irridentes subsannabant eam. Fuerunt tandem experti de facto, quoniam portam & ipsum burgum combusserunt, domosq; cremaverunt.

[51] Haudquaquam omittam & aliud valde mirabile. Quædam etenim coætaneȩ Virgines pinsaverant pastam, [modicam farinam tractando multiplicat,] & convocaverant pietate quadā Beatam Columbam, in domo cujusdam Antonii Ficantis de Reate, ut panes pariter expedirent. Quibus caritate juncta, illico hilariter assensit: cumq; totum perfecissent, petiit Christi Virgo unum ex illis crudis panibus, quem acceptum pinsabat deducebatq; suis manibus: verum augebatur crescebatq; nihilominus continue: ipsa vero sequestrabat consequenter (res stupenda) ita ut primo sex magnos imo majores panes formaverint, demum tres placentas, postmodum quos berlingotios d dicunt multos: plurimas itidem paniceas differentias. Reor quidem eam tunc meditari forte in Sarepta Sidonis: ore quippe prædicabat astantibus, laborabat manibus, Sponsus utiq; [lapsum in ignem servat.] mirabiliter cooperabatur Jesus Christus. Hoc unum etiam breviter dixerim. Brigida videlicet Baptistæ de Reate habebat infantem, qui se ultro injecit in rogum. Distans erat ipsa mater, adeo ut jam putaret oppressum: quæ tamen confidens invocabat devote Sororem Columbam, cujus meritis evasit infans, illæsus omnino, ad laudem Dei.

C. XXIII

[61] Nuperrime misericors Deus reversam a S. Maria de Quercu B. Columbam hac cȩlesti visione edocuit; quod videlicet esset Reate in ecclesia Cathedrali, [In extasi visa sibi videre viam, eamque ingredi jussa] utiq; apud e delubrum ac sacrum fontem, cui assisterent S. Dominicus & Diva Catharina, applaudentes magna præmia æternæ vitæ; indicarentq; illi viam quamdam latam rectamque protinus, eminenti quadam ecclesia B. Dominici terminatam, dicentes: Egredere hinc, quo non revertaris, & venias illuc ad ecclesiam meam: ibi namque de quibuscumque tibi opportunis erit optima provisio. Quæ intuebatur eos admirans: venerabatur admodum, sed timebat, nesciens quo pergeret. Qui subridens dixit, Filia, ne timeas: sic jubet tuus sponsus Dominus Jesus Christus, ipse ibidem expectat te: ne differas, quoniam satis expedit tuæ saluti: erimus & nos tecum, etiam in arduis quibuslibet. Cum autem aliquantulum processissent, neminen videbat præter dracones quosdam secantes viam, quasi intentassent devorare eam, clamantem, Domine mi Jesu, adjuva me; & illis se mutuo collidentibus, libera cessim prosequebatur iter. Haud procul egrediebantur de saltu plures bestiæ horribiles (quarum vulpes & lupos nominavit, [& per multa terriculamenta tuentibus Sanctis] ceteras numquam viderat) quæ vallabant eam: sed aderat illi quidam magnus canis, qui solo intuitu effugabat eas, ipsa vero timens cespitabat. Statim illuxerunt B. Catherina & S. Dominicus, quibus, O, Pater, inquit, bestiæ immanes & feræ pessimæ invadunt me. [Ajunt illi]: Ecce adsumus, filia, ne timeas. Cum autem propius ecclesiam versus ascenderent, rapacissimæ quædam aves & fœtidæ descendentes, importune circuibant, tamquam voluissent oculos evellere. Pia virgo, [venire ad ecclesiam S. Dominici] Patribus media, non abigebat eas, potius alliciebat. Ut autē appropinquarunt basilicæ, astabat multitudo prȩstolantium in valvis; verumtamen ministris ejusdem utriusque sexus, quasi discrepantibus, eam nequaquam grato aditu recipientibus, quinimo oculis torvis & terribilibus. Ingressi tandem templum, intra astantium ministrantiumque Angelorum cuneos etiam Sanctorum, [& de futuris doceri:] spectant Dei Matrem solio residentē, stantemq; Jesum super gremium: quem flexi adoraverunt: cujus oraculis pro certo omnem residuum vitȩ suȩ terminum, calamitatem pariter & adversa f cognovit, victoriam similiter & coronam.

[62] Inde post suos raptus audierunt multi eam cum quadam invisibili persona colloquentem: ad quod spectaculum in sacello S. Thomæ Aquinatis ibidem pluries convenerant utriusq; [exinde sæpe in raptu suo loqui audita,] sexus homines, audientes quidem B. Columbam & intelligentes, alterius vero tenuem gracilemq; ac suavem audisse ferunt vocem, minime tamen intellexisse, quasi in intimis esset aut super linguā ejus. Quin etiam instinctu Spiritus sancti laicorum quorumdam flagitia execrabatur, & facinora religiosorum similiter; hortabatur quoq; quosdam, sanctis operibus insistentes, ad profectum, eorum virtutibus revelatis. [discessus sui tempus enuntiat] Pluribus præterea piis mulieribus sibique devotis prædixit, Præsenti mense Septembris erit meus transitus, & Vanna g orbata me: quæ condolentes, horrebant ejusmodi dura verba: suspicabantur siquidem de morte. Heu quid dicis, Columba? Atteris nos & tabescunt corda. Affirmabat denique, Sic pro certo erit: habeatis patientiā. Idcirco orationibus plurimum intenta, etiam Missas plures de Spiritu sancto celebrari voluit & adesse. Ut autem prædicta fuerunt relata matri, advertissetq; de Missis, [matrique patientiam suadet.] ingemuit, ac quasi remurmurans clam suggerebat; Quid est quod audio, filia? Ad quid istæ Missæ? Pia Columba respondit, Habeatis patientiam, mater, quoniam & vobis eveniet quemadmodum sanctæ genitrici Divi Augustini. Et quia ænigma non aliter expresserat, se tantummodo non intelligere mater ipsa replicavit: aliter equidem notum haberi illa noluit. Arduum valde sibi erat, & se assiduis precibus Deo commendabat.

[63] Octo autem diebus ante discessum, oranti Christi sponsȩ in suo cubili, [Apparent super ejus cellam Crucifixus] contigit matrem ejus opportune una cum patre sero exire domum: quibus apparuit versus occasum eminens sursum imago Crucifixi, cujus brachia affixa fluebant sanguinē. Alia die consequenter viderunt ipsi & multi convicini supra domum ejus cometem, versus Perusium ad occidua radiantem: quibus admodum mirantibus, [& cometa.] flebat mater, quasi eventum portenderent alicujus magni mali. Egressa postmodum ad illos B. Columba percontabatur causam fletus: cumque seriem eorum quæ intuiti fuerant ipsi supra cameram ejus & similiter convicini ipsa audisset, suspirans respondit: Oportet omnino quod sit sic. Die autem ipsa quæ transitum prȩibat, jovis videlicet, sicut eam prædocuerat Spiritus sanctus, cujus instinctu prosequenda moderabatur, pura mente, etiam signo mystico, transitum indicavit. Nam voluit quidem procurari agnum, [Ipsa 12 familiares ad cœnam vocat] quem vespere præparavit; duodecimq; personas, magis sibi pietate convinctas, in domo secum ad cœnam vocatas hilari convivio habuit: post cœnam vero pedes singulorum lavit. Hortabatur nihilominus interim, rimabaturque mysteria ipsius magni Magistri, quȩ fecerat in ultima cœna: nec ante permisit eos abire, quam Valete dixerit, & Deum pro me orate. Die autem sequenti, [& pedes lavat:] videlicet feria sexta, nusquam (ut consueverat) comparuit B. Columba: [quare] quȩ distulerat diutius pia mater, meridie tandē, apud rimulas cellulæ leniter strependo, evocitabat; Columba, filia, quid agis? [sexta autem feria requisita non comparet amplius,] Cumque nil prorsus audiret, tecturam scandit; sublevansq; unam tabulam, inspexit. Quam intus minime recognoscens, facti magis dubia, Magistrum Sororum accersit, qui etiam ad sacram Communionem eam diu expectaverat. Igitur validiori manu reserato ostiolo, ut melius dixerim, oratoriū ingredientes, ïnvenerunt vestimenta h ejus in pavimento strata in modum crucis, tamquam exuvias prudentis serpentis (quasi impleverit mandatum ipsius exaltati pendentis in ligno Christi, estote prudentes sicut serpentes, [sed solæ ejus vestes,] & simplices sicut Columbæ) at si per arctas rimas & regnantis i petrȩ foramina fecisse transitum patenter demonstraret: aliud denique nullum ipsius erat indicium.

[64] Statim res ipsa panditur, factusque est magni populi concursus. [mirantibus omnibus quod januis clausis fieri id potuerit.] Parentibus quidem præ dolore amare flentibus, omnes similiter qui convenerant pietate commoti lacrymabantur, & pariter quotquot fuissent ingressi: etiam qui eam forte aliquando habuerant exosam, se a lacrymis non poterant continere; ita ut de se ipsis aliqui mirarentur. Stupendum profecto pluribus videbatur, quod clausis januis etiam civitatis, relictis omnibus sic nuda discesserit. Amplius itidem mirabantur, cum diligentiori inquisitione explorassent nullum sui recessus invenisse vestigium: quodque ulterius parentum ac patriæ omnino contempserit affectum, apud quos plurimum amabatur habereturque in venerationem. Terrebant eos non minus quæ piæ mulieres divulgabant, sicut prædixerat, & ea quæ pridie & nudius tertius oculis suis inspexerant portenta narrabant: ita ut quȩdam piæ magis personæ, considerantes illius innocentiam, [Mœstam ejus matrem Christus solatur.] suspicarentur in cælum fuisse translatam. Matri postmodū mœrore conflictæ astitit quidam peregrinus, veluti mendicasset; & ait. Mulier, tu vehementi dolore affligeris. Quæ respondit, Unde scis tu? At ille, Ego scio: ne dubites, equidem est voluntas Dei. Dum vero ipsa graderetur pro pane porrigendo, peregrinus ait, Noveris, mater, filiam tuam baculo huic & podio inniti, quam ita appodiat quod cadere non potest. Tu similiter innitaris, quo fulta neque hæsites aut dubites penitus de aliquo. Ut autem ei panem præbere voluit, disparuit, neq; de convicinis quis advertit. Peregrinum hunc arbitror Dominum Jesum, qui eidem & consulere voluit, & piam matrem utcumq; confortavit afflictam, quæ consilii immemor nequaquam extitit.

ANNOTATA.

a Cæsari est Cola Rosso, id est Nicolaus Ruber; Leandro Roscicola, voce unica; corruptius Alberto Rosciella.

b Albertus existimat, hostes Neapolitanos fuisse, quibus bellum fuerit cum Innocentio VIII; sed fallitur. Rebellabat tunc quidem Ecclesiæ Ferdinandus Rex negato annuo tributo, & alia plura peccabat, ut videre est ad annum 1487 apud Odoricum Raynaldum: sed neque ipse inferebat arma, neque in eum audebat movere Pontifex, metuens ne Turcam in Italiam adduceret, a quo solicitari ipsum sciebat, cum spe Imperii Italici talibus auxiliis obinendi. Hostes ergo, vel Perusini fuerunt Duce Forti-braccio, vel alii Gibellinæ factionis tunc resurgentis tyranni, qui Piceni & Tusciæ urbibus dominabantur, connivente Innocentio.

c Ita etiam reperit vertitque Leander, Porta del Varco. Nihilominus dum Albertus & Cæsar, quibus notior appellatio ea esse debet, vertunt Porta di Arci vel d'Arci, quo nomine una etiam Genuæ est, & intelligitur Latine dicenda Porta hircorum (uti notavi ad vitam B Martini solitarii 8 Aprilis num. 10) vereor ut prima scriptura sincera sit; non ideo tamen mutare præsumo.

d Leander, Berlengotiis explicationis causa, addit, vel Buccellatos. Academici della Crusca interpretantur spiram dulciariam ex ovis & farina, quam veteres Latini forte Scriblitam dixerint; sed hæc calidißima comedebatur, ut ex auctoribus constat.

e Delubrum a deluendo, sicut pollubrum a proluendo dictum censet S. Isidorus lib. 15 Etymolog. cap. 4 his verbis. Delubra veteres dicebant templa, fontes habentia, quibus ante ingressum diluebantur: ipsa nunc sunt ædes cum sacris fontibus, in quibus fideles regenerati purificantur.

f Ioannes de Rechac a S. Maria, quatuor objecta Sanctæ offendicula interpretatur quatuor genera adversariorum, in serpentibus, invidos; in feris, maledicos; in corvis, diabolos; in hominibus, inimicos odium aperte professos intelligens.

g Vanna, id est Joanna, Italis Jovanna, Beatæ ipsius mater.

h Albertus ait, Vidisse se & devote contigisse vestes illas, quæ apud Religiosas S. Agnetis Reate servantur.

i Leander recte intelligit Christum.

CAPUT VIII.
Gesta in itinere Spoleto Fulgineum, & de quibusdam miraculis hic factis.

[65] Voluissem pro certo, Lectores optimi, voluissem ab exordio pollere sermone: hic optassem magis exquisitum, [B. Columba, vel per aërem translata ab Angelo,] quatenus tot tantarumque virtutum fastigium; etsi non exprimere, saltem attingere aut enumerare potuissem. Revera facundiæ paupertas obsistit, haud minus penuria eloquii: propterea necessitate compulsus utar similibus nequaquam infimis, si quo modo etiam supremo conatu possem hujus mirabilïs transitus seriem absolvere, strenuæque pugnæ invictæ Virginis Columbȩ. De beatissimo quidem Servatio, qui attinet Christo in quarto a gradu, habetur, quod de Hierosolymis b, quæ est in Arabia, Tungris civitatem solemnissimam Teutoniæ ordinatione divina per Angelum perductus, ibidem Sede vacante fuerit ordinatus Episcopus. Hic dum loquebatur spiritualia, intelligebatur ab omnibus, reliqua vero cuncta per interpretem: & die quo recepisset Corpus Dominicum, nullo corporali cibo utebatur. Propter malitiam inhabitantium inde ejectus, pervenit Trajectum; ubi multa divina revelatione prædixit. Romam petenti ac sitienti in via aperuit Deus fontem, Angelusque pertulit scyphum. Accumbenti super terram in fervore solis, aquila astitit, a radiis ala una ipsum protegens, motu alterius excitabat auram. Ingredienti urbem sine humano famulatu applauserunt campanæ omnes: cumque tandem felicius obdormisset, obsequebantur Angeli, [vel sicut Petrus educta,] & qui pie eum exceperant præservabantur a clade. Rursus ex Actibus sæpius lectum audivimus de Principe Apostolorum, quod catenis absolutus, quibus vinctus servabatur, arctatus custodiis diroque carceri reclusus, statim nihilominus calceatus & præcinctus circumdatusque vestimentis, secutus fuerit Angelum Dei, nesciens quod vere fiebat. Exeuntes postmodum primam & secundam custodiam, atque ultro apertam portam ferream, processerunt vicum unum; ubi dicitur reversum ad se, & factum similiter obstupuisse discipulos. Duos igitur miraculosos modos descripsimus, juxta investigationem nostram; alterum, sicut Propheta a Judea in Babylonem, cujus videlicet corpus in statu gravitatis actum dotis agilitatis participaverit, qui est glorificati hominis; aut quia ad Angelicos nutus obedierint corpora ad localem motum, sicut in Petro.

[66] [Reate Spoletum venit:] Transivit igitur B. Columba de Reate Spoletum, clausis januis suæ domus & civitatis, relictis vestimentis & nemine cognoscente. Quidam narraverant ad eremitorium cujusdam viri sancti, quod est in vertice contigui montis Spoleti eam spiritu fuisse translatam, inde post colloquia viri sancti solam descendisse. Nonnulli affirmabant, mulierem quamdam eam vidisse per viam, sequentem quemdam magnum canem: quosdam vero in nemore quasi religiosi umbram transeuntem inspexisse. Sed cum postmodum nos ipsammet diligentius percontaremur, respondit: Pater, ego consuetæ orationi me exposueram; nescio a quo pristino habitu nudata, aliisque vestibus c illico reinduta: [ignorans ipsa quomodo, solum meminit] similiter qua inde venerim aut quomodo, penitus ignoro. Memoror tantummodo, quod haud longe a civitate d quadam obvium habuerim quemdam virum, suadentem mihi ut ad uxorem ejus & filias declinarem: quem secuta, in domum quamdam extra viam ingressa, in qua nemo erat, cum de uxore & filiabus interrogassem, acquievi dicenti, Expecta hic, cito revertentur. Profecto etsi transibat per viam lubricam, [a via abductam se in domum] pietati contrariam atque castitatis inimicam, insidiæ tamen augebantur ab eventu, ut princeps tenebrarum ac satellites mortis arcem innocentiæ fortius oppugnassent, virginitatisque prædones redderentur attentiores. Idcirco prætereundum non est, quod per idem tempus nobilis cujusdam provinciæ Regni e filia unica, a quodam religiosæ opinionis viro seducta, deviasset a patria: [ubi incesti quidam juvenes insidias alteri puellæ struxerant,] quam pater suus, zelo pariter & diligentia sagacis officii, regionum circumquaque Rectoribus insinuaverat cauta observatione investigandam: ætatem effigiemque descripserat & omnem indolem, non nisi promissis sumptibus. Ut autem adolescentibus quibusdam ac petulantibus juvenibus innotuit, qui avaritiæ non minus intenti quam lasciviæ optabant summopere eam clam invenire, quatenus prius se valuissent libidine exsatiare, ideo domum extra aditum viæ elegerant, ubi commode etiam violentiam occultam possent habere.

[67] Operæ pretium est hic memorare de illo sceleratissimo Consulari Pascasio, [ut tentaretur sicut SS. Lucia,] qui adversus nobilissimam Syracusanam Christi Virginem Luciam obscœna dixerit & intentaverit nefaria: Ei quidem mentitus objecerat, Cum corruptoribus tuum patrimonium expendisti, ideo quasi meretrix loqueris: sed faciam te ad lupanar duci, & dum scortata fueris fugiet a te Spiritus sanctus. Astrinxit postmodum lenones spurcissimos ex industria; Invitate ad castitatem ejus populum, & facite eam tam diu illudi quamdiu narretur mortua: quod cum intentassent, tanto pondere fixit eam Spiritus sanctus, ut moveri penitus non posset. Ex officio impellentes deficiebant viribus, & Christi Virgo persistebat immobilis. Astruit propositum nostrum & ille sacrilegus Præfectus, [Agnes & Columba Martyres.] qui nobili Romanæ ipsi Christi Virgini Agneti, annorum trium & decem, indixerat, Aut cum virginibus Deæ Vestæ sacrifica, aut scortaberis cum meretricibus: jussit denique nudam ad lupanar duci: capillis tamen tegitur & de cælis stola candissima, fitque lupanar locus orationis atque refulget immenso lumine. Legimus præterea de B. Columba Virgine & Martyre, quæ claruit Senonis circa annos Domini CCLXXIV, quod fuerit ad prostibulum ducta, & spurcissimo juveni exposita, sed ab ursa defenditur, & ille conversus, & ipsa orando decollatur. Sponsa Christi beata Columba, domi nefarie reclusa, [Ipsa vero orationi se dans] columbina simplicitate pædita, uxoris illius fraudata solatio, vacabat orationi, Dogmatis non immemor B. Catharinæ Senensis. Numquid, ait, non habemus Sponsum, qui nos possit eripere de manibus impiorum, & inter fœdam hominum turbam nostram pudicitiam custodire. Si secus quidem, Agnes & Margarita aliæque Virgines sanctæ, numquam acquisivissent coronam martyrii. Miser ille convocatis ipsis adolescentibus rediit, pro sorte portans opportuna crapulæ: & ingressus domum finxit de mulieribus excusationem, neque præsumpserat turpia proponere: invitabat nihilominus placide ad refectionem, plurimumque mirabatur quod negligeret omnino aliquid sumere.

[68] Cumque convenissent complices socii, suspicabantur pariter quod esset illa de Regno, [supervenientibus illis ambigue respondet,] quoniam quædam nobilitatis præferebat indicia, illiusque adscriptæ ætatis erat & elegantiæ. Fauste equidem blandis verbis adulabantur ei, pedibus protractis ac dimisso capite: de nomine postmodum requirunt, & de patria, quove proficisceretur. Quæ præcognoscens imminens periculum, spiritu orans tacebat ore: importunius tandem insistentibus, an ipsa esset Claretta de Regno, maturius verba præponderans, respondit: Ego utique sum Clara de Regno majori, & profisciscor illuc quo vocavit me Magister meus. Si quis ita profanus dixerit, Columbam fuisse mentitam; illum audiat qui etiam assistebat ei; Ego sum f Azarias, Ananiæ magni filius. Æstuabant instantes, alterque lenocinabatur pro altero; vestes promittentes & monilia, pericula ensis ostentabant ac favoris præsidia, & fingentes preces ingeminabant suspiria, quod ei saltem placuisset deditissimis illis adolescentibus tam secrete & ita caute pro libitu assentire. Divino nihilominus præsidio a concepto impetu cogebantur contineri, [& a concepto scelere conatur abducere.] propter eam quæ in ea relucebat honestatem & modestiam: & quæ orabat documenta, de offensa Dei scilicet, & de pœnis inferni, de instantanea libidine & sempiterna lue, quodque spurcitia miseræ carnis haberet vermibus scaturire. Verumtamen oppressi passione ac trementes incontinentia, properant mentiti ad improperia; videlicet, Postquam cum tuis amatoribus stuprata fueris, & velut meretrix exsatiata, fingis abstinentiam & pudicitiam suades: sed velis nolis, sive fas aut nefas, oportet te viventem aut mortuam nobis succumbere. Columba vero de Deo confidens, conflictu indicto procincta pugnabat elevatis pennis: [Illi vero vim facientes prævalere nequeunt:] Neque polluar, [inquit], sordibus vestris: custodem quidem optimum habeo corporis mei. Cumque irruissent in eam violenta manu, libidinoso ardore furentes, defecerunt viribus, & eam quasi marmoream omnino movere non poterant: & si ex conatu impelleret, ipsa tamen reddebatur immobilis. Qui præ angustia frementes eam nudare tentaverunt: & ut quemdam subtinnitum perceperunt, suspicati sunt eam ferre nummos: sed aperientes sinum ejus, involutam invenerunt imaginem Crucifixi, Reliquias Sanctorum, & flagellum ex catenulis. Scindentes ulterius vestem, [& visis quæ sub veste ferebat,] viderunt nudam accinctam duobus ferreis circulis, peripheriæ trium digitorum, quorum unus ambiebat alterum. Ipsi prius stupuerant eam similiter involutam cilicio, & a collo secantes pectus catenulas ferreas. Illico a Domino nimio terrore repercussi adolescentes fugerunt, [divinitus percelluntur,] mortuique sunt in brevi. Vir ille miser ultimo obstiterat illis, de suo scelere compunctus, & genuflexus veniam precabatur, vel invitus, dicens: Percipio quod sanctimonialis sis & religiosa mulier: rogore, pro me ora & filia mea quæ degit in monasterio, & ea quæ obiit uxore mea. Facto [autem] mane, [ipsa Fulginium euntibus se jungit.] se humilem castumque itineris socium exhibuit, usque ad subburgum g Trevis. Ubi mulieribus quibusdam petentibus Fulginium sociatam dimisit, ac vitam suam in posterum emendavit. Cumque ei quæ ipsa fuerit innotuisset, ex Perusio libellum Psalmorum pœnitentialium ab ea devotius impetravit.

CAP. XXV

[69] Superius quasdam visiones præmisimus, quarum interpretatio mystica, est fere patenter expressa. [Et hæc omnia quomodo præmonstrata in visu superiori fuerint,] Decet nihilominus narrantes, repertos favos spiritualibus personis pertranseundo porrigere, quatenus possint abstrusa mella ruminando h succare. Sacrum namque delubrum patriam indicat, quæ similiter est generationis principium, quemadmodum & pater. Dictum, simile est huic: Egredere de terra tua & cognatione, & veni in terram quam monstravero tibi. [Gen. 12, 1] Via inde lata & recta, manifestam vitæ innocentiam signat. Vocatio autem sponsi, Dei gratiam ac misericordiam: assistentia vero ipsorum Sanctorum, eorum sunt patrocinia, & suæ religionis salubria instituta, in quibus militando exultavit ut gigas ad currendam viam, quam Perusia terminat, ubi corporaliter quiescit: eminens ecclesia, est Jerusalem superna cælestis patria, ubi expectabatur in Sanctorum gloria. Rursus, sursum eminens imago Crucifixi, ostentabat victoriam atque triumphum de antiquo serpente brachia affixa, [auctor explicat:] firmitatem atque in pugna constantiam; affluentia sanguinis, suorum operum fructum & præmium. Peregrini baculus, Crux est pauperis Jesu Christi, quam oportet tollere quemque volentem sequi Christum. Quod de genitrice prophetaverat, postmodum impletur: nam sicut S. Monica S. Augustinum, sic tandem & ipsa mater iter sequitur & vestigia Columbæ.

[70] [Draconis autem ac leonis proprietates] De monstruosis autem animalibus illis, insidias satanæ colligimus, quarum sanctus ille Hispanus Episcopus, per Psalmum, Qui habitat in adjutorio Altissimi, pericula hujus inferne descripserat, factique intexuerat historiam, & sibi de corona subdelegaverat prophetiam. Physici namque draconem omni animanti majorem describunt, cristarum, furibundum, pugnacem, flatu igneo contagiosum, lingua & felle pestilentem, acutissimi visus, brevi ore sibilantem, morantem in antris & arena, natantem in mari & fluminibus, in aëre volantem, sensus petentem, sua edacitate bestias terræ devorantem & volucres cæli: ferunt vi caudæ prosternere elephantem, illudique ave assata imposita super hastam, quem dum eam insequitur occidunt, fitque esca populis Æthiopum. Similiter dicunt leonem, superbum, fortem, atrocem, audacem, horribilem, velocem & fœtidum, ignem timentem & gallum album, ægrotantemque affirmant comedere simiam. Sancti draconem interpretantur satanam, qui ingens quidem est per instantiam, [satanæ convenire ostendit.] pugnax congressu, flatu igneo contagiosus, linqua alliciendo blanditur, felle suggerendo violentiam minarum & cædis affligit; acutissimi visus, quia est invidia nequissimus: sibilo opprimit & annihilat, quod verbo consurgit; in antris moratur & arena, in incultis scilicet & infructuosis hominibus; in mari natat & fluminibus, in mundanis videlicet & voluptuosis. Volat per superbiam & tentationem subitam, petit sensus intellectum scilicet & affectum; edax prorsus, quia insatiabilis de animabus, cum nil se fecisse existimet si animam non sauciaverit; bestias terræ, id est carnales homines devorat; & volucres cæli, religiosos videlicet viros: atrox per crudelitatem, audax per præsumptionem, qua præsumpsit etiam tentare Christum; fœtidus per infamiam, horribilis per fraudem. Vi caudæ (hæc est luxuria) prosternit elephantem, homines videlicet magnos & castos, doctrina ac religione claros. Illusum nuper probavimus ave assata, videlicet a Columba, superhastam Crucis fulgurantis & Euangelii posita, pœnitentiæque squallore adusta, occisum pariter. In illo antea male assueto, in quo viveret postea Christus, escam conversi peccatoris recognoscimus, quando justificatus tentationibus diaboli roboratur & proficit. Ignem timet, quia Dei caritatem horret & gratiam; & gallum album, videlicet prædicatorem castum. Ægrotus quærit simiam, quia cum reprimitur recurrit ad hypocrisim. Quid, similiter insinuent gannitus, vulpium fœtor, incessus anfracticus, & pellis atque propria lupi, præsens docebit historia: quidque asturcones rapaces & accipitres fœtidæ illȩ aves significent, fiet sequentibus manifestum & de multitudine præstolantium pariter & ministris. Siquidem hæc quibusdam viderentur superflua, pace eorum dixerim, nobis tamen videntur opportuna: quia eis hinc forte erit occasio, suo ingenio clarius resolvere minus bene dicta.

CAP. XXVI

[71] Festina denique B. Columba prosequebatur iter illarum mulierum addita comitatui, ac in spiritu & silentio meditabatur cælestia, passimque ante repertas imagines beatæ Virginis ingeniculans parumper orabat. [Fulginium appropinquans,] Mulieres quasi dedignabantur, eamque vagantem reputabant, & fortassis impudicam. Cumque appropinquassent civitati, venatu revertebatur plurium insolentium juvenum cohors, sibilantium & obloquentium etiam impudice. Quorum unus temerariam manum cominus in B. Columbam extendit, quasi vellet sub fimbria vestimenti tangere: [impuris adolescentibus invisibilis redditur:] sed statim in corde compunctus, fuit terrore ac tremore repulsus, quod postmodum ipse, cum lacrymis veniam precando, retulit. Cum præterea plusculum præcessissent, convenerunt retrocedentes eam per devia rapere: quibus regressis ipsa disparuit. Nam aorasia seu cæcitate percussi, etiam præsentem non videbant, genuflexam coram imagine quadam B. Mariæ in media via. Instabant stimulis & minis apud mulieres illas, ubi esset aut quo discesserit: quæ pavore tremulæ, se omnino nescire protestabantur. Nempe sicut Elisæus Assyriis; [aorasiam] induxerat, & Clemens i Sisinnio; sic eorum oculi tenebantur ne eam viderent virtute Dei. Itidem illis repræcedentibus, mulieres subsequebantur & ipsa pariter: & pervenit Fulginium. Ibi quemdam pium virum obvium petiit de ecclesia & monasterio S. Catharinæ: [Ad moniales S. Claræ deducta] qui caute per vias prope muros eam illuc usque conduxit: & portam clausuræ monasterii ultro apertam libere ingressa est. Quam cum Sanctimoniales illæ vidissent, valde admiratæ sunt, qualiter scilicet adesset: quodque eis ignotum habuisset introitum. Percunctantibus autem illis, quæ esset, & unde venisset; profitebatur se Religiosam, cetera tacebat. Profecto matrona quædam de antiquioribus excepit illam in cellam suam. Erant quidem Sanctimoniales illȩ professionis S. Claræ: ecclesia autem dicata est S. Catharinæ Martyri Cumque eam tacentem, [& clausis portis ingressa,] mansuetam, & pulchram, orationi admodum intentam mirarentur, amplius stupebant quod nil cibi sumeret: aliquæ earum suspicabantur, eam forte amoris k passione languere. Quam obrem blandos illi præferebant risus, & verba facetiæ, hortabanturque nollet inedia perire: & pia quadam violentia resupinato capite ac digitis expanso ore injicere conabantur pretioso cochleari anisinam confectionem, quæ tamen dimissa respuebat. Verumtamen pietati earum postmodum annuens, [cibo omni abstinet.] una dierum secessit in claustrum; ubi lactucas irriguas conspiciens & olera, petiit acetum: quo infundens summitates olerum, lambendo sucabat, & bibebat aquam. Demum consedentibus tamquam Angelus Dei colloquia divina proposuit, & in tantum exarsit, ut omnes in lacrymas compunctionis adduxerit.

[72] Quidam autem familiaris monasterii, non usque quaque castus, eam intuitus, [delata ad Prætorem quasi esset Claretta fugitiva,] judicavit ovem morbidam, luporum escam: quod enim quisque in se sentit, ut plurimum in alio credit. Accessit propterea ad Gubernatorem civitatis, & velut cornu diaboli, incepit auribus ejus corniculari, advenisse videlicet speciosam juvenem & ignotam. Qui misit illuc Prætorem investigare & caute exhaurire, si fuisset Claretta de Regno, de qua præmisimus; eique contulit ætatis indicia, effigiem descripsit & peritiem. qui postquam inquisitione diligenti discusserat, ex pluribus circumstantiis judicabat eamdem. Ipsa vero subridens dixit: De hoc me astringitis, si videlicet sim Claretta de Regno. Respondeo, quod ego sum Clara de majori Regno, [tandem declarat se esse Columbam] sed non illa quam vos quæritis. Rursus affirmantibus ex conjecturis eamdem; postremo dixit: Vere ego sum Columba de Reate de pœnitentia B. Dominici: & vado illuc quo vocat me magister meus. Porro cornicularius ille nefarius, improbe mentitus, objecit: Hæccine philocapta obsequitur Fratribus? quod postmodum luit, coactus eam prædicare vel invitus. Curaverunt nihilominus ut ibidem servaretur, quousque de Reate redderentur certiores, quo dederant litteras. Cumque illis innotuit, Frater ille major cum pluribus sodalibus venit armata manu, [atque post toleratas a fratre injurias] animo prorsus extinguendi eam. Ut autem pervenit ad gratas fremens blasphemat: multis denique affectam contumeliis (heu pro dolor!) injuriis variis lacessitam & convitiis, nec non turpitudinibus, innocentem ipsam patientissimamque dimisit ibidem. Quæ divini cultus pietate proficiens & fervore caritatis, toti civitati facta est in stuporem, ita ut fere nullus remanserit, [ibi relicta,] qui ad visendum eam illuc non accesserit. Quin etiam Sanctimoniales ipsȩ cautius eam observabant, caritate quædam, aliquæ ex admiratione popularis spectaculi, nonnullæ propter efficaciam verbi: & excubantes introspiciebant per rimulas quæ operaretur in nocte. Meditantem quidem & orantem, nocte pervigilem, se crebrius flagellantem, [cunctis exemplo & stupori est.] referebant omnes: matrona vero ipsa quæ eam receperat, & verbo efficaci ac lacrymis & affectu contestata est in Christo Jesu pluribus personis, affirmatque usque ad præsens, se pluries vidisse in cella sua ipsam Columbam, beatam Christi sponsam, orantem, elevatam a terra in aëre super altitudinem cubiti & semis, nullo innixam prorsus corporali fulcimento; sicut postea per plures fide dignos Religiosos & Prælatos fuimus certificati. In tantum interim Dei virtute sua exhortatione profecit; quod inveteratas quasdam consuetudines & obliquas divina lege terminarent, & in posterum commutarentur in melius; ita denique eam veneratione colebant, ut ad Superiores suos protinus litteris & nuntio institissent, ut eis & monasterio præficeretur.

[73] Eo tempore subdelegatus Præsidens ibidem Conventus nostri Ordinis, [Dominicanus Vicarius eam accedit,] vulgaribus objectis pariter & querelis argutus, omnino a mysterio alienus, querelatum potius illuc accessit; objecitque de discessu, reprehendit de loco, & lamentabatur de tumultu, quasi illam Religio neglixisset. His itaque caritatis favoribus & subsidiis eam aggreditur, piæque consolationes refrigerium impendit. Ancilla Christi prudenter respondit & humiliter. Circa discessum dixit, Ipse magister, ipse magister. De loco: Ego sum parata ad omnem obedientiam: cum Sanctimonialibus istis faciat Deus misericordiam: quibus fui forte gravis, & propter me plura receperunt incommodo non tamen astantes vacabant a lacrymis. Ibidem quidem fuit decem & octo diebus: duabus tandem venerabilibus matronis comitibus accessit ad monasterium Ordinis, scilicet ad sanctam Mariam de Populo, [persuadetq; ut transeat ad monasterium sui Ordinis,] ubi mansit paucis diebus. Profecto eo tempore nutu Dei genitor illius Angelus Antonius, qui ei plurimum deferebat in Christo, venit cum uno juvene consobrino Fratre Ordinis: redit similiter & loci Prior de Capello, qui eam receperat ad habitum: cum quibus decretum est prosequi vocationem Dei. Præviderat quippe in visione sponsa Christi viam, sed ignorabat determinatum locum: [unde Senas ducendam sentit, Prior,] affirmabat solummodo, Ad S. Catharinam: ille vero interpetrabatur civitatem Senarum, ubi venerabatur ejus sacrum caput l.

[74] Instabat nihilominus apud eos pro discessu quanto citius, ne impediretur a Sanctimonialibus & populo, qui tentaverant propter ejus sanctimoniam eam secum retinuisse. Idcirco Prior ille, ac genitor ipsius, & B. Columba, una cum Fratre consobrino & una venerabili matrona, diluculo inde clam discesserunt: ac prosecuti sunt iter usque ad illam sacratissimam ecclesiam S. Mariæ de Angelis m in subburgo Assisii civitatis, in qua diutius oravit, Surgentes postmodum ambulabant versus Perusiam, & prȩcesserant aliquantulum. [Perusium autem deflectens,] Ille vero Prior, qui forte cum Fratribus loci tardaverat, reclamans sequebatur, eo quod dubitasset transire illas; voluissetque declinasse ab agro Perusino. Quæ protinus respondit, Scio quod hæc est via, ambulemus hac. Vespere tandem pervenerunt n ad Tiberim, ad portem S. Joannis, per quem transibant. Qui autem circumstabant molitores farinæ, clamaverunt contra senem, [injuriose sistitur ad eum pontem] quasi eosdem deviasset; tentabantque ab ipso extorquere pecuniam, & [dicebant] nefanda quædam. Culpabile pro certo id hominum genus & temerarium! Narrantibus veritatem rei improperabantur minis, ac mulierum suspenderunt iter: quas una cum patre quædam optimi mercatoris o uxor interim sub fide recepit in suburbanis apud prædium p in domum suam, & reverandus ipse Prior ascendit ad civitatem cum alio Fratre. Memini me legisse, hoc eodem loco B. Franciscum tunc juvenem cum pluribus sodalibus carceri mancipatum, [ubi captus olim fuit S. Franciscus:] quod etiam præmisimus opportune: quia ideo fortassis ultra Tiberinam aquam se desertum iri ancilla Christi præviderat, etiam S. Franciscum ab ea in multis imitandum. De ipso utique legimus, quod etiam patri renuntiaverit, & etiam vestimentis; eique & scelestos quosdam, postquam ipsum impresserant nivibus, exprobasse, Jace, rustice præco Dei. Sic denique Christi Virgo ab hujusmodi indignis hominibus, cum sua tam pia & honesta societate, pro Christo exprobratur & vilipenditur & in alteram diem detinetur.

C. XXVII

[75] Ratus sum non omittendum, quin potius exordiri hic ingratitudinem nostram. [Perusinis Fratribus opem negantibus,] Venerabilis namque Prior ille Fulginas erat, & quinquagenarius, præfueratque laudabiliter pluribus Conventibus Provinciæ: declinavit ad Conventum, recurrit ad Priorem primosq; Professores, [& apud] antiquiores Fratres sibi notos refugium exoptabat, qui quidem apud Magistratum & Primates civitatis erant auctoritate præstantes: apud quos ut proposuit horruerunt, quod severius est ipsum [videntur] habuisse suspectum, nec pro miseris replicasse. Pius tamen Pater, de Deo confidens & sanctitate B. Columbæ, optima testabatur de Christi Virgine, ejusque virtutes narrabat. [transitus tamen impetratur a magistratu:] Nolentibus tamen audire prorsus, ipsemet apud Primares liberum transitum impetravit: cum salvo conductu. Facto mane descendit ad pontem, atque exhibito in scriptis mandato, illi licet frementes & inviti, cesserunt tandem. Quæ autem eos pio hospitio exceperat sagax mulier, experta sanctitatem B. Columbæ, devotissimo inde eam venerabatur affectu. Quidam autem efferi juvenes, petulantes ac scelerati lenociniisque famosi, sero apud Primatem subaudierant causam venerandi Prioris, [pudieitiæ ejus insidiati juvenes lascivi,] & sceleris complices convenerunt rapere eam de media via, temere præsumentes etiam contra decreta. Mane igitur egrediuntur haud procul civitatem, exertis gladiis loricati, septem satellites, quorumdam etiam societate sequente; & insidiabantur clam, observantes viam. Cumque Christi sponsa ascendisset collem, jam cum omni societate consederat media via; & genitorem suum hortabatur illamque matronam paululum recreari, atque de his quæ secum detulerant porrigebat, annuebatque pariter ipsi Priori ac consobrino. Tunc qui se absconderant improbi aggrediuntur in via, malo animo & corde pessimo. Quos ut ipsa vidit juxta simplicitatem suam columbinam similiter invitabat: porrexitque illis q zizyphas, [divinitus convertuntur.] jujubas dicunt, quas servabat in gremio. Illi autem accipientes eas, illico recompuncti, ac de præconcepto flagitio sunt in omnimodam reverentiam commutati; divinoque quodam terrore correpti, abierunt stupefacti. Qui vero spectaverunt in abscondito consocii, improperabantur eis, Heu! animosi juvenes, congaudeamus de præda: ipsi tamen eo amplius admirabantur, miraculumque virtutis Dei contestabantur, postmodum veniam petentes: vulgatumque fecerunt in civitatem.

ANNOTATA.

a Quando, quo auctore, & quam exigua cum veri similitudine suscepta a Trajectensibus fuerit hæc de Servatii & Christi consanguinitate opinio, explicatum invenies in Exegesi Henscheniana de Episcopis Tungrensibus ac Trajectensibus, quæ constituit Zonam V Propylæi Majales cap. 2. Legendam autem illius, cujus hic synopsis inseritur, merito rejectam vide ad diem 13 Maji, ubi ex S. Gregorio Turonensi dedimus quæ sola de ejus Vita sciuntur. Melius auctor hic usus fuisset exemplo Prophetæ-Habacuc; cujus infra meminit.

b Ex male intellecto loco Pauli ad Gal. 4 natus hic error, dum ibi dicitur: Sina mons est in Arabia, qui conjunctus est ei quæ nunc est Jerusalem: & verbum conjunctus male sumitur de situ locorum, cum loquatur Paulus de conjunctione allegorica, qua ea quæ nunc est Ierusalem, in servitutem generare filios dicitur, sicuti mons Arabiæ Sina, in quo conditum est vetus ac servile Testamentum.

c Verosimile est, inquit, Albertus hanc civitatem fuisse Spoletum, valde autem placet conjectura, cum Reate Spoletum, hinc Fulgineum, inde Perusiam rectum iter sit. Distat autem Reate Spoletum p.m. 20.

d Has fuisse pretiosiores prioribus dicunt Albertus & Balestra, nescio quo fundamento. Crediderim tamen pro habitu Tertiariæ datum vulgarem alium, qui esset itineri opportunior; unde nec postea agnita fuit, sed habita puellæ secularis, ut mox patebit.

e Regni, scilicet Neapolitani; Albertus & Balestra, seductorem ajunt fuisse reipsa Regularem aut Religiosum.

f Ita de se Raphael Archangelus, in historia Tobiæ.

g Trebia, vulgo Trevi, Spoleto S. Fulgineo 5 p.m. distat, itinere recto.

h Succare Italis dicitur pro Sugere.

i Si intelligitur S. Clemens Papa & Martyr, de quo 23 Novembris, nulla in ejus actis mentio Sisinnii: memoratur hic, in Actis SS. Agapes, Chioniæ & Irenes 3. Aprilis, aorasia tamen, qualis hic notatur, non ipsi, sed ejus decessori Dulcitio adscribitur.

k Cæsar addit, huic suspicioni causam dare potuisse fugam Clarettæ Neapolitanæ, tota Vmbria pervulgatam: de qua ubi legerit, vellem addidisset.

l Ita etiam vertit Leander: Albertus & Cæsar legunt, Corpus: sed errant. Corpus enim Romæ est: de Capite Senas allato egimus 30 Aprilis in Analectis cap. 3.

m Est hæc ecclesia, propter Indulgentiam Portiunculæ, celeberrima, media inter Fulginium & Perusiam via, intervallo utrimque circiter 8 m. p.

n duobus circiter p. m. ab urbe Tiberis fluit, iter intersecans Fulginio venientibus.

o Cæsar uxorem unius ex molitoribus intelligit, quæ suam in vicinia casam habebat.

p Idem Cæsar ex Proceßibus hic addit, domum istam fuisse contiguam tabernæ, in qua lascivus quidam juvenis conspicatus Columbam, primitus forsan petendi hospitii causa eo accedentem, impuro correptus amore, præsumpserit terebrare parietem medium inter suum illiusque cubiculum, ad faciendum sibi transitum: sed foramine eatenus cœpto ut transmitti manus posset, hanc ei obriguisse. Quod illa animadvertens, cum invocato Iesu nomine & impresso Crucis signo miserum absolvisset, ipse ad cor reversus, religiosum habitum petiit & accepit.

q Zizyphæ, officinis Jujubæ. Albertus autem additfuisse in Proceßibus qui Rosas appellent. utique alieno tempore, mense scilicet Septembri. Sunt autem Zizyphæ minoris pruni vel olivæ genus ex Africa advectum.

CAPUT IX.
Honorifice exceptæ Columbæ monasterium extruunt Perusini, in eoque ipsa Profeßionem facit.

[76] [Ab effusa obviā multitudine] Mirabile est pro certo quod diximus: sed opinor quod dixero mirabilius. Profecto pugnæ hujus expleta victoria, statim, nullo concionante aut persuadente, popularis multitudo civitatis Perusinæ ex se commota est, dicentes, Ecce Sancta, Ecce Sancta venit, exeamus obviam illi. Viri mulieresque & parvuli per turmas obviam occurrerunt ei, & introducentes a eam in civitatem Perusiæ, gaudentes & festivi, in communi quadam domo b Sororum de pœnitentia S. Dominici pio honore receperunt. Induta erat tunica alba, juxta formam ipsius habitus; & pallio nigro, quod c mantellinam dicunt. Perusia namque, urbs antiquissima, metropolis est & conspicuum decus Umbriæ, [inducitur Perusiam:] vetustissimæ gentis, quæ orientalior est pars Tusciæ, celebris medii totius Italiæ. Perusia ipsa est vernans flos montium, quæ validos admodum gignit homines & mulieres decoras; mater legum atque magistra militiæ omniumque bonarum artium. Puriori aëre potitur & aura, opima & solo frugifera, Tiberinis aquis irrigua, vallata vinetis quasi mare, frumento præter avenam, omnique fructu amœna, atque celebris fœcundissimo lacu Trasimeno. Fœcundi sunt saltus feris venandis & nemora, saxisque ipsius oliveta pinguescunt. Perusia, arx semper fidelissima Apostolicæ Sedis & Agni. O felix Perusia, jam felicioribus prærogativis donata a Domino Jesu Christo. Tibi quidem divinitus B. Columba dirigitur, ut cælestium munerum salutariumque gratiarum copia potiaris, [quod ei auctor gratulatur,] innocentiamque experiaris & pietatem. Sed & tu, o felix Columba, gaude, quæ velut alter Job in terra Hus, ubi patientia probaris, ac de patria tam amœna tibi feceras desertum. Quemadmodum enim nobilissimus ille Romanus Alexius, contempta felicitate seculari, mirabili quodam discessu, in despecto tandem loco paternæ domus, post vilipendia servorum, patientia (ut ita dixerim) inerrabili & humilitate de superbissimo. satana triumphavit: sic & tu pia Virgo, in despecto loco domus tui Patriarchæ Dominici, conservorum stimulis ac despectu quasi contusis aromatibus, indivisa Columba te Christo cremasti in odorem holocausti, perseveranti sanctitate consummatum.

[77] Posita est igitur civitas supra montem, & lucerna super candelabrum. Non quidem casu, sed certi gratia beneficii, B. Columba venit Perusiam. Equidem in suo ortu, [rursus ei applicans proprietates Columbæ.] Angelico præsignatum fuerat indicio, iteratisque oraculis fuit expressum. Ut nequaquam videlicet opinaremur negligendum, quod pro maximo munere proponitur, & misericorditer nobis Deus elargitur. Et nos quasdam a principio, sicut narrant philosophici, Columbæ proprietates præmisimus, opportunius jam exponendas. Nam cum de Columba tractaret Doctor d sanctus, ait: Columba animal simplex, astutia & dolo carens, suis proprietatibus significat dona Spiritus sancti: quæ profecto secus fluenta habitat, ut inde viso accipitre se mergat & evadat: quod pertinet ad donum Sapientiæ, per quam Sancti secus fluenta divinæ Scripturæ resident, ut diaboli incursus evadant. Etiam meliora grana eligit: hoc pertinet ad donum Scientiæ, qua Sancti sententias sanas eligunt quibus pascantur. Rursus alienos pullos nutrit, id respicit donum Consilii, quo Sancti, homines qui fuerunt pulli, id est, imitatores diaboli, doctrina nutriunt & exemplo. Item rostro non lacerat, & sequitur donum Intellectus, quo Sancti bonas scientias non lacerant, id est, non pervertunt more hæreticorum. Similiter felle caret: unde signatur donum Pieratis, per quam Sancti irrationabili ira carent. Præterea in cavernis petræ nidificat: in quo donum Fortitudinis demonstrat, qua Sancti in plagis mortis Christi, qui est petra firma, nidum ponunt in suum refugium & spem. Habet nihilominus & gemitum pro cantu: hoc ad donum Timoris se habet, quo Sancti delectantur in gemitu pro peccatis: quæ omnia pia Columba sortita fuerat; utpote quæ talia semper operaretur.

C. XXVIII

[78] Adamaverunt eam omnes piæ mulieres & generosæ magis, eratque tanta populi frequentia quasi receperint Angelum Dei. [Ibi cunctis amabilem] Quadam profecto amœnitate verborum dulciter omnes trahebat ad Christum. Mirabantur quique abstractiones illius, ac qualiter quasi lapidea stabiliretur atque loqueretur linguis. Nam apertis oculis, extenso collo, aliquando prostrata humi aut genuflexa, post plures horas aut diem, quandoque dies, reversa ad sensus, [& admirabilē propter crebros raptus,] palam salutari eloquio reficiebat adstantes. Si quis autem callide observasset eam, ejus Columbina simplicitate vincebatur, nec mirabili dulcedine suæ mansuetudinis satiebantur aut caritatis affectu e. Die una cum oraret ante altare B. Mariæ, rapta postmodum, venit Frater unus cum litteris Reverendi Generalis f Ordinis impetratis a Communitate Reatina, ut reverteretur illuc omnino. [repetentibus eam Reatinis] Pia vero Columba meditabatur in cælestibus, immobilisque facta nihil respondebat. Ille autem aviditate importunus, apprehendit caput ejus, conabaturque excitare eam, non sine violentia, licet incassum: cum deinde dimissa sentiret, plurimum circa collum, collisa remansit. Ut quippe id pervenit ad aures plebis, obviantes custodiis, nuntium emiserunt vacuum: statuitque illico Primatus atque Magistratus ipsius inclitæ urbis, [Perusini retinendam statuunt] tantæ sanctitatis Virginem haud quaquam negligere, potius cultu omni ac veneratione prosequendam: & datis sumptibus de publico ærario, per decuriones populi, voluerunt construi claustrum, congruum suæ virtuti. Nobiles quædam lominus & generosæ Dominæ suapte liberalem summam pecuniarum obtulerunt, pro ædificatione loci.

[79] Prior siquidem pars civitatis nostræ, Porta g scilicet S. Petri, Nobiles pariter & populares, convenerunt in capella S. Herculani ad sonum campanæ, [& monasterium ei construendum,] concionante Domino Troilo Balliono, nunc Episcopo h Perusino: qui maturius consulti elegerunt quatuor probos viros dictæ Portæ, qui curæ præesset, diligenterque procurarent de loco & situ, juxta pia beneplacita ipsius B. Columbæ, ubi piæ puellæ sancte ac religiose famularentur Domino Jesu Christo, juxta formam Regulæ de pœnitentia S. Dominici, & instituta S. Catharinȩ Senensis, atque instructionem ipsius beatæ Matris Columbæ. Plura ei oblata fuerant constructa monasteria, quæ tamen pia Virgo renuit; & primis fulcita favoribus, alienis incommodis noluit consentire; sed Christi potius implere præceptum Lucæ X, Nolite transire de domo in domum: quamobrem in suæ Religionis solo, ad laudem & gloriam Jesu Christi, claustra pœnitentiæ suorum operum sanctis initiis consecravit. Qui vero præfecti fuerant, pie ac liberaliter emerunt convicinia atque fundaverunt monasterium, quod ipsa pia Mater B. Columba Jesu Christo suo optimo sponso dicavit, [quod S. Catharinæ Senensi dicavit.] & sancto Dominico, atque Divæ Catharinæ Senensi; cujus clarissimo titulo insignitum nominavit. Ipsa pro certo est domus supra petram, & ecclesia supra montem, quam in sacro delubro Reatino præviderat: ad quam construendam vivis ex lapidibus, vocaverat eam Dominus Jesus Christus, in qua & claruit multis virtutibus.

[80] Ceterum quamvis Dominus noster Jesus Christus, [Seniores quidam Magistri Ordinis,] juxta paternam caritatem, suos ad passiones miserit, & non ad mundi gaudia; tantoque proximior quis Christo æstimatur ut vincat, quanto plus tribulatur, sicut ait Chrysostomus, tribulationes maximas inseparabiles comites esse virtutum; cujus nihilominus debuissemus opera excolere (fateor culpam nostram) potius conabamur extinguere, contra id quod Paulus monet ad Thessalonicenses v. Nempe & senes non sunt in aliquo novo firmi, ut inquit Doctor i Sanctus; tum propter præsumptionem sapientiæ, qua aliis non credunt; tum quia est naturale vitium senum quod sint increduli, [mirabilibus tantis increduli,] quia experti sæpius se fuisse deceptos: ideo semper cum Forte, vel, Fere, loquuntur, adverbiis temperativi modi & dubitativi: qui autem incredulus est infideliter agit. Isaiæ XXI. Plane quidam ex senioribus nostri Conventus, sacræ Theologiæ Professores, perturbati, dedignabantur audire de ea, quæcumque etiam pie relata; arguentes, & reclamantes quasi suspectas novitates & superstitiosas, arq; maledicentes objiciebant ob quæstum eos vagari tamquā hypocritas sub nomine pietatis: conabantur nihilominus caute eam emittere, suspicantes tandem confusionem Ordinis & Conventus. [ea habent suspecta: sed frustra.] Multis similiter affirmantibus, quod cibum negligeret & non manducaret panem, non credentes exprobrabant, quod forte mixturis artificialibus utcumque nutrita supremam abstinentiam fere mentita ostentaret; voluissentque eam in contiguo monasterio clausam haberi, ut experirentur factum. Sicque sua incredulitate apud Primates eam suspectam sæpius reproponere videbantur, tanto fortius quanto litteraria auctoritate præstabant.

[81] Verumtamen etsi ipsi strepitu & cachinnis resisterent, annuente Deo, omnis Magistratus & vulgus populi eam devotius prosequebantur: [Perusini cavent ne eam amittant.] ob id & ipsi coacti sunt, sponte vel inviti, applaudere & obsequi ipsi piæ Virgini (ita arduum existimabatur hoc negotium) nec non civili decreto alteri ex senioribus & concivi credita est cura invigilandi, ne quoquomodo hinc discessisset, aut quispiam eam a nobis, quacumque etiam pia suggestione, subriperet. Quod absque dubio fuerat opportunum, quia etiam clariores urbes Hetruriæ intentaverant eam auferre non uno modo, idque sagacius procurabant. Ob cautelam siquidem licentiavimus Priorem illum emisimusque prudenter (pater enim & alia societas jam redierant) & ipsa tantummodo nobiscum remansit. [ideoque a se dimittunt Priorem Reatinum:] Pia vero Columba de ipso Venerando Sacerdote congemuit, non tamen obstitit, cum revera favoribus prævaluisset; sed in omnibus humiliter suis Præsidentibus obedivit. Curæ autem illius ac spirituali refectioni Sacramentorum ac verbi deputatus fuit Magister Collegiis, una cum venerabili quodam sacræ Theologiæ Baccalario. Nimirum Præses eo tempore civitatis Perusinæ erat Doctor k quidam Reatinus, qui plurimum eam venerabatur, testabaturque fideliter ejus sanctitatem, [Favet ei Præfectus civitatis.] & in ecclesia illam alloquebatur aliquando. Cumque de hujusmodi ignoto nobis raptu confabularemur, dixit, Certe comperio, quod probavi experimento, quandocumque meditatur passionem Christi aut illi proponitur verbum ejusmodi, illico raptu abstrahitur.

[82] Sæpius namque sic passa progrediebatur genuflexa, vocitans, Magister mi, Magister mi, [Explicatur modus ejus agendi in suis raptibus,] aut Jesu mi: colloquebatur postea, tamquam intueretur Magdalenam, cujus nomen replicabat: prostrata tandem diutius orabat, & assurgens postmodum genuflexa aut stans, apertisque oculis, palpebris omnino immotis, nec a supra discurrentibus etiam muscis aliquid passa, sæpius faciei colore mutato, quosdam præferebat venerationis sanctæ nutus. Cumque sic prolixius protraxisset, quasi masticasset mandebat, linguamque circummovebat; & opinor, ut aridam præ diutina abstractione remolliret. Deinde etiam rapta erumpebat in verba, orationis videlicet aut collocutionis Sanctorum, haud secus continuata sententia variatisque dictis. Sæpius ingeminabat singultus atque prorumpebat in lacrymas, & instabat pro ecclesiastico statu ac populari pace. Demum veluti a somno expergefacta, dulciter alloquebatur astantes, consolabatur afflictos, miseros calamitososque commonebat. Misericors Deus, qui (sicut ait S. Chrysostomus) rebus mœstis quædam etiam jucunda permiscuit (quod certe omnibus Sanctis facit) nec tribulationes nec jucunditates habere continuas permittit. [& cura eidem a duobus conjugibus impensa.] Quidam etenim Doctor egregius ac Magister clarissimus, una cum sua generosa conjuge, eam tamquam parentibus orphanam adoptaverunt in filiam, cui pro certo dulcissimo caritatis zelo pariter & humanitatis affectu juncti sunt; quæ licet exigua requireret, tamen opportuna quæcumque sibi liberaliter procurassent: fueruntque ei solamen assiduum & refrigerium, nec minus suis postmodum ac pio suarum Sororum collegio, veneratique sunt eam semper, & novissime devotius. l

C. XXIX

[83] Tempore illo Illustrissimus Dominus Cæsar Borgia (nunc Dux Valentinus) adolescentulus, inter Nobilistas Studii Perusini sacris legibus operam dabat: [Nuntiata resuscitatione cujusdam infantis,] qui dum cum suo prudentissimo didascalo ac spectabili familiarium comitiva, in viridariolo hortulo cellulæ nostræ solatii causa descenderat. Cumque expleto more inde læti discessissemus, pertransiremusque ecclesiam; intuiti fuimus mulierum conventum virorumque frequentiam circum B. Columbam, apud altare S. Catharinæ Senensis. Nobilis autem vir Grifonus Ballionus, qui cum pluribus sodalibus ad spectaculum convenerant, quantocius de Illustrissimo D. Cæsare advertit, alta voce clamavit: Illustrissime Domine, Beata Columba infantem hunc modo suis precibus resuscitavit. [Et Cæsar], Eja; Magister Sebastiane, volumus pulsare Campanas? Est siquidem miraculum hoc evidentissimum. Illico ego restiti, [incredulus auctor suspendere judicium suadet.] dicens. Nequaquam, Illustrissime Domine: ne forte cederet nobis ad confusionem: hæc quippe Soror advena est & peregrina, atque in Religione novitia, & qualis sit adhuc ignoramus: etiam si dicant quod non comedit, & sancta sit. Ego utique scio & habetur pro certo, quod Christus & comedit & bibit, cui etiam credens adhæreo. Si forte ista sit cum S. Joanne Baptista: ego tamen dubito. Nimirum multa est hominum malitia & mulierum præcipue, variæque sunt illudendi artes, ita ut etiam mentes immutent & alienent animos. Sine, obsecro, experiamur de illa, observantes saltem per annos decem; ut siquidem virtutis & sanctitatis fuerit mulier hæc, valeamus securius affirmare.

[84] Attestabantur nihilominus omnes quod exanimem fere & exhaustum infantem vitæ restituerat ac sanitati. [Alium moribundum] Propterea, quoniam conjux Francisci Gregorii Mercatoris, civis Perusini, cujus neptis apud pontem sancti Joannis nocte exceperat B. Columbam in domum suam, filium infantem habuit, qui trimestri ægritudine laboraverat; & valde attenuatus, motu etiam membrorum destitutus, fuerat a consilio medicorum reprobatus, utpote qui nec lambere jam aliquid posset: cataractæ etiam oculos ejus oppresserant. Cumque mater ipsa ejus mortem præstolaretur omnino ac lamentaretur; quædam quæ ibi aderat pia mulier, dixit: Est apud S. Dominicum una Soror, quæ non comedit cibum, & plura facit signa sanctitatis: si ad illam eum mitteres, forte curabitur. Quæ suggestioni tandem annuens, assignavit eum nutrici illuc deferendum: opinabatur tamen ipsum mori antequam illuc pervenisset. Cum autem præsentatum sibi infantem B. Columba vidisset, [gremio excipiens Columba,] ita deformem & quasi frustum ligni; interrogavit quid esset. Responderunt, Est filius cujusdam honorandæ matris, quæ nuperrime & alium genuit. Cujus calamitatis pia Virgo miserta, eum recepit in gremio: & cum manibus suis aliquantulum attrectasset, oleo suæ lampadis cum signo Crucis linivit. Ceterum & quæ pendebant circa collum infantis crepundia & corallos dissolvit, quibus quædam sua signacula intra posuit, quosdam numerans in nomine sanctissimæ Trinitatis, & vulnerum Christi, notans etiam gaudia S. Mariæ atque choros Angelorum, & religavit ad collum infantis. Deinde masticatam ab ea jujubam ori ejus apposuit: [matri sanum remittit.] quam statim infans ipse deglutivit. Tandem coram altari S. Catharinæ Senensis in ecclesia jam præsentatum, nutrici valetudinarium restituit, dicens: Dicas matri, quod lactet eum. Qui plane ex tunc vitæ & sanitatis resumpsit initium, reparationisque membrorum ac motivæ virtutis. Contuebatur demum mater ipsa contractam adustamve curem rescindi rimulis, & tamquam corticis frusta decoriari, novamque pellem laxare, lacteamque candescere, nec non refloridam carnem repuberasse, & omnia membra repleri, & oculos cataractis abstergi. Convaluit in brevi, & jam adolescit, virtute dotatus & elegantia m.

[85] Crebrescente igitur hujus beatæ Virginis sanctitatis fama, [Non probant Fratres recipi ab illa puellas:] confluebant puellæ multæ, etiam nobiles, ut sequerentur ejus disciplinam. Seniores tamen Professores Conventus conabantur impedire; objicientes multa, quæ poslent evenire obliqua, maturius ponderanda: tum quoniam alienum erat a Regula Sororum de pœnitentia puellas recipere, sed tantummodo viduas bonæ famæ aut ætatis provectæ: tum quia Sororum locus arctus erat & pauper, atque carens clausura, sine qua hujusmodi haud satis valeant caute custodiri, si permaxime penuria approbatarum fuerit matronarum. Si enim habuissent aliquas mulieres circumspectas, in regulari regimine instructas, id negotium potuisset facilius deduci: vel aliqua saltem generosa & metuenda mulier probitate sua hujusmodi collegium tueretur. Horrebat quippe Senior non minus, quia & Conventus ipse sedes est studii, & secus de juventute præsumebat, anxiusque erat de ejus perseverantia apud Perusiam. Cum [autem] nihil de Superiorum nutu concepisset, [permittere tamen id coguntur,] quasi amicus prosequebatur eam; astute tamen observabat circumspiciens undique, singula dubie interpetrabatur, & quæque optima suspendebat. Oportuit nihilominus nutu Dei piis populi devotioris precibus condescendere, atque dictioni potentum obedire, qui de loco & annona & ceteris opportunis spoponderant providere: plurimum etenim de sua prudentia, peramplius de ejus sanctitate confidebant: Ipsa nempe optima Virgo, collegialem S. Catherinæ Senensis normam elegit, quæ in Regula de pœnitentia S. Dominici fundatur, admisso ritu collegiorum Tusciæ: quamque descripsit vitam Apostolicam, & moribus approbavit, [& ipsa eis formam vitæ habitusq; præscribit.] & omnibus suasit. Habitum ipsius Regulæ voluit, & usum mantelli supra caput præsertim in ecclesia, quasi multum deceat puellarum honestarem. Cingebatur supra tunicam corrigia, sicut moris est, juxta dispensationem Ordinis. Habuit præterea tunicam clausam usque ad guttur & collum, & guttur velatum & aures, laneasque tunicellas ob sancti patris Dominici devotionem. Subtus quidem scapulare habuit, nequaquam extra, ne aut cultu degenerasset a colenda matre S. Catharina Senensi.

[86] Anno denique Domini MCCCCLXXXX, ætatis suæ n XXIII, in die sancto o Pentecostes, in ecclesia S. Dominici, ante majus altare, celebratis Vesperis, [Anno 1490 in Pentecoste] in magno spectaculo utriusque sexus, coram toto collegio Sororum de pœnitentia S. Dominici, in manibus Reverendi Prioris p Conventus, hilaris Christi Virgo Columba, professa est Regulam de pœnitentia S. Dominici ac collegialis vitæ instituta, expressis pariter reliquis duobus sanctimoniæ votis, castitatis scilicet & pauperirei, non sine piissimis lacrymis omnium astantium & devotissima compunctione; [professionem facit,] distributis etiam largius azymis con paucis, quos vulgariter q ciaddas dicimus, eo forte quia ob haustum cum r cyatho dantur (quidam Nebulas paniceas nominat) quod profecto ei actui optime congruit, in signum sinceritatis ac veritatis ejus vitæ & spiritualis alimoniæ. Multæ postmodum piæ mulieres, tam maturæ ætatis quam puellæ, secutæ sunt eam; & veteranæ quædam Sorores, relictis propriis, adhæserunt sibi in communem vitam eamdemque professionis formam: ita quod infra biennium s habuerit quinquagenarium Sororum numerum, [& ad 50 Sorores recipit.] quæ per misericordiam Dei abundabant omnibus opportunis, & proficiebant in omni devotione cum maxima simplicitate t: cooperante Deo suis precibus & meritis, in multis signis sanctitatis & gratiarum, etiam in remotis partibus & proximis, in laudem Christi.

ANNOTATA.

a Albertus ingressum hunc adscribit feriæ 4 Quatuor-temporum in Septembri, anno 1488; tunc autem currebat littera Dominicalis E, adeoque dicta feria 4 concurrebat cum die 17 mensis.

b Idem privatam unius talis Sororis domum fuisse scribit: addit vero mox advolasse illuc Columbam, atque in gremio Beatæ consedisse donec adveniret hospita; quam illa subridens interrogavit, num istic in vicinia columbæ nidificarent.

c Hunc habitum ei Fulginii datum in sui Ordinis Monasterio, postquam a Clarißis discesserat, opinari possumus.

d Videlicet S. Thomas p. 3 q. 39 a 6 ad 4, verbis fere desumptis ex Rabano lib. 1 cap. 3 super Matthæum. Itaque cum porro auctor hic Sanctum Doctorem nominabit, Thomam intellige.

e Hic Albertus interserit, primum quod Perusii Beata operata sit miraculum, allegato ad marginem jurato ex Proceßibus teste, Doctore Camillo Iappeßi, in hæc verba: Redibat a furno Maria Antonia Jappessi, panibus calentibus onusta: hanc rogavit Columba ut pro Dei amore partem sibi aliquam daret. Dedit pia mulier cohærentes aliquot, ut simul solent super palam educi. Domum autem reversa, cum panes numeraret, numerum plenum se retulisse mirata, cui deesset nihil, sicut ad furnum tulerat; cum stupore rediit ad Columbam, quæ ait: Ecquid admiraris? quisquis erga Deum & proximum est liberalis, centuplum recipiet.

f Erat hic Magister 35 Ordinis Joachimus Turrianus, creatus anno 1487, uti scribit Leander Albertus lib. 1, sub ejus regimine admissus ad Ordinem.

g Iam alias monuimus, frequenti in usu apud Italos esse, ut Regiones civitatum nominenter Portæ, ab ea ad quam referuntur Porta.

h Sedit Troylus ab anno 1501 ad 1506, unde intelligitur Vita hæc scripta esse intra quinque primos a morte Columbæ annos, licet aliquammultis annis post adjectæ primum sint ultimo capiti additiones quædam.

i D. Thomas, in Epist. ad Titum cap. 2 lect. 1 sub medium, hæc eadem habet.

k Cæsar Crispoldum Crispoldi nominat, pro anno 1490.

l Albertus, allegato ex Proceßibus Teste Fr. Vincentio Tancini, Vicario perpetuo ecclesiæ Parochialis S. Crucis Perusiæ, adnectit hic miraculum perquam simile ei, quod veluti ad Pontem S. Ioannis gestum ex iisdem Proceßibus supra referentem Cæsarem vidimus, cum dicit, quod lascivus adolescens, præsumens in cellam Beatæ per fenestram irrumpere, cum animo Virginem violandi; mox ubi medio corpore intra eam fuit, constringentibus se postibus ac superliminari tigno, sic constrictus est, ut porro movere se nequierit; fuerit autem ab accurrente ad lignorum fragorem Columba per signum Crucis liberatus, ac porro correctus sanctius vixerit.

m Idem etiam hoc addit, attestante Fr. Antonio Fabutii de Sextino, sic relatum in Processu. Atalanta Balioni informem semimortuæ carnis massam pepererat: quam manibus contrectans Columba singula ossa reperit, suæque aptavit juncturæ; invocata deinde S. Catherina Senensi, remisit attonitæ genitrici bene formatum filiolum: qui baptizatus crevit in ætatem perfectam, ordinemque Prædicatorum ingressus dicebatur Fr. Dominicus Balioni.

n Nescio cujus errore scriptus erat annus ætatis XXI; neque errorem esse vel Leander vel Cæsar observarunt: qui tamen ex supra posito nativitatis anno redargui facile poterat: secutus ergo Albertum & Balestram, verum annum rescripsi, respondentem anno Christi jam notato.

o Anno 1490 Pascha celebratum fuit 11 Aprilis, Pentecoste igitur 30 Maji.

p Alberto hic nominatur Fr. Stephanus de Vio.

q Azymos vocat auctor, quod alii Oblatas, estque dulciarii genus inter duas laminas ferreas cocti, plane sicut coquuntur sacrificales hostiæ, nisi quod hæ pure azymæ sint, in istis saccarum & aromata farinæ seu pollini misceantur. Vide Vocabularium academicum della Crusca.

r Videtur innui, quod Cyathus Italice diceretur Cialdo, quod ulterius probandum vel examinandum peritis popularis linguæ relinquo.

s Albertus fundationem Monasterii & positionem primi lapidis Profeßioni præmittit, allegato Chronico ipsius Monasterii; sed in hoc substantiam descriptam invenerit, circumstantiam temporis de suo addiderit. Etenim Balestra ipsa Processuum verba, tempus accurratißime notantia, hæc adducit: Die XXII Februarii MCCCCXCIII die Veneris, inter horam XV & XVI, cum Monaldus Boncombi, Benedictus de Guidalottis, & Joannes Franciscus Gregorii, a Priore & Conventu S. Dominici essent constituti Commissarii & Provisores ad fabricandum monasterium sub titulo S. Catherinæ Senensis, in Porta S. Petri, juxta S. Mariam Magdalenam, sicut apparet ex commissionis hujusmodi instrumento per manum Ser-Herculani del Ranso: cumque titulo hujus fabricæ emptæ essent quædam domus; prædicto die, qui fuit Cathedræ S. Petri, volentes fabricando monasterio initium dare, ad instantiam Sororis Columbæ de Reate, hujus rei inventricis; hoc in loco cœptum est fundari dormitorium & refectorium, intervenientibus tali actui Reverendo Priore S. Dominici, & quodam P. Antonio Confessario ipsius Sor. Columbæ, ipsaque Sor. Columba, & D. Atalanta de Balioniis, D. Maria qu. D. Simonetti, & socius Magnifici D. Rudolfi Balionii, cum filia ejusdem D. Rudolfi, atque uxor Monaldi Boncambi, aliisque pluribus Dominabus. Facto autem per Priorem sociosque officio, d. Sor. Columba, priusquam inciperet ponere primum lapidem, ad orationem se composuit; in eaque fere ad horam perstitit, adeo immobilis, ut quotquot præsentes eramus numquam potuerimus notare ullum vel minimum membri alicujus motum, sed adstabat instar statuæ rigida. Ad se deinde revertens, magnis cum singultibus bis appellavit Catherinam Sororem suam & S. Hieronymum, videbaturque nobis quod loquebatur cum ipsis de rebus divinis, semper commendans eis Perusinam civitatem. Eo colloquio, cum iis qui non videbantur ad horæ quadrantem protracto, adferri sibi jussit ramum palmæ benedictum, cum candela similiter benedicta, eaque in formam Crucis disposuit, supraque primum lapidem suis ipsa manibus collocavit, sequentibus ordine Matronis aliis quæ ipsam comitabantur: prædixit autem futurum ut locus ad numerum centenarium augeretur. Albertus ad palmam & candelam addit Agnus Dei, & sumpto in manus lapide, dixisse eam ait: Tu es Petrus, & super hanc petram ædificabo ecclesiam meam: denique subjunxisse: Domine Jesu Christe, pone in hoc loco signum salutis, neque permittas ut eum umquam ingrediatur percussor Angelus. Idem alibi dicit: quod prima quæ B. Columbæ se obtulit visio fuit S. Barbaræ, Reatinorum Patronæ, apparentis supra maceriam horti, pollicentisque locum, protegente se, immunem fore semper a fulmine.

Balestra describit formam vivendi ab eadem ordinatam in hunc modum, verbis ex aliquo originali transcriptis.

I Volebat ut supradicta vota, Obedientiæ, Paupertatis & Castitatis ab omnibus & singulis nuncuparentur observarenturque.

II Volebat ut Officium divinum persolveretur cum magna solicitudine & devotione nocte ac die: & quando aliqua per negligentiam adveniret post Gloria primi Psalmi, volebat ut faceret pœnitentiam: quod si ab integro Officio abfuisset aliqua, sederet in terra, dum aliæ Sorores accumberent mensæ.

III Constituit Sacristanas duas, quibus commissa esset cura rerum attinentium ad altare & ecclesiam, item ut tempore suo pulsaretur ad Officium, attenderent autem diligenter munditiei & nitori altaris.

IV Ordinavit ut essent Sorores duæ deputatæ obsequio infirmarum, quæ his cum omni diligentia caritateque servirent, monerentque Matrem Priorissam de singulis, curarentque medicos & medicinas ac alia quæcumque infirmis opportuna.

V Ordinavit ut Sororum una præficeretur rebus ad victum pertinentibus: utque omnes res ac reditus monasterii aut in particulares aut in communes usus destinatæ, repræsentarentur Suppriorissæ; atque ex hujus arbitrio a præd. Procuratrice distribuerentur Sororibus, ut sunt, oleum, legumen, caro, caseus, fructus & alia quæcumque usus fert.

VI Duas item Sorores præfecit penui, id est, pani & vino, quæ eadem Sororibus diligenter amanterque impertirentur, haberentque solicitam curam vasorum ac rerum aliarum ad penum spectantium.

VII Hospitalitati quoque duas attribuit, proponens eis exemplum Christi, monensque ut qui hospitio excipiendi erant, exciperentur cum caritate & diligenti obsequio.

VIII Curandis lineis ad capita pannis alias duas delegit, quæ iis cum diligenti cura attenderent, mundosque quindenis singulis inter Sorores distribuerent, & sordidatos reciperent.

IX Totidem nominavit pro lineo mensarum apparatu, quæ mappas & mantilia solicite custodirent, suoque tempore mutarent.

X Quinque Sororibus demandavit curam tunicellarum, quæ illas diligentet curarent… [lavandas], & tam ipsas quam lodices impertirentur Sororibus, prout res ferret.

XI Ad portæ custodiam volebat collocari quatuor aut plures, maturioris ætatis notæque circumspectionis, quæ omnibus bono essent exemplo in cunctis operibus suis.

XII Horto duas attribuit, iisque imposuit ut coli eum facerent & plantari, herbasque nascentes Sororibus ac benefactoribus dispensarent.

XIII Volebat ut omnes labores monasterii æqualiter dividerentur in omnes, utque hebdomadatim culinam faceret una, duæ scutellas lavarent, aliæ monasterium verrerent, lanificium exercerent; panem quoque pinserent & coquerent duæ: lotioni vero pannorum integer unus chorus assisteret: omnes autem hi labores discrete injungerentur pro cujusque viribus.

XIV Manualia opera, quæ fuerint in monasterio facta, dentur Matri Priorissȩ, & pretium inde confectum præsentetur Suppriorissȩ; quæ … illud accipiat & expensas necessarias Sororibus faciat.

XV Pro Novitiis eligatur Magistra exemplaris, quæ eas Officium ac mores doceat; aliæ vero Sorores ipsarum curæ se non immisceant, præter Matrem Priorissam & Suppriorissam.

XVI Mandavit silentium servari ab Ave-Mariam ad horam Tertiæ, præcipue autem teneri illud voluit in choro, in dormitorio, atque ad mensam; ubi continuo quidpiam legi volebat, vel ex sanctis Patribus, vel ex aliis libris spiritualibus ac devotis, ut simul cum corpore reficeretur & mens.

XVII Ordinavit ut omni feria VI, post Ave-Maria, pulsaretur campana, omnesque Sorores ad oratorium convenirent, ibique disciplinam facerent per tria Miserere aliasque devotas orationes; unum Miserere pro defunctis, alterum pro peccatoribus, tertium pro seipsis.

XVIII Item ut qualibet feria VI Mater Priorissa Capitulum faceret Sororibus omnibus, reprehendendo earum defectus & transgressiones Regulæ, utque subditæ omnes suam culpam faterentur Suppriorissæ; &, si offensa aliqua intercesserat, invicem sibi ignoscerent.

XIX Constituit ut Sorores omnes collegiatim adirent ecclesiam, ad Missas sacrasque prædicationes audiendas; eisque silenter ac devote assisterent, ad bonum exemplum proximis præbendum.

XX Decrevit ut nulla cuiquam personæ externæ loqueretur absque licentia Suppriorissæ; & si vir esset, quantumcumque arcta consanguinitate junctus, non absque bona societate: nec volebat ut cum aliquo Religioso familiaritatem vel amicitiam haberent, præterquam cum Patre Confessario, qui esset a Superioribus constitutus.

XXI Denique nolebat ullam de monasterio progredi absque extrema necessitate, præsertim juvenem: diebus autem festis, præterquam ad ecclesiam, omnino neminem permittebat egredi, idque solum propter Missam & prædicationem.

His aliunde acceptis addit Balestra, quod Suadebat ne unquam se paterentur clausuræ adstringi: sed sequerentur Regulam tertii Ordinis S. Dominici, sicut illam secuta est sancta Mater Catherina. Ex prædictis porro sequi videtur, non solum S. Columbam, licet solum Professa sit Regulam tertii Ordinis, vere & absolute Religiosam fuisse, sed etiam S. Catharinam, dequa scio nonnullos dubitare. Clausuram vero nunc ab iisdem servari supponunt miracula 36, & 37, referenda ex Balestra in Appendice.

CAPUT X.
Perusii stabilita Columba, pestem ab urbe aversam excipit: ac deinde graves calumnias passa, publice in extasim rapitur.

CAP. XXX

[87] Hetruriæ civitates quædam clarissimæ tentabant jugiter eam a nobis auferre, frequentatis nuntiis, viris religiosis, ac multis piis mulieribus, maxime circa Indulgentiam Assisii; [Multis Tusciæ urbibus eam ad se invitantibus,] deputatis etiam exploratoribus cautis, si quidem blandiri aut pie mulcere valuissent, ut hinc clam discessisset. Perferebant ei donaria multa & exenia & pretiosa, calices quoque & paramenta Missæ, suæque ditioni exponebant plura monasteria liberalemque provisionem: narrabant pariter eorum populorum devotionem & intensum affectum erga eam, & religionis suæ dilatationem atque uberrimum caritatis fructum. Pia vero Christi Virgo omnibus se amabilem exhibuit: de se sentiebat humilia, seque & reliqua in omni simplicitate & mansuetudine deferebat obedientiæ. Venerunt similiter de Sabinis & Reate, parens mater, affines quidam & convicini; si quo modo potuissent extorquere eam de Perusio: quos vultu hilari & obsequio filiali venerata, urbane recepit, verbo plurimum ædificavit, ac lætificavit exemplo, piisque quibusdam ac placitis munusculis donatos remisit ad propria. [ipsaque etiam Roma.] Supervenerunt insuper & ab urbe Roma Commissarius quidam & litteræ, præcepta urgentia & censuræ a primis Dominis, qui præoptatam eam voluissent haberi Romæ a: quam ob rem fuit opportunum uti multa cautela ac circumspecta custodia. Animadvertimus familiares quosdam nobis insidias moliri, multaque sub pietatis nomine suadere, nec non & vigiles canes infamiis dilacerare; [Soliciti Perusini suspectos ablegant,] propterea licuit eos, tamquam abdicatos rebelles, a republica ipsa nostra perpetuo reprobari. Et ne urbs Perusina suo cælesti thesauro frustraretur, replicis validissimis ac precibus obviatum est, ne & opus sanctum quod cœperat per ejus absentiam impediretur.

[88] Ob id de Patre Sacerdote etiam dubii, alium apud Superiores obtinuerunt, [aliumque Confessariū et petunt,] ætate & experientia provectum: cumque eam raptam semel audisset loquentem, territus tantum timuit quod audire eam in Confessione omnino recusavit: Absit, inquiens, a me, qui homo peccator sum, ut de tanta innocentia judicem, quam præcognovisse jam opinor omnes defectus meos, sicque recessit. Rogatus denique civium Magister Ordinis præfatæ Virgini & Collegio puellarum deputavit Vicarium Observantiȩ Thusciȩ, qui eas institutis optimis sanctæ religionis instruxit, [& impetrant Vicarium Thusciæ.] Confessionem generalem B. Columbæ audivit, & colloquiis sanctis multum satisfecit. Et cum nos sub murmure perstreperemus de frequentia illius in ecclesia, mane videlicet & vespere; Vicarius ipse respondit; In veritate, Patres mei, hæc quasi cælestis Angelus habet colloquia Dei, Virgo miræ innocencentiæ & maximæ simplicitatis, & in his quæ Dei sunt hilaris & valde devota, affectatque multum verbum Dei: & mirabiliter Sacramenta zelat, multaque secreta in visione prævidit, & in me expertus refero. [huic alius minus idoneus suffectus,] Cum is postmodum discessisset, successit alius, in Sacramentorum quidem pietate idoneus, vir utique bonus; in verbo autem sacro minus eruditus, qui eam audire tantummodo potuit; æstus autem mentis suæ, aut pias visiones interpretari, seu exponere sacra dicta, minime. Quæ fervore anxia jugiter flebat, & crebriori raptu agitabatur, frequentabatque ecclesiam. Per idem tempus multa admodum notanda ille neglexit: ipsa nihilominus eum magno caritatis atque humanitatis obsequio prosequebatur. Qui cum semel graviter infirmaretur acuta pleuri, [cui ex pleuritide morituro] conjectabamus eum mori: Christi [autem] Virgo, assumpta societate decenti, cum pluribus matronis & secularibus viris, cellam ejus ingressa, consolabatur eum; & genuflexa ante lectum orabat, & in extasim rapta perseveravit diutius. Demum ad se reversa, dixit: [sanitatem Beata reddit.] Valeas, Pater, ne timeas, cito curaberis. Cui propriis manibus cibum ministravit & potum, quos omnino jam neglexerat: post biduum autem coram ea Missam celebravit. Eodem tempore Pater illius Angelus Antonius vita functus, pie obiit: Vanna autem mater ejus, soluta a lege viri, B. Columbam secuta est, [Mater vidua filiam imitatur.] juxta monita beatissimi peregrini: nam & ipsa habitum de pœnitentia S. Dominici accepit, eamdemque Regulam est professa b.

[89] Anno autem nonagesimo quarto currente, pestis Perusinam urbem infecerat & comitatum: vulgaris vero plebs & magistratus populi efflagitabant præsidia B. Columbæ. [An. 1494 grassante peste,] Quibus Christi sponsa dixit: Oremus omnes ad Dominum, & advocemus sanctissimum Patrem B. Dominicum, Sanctamque Virginem Catharinam Senensem, qui speciali patrocinio suscipiant causam populi: Vos autem diebus tribus cum letaniis visitate. Sanctorum ecclesias (prudenter tamen) & deputate sumptus de ærario publico pro subsidio pauperum & infirmorum; [suadet processiones institui:] ut Deus per suam misericordiam, ac meritis Sanctorum, & vestris operibus bonis, dignetur urbem ipsam & comitatum propitius intueri, ipsamque reprimere luem. Ut autem ei qui in Spiritualibus auctoritate præerat id fuit expositum, illico horruit maledixitque; Millia, inquit, inguinaria veniant in eam, [quod, improbante licet Vicario factum.] ex quo vult plebem convenire ad mortalitatem: absque dubio contagionis incendio peribimus. Magistratus nihilominus vexillum arte superbum, eorumdem Sanctorum imaginibus depictum c, præferentes impleverunt & reliqua, ut indixerat Christi Virgo. Multi denique qui infirmabantur veniebant ad eam, [nec frustra.] qui oleo lampadis sui altaris liniti curabantur. Et in pluribus castellis comitatus invocata S. Catharina Senensi pestis cessavit, consequenter & mitigabatur pariter in civitate d. Sacerdos qui Confessionem ejus audiebat, [Confessariū suum ægrum curandum suscipit,] præsidebat vice Prioris Conventui Fratrum, quem contigit circa mediam noctem non leviter infirmari. Quod ipsa in spiritu prævidens, vocatis nonnullis antiquioribus de monasterio, accersitisque viris quibusdam convicinis & accensis cereis, diluculo fecit aperire conventum: quem ingressi eduxerunt ipsum, & in oratorio monasterii super stratum lectulum ponentes, habuerunt ejus pervigilem curam, ita ut in brevi potuerit eis ibidem ministrare divina.

[90] Qui autem præfatæ Virgini maledixerat non fuit mentitus omnino, velut Pilatus: [& pestem ipsa contrahit:] nam ipsa inguinarium illius pertulit & aliorum multorum. Quoniam spiritus illi nequitiæ, executores vindictæ, furorem incendii & aciem extinxerunt in virgineum corpus ejus, sicut ipsa præelegerat: repletumque est apostematibus & vesicis turgentibus pestiferi virus, aporiisque & urenti sanie; ita ut cum intentissimis febribus ac doloribus importunis, etiam incentivis ictibus & puncturis stimularetur assiduis. Tolerabat præterea patienter Christi Virgo, neque a consueta oratione cessabat. Medicorum remedia admittere nequaquam: sed salvatorem præstolabatur Dominum Jesum Christum. [in qua ex obedientia cauterium sustinet,] Compatientes autem piæ Sorori, mœrore & luctu consolabantur eam, quas prudenter domi sequestraverat: Priorissa vero, anus circumspecta, quæ eam valde amabat, observavit ipsam raptam in extasi, & caute supra cavillam pedis alligavit cauterium cataplasmatis, e ructorium dicunt. Quæ cum expergescisset, interrogabat quid illud esset: Priorissa respondit: Per obedientiam permittas. Quæ statim acquievit, doloremque illius cum aliis tacebat. Ipsi denique averni ministri terrebant eam minis & insultabant: Si in te non prævalebimus, [vexatur etiam a dæmonibus,] saltem in tuis Sororibus & Confessore conabimur ulcisci: quas obcæcatas ac discordes efficiemus turpitudine & infamia. Spectabat quippe in visu, illos immittentes suos nefarios digitos in oculis earum. Circiter septem diebus istiusmodi cruciatus toleraverat ancilla Christi; & ecce apparuit ei sanctus Pater Dominicus & S. Catharina, [ac die 9 sanatur a SS. Dominico & Catharina.] & consolabantur eam. Demum suis manibus avellebant vesicas & apostemata: ulceratasque f aporias leniebant: Et statim sanitatem nacta & pristinam valitudinem, hilaris progrediebatur & lȩta, dicens: Affuit sanctus Pater Dominicus cum B. Catharina, & me curatam dimiserunt ab omni peste: verumtamen vulnus quod urenti medicamine impresserant, diu remansit incuratum g.

C. XXXI

[91] Radibus hostis insequitur Virginem Christi, nec desistit ab inceptis; atrox sicut rugiens leo omnes circumvenit & ejus pusillum gregem: &, ut quantum illi a Deo permittitur, quantocius lædat, festino furore contendit. [Exercente illam Deo,] Quosque enim Sanctos satanas expetivit tentare, & velut qui triticum purgat ventilando concutere: a quo Sancti immunes esse non possunt. Quem enim diligit Dominus castigat, flagellat autem omnem filium quem recipit: & ibidem Glossa inquit, Qui exceptus est a numero flagellorum, excipitur a numero filiorum: & sive innocentiam Job dixerim, [post toleratam diu in monasterio pestem;] sive Petrum mundi Antistitem, si non juvantis se Domini essent opitulatione protecti, pro certo eadem procella cum ceteris ostenditur conteri potuisse: quoniam non volentis neque currentis, sed miserentis est Dei. Pluribus siquidem Sororibus peste infectis, quædam obierunt in Christo: ipsa nihilominus omnibus opportune ministraverat, attrectaveratque propriis manibus, dulcissimisque eas monitis ac salutaribus hortabatur, omnibusque Sacramentis munitas Virgines fortior provexit ad cȩlum, sui laboris castas primitias.

[92] Vix exitii ruina cessaverat, quod ipse immundus pudicitiam ejus contaminare molitur. Adversus namque Christi Virginem, relicti vulneris malitia crassati cruris & genu dolore laborantem; & contra pium Confessorem, [vetulæ duæ, misericorditer susceptæ,] imbecillem pariter & infirmum, pudorem mentitur. Quoniam (ut asserit Hieronymus) nulla pestis efficacior ad nocendum quam familiaris inimicus: propter quod diabolus tentare volens Evam, non in propria forma, sed serpentis formam assumpsit, quæ mulieri similis videbatur. Pariter advena quædam anus, alterius olim Professionis & Regulæ, penitus egena etiam hospitii, importuna se monasterio ingesserat. Quam Christi sponsa (juxta veram columbæ naturam, qua scilicet alienos pullos nutrit, vagas errantesque aves suscipit) miserta illius recepit, dissuadentibus non nullis: inducto exemplo Patrum (illius videlicet infirmi assumpti h de via) quæ si pristinas tinxerit vestes, lupinos tamen non mutaverat mores. Hæc suis demeritis & ingluvie a cura alimoniæ semota, diabolum invocabat: & temeraria admodum & garrula, laxata blasphema lingua ac sacrilega, faciles tenerasque puellas vitiabat. Adhæserat illi & procax quædam ac profuga vetula, alienigena similiter & gratis admissa: quæ a diabolo obcæcatæ, nil rectum videbant. Sed simulato caritatis zelo, clam tamen, pia monita Beatæ Columbæ & casta colloquia vilipendentes, sinistra interpretatione maculabant pœnitentiæ illius rigorem atque opera pietatis & misericordiæ. Gravior, inquit Ambrosius, tentatio non est quam est calumnia, quæ non solum falsa componit, verum etiam quæ pie gesta sunt decolorat, [obsequia ægro Confessario prestita] ut in Joseph impudica domina, & in Susanna duo presbyteri: ubi & silendum docet. Similiter & istæ inveteratæ dierum malorū, si Sacerdotis pedes lavit, si infirmanti ministraverat i & coxerat ficedulas, aut alia hujusmodi humanitatis officia prosecuta fuerat, omnino sui laboris immemores & periculi, ingratæ infamia pensabant. Sicque carnis pestem sequitur cathedra pestilentis animi: & quoniam de levi degenerat opinio sanctimoniæ, lubricaque est fama pudoris, ob id quædam cœperunt a devotionis fervore tepescere, ac de veritate vitæ ejus nutare paulisper & agitari. Cumque advertisset Virgo Christi, perdoluit, [in argumentum calumniæ vertunt.] scilicet alienam culpam, non suam contumeliam, pro quibus orabat crebrius. Conabatur consolari pium Confessorem, indignatione perplexum, sæpius præ amaritudine lacrymantem super earum ingratitudinem; nec non & id quod nefas est de tanta innocentia cogitasse. Ipse flebat jugiter morbidum ovile, vitiatamque Virginum simplicitatem. Inde Augustinus: Plangis mortuum, plange vivum: an non sunt in te viscera Christianæ miserationis, ut plangas corpus a quo recessit anima, & non plangas animam a qua recessit Deus? [& tandem segregantur.] Sæpius etiam intervenerat Christi sponsa ne e monasterio pellerentur: oportuit tandem Superiorum prudentiam providere. Quandocumque a Sororibus lectum fuisset aut in mensa, de anu illa quæ S. Catharinam infamaverat k, ita horrebant, ac si de eis diceretur, & indignabantur.

[93] In festo autem B. Dominici collegium Sororum ex more in Missa fecerat processionem, & ipsa genuflexa coram majore altari fuerat rapta in extasi: [Illa publice in extasim rapitur,] illico supervenerunt Decuriones & Magistratus populi una cum Reverendo Gubernatore. Ne forte opinarentur nos procurasse ad ostentationem, fecimus circumstantes Sorores præter duas antiquiores secedere: post sanctificationem l vero Secretarius Gubernatoris stupefactus venit ad cathedram in capite chori, dicens: Reverende Domine, veni, vide Virginem Jesu Christi, profecto videbitis mirabilia. Qui respondit, Numquid neglecto Magistratu solus ibo? Cui assurgens dixi: Non suspicetur Dominus meus, nos arte procurasse: quia consueto ritu Sorores processerant, & ipsa excessum passa remansit, reliquas sequestravi. Celebratis Missarum solenniis exeuntes chorum sequebamur lateraliter Gubernatorem, [spectante Gubernatore ipsoque auctore,] qui eam intuitus admirabatur plurimum. Ego confusione compunctus expavi, intentus nihilominus verbis Secretarii, scilicet, Vide Virginem Jesu Christi. Erat quidem venustæ staturæ, & elegans, & mantello demisso, ac discooperta venerabili facie & decora Angelicam præferebat majestatem; ita ut vultu-blandiret, & terreret aspectu; atque indefesso brachio candelam albatam accensam manutenens, diutius perseveravit immobilis. Ut autem Gubernator processit & Magistratus, [qui exinde salubriter compunctus,] Sorores supervenerunt & multi laici. Meditabar iterato, replicans verba Secretarii in exprobrationem mei, qui eam adhuc non videram, aut fueram passus audire; & arguens clamabam: Magni viri venerantur eam, & ego Frater pediculosus contemno.

[94] [eam a molestis interpellationibus liberat,] Jam Sorores abierant, & ipsa in capella Annuntiatæ secesserat, quia duo nuntii cum litteris supervenerant, unus Sacerdos secularis & alius Religiosus, qui genuflexi litigabant coram ea. Ego quidem, ut senior præsumens, accessi illuc, explorare quid esset: quia sic præter horam remansisset, illosq; sibi genuflexos toleraret. Duo quippe Prædicantes in quadam civitate, oppositas sententias de quodam futuro eventu prædixerant ex nomine B. Columbæ, & conabatur quilibet eam ad suam partem declinare, cum ipsa neutrum dixisset. Sciscitabantur pariter de quadam defuncta, in quam partem anima illius decessisset. Itidem de quodam tunc vivente, si sanctus esse. Visis litteris execratos expuli, hujusmodi sacrilegam tentationem temeritatis satanæ fuisse judicavi, exitiumque cupiditatis & ruinæ. [pro ipsaque respondet quærentibus.] Ab aliis quoque partibus audieram quosdam ex nomine ejus attentasse similia, etiam de m Trinacria. Quapropter indixi omnes hujusmodi litteras imposterum mihi assignari, qui eam consulens per omnia exarerem castigata responsa: quæ non solum acquievit humiliter, imo quod de cetero prosequerer obnixe rogavit: quod tamquam præcepto astrictus, usque ad sanctum ipsius obitum semper feci libentius.

ANNOTATA.

a Addit Albertus, per Innocentii VIII mortem factum esse, ut mutatis Magistratibus etiam hic conatus vanus fuerit: & huic opinioni favere videtur quod Balestra pag. 116 testem abstinentiæ diutiurnæ a Columba servatæ alleget eumdem Innocentium. Verum obiit is anno 1492, 25 Iulii: itaque verosimilius mihi est, sub ejus successore Alexandro VI rem actam esse, Cæsare ejus filio, sub annum 1493 facto Cardinali, auctore hujus consilii, propter ea quæ Perusii studens de Columba cognoverat; sed eodem postea alia omnia cogitante, & pro galero galeam optante, effectu rem caruisse.

b Idem Albertus anno 1594 hoc adscribit, aitque Ioannam adduxisse secum liberos duos, masculum unum, qui Felix dictus habitum S. Dominici suscepit, in eoque sancte vixit, uti tanto antea Sorori ejus Reate fuerat revelatum; puellam alteram, Brigidam nomine, in ipso monasterio porro educandam ut ibi fieret Religiosa. Sed ex dicendis infra num. 98 apparebit, plura hic Albertum confundere. Nam Joanna, quæ hic dicitur filiam secuta, Regulam Sororum tertii Ordinis amplectendo, eam assumpsit Reate, non Perusii, quo primumaccersita est post pestilentiam jam Soror professa: filius autem, quem secum duxit, in susceptione habitus dictus est, nomine, fratris sui defuncti (ejus scilicet qui de Columba prophetaverat, quemque supra vidimus decennem obiisse) Fr. Joannes, cum antea forte, sicut Albertus ait, Felix vocaretur.

c Vexillum hoc, inquit Balestra, servatur apud S. Dominicum ad perpetuam memoriam, quod ibi sæpe vidi multis deinceps clarum miraculis, maxime cum vel cessantibus pluviis arescit solum Perusinum, vel nimis abundantibus inundatur: simili enim ratione elatum processionaliter, illas aut reprimit aut elicit; prout præsens necessitas exigit.

d Albertus asserit quod Cassinenses monachi, territi periculo contagionis, auxilium B. Columbæ implorarunt, & immunes fuerunt conservati. Idem habet Balestra, sed addit eos fuisse qui Perusii habitant, & quorum unus jam mortuus erat peste: de quibus Auctor infra num. 147.

e Imo potius Ruptorium a rumpendo, quia cutem rumpit, vulgariter Rottore vel Rottorio: etenim tt Italicum æque usurpatur pro Latino pt atque pro ct: videnturergo per cataplasma tenax atque picatum (Cerotum non solum Græci & Latini, sed & Itali appellant) applicatæ cantharides seu muscæ vesificatoriæ, extremum in desperatis ejusmodi malis remedium.

f Aporia hic scribi videtur pro Aporrhea, ut sit defluvium saniei ac puris: nam prior vox, indigentiam ac neceßitatem significans, nihil huc facit.

g Addit Balestra, quod monitus statim per Priorissam Confessarius accurrit, videre eam sic sanatam cupiens: deinde ipsummet infirmatum ait: qui ordo historiæ videtur esse magis naturalis, siquidem obsequia ægro præstita mox occasionem dederunt calumniæ, de qua infra.

h Elephantiacum istum intelligit, cui cum annis quindecim servivisset patientißimus Eulogius, immemor is tot laborum ipsius cœpit ab eo velle discedere, multisque injuriis atque opprobriis increpare, sicuti narratur in Vitis Patrum interprete Paschasio, qui est liber septimus apud Rosweidum, cap. 19; & lib. 8 in historia Lausiaca Palladii cap. 26.

i Ms. in plurali habet ministraverant, coxerant, prosecutæ fuerant; itaque etiam Leander vertit, quasi ipsæmet vetulæ sua erga Confessarium officia eo verterent, ut ipsum a Columba abalienarent malevolis suis susurris: unde & Balestra porro infert, reipsa seductum ab illis fuisse, eumque æque ac illas arguit ingratitudinis erga eam, quæ sibi in morbo tam periculoso tam amanter ministraverat.Verum apparet ex sequentibus Confessarium, non ipsis participem culpæ, sed consortem Beatæ fuisse in sustinenda calumnia: & ideo judicavi ex mente auctoris omnia ponenda in singulari, ut apte cohereant cum eo quod præmittitur, Si Sacerdotis pedes lavit, scilicet Columba.

k Legatur Vitæ ipsius pars 2 cap. 4 30 Aprilis.

l Leander Elevationem vertit, quod & alii sequuntur; propendeo tamen ut thurificationem primam ad Introitum Missæ intelligam, quando a thuriferario incensantur non solum Clerici, sed etiam primarii aliqui seculares, vg. Rex aut Princeps supremus vel eorum Locumtenens, cum præsentes adsunt; vel potius extremam Benedictionem post Ite missa. Quis enim in ipso sacerrimo totius Missæ tempore, id est, sub Canone post Consecrationem, nisi alienatus a sensu, faciat, quod hic fecisse dicitur Secretarius Gubernatoris? Vicelegatum appellat Balestra.

m Trinacriæ nomen, pro Insula Siciliæ, ex antiquitate resumptum cœptumque est usurpari initio seculi 14, sub Bonifacio VIII; cum Siciliæ Regnum ex pactis conventis partiti sunt Aragones & Andegavenses, ita ut illis quidem insula ipsa maneret, Francis vero quidquid in Italia est ditionum ad Regnum pertinentium.

CAPUT XI.
Spiritus & vita B. Columbæ a suspiciosis explorata.

C. XXXII

[95] Opportune utique hic dixerim & aliud tentationis genus. Per idem tempus venit Perusiam cum Magistro Generali quidam Frater Ordinis, [Inquisitor Franciæ] sacræ doctrinæ Professor & Inquisitor provinciæ Franciæ, eruditus valde & cavillosus, nostri tamen idiomatis ignarus. Qui cum diebus aliquot in ecclesia observasset B. Columbam, & vidisset secularium frequentiam; incredulus de illa, accusabat apud Generalem Magistrum, scilicet de quotidiano usu Eucharistiæ & sedula Confessione, ac de tanta veneratione secularium, quasi fuisset Virgo Maria. Suspicabatur ulterius eam areptitiam illudi a dæmone ob aliquod facinus: [arreptitiam esse Beatam ratus,] & arbitrabatur præficiendum ei aliquem spiritualem virum, doctrina approbatum. Inductione arguebat, expertus de visu, in quodam solenni monasterio Galliæ; cujus causa jam fuerat Romæ. Prorsus stupenda narrabat & auditu horrenda, de insultu dæmonum, de monstruosis apparentiis, de strepitibus & fragore, ac de violenta percussione Sororum. [Quomodo scilicet] quasdam succubas illuderent, aliquas attollerent in aëra, quibusdam familiariter obsequerentur; [sicuti noverat esse quasdam in Francia,] quodque non valuerint se tueri quibuscumque Sacramentis; non nullæ loquerentur linguis ac prædicerent futura; Clero minarentur detrahentes, & Romanæ Ecclesiæ. Et sic plura objecit quæ sagacius observaverat, & per historias & sacram doctrinam cuncta resolvit coram præfato Generali Magistro, nec pauciora quam adduxit. Qui postremo obtinuit, ex quo Sororum Magister erat inexpertus sermone, quatenus tamquam utriusque interpres interrogando responderem, sicque serio alloqueretur eam.

[96] [per Auctorem interpretem cum ea agit,] Finximus deprecari suffragia pro liberatione illius monasterii, & allocuti fuimus eam in oratorio Collegii. Verum circa inhonestos dæmonum actus mitius retuli atque cautius piæ Christi Virgini. Fuit tandem taliter allocutus, qualiter voluisset eam omnino admonendo terrere, ne fictionibus suis & frivola vita vituperium esset Ordinis & damnatio sui. Simplex Columba Christi, tota hilaris & jucunda, humiliter assurgens, recensuit de malitia dæmonum, de eorum instantia & importunio, [& sententiā mutat.] atque affirmavit de urgenti flagello illius monasterii tamquam præscivisset omnia. Novit Deus quam sensim, quam docte responderit ad singula. Quædam insuper pie suasit, sed oblitus reliqua de hoc memini, advocare sanctissimam Catharinam Senensem eique deferre Patronatum. Expertus igitur Inquisitor ipse Virginis modestiam, [atque aliquid reliquiarum ejus petit.] mansuetudinem ejus, & prudentiam; illico mutavit de ipsa sententiam: atque primo se ipsum & illas consequenter suis orationibus devotissime recommisit, & coram Reverendissimo Generali optima retulit. Hic hoc dixerim quod Venerabilis Beda super Caput VIII Lucæ narrat: Sed & nostri temporis Sacerdotes, qui per exorcismi gratiam dæmones ejicere norunt, solent dicere, patientes non aliter valere curari, nisi quod ab immundis spiritibus vigilantes dormientesve pertulerint, confitendo patenter exponant. Et [quia] Generalis Magister in oratorio Sorores singulas visitaverat, receperatque munusculum & nasistergium, consutum propria manu B. Columbæ, quod ipse ob religionem habuit in pretio; Inquisitor conabatur extorquere illud pro reliquia: cui tamen Magister Generalis noluit assentire.

[97] Post aliquos dies Virgo Christi misit ad me Priorissam, quæ precabatur obnixe, voluerim par turturum sibi elargiri. Qui miratus respondi, Opinor eam figurate loqui, [Ipsa deinde ab auctore petit par turturum,] & quid velit dicere nescio; obsecro id verbum exponat mihi. Iterato retulit; Petit par turturum: & adjunxit, Forrassis in sui solatium: Heu dixi! Erant mihi turtures albæ, quasi haberent ad collum ambrarum monilia, quas libenter dedissem: inveni unam humi, quam putabam quiescere, tamen extinctam; altera autem semper lamentatur, quod horreo. Sed obsecro, complaceant sibi, dabo pulcherrimas columbas, candidas omnino atque fecundas, quibus non vidi similes: eas grate suscepit & benigne. [qui ei columbas offert,] Suspicatus nihilominus [sum] quod me voluisset arguere, vel mystice aliquid interpretaretur; quia scilicet expulsis parentibus & Confessoribus solam neglexeram, aut me commonefaceret: quod Deus concesserit, obsecro & proficiat.

[98] De his avibus dicit in Summa Doctor sanctus, Solivaga turtur significat castitatem; columba, caritatem: [& utriusque avis proprietates expendit.] turtur contemplativa, secretas orationum lacrymas; gregalis columba, vitam activam & orationes Ecclesiæ publicas: turtur, per suam loquacitatem, prædicationem & confessionem fidei; columba, simplicitatem & mansuetudinem. Unde Bernardus: Vox turturis prædicationem significat castitatis: neque enim a principio vox ista audita est; sed, Crescite, multiplicamini. Augustinus: Quoniam spirituales & contemplativi divisionis schisma non patiuntur, ideo ea non diviserit Abraham in sacrificio repromissionis: & quando turtur vel columba in holocaustum offertur, præceptum est vesiculam gutturis & plumam projici: quia vesicula gutturis inflationem superbiæ signat; plumæ, inanes inquisitiones sublimium. Columba præterea in foraminibus petræ nidificat, fœcunda gemellis fœtibus; quoniam justus in Christi vulneribus utriusque vitæ opera perficit. Corpus namque Jesu Christi vulneratum, est fenestratum columbarium, ubi se columbatuetur & meditatur, voce nec garrula nec importuna, sed miserabilis & gemebunda. Elatis etiam pedibus volat, quia affectus omnes in cælestibus tendit. Columba omnia simpliciter respicit, quia nil terrenum concupiscit; haud sicut accipiter & milvus rapacitati insistit. Columbæ utique similis plurimum ejus vita fuit, ad quam ipsam Christus præelegerat.

[99] [Mater ejus Perusium accersita] Et mihi summopere placuit civibus suadere ac Priorissæ, accersiri matrem ejus & fratres, ad opportunum monasterii commodum & custodiam puellarum: jam enim Soror professa erat, mulier proba & circumspecta, & intuitu ipsius plurimum veneranda. Quæ litteris publicis Conventus ac Sororum benigne acquievit, secumque puerum & puellam duxit: quem Paschate sequenti a, in magna frequentia utriusque sexus, in choro capitulariter ad habitum Religionis recepimus: & nomine sui fratris defuncti b, Frater Joannes videlicet vocavimus, cum magna lætitia & gaudio ipsius B. Columbæ: [eodem filium filiamque adducit.] deputavimus & puellam inter Sorores, ut sic etiam a discessu ipsius redderemur securiores. Rursus transactis quibusdam diebus, iterum venerabilis Priorissa venit ex parte Virginis præfatæ, denuntians mihi; Gaudeatis, Pater, quoniam pridie quid optimum, commune & vobis, se recepisse [ait] ab ipso Patre sancto & beata Matre, & ipsa deponet vobis in crastinum. [Ipsa auctori accersito] Cui respondi: Utinam viderit mihi aliquid boni! Christi sponsæ ingredienti ecclesiam altera die occurrens, avidus dixi: Obsecro, pia Mater, quod pro me accepistis, citius date, Quid est? In visu fortassis percepistis aliquid mei? Quæ intuita me jucunde, respondit: Pater, recepi in rei veritate ab ipso Patre sanctissimo B. Dominico & Matre nostra S. Catharina, albarellum c plenum refectione optima, quam communicem vobis pro medietate: Sitis lætus & boni animi: ego multum congaudeo. [indicat cæleste munus pro eo acceptum] Qui depressis oculis suspicatus sum pro certo quod me iterato argueret; quoniam narrantibus quod ipsa non comederet, frequenter detrahendo objeceram, adhuc non evacuavit albarellum: nos enim vulgari quidem idiomate pyxidem aut vasculum alicujus pretiosæ mixturæ & electæ Albarellum vocamus. Sed protinus Christi Virgo; Pater, inquit, minime erubescas, quoniam vere refero, & vobis promitto quod inexcogitatam dulcedinem consequamini. Cui ulterius replicare non præsumpsi: [non satis quid velit intelligenti.] meditabar nihilominus si voluisset exprimere panem vitæ & aquam cæli, quæ fuerat repetita benedictio Beati Dominici; vel potius condignum pœnitentiæ cultum dulcius suaderet. Quod Deus suis meritis augeat, & sua immensa pietate proficiat (illa enim pyxidem portat, quæ est saluberrimum exemplar pœnitentiȩ, Magdalena) vel quia forte debueram dignis aromatibus exanime suum virgineum condire corpusculum.

C. XXXIII

[100] Referam consequenter, etiamsi calamitosum me pudeat enarrantem: cogor namque in profundam altitudinem virtutis ejus descendere, & prædicare supra tecta. Precor autem illam, tanto ab ea dignatus honore, [Idem vices ægrotantis Confessarii supplere jussus,] erratis meis ac perfidiæ impetrare veniam, quam procul dubio scio potentem præstare opem. Contigit equidem circa festa Natalia Magistrum Sororum infirmari, ipsamque biduo fuisse in raptu. Quæ hora Completorii d genuflexa ante majus altare petiit Eucharistiam: qui servato more de pyxide altaris eam communicavi. Quo facto clare audivi dulcia quædam colloquia, in gutture præfatæ Virginis resonantia, tenui quadam voce & amœna. Celebravi deinde diebus aliquot coram ea, ac præbui divina usque ad valitudinem Magistri. Sed cum postmodum præfatus etiam Confessor recidivasset & laboraret gravius, de consilio Præsidentis fui prosecutus, [nactusque occasionem explorandi eam,] ad experimentum potius; confisus præterea, si fictum aliquid vel sinistrum præcessisset aut immundum, possem per astutiam exhaurire; prætendens nihilominus venerari eam, si in veritate ambulabat; si autem oblique, caute utique permittere discessum. Et quoniam, ut mihi videbatur, sagax satis, expertus fueram multa, imbutus litterariis, atque astutus in conversatione seculi; arbitrabar omnino omnem illius penetrare cautelam, raptusque ejus arte addiscere, & simulatæ abstinentiæ (ita putavi) invenire medelam. Sine dubio non potuissemus nobis persuadere suaderem tantam innocentiam: suspicati etiam aliquid ex murmure præcedenti: verumtamen mihi erat honestatis sincerus affectus, licet cogitatio in diversa nutaret.

[101] [suadet ut sibi generaliter confiteatur:] Cumque audivissem aliquotiens confessionem ejus, opposui, ejusmodi narrata simplicia esse & valde communia: Quæso nolimus per iter in foveam ruere: ignoro plane quomodo fueritis instructa a prædecessoribus meis, ideo judico salubrius resumere generale examen conversationis pristinæ & infantiȩ, ut in posterum me vestræ mentis arbitrum habeatis securiorem. At ipsa simplex Virgo, Pater, inquit, libenter itero Confessionem, quoniam proficit pœnitentiam, eritque mihi gratius propter id quod hortamini. Præmissis igitur quæ ad puritatem proficiunt confessionis & integritatem, nec non ad veritatem judicii, & ordine stabilito progressus vitæ præceptorumque & culparum, [qua audita judicat numquam letaliter peccasse,] cuncta seriose discussimus; & ita, ut nunc quidem benignus & suavis, suaderem blandis, prudenter postmodum ac discrete terrerem infernalibus cruciatibus, deinde pius & mitis mulcerem promissis divinis & æternis bonis. Quo diligentius tandem fuit possibile familiaritate maxima scrutatus sum per singula; & ultimo admirans præ gaudio nec secus credens, tremulus meditabar; Tantamne innocentiam, bone Deus? tantam puritatem & sanctimoniam? Vivit Jesus Christus, quoniam etsi rigoroso quidem examine discusserim, nec unius letalis criminis culpam cognovi. Quod cum ei qui præerat haud secus [retulissem cum] lacrymis, eamque laudassem; ipse respondit: [& cuncta quæ dixerat vera deprehendit.] Seductus es, pater: hæccine senum faciles lacrymæ? Cui illico indixi: Infra paucos menses experiar cuncta de facto. Convaluit Magister Sororum, & prosequebamur tamen devotius. Curavi opportune, & convenerunt illi primi Confessores: direximus etiam illuc nuntios fideles & circumspectos, ad vicinos & notos, & ad loca sui itineris; & invenimus de facto, quæ prædiximus, approbata multorum testimoniis. [Ipsa consulit vitæ ac famæ imprudentis Sacerdotis,]

[102] Ceterum experti sumus apud ejus disciplinam, quomodo vera innocentia compassionem habet: quod tamen horret fassa justitia. Evenit namque circa finem Quadragesimæ Religiosum quemdam minus bene se habuisse in audientia cujusdam mulieris: quare vir, suæ conjugis non ferens injuriam, voluisset præfatum interficere: mulier autem illa occurrens sceleri, casum recommisit B. Columbȩ. Quæ virum ejus allocuta, ita pie & dulciter suasit, quod totum in arbitrium ipsius commisit. Ipsa vero ancilla Christi, Religiosorum famam zelans, secreto cum magna compassione & affectuosa oratione, mediante Confessore, prudenter suis Superioribus denuntiavit; qui ad propria remissus intentatum malum atque infamiam declinavit, licet in brevi obierit. Jugiter præterea meditabatur vestigia Jesu Christi. Nam in quadam prima Dominica mensis societas B. Mariæ Virginis (quæ originem habuit a B. petro Martyre) post Vesperas ex more faciebat processionem, & Christi Virgo cum suis Sororibus per claustrum sequebantur, [pie recitat acta Christi:] una cum pia multitudine utriusque sexus. Quæ pratum ingressa deambulabat, & cum super fœnum consedissent, recitabat historiam Jesu Christi; petitosque panes paucos cum magna jucunditate distribuit omnibus discumbentibus, atque de cisterna media aquam hauriens potabat omnes. Hoc etiam piarum mulierum precibus alia vice fecit.

[103] Post Pascha Venerabilis Priorissa mihi seorsum dixit: [pœnitentias suas auctori revelat:] Pater, adverto, dum Christi Virgo Columba progreditur ad ecclesiam, subtus resonant quædam ferramenta, eamque dolorose collidunt, & dubito de aliquo letali vulnere. Qui tempore debito obstrinxi eam precibus & prȩcepto, quod omnem sui corporis rigorem, etiam occultum, mihi patefaceret; ne ego incuria reus & ipsa indiscretione convinceremur. Quæ licet haberet perdifficile suæ pœnitentiæ secreta referre, revelavit tandem: voluit tamen secretum haberi. Habuit quidem renes accinctos duobus circulis ferreis latitudinis quatuor digitorum: quorum interior erat quasi in squammas bitumitas e resolutus, præ ærugine & humido quod virgineum corpus diuturnitate insudaverat; & consumptus in limbo veluti f ferreos obduxerat dentes: qui, cum ipsa movebatur, eas partes tormentando stimulabant, quas nos dicimus anchas. Exterior, qui ambiebat illum, per confricationem resonabat aliquando: tum, corpore consumpto, circuli remanserant laxi. Et a collo ad pectus in transversum erant ei catenulæ pendentes, quasi armillæ: desuper autem cilicium de pilis, quæ omnia tunicella lanea occultabat. Quoniam ignorabam quales fuerint circuli, idcirco eam precibus astrinxi & præcepto, & illos laboriose dissolutos involutosque pannis secreto transmisit, una cum ferreo flagello, quod Magistre. Sororum prioribus annis ei procuraverat de catenis canum; cujus ansula manubrii satis spissa, crebro motu consumpta, fracta erat. Quos cum seorsum conspexissem, adeo compunctus (ut melius dixerim) adeo confusus remansi, quod non valuerim cohibere lacrymas, fervorem admiratus & rigorem innocentis virginis. [qui cum ei novum circulū flagellumque tulisset,] Procuravi protinus occulte fieri alium circulum ejusdem latitudinis, quem ipsa voluisset ponderis quinque librarum, juxta numerum plagarum Jesu Christi. Pius tamen g faber pondus horruit & modum clausuræ: sed ex quinque quinquenis unciarum eum fecit, reflexis peripheriis ne feriret, ac discontinuato circulo pro faciliori clausura. Aliud pariter flagellum, quinque catenulis insertum: quibus usque ad obitum usa fuit. Primi vero consumptum circulum atque id flagellum h, tamquam sacras Reliquias reservavi mihi, [secus id accipiunt aliqui.] piisque personis nonnullos annulos communicavi. Narrasse libet, in execrationem temerarii judicii, cum hos revoluto sudario clam piæ Virgini detulissem, pravas quarumdam mentes submurmurasse, quasi dedissem operam ingluviei.

[104] Die autem sancto Ascensionis i Domini audierat in Missa festi Sequentiam, [prædicit se morituram post annos æt. 33.] quam dictis Vesperis rogabat serio sibi exponi, quam me exponentem intuebatur intenta valde: sed post paulum prorupit in jubilum, atque festiva quadam instantia mirabiliter rapta congaudebat. Transacta mora confabulatio erat de Elia Propheta, & consequenter de Jacob Patriarcha: ut autem devenimus ad Rachel obitum, ipsa respondit; Et mihi pro certo sic erit, cum explevero triginta tres annos. Advertens postea quia ipsa totennis in die Ascensionis piissime obierit, ideo eam hujusmodi revelationem tunc passam arbitror. Itidem eam replicasse memini; cum de obitu S. Catharinȩ Senensis interloqueremur, coram nobili Honesta Senensi (quam ipsa Virgo induerat propriis manibus habitum de pœnitentia) & visitare Senarum urbem suaderet. Quibus obstiti dicens, nequaquam convenire juvenibus in publicum circuire, sed cum postea fuisset quinquaginta annorum. Et cum induxissent de S. Catharina respondi: Non est putandum, cum in Franciam proficisceretur e patria ad Gregorium XI Pontificem maximum, illam fuisse viginti quinque annorum, neque in Legenda k reperio, licet in Breviario l habeatur. Pia Columba respondit: [in quo similis fuit Christo.] Scio quod expletis triginta tribus annis ego debeo mori. Nescio si forte per hoc eamdem ætatem comprobare voluerit, de S. m Catharina. Nobilis Honesta investigaturam se spopondit Senis de hoc diligentius, in libro sacri n delubri Cathedralis ecclesiæ, quod secus fecit. Nos profecto scimus; quod perfecta hæc ætas est Domini nostri Jesu Christi o.

ANNOTATA.

a Anno ut existimo 1495, quando Pascha celebratum fuit 19 Aprilis.

b Ejus scilicet qui de se deque Columba triennis prophetarat, & decennis obierat, ut narratum est supra num. 7 & 13.

c Ex terra aut vitro, inquiunt Academici della Crusca, allegantque Boccacium num. 63, 4 ubi leguntur Albarelli di lattovarii e d'unguenti colmi, id est, pleni electuariis & unguentis. Infra autem num. 236 explicatur cæleste munus fuisse ipsa Beatæ Vita, cujus conscriptæ fructus ad auctorem pro medietate rediit.

d Nempe, cibo omni corporeo sæpe abstinens, hora quantumvis sera communicari poterat.

e Id est compactas seu conglutinatas vel ferruminatas: & hoc participium est a verbo Bitumire, quod pro Bituminare usurpasse videtur auctor, a vulgari Italico Bitume: Leander tamen Bituminatas reddit, Albertus Bituminosas.

f Serreus, id est, formam serræ habens.

g Albertus nomen fabro fuisse ait: Rosato Scarpacci.

h Albertus pag. 114 in margine addit, Hoc flagellum hodie invenitur penes Patres Dominicanos Reate, & in processionibus defertur, soletque intingi aquæ, in honorem S. Petri Martyris benedictæ, atque ad multas gratias efficaci. Similiter de annulis catenulæ prædictæ ait, quod D. Lucretia della Luna Perusina, ex eis duos nacta, eosdem cum veneratione ad infirmos deferat, qui sæpe redduntur sanitati.

Anno 1495, quo hæc spectare arbitror, Ascensio Domini fuit 28 Maji. Porro Sequentiarum usus, in Officio Missæ ante Euangelium, [Sequentiæ quibus auctoribus & quando inductæ.] a Germanis inventus est, inquit Ioannes Adelphus, easdem commentariis suis illustratas edens Argentinæ an. 1513: omnes autem carent lege metri, ideoque vocantur etiam Prosæ: & appellantur Sequentiæ, quoniam sequuntur melodiam quæ est in Alleluia. Italos non reperio ab antiquo Sequentias invenisse, qui nec eis uti feruntur. Nihilominus Nicolaus Papa I eas in re divina recipi posse assensit. Sedit Nicolaus hic post medium seculi 9. quare vereor ne potius nominandus fuerit Nicolaus II, qui sedit post primum annis circiter centum. Etenim primus earum auctor ab ipsomet Ioanne Adelpho appellatur Notkerus, qui hoc titulo celebris habetur inter Beatos monasterii S. Galli in Helvetia, & obiit anno 1012, uli ostensum 6 Aprilis quo colitur. Easdem eodem seculo multis additis auxerunt Hermannus Contractus, & Godescalcus Capellanus Henrici III. Sequentiam de Corpore Christi, inquit idem, Lauda Sion Salvatorem, verosimile est S. Thomam de Aquino edidisse, qui totum illud Officium dicitur comportasse (qua de jam egimus in Chronologia Pontificia Dissertat. 23) & Albertus Magnus Episcopus Ratisponensis, Coloniæ in choro Fratrum Prædicatorum sepultus (propterea quod Ordinis illius fuisse dicitur) Sequentias edidit: inter quas duas reperi, unam de sancta Trinitate, quæ incipit, Profitentes unitatem; aliam de Ascensione, quæ incipit, Omnes gentes plaudite. Vtraque extat in Missæli Prædicatorum, quod habemus excusum Parisiis anno 1519: & quia id non omnibus ad manum est, placet Sequentiam eam, de qua hic fit mentio, integram exhibere: sic ergo habet:

Omnes gentes plaudite,
Festos choros ducite
      Christo triumphante:
Redit cum victoria,
Capta ducens spolia
      Tuba jubilante.
Papæ! quam magnificum
Hodie Dominicum
      Germen gloriatur.
Terræ fructus hodie
Super choros curiæ
      Cæli sublimatur.
Intrat tabernaculum
Moyses, & populum
Trahit ad spectaculum
      Tantæ virtus rei.
Stant suspensis vultibus
Intendentes nubibus,
Jesum subducentibus,
      Viri Galilæi.
Dum Elias sublevatur,
Elisæo duplex datur
      Spiritus & pallium.
Alta Christus dum conscendit,
Servis suis mnas appendit
      Gratiarum omnium.
Transit Jacob hunc Jordanem,
Luctam gerens non inanem,
      Crucis usus baculo:
Redit turmis cum duabus,
Angelis & animabus,
      Et thesauri sacculo.
Hic est fortis,
Qui de mortis
Victor portis
      Introit cum gloria:
Rex virtutum,
Cujus nutum
Et obtutum
      Trina tremit regia.
Vocat Pater filium
Ad consessus solium;
Donec suppedaneos,
Victos vel spontaneos,
      Ponat inimicos.
Sedet in altissimis,
Fruitur potissimis,
Redit in novissimis
Judicans ex intimis
      Justos & iniquos.
Veni Deus ultionum,
      Veni cum clementia;
Dum sistemur ante thronum
      In tui præsentia,
Mane nobis tunc auditam
      Fac misericordiam:
In perennem transfer vitam
      Ad futuram gloriam. Amen.

k Ita est: quia Legendæ auctor nullam habuit Chronologiæ rationem, quare nequidem notavit annos quibus vel nata vel mortua est sancta: constat interim ex coævo Thoma, natam esse anno 1347, & æque certum est ex Legenda obiisse an. 1380, Gregorium autem ab ea conventum Avenione pro pace Florentinorum anno 1376, extra controversiam ponunt omnes scriptores Historiæ Florentinæ: erat ergo annorum fere 30, quando suscepit iter in Franciam.

l Hujusmodi Breviarium videre cuperem. Habemus Missalia Ordinis excusa anno 1500 & 1504, habemus & Breviarium anni 1549: sed nusquam in illis nomen Catharinæ. Postquam autem anno 1553 canonizata est, & I Dominica Maji jussum celebrari festum, in eodem Breviario sub annum 1555 excuso Officium comparet, in eoque 2 ac 3 Lectio ex Vita ejus. Et hic quidem invenitur, quod apud Gregorium XI luculentissime peroravit: sed vitæ annus non exprimitur. Constat tamen festum ejus diu ante cœptum in Ordine celebrari, ex narratione Miraculi Vltrajecti in Belgio patrati anno 1485 ipso ejus festo, uti & in Analectis recensetur num. 40: nunc vero ex hoc loco ulterius discimus, proprias etiam de Vita Lectiones pridem cœptas recitari, saltem in Provincia Tusciæ, incertum quo die; cum 29 Aprilis quo obiit, esset officio S. Petri Martyris occupatus. Prudenter interim hic cunctatur Auctor in ea re Breviario credere, de qua nihil inveniebat in Legenda: satis gnarus utique, non sufficere ad certitudinem quod aliquid legatur in Breviario, nisi id antea habitum fuerit ex indubitatæ fidei auctore; quod luculento exemplo nostra adhuc memoria probarunt Lectiones de eadem Sancta etiam Romano Breviario insertæ, ac postea correctæ, sicut jam antea Ordo Prædicatorum prudenter correxit prænotatum de anno ætatis errorem. Atque hoc satis sit ut objurgatores nostri intelligant, Breviaria non dare fidem historiis antiquis, sed ad his accipere atque ad has recurrendum esse, statuere volenti, quo quidque in gradu aut certitudinis aut verosimilitutidinislocari debeat: quod quia sacræ Rituum Congregationis Præsides Consultoresque intelligunt, ideo nostrum hoc opus præ ceteris ipsi Romæ æstimant ac promoveri cupiunt, tantum abest ut eo offendi suam auctoritatem existiment.

m Nam hæc obiit (ut ex dictis apparet & habetur in Breviariis) anno ætatis XXXIII.

n Idest, in libro baptismali, & talis liber in ecclesia Cathedrali quærendus indicatur, quia sicut Florentiæ, sic alibi quoque usurpatum in Tuscia videtur, ut unus omnibus civibus communis tota urbe baptismalis fons sit.

o Apparet Auctori eatenus ignotum fuisse, qua ætate obierit S. Catherina Senensis: hoc enim si scivisset, facile definivisset, quo ætatis anno illa ad Gregorium XI accesserit.

CAPUT XII.
Acta cum S. Columba eo tempore quo Perusii fuit Alexander VI ejusque Curia: obloquia repressa.

C. XXXIV

[105] Die autem una sanctissimi Pentecostes, anno nonagesimo quinto supra mille quadringentos a , S. D. Alexander Sextus Pontifex maximus venit Perusiam civitatem suam, [Perusiam ingrediens Alexander Sextus,] præcedente copioso apparatu exercitus, ac Romana Curia sequente, cum magna populorum frequentia. Quo ingrediente ipsam urbem, devota Christi Virgo Columba, cum suis venerandis Sororibus atque decenti societate, sedebant super gradus ante valvas ecclesiæ, quatenus intuerentur Papalem majestatem, maximique Pontificis benedictione fruerentur. Cumque ipse Monarcha facie rectus incederet, nec intueretur ad dexteram; ego genuflexus in imo clamavi; Beatissime Pater, istas pias Sorores benedixerit Sanctitas vestra. [sistitur donec benedixerit Columbæ,] Qui autem eum portabant illico steterunt: ipse vero admirans, jussit; Incedatis. Illis nihilominus stantibus, iteravi; Beatissime Pater, benedictionem in Sororem Columbam & clientulas &c. Qui respondit, Dedi: & pedibus stimulabat cathedram, ut portantes incederent. Mirum: haud secus moti fuerint ii, quin prius conversus eam solenniter benedixerit.

[106] Per idem tempus die una Sanctitas sua descenderat ad ecclesiam S. Petri: congaudentesque occurrimus revertenti, supplicantes nihilominus Beatitudinem suam, dignari celebrare imminens festum Corporis Christi juxta ritum patrium, [idem Sacrum facturus apud Dominicanos,] in ipso die permagnificoque templo, ecclesia scilicet S. Dominici quam incolimus. Quibus clementissime annuit: & ecclesiam ipsam ingressus, statuit alloqui in choro ipsam Christi Virginem Sororem Columbam. Quæ concite vocata per Magistrum Sororum de monasterio, quam citius venit, cum aliquibus matronis & nonnullis civibus; nec potuissemus prementem turbam compescere, aut succidentes vestimenta ejus refellere: ideo impetratis iis qui clavas Pontificias portabant (quos Mazzerios dicimus) intra frequentiam popularem aditum dedimus & accessum, [illam accersitam excipit ad pedum osculum:] usque ad solium Pontificis in capite chori, circumstantibus hinc inde Reverendissimis Dominis Cardinalibus & omni primatu Romanæ Curiæ. At pia Virgo genuflexa, consequenter devote se prostravit super gradus ad beatos pedes ipsius maximi Antistitis, expansisque manibus occupavit oram vestimentorum ejus, & spiritu rapta facta est immobilis quasi lapis. Cum autem sic diu perseverasset, impetravimus omnium suarum Sororum accessum ad pedum oscula beatorum: [sub quo raptam diutus] quæ eo ordine successive quo venerant abierunt. Et cum Pontifex ipse genetricem B. Columbæ seriosius examinasset, optasset eam amoveri, aut maluisset sic dimissam discedere b: sed quia strictis manibus fimbrias illius complicaverat, & articuli manuum ejus potuissent frangi potius quam flecti, oportuit omnino expectasset, Devotius instabat Orator Regis c Hispaniarum, ut ea quæ intra suos digitos Pater-nostra tenebat, abstulerim, eumque sic ut munere regio donassem: id nihilominus attentasse timui.

[107] Post moram excitata assurrexit, & propius adstans interrogata, prudenter respondebat ad singula, eadem qua consueverat simplicitate & modestia. [ac deinde sibi redditam allocutus;] Cumque Papa de magis arduis eam interrogasset, iterato in extasim cessit, & quasi lapidea remansit. Stupefactus igitur ipse summus Antistes, tamquam comminatorie mihi indixit: Caveto, Pater, quia ego sum Papa: referasque de hac, sicut sentis, meram veritatem. Eram haud procul genuflexus. Alta voce, respondi: Beatissime Pater, scio utique d, quia tu es Christus: & ego dico veritatem. Ancilla Christi Soror Columba venit huc advena & peregrina, una cum Patre [spirituali] & honesta comitiva, & præ devotione hujus populi coacta remansit, perseverat autem huc usq; in omni sanctimonia. [eadem iterü rapta Auctorem de ipsa interrogat:] Ego quidē a principio dubius & veritatis incredulus astutius eam observavi: verumtamen quæ de ipsa dicuntur bona, experimur vera de facto. Est enim supremæ abstinentiæ, orationis assiduæ, devotissimi cultus in Deum, & magni rigoris pœnitentiæ. Vivit Jesus Christus, & vivit tua Majestas, pro quanto huc usque cognosco, si in Legenda S. Catharinȩ Senensis, mutaro vocabulo ponatur Soror Columba, [cui sanctitatem ejus testanti] de ipsa essentialia morum & facta cuncta verificantur omnino.

[108] Qui assistebat Reverendiss. D. Cæsar Borgia, vulgariter nuncupatus Cardinalis Valentiæ, publice dixit: Beatissime Pater, pro certo credendum est, [attestantur Cardd. Valentinus & Senensis] si Magister Sebastianus sic dicit de ipsa. Annis namque superioribus ipse, utpote rei hujus dubius, hic coram me plutimum eam carpserat, diuque cavillatus est. Similiter Reverendiff. D. Cardinalis Senensis, demum Pius Papa III, voce plena coram de integritate vitæ ipsius B. Columbæ atque de sanctimonia diligentius ac plenius peroravit; nobisque non parum aggravando opposuit, venerabilem ipsam Virginem Senas petentem extorsisse: concives quippe sui Senenses seriosius eum instruxerant de illa; qui etiam apud Sereniss. e Christianissimum Regem Franciæ, illac transeuntem, quasi proprium jus eam impetraverant. Qui autem circumstabant admirabantur: nonnulli zelo nostræ Religionis angustabantur, ne res terminaretur in confusionem. [unde Pontifex ei benigne confirmat gratias factas.] Tandem expergefacta ipsa Virgo, ad omnia sapienter & authentice respondit, ita ut beatissimus Antistes eam plurimum laudaverit, eique beneplacita quæcumque obtulit. Postremo ipsa gratiam suæ Sanctitati habuit de Jubilæo, quod in suo altari S. Catharinæ Senensis concesserat pro fabrica sui monasterii. Ferunt Sanctitatem suam ab ea pro tunc etiam audivisse, quod sibi profecto evenerat, quia scilicet de lecto cecidisset nocte præcedente. Cumque Pontifex ipse maximus de choro processisset, ante ipsum altare S. Catharinæ devote genuflexit, ibique diutius oravit; nec inde discessit, antequam uterinum fratrem ipsius beatæ Sororis, nostri Ordinis tunc Novitium, benigne benedixerit: iteravitque per Brevia suæ Sanctitatis Jubilæum ibidem tribus annis sequentibus, Ecclesiamque ipsam Indulgentiis quibusdam, subsidiis, & honoribus donavit.

[109] Zelantissimus nostri Ordinis Dominus Protector, Reverendissimus & semper Colendissimus D. Oliverius f Carafa, accersitis primis Professoribus nostri Conventus, [Card. Protector] in domo celebris ac per magnifici Joannis Pauli Ballionis, intra thalamum generosæ neptis suæ Reverendissimȩ D. Hypolitæ, de illustri prosapia Comitum Romanorum, sciscitabatur prudentius de ipsa B. Columba. Qui, cum opinio variaretur, dixit: Non sic dicit Magister Sebastianus. Ego quidem consequenter respondi. Reverendissime Domine, diu eam despexeram, & neglexi virtutes ejus aliquando: nunc autem Jesum testor, quod ipsa pia & innocens Christi Virgo Columba est vera ancilla Dei. Reverendissime Domine, revera delinquentibus & peccatoribus valde compatitur, Religionem nostram summopere veneratur, & Fratres ipsos intentissime in Christo amat. Cum sic loquerer: tumens caritatis affectu, [de eadem optime sentit.] coacte gemens effudi lacrymas. Quidam deridens dixit; pro nihilo faciles senum lacrymas, ac me seductum. Omni tandem modestia ac probitate qua decet Reverendiss. Dominatio sua nos cautos reddidit, integerrime adstitit, atque in omnibus semper fuit auxilio propitius.

[110] Die vero una cujusdam festi, celebratis Vesperis, astante multitudine in sacello S. Petri Martyris, [Ipsa publice aliquid sumit,] mihi dixit: Pater, placeat caritati tuæ afferre mihi racemulum agrestis vuæ. Quo facto collegit pauca grana, & succavit: Postea rogavit, Afferte mihi & potum aquæ. Qui cellam petens nostram, inveni supra mensam jam positā pro cœna lagenusculā crystallinam & cyathum Reverendiss. D. Cardinalis Beneventani g, qui nos sua benignitate dignatus, illuc personaliter declinaverat illo tempore, & nos omnes multis eleemosynis recreaverat. Statim aqua plenam, [ut sciatur non vivere ex sola Eucharistia.] palam per ecclesiam reversus, obtuli ipsi piæ Virgini, quæ petiit signari signo sanctæ Crucis: deinde in sancta hilaritate bibit bonum haustum ipsius aquæ. Quod cum Reverendissimo Domino narrassem, voluit phialam ipsam & cyathum quasi Reliquias pias servari. Secreto postmodum mihi exposuit ipsa, quia ideo id etiam publice fecerit, quoniā audierat quosdam non recte divulgasse de illa, quod scilicet nullo alio sustentaretur nisi Eucharistiȩ Sacramento: quamvis hoc verū fuerit in tota Quadragesima.

CAP. XXXV

[111] Interea Reverendiss. D. Cardinalis h Sanctæ Crucis in Hierusalem, qui de ipsa nobili stirpe S. Dominici duxit originem, vocato ipsarum Sororum Magistro, qui diutius B. Columbam in Confessione audierat, opinabatur ab eo plenius informari Cumque cognovisset præsatum imperitum in sermone, & interpretatione ignarum, dixit; Debuissent huic Virgini præponere viros venerandos, sanctimonia approbatos & doctrina, qui veritatem cognoscerent ac testes fuissent idonei suo tempore. [Card S. Crucis Confessarii simplicitate cognita,] Quam ob causam indixit ex parte Domini Papæ, in proximo velle deputare illuc sagaces mulieres, quæ eam caute observassent per quindenam, intra cubile ipsius B. Columbæ, exclusis quibuscumque (dignatus nihilominus id apud nos notum haberi) ne forte facto periculo defecisset, & sua sacra Religio mentita fuisset, quam pro certo Dominatio sua devotissime colit patrocinaturque. [Beatam per dies aliquot observandam decernit:] Nempe apud quosdam incredibilia videbantur narrata de ipsa, præ aliis de tanta abstinentia. Oportuit igitur ipsi Virgini diligentius cuncta narrasse; atque seorsum interrogasse proximas magis clientulas. Quæ pacifice audiens, sensim respondit, Aha! inquit, Pater, quare hoc? quia non opto placere hominibus. Hæc nimirum dona non sunt ex virtute nostra, sed indulgentis Dei; ideo non oportet ostentare, sed exigitur cum omni humilitate custodire. Sed cum iterato suaderem ob Papæ majestatem imperantis, lȩra dixit: Fiat ut jubet Sanctitas sua: tantummodo consuetos cultus & orationes ne velitis impedire. Altera ergo die in medio ecclesiæ S. Hieronymi, extra portam S. Petri, suæ Reverendiss. Dominationi exposui, [deinde mutata mente] propter adolescentulas puellas ipsi collegio Sacerdotē ipsum simplicem ac bonum deputatum fuisse, eo quod non expedit confidere de omnibus, quibus non nulli tentassent seculari favore præfici, obliqua forte intentione: atque pariter obtuli quod ad beneplacitum Reverendiss. Dominationis suæ deputaret mulieres pro certitudine negotii: verumtamen religiosas mulieres & honestas ac bonæ famæ, nequaquam feminas Curiæ, propter nobiles virgines monasterii. [injungit auctori ut ipse invigilet.] Qui continuato sermone in multis interrogavit: sed cum ad singula respondissem, tandem dixit: Non oportet procedere ulterius: quoniam & si quid sumeret alimenti, veritatem virtutis & gratiæ non suspendit. Injungimus tamen vobis sitis vigiles, si revelaverit quidquam de communi statu Ecclesiȩ aut ipsius summi Pontificis. Multa quidem per hujusmodi abstinentes Virgines revelantur a Deo. Quæ postmodum alloquentem apud ecclesiam nostram ipsum attentius audivit, etiam ob reverentiam S. Dominici, quem satagebat imitari pro posse.

[112] Venerunt deinde Reverendiss. Joannes Lopez Episcopus Perusinus & alii quidam sanctissimi Papæ primi Secretarii, haurire ab ea quȩdā secretiora dicta. [Visitant eam primarii quiquo;] Rursus venit D. Gratianus, Secretarius Papæ, cum Secretario quodā Christianissimi Regis Franciæ, qui allocuti sunt eam in oratorio sui monasteri: auditisque oraculis impetrabant apud Deum illius suffragia. Quidam præterea Dominus Archiepiscopus i Cartagenæ ab ea impetraverat duo alba scapularia, suta videlicet de manu sua, alterum pro Illustrissimo Rege Hispaniarum, & aliud pro Regina k, quod ipsa benedici voluit in honorem S. Catharinȩ Senensis, quæ cum quibusdam piis Reliquiis & orationum signaculis dedit. [quibus ipsa largitur pia munuscula,] Multis etiam nobilibus & infirmis similia transmisit, qui demum muneribus & eleemosynis consueverunt persolvere gratiam. Per idem tempus plures Reverendissimi Cardinales allocuti sunt eam, & non pauciores Episcopi & ipsius Curiæ præstantes Domini, multȩq; aliȩ utriusq; sexus spirituales ac religiosȩ personȩ Tantȩq; humilitatis deniq; erat, ut numquam sine Confessoris sui præsentia cum adveniente seculari loqui prȩsumsisset, semper timens ne aliquid præter [decorum] dixisset aut sinistre.

[113] Mirabile præterea & omnino divinum, quod cuicumque respondisset seu loqueretur, penitus absque artificio verbi, omni procul audacia & tædio, non fatigabatur: eamdem quippe cum supremis & infimis aut quibuscumque simplicitatem servabat & mansuetudinem. Nemo umquam scandalizatus recesserat, [mira comitate & prudentia agens cum singulis:] etsi eam tentare venisset aut arbitraretur secus: quin potius omnes mirabantur super dulcedinem sermonis ejus, & humilitatem lenitivi eloquii & devoti. Trahebantur admodum ejus spiritualibus monimentis, caritatis scilicet & sanctæ pacis, in verbis sapidis & Angelicis, quæ procedebant ex ore ipsius Virginis: idcirco opinionem sanctitatis & auctoritatem tantam obtinuerat, ut se feliciores arbitrarentur, si parum quid de manu sua fuissent consecuti, etiam fila de fuso. Utique graviorem æstimationem acceperant circumstantes undique populi: nam sæpius, cum quid eis portigeret minus suppeteret, incidissent frusta vestimentorum: quæ, tamquam pia ovis, nulli suum vellus denegabat. Propter instantiam petentium distribuebat ut plurimum signeta orationis (quæ vulgariter Pater-nostra dicuntur) semper in numero alicujus mysterii, Trinitatis scilicet, aut Vulnerum Christi, vel gaudiorum S. Mariæ, aut novem ordinum supernorum civium, & similia, quod etiam verbo explicasset. Multi quæ emerant porrexissent, ut suis manibus attrectasset: quæ omnia, sua columbina simplicitate, Columba ipsa, pio quodam affectu, quomodolibet cuilibet rogata complacuisset, cum omni prudentia & caritate.

[114] Ceterum multæ eleemosynæ ultro sibi conferebantur, tum præcipue etiam pecuniæ, [eleemosynas vero acceptas] quas necessitas humanæ conditionis opportune videtur exigere. Etiam crebro rogata, neglexit, vel saltem aliqua seorsum data, pro sua invalida matre, deputasse, utpote quæ sui curam in Deo jactasset: potius communitatis amore, quam professa fuerat paupertatem, sincerissime amplectebatur. Prudenter inspexeram (adhibe aures: refero pro certo) quoniam ab omni cupiditate erat aliena, voluissetque ilico in Dei cultum dispensasse, aut Sororum commoda & monasterii, vel in subsidium pauperum & infirmorum, [quidquid] hactenus servaverat, [sicut] magis tunc expertus fui. [ad communes usus convertit;] Recepisset nihilominus libentius per manus Magistri Sororum aut Priorissȩ, nisi quis ei secreto contulisset: quæ tamen assignabat quantocius, & quantumlibet parum totum dabat: nilque sibi commodi impetrasset, quo tempore solicitudine nostra, usque ad summam sexaginta Ducatorum fere, apud cautum mercatorem deposuimus pro arbitrio Priorissæ, præter partem quam suo nutu pro consessu chori ipsius monasteri retinuerā. Cum divites & potentes viri se illi exhibuissent liberales, proponebat eis per nos solvere calices & paramenta Missȩ, vel fabricam monasterii. [Si quando] oblatas sibi vestes induisset propter pietatem donantium, postea subrogabat Sororibus. [nec electuaria oblata recusat.] Quascumque confectiones hilariter recepisset, etiam si secreto dedissent: proximis tamen sibi Sacerdotibus & Confessoribus distribuebat aut infirmis, nec non & simplicibus puellis propriis manibus in ore propinabat. Præsumpseram aliquando suadere bonitati suæ, ne zaccaro condita aut cultu pigmentario clam reciperet, sed ea respueret, ne forte opinarentur ipsam similia comedere. Ipsa vero reverenter sic intulit: Pater, obsecro permittatis eos suæ devotioni satisfacere, juxta illam quam in me deferunt pietatem: neque enim decet nos uti superstitione; sint autem omnia in laudem Domini nostri Jesu Christi.

Annotata.

a Adeoque die 6 Iunii: causa autem exeundi Roma fuit metus Caroli, Francorum Regis, ibidem tunc prævalentis.

b Addit Albertus, quod ministri excitare eam volentes calcaribus pupugerint, & supra humeros impresserint annulares adamantes; ex verosimili magis conjectura, ut credo, quam quod alicubi hoc expressum repererit: multa enim hoc capite satis rhetorice narrat, ut cum inducit Fr. Sebastianum proferentem circulos ejus ferreos ac disciplinam, aliaque similia, quæ non attinet indicare singula.

c Nempe Ferdinandus, Hispaniarum Rex, Legatum miserat: eumdem credo qui Venetiis interfuerat sanciendo fœderi contra Gallos in favorem Pontificis, quod ibi promulgatum erat in Dominica Palmarum, nec frustra: adversariorum enim numero & potentia territus Carolus, satis habuit Regnum Neapolitanum Francis asseruisse, & trepide satis ex Italia disceßit.

d Videtur usus verbis, quibus olim Martha Joan. XI, 27, non utique in proprio sensu, sed figurato, quasi diceret, Tu repræsentas Christum, cujus es Vicarius.

e In Ms. quidem nostro legitur Ludov. verum Ludovicus XI numquam pedem in Italiam tulit, abiitque anno 1483; Ludovicus vero XII primum regnare cœpit anno 1498: apparet ergo prioris filium, posterioris patrem intelligendum, scilicet Carolum VIII, qui anno 1494, Romam tendens, Senis transiit 2 Decembris: & videtur Auctor incertus de nomine, cœptum scribi non ausus pertexere.

f Hic est ille Oliverius Card. Caraffa, qui solus multorum Pontificum facta rerum gestarum gloria æquavit, ut videre licet in novo Oldoini nostri Ciacconio (nam vetus pauca admodum habet) creatus anno 1434, defunctus 1511, Romæ apud Prædicatores ad Minervam primum sepultus, sub hoc titulo: Oliverii Carafæ Neapolitani, Ordinis Prædicatorum Protectoris, rari exempli depositum: qui vixit ann. LXXX, menses X, dies X, Sacri Senatus ornamentum: obiit XIII kalend. Februarii, religiose intrepideque, magno sui desiderio relicto. Est autem corpus postea translatum Neapolim, cujus fuerat Archiepiscopus, ad Cathedralem, in sacellum ex suo testamento constructum.

g Fuit hic Laurentius Cibo, Innocentii Papæ VIII Nepos, Beneventanus Archiepiscopus creatus a patruo an. 1486, & 1583 defunctus.

h Bernardinus de Caravajal Placentinus, creatus Cardinalis anno 1493, qui quomodo S. Dominicum sanguine attigerit, aliis explicandum relinquo. Obiit Ostiensis demum Episcopus an. 1523.

i Tamajus de Salazar, ad 28 Ianuarii, texens Catalogum Archiepiscoporum Cartaginensium, ait, quod prædictus Bernardinus, hoc ipso in quo versamur anno 1495 titulum illum cesserit D. Joanni de Medina, qui eum tenuerit usque in annum 1507.

k Isabella, Ferdinandi Catholici uxor, per quam Castellæ regnum Aragonico junctum est.

CAPUT XIII.
Satisfit variis variorum, circa B. Columbæ spiritum & abstinentiam, objectionibus ac quæstionibus.

C. XXXVI

[115] Nec ab re commemorasse censui, quanta adversus Christi Virginem generatio illa querula opposuisset. Non nisi importune & majora percontatam fuisse memini, [Variis varia tunc objectantibus] absque dubio Curiales, curiosum genus & censores hominum. Multi enim utriusque sexus homines, etiam religiosæ professionis, sub specie caritatis, crispatis buccis, voce tamen stomachanti, improbe arguebant velut errores patentes, quod videlicet nominaretur Sancta, eique aliquando loquerentur genuflexi; quodque nonulli tamquam pias Reliquias abscidissent ejus vestimenta; quod etiam prȩter normam suæ professionis incederet discalceata, in maximis quoque algoribus: non parum aggravantes quod loqueretur quomodocumque in ecclesia, eo quod juxta vulgatam Chrysostomi sententiam; semel est locuta mulier, & totum mundum subvertit: tum quia præberet occasionem tumultus & scandali, ex mutua virorum ac mulierum confusa frequentia. Horrebant permaxime usum Eucharistiæ, quo reficiebatur aliquando quotidie, nonnumquam præter statutam horam; quasi ipsa ostentasset ex superstitione, ob vulgares laudes & famam ad posteros, ideoque etiam finxerit non comedere.

[116] Constat itaque cavillantium ejusmodi invectiva fuisse: [respondet Auctor,] sed faciliter objectiones diluissent, si Scripturas inspexissent. Liquet nihilominus malevoli invidique hominis esse, non modo celare, sed etiam depravare spiritualia dona, quæ ipsa Christi sponsa fuerat divino munere consecuta. Sancti quidem sunt, ut ait magnus Athanasius, quotquot fidem sunt rectam cum operibus consecuti, vel si nulla edant miracula. Sed & Chrysostomus super istud, In sanctitate & justitia coram ipso &c. Est, inquit, sanctitas apta circa Deum æquitas, [non male Sanctam dici quæ sancte vivit,] justitia vero quæ circa homines; puta quod aliquis reverenter exequatur divina, & quoad homines laudabiliter conversetur. Et Sanctus Doctor Thomas Aquinas dicit: Sanctitas quidem importat puritatem consecratam Deo; innocentia, proprie puritas est ad proximum: duo sunt enim quæ faciunt sanctitatem, castitas & sobrietas, quia per delectabilia carnis maxime inquietatur anima. Opponuntur itaque specialiter sanctimoniȩ peccata carnalia, gula & luxuria: ideo qui vult habere virtutem castitatis, necesse est laboribus dari, vigiliis insistere, & macerari jejuniis. Interpretes nostri, quod dicitur, Sanctus, etymologizant, ab Agios a, quasi sine terreno affectu: quibus similiter viventibus scribit ille qui dixit. Dilectis Dei, vocatis Sanctis. Sed vere ex ore infantium perfecisti laudem, Domine Jesu, qui tibi desponsas virginales animas. Sanior gratia fuerat ipsius populi vulgata sententia, qua Christi Virgo Sancta coleretur.

[117] Rursus genuflexionibus, quibus nos humiles reddimus, [eoque nomine ipsam potuisse honorari,] Dominum ipsum veneramur, qui in Sanctis suis virtutes operatur; ut scilicet videntes opera nostra bona, glorificent Patrem nostrum qui in cælis est. Nihilominus possumus, propter intercessionem vel exemplum, & Sanctos ipsos dulia venerari. De vestimentis vero quomodo potuit usum fidei pia Columba negasse, ad quam hortatur vivens & vita functa? præclarissimum imitata Patrem suum, scilicet Dominicum, qui cum Romæ degeret, & post maxima sanctitatis indicia jam celebre esset nomen ejus; [ac permitti ut devoti vestimenta carperent,] erat populi reverentia & devotio tanta, ut beatum se putaret, qui posset ipsum contingere, vel aliquid ejus habere meruisset. Et cum a Fratribus a tali præcisione compescerentur; Sinite, ait, eos suam devotionem perficere: congratulabatur enim fidei proximorum. Fidelissima quidem judicatur mulier, quæ a fimbriis curationem speravit, propter quod sanitatem consequitur Marci v. Quod autem Christi Virgini, [nec reprehendendum quod nudipes incesserit] præter normam deponitur, proinde ipso verbo refellitur, si … Præter, id est, Supra Regulam exponatur, & non accipiatur pro Contra. Similiter etiam legimus ipsum beatissimum Patrem S. Dominicum ut plurimum nudis pedibus in itinere ambulavisse.

[118] Quod autem interdicatur, Mulieribus loqui, non permittitur, verum est de publica annuntiatione doctrinæ, eo quod docere prælatione dicit & præsidentiam ab auctoritate Ecclesiæ: [aut in ecclesia privatim locuta sit:] & ideo signanter Apostolus dicit, In ecclesia: private tamen eis permittitur. Sic dicunt Sancti, quoniam a revelatione non excluduntur mulieres, quibus multa revelantur sicut viris: gratia enim Spiritus sancti non discernit inter virum & mulierem. De pluribus quidem legimus quæ instinctu Spiritus sancti dabant consilia, & erudierint populum per spiritum prophetiȩ: quibus etiam congrue conceditur de orationibus ac lectionibus, quas mulieres in suis collegiis proferunt. Quin etiam, sicut Corinthiis exponitur cum instruuntur de donis in primitiva Ecclesia, inquit Doctor Sanctus, si aliquis loquatur lingua, id est, dicat visiones vel somnia, hujusmodi locutio non fiat a multis, sed secundum duos, id est, duobus: & si necesse fuerit secundum multos, tres. Quæ consuetudo adhuc partim servatur in Ecclesia: nam Lectiones, Epistolas & Euangelia habemus loco linguarum: ideo in Missa secundum duos servatur, quia solum duo dicuntur quæ pertinent ad donum linguarum, Epistola scilicet & Euangelium. In Matutinis fit secundum multa, scilicet tribus Lectionibus dictis in uno Nocturno: antiquitus etenim dicebantur Nocturna divisim, secundum tres vigilias noctis, nunc vero dicuntur simul. Quia igitur unusquisque habet aliquod speciale donum, alius psalmum, id est canticum ad laudandum nomen Dei; alius vero doctrinam, id est prædicationem, ad instructionem morum vel expositionem & spiritalem sensum; alius apocalypsim, id est revelationem vel in somniis vel in visione aliqua; alius linguam, id est donum linguarum vel legendi prophetias; alius interpretationem; Omnia, inquit, ad ædificationem fiant.

[119] Quod vero subinfertur de scandalo, per hoc plene rejicitur: quia scandalum passivum, [nec curandos qui scandalizantur] quod ex bonis spiritualibus oritur, cum scilicet voluerint malitia talia impedire; est scandalum Pharisȩorum, quod Deus docet esse contemnendum (quædam tamen propter pusillorum ignorantiam aliquando sunt differenda) si quo minus reddita ratione non resipiscant, jam suam malitiam exprimunt, quam ob rem hujusmodi bona opera non sunt dimittenda. Sacrilegium quidem est Spiritui sancto resistere: sed vere temerarium genus & iniquum: nam quare sacramentum pietatis, quod arreptitiis & amentibus non negatur, horreant innocentibus virginibus communicari; atque id quod illius primitivæ caritatis fervens Ecclesia usu approbat, hi miseri nefas dicant? Adverto plane quod a diebus novissimis iniquitatis superabundantiæ ac nimis tepiditæ caritatis trahant ad b omnem sententiam conscientias: sed summi Doctores maturius ponderant. Iste panis, [ilius frequenti Communione.] inquit [Augustinus], quotidianus est: accipe quotidie quod quotidie tibi prosit: sic tamen vive ut quotidie merearis accipere. Rursus, quia in pluribus hominum impedimenta multa devotionis hujus occurrunt, propter indispositionem corporis aut animæ, quasi ad illud quotidie accedere non sit utile omnibus hominibus, sed rite præparatis, ideo dicit. Quotidie Eucharistiæ Communionem accipere nec laudo nec vitupero. Sed neque Christi Virgo in Quadragesimis præsumpserat quotidie prȩter sacra vestigia Patrum suorum: nam de beatissimo Patre S. Dominico legimus, quod etiam eundo voluerit diebus singulis divina mysteria celebrare. Idem habetur de S. Vincentio, quod videlicet omni die Missam cantaverit c, & prædicaverit consequenter. Taceo de clarissima Virgine Senensi S. Catharina (cujus sacri ritus per omnia Columbæ erant, sicut prædiximus) ac de reliquis innocentis vitæ sacris Virginibus, quæ in sua Religione ea tempestate præcesserant. Illud, Præter horam, ignorat Ecclesia; quæ nocte media & diluculo, mane ac meridie, & etiam vespere jungitur salutari suo. Quod ultimo de intentione opponitur, magistrali dicto sapientissimi d Græcorum; ilico sequestratur, quod scilicet in te sentis, in alio credis: abdicatque tales garrientes & sententia dulcissimi Salvatoris, Hypocrita, ejice trabem de oculo tuo: oculi enim B. Columbæ oculi columbarum. [Matth. 7. 5] Procul dubio oculus ejus oculus simplex, qui illuminat tamquam lucerna fulgoris ad vitam æternam. O beatam Virginem, quæ in omnibus illius primitivæ Ecclesiæ simplicem infantiam, ipsiusque vetustissimæ innocentiæ quæ fuerat in deliciis paradisi, sancto Spiritu instigante, regulam nobis ostendit! Apte igitur eos qui Christi Virginem impie supprimere nitebantur, ostendimus adversatos fuisse frustra: ac dum in luce cæcutiunt, proinde se ipsos offendunt: coacti quoque & inviti eam laudant, dum quasi in suspectam sævire moliuntur; tantoque clarius extollunt, quanto asturius impugnant.

C. XXXVII

[120] Intelligentes autem & admodum validam mentem habentes, quidam scilicet viri clari, disciplinis philosophicis & naturæ eruditi, [Philosophis.] haud ignari litteris sacris, nec non priscorum gestis cauti ac veterum dictis, de ipsa extasi & suo hujusmodi raptu subtilius sciscitabantur, quasi declinassent in dubium, an fuerit arreptitia, vel laboraret humore terrestri, vel usu rationis privata pythonizaret e quasi energumena; quia occulta quædam & sinistra quorumdam quandoque proferret, quod videbatur contra caritatem proximi. Fabulabantur insuper de Circe, de mulieribus stabulariis f, ac de Mercurio, qui solvissent hominum mentes, eosque mutassent in bestiarum formas, abdicassentque nonnullos duris curis. Erat illis etiam disceptatio de pristinis Sibyllis. Admirati quidam in tantum fuerant ut suspicarentur eam fuisse phantasma: [& medicis eadem scrutantibus] eorumque nonnulli, periti in astris, flagitabant horoscopum. Tentabant medici consequenter, ob veritatem suæ abstinentiæ, de unguibus & capillis: scrutabantur de sudore aut odore aliquo, non minus de passione muliebri & secessu: observabant loquentis dentes, colorem faciei & acies oculorum. Comitabantur eos & cives ipsi, sensu astuti & perspicui intellectu, apud quos vigent gymnasia doctrinarum, assiduusque est conflictus periculo litterario, ac juge spectaculum examinis rigorosi. His jungebantur sæpius & Proceres, nec non circumstantium urbium Primores & heroes nostri ævi: & cuilibet licuisset sinistram referre sententiam.

[121] Verumtamen insistentibus devotius & humiliter, ad singula suggerebat Spiritus sanctus: [respondet nihil diabolicæ fraudis subesse,] opportunum quippe fuerat scrutasse geminas scientias. Summus namque Magister Dominus Jesus Christus, ovium luporum que discrimen [faciens], ex fructibus pendere examen docuit, ac terminare judicium. Constat autem pro certo limpidam Virginem nil commune habuisse cum satana: neque enim in factis convenerat vel affectu, quæ referta spiritualibus donis plena fuerat sanctis operibus. Equidem quando movetur homo secundum rationem, ut ait Sanctus Aquinas, movetur a Spiritu sancto; secus est a ratione perturbata, quia tunc dicitur arreptitius. Haudquaquam atræ bilis humore fœdabatur, aut inordinato g malenconico Virgo, utpote regulata suprema abstinentia. Non vexabatur, ut laborant energumeni; neque velut incantatrix, usa fuit aliquando superstitione: aut in ventre, sicut pythonissa, dæmonem sortita fuerat Virgo casta: quæ potius devotione hilari & læto animo subdita Deo, juste gradiebatur in lege Domini, scanderetque semper ad culmen perfectionis & cælestia. Quod autem occulta contra caritatem minime dixerit, patet I ad Cor. XIV, Occulta, inquit, cordis ejus manifesta fiunt, & ita cadens in faciem adorabit Deum, [nedum veneficii:] pronuntians quod vere Deus in vobis sit. Fabulis autem Circæis aut Mercurii vel nefandarum feminarum nequaquam maculari poterat, aut præstigiis quibuscumque magorum. Liquet perinde, quoniam neque dæmonibus suppetit facultas transformandi homines vel quoad figuram, nisi fantasticam apparentiam finxerint, aut exterius aliquam novam formam. Divinum quippe est mutare naturas, similiter renovare mores ad salutem; puta impudicas mentes, habitu depravatas, reformare sanctas, & Spiritui sancto etiam in medio lupanaris reddere dociles; sicut de nobili illa clarissima Virgine Agnete Martyre habetur, quam profani tunc Sacerdotes mentiti exprobraverunt: [sed neque naturæ adscribendum] Tolle magam, tolle maleficam, quæ mentes mutat & homines alienat; eo quod videlicet impetrasset a Deo resuscitatum juvenem prædicare Christum. Sic & Beata Columba in digito Dei destruebat præstigias magorum. Sibylla nomen, Dei mens interpretatur vel divina sententia, quia potiatur locutionibus divinis, quasi dixerim Prophetissa: & sic non negatur. Si rursus phantasma, apparitionem vanam interpretaris; nos plura illius experti, dicimus, eam apparentem humanam Virginem, & in veritate etiam ancillam Christi existentem. Natalem ipsius horam jam præmisimus: quid tamen in horoscopo sentiant, tacent. Scimus nihilominus pro certo: quod gratia non destruit naturam, sed perficit: & quod ea quæ sunt gratiæ natura non attingit, [quod opus est gratiæ.] quantumlibet scrutetur. Ordo namque causarum ostentatur, ut in pluribus: etsi ex defectu passivi quandoque refrangitur, est ut in paucioribus, quod esse inter necessarium & possibile dicitur a sapientibus: nescit tamen naturalis quid supra operetur Deus. Hæc sola ratio cognoscitur, quia sic placuit Altissimo, quæ cum susceperimus jubemur habere gratias. Sic igitur in regeneratione sua Christi Virgo sortita fuerat optima charismata, veluti desuper ostensum fuerat a visibili columba. [h]

[122] Ut etiam petitionibus tentantium satisfacerem proe posse, [Idem etiam secretiora naturæ interrogando scrutatus,] aggressum feci coram pia Virgine de originali justitia primorum parentum, ac de illo innocentiæ statu, qui fuisset in deliciis paradisi: devotam quippe considerationem docet liquido Doctor sanctus. Igitur prosecutus de cibi indigentia, tandem de emissione superfluitatum intuli consequenter; ita variato sermone, quod ordinatis præmissis interrogassem eam de conclusione, videlicet, Evenit sic vestræ caritati, an ne? Et si meditationi ejusmodi intenta quandoque tacuisset, facta instantia, quod optabam obtinui. Et primo, quia ungues & capilli grossiori parte alimenti perficiuntur, ab ipsa anima ut vegetativa, ob aliarum partium custodiam, habeanturque de integritate hominis, ideo etiam sapientes hujus seculi observant in abscissione eorum sicut in aliis membris. Vidimus nihilominus & in ea utrosque aliqualiter augeri: fœtorem autem seu quamcumque putredinem nemo in illa quandoque percepit; neque ego, ignei satis olfactus & acuti. Potius (& refero pro certo) pluries expertus beatam ipsam Virginem fragrantiam quamdam sȩpius emittere cujusdam suavissimi innominatique odoris, quo nimium delectati ferebamur præ admiratione suspensi. Nec olfeceram solus: sed & utriusque sexus multi alii. [quomodo in iis se habuerit explicat.] Sudore vero aut defectiva quacumque superfluitate putredinis omnino caruit: sed ut plurimum gelida erat, vel quasi febricitasset fervida: forte aliquando quia evaporasset humecta. Communē vero mulierum passionem num ignoraret interrogata Priorissa, respondit illam ab hujusmodi fuisse alienam. Cujus rei industrius censor est clarissimus ille Philosophus & Doctor, Albertus magnus, in nono libro de animalibus: Ego, inquit, vidi quasdam virgines castas, penuriis & vigiliis macerantes corpora, quibus numquam accidit menstruum, ut plurimum viventibus per multos annos, & ex hoc non infirmabantur. Similiter præmiseram de actibus digestivæ virtutis & expulsivæ, atque de decenti separatione fæcum: quodque oportuerit in pluribus diebus reliqua vel saltem accidentia illa relinquere aliquid luti pro secessu, & similiter contingeret de potu. Quȩ libera simplicitate respondit; Pater, cum biberim, effundo utique aquam. Id tamen postmodum vidimus multi nostrum oculata fide, omnia scilicet intestina aëre plena tantummodo & vento, & modicum luti in fundo alvi, parumque aquæ in vesica. Physicus quidam peritus de Iberia deposuit coram Reverendo Umbriæ Legato, probatissimum signum suæ abstinentiæ ipsa dentium ejus accidentia. Colores vero faciei sequebantur affectus, nunc quidem rosei & vividi, statim [autem] pallida erat quasi de marmore, nulla tamen in membris adducta deformitate. Intuitus illius tamquam veræ columbæ, & erecti sæpius ad cælum.

[123] De pulsu etiam inter se disserebant, qui percipi minime poterat durante raptu; [refellitque eos qui conantur naturaliter ea facta suadere:] & pariter de respiratione, quando junctis labiis neque nares videbantur moveri: erantque ancipites & nutabant, an ita suspensis suis actibus vitales vires animæ tabescerent aut corrumperentur desidia, quia destructis potentiis festinasset interitus. Lassi tamen jam non minus quam facti evidentia convicti, nequaquam præbere honorem virtuti ejus gratuitæ, sed maluissent ostentare naturam, quasi operaretur, non bonitate moris & gratiæ, sed necessitate naturæ; introducentes auctoritatem divi Hermetis i ad Asclepium. Homo scilicet nexus est Dei & mundi; eo quod in se intellectum divinum habet, & per hunc aliquando ita supra mundum elevatur, ut aliquando etiam mundi materia sequatur conceptiones ejus: sicut in optime natis videmus hominibus, qui animabus suis agunt ad corporum transmutationem, ita ut miracula facere dicantur. Hinc dixerunt causari fascinationes, qua anima unius agit ad alterius impedimentum, per visum vel alium sensum: etsi perinde rationale animal se mundo fecerit inferiorem, quia honore humanitatis exutus, proprietatem accipit bestiæ, & fit per concupiscentiam porcus, per iram canis, & leo per rapinam: quod & Plato secundam vocavit incorporationem animarum. Similia etiam dixerit de imaginatione Avicenna, & Galenus de Accidente & morbo: propriumque est homini & soli honestum prosequi & verecundari de turpi. Similiter ordinare passiones virtutis ordine, & continere ea quæ sunt in sensu ad limitem rationis, est plusquam commentatorem recitasse, naturam produxisse Sibyllas, & a natura agi. Sed, sicut in suis sapientiis dixit Ptolomæus ille magnus, qui scientiam suam ultra astutiam quæ in ipso est extendit, est sicut pastor debilis cum multis ovibus.

C. XXXVIII

[124] Sapientius Theologi nostri sapiunt, vetustosque illos Philosophos longe superant, tam rerum dignitate ac gravitate sententiarum quam acumine rationum: [deinde Theologice exponit] & ab alto afflante Deo, desupernisque docente Spiritu sancto, magis instructi in omni genere probitatis habentur. Excellentissimus namque Prophetarum illustrissimus ille Rex David, in cælesti suo sacræ Theologiæ compendio, cantor ipse Spiritus sancti, oda centesima quinta decima, inquit: Ego dixi in excessu meo: ibi glossa Divi Augustini, Vel, in extasi mea, id est mente rapta ad superna. Dicitur enim Extasis, cum mens non pavore alienatur, sed aliqua inspiratione revelationis sursum assumitur: Extasis enim Græce, Latini Excessus mentis interpretantur. Ex sancta autem doctrina beatissimi Thomæ Aquinatis plenius colligimus, Extasim esse, [quomodo extasis fiat,] quando propter aliquid homo efficitur extra se ipsum, per appetitivam virtutem scilicet vel cognitivam. Homo namque est solum in se ipso per virtutem appetitivam, quando curat quæ sunt sua tantum: efficitur vero extra se ipsum, quando non curat quæ sunt sua, sed quæ proveniunt ad bonum aliorum: quod facit caritas, quæ non quȩrit quæ sua sunt. De qua dicit Areopagita Dionysius; Est enim extasim faciens divinus amor, non sinens amatorem sui ipsius esse sed rerum amatarum. Est autem in homine duplex appetitus, intellectualis scilicet qui dicitur voluntas, quæ ordine naturali prȩest & movet; & sensitivus qui dicitur sensualitas, ut pote illi subrogata, ab eaque naturaliter movetur. Homo igitur dupliciter secundum appetitum potest fieri extra se ipsum, aut quando appetitus intellectivus totaliter in divina tendit, prætermissis iis in quæ inclinat appetitus sensitivus (sicut, ex virtute divini amoris extasim faciente, S. Paulus dixit, [sive in voluntate appetendo,] Vivo ego jam non ego, vivit vero in me Christus, aut prȩtermisso superiori appetitu homo totaliter fertur in ea quæ pertinent ad appetitum inferiorem, quomodo homo potius sub se cadit, velut ii qui vehementia irȩ vel amoris insaniunt, de quibus scriptum est, Animalis homo non percipit quæ Dei sunt: & iterum, Hi sunt animales, spiritum non habentes. [Gal. 2, 20, 1 Cor. 2, 14] Et uterq; excessus secundum appetitum potest causare excessum cognitivæ virtutis; vel ex eo quod vehementer afficitur potest contingere, quod ex violentia affectus homo ab omnibus aliis alienetur. Affectum similiter intendi [contingit] in appetitiva virtute, cum quis delectatur in iis ad quæ rapitur; unde & Paulus se raptum dixit ad tertium cælum, quod pertinet ad contemplationem intellectus; & in paradisum, quod pertinet ad affectum. [2 Cor. 12, 2]

[125] Secundum cognitivam vero [homo] quasi extra se efficitur, quando extra naturalem modum hominis elevatur ad aliquid videndum. Profecto modus naturalis ipsius cognitionis humanæ est, [sive in intellectu cognoscendo:] ut cognoscat simul per vim mentalem quæ est intellectus, & corporalem quæ est sensus. Non aliter quidem habet homo in cognoscendo liberum judicium intellectus, nisi quantum sensus fuerint in suo vigore bene dispositi: secus si aliqua virtute naturali stupefacti, aut quavis fascinatione religati, seu evaporatione impediti fuerint; quando & judicium intellectus pariter impeditur, sicut in mente captis, phreneticis & dormientibus patet, in quibus non est hominis elevatio, sed potius depressio, propter defectum virtutis, undecumque contingat. Cum igitur ex operatione divinæ virtutis, cui omnis natura obedit ad nutum, sicut patet in miraculis, homo ab ipsa sua naturali & propria operatione, quæ est intelligere mediante imaginatione & sensu, immutatur, extra se ipsum secundum cognitivam virtutem efficitur. Et cum agens assimilet sibi patiens, abstractio quæ sit virtute divina est supra hominem, & est aliquid altius quam sit hominis natura: ideo tunc proprie elevatio dicitur: & operatio ipsa, qua solis intellectualibus inhæret, omnibus inferioribus prætermissis, non est ejus in quantum est homo, sed in quantum in eo aliquid divinum existit. Operatio vero qua solis sensibilibus inhæret, præter intellectum & rationem, non est ejus, in quantum est homo, sed secundū naturā quam cum brutis habet communem. Et sic Extasis importat excessum mentis a se ipso simpliciter, secundum quem scilicet quis extra suam ordinationem ponitur.

[126] Raptus vero supra hoc connotat quamdam violentiam. Violentum enim dicitur, cujus principium est extra, [quid deinde sit raptus,] nil conferente eo quod vim patitur. Unde raptus a Doctore sancto sic diffinitur: Raptus est ab eo quod est secundum naturam, in id quod est supra naturam, vi superioris naturæ, elevatio. Et aliquando quidem mens rapitur a sensibus ad imaginationem, ut divinam veritatem contempletur per quasdam imaginarias similitudines; qualis fuit raptus Principis Apostolorum Petri, Actuum XI; Vidi, inquit, in excessu mentis meæ visionem; ac Dilectissimi Euangelistæ Joannis Apocalypsis I. Fui in spiritu, id est mentis excessu. Aliquando autem rapitur mens a sensu & imaginatione simul ad intelligibiles immissiones & effectus, sicut fuit protoparentis Adæ Genesis I. Immisit Dominus Deus soporem in Adam, id est extasim, dicit S. Augustinus, in qua creditur interfuisse cælesti curiæ, ubi multa futura vidit, quæ evigilans de conjunctione Christi & Ecclesiæ prophetavit, ac de venturo diluvio per aquam, & judicio per ignem: similiter S. David dicentis, Ego dixi in excessu meo omnis homo mendax. [Ps. 115, 11] Rapitur & mens nihilominus aliquando ut contempletur ipsam divinam veritatem in sua essentia. Talis fuit raptus Magistri Judæorum Moysi & Doctoris gentium Pauli Apostoli, quod & nobis in patria Deus concedat per suam misericordiam. Rursus præmiserim, quoniam si sensus plures sint, unus tamen est aliorum fundamentum, [& quomodo sopitis in eo sensibus] videlicet tactus, in quo principaliter tota natura sensitiva consistit: nam per hunc sensum animal primo dicitur: & inde est quod immobilitato hoc sensu omnes alii sensus immobilitantur, velut in somno accidit, atque a forti calore & frigore secundum tactum, sicut ab excellentiis propriorum sensibilium; remanentibus nihilominus operationibus vegetativæ animæ, quæ neque rationi obediunt nec voluntati; sed complentur virtute qualitatum activarum & passivarum, calidi scilicet & frigidi, humidi & sicci. Puto idem judicandum de resolutiva, ut corpus plus vel minus debilitetur. Intellectiva enim operatio nullo modo per se eis utitur aut admiscetur, aut intentio aliqua exigitur, neque se impediunt, cum non sint cognitivæ quas oporteat suspendere: per accidens tamen, pro quanto organis sensuum subserviunt, puta nutriendo & conservando, eorum dispositio variatur. Inde operatio intellectus impedit operationem partis vegetativæ, in quantum ad operationem intellectus requiritur operatio imaginativæ virtutis, ad cujus vehementiam oportet caloris & spirituum concursum fieri: sic igitur impeditur actus nutritivæ per vehementiam contemplationis. [corpus reddatur immobile.] Ideo hujusmodi abstractione facta, corpus ipsius B. Virginis Columbæ reddebatur quasi lapideum; cumque excitari cœpisset, mandebat, ut humiditate reparata officia gutturis & linguæ prosequeretur, optassetque per tractam aquam aridas refrigerare fibras.

[127] Neq; hic hȩc frustra diximus: quod pro certo sæpius præmisisse cogebamur, [In his autem raptibus B. Columba similis fiebat] & replicare forte [cogemur] in sequentibus, si voluerimus ipsius sacræ Virginis Columbæ eximia dona recognoscere, ac piis proximorum petitionibus satisfacere. Dixerim tamen pro nostro exiguo posse: quoniam, sicut prȩmisimus, ipsa Christi Virgo, allecta plurimum dulcedine paradisi, atque tracta vehementi caritate Dei, frequenter rapiebatur ad cælestia, sopitisque sensibus linquebat infima. Aliquando in aëre elevato corpore tota suaviter ferebatur in Deum, & de iis quæ vidisset arcanis per ænigmata multotiens, nonnumquam expressius ac liquido, revelabat: comminabatur quibusdam terribiliter, quosdam vero in bonis operibus inflammando ad perseverantiā hortabatur, atque ad directionem humanorum actuum plura prophetavit. [S. Dominico,] Suum scilicet imitata est ducem, Patriarcham nostrum S. Dominicum, purissimum castitatis ebur, Doctorem approbatissimum Apostolicumque Prædicatorem, qui omni Ecclesiæ Christi ad instar splendidissimi solis illuxit, sæpius orando, sive celebrando divina, aut resuscitando mortuos sanctam passus extasim, elevatus a terra, rapiebatur ad divina. Secuta similiter est S. Thomam, [S. Thomæ,] cæleste gazophylacium ac profundum sapientiæ divinæ scientiarumque oceanum, qui veterem Philosophiam, antea Christi cultoribus formidabilem, sua egregia virtute perdomuit, humiliumque Theologorum imperio mancipavit. Ipse namque Doctor & Virgo, Pater inclitus, stabat sursum mente raptus coram imagine Crucifixi, & divina contemplabatur. Inde quasi trames de æterno fluvio, quam hauserat sapientiam, effudit abunde, & aquis æternæ vitæ Ecclesiam Christi perpetuo rigat. Laudabat eum devotius B. Columba dicens, Divinus Doctor S. Thomas, de universis Sanctorum floribus, nobis cælestia mella collegit.

[128] Imitata pariter est Senensem illam eximiam Virginem Catharinam, alumnam ejus & matronam: [S. Catharinæ Senensi,] quæ siquidem Deo dilecta Virgo hac spiritus elevatione jucundoque ascensu mentis in Deum, ab infantia usque ad finem, excellentissime claruit. Gradiebatur pro certo B. Columba post vestigia Patrum suorum in cellam vinariam, bibitque vinum & lac post innocentem Virginem, fidei propugnatorem præcipuum, Magistrum Petrum, Christi Martyrem; [aliisque Sanctis ac Beatis sui Ordinis.] post innocentem Virginem, supremæ vitæ inreprehensibilem, sermone fœcundissimum S. Vincentium; post illustrem illam Regis Ungariȩ filiam, Christi Virginem, B. Margaritam; post B. Agnetem de Monte-politiano, B. Joannam de Urbe-veteri, B. Margaritam de Castello k, ceterasque beatissimas Virgines, quæ tempore eam in eadem ipsa Religione nostra præcesserant: quarum animus sæpissime abstrahebatur a sensibus, corpusque ferebatur in æthera, atque in suis virgineis corporibus figurabant spectacula martyrum, & frequenter passionem Christi expansis brachiis & extenso collo. Ita ut in quadam pœnosa contemplatione & dolorosa, etiam ossium collisionem contigerit audiri, imaginique Crucifixi, supra altare in eminenti positæ, se pari situ quandoque conjunxerunt, diutiusque permanserint & immobiles, cives alloquebantur æternæ vitæ, hominum secreta cognoverunt, & prægustaverunt eterna. O Felix ipsa Religio, a sanctissima Dei Matre instituta, ejusdemque advocatione promota, sua protectione defensa; in qua tam Patres ipsi Doctores celeberrimi, quam ipsæ illustres filiæ innocentes fuere Virginesque purissimæ, degentesque hac vita mortali tam mirabiliter contemplabantur cælestia!

ANNOTATA.

a Etiam D. Thomas 2, 2 qu. 81 art. 8 Dicitur enim Agios (quasi ἄγειος) id est sine terra.

b Ms. Sanctitatis conscientiam; unde nullum commodum sensum elicere valens, mutavi aliquid, melius fortaßis ab alio restituendum per feliciorem conjecturam.

c Hoc de S. Vincentio legitur in ejus Vita 5 Aprilis num. 9.

d Platonisne an Aristotelis, non vacat quærere.

e Ms. Phitonizaret, & infra Phitonissa.

f Circen & Mercurium, attributasque eis Metamorphoses, ex Poetis etiam pueri noverunt: Mulieres Stabulariæ, hic notatæ, videntur ex Apulei Asino acceptæ; qui suam fabulosam metamorphosim adscripsit ejus ad quod diverterat diversorii ancillæ, consciæ secretorum dominæ suæ, per magicas artes quamvis formam assumentis, quas Stabularias Latine possumus appellare, sicut Stabulum dicitur pro diversorio.

g Malenconicus, depravate pro Melancholico, ista ætate dicebatur paßim & scribebatur.

h Ita habent Isidorus Etymolog. lib. 8, & Lactantius Institut. cap. 6, & Æolica Dialecto (quam Latina lingua, quatenus ex Græca est, potißimum sequitur) Deus Σιὸς pro Θεὸς; Consilium, βυλὴ pro βουλὴ, dici ajunt.

i Hermes Ægyptius, Platonis discipulus, plures libros scripsisse dicitur, titulos Gesnerus in Bibliotheca enumerat, quorum unus ad Asclepium. Sed cur Divum appellat? An sicut Divinus Plato dicitur, aut forte putavit Auctor Sanctorum Patrum hunc esse aliquem?

k Egimus nos de B. Margarita Hungarica 28 Ianuarii, de B. Agnete de Monte Politiano, 20 Aprilis, de B. Margareta de Castello 13 Aprilis, & de B. Joanna Urbevetana agemus 13 Iulii.

CAPUT XIV.
De quibusdam miraculis & revelationibus B. Columbæ, nec non insultibus dæmonum toleratis.

C. XXXIX

[129] Post opportunas ejusmodi digressiones redeundum est ad historiam. [Perusii manente Beata,] Equidem beata Christi Virgo Columba corporaliter Perusiæ manebat, suis tamen meritis & orationibus circumquaque in urbibus miranda nihilominus operabatur virtute Dei. Nam & in Reate civitate sua puer quidam sex annorum, filius cujusdam cognomento Lupachionis, via publica reperit gattam mortuam. Cumque puerili curiositate apprehensa aure caput elevasset, ac discoopertos oculos fuisset intuitus; ita obstupuit puer ipse, quod oculis eversis & elapso ore sub aure, amens redderetur & mutus, duobusque diebus fuerit sine cibo. Parentes autem, rei eventus nescii nimioque dolore affecti, [energumenus Reate] tulerunt puerum signandum Cruce monasterii S. Agnetis: cujus virtute jam plures, malis spiritibus obumbrati, fuerant liberati: quæ sancta Crux paucis ante diebus, præ timore hostium & insultu, deportata fuerat, cum reliquis dictæ ecclesiæ bonis, in domo ipsius B. Columbæ, ad quam confugerant moniales dicti monasterii a. Et cum ter eam supra puerum posuissent, nec valitudinis signum apparuisset; duæ piȩ ex illis Virginibus dixerunt; [super lectum ejus positus, liberatur.] Prosternamus puerum super eam tabulam ubi dormiebat Soror Colomba, & cooperiamus eum pannis illius. Quo facto obdormivit puer fere per tres horas: parentibus utique ipsisque Sororibus orantibus ante altare ipsius B. Columbæ. Puer vero postea discooperiens se dixit, Mater, da mihi bibere. Quæ præ lætitia ingemiscens, accessit propius: amotisque pannis illis surrexit incolumis, oculis & ore restitutis locis suis, & omnes qui aderant Deo gratias egerunt.

[130] Persimile huic post triduum accidit in agro dictæ civitatis, [item alius immobilis redditus.] ad duo milliaria Castello-franco nuncupato. Quædam enim mulier tempestive se contulerat ad fontem haurire aquam, dimissis in lecto duobus suis genitis, bimo videlicet uno alioque grandiusculo. Cumque minor ejularet, alter, qui fere novem annorum erat, appropinquans amplexus est flentem. Reversaque mater suscepit minorem de lecto, arguens tamen majorem quare approximaverit: qui nil respondit. Instabat mater ut surgeret: ille nihilominus manebat immobilis. Tandem accepto brachio extraxit eum de lecto, invalidum tamen omnino, ita ut nullus ei suppeteret sensus, nec stare poterat aut aliqua operatione moveri, mutus penitus & obumbratus. Post biduum quidem defertur similiter ad ipsam benedictam Crucem: nec profecit. Domum ipsa die repetentes, in crastinum reversi, extenderunt eum supra tabulam illam, in qua B. Columba dormierat, & eisdem pannis cooperuerunt, orantibus genitrice ipsisque Sanctimonialibus. Qui post duas horas fere surgens, stetit dicens, Volo bibere: & proximum aquæ vas accepit ipsemet, & satis bibit: suisque pedibus rediit incolumis, qui prius venerat in cistis.

[131] Quædam puella, in parte ipsius civitatis quæ dicitur le Valle, ob guttam amiserat latus dextrum. Parentes illius, iis miraculis auditis, [Ibidem sanantur arthritis,] induxerunt eam in præfatam domum B. Columbæ: quæ supra stratam tabulam quiescens cooperta præfatis pannis, curata evasit, sospesque domum rediit. Quædam Vincentia de Garavena Reatina, spiritu malo vexata, ingressa in cameram præfatæ domus B. Columbæ, liberata est. Bonaventura qu. Vincentii, filium suum quasi mortuum in præfatam cellulam devote detulit, & liberatus est. Quidam Vincentius Joannis-Antonii ita morbo b Francioso laborabat, [& alii morbi varii,] ut laberetur in desperationem: delatus a sociis in prædictam cameram, liber evasit. Quidam Antonius de Moreto, filium habentem apostema incidendum recommisit meritis B. Columbæ: cumque venisset Cerusicus c, liberatum eum invenit. Quidam Berardinus Notarius habuit filium tibiis extortis, ita quod ambulare nequiret: qui a genitrice, Berardina nomine, delatus in dictam cameram, sanus est effectus, Quædam Lucretia de Reate filium genuerat, qui, naturali augmento non proficiebat. Quæ ad hæsit cuidam piæ mulieri, devotæ B. Columbæ, nomine Cicilia: & posuerunt præfatum puerum supra dictam tabulam: qui cœpit illico crescere. Et deinde cum moraretur in domo præfatæ Ciciliæ, & juxta ignem [luderet], [oculus titione excussus restituitur.] quodam titione ignito destruxit sibi visum. Ur autem posuerunt catenulam quamdam, quam B. Columba portaverat ad carnes, fuit illico sanitati pristinæ integre restitutus. Quidam Joannes Mariani Miotti vexabatur quadam mentis infirmitate quasi fatuus: cui misertus quidam Georgius Christophori, apposuit pia quædam data Perusiæ ab ipsa B. Columba: & curatus est. [Curatur phreneticus.] Sed perversus ipse incredulitate sua, negabat se assecutum sanitatem meritis B. Columbæ, & detrahebat. Qui iterato recidivus in eadem, mox ut pœnituit & emisit votum, fuit liberatus ad plenum.

[132] Operæ pretium est etiam repetere, quod equidem & oculis inspexeram. Nam relictum vulnus, quod præ dira peste cauterio excoxerat, in infimo videlicet cruris supra cavillam, ita efferbuit, quod sæpius crassato crure vix ambularet, [Vulnus in ipsius pede ex cauterio relictum] diuturnaque molestia pluribus eam mensibus tormen tasset (quod profecto pro alienis facinoribus sponte elegerat) medicinis corporalibus curare neglexit. Priorissa nihilominus, quod zelo pietatis intulerat, maluisset retorquere in se ipsam, quam intueri tantum cruciatum Virginis Christi. Observabat propterea cum fuisset in extasi, quatenus potuisset magisterio cerusici linire dolorem. Verumtamen expergefactam postmodum torquebant intensius, nec potuit umquam etiam peritissimorum medicorum diligentia sanari; [curat S. Dominicus,] quousque colendissimus pater noster S. Dominicus, in aurora illi apparens, & vulnus totaliter suis manibus avellit, oraculisque cælestibus lætam dimisit. Facto igitur mane, Priorissa ex more compatiens æstuabat solicitudine, si multo dolore laboraret; eo quod præcedenti vespere una cum medico scatere vulnus viderant, & pejus se habere. Sed Christi Virgo læta subridens dixit, Nil mali est: jam curavit me beatissimus pater S. Dominicus, liberoque gressu & festino properabat ad Missam. Admirans Priorissa venientem prævenit, & me stupefactum rogabat: Intueamur obsecro, Pater (rogo obnixe) pedem B. Columbæ: quia curata est a S. Dominico. Ritu igitur consueto expletis omnibus, feci eas pariter consedere supra scabellum altaris S. Angeli, & inter eas medius indixi ne omnino moverentur, dissimulans ne præadvertisset: & cito flexus talos ejus tunica coopertos castigata manu præoccupavi, requirens quo crure laboraret. Quæ alacri simplicitate subridens respondit, [prout auctor ipse curatum vidit.] Nullo: mane enim curavit me magnus ipse Pater S. Dominicus. Obsecro, dixi, bona filia (cum pace dixerim) permiseris me videre. Et discoopertos pedes intuitus, cum nullum præcedentis vulneris remansisset vestigium, interrogabam eas ubi fuerit. Priorissa assistens ac pia ejus mater ostenderunt. Ibidem, quamvis cum tremore nec sine lacrymis, osculatus sum pedes, scilicet ipsius purissimæ Virginis, ubi paulo ante sua sancta manu tetigerat S. Dominicus: secutæ autem sunt me etiam devotius & Priorissa, ac ipsa illius veneranda genitrix.

CAP. XL

[133] Reprobus hostis per idem tempus invasit ex more Virginem Christi. Erant namque puellæ quȩdam in novitiatu monasterii, [Occasione cujusdam juvenilis levitatis, a Novitiis commissæ;] præstolantes habitum de pœnitentia: quidam vero nefarii adolescentes, occasione ficta per quamdam convicinam sub lenocinio filaturæ, obtinuerunt clam audiri ab imo latrinarum, suadentes habere eas velle uxores. Sed cum vox altius sonaret, quædam juniores accurrerunt, tamen inconsulte; & exprobaverunt illis quod invadere præsumpserint loca Virginum Christi: qui statim abierunt. Quod cum reliquæ Sorores advertissent, admodum horruerunt. Nonnullæ vero, ipsa loci paupertate nutantes, optassent occasionem discessus, sicut postea rei probavit eventus. Quæ ideo rem ipsam plurimum aggravantes, quasi zelo indignarentur, proruperunt ad improperia, minabanturque expellere illas omnes, quia sine licentia illuc accesserant, vel plures earum abirent inde: sicque cum tumultu coram pia Virgine reclamabant. Quæ hinc inde perplexa clamoribus, [improbæ quædam prætexentes zelum,] conabatur exemplo graviori ejusmodi improbas mitigare; inducens de Jesu Christo pro deprehensa in adulterio. Nequaquam tamen vel modicum garrulæ ipsæ junioris ætatis ac petulantis frȩnum admittunt: potius objurgant, Virginemque repudiant, afficiunt injuriis atque improperantur: Meretriculis, inquiunt, faves, & non bonis: eamque etiam sacrilegis manibus impingunt. Quibus patientissime deferens, hortabatur nihilominus eas ad pietatem. Multum quippe ipsa Christi Virgo delinquentibus compatiebatur: & si quidem in Ecclesia introductum sit vitare malos, ne infirmiores ex eorum consortio maculentur; [conturbant Monasteriū Beatamque affligunt:] melius tamen arbitrabatur sic servare lenitatis spiritum in corrigendo, ut per pœnitentiam correctionis fructus sequatur: quia si durius agatur desperarent, & peccatis majoribus ad exitium immergerentur: quod etiam spiritu prævidit. Nam ex objurgatis quædam voluisset præ confusione submergi, nisi obstitisset clementia piæ Matris: admisit nihilominus correctionem de judicio Præsidentis.

[134] Quæ postmodum, assumpta societate consueta, petebat ecclesiam: [dæmon quoque in ipsam irruit:] cumque ad medium suburbii sic afflicta venisset, diabolus visibiliter in forma infrænis muli irruit contra eā: appropinquans tamen, supra eam elevatus, transiens evanuit. Quæ cum ad altare Sanctæ Catharinæ pervenisset, prostravit se orans diutius. Priorissa me vocari fecit, ipsamque rem mihi arduam & plurimum molestam enarravit. Ipsa tandem expergefacta opinabatur in simplicitate sua commune vituperium, & quasi stupri nefas. Ego singula percontatus, conabar delinire dolorem: quia videlicet nutus & verba etiam nobilissimis dominabus contingerent: tamen quia (salva honestate) locuti fuerant a fœtido cœno velut porci, & quoniam cautiores redderentur in posterum. Ita namque eam dolor invaserat, ut postea retulit, quod de quo, inquit, Pater, me interrogaveras tempore d Pontificis, id mihi jam contigit. Quia scilicet compressis præ angustia visceribus, si quid aut parum luti fuerat, id ipsum pro tunc expresserit e. Juvenes ipsi non evaserunt impunes: quoniam, [quam vehementius afflictam solatur auctor.] & si ob vitanda homicidia dissimulaverimus, ad paucos tamen dies se mutuo atrociter interfecerunt: mali enim per ea quȩ faciunt suæ damnationis indicia ostendunt. Persimile habetur in Legenda beatȩ Vannæ de Urbeveteri, duos videlicet petulantes juvenes, qui ei in via impudenter obviaverant ac inhoneste, post modicum tempus exhalasse; ut omnibus daretur intelligi, quod non impune cedit ei, qui sanctis Dei amicis injuriam vel molestiam præsumpserit irrogare.

[135] Sequenti die Christi Virgo vidit in visu intra suum cubile, multos videlicet globos & magnitudine differentes & materia, [Ipsa per visum intelligit defecturas aliquas,] quorum major circa altare quasi ignitus & candens totum illustrabat inflammabatque plures, non nullis remanentibus opacis, qui tandem consumebantur. Intellexit igitur Christi Virgo, Sororum sui Collegii partem lumen veritatis & caritatis exempla recipere, reliquas vero abire in locum suum: etenim sphærica tangunt in puncto planitiem terræ, sic & pauperes Christi. Numquam tamen destitit mulieres illas pietatis exemplo, & ignitis sermonibus commonefacere. Ipsæ nihilominus, mendacis patrisque mendacii suggestione, detrahebant honestati ipsius Virginis, culpabantque eam de gastrimargia, illiusque virtutes interpretabantur sinistre; nocte strepitibus circum cellulam infestabant, damnatamque animam improperabant: eisdem tamen reis eo amplius moliri conabantur, si quomodo ad vomitum redeuntes vel respicientes retrorsum, potuissent se palliare mendaciis: [quæ ipsam in multis calumniatæ] tantoque dolo factione diaboli conspiraverant, quod viri quidam magni de illa cœperunt agitari, etiam in Romana Curia. Sibilo quoq; invaluerat eam a diabolo suffocatam, ossiumque cumulum fuisse sub lecto, ac rejecisse illam Hostiarum plenum f capisterium, eamque cum suo Confessore dæmones incantasse in publica platea, unique factioni civitatis sua superstitione favere. Intentabant præterea nonnullæ hactenus inchoatam dissipare modestiam, & communis vitȩ normam dissolvere, quasi pro arbitrio ipsa induxerit & contra formam Regulæ, [tandem emigrant.] votaque ejusmodi professionis non fuissent g efficacia; quodque laudarent eam Confessores ostentatione sui. Fastu tandem suorum affinium exorbitaverunt quædam a communi grege, abeuntesque putassent earum absentia confundere Religionem: sed secus: quæ revera magni maris servat naturam, evomitque cadavera mortuorum.

[136] Inops claustrum amaritudinibusque plenum, ideo desertum dicitur, quia a multis deseritur: est tamē via ad repromissionis patriam securior. Erant cum hac factione pariter multi falsi Religiosi utriusque sexus, qui consueverant spiritalem vitam contemnere. Nec satiabatur truculentus hostis, sed die noctuque eam minis insultabat. Et cum semel immundæ suggestioni illius resisteret, alapa dentem Virginis excussit, [Auctor cum testibus cellam ejus ingressus,] fregit lampadem luminis extinxitque. Opportunum tandem fuit diaboli machinamenta detegere, & exitii satellites publicare mendaces. Apte quidem, cum Sorores omnes ex more divinis interessent, accita Priorissa cum antiquiore, assumptisque duobus circumspectis laicis una cum Præsidente, ex improviso adivimus monasterium; cellulamque ingressi [sumus]. Cellulam dixerim, an horridum carcerem nescio: [horret loci squallorem & nonnihil lenit.] eo quod locus quidem obscurus erat & sine fenestra, sub raro tecto, contiguus communibus latrinis pariete diruto ex eo latere, ex alio latere erat aditus fumi coquinæ: ibi quidem se damnaverat a principio. In erat alteri lateri altare, ubi lucerna semper ardebat. In pavimento nihil erat præter hirtam lodicem, ferreum flagellum & spinas stratas; lectulus vero & ossa minime, aut cumulus Hostiarum. Non sine lacrymis illico obstruximus fissuras fumi stuppa, & muri maceriem modica calce, unde poterant fœtidæ fæces videri: clausoque ut prius ostio (noluisset Christi Virgo notum haberi) discessimus.

[137] Vocatis postmodum pluribus ex illis ad ecclesiam, non tamen quas familiarius diligebat ipsa, [Sigillatim deinde interrogat aliquas,] simpliciores videlicet & magis puras; sed dubiis ac circumspectis, exposuimus quæ potuissent opponi pro nostra astutia, ita ut plurimum admirarentur; hortati consequenter illas nec non astringentes prȩcepto, deponerent suæ conversationis veritatem & progressum vitæ. Quæ & seorsum & omnes simul sanctimoniæ illius attestabantur, & laudaverunt eam; dixeruntque, audivisse serpentinas quidem illas linguas, submurmurantes, eam nocte clam carnes comedere, etiam a diabolo substentari; sed numquam advertisse, quod neque cautela quacumque potuisset sæpius fieri: sed nec panem vel pisces, ova aut caseum vel similia, sed fructus tantummodo aliquando lambere & potum aquæ. Viderant quædam cum hæsitatione referentes, [quæ subinde viderant quidpiam sorbentem;] eam sorbentem brodium cicerarum, quod de communi mensa reportabatur in fundo scutellarum; & tales, hujusmodi succasse lactucas: quod tamen, sicut ab ipsa secreto accepi, fecerat in exprobrationem sensualitatis suæ; eo quod a quibusdam maledicis reportata immunda erant, & muscis infecta, præferebantque horrorem quasi saniei h. Plene igitur de singulis instructi, accessimus ad Magistratum: qui de sigillo magno populi disceptabat pro imagine sanctissimi Martyris nostræ civitatis Protoantistitis & Advocati i Sancti Herculani: & publice negligentiam nostram detestatus, dixi; Piissimi Cives & Domini, habemus, jam sunt septem anni, & hujus nostræ civitatis viventem Advocatam, Sororem Columbam, heu! pro dolor! manentem in obscuro, sub vili tecto, semper in fumo ac latrinarum fœtore, absque omni refrigerio, super nudo pavimento, [deque ejus vera sanctitate cives reddit securos.] multis incommodis laborantem, nec reclamaverat aliquando. Postmodum fecimus contexere tugutium ex ligneis tabulis, in alia parte ejusdem solarii versus solem, cum fenestrula lucis: ubi deinde Deo spiritum reddidit.

CAP. XLI

[138] Eo tempore retulerunt præfatæ Sorores sui monasterii expressa quædam indicia sanctitatis B. Columbæ. Quamdam enim in Sororem receperant, quæ multis annis laboraverat morbo caduco. Cumque primo coram reliquis Sororibus eam morbus invasisset, haud mali consciæ, judicaverunt extinctam; [Narrantur & quædam ejus miracula, de curato morbo caduco,] & patentes B. Columbam, narraverunt Sororem Dominicam exhalasse. Quæ descendens, ut cognovit, dixit: Dimittatis, & orate pro ea: & ingressa cellulam impetravit salutem, eamque absolvit ab infirmitate. Nobilis quidam civis Balionus, cognomento Fortera, dira subito infirmitate correptus, impatiens præ dolore & blasphemus, etiam rogatus horrebat Sacramenta. Cumque uxor illius obtinuisset, [correcto ægro blasphemo,] visitavit illum B. Columba: suisque precibus ita illius mentem immutavit, quod pacato animo dolores toleraret: & corde compunctus & confessus ore, Sacramentis receptis, obdormivit in Domino. Fuerat præterea tunc in civitate magna panis inopia, & Sorores erant numero fere quadraginta. Die una cum panes defecissent & hora tardaretur, accesserunt Sorores ad illam, dicentes, Mater, non habemus panem qui sufficiat nobis ad comedendum. Quæ respondit, Quot panes habetis. Dixerunt, Decem: Confidite, inquit, non dubitetis: eatis ad mensam, [panis penuria suppleta,] & incipiatis manducare: quod & fecerunt. Ipsa ingressa oratorium orabat: illis autem manducantibus statim supervenere, non sine admiratione, plures portantes panes solito abundantius. Alia vice cum simili penuria premerentur, & solummodo septem panes haberent; eas consedere fecit in mensa, & ipsa ministrabat: [morbis per hujus panis reliquias curatis,] acceptosque panes illos suis manibus fregit, & distribuendo ita suis precibus auxit, quod omnibus saturatis abundaverunt de superfluo, quod ob miraculum huc usque pro devotione servatur.

[139] Ceterum serio nobis exposuit & lacrymis comprobavit generosa Domina Talanta Baliona, ejusdem piæ Virginis admodum devota, secum detulisse in civitatem S. Floræ partem ejusmodi servati panis: qui cum pluribus infirmis profuisset, & semel pro quodam pleure k fatigato voluisset particulam dividere, oculata fide apparuerunt plurimæ Cruces aureæ, quæ ipsi pani fuerant miraculose impressæ, non sine magna admiratione: fuitque ægroto beneficium sanitatis & gratiæ. Sacerdos quidam retulit sub fide, quod hujusmodi panis Virginis præfatæ particulam secum Romam detulisset, [Communione post triduanum raptum miraculose delata.] remedium si quid sinistri ei occurreret. Obnixe rogatus, quasdam micas Magistro-domus Papȩ, infirmanti gravius, contulit: & confestim desperatam sanitatem recepit. Rursus & Soror Catharina Jacobi Priorissa retulit, quod & ipsa certo intuitu inspexerat, Beatam videlicet Columbam tribus diebus l in scabello strato sui oratorii quasi mortuam fuisse resupinam: tertia autem die, cum genuflexa se erexisset, manibus junctis & aperto ore, ultra scabellum per aërem Sacramento (sibi tamen invisibili) occurrerit; & miraculose Communione suscepta, ut prius retrocessit. Fertur præterea Camillum quemdam, fratrem præfatæ Priorissæ, quondam in mari naufragasse: quem intuita in spiritu B. Columba, invocabat S. Catharinam, Adjuva, Adjuva: statimque indixit præfatæ Sorori: Ora pro tuo germano, [duobus a submersione liberatis.] qui jam est in maximo periculo. Qui cum liberatus suis orationibus rediisset, narrato periculo gratias habuit, quodque tunc [factum] fuisset recognovit. Persimile evenit Prædicatori egregio Magistro Thomæ de Reate m professionis nostræ: qui apud Tifernum transvadans fluvium Tiberim, cum cecidisset equus & submergeretur; illico B. Columba Sororibus suis indixit, Orate pro Magistro Thoma, quia periclitatur. Ejus tandem meritis liberatus cum venisset Perusium, cognovit sicut ipsa prædixerat, & gratias egit.

[140] Narraverunt ulterius & aliud mirabile, quod scilicet ipsius genitrix Vanna venerat Perusiam, [& spiritu prophetico in variis casibus.] filiosque binos Reate dimiserat. Quadam die B. Columba dixit, Mater, redeatis domum, quia video puellam & puerum, qui exierunt portam, & procedunt flentes versus Perusiam, matrem præstolantes. Et die nota atque hora cum redisset, velut ipsa prædixerat, sic evenit. Et cum iterato Perusiam reverterentur, appropinquassentque civitati, vocatis Sororibus dixit: Præparate cito, ecce Vanna venit; confestimque affuit. Opinata res est valde, & ejusdem venerandi Senis relatione tradita. Præscriptis namque murmurationibus cum pius ipse senex haud modicum agitaretur, & præcipue de integritate Virginitatis dubitasset; in meditatione anxius n pomerium deambulabat; & hinc quidem innocentiam illius, simplicitatem, sanctimoniam, virtutisque constantiam, inde quæcumque vulgaverant linguæ serpentinæ curate meditabatur. Deferebat quidem plurimum piæ Virgini: cui statim in medio cujusdam expansæ vitis apparuit quædam candida Columba, [Dubius auctor de Beatæ integritate] rubeis pedibus & rostro roseo; eaque intuitu quodam puro in ipsum regyrans; perseverabat nec discessit: quousque appropinquans, eam manu cepit. Admirans præterea tam insolita re, cogitabat quid portenderet. Sed cum in mentem se retraxit, id signum lacrymatus advertir. Est quidem vera vitis & expansa Dominus noster Jesus Christus, [confirmatur mystico viso,] cujus vitis odor fugat serpentes: rubedo vero rostri & pedum, pacem & caritatis affectum monstrant; & candor, limpidam virginem atque sinceram. Namque columbam consedere in cacumine florentis virgæ o S. Joseph, signum fuit desponsandæ sibi Virginis Mariæ. Senex nihilominus, an a Spiritu sancto signum sortitus fuerit, vel prȩter evenerit, in mente suspendit: [sed] circa auroram diei sequentis cum redormitasset, redditur hac visione certior. Nam intra oratorium B. Columbæ mente introductus, visus est videre S. Catharinam astantem altari, sibique præferre B. Columbam, tamquam illius intima discoperientem: ubi apparuit quasi flosculus mali granati, cujus foliculi erant intra se complicati, [& somnio:] & nusquam explicaverant: senemque spectantem de perfecta B. Columbæ virginitate certificavit. Quin imo sequenti die B. Columba senem ipsum allocuta; Scio, inquit, venerande senex, de quo & qualiter exaggerata mente dubitas. Et sicut pia magister S. Catharina mihi injunxerat hac nocte, ita ego expansis manibus super sacra juramento confirmo, quia Dei dono & misericordia, Christo illibatam servo virginitatē meam, quemadmodum & ipsa ostendit tibi. Nec potuit se ulterius senex cohibere, sed prorupit in lacrymas: ac confessus culpam narravit cuncta quȩ viderat, eamque postea in summa veneratione habuit.

[141] Ceterum pia quædam virgo Senensis, nomine Catharina, ejusdem professionis alumna, magnæ similiter probitatis & gratiæ, cum diutius æstuasset visere & alloqui B. Columbam, [hospitum adventus præscitus,] obtinuit tandem cum opportuna societate illuc peregrinari, & Assisium, ad Indulgentiam Sanctæ Mariæ de Angelis. Die quadam dixit B. Columba Confessori; Pater, habemus hodie hospites de Senis. Ille ambiguus respondit, Non est vobis hospitium pro cunctis transeuntibus. Ait ipsa: Revera his negare non possumus. Requirenti quæ & quot sunt, dixit: Quatuor nostræ professionis Sorores de monasterio Paradisi. Iterato ait, Quomodo scis? At illa: Dicam postea. Et consequenter surrexit, vocatis pluribus ex circumstantibus: Eamus, inquit, obviam Sorori meæ Catharinæ. Cumque in valvis ecclesiæ illi occurrisset, ruit in amplexus; quæ tum se numquam viderant: & post pias sacri altaris preces, caritatis hospitio recepit; apposueruntque plures dies in sanctis colloquiis. Referunt & indubie B. Columbam illis diebus habuisse in manibus canistrulam, plenam pomorum fructibus, omnibusque & multis porrexisse: verumtamen semper abundasse plenam. Rursus approbant hoc mirabilius, quod cum Beata Columba, in Prima post primam Dominicā Adventus, pro sacra Communione adesset altari, subito clamavit: [& mors absentis.] Videte, Sorores, Videte animam Sororis Catharinȩ p, quæ cum melodiis & canticis in cælum portatur ab Angelis: aliaque similia multa referunt, quæ omitto nunc causa brevitatis.

ANNOTATA.

a Notat Albertus, Monachas S. Agnetis anno deinde 1499 stabilem ibi fixisse sedem, atque inchoasse fabricam monasterii; quæ intermissa & anno 1514 resumpta,vix demum, propter varios publicarum calamitatum successus, ad finem perducta fuit anno 1545.

b Idem observat Venereum morbum, Francicum dictum ab Italis, quia eumdem, recenter ex novo mundo advectum in obsidione Neapolitana contrahentes Franci, indeque revertentes, primi sparserunt quæcumque transibant: addit vero, ipsum in principio, & ignoto adhuc remedio quo esset curandus, omnibus quos attigerat fuisse mortalem.

c Cerusicum pro Chirurgo, unde detortum videtur, dicunt Itali.

d Hinc apparet, tribulationem istam posteriorem fuisse accessu Pontificis ad urbem Perusinam, licet Balestra cum priori afflictione (quæ pestem secuta erat & habetur cap. 10) eam conjungat.

e Rarißime igitur accidebat Columbæ, ut aliquid per secessum egereret; quod hic sibi accidisse fatetur: nisi forte intelligendum hoc sit de purgatione muliebri, quam tunc & solum primum fuerit experta.

f Capisterium, ex Vita S. Benedicti notum, alveolus ligneus, qui capite gestatur, estque maxime in usu mulieribus, lotos pannos a fonte aut fluvio referentibus.

g Eo forte quia non erant solennia, & in hoc differebant tertii Ordinis Sorores ab aliis ejusdem Ordinis Sanctimonialibus reclusis: quod tamen nolim definire pro eo seculo, quo necdum definitum habebatur, votorum solennitatem non esse de essentia Religiosi status; sicuti postea constitit, occasione votorum simplicium, quæ a nostræ Societatis hominibus prima post biennium probationis consuetæ nuncupantur. Certe in Articulis pro Canonizatione collectis §. 4 probandum assumitur, quomodo ipsa B. Columba anno ætatis suæ 23 fecerit solennem Professionem.

h Huc referri potest quod lib. 3 cap. 5 de pœnitentiis ejus refert Balestra num. 7, aliquando expressam ex putido ægrȩ Sororis apostemate saniem scypho excepisse Columbam, totamque ebibisse.

i S. Herculanus colitur 1 Martii, ubi § 2 conclusimus Martyrium ejus accidisse post captam a Totila civitatem anno 547, adeoque illo longe antiquiorem fuisse S. Constantium, sub Aureliano passum, de quo 29 Ianuarii; eos vero qui duos Herculanos commenti sunt, ibidem satis refutavimus. Disceptatum autem fuisse videtur utrum in Sigillo publico retineretur ejus imago (sicut plures Italiæ civitates antiquitus scimus in litteris pecuniisque signandis usurpasse effigiem sui Patroni, unde Anconitani & Florentini nummi apud Vghellum) an vero assumerentur insignia excogitata ab illis, qui mira de conditoribus amplificatoribusque suæ urbis commenti, ab eorum tertio Sagano Gryphonios e Scythia adductos finxere; & hinc insignia composuere, Gryphonem album coronatum in campo rubro. Et hæc sententia obtinuerit: nec enim nunc alio quam hoc figillo Perusinam Magistratum uti ad me scribitur.

k Pleuris, pro Pleuritis, huic Auctori familiaris vox est: quare immutatam relinquo, sicut etiam supra num. 87.

l Natalitia festa hoc triduo fuisse, asserit Albertus.

m Leander dicit, hunc Fr. Thomam ipso quo scribebat anno 1520, Florentiæ obiisse.

n Pomerium, Latinius Pomarium dicitur. Hic vero Auctor personam suam subticuit causa modestiæ, nolens divinis visionibus dignatus videri.

o Agentes de S. Josepho 19 Martii num. 8 censuimus hujusmodi picturas mere symbolicas esse, nec debere ad historiam trahi; in eaque sententia etiamnum manentes, apocryphum judicamus esse hujusmodi de virga florente & quiescente super eam columba narrationem: multoque magis etiam aliam de Agabo Propheta, quasi is, virga Iosephi frondente, sua autem arida remanente, dejectus spe Virginalismatrimonii, confracta eadem virga, cœlibatum amplexus sit factusque Carmelita, uti legitur & pingitur Parisiis in ecclesia B. M. Bullettarum, in concameratione cujusdam capellæ proximæ summo altari.

p Fasti Senenses, anno 1669 a Patribus nostris Ioanne Baptista Ferrario & Sebastiano de Comitibus editi, ad 27 Novembris recitant elogium B. Catharinæ Lentiæ, ut tali die anno 1492 defunctæ, cujus Vitam scripserit ejus Confessarius Simon de Angelis, quam optamus nancisci cum argumentis aliquibus publici illius cultus. Interim noto non videri hanc visionem Columbæ oblatam fuisse nisi die sequenti post, obitum prædictæ Catharinæ. Obiit enim 27 Novembris anni secundum Senenses tunc 1492, nobis autem adhuc 1491 currentis, adeoque ipsamet Dominica: visio autem ista dicitur accidisse in Prima, id est, sub officium Primæ, post Dominicam, adeoque Feria secunda.

CAPUT XV.
Aliæ B. Columbæ prophetiæ, miracula, monita, probationes.

CAP. XLII

[141] Dicendum arbitror nihilominus, quoniam apud omnes in quibus divina gratia relucebat Dei servos & ancillas, vel in urbibus circumstantibus seu a remotis peregrinis, B. Columba relatione commendata haberetur venerabaturque. Et Religiosa quædam de pœnitentia B. Dominici, nomine Lucia a de Narnia civitate Umbriæ; claræ famæ Virgo, quæ Viterbii venerando Collegio præerat, [Missus qui eam interroget de stigmatibus B. Luciæ Narniensis,] plurimum ei tamquam piȩ matri deferebat. Quæ destinavit ei litteras, præscriptas manu propria duobus versibus, residuum vero manu Præsidentis: per quas commendabat probum virum Dominum Carlettum de Corbara, oraturum ex fide coram B. Columba, de ardua quadam re & honesta. Cumque obtinuisset placide audiri mane sequenti, voluit interim nobiscum ipsam causam prænarrasse. Quod videlicet novissime contigerat Viterbii, religiosam quamdam (nomen subticuit & professionem) recepisse evidentius insignia Passionis Christi (stigmata vocant) quæ certis diebus etiam cum vehementi dolore sanguinem resudarent b: huc igitur ideo venisse ut cautius sciscitaretur B. Columbam, an in veritate a Deo fuerit, vel esset pernicies, ostentationis causa & quȩstus. Cui haud modicum suspensus replicavi, simplicem Virginem difficultatibus vulgatis involuere numquam fuisse tutum: quia etiam de clarissima Catharina Senensi c nonnulli vertere maluissent in dubium. Qui rursus, ideo attentasse, inquit, quia illa inde secreta revelatione cognoverit, quod doceri optasset, qualiter ipsis diebus satanas vehementius infestasset beatam Columbam, dentemque illius excusserit, & adversus eam cuncta commoverit: & ob id illa condixerat non minus se afflictam ex compassione ejus, quam de quodam proximo suo affine, quem eo tempore migrasse cognoverat.

[142] Rei tandem obvius introduxi verba S. Pauli: Ego stigmata Domini nostri Jesu Christi in corpore meo porto: ubi Doctor sanctus, inquit, [divertitur ab auctoro disserente de stigmatibus spiritualibus,] stigmata propriæ sunt quædam notæ impressȩ alicui cum ferro candenti, sicut cum servus ab aliquo Domino signatur in facie, ut nullus eum sibi vendicet: sed quiete dimittatur Domino suo cujus stigmata portat. Hoc modo etiam Apostolus dixit se portare stigmata Domini, quia insignitus sit ut servus Christi: & hoc, quia portabat insignia passionis Christi, patiens pro eo multas tribulationes in corpore suo, secundum illud I Petri II, Christus passus est pro nobis vobis relinquens exemplum, ut sequamini vestigia ejus: Et II ad Corinthios IV, Semper mortificationem Domini nostri Jesu Christi in corpore nostro circumferentes. Est pro certo alienum ab humilitate, velle videri solus in donis Dei; & quod voluit pro sua bonitate diffundi, arrogare tantum uni, quasi abbreviata fuerit manus miserentis Domini: eo quod nonnulli detrahunt innocentibus sanctisque Virginibus, id tamen pœnitentibus concedunt, & quod scelestius est supra Apostolos contendunt. Crucifixum namque legimus Apostolorum Principem & Andream, Crucifixosque decem millia sub Adriano Principe: audivimusque illustrem illam Agnetam Romanam Virginem clarissimam protestantem, Posuit signum in facie mea, ut nullum præter eum amatorem admittam, & sanguis ejus ornavit genas meas. Revera in uno quoque Sancto est aliqua virtutis præeminentia quantum ad aliquem specialem usum, ut habet Doctor sanctus, propter quod de singulis Confessorum in Ecclesia canitur: Non est inventus similis illi: [& gratiarum diversitate;] namque in Christo omnia secundum perfectissimam excellentiam fuere. Homini quidem Christo data est excellentissima gratia, electus utpote ut ejus natura in unitatem personæ divinæ assumeretur. Et post eum habuit maximam plenitudinem gratiæ B. Maria, electa scilicet ut esset mater Christi. Inter ceteros autem ad majorem dignitatem sunt electi Apostoli, in quibus Ecclesia quodammodo fundaretur. Apostoli vero probantur, & sunt omnibus aliis Sanctis (quacumque prærogativa præfulgeant, virginitatis sive doctrinȩ sive martyrii) præferendi, tamquam Spiritum sanctum & tempore prius & ceteris abundantius habentes. Omnia enim opera, quæ Deus fecit in natura & gratia, facta sunt ad manifestandam gloriam Dei: & sicut fecit diversas creaturas, ut perfectio divinȩ bonitatis, quæ non potest manifestari per unam sufficienter, manifestetur per aliam; ita de Ecclesia, quam oportebat esse perfectam. Gloria Domini plenum est opus ejus: quod secus foret si non esset in eo diversitas. Opinor itaque signi diversitatem.

[143] Sequenti igitur die, consueto ritu suæ devotionis expleto, auditis litteris credentiȩ ac nuntio, [deinde humile responsum accipit,] pia Virgo ingemuit roravitque lacrymas. Admodum namque affectasset & ipsa fieri conformis in dolore passionis Christi: quæ licet se accusasset peccatricem, avide tamen & sæpius mori pro Christo precabatur, corpusque torturis laniari voluisset. Congaudens denique dixit: Lætor de profectu Sororis meæ. Hæc quidem sunt signa caritatis Dei, aurea quidem propter innocentiam virginitatis integritatisque candorem, sanguinea ob pœnitentiæ rigorem, clavea ob firmitatis affectum radicatamque compassionem Crucifixi. Et cum ille instaret & judicium ejus expeteret; ipsa dixit: Sicut jam narrastis, ita credo: neque licet mihi aliter opinari. Rogabat postremo responsivas litteras reddi, exhortatoriæ scilicet admonitionis. At illa; Absit, inquit, a me, ancillas Christi, refertas donis optimis, meis insipidis verbulis commonefacere: me earum orationibus recommitto. Aliquando quidam humiliter precabatur Beatam Columbam, ut eum in spiritualem filium adoptasset, ut in suis orationibus ejus memor esset. [& suum Confessarium mittit ad eam visitandam:] Quæ de se minime præsumens, dixit; Sorori Luciæ adhæreas, quæ securiora Christi vestigia jam tenet. Non multo post generosa Domina, quæ primatui illius factionis civitatis Viterbii præerat, Dubia ne sorte Soror ipsa inde discederet, cujus meritis oppinarentur civitatem ipsam muniri; dedit litteras ad B. Columbam, ut venerabilem illam Sororem ibidem suis monitis stabiliret, quam ipsa sibi quasi magistram multa auctoritate præferebat. Quæ tamen eam per litteras hortari distulit, sed votis annuens unum de Confessoribus illuc transmisit, qui verbo suaderet, dummodo voluntati divinæ non obsisteret, civitatem ipsam sua præsentia lætificasset, ubi tam evidens donum & excellens sortita fuerat, eisque patrocinaretur suis orationibus. Ad quam cum sexta feria pervenisset, astantibus ipsa generosa Domina ac Præsidente Religionis pluribusque matronis, vulnus resudans palmæ dextræ Confessor ipse vidit; pro reliquis, intueri nudatum corpus timuit.

[144] Cum præterea idem Confessor Romam descendisset, contigit eum visitasse quemdam ejusdem Ordinis clarissimum sacræ Theologiæ Professorem, [qui deinde Romæ Magistrum S. Palatiiægrū adiens] Magistrum Joannem Nanni de Viterbio, Magistrum sacri Palatii; qui apud domum Oratoris Illustrissimi Regis d Hispaniarum diutina infirmitate laborabat torquebaturque gravius. Cumque Confessor ille B. Columbam nominasset, & infirmus ipse de illa seriosius interrogasset; sua sponte postmodum, pedibus & humeris, supra medium lecti se ut potuit conglobavit: junctisque devote manibus est protestatus, & dixit: Domine Jesu humiliter te deprecor, si Soror Columba est ancilla tua, sicut vulgate isti asserunt, ejus meritis libera me ab infirmitate ista. Cœpitque statim validiori sermone convalere, ac difficultates nonnullas discutere, & tandem piis orationibus ipsius Virginis se recommisit. Vivit Jesus Christus, neque liceat mentiri: die sequenti in ponte Sancti Angeli, [videt eum invocata B. Columba surgere:] illi Confessori ac socio Fratri Felici Hispano Reverendus ipse Magister Joannes præfatus valetudinarius occurrit: qui postmodum etiam alteri ejusdem Virginis Confessori, Magistro Michaeli de Genua, miraculum solenniter ratificavit, & Deo ac B. Columbæ benedixit. Referam aliud simile huic, quod nobis sub fide per suas litteras retulit quidam sacræ Theologiæ Magister Donatus de Lombardia, Prior Urbevetanus ejusdem Ordinis. Illa, inquit, nobilis Domina, [quod etiam accidit Matronæ Viterbiensi.] jam Sororis Columbæ precibus pluries recommissa, dum se ex hac vita migraturam cerneret, appositis rebus quas ex Perusio de suis tulit loco cordi propinquo, & cum mira fiducia præmissa hac ad Christum prece, in corde, quia ore fari non poterat; Domine Jesu, si hæc tanta sanctitate refulget, quanta mortalium auribus insonuit, ejus precibus & meritis in hac necessitate mea auxilium præbe. Quo dicto statim dolor evanuit, & quasi tres flammæ igneæ a tribus sui corpusculi locis exiverunt, & sic ad se reversa læta permansit; & voce clarissima, cum membrorum corporis motu facili, magnificans Deum ejusque servam, laudum præconiis extollere non cessavit. In Urbeveteri die XIII Augusti, hora XXI, MCCCCLXXXXVI: & sic liberata quantum valuit, rogavit quod publicare vellem in laudem & gloriam Jesu Christi.

CAP. XLIII

[145] Innocentia præfatæ Virginis ac simplicitas communisque fama sanctitatis colendissimos etiam Dominos secum urgebant in fœdere caritatis: [Cum Ioanni Borgiæ Leg. Vmbriæ multa prædixisset,] quo tempore Reverendiss. Legatus de Latere nationis Umbriæ, Dominus Joannes e Borgia, Ecclesiasticæ felicitatis cupidus avunculique maximi Pontificis, interposuit apud Deum B. Columbam pro quibusdam arduis negotiis: cui revelante Domino futuri eventus plura prædixit. Et sciscitatus quidem allocutusque eam fuerat pluries in ecclesia nostra, & per litteras aliquando responsa receperat. Cum autem semel anxius cujusdam urgentis causæ oraculum dubitasset; rediit Perusiam, allocuturus eam in Sancto Petro extra muros, ut ab ipsa clarius hauriret. Quæ ob dignitatem auctoritatis cessit: numquam enim exierat portas urbis, & ratissime alio se contulerat, nisi ad ecclesiam. Suspicio quidem in plebe pendebat ne forte auferretur: & Dominus ipse jam secrete tentaverat eam transmisisse Valentiam, ut etiam annueret Illustrissimæ Reginæ. Ibat igitur illuc, virorum fulta matronarumque caterva, [ad eumdem extra muros accersita,] & hora erat quasi sexta. Ut autem distantes montes a longe fuisset intuita, meditari cœpit & fervere spiritu, atque prorupit: Mons Sion! & Mons Calvarius! Confessor autem, ne in via sisteret, solicitavit introitum: & cum pervenisset ad medium ecclesiæ, coram imagine Crucifixi flexa excessit. Cumque mora protraheretur & illi non comedissent, nonnullos ex Satrapis Curiæque primariis tædebat, voluissentque Virgini detrahere, [diuturnam extasim patitur,] ita ut impostricem nominaverint, veluti & Luciam Narniensem; & raptus hujusmodi non a Spiritu sancto, sed secus fieri & superstitiose: quod nihilominus consequenter, veridicis rationibus approbatisque indiciis coram Reverendissimo Legato convicti, coacti fuerunt retractare. Jam illuc Decuriones convenerant & Magistratus populi, cum multa plebis frequentia: & si forte fuisset ab extasi citius resoluta, pulsaverunt in organis melodias. Sed ipsa apertis oculis quasi reddebatur de marmore, sæpius colore mutato (puto juxta fervoris affectum) cunctis stupentibus, [post quam interroganti satisfacit:] etiam religiosissimis ipsis Patribus de veneranda Congregatione S. Justinæ, magni Patris S. Benedicti, qui eam monastica gravitate viderunt. Expergefactam tandem Legatus ipse, ad dexteram altaris seorsum, protracto sermone allocutus est. Quæ, cum omni humilitate ac mansuetudine, suis petitionibus plene satisfecit: & cum eam benedictione signasset ac rediret, astantibus Primoribus, viris utique litteratiis, sensu ac probitate circumspectis; Dominus ipse ingenii excellentis, Virginem plurimum laudavit, approbans fidem suæ prophetiæ: utpote hic expertus & Romæ, in promotionibus suis f ac Legationibus, tam Valentiæ quam in Italia & Regno Neapolitano: eique postmodum, per iteratas litteras, etiam prȩdixit de imminenti suæ vitæ fine.

[146] Per idem tempus Thesaurarius Apostolicus, vir utique eximius, D. Villius Centellensis Hispanus, præfatæ Virgini deditissimus, præstolabatur haurire ab ea responsum ad summū g Pontificem: & expleris divinis concessimus ad sacellum S. Petri Martyris, ibique eam humi sedentem fuit allocutus: quæ visionem quam passa fuerat sub secreto nobis retulit, [monet Pontificem de cælesti vindicta imminente] denuntiandam prudenter Confessori ipsius Pontificis, Episcopo h Calliensi Fratri & Domino Bartholomæo de S. Gemininiano nostri Ordinis. Quæ cum interpetraretur revelationem, ita nihilominus rigorose exprobrare, & tanta auctoritate cœpit i arguere, quod ambos territos reddiderit ac stupefactos: in tantumque k væcordia nostra concusserat, quod ea die, ut ipsemet Dominus retulit, etiam comedere neglexit. Contigit consequenter & Pontifici insultus rebellionis l, quasi (unicum deleticæ, & horribile m) infortunium in festo S. Petri. Numquam enim sic consueverat ipsa mansuetissima Virgo: sed constat pro certo eam impulsam afflatu vehementi Spiritus sancti.

[147] [Commissario Apost. incredulo] Cum præterea præfatus Thesaurarius de probitate. Dominicæ Virginis & sanctitate, ac de illius suprema abstinentia quemdam Commissarium Pontificis alloqueretur, & ille durius restitisset, nec solum non potuissent suadere, quin potius secutus detrahentes, spopondit se observaturum eam sagacius (erat & ipse Hispanus, nobilis utique vir, n clarissima genealogia S. Dominici) cumque aliquotiens dissimulasset, & ritus ejus in ecclesia fuisset intuitus; die quadam vocatis secum præstantibus monasterii ac consueta comitativa, hora consimili venit ad ecclesiam interfuitque Missæ; & jam B. Columba erat in excessu. Qui appropinquans observabat diligenter, & adjurans urgebat Priorissam Censuris rimari veritatem facti: quæ affirmabat se fuisse singula fideliter expertam. Accessit ille propius, & apprehensam manum ejusdem Virginis tentabat sublevasse: sed continuati ponderis invenit cum reliquo corpore lapideique rigoris. Et compunctus mirabatur vehementer, & credidit quod vere ancilla Christi esset. [præbet sui spiritus experimentum.] Ut tandem expergefacta sacro fuit libamine refecta, alloquentem humiliter audiebat. Et cum se de stirpe S. Dominici denuntiasset; ipsa mira quadam hilaritate congaudens, se illico credidit cum omni mansuetudine familiarem (admodum enim venerabatur S. Dominicum) statimque ipsi Commissario procuntabatur (de quo fuit valde miratus) de Conventu Ordinis qui est Valentiæ, de ecclesia, ac de campana, ac si ipsa fuisset ibidem. Devote denique deferens Virgini, cognovit quod vere potiretur alimonia cælesti: cui se juxta posse obtulit & orationibus recommisit. Ad residentiam autem regressus Virginem prædicabat eximiam, & crebro replicabat, Vere commota fuerunt viscera mea.

[148] Ceterum proprio chirographo nobis retulit Dominus Erasmus de Genua Monachus, qui eo tempore præfuerat Prior S. Petri Congregationis præfatæ, [Priorem S. Petri sanat] quomodo ipse fuerat passus in oculo fistulam, qua lamentabiliter laboraverat. Et consecutus licentiam, juxta devotionem suam obtinuit a B. Columba per obedientiam Confessoris oculum signari, propria manu ipsius Virginis, signaculo S. Crucis; & convaluerat: qui idem habens gratias plures, diversimode oppressos suis precibus devote recommisit. Ferunt similiter & ipsi religiosi Monachi, quod cum unus ex ipsis morbo pestilentiali o obdormisset in Domino, & ceteri haud modicum horrerent contagionem; [ejusque monachos a peste liberat.] detulerunt preces ad B. Columbam; quæ pro eis pia vota emitteret, ipsique plene persolverent, ac patrocinaretur suis orationibus: quod cum devote fecisset, etiam omnes præservavit incolumes, assecutos plura beneficia suis meritis & precibus.

CAP. XLIV

[149] Congruum est perinde ex multis referre quædam illius non minus documenta quam merita, quæ fueramus consequenter experti. Quædam matrona illustris Romana venerat Petusiam, ut sumeret habitum de pœnitentia per manus B. Columbæ, ejusque sanctimoniis instrueretur: [Rationem reddit frequentatæ confessionis.] & consecuta pro voto, secum continuabat ecclesiam. Die quadam interrogavit Confessorem qui B. Columba sic frequentasset Confessionem, quæ cum maximo rigore servare videbatur innocentiam. Respondit. Quanto magis quis vult cavere peccatum, tanto magis timet incurrere peccatum, quantoque mens fuerit purior, tanto cautior est adhibenda custodia: nam unus pulex vestem candidam deturpat, & p scinifex limpidum fontem. Idem nihilominus intulit & piæ Virgini: Quare, inquit, oportet ita crebro confiteri, & se quasi profanam semper accusare lamentis. Quæ ingemiscens dixit. Quia ego sum magna peccatrix. Illa vero rursus sibi adulabatur de meritis: cui ipsa restitit respondens: Non oportet præsumere de meritis, quoniam si qua sint dona, sunt magna respectu dantis; quæ pro certo si habuisset alius, operaretur majora & ferventius. Optasset præterea aliquando pati & cum difficultate acerbius: eo quod exercitata longa patientia, erat ei mite jugum & leve onus. Ideoque arctari efflagitabat durius, ut suo æterno Sponso, dotem locupletiorem redderet in cæstibus: quod resolvere tentabamus in bobus: namque ex assuetis opus est efficacius, ac magis gratum agricolis quia fortius figunt pedem; secus quidem si frequentetis stimulos illis recalcitrantibus.

[150] Præfecerant quandoque Virginem in Priorissam: quæ profecto hortari verbo & exemplo, [Facta Priorissa & jussa increpare cum aliquo rigore,] atque omni mansuetudine commonefacere utique noverat, arguere veto minime neque increpare. Detulerat igitur correctionis curam Magistro Confessori. Sed femellæ ut plurimum adolescentulæ graviter ferunt cum objurgantur; eo magis cum ab iis arguuntur qui audiunt eas in Confessione, ne inducant suspicionem. Necesse est enim ut has alloquatur Sacerdos castigetque levius, ne indignationis livorem taceant, atque erratis mente suspensis perturbatam dissimulent conscientiam. Neque rursus tutum judicatur interpositos multiplicare Sacerdotes, Pastoratusque variare. Oportuit ergo solicitudinem hujusmodi in Priorissam iterato reflectere, gerereque ipsam objurgandi morem ejus quȩ ante præfuerat. Cumque cujusdam contumaciam similiter & proterviam palam voluisset arguere; contigit eam utcumque consuetum jurgium finxisse Priorissæ præcedentis, videlicet Trista, trista, semper vis protervire. [accusatur ut verbo contumelioso usa ex odio,] Verumtamen qui malos monet, odium incurrit: propriumque est superborum nolle subesse, prosequi potius propriam voluntatem. Quæ igitur humiliari debuerat, procax deposuit querelam, quod odio eam Priorissa infamaverit: eo quia in vulgari nostro, Trista q, notare videatur incontinentiam. Sacerdos autem ut Virginem redderet cautiorem, ne quolibet a lege caritatis in posterum declinasset, seorsum ideo de fraterna correctione instruebat. Et cum subdivisisset: Si quis, etiamsi præsit, livore exprobraret aut improperaretur, erraret forte mortaliter; subito lacrymæ candentes exuberaverunt in rivos, qui turgentes fluebāt per maxillas, quomodo si aquæ scaterent de fistulis: tantoque fuerat timore confossa, cum audisset li Mortaliter, [idque amare deplorat.] quod neque poterat eam Sacerdos a lacrymis cohibere; potius & ipse flere cogeretur, qui tamen consuerat secum rigido sermone uti, ne aliquando ad vanam gloriam eam provocasset. Verumtamē & ipse tunc cognovit, quid est timere vere Dei offensam. Quæ nihilominus in culpa non fuerat, neque livore exorbitaverat; sed tantummodo austeritatem simulavit, velut præmonita fuerat, optassetque certe quod erat salutis, quod constat non odii esse, sed amoris. Mulieres enim otiosæ esse non debent, ne incurrant incontinentiam; sed operari manibus, tam propter necessitatem victus, quam propter macerationem carnis.

[151] Baro quidam nobilis Romanus evaserat de captivitate Gallorum, [Nonnullis de ejus abstinentia dubitantibus,] & sciscitabatur ab ea de eorum reditu: quȩ dixit, nescire. Ipse iterando, Est verum quod tu non comedas? non sic præfert vultus tuus. Erat quidem ei facies Angelica, utpote quæ cælesti substentaretur alimonia: ob id nonnulli suaserunt ei utcumque frequentasse communem mensam, ibique lambere aliquid saltem haustum aquȩ; quia a multis auferret occasionem magnam scandalis, qui haudquaquam opinarentur eam ominino abstinere: quod esset illi rursus imposterum securior salus corporis & animæ, si graderetur via consueta naturæ, quam quotidie tentare Deum pro necessitate alimenti. [aliisque sentientibus inducendā ad communem vitam,] His adversabantur plurimi, tamquam arbitrarentur indubitata fide eam substentari, sicut hactenus, speciali dono Dei; nec jam diffidentia Deo resistere, sed eam prosequi eadem vocatione: ideo illos secus suasisse, quia laborarent infidelitate, qui maluissent Dei gloriam ac Virginis deprimere famam; rursus contenderent afficere eam tædio mensarum, & a contemplatione divertere, nec voluissent serpentinas retundere linguas.

[152] In neutram partem Christi Virgo declinabat: sed, [ipsa se committit Confessario:] sicut in aliis, præstolabatur determinationem Sacerdotis, licet exasperata hinc inde timeret. Qui nihilominus perscrutari voluit arbitrium ejus, ne forte innixus proprio judicio temeraret consilium Dei. Audierat enim lectum aliquando, piam quamdam Virginem annis pluribus substentatam odore pomi: quæ dum continentiæ variasset affectum, postea fuerit coacta manducare: liquet tamen odorem confortare, nutrire vero minime. Similiter reminiscebatur in eodem casu, sicut in decimo octavo præmisimus, de proprio ejus genitore; nec non de violento nocumento, quod incurrisset ad idem coacta a quodam reverendo Patre: ideo cunctabatur secum, si quid novi accidisset, si importuna fame premeretur, [qui nihil innovare audet,] vel divertisset a proposito: quæ affirmavit se jam experiri, uti consueverat. Et cum ei sacra Communio interponebatur r aut colloquium verbi Dei, attenuarentur vires ac spiritus depauperarentur: quia nempe in perceptione Sacramenti evidentissima reparatione reformabatur: Quod, [inquit] si differtur a solito, sentio defectum, & nequeo restaurari, etiamsi succassem fructus aut lambuerim. Simplicitatem ponderabat Sacerdos & humilitatem Virginis, & ipse horruit præcipitare sententiam: sed detulit divinæ revelationi, ipsa tamen interim prosequeretur ut cœperat. [expertus ipsam divinitus refici.] Retulit namque ipsa, candido quodam pane, licet insensibili, interdum refectam in spiritu, tam a S. Catharina quam a S. Dominico. Constat præterea eamdem olim fuisse pugnam & in eximia ipsa nostra Catharina Senensi.

[153] Primas nostræ civitatis efficaci testimonio affirmabat, generosas suas filias admodum dubitasse de raptu præfatæ Virginis, [Raptuum ejus veritatem licentius explorant aliquæ.] & ejusmodi passam observasse circumspecte: quæ tandem ita occupaverunt ipsam, quod tentantes subtus temere stimulaverunt usque ad loca pudoris, quasi non valeant mulieres hujusmodi sufferre contactus: verumtamen gelidam ac omnino insensibilem sunt expertæ s. Reputabat aliquando ancilla Christi assuetas orationes suas ineptas, & quasi ipsa torperet judicabat incultas. Sacerdos igitur, ut ferveret, intulit ei parabolam illius, qui in Vitis Patrum fuerat ita rudis, & aliud penitus nesciret, quam quod fossam humum pluries in die saltasset, & qualibet vice tantummodo dixerit: Ego hinc, tu inde; laus Deo t, habereturque ex hoc commendatus apud Deum: quanto magis ergo haberentur saltem, Gloria Patri, quæ ipsa dixisset in fine Psalmorum. Quæ plurimum exhilarata, cum multa dulcedine subrisit, & acquievit in humilitate.

ANNOTATA.

a B. Lucia Narniensis tandem obiit Ferrariæ, anno 1544 die 15 Novembris, ejusque Vitam Italice anno 1640 edidit Iacobus Marchianensis: mallemus impetrare ipsos: quinternos (ut vocat) asservatos in monasterio S. Catharinæ Senensis, ex quibus se pleraque hausisse præfatur: reliquas bullas & instrumenta eo spectantia præfatus auctor integre ac. Latine refert. Iterum autem de ipsa infra agitur num. 221 ut cui fuerit revelatus obitus & beatitudo Columbæ.

b Hæc stigmata accepit illa Viterbii anno 1496 24 Februarii, indeque disceßit anno 1499 7 Maji: unde intelligitur quo circiter anno res acciderit.

c Ipsa anno 1497 24 Aprilis coacta, sub obedientiæ præcepto, eorum causam aperire, dixit & affimarvit ingenue, quod S. Catherina Senensis, precibus & orationibus obtinuit a D. N. Jesu Christo, ut stigmata ipsius Luciæ essent visibilia & palpabilia, in fidem & testimonium stigmarum ipsius S. Catharinæ, quæ licet continuum causent dolorem, intensius tamen feria quarta, & longe intensius feria sexta: in quibus diebus ex stigmatibus… affluenter manat sanguis; prout etiam Ministra loci aliæque Sorores in verbo veritatis asseverant; uti habetur publico anni ac diei prædictorum instrumento, quod integrum legere est in Vita prædicta.

d Garsiæ Lasso nomen ei erat, uti Rainaldus ex Osorio ad an. 1448 num. 21 docet.

e Ioannes Borgia nepos Alexandri VI, Cardinalis Diaconus S. Mariæ in Via-lata creatus anno 1496, obiit Vrbini anno 1500 ex morbillis aut veneno.

f Nam ante Creationem Electus Episcopus Melfitensis, post eam factus Archiepiscopus Capuanus, Legatus fuit in Vmbria, Bononiæ Ravennæ, ad Venetos & Regem Galliarum ut legitur in Ciacconio Oldoini: hic vero additur Valentia & Neapolis.

g Verosimiliter anno 1497 quando post funestam mortem nothi sui Ioannis Gandiæ Ducis, Beneventano Ducatu recens donati, conscientia ductus Alexander, de abdicando Pontificatu consultavit cum Ferdinando Hispaniarum Rege; quidni etiam cum B. Columba, quam tanti faciebat?

h Bartholomæus Torellus, Episcopus Calliensis in Vmbria, ab an. 1494 ad 1498.

i Ob easdem verosimiliter causas, ob quas anno 1498 Hispaniæ & Lusitaniæ oratores libere Pontificem convenerunt, ut suis & Curiæ Romanæ vitiis modum poneret.

k Væcordia rursus bis infra, Præcordia notant.

l Eodem an. 1498 in Hetruriam incurrens Venetorum exercitus, cum Duce Vrbinate, Petro Medice ac Carolo Vrsino, totam fere ad defectionem pellexit, universaque Italia involuta est bellis, per annos aliquot continuatis. Cimices autem videtur appellare Curiales vel mores depravatos, quibus delendis seu abolendis Deus calamitatem istam immiserit.

m Anno Iubilæo 1500 extremum vitæ discrimen Pontifex adiit, cum fulminante cælo ventisque concussus cubiculi caminus, ingentem secum ruinam traxit: sub qua, pene exanimis metu, suo in solio repertus est, leviter tamen dumtaxat læsus: quippe sub ingenti trabe, cujus caput unum muro infixum hæserat, mirabiliter protectus.

n Addebatur in Ms. & honesti amplus, quod ne sensum turbet, tantisper expungere malo.

o Albertus & Balestra hæc referunt quasi facta anno 1494, in publica illa pestilentia, de qua supra num. 88.

p Scinifex, Leandro Sinificus, rectius Cynips, aut pluraliter Cyniphes.

q Notat Cæsar, Perusinis quidem ita significare hanc vocem, Reatinis vero &c. Triste simpliciter dici pro malo: quæ diversitas etiam in nostra Belgica lingua & corresponte voce Drouf invenitur: quamvis utraque vox ex primo instituto idem sit quod Mœstum.

r Interponere hic significat intermittere, procrastinare.

s Mirum est quod hujusmodi indecora præsumptio non fuerit a Deo exemplariter castigata: nisi eam forte excusavit simplicitas innocentis intentionis. Leander prudenter hunc locum dißimulavit, ne Virginum, quibus vulgariter scribebat, aures offenderet; scriptori vero nostro nihil omittere placuit, quod veritatem & modum raptuum istorum probaret explicaretve.

t Locum in Vitis Patrum necdum reperi: Leander rem, fortaßis non satis sibi intellectam, dißimulavit Italice reddere; Balestra lib. 3 cap. 1 num. 8 pro Saltasset legit Salutasset: itaque sensum reddit, quod vir simplex fodit sibi sepulcrum, idque sæpius visitans dicebat, Ego modo hic, modo ibi: sit laus Deo.

CAPUT XVI.
Prophetico spiritu futurorum præscia Columba, publice ac privatim Perusinis patrocinatur.

CAP. XLV

[154] Admodum cogimur enarrasse, saltem sub compendio, [Inter civilia bella,] celebratissima quædam, omnibus nota, nostræ civitatis beneficia publica. Et utinam, sic haud non condignas, qualescumque adminus gratias attingere obtinuerim! quia non nisi impares ei possumus cumulare laudes: verumtamen si nequeo verbo recognoscere (Deus novit) remanet in affectu. Fuerat quondam populus ipse in magna a combustione: eo quod [multi, urbe] pulsi & peridem tempus exules, ut civitatem ipsam Perusinam repeterent ac castra, conduxerant undique vulgi cuneos, atque ex circumstantibus urbibus militum præsidia, eratque strenuus apparatus utrimque. Propterea Magistratus urbis & Magnates, eo quod factionibus discreparent, [recurrentibus ad se Perusinis,] nutantes, rogaverunt B. Columbam orare Deum, quod liberaret eos ab inimicis, plebemque ipsam a ruina & damno. Quæ veluti consueverat, magna pietate commota, congemuit: & jam sibi a Deo commissum urbis patrocinium (quod ipsi revelavit) prosecuta fuit; & quantum valuerit, facti evidentia utique expressit: nam cum orasset, impetravit. Equidem Christi Virgo non clam prædixit, sed vulgate & palam; Non timeatis: vidi namque quasi servidum mare, & per circum ambientes colles subinde castella, ipsamque civitatem mediis fluctibus agitari: cumque plurimum exaggerata periclitaretur; repente in dextris astitit sanctus Pater Dominicus, [auxilium & victoriā impetrat ac prædicit.] & ad lævam affuit S. Catharina Virgo Senensis (quos ipsa interposuerat Advocatos) auxilia præbentes suis sanctis manibus; nec eam dimiserant postquam cessasset ventus. Quisque de populo prospera præsumebat: seq; precibus Deo committebant, & eorum Sanctorum suffragiis. At ut in brevi, supra Trasimenum lacum, ubi non suspicabatur (quod fuit suæ sanctæ revelationis indicium certius) pugnatum est; prævaluit populus, victoriam nactus, non sine lue adversæ partis.

[155] Rursus paucioribus annis succedentibus, extorres ipsi, [Iisdem ex improviso præventis,] multiplicatis complicibus ex finitimis urbibus & equitatu non modico conducto, collegerunt copias; & de intestina suæ factionis seditione præsumentes, invaserunt agri nostri confinia, occupantes etiam quædam castra b, non sine terrore populi, eo quod prorupissent ex improviso. Decuriones autem & Magistratus fuerunt deprecati Beatam Columbam, quod interveniret apud Deum suis precibus. In tantum vero quidam eam astrinxerant, quod condixerint, Obnixe cogas hac vice Dominum Jesum Christum: profecto experti novimus te omnino posse. Siquidem jam hostes fuerint impediti, curabimus deinceps melius providere. [succurrit impetrata pluvia:] Qua orante tanta supervenit inundantia pluviarum per noctem & diem, quod fuerunt pro tunc coacti desistere. Imminebat autem festum Assumptionis S. Mariæ, & dixit B. Columba Sacerdoti suo Confessori: Dignemini, bone pater, quotidie celebrare Missam de S. Virgine usque in diem septimam: audivi namque vocem indicentis mihi, non prophetabis per septem dies. Dubitabat autem Sacerdos de aliquo imminenti scandalo, præstolabaturque aliquam notabilem revelationem. Annuit igitur votis, [deinde sub festum Assumptionis B. M.] & celebravit consequenter; injungens nihilominus piæ Virgini, ut quæcumque interim audisset omnino sibi revelaret. Transactis diebus B. Columba præfato Confessori, ex more sedenti in sacello S. Petri Martyris, dixit: Siste, Pater, visa narrabo: Qui haud longe secessit, quatenus verbis quod viderat motuque exprimeret ac gestibus. Quod & fecit: nam genuflexa pavimento; Vidi, inquit, Regem decorum valde, in majestate sedentem, vallatum præclara curia, qui vultu magnum rigorem præferebat, & sinistra manu ostentabat tres romphæas acutas; tamquam minaretur devorare civitatem, cum magna jactura plebis, propter eorum demerita: & Reginam quamdam speciosissimam, candidis auratis indutam, tertio consequenter in facie adorantem (ipsa progrediebatur similiter) quousque pervenisset ad solium Regis, ibique flexa lepide orabat. Judex vero constans erat pro justitia: [videt hanc judici filio extorquere duos gladios,] sed cum Regina mundi instantius orasset, apud Regem Deum impetravit misericordiam, extorsitque duos ex gladiis, reliquus autem remansit rectus. Quod Sacerdos minime tacuit, & Primoribus continuo revelavit: qui etiam optime ex se ipsis visionem interpetrabantur.

[156] Post biduum vero illustriores matronæ nostræ civitatis venerunt cum cereis, interfueruntque Missæ in Sacello S. Michaelis Archangeli coram B. Columba: & divinis expletis deprecabantur eam cum lacrymis, quod oraret pro communi statu civitatis ac ipsius generosæ c familiæ: quia procul dubio instaret omnium communis jactura ac præda: erantque genibus complexȩ, mœstæ, & prorsus pavidæ; eo quod Primores male caverant. Quibus B. Columba respondit: Sitis obsecro melioris animi: [& supplicibus auxiliū spondet.] nimirum gloriosissimis meritis Reginæ cæli jam pro majori parte clementissimus Dominus Jesus Christus propitiabitur miseriis nostris: confidite. Hoc nihilominus vobis denuntiaverim, quoniam si Primates ipsi noluerint se emendare, & servare ordinem justitiæ, ac pietatem in Deum, & caritatem in populo, dilatum Dei flagellum tandem non evadent. Sitis memores judicii Dei. Decrevit autem Primates hostibus occurrere: quod & fecit: sed illi confligere neglexerunt, præsumentes de introitu clandestino. Cumque populus rediisser in urbem, & circa medietatem noctis exposuissent se quieti; nonnulli, qui antea dissimulaverant, prodiderunt aditum adversæ multitudini, [Illi noctu furtim ingressos hostes ab Vrbe pellunt,] quæ præstans medium civitatis occupaverat. Sed quantocius expergefactus populus consurrexit: illico facta est protectio magni Dei, statimque inchoato congressu (quemadmodum fertur a pluribus) S. Catharina cum B. Columba apparere visæ sunt in sublimi. Itaque que pedites, excussi impressura equitatus, frequentaverunt fugam d: & pluribus pulsis in præceps, hostiles Duces remanserunt pro parte captivi: verum interpositis litteris quorumdam Dominorum, B. Columba eorum quemdā sospitem e impetravit: qui gratias detulit, [& S. Catharinæ Senensi jubeatur agere gratias:] seque personaliter ei perpetuum filium devovit. Christi Virgo B. Columba petiit solummodo depingi figuram S. Catharinæ Senensis super valvas Cathedralis ecclesiæ, ob reverentiam suȩ sanctȩ protectionis. Sacerdos autem Confessor ipse, eum quia sic Christi Virgo annuit, [tum quia] tam celebri beneficio certus, dicatam Reginæ cæli diem septimam elegit, ac deinceps quoad vixit imprætermisse Missam de beata Virgine curate celebravit.

[157] Quidam vero nec nominandi, diabolica temeritate blasphemi, posuerunt os in cælum, mentientes de superno judice Deo, alieni omnino ab altitudine sui æterni consilii, quem factiosum nominaverunt; blasphemantes pariter & B. Columbam, nugacem ac partis sectatricem. [factiosis Deum ac Columbam blasphemantibus.] Liquet eos redargutos divinis oraculis: habetur namque de illa clarissima vate S. Debbora, quæ etiam judicavit populum Dei, eique profuit in multis consilio & exhortatione, atque pro eo Deum sæpius deprecata fuit & clementius exaudita: quodque ipsa Prophetes sancta suis precibus conculcatos reddidit equitatus hostium & currus, necatos principes, fugatasque peditum copias. Nec tamen destitit prudens Virgo Columba Primates commonefacere, timere Deum, & omnes hortari ad ea quæ sunt religionis & justitiæ, pietatis & concordiæ: sæpius interdicens blasphemias Sanctorum & scelesta facta.

CAP. XLVI

[158] Terribile nimis habetur & hotrendum incidere in manus Dei viventis, [Vltionem divinam civibus victoria elatis prædicit:] si videlicet patientia longanimitatis ejus abutimur, quæ solicitat ad pœnitentiam, & illius misericordiam irritaverimus ad justum judicium: denique corda virorum, quæ nimia ambitione attolluntur, sæpius veluti pulvis evanescunt in ventum. Hoc consideratione dignum jam Christi Virgo Columba mentali visione præcognoverat, & præsignaverat verbo, quid is qui remanserat gladius in manu ipsius severi judicis tandem portenderet; quia scilicet multiplicatis demeritis, ultio divina feriret. Ipsi quidem Optimates fecerant sibi fornices triumphales, ostentantes proprias vires; tantumque præsumpserant, quod nec correctio speraretur: qui pluries ac frequentius misericorditer admoniti, suapte nihilominus operabantur, dicentes; Quod futurum est evenire necesse est. Igitur Virgo Christi per viros admodum graves, hæc Primati denuntiavit: Video, inquit, quoddam generosum corpus humanum laniatum in tres partes ac miserabiliter laceratum: [& cladem Primatibus imminentem per visionem cognoscit.] cujus caput simul & brachium dextrum, sinistrum autem latus est acephalum ab humero usque ad pedem, reliquum vero cum tibia dextra. Vos hortor timete Deum: confligetis tandem inter vos. Primas diversimode interpretrabatur, quæ tamen erant abscondita ab oculis suis. Dies prorsus ad pacem sibi: latitudo familiæ, juvenum viror, ac successio prospera, undique favor. Sed non est mentitus ille qui dixit; Caro sine osse est plena fœtore. Perinde strenuus Miles Dominus Astur, ejusdem Primatis primogenitus, arduo quodam negotio solicitus, misit Plebanum suum ad B. Columbam, quam utique devote venerabatur, ut oraret pro eo. Qui festinans invenit eam in sacello S. Petri Martyris, ad pedes consueti Sacerdotis: cui verbum creditum reverenter exposuit. Quæ utcumque suspiciens, dixit: Renuntiate Domino Asturi: Ego vidi supra montem tria tabernacula, in quibus singulis pendebat unus crucifixus, quos tres ignis involvens omnino consumpsit: & audivi vocem dicentem, Hoc pro Domino Asture. Sacerdos autem conabatur mitigasse responsa, aut salubriter interpretari, ne ille afficeretur nimio terrore. Iterato pia Virgo dixit: Renuntiate sicut dixi. Quod Plebanus ipse ecclesiæ S. Silvestri ex fide retulit. Novissime tres illi in thalamis suis crudeli gladio suffossi, & resistentes quidam tandem victi, dira ac præcerba morte perierunt; & utinam non fuisset perpetuæ damnationis vindicta! f

[159] His consequenter Optimatibus, qui remanserant post excidium, etiam sibi devotissimis, [a destinato scelere quemdam avertit,] plura prædixit, suisque revelationibus multis occurrit insidiis. Aditus quosdam subterraneos detexit: eisdem victoriam citra Transimenum agrum prænuntiavit, in qua alterum ac primum in fronte belli expresse præviderat sicuti evenit. Rurfus cum alter ex Primoribus distans moraretur in castris, copiisque præesset, & a quibusdam potentibus precibus solicitaretur, nec non & copiosis sumptibus, ut quoddam nec dicendum intentasset; prævidens spiritu Christi Virgo quia ambiguus forte nutasset, directo illuc nuntio velociori, quem staffettam g nominant, omnino interdixit: Ab eo, inquit, quod in animo tuo volvitur, desistas: [misso ad absentem nuntio.] quoniam & tibi domuique tuæ cederet in ruinam. Qui soli Deo notum arbitratus obstupuit, & illico cum omni reverentia tale flagitium detestans, gratias Deo & piæ Virgini detulit, & quod fuerit demum suo patri communicavit.

[160] Vulgatam præterea, quod pluribus innotuit, refero. Nobllis matrona ac generosa Domina Hippolyta Bayona per idem tempus miserat ad nos venerabilem quemdam Sacerdotem, Fratrem Ordinis, cum quibusdam enxeniis & cereis dealbatis ac litteris, quatenus suffragaremur apud B. Columbam, dignaretur orare pro suis, qui pro tunc erant exules civitatis Viterbii; conaremur quoque pariter haurire quid futurum fuisset. Qui illius votis aspirans, etiam injungendo, suasi piæ Virgini. Nuntius vero haud importunus substitit nobiscum pluribus diebus. Una dierum B. Columba dixit: Pater, [Gattescos Viterbio exules restituendos cognoscit,] diluculo intuebar portam cujusdam civitatis clausam, in cujus superliminari erat foraminis aditus, per quod quidam porcus tentabat exire: & cum emisisset caput, gattus quidam, extra fores supra postem eversus, demisso capite atrociter pugnabat contra porcum, & adeo lacerabat, quod ejus per plurimum miserta compatiebar. Sacerdos autem & Confessor visionem ipsam statim intellexit, interpretabaturque ipsius generosȩ Dominȩ prosperum successum, sicque nuntium instructum remisit. Propterea quia gatrus factionem jactat Gattescam ac ipsius generose Dominæ, quæ in liminio eversa erat & extra domum: [cæsis Graniis:] est denique suis rostrum (quod vulgariter Grugno vocitant) signum unius Primoris alterius sortis, quæ a priori discrepabat, & pro tunc regebat urbem: quæ extemplo clausa civitate, post cruentissimam necem, fuit a postilimia pulsa, sicut Christi Virgo præviderat. Nimis prolixum pro certo aut fuisset impossibile singula narrasse, quæ nostris civibus olim Christi Virgo prædixerat; [& alia plura.] de obitu scilicet & valetudine infirmorum, de reditu itinerantium & infortunio, de partubus mulierum & sexu: quæ tam certo prædixerat ac si ea sibi fuissent præsentia, quemadmodum & plurimi publica voce contestantur.

ANNOTATA.

a Leander timorem & formidinem interpretatur.

b Albertus factionum capita nominat, Oddos & Balionos: quorum Oddi, Gibellini & exules, Fulginatibus& Aßiasitibus juncti, ad 300 equites 500 pedites collegerant, & Corcianum castellum ceperant; Balionis vero Guelfis favebant Spoletini & alii.

c Scilicet Balioniæ, quæ urbi præerat.

d Albertus narrat, quod, cum, occupata platearum ad forum ducentium una, catenam, quæ prohibebat ingressum, arrepta securi scindere vellet quidam; in ipsoque conatu lapsus, conculcandum se pedibus suorum videret; clamare ceperit, Retrorsum, retrorsum: quæ vox aliter accepta, & consequenter ad retro sequentes diffusa, occasionem fugæ assumendæ dedit aggressoribus, & victoriam Perusinis; qui hostes usque Corcianum insecuti, ipsum recuperarint.

e Fuerit hic Troytus Savelli, quem a Cardinali patruo missum in Oddorum auxilium ait Albertus.

f Aliud ab his diversum refert Albertus ex Ms. Francisci Maturantii & Thomæ Porcaccii in Vita ipsius Astoris: scilicet quod B. Columba vidit igneam romphæam, ex filo bombycino pendentem in aere, supra domum Balionam, eo loco sitam ubi postea Paulus Papa III arcem ædificavit. Thalamos autem quorum meminit Auctor, ipse nuptiales fuisse ait, inter Balionos & Vrsinos, quando sponsus & sponsa crudeliter interfecti fuerunt prima nuptiarum nocte.

g Staffetta, publicarum litterarum bajulus Italis dicitur, nec facile reddiderim nominis rationem; cum Staffa, unde deductum diminutivum, nullam nunc habeat significationis eo tendentis affinitatem: nisi forte tales nuntii, in signum publici sui muneris, baculos gestaverint, & hi etiam Staffæ antiquitus dictæ sint a Longobardis, sicuti & a Teutonibus hodie dicuntur, ac nominatim baculi Episcopales.

CAPUT XVII.
Confessarius Columbæ, pro ea atque pro se, tum Superioribus per litteras, tum Curialibus Romæ oretenus reddit rationem.

C. XLVII

[161] Ordinat providentia Dei Sanctorum vitam, ut ipsi consequantur finem optimum; [Novis de Columba emergentibus susurris,] redditque eam aliis conspicuam, ut exemplo proficiant. Sed, Divo Gregorio teste, conspicientes non similiter afficiuntur: quoniam mali, dum per invidiam torquentur, falsis judiciis pervertere conantur. Re vera cum depravatur affectus, hebet intellectus & tenebrescit. Ideo qui non est spiritalis, habuit circa spiritualia bona inordinatum affectum & intellectum obscuratum, neque clara præsentantur tali judicio, quemadmodum nec vigilans scrutinio dormientis; sicut scriptum est, Animalis homo non percipit quæ Dei sunt: unde bona in mala convertentes, insidiantur calumniis, & ponunt maculam in electis. [1 Cor. 2, 14] Inde juste arrogantia nostræ temeritatis retunditur, cum divino judicio factis laudabilibus & castissimis dictis commendantur. Igitur extortus ille pater mendacii, qui de supernis ruit princeps iniquorum, indixit copias apostatarum utriusque sexus diversarum Religionum, nec non & secularium sciolorum, ut pote qui de se alta præsumunt, in tantum ut audeant suo arbitrio circumscribere Spiritum sanctum, quodque ab eis non diffinitur sit a Deo alienum. His satellitibus antiquus hostis restaurat pugnam contra innocentem Virginem Columbam: [etiam apud summos Prælatos,] conspirationemq; machinatur apud superiores Prȩlatos Religionis ac Reverendissimum Protectorem, nec non apud Legatum de latere, usque ad summum Pontificem; ut devotam denique sanctamque ejusdem Virginis simplicitatem interpetrarentur in dolum. Itidem Reverendissimum ejus Confessorem, quasi suspectum, doctrinis physicis pariter & mathematicis prænosticari, quæ ipsa prædixisset contaminantes, accusabant. His jungebatur auctoritas extorquere volentium B. Columbam de Perusia, qui pro viribus conabantur deprimere audentiam Confessoris & prudentiam: adeoque invaluerunt, quod fuerit Confessor ipse compulsus de præfata Virgine reddere rationem. Qui confisus in Domino, supremis illis viris istiusmodi tenoris litteras sacravit.

[162] Reverendissimi Patres & Domini, quæ ore contuli, scriptis ratifico & confirmo securius. [rationem pro ea scripto reddit Auctor,] Venerabilis namque tantæ congregationis Mater, Soror Columba, proficit utique de bono in melius: statuta quæcumque Reverendæ Paternitatis vestræ ad plenum prosequitur. Equidem ad ecclesiam in festis de præcepto collegiatim veniunt & redeunt: horas in suo oratorio simul persolvunt, victum quatuor maturæ ætatis mendicant. Soror Columba vero, sua genitrice sociata & duabus matronis, semel in die mane hora officii ut plurimum frequentat ecclesiam; & post Missam, sacra Communione devote suscepta, orat diutius: post Officium autem satisfacit frequentiæ populari, & nuntiis & litteris, a proximis civitatibus & longinquis. Multi recepisse gratias suis orationibus profitentur, etiam magnis eleemosynis. Feriatis vero diebus, dictis matronis semper astantibus, in Breviario legit, [explicans quotidiana ejus exercitia,] & sibi occurrentia exponi petit: avidissime intendit, dulcissime inhiat, & refocillatur; & (cum admiratione dico) numquam attædiata tepescit, imo semper ardentius haurit. Bis vel ter in hebdomoda culpas suas sacramentaliter confiretur. Non loquitur cum aliquo sine præsentia unius nostrum, nec alio unquam vadit. Apparentes raptus aut soliloquia in ecclesia suspendit, non tamen sine difficultate & pœna, ut ipsamet retulit. Omnes secum loquentes ad pietatem movet & inflammat ac consolatur. Libere, simpliciter, & sine artificio loquitur, etiam cum magnis Prȩlatis & Dominis. Multa prædixit etiam summis viris. Per majorem noctis partem quotidie meditatur Passionem Domini nostri Jesu Christi, [pœnitentiæ rigorem,] seque diutius catenis flagellat. Gelidum corpusculum postea, involutum circulis ferreis, & catenis atque cilicio, super nudam humum vel tabulas dormitando repausat, etiamsi febriciter: postea orat: quandoque anxietate lapsa aquas bibit, vel sucat fructus, vel folia lambit in aceto: bis immundam lavaturam scutellarum sorbuit: & tamen præter esum cibi firmi sustentatur.

[163] Opportunis exercitiis & obsequiis, etiam tempore pestis, domesticis ministrat. Infirmos fovet. Nulli detrahit: detrahentibus obviat, [cavitatis fervorem,] & opponendo interrumpit. Semper pedibus nudis discalceata incessit, etiam in alta nive, quando plerumque cives præibant cum palis, sibi gaudenter semitam solo præbentes usque ad valvas ecclesiæ. Religionem nostram & Fratres summe veneratur & diligit: quibus si quis detrahat, in lacrymas & singultus prorumpit. Affectuosissima Soror, omniū Religiosorum prompta obsequio; liberalis etiam præstantiæ, hilarisque modestiȩ semper fuit; suorum prȩcipue [amans], & utriusque congregationis S. Benedicti, S Justinæ videlicet & Montis-Oliveti, & pariter utriusque sexus S. Francisci. Curam autem Sororum ac puellarum ita provide, diligenter, & caritative prosequitur, ac si Christo serviat. Nec alicui Sororum quis loquitur præter Magistrum: quæ cum sint numero quadraginta, in tanta penuria temporis sustentantur & abundant. Nihil sibi reservat: licet multa secreto ei offerantur. Non seculari prudentia, [item quomodo ipsius Confessarius factus sit] sed domestica simplicitate hortatur, indignatur, zelo irascitur, & vindicatur lacrymis pietatis. Verum, Reverendissimi Patres, contigit ut Sacerdos consuetus infirmaretur, & ego rogatu ipsius venerabilis Sororis, etiam de consilio & voluntate Reverendi Provincialis, zelo pietatis etiam in Sacramentis supplendo obsequeret: quod libentius feci, tamen ut opportunitate inventa fierem certior, etiam ne forenses sub specie Confessoratus contra nos seditionem facerent, cum ipsa auctoritatem apud Magistratum habeat & plebem. Quod cum artificiose, diligenter, & suaviter intentassem, præ gaudio admirans & non credens tantam innocentiam, fecimus opportune convenire primos ejus Confessores, & direxi etiam illuc nuntios. Inveni de facto miranda, etiam testimonio multorum. Fecimus, non sine expensis, advenire genitricem ejus, cum uno genito & puella, quos sustentamus; unum Fratrem, aliam inter Sorores, ut simus magis de ejus firmitate securi.

[164] [quam arcte illa septennio habitarit,] Reverendissimi Patres, septem annis continuis mansit in camera sine fenestris, sub tecto, obscura, supra communes a latrinas, proxima camino coquinæ, contigua cuidam blasphemæ mulieri; ubi quandoque ventus lampadem extinguebat, fœtor & fumus afficiebant, affligebant eam afror b ceparum & c agruminum. Sustinuitque ibi multas dæmonum molestias, & numquam reclamavit, nec fuit ausa contiguæ mulieri & pravæ familiæ detrahere: sed, Faciatis, dixit, Pater, mihi cavernam in crypta, ubi scilicet fodiebantur fundamenta. Respondi: Algore & gelu deficeres, & ego essem reus. Fecimus sibi postea tugurium de tabulis in eodem pavimento dormitorii, in quo lampadem habet semper ardentem, cujus oleo liniuntur infirmi, & in medio figuram proceram Jesu Christi bajulantis crucem, progressusque passionis, & altare: etiam scabellum tabularum, ubi quandoque collisam ac gelidam calidis testis ac lapidibus quasi semimortuam refocillant. Tolerantiam autem & patientiam exprimere arduum valde arbitror, si nulli detraham. Scio Reverendissimi Patres, juxta sententiam Domini nostri Jesu Christi, patriam suis incredulam. Est forte ad propositum tabula Demosthenis adversus Philippum, de lupis, qui petierunt a pastoribus canes.

[165] Suaseram profecto & sæpius, ut [curaret] sibi de aliquo maturæ ætatis, [& quomodo ipse optarit dari aptiorem se Confessarium:] & auctoritatis ac doctrinȩ, sanctiorisque vitæ providendum, quoniam me utique judicavi indignum, pluresque exposueram etiam cum laudibus. Horruit, piisque lacrymis & sapidis verbis me corripuit. Quia etiam a multis dignioribus Communitatibus, & Dominis etiam Reverendissimis postulatur & quæritur, timui etiam contristare eam, ultra maximum quod ei debemus debitum: quia in veritate plus [conducit] ipsa ad famam Ordinis, quam omnes litterati nostri jam faciant, & pro Prædicatore & Confessoribus supplet. Nec non timui tentare Deum, & negligere ejus innocentes ancillas & sponsas tantæ virtutis. Verumtamen fiat voluntas Dei: ut fuit professus S. Martinus. Nescio quid futurum sit, [ac denique pro se respondet.] & semper timeo in solicitudine. Nec sum magus, sed bonarum artium exercitiis semper audacter intentus, & jam quinquagenarius. Profiteor, sum cultu & veneratione integerrimus Christianus, licet minus morigeratus, communitati Religionis licet inutilis, non tamen noxius, & Dominationum vestrarum veteranus alumnus & familiaris, filius licet indignus. Ex Perusia XXI Octoctris, MCCCCLXXXXVII. Hæc Præfatus ipse Confessor, coram illis supremis Patribus & Dominis veridica protestatione de beata Columba deposuit d.

C. XLVIII

[166] Reliquum est enarrasse ejusdem Reverendi Patris in sancto constantiam: [Intelligens se Pontifici minus probari] qui cum pro certo recepisset Beatissimum Papam sic tandem dixisse: Novimus omnino Sororem Columbam sanctæ vitæ; sed miramur quem elegerit Confessorem: eum quippe audivimus virum boni temporis, utpote qui lætos duxerit dies & annos serenos: & eos qui aderant illico respondisse; Sagaciores sunt hi tales, Beatissime Pater, si oportuerit experiri, rudibus quibuscumque viris & simplicibus. Aliaque vice, dum coram sua Beatitudine haberetur sermo de præfata Virgine, iterato replicavit, Intelligimus quod Soror Columba est sancta mulier; sed relatum nobis est, quod quidam Religiosus malæ famæ gubernat eam. Igitur opportunitate inventa, [Romam petit agitque cum Legato:] in principio Quadragesimæ, præfatus Magister descendit ad urbem, seque Reverendissimo Legato Umbriæ apud S. Petrum in sacro Palatio humiliter præsentavit, & secretissima quædam ex parte B. Columbæ, non minus exprobavit quam exposuit: postmodum coram pluribus Reverendissimis Cardinalibus ac Reverendissimo Cardinali Perusino Episcopo, Datario, relationem ipsam de præfata Christi Virgine reverenter constanterque ratificavit, & aulicis quam pluribus notum dedit palamque deposuit. Deinde protestatus est: Pro dolor! [dolet sua causa Virginem vexari,] inquit, jam veritatem expertus, tantam innocentiam tantamque sanctimoniam ac virtutem mea degeneri conversatione fecisse suspectam, quam aliquando falsis cavillationibus redarguebam! Utique liquet, quodque advertimus, plurimos ideo piam Virginem offendere, ut in me impingant: quem prorsus indignum conversatione tantæ sanctitatis non immerito judicant: nisi enim quis peccato præmoriatur, in vera vita spirituali esse non potest: domestici quoque non bene sustinent suorum excellentiam. Sed quia caritas non cogitat malum, neque permittit per varias suspiciones & temeraria judicia malum de proximo suspicari; ideo Christi Virgo [erat] compatiens ei quem opinio lacerabat, ut ipsa a vanis extorqueret eum, & quadam familiaritatis gratia ad pietatem humiliter promoveret. Constat nihilominus, estque indubia apud Catholicos Sancti Martini auctoritas, diabolo repugnantis, antiqua scilicet delicta melioris vitæ conversione purgari.

[167] Quidam tamen rigidius adversabantur: & conniventibus oculis de Fr. Hieronymo e Ferrariensi, Prædicatore clarissimo ejusdem Ordinis, [excusat se de contumacia,] ita interverterant, quasi consimiliter Pontifici maxi mo habuissent contumacem. Qui nullo pacto tergiversandum duxit, sed censuit respondere objectis, a quibus tamquam innocens se prudenter absolvit. Disseruit consequenter pro Mathematicis, quæ doctrinalia dicuntur; & diffinivit, quod Astrologia regalis quidem scientia sit, & media inter liberales Artes; verumtamen ex propriis principiis non potest præsagire luem justi judicis Dei, aut pro quibus demeritis seu facinoribus Deus plectat castigerque flagellis, [negat Virginis prophetias] vel qua pœnitentia placaretur. Culpas quidem mentis aut pravitatem affectus Astrologia omnino ignorat: quæ tamen de facto pluribus vestrum B. Columba prædixit, quibus etiam plura misericordiæ Dei beneficia impetravit. Scientia quidem ipsa potest effectus quosque singulares attingere eminus, quasi prævisos velut in pluribus, si in communioribus corporalibusque causis utcumque relucent: illiusmodi autem particulariæ contingentia, & ea quæ habent pro causa voluntatem, nequaquam. Sed hæc pro dono, nutu, & arbitrio Spiritus sancti cognoscuntur, qui utique novit quid cuique conferat; & Athanasio teste, in hunc modum gratiam impartitur. Nam plerumque ob vitam actam impurius Spiritus quis dono carebit; [ex sua astrologica scientia suggeri,] persæpe etiam neque illud ille accipiet qui recte vixerit, ne superbia efferatur: & idcirco humilibus Virginibus potius traderetur. Equidem sicut ab ipsa Christi Virgine pure hauseram, ita simpliciter vestræ Dominationi refundebam. Siqua explanaverim, ipsa Christi Virgo interpetrata fuerat, vel eadem annuente ex Sanctorum dictis collegi, in utraque serie Scripturæ sacræ vel Divi Areopagitȩ, in quibus plura de mystica interpreratione continentur.

[168] [& Pontifici purgatus Perusiam redit:] Denique, gratiis pluribus & eleemosynis a Pontifice maximo donatus Confessor ipse Perusiam rediit, detractoresque recognoscere neglexit (id enim Deo detulit); ex quibus obierunt elingues nonnulli ac suffocati, & quidam etiam in brevi fuerunt varia lue percussi. Quibusdam vero rementitis visum est adulari: Euge, Pater optime, magnæ integritatis & prudentiæ jam comprobatus, velut Sanctus Mardochæus. Sed Chrysostomus est auctor: Omnis malitia confunditur aliquoties ratione veritatis, corrigitur autem numquam; maxime eorum, qui proposito malo non ignorantia peccant, exitus acta probat. Utinam mihi concederetur optio! Difficillimum prorsus arbitror quod valuerim sufficienter exprimere id quod utcumque tentabo. Infernalis namque bellua, princeps ipse omnium apostatarum, meridiana denique incursione superatus, [expendit Beatæ patientiam] abscondit se in pulvere, ut ibi machinaretur secretum virus: negotiumque tenebrarum sic admodum acrius pugnaret, & velut myrmicoleon involueret formicam frumenta gestantem, Virginem videlicet Jesu Christi, quæ sibi cælestem æternamque annonam prudentissime præparabat, in ipso actionis itinere occideret necaretque. Hanc quidem pugnam a primis annis B. Columba non solum timuit, verius horruit ipsum aggressum, sibique refugium Deum lacrymis impetravit. In aliis quidem irritasset ipsa bestiam, subrisissetque hostem; lacessiri videlicet injuriis [cupiens], [in toleranda simplicium ignorantia:] exprobrari vilipendiis, minis tentari, laniari pro Christo, cruciatibusque affligi; cum pro certo quoddam martyrium ejus vita fuerit; privari autem verbo Dei aut Sacramento minime, sed omnes quoscumque sibi assistere precibus piis indubie mendicasset. Myrmicoleon ipse est Leo formicarum, qui circuit quærens quem devoret. Pulvis, cum sit res arida & opaca, luminis expers inconstansque, idiotis significat; eos videlicet qui sicut non fœtent per lasciviam, ita neque lucent per doctrinam; & si quidem sibi ipsis prosint; nihilominus intelligentia sicci, sunt aliis steriles: quemadmodum enim pulvis igni, ita ignorantia obsistit caritati. Quos etiam significant canes muti, qui nec lingunt ulcera neque valent latrare: unde in quadam glossa; Innocens, inquit, conversatio quantum prodest exemplo, tantum nocet silentio.

[169] Sacerdos nempe (si interrogatur del lege) doceat, resistentesque convincat: [ostenditque Sacerdoti necessariam esse experientiam verum spiritualium,] alioquin jactat dignitatem, cujus non exhibet operationem. Spiritualis namque intelligentia non minus est necessaria ad vitam animæ, quam panis ad vitam corporis: aliter enim vitam præsentis seculi incolumes transire nequimus, nisi nos gratia Redemptoris nostri alimento verbi sui reficiat. Namque legimus Mariam illam, aliquando peccatricem, celebratissimum tandem pœnitentiæ exemplum, intentam maximȩ dulcedini verbi Domini; quodque suaviter audierit, & intensissimo corde pasceretur. Ipsam quoque innocentiæ sceptrigeram Dei matrem Mariam, verbo per aurem Verbum concepisse, & corde mira suavitate conservasse; quæ profecto, Augustino teste, major est mentis quam ventris. [Matth. 4, 4] Denique Rex noster Christus, qui innocens fuit, & pœnitentiam magnam fecit, tentatori respondit; Non in solo pane vivit homo, sed in omni verbo quod procedit de ore Dei. [Mar. 8, 3] Item dixit: Si demisero eos jejunos, deficient in via: docuitque & ipse unus maximusque magister discipulos suos, atque commonefecit orare Patrem supercælestem, assiduaque perseverantia precari supersubstantialem panem, qui cor hominis confimat: inde Psalmo CXVIII, Confirma me in verbis tuis. Censui præterea, piissimi Patres, præmittendum hoc mirabile, [& Beatam formicæ comparat.] quod consequenter dicetur clarius. Quemadmodum enim huic Virgini renascenti desuper candida columba alluxit, ita obeunti desubtus fervens formica f congaudet. Apte quoque: nimirum similes multum sunt, in proprietare naturæ, columba & formica, & prȩsenti mysterio conveniunt. [Prov. 6, 6] Scriptum est, Vade ad formicam, o piger, & considera vias ejus, & disce Sapientiam. Comperietis haud dubie ita rem se habere, quod in ejus natura contra omnia vitia cautela reperitur. Quoniam formica parvum animal est, docet humilitatem: quia solicitum, vitare otium; & providentiam, quia providum; & quoniam socias juvat, ostendit caritatem: graditur simpliciter; servans semitas sodalium, præber documenta justitiæ, & custodire vias Sanctorum: arcto calle incedit, docet pœnitentiam: Contendite, inquit, intrare per angustam portam: gramen detruncat ne germinet, parat vitare elationem de bono opere: terram egerit de cavernis, suadet paupertatem terrenorumque contemptum: fervorem æstus tolerat, approbat patientiam: & grano pascitur, de quo panis vitæ conficitur, quem qui manducaverit Deo jungitur, hic in sinceritate contemplationis, & tandem cum delectatione perpetuæ laudis. [Luc. 13, 24]

ANNOTATA.

a Laterinas semper hic auctor scripsit, apte ad etymon a latendo ductum; unde vulgo etiam Secreta vocantur: erudite tamen Voßius in Etymologico observat, ex Lavatrina verosimilius Latrinam per contractionem dici.

b Afro, Italis acidum, notat; unde hic Afror quasi, acor: Gallis autem Afro, horror; Afreux, horridus, terrificus est.

c Agrume, iisdem est olerum genus, acrimoniam aliquam habens, ut porri, allia &c.

d Imo ipsemet auctor, licet hic præ modestia de se loquaturin tertia persona. Ast num. 99 ad sui ipsius confusionem locutus erat: qui autem hic pro anno 1497 se dicit quinquagenarium, infra num. 222 pro anno 1501 se facit sexagenarium, ut videatur numeris rotundis uti.

e Savanarola scilicet, qui licet a concionibus tunc suspensus obedierit, tamen pergebat privatis sermonibus libere infectari Romanæ Curiæ vitia, ejusque reformationem optare, quare tandem anno 1498 23 Maji suspensus est; & tum forte cum Romæ pro Columba agebat Confessarius, ille Florentiæ jam tenebatur captivus. Vide de eo dicta inter prætermissos præfata die 23.

f Vide infra num.203.

CAPUT XVIII.
De patientia B. Columbæ variis adversitatibus exercita, & relaxato tandem Superiorum rigore.

CAP. XLIX

[170] Verumtamen aliqua ideo oportune non frustra præ,misi, quatenus ejusdem Virginis tolerantiam patientiamque eo efficacius describere [possim], [Quia virtutem oportet adversis exerceri,] quo plane certius perspexeram, Difficile opinor uti brevibus, & perfecte absolvere. Est igitur Apostoli vulgata sententia, Omnes qui piȩ volunt vivere in Christo Jesu persecutionem patiuntur: & teste Athanasio, Fieri non potest, ut quispiam sit & Deo acceptus, & vacet pressuris ac nil patiatur adversi. [2 Tim. 3] Procul dubio satanæ voluntas est semper iniqua, numquam tamen est porestas injusta (ut auctor est Gregorius) neque delectatur Deus in pœna, sed in tolerantia pœnæ: ideo vult nos haberi contemptui exponitque tribulationibus, ut laudetur in nobis: & pro culpa aliquando [affliguntur justi], aut ne insolescant causa meriti, vel pro experimento sæpius atque pro majori corona: quod si differatur exterius, ex mala tamen conversatione perversorum perseverat interius jugis afflictio. Ex dictis ergo constat, quia veritas sæpius quorumdam inverecundam obstruxerit linguam; & cum flecti oportebat & admitari, etiam beneficiis facti sunt deteriores. Animus namque malus, quanto magis veritatem audierit, tanto magis in malitiam excitatur a. Quidam præstantes de Romana Curia, [submittuntur ei Roma exploratrices,] quorum insatiabilis animus anhelabat ad potiora, dubii adhuc de Virginis probitate, astutas quasdam feminas, religiosæ opinionis, huc miserunt; observare videlicet Virginem ipsam per omnia, collegium puellarum ejus, & ritum: tentaruntque eam caute in revelationibus divinis, de primatu quem ambirent: quia simulata probitate ac justitia fuissent in magna opinione sui. Sed cum pia Virgo præcognovisset, sub secreto cautum reddidit Confessorem: quas caritative exceptas admisit ad vota. Illæ, impetrato otio, quadam familiari temeritate singula discutere, & secretiora perquirere præsumpserunt, [quas illa patienter tolerat,] applaudere puellis & a puritate blandiri. Sed Spiritus sanctus in columbæ specie ostenditur, & etiam ignis: quoniam sic mansuetudini simplicitas inserviret, ut contra culpas etiam zelo rectitudinis accenderetur. Non nisi garrulas vicit mansuetudine, sed adulantibus negavit aditum sui oratorii: & ancilla Christi, sicut intus in corde, ita extra in corpore, non humilis, sed vilis voluit reputari. Negata itaque simplicitate, dolus frustratur; & redit a legatione vacuus, & solum mentitus retulit, Vitam Virginis pendere in sagacitate Confessoris.

[171] [rursus alias simulato habitu submissas] Rursus Scribæ nostri & Pharisæ tentabant ab ea signum videre: & feminam quamdam fistulitam cancri morbo, incurabilem probatam judicio physici, cujusdam Hebræi neophytam, jumento impositam, cum una puella, e Roma direxerunt Perusium: quas penitus seculares, simulato habitu Religionis suæ indutas, deposuerunt ex improviso, curandam in ipso Virginis monasterio, quasi de tam evidenti miraculo non posset dubitari: quæ itidem pietate simulata, non fidei devotione, sed ambitione curiositatis alienæ, miserabiliter lamentabatur. Cumque B. Columba eam videretur horrere, inscius Confessor eorum quæ ipsa præcognoverat, suadebat pro hospite. Cui Christi Virgo respondit: Peccatrix sum, Pater, nequaquam tanti meriti: etiam vobis secreto denuntio, eas nullius esse professionis, & puellam spuriam, & in brevi morituras. Sicut & contigit. Ipse tandem oneri obvius, [quales sint cognoscit.] coëgit eas sibi providere extra septa monasterii. Nec aliud signum illa adultera generatio meruit, quam signum vomitus sanguinis, sicut narratur inferius. Equidem prophetia injustis aliquando, sed non incredulis datur; & pariter signa humiliter implorantibus ac devote credentibus, tentantibus minime. Damnabile prorsus judicium, quia tantȩ innocentiæ & austeritatis exemplo non confuderentur: validiora enim sunt exempla quam verba.

[172] Quidam præterea de ipsa civitate viri, quibus imminebat cura monasterii, dubii de successu. sensu proprio & opinione tentaverunt, præter voluntatem B. Columbæ, alterare suavem rigorem Virginum Christi ritumque simplicitatis, & inductam ab ea communitatis paupertatisque Apostolicæ normam frangere, [Dum disciplinam monasterii innovari vetat,] inceptum profirendi modum variare, grammaticalibus instruere & cantu, consuetudinesque nonnullas suspectas innovate, arbitraria præsumptione flagitabant. Quamobrem afflicta plurimum ancilla Christi, dicebat cum Apostolo: Timeo, ne sicut serpens Evam seduxit astutia sua, ita corrumpantur sensus vestri & excidant a simplicitate, quæ est in Christo Jesu. [2 Cor. II] Quo tempore Illiorum fasciculo de polymito b ope donata fuerat, in quo præsidens columba insidiatur clandestino serpenti. Curaverat enim pia in Christo nutrix, [aliquæ ab ea deficientes] ut sibi amore non timore jungerentur, in omni dulcedine & cordis desiderio in Religione eas nutrire ac firmare; ut sic ex amore stabilitȩ non de facili propter tribulationes evellerentur. Sed de grege insurrexerunt morbidæ quædam pecudes, utpote quæ fastidirent latratus canum, nec horrerent ululatus luporum rapacium, [ut audirent] sibilos serpentium, Eritis scilicet sicut dii, scientes.

[173] Novissime ancilla Christi facundum sermonem audierat ipsa die de invicto Martyre Divo Vincentio, domumque repetebat, ubi nephias c ventus subito turbine superbiret; [faciunt ut a regimine deposita] importunus videlicet nuntius, qui ex improviso eam censuris invasit, & a cura puellarum Sororumque suarum deposuit, & pœnis ecclesiasticis astrinxit: ne amodo alloqueretur aliquem ex Fratribus sui Ordinis, præter quemdam sanctæ rusticitatis virum, cui tantummodo etiam confiteretur. Receptis igitur mandatis patentibus trepida venit ad ecclesiam, & seni suo consueto Confessori protulit. Dum autem legerentur, ut audivit, sub pœna privationis gratiarum, illico ingemuit, dicens: Heu! privare me gratia! Sic me penitus solam dereliquistis? pieque lacrymata est. Vere ex magna adversitate etiam justorum corda interdum commoventur, [etiam suo Confessario privetur;] & ambiguitate anxietatem incurrunt mœstitiamque. Remanserat namque pia Virgo quasi infans negata matre, quasi ovis per devia sine pastore, quasi invalidus senex desolatus omni podio. Pridie Confessorem ipsum præoccupaverat in verbo Domini Jesu pendentis in cruce, Heli, heli, lamasabathani (nec ab re); & ipse plures sensus adduxerat ex dictis Sanctorum, nil istiusmodi suspicatus adversi. Fatetur nihilominus, illico se acerbe confossum supremoque dolore, ex compassione pietatisque zelo. Simplex autem Columba, demissis quidem piis luminibus, senem ipsum consuetum Confessorem etiam intueri timebat, neque de cetero ei loqui ausa fuit aut respondere. Et si quorumdam Dominorum nutus cooperarentur, [ut tandem Perusia posset avelli.] magis quam iniquorum malitia (ut constat ex sequentibus) passio ejus propter hoc non minuebatur: quam enim non prævaluerant promissis blandis a Perusia extrorquere, avellere satagunt adversis, ut saltem incommodis perplexam consequerentur. Ipsi vero Superiores, truces, favoris cupidi, & forte d majestate oppressi, non usquequaq; caritatis normā [tenuere] pietatisque regulam, sed juxta malitiæ impetum secundavere profane: cum postmodum affirmaverint, importunis quorumdam civium petitionibus satisfecisse; & fortassis eorum, qui monasterium B. Columbæ etiam in horrea publica tentaverant abdicare. Sed amentia potius quidam percussi, aliqui suis caris orbati membrisque privati, dederunt evidentia signa persecutionis iniquæ. Quidam dum ordirent succisi sunt, perinde non nullis etiam [accidit] suprema calamitate confusis.

CAP. I

[174] Maxima quidem tribulatione oppressa Christi sponsa B. Columba electum ex millibus, super omnia unice sibi dilectissimum, decorum sponsum Jesum Christum, orationibus pulsat lacrymisque, atque ad illum oculos figit. Nititur, quemadmodum consueverat, postpositis quibuscumque ad consensum præcipientis. Obedientia namque omnes virtutes includit, redditque meliores: quam utique Doctores sancti censuere eo majorem, quanto magis contra motum proprium sequitur alterius imperium. Igitur patienter exequitur quæcumque injuncta, neque cessit etiam suasa replicare. Patientia equidem cum caritate custos est & ipsa virtutum. De supernis inspector Deus & D.N. Jesus Christus, qui sibi dicatas sponsas omnibus membris cautius servat ut pupillam oculi, diligenti cura abumbrat scapulis suis ne ȩstus peccatorum noceat, ne ventus tribulationis conturbet, quin potius gaudium præbet & constantiam; ubi deficimus ipse supplet, suis pennis de virtute in virtutem proficere facit, [solatio habens Psalmos aliquos:] atque in suis humeris gaudens ad cælestia portat. Ideo etenim ille sanctus Antistes e piȩ Virgini Columbȩ de Psalmo. Qui habitat, olim præfinierat. Et ipsa nimio gaudio quandoque prorumpens eructavit; Est mihi & Psalmus ipse dulcissimus. In conspectu Angelorum psallam tibi, Domine Deus meus; & Multiplicabis in anima mea virtutem.

[175] Supervenerant itidem de Reate litteræ cujusdam devote mulieris, Cæciliæ videlicet, de qua f præmiseram, quod pia custodia servasset præfatæ Virginis nonnulla relicta; [Intelligit B.V. imaginem illacrymasse] quæ nihilominus terrore nimio exturbata, cuncta deposuerat in monasterio Sororum, eo quod iconam ipsam B. Mariæ affatim lacrymantem diutius conspexisset. Signum profecto evidens adversitatis B. Columbæ, nec non & postmodum ipsius civitatis Reatinæ: quod pro certo & contigit. Exarserat admodum [gravis seditio] quorumdam artificum, lue sequente, nec non & Sacerdotum. Denuntiaverat ideo pia mulier, ut de tam ardua re consuleret B. Columbam. [suæ & Reatinæ urbis calamitati.] Sed nec ipsa neque plures alii meruerunt habere responsum; quia parvipenderentur, sive a proximis civitatibus venissent aut a remotis: nam ad arbitrium eorum [urbs] devenerat, qui signa & visiones illius tamquam somnia vana exprobrassent; simplicitatemque ejus superstitiones arguebant, & omnibus sua singularitate gravem, quasi totam ejus vitam fastidirent. Quæ a garrulis femellis didicissent istiusmodi monitis regulabant; non Sacerdotali gravitate, sed rudi sermone atque insipida dicacitate remordendo stimulabant; murmurationes quorumcumque ei veluti petræ scandali improperabantur; adductoque supercilio ad communem ciborum pastum pervertere, & commodi usum prosequi, instantius suaserant: sicque profani patientissimam Christi Virginem prolixius tormentabant.

[176] Spectabat senex in magna compassione eximiam virtutem Virginis & longanimitatem, [Compatiens ei Confessarius,] sui iterati sermonis memor, quo aliquando piæ Virgini fuerat imprecatus; videlicet, Det tibi Deus, Virgo Christi, hic amplius semper adversa, & misericordiæ proventum quod possis sustinere, ut tandem in cælestibus celebrioribus triumphis potiaris. Expertus quidā passim quia continue ingruentia mala succederent, de tranquillitate omnimo diffidebat. Hic Consolationis gratia, per quamdam matronam venerandam, Virgini multa devotione junctam, [solatur afflictam.] tale ænigma detulit. Aromata quanto amplius conteruntur, tanto magis olent & diffunduntur: quasi dixisset, Exagitatus tribulationibus, meritis effertur, & coactus innotescit in exemplum. Verum ipsa humilis admodum illico respondit: Plerumque, si nimis terantur, vento dissolvuntur: Id est, in tribulatione deficimus, si Dei adjutorio non sublevemur. Quæ nequaquam de se præsumens, addidit: Orate pro me. Etenim Dei timor occupaverat eam: timor quidem Domini sanctus, quo justus quanto ardentius diligit, tanto solertius offendere cavet. Illustris perinde Ducissa Vigiliarum D. Lucretia g Borgia, Gubernatrix eo tempore Spoleti & Fulginei, [impedit ne Perusia evocetur.] cui propitia admodum fuerat Pontificia majestas, utpote filiatione junctæ, sagacius observabat, si quo modo piam Virginem hinc avellere potuisset, vel devotione sua, vel ut applauderet instantiis alterius communitatis: tentaveratque eam clam litteris per Thesaurarium Apostolicæ Camerȩ; Primoresque civitatis astrinxerat precibus, magnamque instantiam fecerat, ut saltem circa confinia & Montemfalconem h paulisper crederent alloquendam. Sed senior obstitit, satisfecitque Ducissæ prudenter, sæpiusque intentatum exturbaverat.

[177] Communicaverat eidem ipsa Christi Virgo, cum nutasset de ejus discessu, sub secreta revelatione, quod numquam a Perusia civitate discederet. Ad præsidentes autem sui Ordinis iterato querelas ipse deposuerat, [informat de nuo Superiores] idcirco quod Christi sponsam penuria congrui Sacerdotis tot annis afflictam neglexissent, ut saltem jam maluissent sua pietate providere, quam diutius resistere Spiritui sancto. Profecto Spiritui sancto resisti eumdemque contristari sacri Doctores asserunt, quando ille in quo est Spiritus sanctus contristatur: non solum enim eorum apostatarum sacrilega & execranda testimonia profanum fuit aliquo modo admittere; verum etiam & Pastoris auctoritas fuit indiscreta. Sive enim voluerint experiri acerbius, seu cupiditate favoris adducti tentarint præbere occasionem, juxta optatum præfati Potentatus, quocumque pio eorum desiderio, Sanctam pro certo Christi sponsam angariaverunt, & adeo Spiritui sancto restiterunt, ut hactenus pietati minime acquiescerent. Qui tandem veritate correcti, rescripserunt; Deus patientiam ejus & constantiam voluit ita probari, ut fulgentior auro elucescat: ego quoad potero piis illius votis vestrisque numquam me defuturum polliceor. Relaxaverunt cum ea rigorem; quod posset de cetero ad nutum Confessoris loqui etiam cum Fratribus Ordinis, cum præfato vero sene minime. [seque amotum fert patienter:] Qui licet, ut præfertur, tantæ sanctitatis contubernio se judicasset indignum (quia etiam alios irreverenter amoverat, fatebaturque se merito a familiari ejusdem obsequio reprobatum) numquam tamen fuit in caritate diminutus, sed cultus reverentiam devotius auxit, quam veluti veræ sponsæ sui Domini sperat continuare etiam in æterna vita. Extimuerat pro certo eam neglexisse, quia & quosdam noverat, qui proposuerant corde aliquando ac expresserant verbo eam deinceps cum omni caritate prosequi, eam adversis tepidos despexisse, heu! in brevi percussos a Deo quasi repentina morte.

[178] Multa tamen signa per idem tempus sopita, & plures revelationes neglectæ fuerant, vel melius ut dixerim suffocatȩ. Signum, velut inquit S. Basilius, [dolet interim defectu directoris multa occultata fuisse,] est alicujus rei mirabilis & occultæ indicativum, visum quidem a simplicioribus, intellectum vero ab habentibus exercitatum intellectum. Qui igitur hujusmodi imaginarias visiones sanctasque apparentias intuentur, indigent viris validam mentem habentibus in sacris eloquiis, nisi communicaretur alicui interpretatio per donum Spiritus sancti. Qui videlicet intellexerint naturas rerum proprietatemque, nec non ænigmata Sanctorum castigata interpretatione, cum auxilio sanctæ discretionis ac doctrinæ; his contingit plerumque, sicut ei qui simul dictat pluribus scriptoribus diversas materias, ubi etiam exigitur experientia personarum. Rursus, quia non semper prophetis adest spiritus prophetiæ, ideo & ipsa Virgo fuisset locuta sæpius juxta simplicitatem suam puellaremque notitiam; revelassetque miranda aliquando etiam infimis personis, prout agebatur a Spiritu sancto, quæ neque postmodum ostentando replicasset. Quare multa referuntur quȩ omnino ignoravimus. Amplius, nuper visionē passa, non interpretabatur: vel quia non accepisset, [cum illa sæpe se non explicaret,] sive quia ipsa opportunis causis suspenderet: unde & cum importunitate instantibus aliquando respondebat, Non plus: cedebatque molestiæ. Tamquam expertus refero. Nempe cuidam Reverendissimo Cardinali & Legato de latere, interroganti de sedente eo tempore summo Pontifice & de suo immediato Successore, post aliquot dies præstolanti respondit, fecitque inter alia de anteriori medietate galli replicatum sermonem, iterabatque figuram: cujus si intellexissemus convenienter naturam, juxta interpretationem Sanctorum, præ cognovissemus utique etiam novissima illius Pontificis, quibus ignorantibus fuit etiam successus occultus. Nam anteriori parte galli figuratur basiliscus, qui ideo a sacris Doctoribus mitrati filius describitur, ut Pontificis genitus significetur. De successore etiam præviderat consequenter: quia scilicet coram ea hinc inde armatis exercitibus, ipsa puerum, vestibus azurinis i indutum, super suum gremium pultæ k pabulo cibaret, quam tamen ipse illico revomeret. [uti cum Pii 3 Papæ Papatum prædixit.] Namque frequenter in ejusmodi visionibus ipsa rationalis Virgo Columba significaverat sanctam Matrem ecclesiam: sed quis alumnus puer, & qui fuerant pugnaturi coram ea, & quid per vomitum subitum pultæ significaretur, ignoravimus omnino: ea tamen Pontificatum Pii Tertii expresserant l evidenter. Induxerim hoc exempli gratia, quia Legatus seorsum & ego suo nutu pariter, cum de interpretatione perplecteremur, ipsa subridens, elevatis scapulis ac demisso capite dixit, Non plus. Tanto itaque majoris longanimitatis & patientiæ Christi sponsa clarior probatur, quanto rusticioribus incredulisque viris diuturnius ac structius religatur, acerbiusque retunditur.

ANNOTATA.

a Balestra hæc omnia quæ sequuntur refert lib. 2 cap. 4, tamquam gesta ante accessum Pontificis Perusiam, quod probare nequeo.

b Existimo flores illos, ex versicolori serico factos indicari; quod non satis assequens Leander, eorum mentionem facere prætermisit.

c Nephias ventus, puto legendum Cæcias, qui est Euroboreas, nubes non dispellens, sed adducens.

d Auctoritatis scilicet Pontificiæ aut ministrorum ejus.

e Vtique Hispanus ille, de quo supra num. 29.

f Vide num. 49 & 131.

g Lucretia, Alexandri VI filia notha, a Ioanne Sfortia Mediolanensi repudiata, Aloysio Arragonio Alphonsi filio elocata fuerat (a quo videtur retinuisse titulum Ducissæ Vigiliarum, vulgo Bisegli, in Capitanata regni Neapolitani provincia) quo forte jam tum occiso, ad ditiones Pontificias se reverterat, postea Alfonso Estensi Ferrariæ Duci nupta, ut refert Platina.

h Mons-falconis, jam inde ab anno 1300 corpore S. Claræ nobilis, & hinc forte prætextus sumptus illuc invitandi Columbam, quasi causa devotionis. Colitur illa 17 Augusti.

i Azurinus id est, Ceruleus seu Violaceus.

k Pulta Italis, Puls est.

l Etenim mortuo Alexandro, Cæsar Borgia, suas; Cardinales, suas quique copias habuerunt, nec tamen ad manus ventum est; sed pacifice celebratis comitiis electusquidem fuit Franciscus Picolomineus; ita tamen senex, ut nihil firmior esset puero; unde etiam obiit ante expletum primum sui Pontificatus mensem, secundum Platinam.

CAPUT XIX.
De mystica quadam illius pictura; & aliis nonnullis ejus actis consideratione dignis.

CAP. LI

[179] Convenienti loco hic introducitur de icona quadam & conformi imagine B. Columbȩ, firma admodum conjectura sanctitatis ejus, virtutique illius omnino consentanea; [Pictura mystica,] quam generosa quædam Domina, re & nomine Honesta, e Senis clarissima civitate Perusiam detulit. Opinor equidem eam ejusmodi visionem passam. Constat pro certo cælesti nutu depictam, & quocumque modo processerit instinctu Spiritus sancti, eamdem fere Virginis staturæ: [Hanc] annuis diebus Divæ Catharinæ Senensis in medio ecclesiæ, ante suum altare, floribus lauroque cultam, celebrem, celsamque pendentem consueverant elevare; quatenus cælitus emissam patulo describerent, ejusdemque Virginis omne certamen prædicarent: quam denique rosis redimitam, post felicem ipsius Virginis obitum, primam super altare veneramur; [repræsentans vicem Dominicanam,] in qua profecto mirum Dei opus ostenditur, & tanto majus quanto amplius cogitatur. Patet itaque in lata quadam superficie, circa medium cujusdam desertæ convallis, imago stelligeri Divi Patris Dominici, humi quiescentis in crepidine montis super manum dextram, & servantis codicem sinistra: inde cujusdam cultæ ac putatæ vitis magnitudo consurgit, elevata a cacumine montis, fere contigua cælo, cujus palmites pubescunt in gemmas, in quibus rutilant ejusdem Ordinis Professores egregii, Doctores mundi, cœlibesque Virgines liliis candentes. In fastigio mediat Maria Dei Mater, præferens manibus habitum candentem & mantellum nigrum. Ad lævam vero est imago B. Columbæ, in campestri veste, id est habitu de pœnitentia, capite revoluta sudario, [ad quam Beata videtur accurrere,] elevatis brachiis extensisque manibus: erecta facie fixisque luminibus suspicit de convalle; quæ quasi tracta currens pedibus nudis, almæ vitis afflagitare videtur accessum. Ex opposito est effigies ipsius Dominæ Honestæ, flexis genibus manibusque junctis, orationis a signetis pendentibus quasi precaretur.

[180] Ultra se objicit quasi virens & amœna quædam planities, irrigata amne segemtumque ferax, ac floribus vernans, onustisque fructicibus. Est quidem primo & hoc mirabile: [plantatam in convalle humilitatis,] utpote si voluisset quis Reatinum solum describere, B. Columbæ patriam, nequaquam melius expressisset, quam icona ipsa præferat. Sed age obsecro perspiciamus mysteria. Namque mons in deserta convalle, est ipse Deus & Dominus noster Jesus Christus, maximus ille magister ac de humilitate cordis præcipuus doctor, qui clamat, Discite a me quia mitis sum & humilis corde. [Matth 11, 29] Et pro certo placet justitia & caritas, sed specialiter placet humilitas; Respexit, inquit Maria, humilitatem ancillæ suæ. [Luc. 1, 48] In eo requiescit vespertinus Stelliger, clarum scilicet lumen Ecclesiæ, in dextra videlicet recubans æternæ vitæ, ubi potitur cælestibus bonis; eo tamen loco relatus in Sanctorum Catalogo sub Gregorio Nono Pontifice maximo, humillimus ipse Dux Ordinis Prædicatorum. In crepidine montis: quia in omni austeritate voluntarius mendicus, residet medius, [& palmites instar candelabri extendentem,] tamque prædilectus filius, in officio Filii Dei veridicus successor, & Apostolicus, Sinistra, id est in suæ præsentis successionis Catholica seriæ, doctrinam veritatis: approbatamque Sanctorum sanctissimam in assiduo conflictu constantissime conservat. Palmites autem ex vite procedentes ita consequenter utrimque multiplicantur, sicut calami candelabri luminis in tabernaculo Dei, ejusque formant figuram & sortiuntur ministerium. Namque & illud ductile purissimi auri, liliis, sphærulis, scyphis atque lucernis perfectum legimus. Lilia namque redolent castitate imputribili, Deo per bonam conscientiam, proximo per bonam famam: Sphæra paupertatem astruit, ideo & palmites flectuntur in rotundum: unica enim clauditur superficie, & planum tangit in puncto. In Scypho recipitur salutis potus, Doctrina, quæ calet in se & inflammat lucetque aliis, ac lenit & urit, sicut linguæ canum tuorum. Culti sunt palmites & purgati superfluis, ferro suæ sanctæ institutionis: ideo filios suos non degeneres, sed sanctitate perfectos, puritatis & doctrinæ magistros, omnique genere virtutum ornatos extollit, ut sincerum cælestis lætitiæ vinum indeficienter mundo propinent.

[181] Innocentes itaque virgines cum claritate doctrinæ, de stipite humilitatis ac de culmine caritatis Christi, transcendunt ad fastigium omnium gratiarum, honorisque & supremæ honestatis; circumdantes proinde Sanctissimam Dei Matrem, [in qua Virgines circumstant desuper sedentem Deiparam,] alumnam specialem, per quam divinæ bonitatis sortiti sunt habitum, & assiduæ protectionis custodiam. Qui florem ostentant & lilium, eum videlicet qui dixit, Ego flos campi & lilium convallium: Christus nempe Prædicator fuit, & Virgo, & Martyr perfectissimus in omni genere virtutum: Christus flos omnium florum, & non solum montium, id est sublimium Sanctorū, sed etiam vallium id est simplicium: sic enim habet Ecclesia flores electorum, sicut cælum stellas. [Cant. 2, 1] Rubet quidem in Martyribus, candet in Virginibus, viret in Confessoribus, pallet in Pœnitentibus, rutilat in Prædicatoribus. En lilium convallium, [tamquam florem campi,] id est decus & gloria humilium: Ego, inquit, sum flos campi: vox tubæ clangentis, vocantis ad strenuitatem certaminis. Accingaris, o Columba: illis fragro suavius & verno jucundius, qui pro me certant fortius & laborant fructuosius. Ego, inquit, sum flos campi: vox tubæ vocantis ad laborem agriculturȩ spiritualis, qui palam me exhibeo omnibus ad cognoscendum, inveniendum, & obtinendum. Campi, eorum scilicet qui per caritatem ad alios sunt extensi, per æqualitatem justitiæ & latitudinem benevolentiæ in operibus pietatis. Hinc profecto colligimus, utilius fore quibusdam & magis expedire eorum saluti sic collegiatim convivere, quam in solo contemplationis otio arctari clausura.

[182] In sinistra igitur fuerat eo tempore B. Columba, id est in adversitatibus præsentis vitæ; [his autem jungitur B. Columba:] in medio deserti, id est regularis pœnitentiæ; in veste candente & mantello nigro, quia teste Ambrosio, Nemo ad certamen virtutis admittitur, nisi ablutus maculis gratia consecretur: Christus enim in deserto provocat diabolum, & in athletis jubet agones, qui victor in æternum tandem Sanctorum vertices coronat. Jungitur ergo fortibus B. Columba, & vigilat in castris, statque in acie innocentium. Candor talaris vestis, est perseverantia innocentiæ; interius videlicet candida & formosa decore virtutum in oculis Dei, exterius nigra tribulationibus & pressuris ventisque urentibus ac rigore pœnitentiæ insipientiumque opinione. Capite revoluta sudario, id est stabilita fide; Elevatis brachiis, id est constanti spe & forti conatu; Extensis manibus, id est multiplicatis sanctis operibus; Facie erecta, nulla scilicet brutali inclinatione curvata; Fixis luminibus, intellectu videlicet & affectu in Deum tantummodo ordinatis; Suspicit, id est se ad cælestia erigit; De convalle, de profunda scilicet humilitate cordis; Quasi tracta currens, videlicet per infusionem gratiæ blandita beneficiis & exemplo provocata. Et nihilominus trahimur, cum tentationibus ac tribulationibus exercemur: currimus, cum internis consolationibus & inspirationibus visitamur. Peregrinatur nudis pedibus, quia affectu manifesto seculi blandimenta calcaverat, & velut fugiens terrena despexit. Æstuans ferebatur ad umbram spectatæ vitis, id est in imitationem operum: ideo etiam prȩcucurrit, ut sodales adolescentulas, imbecilles & novitias, quas Honesta ipsa ibidem repræsentat, provocet ad cursum: qui enim amat ardentius, currit velocius: ibi enim sunt reposita omnia spiritualis vitæ necessaria; diversȩ videlicet intelligentiæ Scripturæ sacræ ad reficiendum, opinio & odor conversationis & prædicationis ad delectandum.

[183] Eja, Sorores, non terreat nos afflictio nec tribulatio: [quam ut imitentur filiæ,] quia per hoc virtutum pulchritudinem acquiretis. Sequamini vestigia, tenete normam, æmulamini virtutem, & morum apprehendite disciplinam. Vineæ florentes dederunt odorem suum. [Joa. 15, 1] Audite dicentem, Ego sum vitis vera, & vos palmites: & rursus in Canticis: Surge, amica mea, speciosa mea, & veni; columba mea, in foraminibus petræ, id est in vulneribus pedum & manuum Christi; & in caverna maceriæ, id est in fossura lateris Jesu Christi. [Cant. 2, 14] Hanc vitem etiam figurat arbor pereclixion, quam columbas incolere dicunt physici sicut ante prȩmittitur, illiusque fructu refici, [sub umbra Sponsi, auctor hortatur.] umbra requiescere, ramis protegi, atque a crudeli dracone tueri. Ipse est procul dubio lignum vitæ, plantatum secus decursus aquarum, qui floret & fructificat in medio paradisi. Sub umbra ejus reclinaverat B. Columba, sub protectione videlicet & refrigerio sui dilectissimi Sponsi: sub illius protectione secura, sub refrigerio quieta, sub odore lætabunda. Christus Jesus fortis protector potentiæ, firmamentum virtutis, tegimen ardoris, umbraculum meridiani. Fructus ejus, id est Corporis & Sanguinis illius perceptio, dulcis gutturi, id est intimæ affectioni suæ: qua reficiebatur sustentabaturque in via peregrinationis: quæ ultra, quasi per interminatam incomprehensibilemque distantiam, apparet. Planities, semper virens & irrigua, multiplici florum varietate decora, ac plurimorum fructuum feracitate referta, indicat cælestem patriam, ubi est dilectionis æqualitas, pax & securitas, ac omnis pulchritudinis diversitas, & omnium bonorum laborum plenissima & superabundans retributio: quoniam nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quæ præparavit Deus diligentibus se. Inde Christi sponsa, ut primo præfertur, de deserto videlicet, Sanctorum Patrum dulcissimam audierat harmoniam.

CAP. LII

[184] Opinor pro certo & aliud ibidem mysterium contineri. Etenim gregatim volare, alienos pullos nutrire, errantes sibi aggregare, etiam lapillos comedere, proprietates columbarum sunt. [deinde meditatur quomodo ipsa electa sit ad reformationem 3 Ordinis,] Et B. Columbæ in revelato deserto quondam apparuerant trium Religionum approbatissimi Fundatores, quos aliquo modo debuisset imitari: & rursus apud sacrum regenerationis fontem, ecclesiam quamdam protinus supra montem ei delegaverant. Hic vero de convalli ad montem in germen Sanctorum jungitur, & volucres cæli habitant in ramis ejus. Ex minimo quidem semine sinapis, fit quasi munita civitas posita supra montem. Puto igitur munere Dei eam fuisse exordium reformationis Collegiatæ vitæ Sororum de pœnitentia B. Dominici, observantium tria vota, præter otium clausuræ; vacantium videlicet contemplationi & operibus misericordiæ, in exercitio manuum ac mendicitate: qui modus a quibusdam judicatur securior, reddeturque in tempore celebrior. Idem astruit hoc quod sequitur. Nam sub eodem tempore, ardua quadam vehementis terroris causa perurgente, Primates nostri & Magistratus refugium fecerunt ad B. Columbam: qui frequenti conventu convenerunt in oratorio monasterii, ubi aderat ipsa cum pluribus matronis. Primores igitur exorditi precibus instabant, [quem a Perusinis non satis foveri ipsa queritur,] reliquis pariter subsequentibus, ut ipsa consueto orationis patrocinio succurreret imminenti periculo. Quibus omni cum mansuetudine auditis, aperuit ipsa os suum, & magna quadam auctoritate loquebatur, sicut etiam erat apud omnes in magna veneratione: fecitque gravem perfectumque sermonem, exprobrando blasphemias Dei & Sanctorum, nec non calumnias in servos Dei, execrando similiter eorum ingratitudinem de impetratis per eam sæpius beneficiis: quoniam Collegium suum, quod in patrocinium publicum adoptaverant, ipsamque obsequiosam nutricem piamque in Christo matrem eorum filiarum, nihilominus negligerent, incommodis potius recognoscerent ac pressuris, ita ut etiam Sacramenta mendicasset. Petitioni tandem eorum misericorditer annuens, exposuit summe opportunas, ad securam custodiam civitatis, Religiosorum b fortellitias, [dicens monasteria pro arcibus esse.] Dei arces contra spirituales nequitias; atque devotis precibus cum puritate vitæ placare vim justi judicii Dei, servare justitiam ac pietatem proximi, & indulgentes sumptibus vanitatis essent liberales cultui Sanctorum. Induxitque nonnullas populares processiones, ad quas non solum de conventibus, sed etiam de monasteriis utriusque sexus Religiosi convenerunt, plene tandem assecuti quod optabant. Quod igitur sua monasteria ecclesiasticas fortellitias nominavit, hoc itidem signo comprobatur, quoniam primum ejusdem Virginis monasterium, ex lapidibus cujusdam vetustæ eminentisque fortellitiæ, fundatum fuerit.

[185] Suspicit Christi sponsa, quasi in aëre rapta, quæ sola sederat, id est fuerat in amaritudine; admirans circa collum (id est firmum propositum, [Rursus auctor considerat in ea proprietates columbæ,] quo Deo jungimur sicut capiti) varios colores, id est diversitatem donorum & gratiarum; & rostro, id est oratione, fulcierat plumeculas, id est internas inspirationes ordinaverat; in regimen volatus, scilicet altæ contemplationis atque permodicȩ degustationis & umbratilis æternæ suavitatis. Neque enim anima in hac vita pati potest ut summis jugiter insistat, eo quod terrestris corporis & gravis conjugium sit sortita. Oculi ejus sicut columbæ super rivulos aquarum, quæ lacte sunt lotæ, & resident juxta fluenta plenissima. Lacte sunt lotæ, per sermonis dulcedinem & vitȩ innocentiam: resident, id est jugiter irrigantur, juxta fluenta plenissima divini eloquii: ubi cognoscuntur insidiæ accipitris, id est rapacis hostis innocentiæ. Quod autem Columbæ potantes non resupinant, hoc est, quia innocens credit omni verbo, neque vacillat elevato capite; auditumque verbum Dei in patientia custodit, avide haurit, & ad cor suaviter attrahit. Die nocteque meditatur, in prosperis scilicet & in adversis; quemadmodum omnes præfatæ Virginis Confessores testificantur in Christo Jesu; ipsam Christi sponsam B. Columbam, multis annis, cupido corde, hilari animo atque supremo conatu, certa facti evidentia ultra quam valuerint explicare, in omnibus virtutibus perseverantem, devotione integerrimam, oratione ferventem, meditatione assiduam, & in divinis laudibus semper occupatam; & quod videtur mirabilius, neque prosperis favoribus vulgaris adulationis, seu importunis instantiis popularis auræ, neque adversis, neque cruciatibus unquam a sanctis operibus reddebatur suspensa, aut assiduitate fastidita.

[186] Cruciabatur utique & sæpius intenso dolore dentium ac maxillarum, [explicat ejus corporales dolores,] eo quod cum magna vehementia & affectu hortaretur proximum, nec satiaretur colloquiis divinis. Affligebatur perinde & dolore stomachi, quia, propter assiduos raptus, arida nimis reddebatur via anhelitus & multum sicca, quam refocillasset potu aquæ, cujus denique frigiditate vecordia plurimum reddebantur allisa. Referunt præterea præfati Patres in Christo, quosdam eorum priori tempore, ob tenuem exiguamque complexionem talium, sæpius festinasse prævenire horam celebrationis Missæ, eo quod non possent præ debilitate differre; cumque postea gustassent de mellitis micis spiritualis sermonis præfatæ Virginis, robustiores deinceps effecti, [colloquiorum piorum energiam,] extincto fere omni appetitu, post Vesperas etiam solito parcius reficiebantur: quia divinæ pabulo lectionis intenti, famen corporis ita neglexerant, quod æquinimiter expectassent alteram diem; pinguiori alimento, condito verbis suæ sanctæ collocutionis, admodum saginati. Gaudebatque Christi Virgo ultra quam credi possit, si quem eorum, exponendo vel interpretando, dulcedine spiritus vidisset lacrymantem: nam carbones desolatorii mutuo se incendunt & inflammant; solus quisque relictus, extinguitur. Comminiscitur eorum pius ipse senex, quando illis annis ad pedes ejus totum majus Breviarium Christi Virgo perlegerat. Interrogantem vidisses, & quandoque respondentem de maximis Dei beneficiis, creationis scilicet & redemptionis ac de suprema caritate Christi; & dicto, Dominus meus & Deus meus, illico raptam in extasim; de fide & spe ac longanimitate Patriarcharum, sicut per annum occurrisset, [& reverentiam erga Sacerdotes.] ac de tolerantia Martyrum; de munditia Sacerdotum, præcipue Sanctorum sui Ordinis, atque de eximia virtute Sanctarum Virginum. Congaudensque sæpius, Beati, inquit, vos Sacerdotes Dei: manusque devotius deosculata fuisset pro gratiarum actione (de quo superstitiosi quidam scandalizabantur, quod tamen observatum legimus diligenter a S. Francisco) pro quibus etiam prævenisset c S. Laurentium, si de cælo descendisset. Hilari facie Christi Virgo congaudebat etiam parvulis, & admodum ei complacuit infantilis simplicitas. In Vovendis d frequentius superaddebat, Credo in Deum, & injungebat imagines cordis. Si quis suas simplices meditationes & sancta colloquia derisisset, tristabatur: nec ingeminasset exempla Sanctorum, sed quasi resipisceret quod inter porcos jecisset margaritas. Et talia multa essent, de quibus potuisset ædificari caritas vestra: hæc jam pro parte dicta sufficiant: ad Historiam revertamur.

ANNOTATA.

a Signetum Italico Idiotismo diminutivum a signo, hic autem Signeta orationis intelliguntur sphærulæ precatorii serti.

b Fortellitias, Itali hodie Fortezzas vocant, Galli Fortressas, Hispani Fortalezas, id est arces, munitiones, castella; a communi Latina radice Fortis, quasi Fortitudines; quemadmodum etiam & in aliis linguis, juxta cujusque idiotismum, vulgariter appellantur.

c Prævenire hic sumi videtur, pro dimittere, deserere.

d Vovendas, intelligo Missas votivas.

CAPUT XX.
Novum Confessarium nacta Beata, mortis suæ diem intelligit: seque ab Epiphania ad Ascensionem Domini disponit, extrema monita Sororibus relinquens.

CAP. LIII

[187] Legitime certaverat ancilla Christi, ideo accesserunt Angeli & ministrabant ei. Teste etenim sancto Hilario, [Favente Cardinale Legato] Victo a nobis calcatoque diaboli capite, Angelorum ministeria & virtutum in nos cælestium officia non defutura, in Christo præfertur. Itaque Reverendissimus D. Raymundus a Cardinalis Gurcensis, Perusiæ tunc Legatus de latere, vir utique virtutibus ac probitate clarus, grandævus, & ipse admodum Christo devotus, opinionem percontatus de sanctitate præfatæ Virginis, eximiamque virtutem ipsius expertus, paterna caritate junctus in Domino, quadam familiari sinceritate apud ipsam ecclesiam consolabatur sæpius ancillam Christi, & confidebat admodum in meritis illius & precibus, reficiebanturque pariter spiritualibus colloquiis, qui similiter indubitata fide suas revelationes approbabat. Ut autem cognovit eam idoneo interprete destitutam, privatamque subsidio spiritualis refrigerii, detulit Superioribus efficaci diligentia, quatenus etiam interposita auctoritate summi Pontificis opportune sibi provideretur. [cum alias plures gratias.] Securitati quoque contemplationis ejus & quieti consulens, impetravit ipso anno centesimo, in festo sancto b Paschæ, præfatæ Virgini ejusque Sororibus & ministris, plenariam Jubilæi indulgentiam, injunctis solummodo in propria ecclesia aliquotiens Oratione Dominica & Angelica salutatione c. Ratificavit insuper nonnullas Indulgentias annuis diebus sui altaris, eisque succurrit pluribus commodis; optima denique provisione facta, de venerabili videlicet Angelici nominis sacrȩ Theologiæ Professore Fr. Michaele de Genua, ejusdem Ordinis egregio Prædicatore. Is eam utique omni veneratione prosequebatur: [cum Fr. Michaelem de Genua Confessarium impetrat.] qui licet ultimus ejusdem Virginis Confessor fuerit omniumque novissimus, caritatis nihilominus obsequio & pietatis fructu prædecessores excessit.

[188] Perseveravit revera ferventissimus, quousque præfata Christi sponsa, eo concernente, assumpta fuit in Reginam d. Hic quidem prudenter scrutabatur quȩ de illa saperent prædecessores. Quem statim tota pestilentiæ conventiuncula sinistra suggestione prævenerant, adeo quod de omnimoda illius sinceritate subagitasset. [qui cum de ea dubius pro impetrando lumine] Opposuerant præterea, quia præcedenti Confessori, interroganti si quid manducaret, respondisset; Manduco omnia. Ideo eam circumvenientes, quasi redargutam increpassent; Tu dixisti quod comedis omnia: & quod tu non comedas, vulgaris fama volat: pro certo nefas est seducere turbas. De hoc quidem eo tempore eorum opinio pendebat ambigua, licet ipsa plene resolvisset; Pater, ideo dixi, Manduco omnia, quia in sanctissimo altaris Sacramento sentio omnem desideratam dulcedinem & suavitatem, satiaturque penitus omnis apetitus. Igitur præfatus Pater Fr. Michael Dei præsidium optat & lumen, quod ut assequeretur disposuit se ipsum devotius, & generali Confessione prȩmissa omnino abstinebat a carnibus; atque indictis sibi quotidiano jejunio, rigidiorique observantia disciplinæ, ac cilicii tormento, singulis diebus orabat Psalterium: ad tantam denique lassitudinem devenerat, quod alter videbatur. [indiscretas pœnitentias assumpsisset,] Et quia virtus semper fuit exosa vitiosis, ac luxuriosis semper adversa frugalitas, nonnulli exprobratores fabulabantur, perseverantem deridentes improperiis: Hæccine inquit, Soror Columba, quæ etiam devorat pauperem in abscondito? Tandem circa Adventum Domini Christi Virgo sedebat in ecclesia ad pedes ejus: quæ hilari quadam & sancta exhortatione dixit: Optimum est utique, Pater, in melius proficere, sed ordinate: & opinor quod nequaquam oporteat subito ita acerbe aggredi, sed taliter quod prosequentes valeamus perseverare. Cui prorsus celanti replicavit: Pater, sancta Catharina revelavit mihi omnia: retulitque ad plenum quæcumque prȩcogitaverat: [eas sibi revelatas moderari suadet.] nec reprobavit, sed addidit: Pater, mihi placet solicitudo vestra, orabo & ego pariter, & scio quod certificaberis ante annum novum. Qui etsi dissimulaverit affirmare, cogitabat nihilominus omnia verba ejus, & ante oculos mentis sæpius revolvebat.

[189] Nocte itaque Natalis Domini B. Columba venit ex more collegiatim ad Matutinas: quæ cum celebratis divinis perseveraret in extasi, [ipsique in nocte Nativitatis prædicit] remansit in ecclesia cum honesta matronarum societate, redeuntibus Sororibus suis ea circumspectione qua venerant. Præfatus vero Pater quam citius jussit afferri patinam prunarum, & sedens hortabatur devotius de mysterio sanctæ Incarnationis. Et Christi Virgo in raptu exordita, multa dixit: præfatumque Patrem in suis petitionibus recommisit, & de illo consequenter audivit, Hodie habebit; sicut læta postmodum eidem ipsa retulit. Mane eo devotius Confessor ipse se præparavit, quo ferventius impetraverat: & requisitus ab ipsa Virgine accessit ad altare. Qui facto Introitu in tantum fervorem exarsit, quod prȩ dulcedine prorupit in lacrymas, [quod Eucharisticas delicias secum esset experturus.] a quibus se cohibere haudquaquam poterat, sed resolutus est in sudores quasi corde deficeret, Cumque ad sanctam Communionem pervenisset, tantam perinde dulcedinis plenitudinem hausit, quantam nesciret explicare aut posset. Divinis expletis, respersus lacrymis, redit ad cellam: tanta denique spiritus pinguedine saginatus, cibum omnino horrebat & potum. Die altera Christi Virgo admodum lȩta occurrit illi, dicens: Pater mi, summe gaudeo, quoniam gustasti cibum meum: nempe si perseveraveris, erit utique tibi semper dulcior. Sis obsecro jam certus de refectione mea: ipse pro certo est meus cibus, suavis & dulcissimus. Sic itaque Pater ipse de incredulitate utiliter corrigitur, & de veritate expertus certificatur: qui ferventiori amodo cultu atque firmiori affectu ipsam in omnibus prosequebatur, & nil de ea vile aut sinistrum patiebatur audire.

[190] Liquet præterea Sanctorum dogmate, quia perfecte Conditoris sui ducatum sequitur, qui etiam proximi quantum potest habere comitatu nititur. [fratrem suum Bononiam dirigit,] Quamobrem pia Christi Virgo, cum beneplacito Fratrum sui Conventus Superiorumque, obtinuit, præfato Reverendissimo Legato procurante, ipsum germanum suum, Religionis novitium, deputatum haberi in celebri ac reformatissimo Conventu Bononiensi ipsius sanctæ Congregationis Lombardiæ ejusdem Ordinis: quem carius hortata, cū pariter orassent ante majus altare, deosculatum illuc ejusmodi litteris caute transmisit. Per misericordiam Dei de gratia speciali obtinui, germanum fratrem meum, nostræ Religionis novitium, assignari in almo conventu vestro, fonte clarissimo totius sanctimoniȩ bonorumque morum doctrinæ: ad quem non minus me inflammat præsentia Sanctissimæ reliquiæ Divi Patriarchæ Dominici, [cum epistola commendatitia.] cui præfatum fratrem ego una cum nostra genitrice devote dicavimus. Humiliter igitur supplicamus, ut vobis libeat eumdem recipere, receptumque benigne prosequi ad optatum finem. Ætati quidē ipsius agni, suppleat consueta discretio pastoris. Quem nec vidit amplius, sicut ipsa præcognoverat. Sed ut reor nulla est propinquitatis utilitas, nisi similitudo bonitatis existat, quod nobis Deus concedat.

CAP. LIV

[191] Laborum bonorum optimus ac superaffluentissimus retributor Deus, [Deo solari ipsam volente,] citra æterna præmia supremæ beatitudinis quæ præparavit diligentibus se, etiam hic ex superabundanti blandis occurrit promissionibus & allicit, labentemque hujus vitæ miseriam citius transituram sæpius denuntiat, ne simus animo pusillo, utpote a Deo dignati rot bonis. Certator quoque, etsi hebetior sit, cum tamen intelligit certamen propemodum terminatum iri, parumper respirat & vires resumit. Itaque per idem tempus apparuit Christi sponsæ B. Columbæ inclitus Pater S. Dominicus, cui plurimum congaudens dixit: Summe gaude, filia, quoniam jam venit tempus & prope instat, quo dilecta sponsa jungetur clarius suo æterno ac desiderato sponso: quæ tanto affectu cordi adscripsit, quod voce exultanti ac etiam gestu iterato referret, [in festo Epiphaniæ intelligit,] Euge, sponsa protinus adjungetur sponso. Completo igitur anno sancto Jubilæi, in Epiphania proxima e raptum passa Christi sponsa, membris contractis palloreque obscuratis, videbatur extincta. Accersitus itaque Pater Confessor obstupuit, astititque quousque in ipsa extasi sermocinabatur: addidit consequenter, Domine, ex quo vis adhuc differre usque ad Ascensionem, fiat juxta beneplacitum Majestatis tuæ. Quod Pater prȩfatus, qui diligentius observabat, [Victuram se usque ad Ascensionem:] verbum quidem notavit, de obitu minime suspicatus, quam utpote longioris ævi judicasset, Decreverat autem Christi Virgo B. Columba iterare quamdam illi sæpius consuetam abstinentiam, qua etiam sermonem sibi interdixerat, & nil prȩter Sacramentum sumeret aut etiam lamberet; sed monasterium ipsum quasi desertum haberet, ubi pœnitentiam rigidiorem etiam plurium hebdomadarum silentio perficeret, devotius contemplationi divinisque laudibus vacans. Inchoassetque libentius immediate post Epiphaniam, nisi Sacerdos ipse discrete negasset: quæ nihilominus obedientia prȩstans suaderi non recusavit, distulitque in f Septuagesimam.

[192] Nec aliter præsumpsit tam laudabile, opus aggredi, quam se prius humilitate probaverit. Namque mendicavit veniam etiam a quibusdam nec dicendis hominibus, [& postulata etiam a suis calumniatoribus venia,] qui eam accusaverant cultu suspectam, innocentiamque ejus pro posse perverterant: viri utique pressi vitio carnalitatis utriusque sexus, quorum mentis habitus erat ita corruptus, similiter & affectus depravatus, & in Christi fide vagus, ut pariter patientiam Job & veritatem Historiæ illius deriserint. Quorum pro certo scelera ignis sufficienter haudquaquam vindicasset: qui tantum in cathedra pestilentiæ rementiti temeraverint, ut etiam piam ipsam Virginem exprobraverint, improperarenturque ream ignis, veluti Fratrem g Hieronymum: quod æqualiter pertulit & omnem ignominiam, optassetque sic frequentius vilipendi. Numquam profecto integerrimæ Virgini pius quis Christi servus detraxit, cum potius cuncti eam devotius prosequerentur. Divino itaque consilio de suo fine certa, voluit consequenter Virgo Christi, id est cum senioribus Patribus sui Conventus, specialiter habere colloquium, quatenus a singulis veniam impetrasset, si quo modo aliquando offendisset. [adhortata cives] Habuit præterea & ad multos spectabiles cives, admodum sibi devotos, in ipsa ecclesia perjucundum sermonem, diutius loquens de regno Dei, quasi jam superna gaudia attigisset. Fecit postremo in communi capitulo sui monasterii spiritualem exhortationem saluberrimamque, [atque Sorores,] videlicet de religione ac de sanctis moribus & æterna retributione. Ultimo, prostrata humi, veniam humiliter flagitabat ab omnibus, & singulas osculata est. Sciscitantibus vero quare hoc fecerit, respondit: Quia nescio si mihi fuerit amodo tempus similia peragere.

[193] Dum per idem tempus præfatus Confessor de sua Quadragesimali h prædicatione mente agitaretur ambiguus, [Confessario prædicaturo per Quadragesimā] nec tentasset quocumque modo eam relinquere cui se devote dicaverat, & Christi Virgo cognovisset in spiritu, dixit illi: Pater, utique faciam bene pulsare ipsam campanam. Is pro tunc non intellexit: sed diebus paucis succedentibus, qui eo anno in ipsa ecclesia i fuerat deputatus in prædicatorem, per litteras proprias se legitime impeditum excusavit. Itaque instante Quadragesima Patres conventus una cum Præsidente coguntur exponere eidem officio præfatum Confessorem, omnino tamen renitentem, tum quia noluisset subtrahi a pio obsequio præfatæ Virginis, tum quia in majestate tantȩ ecclesiæ reperiebatur improvisus, seque proprio judicio arbitrabatur insufficientem. Verumtamen astrictus obedientia cum Virgine contulit, [animos & vires suggerit:] quȩ ei subblande respondit: Pater, jam dixeram vobis, faciam bene pulsare campanam: licet non intellexeritis. Sed quoniam caritas anteponit communia propriis, præsto sum quidem ego pati, quia multo magis opto salutem proximorum. Est quidem congruum, Pater carissime: exequaris igitur officium quod est præcipuum; officium videlicet ipsius magni magistri filii Dei, Domini mei Jesu Christi; Officium spirituum supernorum Sanctorumque Apostolorum atque Divi Patriarchæ Dominici. Itidem de insufficientia replicanti, respondit; In Domino confidas: pariter orabimus: fiat voluntas Dei. Qui cum rursus instaret pro suffragio, obtinuit ab ipsa Virgine tunicam ejus, in signum præsidii & protectionis: qua indutus bonus Pater vires concepit, & mirabiliter laboravit, atque laudabiliter & fructuose profecit, cum maxima populi frequentia & singulari gratia.

[194] Pro certo præterea constat, præfatam Christi sponsam fidejussisse in propriam personam referre pœnas pro salute populi Perusini, [pœnas civitati immiminentes avertit,] quem tamquam clientulum summo pietatis affectu ipsa prosequeretur; quousque assiduis orationibus, jugi fletu, uberrimis lacrymis, crebrisque flagellis, misericordiam impetrasset & veniam. Sicut enim ipsa prædixerat, & terribilibus signis cunctis innotuit, justo judicio Dei, malignantium spirituum solutis habenis, civitati ipsi imminebat ruina magna & suprema calamitas. Nam cum intestinis nobilium homicidiis etiam furerent in aëre turbinum vertigines fragoresque & nimia procella ventorum, præcipitesque pluviæ, quæ viderentur subvertere civitatem; Christi sponsa in extasim rapta ante altare S. Catharinæ, in frequentia utriusque sexus, clamabat, Optime magister & Domine mi Jesu Christe, exaudi nos pro populo tuo Perusino, & fac nobiscum misericordiam & hanc gratiam. Expectare digneris usque ad sanctum Pascha, [emendationem in Paschate pollicita.] in quo saltem conversus populus confitebitur peccata sua, & faciet pœnitentiam: piissime Domine, propitius esto & facias hanc gratiam. Et protinus ipsa precatrix se innocentem Virginem ideo obtulit pœnitentem supremo conatu. Quæ denique exaudita, quasdam ut præfertur solennes & populares processiones indixerat, pro liberatione populi, ad laudem Dei & sanctum præfatæ Virginis testimonium.

CAP. LV

[195] Erat itaque Virgo Christi in Deum jugiter ardens, & proxima Septuagesima adveniente, quemadmodum & præstolabatur, [Dominica septuagesimæ se recludit,] aggressa est desertum in silentio & pœnitentia, usque ad diem sanctum sabbati Resurrectionis. Quo tempore habuit visiones multum mirabiles, quas nihilominus communicare Confessor ipse, officio prædicationis intentus, omisit. Die quadam cum Christi sponsa cessisset in extasim, in qua vacavarat ultra biduum; Sorores præ foribus tugurii excubantes, observabant intentis auribus: & nil motus aut soni audientes, de tranquillo silentio tristabantur: non tamen præsumebant [facere] strepitum. Verum die altera quædam venerabiles matronæ, & familiari caritate conjunctæ, ibidem convenerunt: quæ zelo succensæ, accersito egregio Physico, [& multas deinde extases patitur.] aperuerunt ostium. Et ingressi intra, invenerunt piam Virginem flexam; quæ sinistra quidem manu ad cor amplecteretur Crucifixum; in dextera vero haberet aptum libellum, quem defixis oculis intueri, sed tota stabilita videretur in lapidem, nec alicujus sensus haberet officium. Qui terrore nimio stupefacti, & præ affectu devotionis lacrymantes, ostio reclauso dimiserunt eam intactam. Senior, ob lassitudinem Virginis, qua jam non valeret genuflexa cellulam circuire, composuerat ex lineis & bombice simulacrum calvarii montis, in quo excuderat seriem consuetæ meditationis de passione Domini nostri Jesu Christi, quam quotidie rememorando se diu affligebat. In quo pariter & imaginem sui custodis erexerat, beatissimi videlicet Principis Ecclesiæ sanctæ S. Michaelis Archangeli, cui specialiter eam devoverat: ipsumque montis instar collocaverat a dextris sui altaris, ut ibidem commodius consueta persolveret. Namque exesa jam, lassis defectisque viribus, oportuisset pedetentim, motam utcumque substentari. Conabatur nihilominus a cultu ecclesiæ non se abstinere, & sanctæ prædicationis ardore, & ne Confessorem ipsum prædicantem impediret k.

[196] Die vero sancta sabbati Resurrectionis Jesu Christi, B. Columba ad ecclesiam anticipavit, divinisque omnino interfuit. Senior namque fontem sacri delubri benedixit, & celebravit Missam, quæ ea die meridie ac singularis in majori altari colitur. Contigit cum pervenisset in oratione Dominica ad verbum, [Sabbato sancto progressa ad ecclesiam] Sanctificetur nomen tuum; subito facula de cera dealbata, quæ in sacri altaris candelabro ardebat, adeo flexit, quod liquore luminis verbum ipsum, Sanctificetur nomen tuum, in Missali totaliter occupasset: & rediit ad locum suum, ubi novissime eam communicavit devotissime, & ejusmodi ministerii actum ultimum fecit, eamque reliquit orantem. Sacerdotalibus autem depositis in sacrario, rediit ad Virginem renuntiare sanctum Pascha Domini, [Communione reficitur,] quodque absolveret silentium, multis astantibus generosis dominabus etiam nobilioribus nostræ civitatis, quæ præstolabantur audire eam loquentem; eique obtulit rosarum l primitiem. Quæ devote annuit & placide. Post hac tantum semel ad ecclesiam venit, quando coram altari S. Catherinæ prolixe oravit, & Prædicator ejus Confessor Magister Michael, imaginem sculptam infantis Jesu Christi, quasi vagientis in præsepio, sibi obtulit, pariterque de mysterio meditabantur, ut ipsa festiva multum lætaretur & gauderet. Circa horam Completorii Confessor, [seque non diu superfuturam prædicit:] Filia, inquit, jam redit tempus quo valeamus familiarius vacare spirituali cibo. Quæ respondit: Jam parum restat, Pater. Quod tamen Sacerdos ipse non intellexit; sed ipsa domum rediens, unde vivens de cetero non exivit: quod etiam infantile munus bene præfiguravit. Christus enim verus cibus est fidelium: & quoniam parum hinc remanserit, ideo modicus apparebat, & nostros vagitus repræsentabat. Ipsa lætabatur & gaudebat, eo quod jam immineret ut simplex ipsa innocens Virgo, omnibus passionibus exuta, in humili parvoque sepulcro, eodem loco sicut in præsepe, ad refrigerium nostrum & patrocinium, cito fuisset tumulanda. Ideo similiter primitiem rosarum involutam m spico ei senior præsentaverat: quoniam consummata jam pugna, suæ patientiæ victricia signa, cum bono Christi odore, statim omnibus erant palam promulganda, atque ipsius frameæ vagina aromatibus fuerat inungenda.

[197] Domi deinceps in suo oratorio super stratas tabulas jugiter manebat, [& super tabulas decumbens,] ibique humiliter Missam audiebat & devote communicabatur. Et quoniam præ lassitudine assurgere de stratu laboraret, quidam suaserant suspenso fune solevari; quod senior negavit, præhorrens quasi capistrum desperatorum; & novum peregrini baculum procuravit, pileumque cinctum corona spinea, & alligavit supra caput ad asserem, pendentemque præ manibus demisit n: sicque eam peregrino Christo sociavit. Quod pia Virgo gratum valde tenuit, & per veteranam ex Sororibus dictum remisit; Pater, dicit Soror Columba, quod ipsa optat, & vult esse Rachel. Qui suspiciens respondit: Comminiscor, & placitum habeo quod fiat. Quando enim in Breviario legerant, præter simplicem historiam occurrentem, ut ad laborem curæ eam hortaretur, mysticam intelligentiam aliquando exposuisset, [totam se contemplationi dedit:] quo citius uterque inflammarentur. Plures enim carbones intensius inflammantur, si hæreant candenti, & fiunt desolatorii: si vero solus is sequestratur, ut plurimum exstinguitur. Id est de quo senior postmodum amare lamentabatur. Denique Rachel, Videns Deum interpretatur, & significat contemplativam vitam, quæ sibi cara erat & jucunda; eo quod pulchra sit, tuta, & quieta, ac in veritate melior, magisque diligit eam verus Jacob Jesus Christus. Activa vero vita est utilis & fœcunda: unde Christus, non de Rachel, sed de Lia natus est: [dimissa penitus actione.] & Martha recepit Christum in hospitio, non Maria. Invenimus similiter opera activæ magis necessaria: verum quanto magis laboribus activæ intendimus, tanto magis miserias seculi intelligimus: velut etiam facto opus expressit.

[198] Nimirum in medio hebdomadæ ipsius Paschæ, Virgo ægrotavit, & confecta magis laborabat: quæ circa secundam vigiliam noctis conabatur ad vomitum, & spuit primo quidem merum sanguinem, & non parum, itidem quasi per frusta coagulatum, postremo vero sanie commixtum. Cumque mane Confessor eam vidisset nimis laborantem, perfusus lacrymis, [Vomitum sanguinis varii passa] Sororibus circumstantibus dixit; Orate, Filiæ, Deum: quia dubito ne cito recipiat Matrem nostram, & impleatur eulogium, sponsa cito sponso conjungetur. Senior audiens admodum admirabatur, unde tantus sanguis ex attenuato corpore scaturiret: & convocaverunt Physicos peritiores civitatis, medicos probatos, quos consulerent, opportunisque remediis obviarent: qui cum diversa saperent, & is apostema, alter fractam venam opinarentur, tandem cura negligitur. Ipsa vero patientissime tacebat: & sumpto Sacramento, quod ob reverentiam dilatum fuerat, mente excessit. Cum postmodum multis astantibus exorsa visiones nonnullas & figuras edisceret, etiam dixit: Dulcissime Domine & optime magister, tu facis me ancillam tuam, per varia signa mei sanguinis, demonstrare illa signa quæ in cælo, id est in Ecclesia futura sunt: & nosti, quomodo ipsa differentia sanguinis præsignat diversa flagella, quæ in ipsa Ecclesia tua in brevi ventura sunt. [ex eo prænuntiat futuras Ecclesiæ calamitates.] Crudelitatem videlicet, necem atque sanguinolentiam multorum Christianorum, luem, contagionem & ruinam plurium populorum. Nos autem evidentia facti jam certi sumus, quid significaverit sanguis innocens Columbæ. Columba enim velut prȩmittitur, Ecclesiam significat; sanguis vitam, & præcipue spiritualem. Primo itaque sanguis merus, primos Sacerdotes; conglobatus per frusta, capita factionum; commixtus sanie, vulgares hominesque culpabiles. Heu! post impias exactiones, successit sacri capitis o Ecclesiæ repentina calamitas: ac primorum Sacerdotum violentus interitus, jugulationes Dominorum, Heroum clades, Procerum crudele exitium, divitum pernicies, excidia civium, ut nobiles virgines venderentur in scorta, nobiliumque militum copiæ verterentur in miseriam; penuria & fames, diraque pestis: & utinam jam finis!

CAP. LVI

[199] Gravabatur consequenter ancilla Christi febre valida, & jugiter dolore capitis torquebatur triginta tribus diebus, [Quantumvis infirma] & super stratas tabulas repausabat in hirto cilicio. Reficiebatur tantummodo pura aqua: semel per obedientiam, proprio Sacerdote jubente, oblatum juleb p gustavit, postea omnino neglexit. Fuerat quidem indifferens medicorum consilia præterire. Cum rursus Priorissa zelo simulasset in cyatho aquam puram, clam tamen juleb mixtam, dum propinaret, illico cyathus fractus crepuit: quate de cetero nemo tentavit. Accidit & proprio Sacerdoti pluries, [non nisi puram aquam recipit:] si quomodocumque aquam vino mixtam propriis manibus obtulerit, prius quam appropinquasset, ipsa advertens dixerit; Pater, Deus vobis indulgeat: ac refuravit. In ardore diræ febris aliquando succasset frustulum acris q arancii, vel aliqua grana r cerasonis. Sed Sacramento altaris Christi Virgo refecta, prorsus confortabatur: ideoque Sacerdotem ipsum exoraverat celebrare tempestive, quoniam solo ejusmodi medicinali refugio solata statim convalescebat. Stupendum spectaculum, [maximos dolores patientissime tolerat:] O bone Deus! quod jam intuebantur omnes, maximam scilicet sacræ Virginis tolerantiam, quam nemo valeat quomodolibet explicare lingua vel calamo. Quæ si calamitate languoris premeretur, & cruciaretur infirmitatis ærumna, tranquilla nihilominus patientia tota suavis in omni mansuetudine perseverabat, nec a colloquiis sanctis & orationibus se subtraxit, aut tædio tepuit: quando enim nimio dolore dentium ac maxillarum ita torqueretur quod sæpius constat, ut flere cogeretur; nec querula reclamasset: potius dulcem suum Jesum ardentissime invocabat, supremum ejus refugium & concupitum solamen.

[200] Cultam præterea imaginem Crucifixi prope habere voluit semper præ oculis, quam frequenter amplecteretur alloquereturque. Dulcis magister meus, salubre refugium meum, ac sponsus meus dilectissimus. In cælestem patriam vehementer anhelans, dilationem & moram suspiriis arguebat, [anhelat ad mortem,] & mortem precibus irritabat: Cur o, mors sancta, non venis? quare me cum omni instantia te vocantem despicis, & eos insequeris qui in te conantur antidotis pretiosis gemmarum & auri, crassanturque splendidis vivacibusqus pigmentis? Cur me tam dura expectatione afficis? Cur, o bone Deus! sic protrahitur incolatus meus? Obsecro avellas me de caduco isto & misero mundo. Sacerdos autem suæ Confessionis auditor Magister Michael, eam attentus persequebatur, exponendo quotidie in psalmis & canticis spiritualibus, quibus plurimum consolabatur. Obnixe nihilominus rogaverat, ne omnino quis pro illius valetudine orasset: [deprecatur frequentiā accedentium,] quoniam & responsum acceperat, quam pateretur ægritudinem, jam fore ultimam. Et quia nimis frequentaretur cellula ipsius & importune, domesticis imposuerat aditum differri, præmissa excusatione, quoniam jam non posset mundanis vacare solicitudinibus, & orare pro relquis, quæ maluisset apud Deum aliorum precibus promoveri. Multi quidem & utriusque sexus instabant pro consequendis gratiis a Domino, ut scilicet suffragaretur eis salutis opem, aut filios, seu alia secularia commoda, & nonnulli ut saltem prospicerent ancillam Christi supra tabulam in tanta patientia, plurimi etiam quia venerarentur illam. Ideo, ut puto, præelegerat esse Rachel, quia de cetero non valeret temporalibus negotiis disponendis esse simul attenta & cælestibus contemplandis: quoniam adeo ingruerent aliquando, quod impatiens ipse Sacerdos (ut par erat) eos redargueret execrando, ut velut infestos excluserit, & pia ipsa Virgo dixerit: Perpendite, Pater, sibi commoda diligunt: me autem, sicut nec vivere, ita neque mori in pace permiserint. Orate pro me, & sponsum meum hunc fulcite rosis & ornate decorum.

[201] Ideo de cetero quotidie ex rosis & floribus se ita renovabant, [Crucifixum suaviter contemplatur:] salutarem ipsam imaginem cultius venerantes: in quam devotius ipsa tendebat, uberiusque ac dulcius fundebat lacrymas, non quemadmodum patibulo suspensus fuerat in oculis impiorum, aut miseri damnati deflere solent ignominiam suæ necis, vel crucis simulacro fingunt nonnulli suam stultitiam rementire: sed ipsa defixis oculis speculabatur signum supremæ caritatis Christi, abyssumque divini amoris: utpote quæ nec satiaretur corporeis oculis intueri, quod alta mente servabat; dulce scilicet lignum, perfectæ virtutis exemplum, in quo fixa erant membra patientis; cathedram videlicet sui dulcissimi magistri Jesu Christi, docentis veritatem, obedientiam, paupertatem & innocentiam, mansuetudinem ac patientiam, dicentis; Discite a me quia mitis sum & humilis corde. Spectabat quoque & in eminenti altare sanctissimæ crucis (non templi ara, sed mundi) commune totius terræ sacrificium, salvatorem nostrum, Deum exaltatum, refugium nostrum; in quem omnes fide aspicientes curantur a morsibus igniti serpentis, & hauriunt consolationem, ac recreantur ut possint resistere, & virtutem consequuntur ut valeant sustinere, & tandem quacumque ignominia contempta secum triumphare. [Matth. 11, 28] Venite, inquit, ad me omnes qui laboratis & onerati estis, & ego reficiam vos.

[202] Contuebatur denique & suum amantissimum sponsum, Dominum Jesum Christum; [convocatas Sorores] ideo pariter convocatis Sodalibus suis adolescentulis, quæ utique simplicius fervent & amant ardentius, ostentabat majestatem sponsi & gloriam: quia ipse a sempiterno Patre Deus, candor æternæ lucis, gradiens in multitudine suæ virtutis, ac speciosus in millibus, in quo sunt omnes thesauri scientiæ & sapientiæ Dei, per quam cuncta creavit & nos mirabilius redemit: qui potentissimus, Cruce ipsa accinctus, mortem devicit, diabolumque captivavit, ac robustissimus cælos ascendit: ubi decore circumdatus, atque in sublimi erectus, potitur paternis bonis, Rex æternæ vitæ: ibi nos fecit suos coheredes & commensales, quem desiderant Angeli prospicere, [ad amorem Iesu inflammat:] cujus pulchritudinem omnis creatura miratur, aspectu desiderabilem & verbis gratiosum. Eja Sorores dilectissimæ, ipse est dos nostra & pretium, æterna nostra possessio & præmium. Confidite, Sodales, & perseverate constantes in caritate Christi: quoniam ipse protegit, adjuvat, atque promovet desponsatas sibi Virgines. Si videatis de auro vel argento illius imaginem, notate cultus reverentiam; & nequaquam suspicemini, hominem fuisse delicatum, mollibus aut regiis vestitum; sed noveritis factum pro nobis verum humilem, pauperem & egenum, contemptum atque omni ignominia affectum. Conspicite quoniam ubique pulcher, sed in ligno dulcior; ubique fortis, sed in cruce potentior; ubique amabilis, sed in cruce amorosior; ubique fragrat, sed in cruce omnia aromata superat. Qui, inquit, vult venire post me, tollat crucem suam & sequatur me. [Matth. 16, 24] Congaudete mecum, obsecro, dilectissimæ filiæ, & festinate: quia in cælestes nuptias vado ad desideratissimum sponsum meum. Eja & tu, Pater mi, ducite choream & psallite: præparate flores & stipate me rosis, atque sertis redimite: pulchram speciosamque reddite in conspectu ipsius pulcherrimi sponsi. Hæc namque ardentissimo quodam affectu loquebatur, sed sapidiori sermone atque exemplo efficaci. Virgines autem, [solatur ipsas & Confessarium.] amare admodum flentes atque in uberrimas lacrymas profundosque singultus erumpentes, postquam pie ac salubriter commonefecerat, emisit, sua materna benedictione ex more signatas: & allocuta est Sacerdotem pariter lacrymantem, quæ (quia de nimia illius amaritudine compatiens sibi) non poterat se a lacrymis continere, & consolabatur eum. Postremo sensim verbisque sapidis hortata est ipsum ad profectum virtutum optimis documentis.

ANNOTATA.

a Raymundus Perauldi, legatione Germancia fungens, Goritiensem, vulgo Gurcensem, in Foro-juliensi provincia Episcopatum indeque cognomentum adeptus fuit; factus Cardinalis anno 1492, & post alias plures Legationes, Legatus denique Patrimonii (ut vocant) obiit anno 1505. Albertus, nescio quo errore, Cardinalem Garonnam nominat.

b Pascha anni 1500 celebratum fuit 19 Aprilis.

Pro hac aliisque gratiis impetrandis, quemdam Fr.Colmanum Ordinis Prædicatorum, diversa forsitan ex causa euntem in Vrbem, delegaverat Columba, eumque commendatiliis litteris instruxerat: quarum quantum fuerit Romæ in Curia pondus, [Magna Columbæ auctoritas Romæ,] idem declarat per epistolam, quam Venerabili viro D. Constantio Lucio, uti Majori honorando, Perusiam scripsit idem Frater, his ipsis Latinis verbis: Licet haberem litteras a Caritate Sororis nostrȩ ad R. P. D. Generalem nostri Ordinis, ut me reciperet in conventu S. Mariæ Minervæ; tamen nullam gratiam habere potui a sua Paternitate: quo viso perrexi ad D. N. Legatum, qui benigne me intuitu Sororis Columbæ recepit. Deinde pergens ad devotissimos filios, obedientissimos servitores præfatæ Sororis Columbæ, videlicet Joannem Fayent & Zachariam Seriotti, inveni tantam gratiam in oculis eorum, ut nihil supra dici possit. Receperunt enim me & tractaverunt, & singulis diebus tractare non desinunt, ac si essem pater eorum carnalis, aut si essem propria persona ipsius Sororis Columbæ; & omnia intuitu prædictæ Sororis Columbæ. Non enim cogitassem, neque aliquis cogitare posset, verum, sincerum, & integrissimum amorem, quo prosequuntur ipsam Sororem Columbam. Utinam Deus retibuat eis vices! Oro vos ut has præsentes communicetis & legatis devotioni ipsius Sororis Columbæ, & sibi declaretis & intimetis bonam mentem prædictorum suorum devotissimorum filiorum erga eam: quia non possem scribere minimam partem illius bonæ mentis. Insuper facietis me & ipsos recommissos suis devotis precibus & suarum devotarum Sororum. [occasione petendi Iubilæi,] Valete felix Romæ IX Aprilis MD. Fr. Colmanus fecit manu propria.

Hanc epistolam, non sine multis mendis refert Balestra pag. 163, acceptam ex Processu pag. 580.; & mox subjungit, prædictorum duorum Dominorum Fayent & Seriotti epistolam, qua significant se transmittere Breve desiderati Iubilæi, Italico idiomate inscriptum hoc modo; Venerabili in Christo Sorori, Matri ac Benefactrici Venerandæ. Perugiæ. Tum exordiuntur salutem ei dicere. Latine, Venerabilis Mater observandissima, humiliter commendamus: sic autem progrediuntur Italice,

Ut impleamus partem obligationis nostræ, solicitavimus Reverendissimum Dominum (Ministrum videlicet Pontificium, ad cujus munus tunc pertinebat ejusmodi gratias expedire) pro vestro Jubilæo, quod Reverendiss. Dominatio sua per præsentes mittit. [epistolis nonnullis declarata,] Oramus te pro Dei amore, ut digneris eum orare pro nobis, nobisque imperare, & uti tamquam filiis & famulis: qui licet alioqui tuo mandato indigni, conabimur nusquam deesse nostræ obligatæ servituti. Interim commendamus nos precibus tuæ Caritatis, quam Deus in sua gratia conservet. Romæ XIV Aprilis MD. Humiles filii & obedientissimi famuli, Joannes Fayent & Zacharias Seriotti. Cum vero de invaletudine Columbæ nuntius pervenisset Romam, mox XX die Aprilis, id est feria 2 Paschali, sic scripserunt, Venerandæ in Christo Soroni, Columbæ de Perusia, tamquam Matri in Christo observandissimæ; & sic Latine salutare ipsam exordiuntur, Veneranda & metuendæ reverentiæ Mater in Christo dilectissima, humiliter. Italice autem sic deducunt Epistolam: Quamquam infelicia mancipia & pro sceleribus nostris mille suppliciis digna nos agnoscamus, culpa tamen & periculo vacare nobis videmur, quia habemus in conspectu Dei ardentissimas preces & acceptissimas orationes tantæ Matris in Christo, a qua gratanter agnoscimus nos, quantumvis indignos, nominari filios: & in qua pro spirituali nostra affectione magnam fiduciam habemus collocatam, tamquam in munimento inexpugnabili. Quia autem hisce diebus intelleximus te infirmari, & timuimus tam grandi thesauro privari; adeo afflicti fuimus, ut nullam quietis partem capientes, oraverimus Deum, ut vel te nobis concedere, vel nobis concederet mori ante tuam dilectionem, vel denique ablatam a nobis sanitatem tibi restaurandæ sanandæque conferret. Deo autem gratias, quia post mille vota ipsi facta, [eorum maxime qui se ejus filios spirituales dicebant.] intelligentes bonam valetudinem vestram, magis fuimus recreati quam ex nostra salute propria. Exoretur Deus per suam sanctam clementiam, ut tamdiu te conservet, quantum desiderat anima nostra, eorumque omnium qui diligunt devotionem & sanctimoniam, & secundum vestrum desiderium, in bona gratia Salvatoris nostri Jesu Christi. Credimus quod dilectio tua acceperit Indulgentiam Jubilæi: alia negotia, quamvis Fr. Colmanus omnem adhibuerit diligentiam nec labori pepercerit, necdum expediri potuerunt. Ipse autem vobis per se referet, quid factum sit, quidque adhuc restet faciendum. Certa porro sit dilectio vestra, quod nos plus faciemus collaborabimusque, quam si causa nostra propria ageretur: quia magis tibi obligamur quam nobis ipsis. Itaque rogamus Deum, ut nos efficiat humiles famulos tuos, & affectuosos imitatores sanctimoniæ tuæ: quam rogamus propter amorem Dei, ut nos dignetur habere commendatos in suis sanctis orationibus, uti nos ipsos iisdem humiliter commendamus.

d Dubitanti an recte sic scriberetur, & non potius esset legendum in requiem, recurrit vox eadem in eodem sensu iterum num. 214; ut vix poßim dubitare quin mens auctoris fuerit, quod quæ æterni Regis Sponsa fuerat in via esset post mortem Regina in patria. Vide etiam num. 206, ubi S Catherina Senensis B Columbæ apparet cum multa commitiva Reginarum & sanctarum Virginum: & num. 216 dicitur expositam jacuisse in templo quasi sponsam Reginam.

e Anno 1501 non vero 1500 in ipso Iubilæo, uti perperam notavit Cæsar.

f Septuagesima anni jam dicti 1501, qua Pascha celebrandum erat 11 Aprilis, incidit in 7 Februarii.

g Nempe Savanarolæ corpus post suspendium igni traditum fuit, cineresque in fluvium sparsi.

h Ad quam, inquit Cæsar, extra Perusiam destinatus erat.

i Ecclesiam Cathedralem paßim omnes intelligunt.

k Hoc etiam tempore factum esse debuit, quod narrat Albertus in hunc modum: Die quodam ad monasterii januam venit homo ignotus, pulsatoque vehementius ostio petiit sibi accersiri Columbam: quam cum excusans janitrix infirmari diceret nec posse venire, ille vero instaret urgeretque; monita Columba prorepsit ad crates; nec ibi quemquam reperit, sed involutam relam impositam rotæ: quam cellulæ inferens explicansque, conspexit in ea imaginem Christi, crucem versus calvarium laboriose bajulantis. Existimant aliqui cælitus allatam illam fuisse, quia nescitur quis eam attulerit, & plurium postea fuit miraculorum effectrix. Nam Sor. Maria Vincentia Danzetti in Processu retulit, quod cum postea Monachæ quædam, coram ipsa imagine, parum modeste religioseque fabularentur; visus ex ea Christus sit brachium dexterum proferre, & earum uni alapam infligere: eidemque rei attestata fuit Sor. Maria Angelica Meniconi.

l Academici dela Crusca dicunt Pentecosten paßim vocari Pascha Rosatum, quia tunc Rosæ floreant, fortaßis & invicem donari soleant; sed hic de Paschate Resurrectionis agitur. Primitiem vero & infra num. 223 Primitia in singulari, pro Primitiis alibi nusquam legi: hic bis recurrit: mense tamen Majo abundare magis in Italia rosas satis liquet ex earum copioso usuin ipsius Virginis extremo malo, hic consequenter descripto.

m Spicus, vulgariter Spigo, Dioscorides Nardum Italicam appellat, Cruscani Chamomillam, estque herba odorifera, humilis, & albos flosculos proferens. Sic infra num. 215 nominatur sertum rosarum stipatum floribus Spici. Etiam Spicam vocant aliqui, & composite Spicam-nardi.

n Eo ergo baculo sic pendente, ipsa se non nihil fulciebat erecta, & per cellulam removebat, inquit Cæsar.

o Etenim Alexander VI, anno 1503 veneno extinctus est 18 Augusti: de ceteris ex Guicciardino sic commentatur Albertus: Sedecim deinde annis consequenter calamitosissima fuerunt tempora. Cæsar Borgia, Dux Valentinus, totius Italiæ monarchiam affectans, non solum Urbinatem ditionem Guidubaldo, Camerinam Julio Varano, Dominisque Ariminensi & Pisaurensi urbes suas ademerat, sed totam etiam Romandiolam sibi acquisivit. Senogalliæ per proditionem captivos cœpit Paulum & Franciscum Ursinos, duces strenuos, quos ideo solum in vivis reservavit, quia non omnes Ursinos in potestate habebat: Vitellotium vero & Oliverottum Firmanos, ejusdem factionis Milites egregios, in furcam egit. Senogalliam direptioni dedit, totam Umbriam instar fulminis populabundus percurrit, omnibisque tantam sui incussit formidinem, ut D. Julius Votelli Tiferno ubi erat Episcopus, & Proceres Balionii Perusia, atque alii plures, Venetias fugerint, quo etiam Dux Urbinas sese receperat. Cæsar vero regressus in Perusinam ditionem, Paulum denique & Franciscum præfatos morti addixit, eodemque tempore in castello S. Angeli Romæ veneno necatus est Cardinalis Ursinus; Columnenses vero atque Savilli indidem Pontificiis armis expulsi; quos plurima nobilitas in voluntarium exilium secuta est: regnum vero Neapolitanum lacerabatur inter Hispanos & Gallos. Denique mortuo Alexandro, nec non & Pio III paucorum dierum Pontifice, ad Papatum evectus fuit Julius II, bellicosus Pontifex; qui tali in statu Italiam reperiens, non potuit recuperare amissa pacemque Ecclesiæ restituere, nisi cum multa sanguinis effusione.

p Juleb Constantino Africano, seculo XI scribenti de morborum curationibus, dicitur, Zyrupus ex aqua cocta & zaccharo: paßim vero sumitur pro quavis distillata aqua, seu decocta ac dulcorata.

q Arancium pomum, interpretantur Cruscani Academici malum Medicum, a loco originis; sive Aureum, a colore.

r Cerasones, grandiora Cerasa dici videntur.

CAPUT XXI.
Vltimæ visiones Columbæ, & felix obitus.

CAP. LVII

[203] Imminebat tempus nuptiarum & sponsus se absconderat, ut non inventus quȩratur ardentius: quia quanto magis desideratus, tanto gratior habitus: sicut inquit divinus Gregorius, [Iucunda visione invitatur ad cælestes nuptias:] quærens sponsa differtur ne inveniat, ut sua tarditate cautior reddita, multiplicius quandoque inveniat quod quærebat; & quanto jam jamque appropinquare existimat, tanto delectabilius in opere exsudat. Dulcissimus verumtamen Sponsus prospicit de absconditis, & quibusdam amœnis præludiis allicit pariter & inflammat. Igitur B. Columba diebus illis visiones videt. Nempe intuebatur eminus latam quamdam viam, quam mundabant speciosa quædam inventus, ramisque virentibus ornabant & floribus. Quosdam quoque adverterat juvenes decoros diversa præparare instrumenta musicorum: alios saltores frequentare tripudia, ac nonnullos pariter intonare melodias. Et ecce postmodum gradiebatur ei obvius quidam pulcherrimus peregrinus, purpura rosea subcinctus, fulcitus baculo, pileoque munitus. Qui ut sibi astitit, dixit: O Columba mea, præpara te, voloque cito venias. Quam visionem cum tanto jubilo retulit Virgo Christi, ut loqui videretur omnibus membris. Summeque gaudebat atque replicabat iterato: O quam pulcher est peregrinus! ipse tam pulcher. Ego quidem tota die peregrinor, non inveniens hospitium quod mihi placeat, præter tabernaculum spiritualis Patris mei, qui me mane cælesti viatico summe reficit & solatur. Apte quoque idem tempus contigit, quod de pavimento stratuque tabularum ejus quasi congaudentes formicæ scaturirent, & agmine congesto frequentatis vicibus piam Virginem circumirent; significantes, quemadmodum tantillum animal, [sub strato ejus scaturiunt formicæ.] ductorum carens ac expers ratione, tantum natura duce ita se providet in futurum; sic & admodum femella, pia tamen virgo, B. Columba, monstratore carens, expers apicibus legis, tantum duce Deo, intra greges Virginum congregaverat in præsenti vita bonorum operum fructus, quibus viveret in æternum. Fuit nihilominus & alterius rei indicium, quod ipsa Christi Virgo verbo expressit: quoniam ipsȩ formicæ, capite rubentes, mordaces erant; sic postea circa ipsam sanctæ matris Ecclesiæ Sedem pugnaces Gallorum copiæ, victum mendicantes, sparsim interierunt.

[204] Quædam præterea ex Sororibus, quæ hactenus non opinarentur ipsam ea infirmitate resolvi, [Ipsa pusillanimitatē quarumdam in spiritu cognoscens,] et jam secus sentirent; diffidentes amodo submurmurabant, Quandocumque Mater Columba decesserit, nolumus per horam hic remanere. Quod cum Christi Virgo cognovisset, convocatis omnibus, hortabatur eas salutiferis documentis: Estote, inquit, constantes, dilectissimæ filiæ, & perseverate in operibus bonis, neque sinistris cogitationibus exturbemini. Pro certo sciatis, quod vado ad locum ubi potero magis vobis prodesse quam hic, quod quidem assidue curabo. Non dubitetis, sit vobis unus zelus & una in Christo concordia, quia prosequar vos per omnia. Adeo vos colligate caritate mutua & pace, quod non valeatis qualicumque discrimine separari. Et ego vobis nihilominus præcipiendo indico, atque parentibus & affinibus vestris, quoniam væ, væ iis quæ præsumpserint ex vobis intentare dissidium: quoniam invadam eos furore Dei omnipotentis, & desuper impingam igne tribulationis & ruinæ atque interitus. [omnibus perseverantiæ gratiam impetrat.] Fuerunt autem verba sua tantæ virtutis atque efficacis miraculi, ut omnes firmiter protestarentur numquam ab ejusdem monitis declinare, quin velle potius mori. Astrinxit postmodum, in Christo & obnixe, præstantes quosdam nobiles viros, & de auctoritate cives sibi devotos, ad subsidium & protectionem monasterii suarum Virginum efficacibus admodum verbis. Tandem & spiritualibus Patribus suis, quibus se ipsam in Christo crediderat, etiam dilectissimas sibi filias in Christo Jesu recommittere non dubitavit: quos iterata prece assentire coëgit, quod semper pro posse patrocinarentur in Christo Jesu & eas adjuvarent.

[205] [visitatur a S. Catharina Senensi.] Habuit præterea B. Columba aliam visionem. Namque apparuit sibi Beatissima mater S. Catharina Senensis, speciosa valde, cum magna comitiva Reginarum ac sanctarum Virginum Christi: quæ omnes inductæ erant stolis intextis auro cum candore lucis, margaritisque & floribus coronatæ, flavis comis terga petentibus, & torques cultu regio ac monilia preciosa erant a collo pendentia; quæ admodum congaudentes, videbantur eam præstolari. Astititque ibidem statim strenuus ille athleta Christi, [& S. Petro Martyre,] S. Petrus Martyr, ostentans vexillum fidei: quem sequebatur acies magna intrepidorum militum Jesu Christi, qui festivi nimis atque præcincti in armis candentibus, & rosis rubentibus coronati, adduxerant equum album regiumque, opertum phalera a purpurea auro texta: B. vero Columba dixit suo Confessori: Sciatis, Pater, quoniam jam imposuerunt me super equum, & tantummodo exspecto duas alias b socias, & postea vado. Quod cum Confessor ipse retulisset seni, ille respondit: Opinor, Pater, hanc visionem annuere Virginis obitum, circa festum S. Petri Martyris & S. Catharinæ. Cumque Confessor id contulisset cum Virgine, non recusavit suaderi: sed, inquit, lætor summe, quot dies intersunt? Ille respondit octo. At ipsa, Utinam: numerabatque dies magna cupidine. Quamobrem vulgi more in civitate dicebatur, B. Columbam migraturam in die proxima S. Catharinæ. Verumtamen ipsa a Confessore interrogata, quando opinaretur in Domino obdormire, dixerat: Ne velitis, Pater, hoc investigare: sed rejicite omnem curam & solicitudinem in Sponsum meum dilectissimum. Sed nos iam clarius videmus quod aliud signat ipsa visio. Nam cum aliquando fuerit inter nos de Martyribus sanctis quædam devota collatio, Christi Virgo respondit: Pater, magna est constantia Martyrum, [unde intelligitur Martyribus & Virginibus socianda.] & grandis efficacia caritatis. Et vere non minoris est meriti semper cruciari, quam semel mori. Liquido utique enitescit, quod Martyr fuerit: quia crucem Domini, per sui corporis afflictionem & proximorum errantium compassionem, diutius portaverat, & sancto fine consummavit. Et ideo quoniam sancta virginitas rebus magnis comparatur, ac parificatur Angelis; merito sibi occurrit Virginum chorus. Quia rursus argumento maximæ patientiæ supergrederetur, juste residet in legione triumphantium.

[206] Denique appropinquante suæ vitæ termino, afflictus senex, caritate æstuans, [Visitans eam auctor;] tulit secum rosarum flores non paucos; & una cum præfato Confessore visitavit eam, salutatamque respersit rosis, extensam videlicet super tabulas. Postea illius illustris matris B. Rachelis verbum proposuit; quæ similiter verno tempore, in terra quæ ducit Epharata cum parturiret, ob difficultatem partus periclitari cœperit. Ideo quisque contemplativus hic periclitatur dum parturit, quia meditatur & laborat. Deum quidem in hac vita contemplari non possumus aut diu intueri, potius forte ad inferiora recurvi ac transeuntes haustum sorbere æternæ dulcitudinis: cum autem pervenerimus ad patriam æternæ felicitatis, nos inebriari oportet ab ubertate domus Dei. Esto in Christo filia dilecta, esto constans in caritate, [ipsam confortat,] & noli timere: fructum enim quem hic congregasti per gratiam, jam jamque illic possidebis cum gloria. Quæ licet premeretur languore, tamen avidius intenta, devotiusque hortabatur & ardentius. Congaudenti itaque seni ac uberius lacrymanti, ipsa amplius congaudebat, dicens: Esto & tu, Pater, bonus luctator & fortis, dilectus Dei, qui valeas supplantare hostem. Qui respondit: Libentius, quod opto, mallem vos illac præire. Cui Virgo, Laborabis, inquit, adhuc per aliquos annos: & sicut amodo animæ meæ, ita deinceps curam mei corporis habeas. Qui dixit, Quo loco? Et B. Columba respondit, Ubi Deus inspirat, & tibi videtur. Qui ait, Si jubes, pia Mater, [& sepulturam curandam suscipit.] mihi libet ante vestrum altare S. Catharinæ Senensis. Illico ipsa dixit: Ita mihi placet, Pater: ubi etiam summus Pontifex genuflexit, sub scabello Sacerdotis. Priorissa vero ac singulæ Sorores reclamavere cum lacrymis, dicentes: Nolite auferre matrem a filiabus suis: quoniam ipsa est pretiosus fundus paupertatis nostræ: & siquidem pro nunc humilis sit locus iste noster & arctus, potens est Deus ipsum reddere celebriorem, ac condignum templum suæ laudis nobis erigere. Noluit pia Virgo mutare sententiam, sed in sancto delubro sui sanctissimi Patris Dominici, ut præfertur, semper haberi: verumtamen ad subsidium Sororum & solamen, procurante Magistratu urbis ac Primatu, [quæ cedit in jus filiarum ejus.] obtinuerunt Nobiles præstantes monasterii, a Præsidente & Capitulo dictæ ecclesiæ, præfatum sacellum & altare, una cum suo venerabili corpore, in perpetum jus Sororum ac monasterii, solenni ac publico instrumento, B. Columba vivente.

C. LVIII

[207] Transmigrare ex toto contendit elevatis pennis Columba Jesu Christi in supercælestem thalamum, ubi firma fide cuncta crediderat, ac spe indefessa servari non dubitabat; & quo toto mentis affectu pergere consueverat, jam per se ipsam nititur intueri. Igitur prima die c Rogationum B. Columba enarrabat, se passam visionem perjucundam: vidisse videlicet Triumphantem Jesum, [17 Maji videt triumphantem Iesum,] elevatum in magnificentia, intra innumerabilem multitudinem Angelorum, obsequentium dignitati majestatis suæ: & clangentibus tubis gradiebatur propria virtute, ascendens in jubilo super excelsa cælorum, trans omnem creaturam: quem sequebatur senatus innumerabilium Patrum, viri videlicet proceri & grandævi, illustres & authentici, quos Patriarchas dixerat & Prophetas; nec non spectabiles ac generosæ matronæ, in togis albis respersis auro, & decore coronatæ: omnes junctis manibus ferebantur in altum pariter, post victoriosissimum Regem, reserantem paradisum. Et illico vidit scalam auream, tangentem summitate cælum, per quam scanderet anima quædam pulchra valde, ultra quam dici possit decota: quam comitabantur divus Patriarcha S. Dominicus & illustris Virgo S. Catharina Senensis. Cumque pervenerant ad fastigium, dulcissimus Dominus Jesus Christus, cum Regina cæli Dei matre Maria, amplexati sunt eam, & cum magno triumpho in gremio immortalitatis receperunt.

[208] Seni ipsa die, Divina celebranti, ac pro ipsa pia Virgine devotam memoriam faciente, contigit, quod cum consequenter Sacramentum ex more divisum sinistra teneret, [& miraculose participat de Sacrificio auctoris,] & altera parte calicem signaret, eo dicente, Pax Domini sit semper vobiscum, statim ex secunda parte, quæ manu sinistra caute servabatur, quædam Hostiæ particula, per se ipsam abscissa, sacro Calici se immersit. Admodum miratus senex, quid portenderet, postea intelexit: & Divinis expletis collectisque floribus, ad Virginem accessit, quæ jam Divina libaverat: eamque respersit rosis, & aqua benedicta & Cruce signavit, præfatam visionem devoto affectu sincere narrantem. Subintulit senex figuram de felici reditu Patriarchæ Jacob cum duabus turmis, sanctam illam collationem rememorans, quam olim habuerant in sacello sancti Archangeli Michaelis de Ascensione d Christi, ac de periodo suæ vitæ. Hortabatur denique ad firmitatem spei, [ab eoque confortata,] humilitatemque custodiendam, ne contigua portui forte de se præsumpserit; quia non sumus sufficientes cogitare aliquid ex nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra ex Deo est. Omnes quidem currunt, sed unus, id est perseverantia, accipit bravium: & qui dedit nobis fidem & caritatem, ipse retribuet voluntatem, atque operationes ex iis provenientes remunerabit, labores videlicet in continuatione boni, longanimitatemque & constantiam. Et aperiens os suum B. Columba, humillime Deo cuncta detulit coluitque gratias. [gratias agit:] Consequenter Sacerdotibus dixit: Patres optimi, vestris auxiliis saluberrimimisque consiliis fuerit, si quid boni feci, & evasi pericula. Tantamne humilitatem, bone Deus! tantamque reverentiam! Devios, quos suis orationibus & meritis ad viam reduxerat, de sua potita jam victoria laudat; & Paulum intitulat ipsum senem, ut forte pristinam duritiem argueret, & sequentem constantiam approbaret; vel quia Paulus verus Bennoni fuerit, qui Jacob per Rachel successit. Interpretatur enim Bennoni, filius doloris mei. Et addidit, Patres, vos facietis festum post festum, in quo etiam erit magna aquarum inundantia, & ad dies quinque aperietur pectus. Quod pro tunc nullus intellexit.

[208] Hortabantut se pariter, sed ipsa ferventius: læta gaudebat, ac mirabiliter qui convenerant astantes præ devotione flentes afficiebat, dum colloquerentur de felici illa societate cælestis patriæ, de innumerabilibus ipsis sanctis spiritibus angelicis & animabus, [& Sanctorum ordines varios contemplando exultat.] in qua inenarrabilis est species & decor pulchritudinis, cum tanta ordinis melodia quod nec in cor hominis ascendit. Profecto sicut in terra quam incolimus sive in aquis, germinantium diversitas alietasque animalium cum distinctione ordinata [cernitur]; & sicut intuemur pulchritudinem stellarum in participatione lucis, & sicut intelligimus species rerum in suo esse, ubi nullus gradus perfectionis intermittitur, sed paulatim de imperfectis ad perfecta procedit; sic ibi dispar est gloria singulorum, sed communis est lætitia omnium plena atque perfecta: ibi jugis pax & solennitas, ac pulcherrimi Dei, domini ac regis universorum indeficiens contemplatio, quæ totaliter replet & dulcissime quietat desiderium. Ibi sanctissima Dei mater Maria, Angelorum gloriosissima Regina, sceptrigera sanctarum Virginum, transcendens culmen omnium ordinum. Ibi judiciarius senatus Apostolorum & Euangelistarum, ac vetaranus consessus eorum qui a principio sunt Patriarcharum & Prophetarum. Ibi victor exercitus strenuorum ac innumerabilium Martyrum, ac sacer conventus Sacerdotum, Confessorum, Monachorum, Religiosorumque. Ibi decorȩ Virgines Christi sanctȩque mulieres, quæ sua probitate vicerunt voluptates seculi. Ibi pueri & puellæ, qui annos suos moribus transcenderunt. Ipsa est Ecclesia triumphans, sponsa Agni, circumamicta varietatibus: ubi regnat caritas, quæ Deus est, omnia in omnibus: quem sine fine vident, & semper videndo in ejus amore ardent, & sine defectione & labore laudant; quod nobis concesserit æternus ipse sponsus, Dominus Jesus Christus. Amen.

CAP. LIX

[209] Vespere autem diei sequentis B. Columba dixit Sacerdoti; Vellem, mi Pater, de thure bono. Et percunctanti, Ad quid? respondit: Quoniam venturus est Sponsus meus dilectissimus accipere me: opto exhibere illi honorem. [Sacro thure cellam infumat:] Dignum est, inquit, en præsto sum. Et venit concitus ad senem, dicens; Christi sponsa Soror Columba postulat vos thus boni odoris, ut infumet tugurium, quia venturus est suus dilectissimus Sponsus. Qui statim protulit de thure sancto, quod ipse litaverat Sabbato sancto in Cereo paschali. Quod ipsa devote recepit, & pridie Ascensionem Domini, libatis Divini & cælesti Viatico devotissime sumpto, cellulam ipsam thure sancto boni odoris Deo perfumavit, ac dulcissimum Sponsum devotius prȩstolabatur. Iterato fieri jussit, & poni thuribulum supra fenestrulam lucis. Confessor domi secesserat ad comedendum, & circumvenit eam antiquus hostis: qui cum diu disceptasset, tandē improbe eam irritaverat; quod scilicet frustra laborasset, quod in vanum se disponeret; neq; ut opinaretur jam obiret, sed longiori miseria degeret. Cui intrepida respondit: Sicut voluerit sapientissimus Magister meus Jesus Christus, [& diabolum se tentantem vincit:] ita fiat, & mihi libet. Statim Confessorem acersiri fecit: qui eam flentem invenit, quia dissolvi capiebat & esse cum Christo. Et narranti ut præfertur, ipse respondit, quoniam maximus ipse Magister Dominus Jesus Christus mentiri non potest, ille vero nefarius mendax est & pater ejus. Obsecravit illum in Dominum ne deinceps illam relinqueret, eo quod tempus immineret quod dixerat, quando oporteret eum orare secum & vigilare.

[210] Ipsa die, dictis Vesperis, B. Columba dixit: Laboro, Pater, ac patior vehementer. At ille, Filia, inquit, oportet pati, nec quisquam potest sine magno dolore mori: & ipsa acquievit. Et quoniam gravius langueret, vocaverunt senem, qui festinus eam ex more repersit ac benedixit: [Extrema Vnctione munitur ab auctore:] indutusque sacris vestibus, servato cultu religionis & ritu, contulit ei sacramentum extremȩ Unctionis; piis suis Virginibus ac in Christo Sororibus devote astantibus & orantibus, cum pluribus matronis & dominabus. Deinde prosecutus est Officium commendationis animæ, ipsa Christi Virgine bene & sensim percipiente ac gaudente, atque verbis devotius intenta pariter & respondente. Illius memor eulogii, cum reliquum Breviarii legissemus, & ego de commendatione animæ paverem, ipsa prædixit, In obitu legemus. Qua autem devotione quantisque lacrymis completum fuerit illud Officium, Deus novit. Quibus expletis, senex dixit: Pia Virgo, Christi sponsa, pie obsecro ac deprecor humiliter, quod sis nostri memor cum perveneris ad regna cælestia. Et siquidem anima absoluta fuerit & cælestibus potiatur, [quo post sui commendationem digresso,] habet nihilominus naturalem habitudinem ad suum quod deposuit & resumere habet corpus. Igitur quandocumque ad corpusculum ipsum conversi oraverimus, benigne annuas & vota porrige. Ultimo pius ipse senex, zelo succensus & confisus in Domino, affectu vehementi exultatoriisque verbis eam solicitavit ad Deum, & a monasterio cessit, dimisso ibidem e Confessore.

[211] Ipsa vero Christi sponsa, propriis manibus accepta imagine Crucifixi, dicebat: Dulcis mi Jesu, totus suavis! Dulcis mi Jesu, super omnia amabilis! Dulcis mi Jesu, suprema spes mea! Ac deosculabatur eam, [ipsa Iesum invocans] atque cum magna compunctione percutiebat pectus, simul dicens: Crux sancta. Corona sancta. Clavi sancti. Rursus, Præceptor mi Jesu, qui pro me passus es, ac spinis coronatus & mortuus, dimitte peccata mea, & indulgeas mihi peccatrici: & amplectebatur eam osculabaturque. Deinde dixit Confessori, Pater, legatis Passionem Domini nostri Jesu Christi juxta singulos Euangelistas, ita distincte quod possim percipere: & intenta valde audiebat devote. Cumque perlegisset, Emisit spiritum; ipsa dixit, In manus tuas Domine commendo spiritum meum. Perlecta vero Passione secundum Matthȩum, antiquus hostis adstitit, & exturbavit eam, circumvenientibus tartareis legionibus, [luctatur cum spiritu desperationis:] & mentem Virginis offuscantibus insidiis multis, puta, mancam fuisse Virginis fidem, caritatem fictam, humilitatem mentitam, & humanam laudem magis quam Dei gloriam quȩsivisse, & similia. Sed Virgo reluctabatur indignans, & ostentans manibus Crucifixum dicebat; Non, non. Cumque eam ad desperationem forte illi nequam impingerent, ipsa præferebat vultum nimis perturbatum, iterando, Credo in Deum. Postquā per dimidium horæ strenue pugnaverat, coram omnibus suis Virginibus ac Sororibus cum candelis orantibus, tandem victrix dicebat; Domine Jesu, adjuva me: & Sacerdoti, Iterate, inquit, Credo in Deum: qui fide roboratam verbis sanctis hortabatur. Continuavit deinde secundam Passionem ac tertiam, & in singulis suo loco ad, Expiravit, replicavit, In manus tuas Domine commendo spiritum meum. [interim dum legitur Passio Christi:] In fine vero tertiæ Passionis, nocentissimus ipse acerbius invaserat, & malignorum turba spirituum magis magisque invalescebant adversus Virginem, eamque pessimis immissionibus stimulantes perplectere nitebantur. Quæ admodum laborans, frequentabat, Credo in Deum: piȩque Sorores cum Sacerdote pariter orabant. Et cum annuente Deo ipsa Christi Virgo iterum triumphasset, invocabat Jesum; Domine mi Jesu, adjuva me, & miserere mei peccatricis.

[212] Sacerdos hortabatur eam ad constantiam: sed jam læta vultum exhibuit, quasi rutilo splendore radiantem: & tamquam robusta victrix dixit, Spero in Deo Jesu meo. Sacerdos autem perlegit & quartam Passionem: & cum pervenisset, ad illud, Tradidit spiritum, similiter suum spiritum Deo commendavit. Quibus completis, [ac demum victrix hilarisque] Confessore de æterna felicitate loquente, B. Columba dixit: Pater jam lætor valde & gaudeo: & splendenti facie defixis oculis dicebat: O Regina Angelorum, dulcissima Mater Dei. O mi Pater S. Dominice, & S. Catharina Mater mea, commendo vobis animam meam. Neque a motu linguæ cessabat: sed commendabat Christianos omnes, & sanctam Ecclesiam Dei, ac suum Ordinem & Sorores, etiam in particulari, benefactoresque & amicos. Media autem nocte diei Ascensionis Dominicæ, coram positis Sacerdote Confessore ac Virginibus & Sororibus suis de pœnitentia S. Dominici, & cum candelis albis accensis orantibus, Sponsus venit. Quem Christi Virgo & sponsa videns, clamavit hianti ore, Sponse mi, Sponse mi, optime veneris. Jam tempus est: recipias ancillam tuam. Domine, Domine mi, recipias: &, Recipe, dicendo, ipsa benedicta ac sancta anima migravit, vocantemque Jesum Christum ad cælestia regna secuta est, remanentibus oculis apertis, ore lasso, [moritur 20 Maji 1501.] & facie colorata tamquam vivens obdormisset in Domino, die XX mensis Maji, anno ætatis suæ trigesimo tertio completo: vixit autem annis triginta tribus, mensibus tribus, & diebus f decem & octo. Ex infimis denique & humiliter B. Columba reddidit spiritum viventi Deo, qui eam mirabiliter creaverat, mirabiliusque redemisset, atque adoptaverit sanctissimis donis.

ANNOTATA.

a Phalera hic sumitur pro Ephippio.

b De his duabus sodalibus, quia non fuit interrogata, nihil amplius dixit, inquit Balestra, unde neque nunc scire possumus, quænam fuerint. Verosimile mihi est, eodem circiter tempore duas alias ejusdem instituti, nec multo inferioris meriti, obiisse; quarum nomina Deus novit, in cælis gloriosius revelanda.

c Id est 17 Maji, cum dies Ascensionis esset 20.

d Vide supra num. 103, ubi in prima persona loquiturAuctor, qui hic sub persona Senis innominati latet: quod etiam agnoscit Leander variis locis, ac nominatim capite 47 secundum ipsum, nobis numero 210; ubi agens de extremæ Vnctionis ministro Venerandum Senem, id est, Magistrum Sebastianum nominat: ipse vero ibidem rursus semel loquitur in prima persona.

e Cæsar, non satis Auctorem & Confessorem distinguens, imaginatur sibi quod digressus ad monasterium, statim reverterit, Crucemque porrexerit.

f Ita merito posterius correctum fuit (eadem Auctoris manu qua cetera) pro eo quod antea nescio per quem errorem scriptum erat quindecim, consentitque Epitaphium secundum, numerans dies XVIII: & omnino sequitur ex die 2 Februarii, Purificationis festo, quo natam Columbam habemus num. 1. Leander tamen, exemplar necdum correctum secutus, quindecim scripsit, & ceteros hic post se in errorem traxit: a quorum nemine initam fuisse rationem temporis, ut viderent inter 2 & 20 plus quam 15 intercedere, mirum sane est.

CAPUT XXII.
Exequiæ, inspectio corporis, sepultura.

CAP. LX

[213] Beda teste mos apud Christianos obtinuit, ut mortui qui resurrecturi non dubitantur, Dormientes vocentur, [Advocatus auctor] eo quod in Domino requiescunt & resurgent regnaturi. Corpusculum autem, quod Virgo ipsa suprema caritate Christo litaverat, discretioni sui senioris dimiserat. Ideo quantocius expirasset, vocatus senex affuit, ferens flores rosarum, thura & aquas boni odoris: & circumstantibus omnibus Virginibus ac Sororibus multisque venerandis matronis ac dominabus, cum candelis albatis accensis in manibus, [Deum laudat:] & orantibus, videns quasi obdormientis corpusculum, tenentis stricta manu Crucifixum, genuflexus clamavit superundantibus lacrymis: Laus Deo: laus Deo: laus Deo: quia perveneris, filia benedicta, ad regnum Dei; filia sancta, & sponsa Jesu Christi, quæ jam transieris in Reginam; aspersitque eam ac benedixit. Et narrante Confessore optimum finem, ultra quam credi possit congaudens, piis lacrymis declaravit. Cor namque ingenti perfusum gaudio dulces per oculos stillat guttas, & lacrymamur devote gaudentes. Quod de Apostolo Petro fertur, quia quando dulcedinis, locutionis, & potentiæ a Domini memor erat, præ nimia amoris suavitate lacrymas continere non poterat. Itidem ipse cum duobus aliis Confessoribus & venerabili Priorissa, nec non ejusdem Virginis genitrice, [nudatum corpus] sicut pia Virgo indixerat, nudaverunt corpusculum: ita videlicet, quod jubente sene genitrix ejus & Priorissa cooperuerint linteo prius inferiores partes; demum ipse manibus propriis divisit vestes & aperuit. Et viderunt omnes cremium holocausti, tamquam corpus antiquæ imaginis Crucifixi, involutum cilicio & accinctum ferro, & catenulas pendentes a collo in transversum pectoris. Quod non solum muliebris b corporis pectus non habuerit aut vestigium, verum parum omnino humani corporis: in quo omnia ossa possent numerari, quasi involuta tela bombycea.

[214] [lavari curat, & habitu Ordinis indutum] Stupuit senex, admiratus sapientiam Dei in compositione corporis humani: & soluto baltheo ferreo, quod etiam renibus hærebat, lavit corpus citra linteum aquis odoriferis; ultra vero lavit Priorissa cum suis matronis: & thure ipse perfumavit, ac genuflexus a parte capitis osculatus est pectus; & induerunt vestimentis, cingentes zona cum c osse cervi, sicut petierat; ponentes Crucem in manu ejus & lilium: imposuitque capiti sertum rubentium rosarum, fulcitum floribus spici, cum floribus lauri & d mirtæ. Et [jussit ut] extensum funus supra mensam deferretur in oratorium. Quo præveniens senex, orabat alternatim ante altare cum Sororibus Psalmo, Laudate. Cum autem devenissent ad illud, Omnis e spiritus laudet Dominum, contigit ut inferretur funeris corpusculum. Quod ante altare aqua benedicta aspersum ac rosis, [deferri ad oratorium Sororum:] thure perfumatum Cruceque signatum, dimisit, Sacerdote una cum Sororibus Psalterium resumentibus. Fuit autem corpus in oratorio, ut præfertur, tota die Ascensionis Domini cum debitis luminibus & orationibus, in magna frequentia virorum ac mulierum. Viderunt omnes & Magistratus & Nobiles utriusque sexus corpusculum, facie quidem pulchra & manibus pariter & pedibus, residuum vero quasi cremium: & in renibus pellis incalluerat quasi collum bovis jugo [assueti] propter flagella, cunctis stupentibus super tolerantiam ejus.

[215] Primo mane post Ascensionem Domini, facto signo, juxta ritum sanctæ Religionis, convenit ad ecclesiam nostram omnis populus. [unde postridie effertur ad parochiam,] Senex posuerat corpus super feretrum novum, in quo nullus positus fuerat, ornatum purpura & auro ac imaginibus Sororum, quasi sponsam Reginam in habitu sui Ordinis, ut præfertur. Hora autem diei f tertia, omnis Clerus incessit illuc processionaliter, cum cereis & candelis, de publico ærario comparatis, sequente Magistratu populi ac Primatu magnaque populi frequentia. Tulerunt inde corpus ad ecclesiam, portantibus feretrum Primatibus, & g baldachinum Collegio Doctorum, [non sine pluvia quā prædixerat:] sequentibus Sororibus immediate. Cum autem valvis appropinquassent, impletum est eulogium & irrefragabile vaticinium, quod prædixerat: Facietis festum post festum, aquis superundantibus, quasi fluvius de nubibus. Sic etiam de S. Stephano legimus, hora qua illius Reliquiæ post tricenos annos in Sion transferrentur, pluviam h magnam descendisse: nam & ipsa nostra ecclesia baptismalis est, & tituli ipsius strenui i Protomartyris. Posito igitur venerando corpore ante majus altare, sub magno apparatu luminum, senex cantavit Missam: & unus alius, sacræ Theologiæ Professor & Prædicator egregius ejusdem Conventus, concionatus est declamatorie de laudibus B. Columbæ Virginis, in magno spectaculo, [ibi de laudibus ejus habetur oratio,] cum beneplacito omnium & gratia. Et Missa completa, prosecutus est senex Officium funeris, non sine lacrymis k. Dilatum fuit Officium sepulturæ ad quartam l diem, nec potuit corpus humari, instante maximo concursu virorum ac mulierum civitatis & comitatus ac circumstantium urbium, osculari volentium manus & pedes ipsius beatæ Virginis Columbæ, ac suffragia invocantium. Et cum fuisset frequentius & abunde respersa rosis, summa veneratione pro Reliquiis colligebantur. Et astante diligenti custodia Sacerdotum spectabiliumque civium die & nocte, [& magnus fit concursus toto triduo.] nihilominus non poterant custodiri vestes illius a raptu, instantibus perinde turbis cum signetis, panniculis & Pater-nostris pro contactu venerandi corporis. Fuit quidem facies illius jugiter rosea, & labia erant rubentia: digiti & brachia, collum & crura, & alia membra, similiter ad motum habilia, ac boni odoris, ita ut nonnulli suspicarentur quod vivens pateretur extasim.

CAP. LXI

[216] Reverentiæ memor reverendus m senex ac debiti cultus thesauri crediti, convocatis pluribus Sacerdotibus, die sabbati, admisso quodam peritissimo physico, Doctore egregio, præfatæ Virginis devoto, [Sabbato condiendum aromatibus corpus] piæ decrevit ipsum venerandum corpus aromatibus condire: nec abs re. Nam in Genesi legitur, Joseph filius Rachel, suis medicis præcepisse ut aromatibus patrem suum Jacob condirent: ac de ipso Joseph scriptum est, & conditus aromatibus repositus est in loculo: quodque magis astruit, etiam in Euangelio dicitur, Emerunt aromata ut venientes ungerent Jesum: & rursus: Acceperunt ergo corpus Jesu & ligaverunt eum linteis cum aromatibus, sicut mos est Judæis sepelire. [Gen. 50, 2, & 26, Mar. 16, 1, Joa. 19, 40] Legitur similiter, Marcellum & Apuleum corpus sancti Petri Apostoli lavasse vino & lacte, ac aromatibus condivisse: & Maximillam Christo amabilem corpus S. Andreæ Apostoli optimo loco cum aromatibus sepelivisse: nec non & sacrum corpus S. Agathæ aromatibus conditum in sepulchro novo Christianos posuisse: & Rectores Tifernates balsamantes corpus B. Margaritæ, nostræ provinciæ, ejusdem professionis & habitus de pœnitentia B. Dominici, invenerunt in canna cordis quosdam lapides, mirabilibus Sanctorum figuris n insignitos, & super unum quasi sculpta quædam albissima columba erat: & reor illam utique hanc mente prævidisse.

[217] Vespere igitur sublatum corpus de medio multitudinis intulerunt sacristiæ, [aperitur in pectore sicut ipsa prædixerat,] clausis statim januis: & deposuerunt illud super mensam. Et opportune delerentes honestati, exuerunt illud vestimentis; & horrentes culpam necis, circumspexerunt corpus: & quatriduani o signa probantes, festinaverunt expeditionem. Idcirco egregius Magister physicus dixit: Cogitaveram aperire corpus a tergo; sed instrumenta non suppetunt, & importunum vulgus instat: ideo expedit magis aperire pectus. Illico senex, memor verbi quod Virgo ipsa prædixerat, respondit: Utique, egregie Doctor, aperite pectus: quoniam sic pia ipsa Virgo prædixit: Hinc ad quinque dies aperietur pectus. Quo facto deposuit seorsum in vase novo væcordia, & omnia intestina. Et vivit Jesus Christus, [& intestina fere vacua eximuntur,] quoniam omnia erant aere tantummodo plena, & invenimus solummodo modicum liquoris in stomacho, tantumdem aquæ in vesica, & parumper luti quod residebat in fundo alvi: quod ipse peritissimus Magister anatomista digitis levavit, & dedit in palma seni. Et dum corpus rescinderetur, unus ex Sacerdotibus visus fuit horrere, delaniatu videlicet vel odore: Cui Magister physicus, Est, inquit, suus naturalis odor, Pater. Senex vero intentis oculis observabat cor, quoniam circa illud invenerant sanguinem, fluidum, vividum, clarum, & purum, ac si puncto tunc jugulo viventis columbæ vivus fluxisset: quia Theophilo p teste, sanguinem de corpore extincto manare miraculosum est. [ex corde autem arido manat vivus sanguis.] Cor erat quasi marsupium cereum, tenax & aridum, intus vacuum. Cujus mysterii aliam pro nunc nescio causam, nisi quod potuerit veraciter dixisse; Factum est cor meum tamquam cera liquescens in medio ventris mei: & iterum, Aruit tamquam testa virtus mea. [Ps. 21, 15, & 16] Et arbitror ex vehementia affectus caritatis Dei provenisse, quod in suis meditationibus potuissemus conjecturasse. [Ita loculo clausum corpus,] Ipsum venerandum cor corpori introclusimus, totumque myrrha & aloë ac pretiosis aromatibus condivimus, & supra caput & corpus ipsum effudi plenum vasculum puri olei spicati, quo numquam usus fueram; linitumque involvi vestimentis suis, & in loculo novo de lignis abiëctinis recondidi, clavisque firmaveram.

[218] Sed novissime supervenerant quidam sacræ Theologiæ Professores nostri Ordinis, quos ipsa pie adoptaverat in advocationis filios, qui erant flentes præ foribus: quibus Christi Virgo a diu prædixerat, [eodem supervenientibus pluribus reserato,] quod suo funeri etiam interfuissent. Nec non & nobiles quidam cives convenerant, præstolantes ipsam exanimem venerari, cui fuerant devotione juncti; & similiter sanctimoniales quædam: quos propter turbam introduximus per posticum. Aperuimus itaque loculum, nec faciliter, & videndam concessimus: ac junioribus nostris porrigentibus, duos lateres capiti ejus supposuimus, sicut mihi indixerat, quod perplexus tumultibus secus feceram. Reverenter igitur omnes, nec quisque aromatum nidorem horruit, [denuo spectandum exhibetur,] sed genuflexi oravimus ipsam, habitum de pœnitentia vestitam, zona cinctam, velato capite floribus redimitam, Cruce munitam ac pater-nostris & liliis, osculatisque manibus demisimus: & omnibus astantibus tandem videntibus, clavis ferreis firmiter clausimus: dicto denique Completorio, Prior conventus celebravit solemniter Officium sepulturæ, non in modica frequentia populi utriusque sexus. Foderant ad nutum [ejus] sub scabello sui sacri altaris S. Catherinæ Senensis, [& sub scabello altaris S. Catherinæ Senensis sepelitur,] in medio ecclesiæ, ubi olim strata fuerant firmissima fundamenta turris mediæ ipsius ecclesiæ, de vivis lapidibus ac tenaci cæmento: ideoque ferro & scalpellis, importunisque admodum viribus hominum, foveam in altum descendere laboravimus. Liquet equidem profecto quod columba in petra nidificet & turri, qui est Dominus noster Jesus Christus: & de illo scriptum est, Posuit eum in monumentum quod erat excisum de petra; & Turris fortissima nomen Domini, ad quam confugiet, justus & salvabitur. [Mar, 15, 46, Prov. 18, 10] Humavimus denique ibidem cunctis videntibus foculum ipsius venerandi corporis, & lapidibus vivis sepulcrum obstruximus: ubi etiam veneratur & caute custoditur, sicut scriptum est: Mortua est Rachel, & sepulta est in via quæ ducit Bethleem, & erexit Jacob titulum super sepulcrum ejus. [Gen. 35, 19] Interpetratur namque Rachel, Videns Deum, Bethleem, Domus panis. B. igitur Columba, videns Deum, sepulta est in via, id est sub scabello ad sanctum altare, ad verum panem qui de cælo descendit: sicut illa in partu, ipsa pariter in fructu bonorum operum terminatur, dum & ipsa pro peccatis populi in holocaustum crematur. Et Jacob ita q Dei dilectus titulum erexit supra sepulcrum ejus. Et hic est titulus monumenti B. Columbæ usque in præsentem diem r.

[219] [sub imagine etiam sua] Prostat imago B. Columbæ, figurata decenti quantitate, supra mensam ipsam, in qua fuerat venerandum corpus extensum, dum aromatibus condiretur. Demum hæc duo Epitaphia sequuntur.

AD LAUDEM��DEI ET��IESU ET GLORIAM��DOMINI��CHRISTI

Beata Columba de Pœnitentia S. Dominici, [& duplici Epitaphio] invicta Virgo Christi, innocens hic & humilis, patiens, devotisque prædita exemplis, jam felix fulget in excelsis, inter Angelicos choros æthereis redimita rosis: Perusiamque urbem inclitam, quam sua præsentia claram fecerat, apud Deum advocatione protegit, suisque piis Reliquiis ditat.
Optimæ Virgini ac benemerenti
F. S. P. Magister.

[220]

Virtute comite, Divo Dominico duce, Virgo Columba, A Deo Opt. Max. die quo Jesus opimis spoliis ad Superos rediit immortali gloria donata. Tuæ igitur Perusinæ urbi fer opem.

Vix. An. XXXIII. men. III. dieb. XVIII s
Obiit An. salut. M. D. I. XIII Kal. Junias
F. B. F.

CAP. LXII

[221] Attestantur titulo ac sanctitati B. Columbæ quædam authenticæ revelationes; & in primis Nobilis ac clarissimæ Virginis B. Osannæ de Mantua Ordinis de pœnitentia sancti Dominici, quod etiam vulgatum ferunt publicis registris, XII Capitulo primi tractatus t suæ Legendæ, ubi sic dicit: Nunc volo vobis dicere de Matre nostra, beata Sorore Columba, [B. Osanna narrat bis sibi visam B. Columbam,] totum illud quod ego vidi. O bone Jesu, ante festum Pentecostes surgente aurora, me orante, ego vidi Sororem Virginem, indutam habitu nostro, cum duabus coronis in capite valde resplendentibus: quam comitabantur Episcopi multi in Episcopali habitu, qui cum magno ordine devotoque incessu gradiebantur. Cumque propius accessisset ipsa sacra Virgo, stetit coram me, & aspectu admodum Angelico mihi annuit, intuitu quodam amabili valde; ac flexo capite salutavit, atque dixit: O cara Soror, disponas te & esto parata: quoniam cito post me sequeris, & veniens recipies immortalia præmia æternæ vitæ, [a qua fuerit præmonita de morte sua:] quæ sunt & vobis parata a nostro fidelissimo sponso Jesu Christo, ad quem nunc cum hac sacra comitiva vado. Quo dicto ipsa Christi Virgo B. Columba, cum omni illa societate, quo prȩfertur ordine, gradiebatur. Etiam, Tractatu secundo capitulo LXXIIII, B. Osanna dixit, O in Christo fili, ipsa Mater Soror Columba præeminet magna sanctitate in paradiso. Cui ille: Mater, vidistisne eam post illius obitum; Utique, inquit, ad minus bis. Hæc, ut præfertur, ipsa clara Virgo Osanna de B. Columba revelavit: in quibus duo mens mea præponderat, quoniam videlicet duabus fulgentibus coronis resplendeat, eamque comitetur Pontificatus. Equidem de corona Virginitatis scio, [vidisse cum duplici corona] & veridicus testis sum: Martyrii vero non parum præsumimus, quia in ea fuerunt indicia multa, & præcipue quia se cremium dederit pro Dei caritate & proximi, ideoque etiam invictam in titulo diximus. Quod autem in Episcopali habitu u omnis illius comitiva fuerit, arbitror quoniam habuerit semper Sacerdotes in maxima veneratione, volueritque sub pedibus eorum suum corpus deponi. Comminiscor, eam frequentius iteratoque dixisse, Beati vos Sacerdotes. Rursus quia & Pontificum etiam summorum, nec non & Ecclesiasticȩ Curiæ indefessa semper fuerit ancilla, [in comitatu Episcoporum.] & pro eis humillime advocaverit, ideo ad beatitudinem sacra ipsa, sacros Pontificaliter habuisse [duces debuit] Sacerdotes; ut quos clientulos habuit, habeat quandoque relatores, præcones, & testes.

[222] Est præterea Ferrariæ quædam clara x Virgo, matrona integerrima magni monasterii Ordinis de pœnitentia S. Dominici: [similiter B. Luciæ Narniensi] & quoniam degit adhuc in hac vita mortali, malui de probitate ejus & sanctitate differre. Nec obstat: quoniam quæ dixit secus esse non potuerunt, utique revelante Deo. Nam ferunt, quod ipsa die Ascensionis Domini, quo aurora præcedente B. Columba obdormierat in Christo, Illustrissimus tunc Dux y Ferrariæ, devotus senex præfatæ Sanctimonialis, videlicet Sororis Luciæ de Narnia ejusdem professionis de pœnitentia, accesserat ad ecclesiam sui monasterii audire divina: quibus expletis astitit ipsi venerandæ Sanctimoniali. Quæ cum quadam mera ac permixta lætitia congaudens, [videtur in hora sui exitus.] dixit ei: Noveritis, Illustrissime Dux, claram Virginem beatamque Matrem meam, Sororem Columbam, hac ipsa die cælos ascendisse cum Christo. Cumque de re ipsa percunctasset Dux; iterato respondit: Sciatis pro certo quoniam sic est. Qui accito Cancellario, & notato die, ac facta diligentia, invenit de facto ita fuisse: obieritque ipsa die. Quod postmodum nobiscum collætantes retulerunt duo venerandi Sacerdotes, non minus in laudem revelantis, quam in commendationem B. Columbæ.

[223] Inniti possumus etiam quibusdam signis & argumentis, quoniam scriptum est, Dedisti metuentibus te significationem. [Psal. 59, 6] [Explicat auctor etiā alia signa mortem prægressa,] Non solum enim Deus infundendo interius lumen, per quod homo cognoscit; sed etiam per sensibiles creaturas suæ sapientiæ signa exteriora proponit, nec incongrue quidem & ipsi sexagenario, Christi caritate ferventi, in diligentia curæ præfatæ Virginis. Si præterea testimonium hominum accipimus, testimonium Dei majus est. Igitur quia dies sancta sabbati requiei est & triumphi, sicut ipsius diei Missa probat; in qua, sicut prȩfertur, [de cereo super Missale stillanti,] dum in oratione Dominica cantaretur, Sanctificetur nomen tuum, liquor cremii faculæ dealbatæ benedictæ, quæ a dextris eminebat in altari, nullo visibiliter tangente, effusus est supra dictiones ipsas, Sanctificetur nomen tuum, in Missali, neque de cetero Virgo ipsa venit ad Missam in ecclesia. Hoc argumento liquet, nomen ejus sanctificandum, quod etiam Angeli in nativitate prȩdixerant, Nolite tangere quousque discedemus (quod simile est huic, Neminem per viam salutaveritis) sed cum pervenerit ad patriam. [fasciculo rosarum ipsi oblato,] Hujus testimonii signum geminatur, dum in fine ejusdem Missæ primitia rosarum rubentium ei consequenter offertur, tamquam ipse æternus Sponsus annuerit; Surge; propera, amica mea, columba mea, formosa mea, & veni: jam enim hiems transiit, imber abiit & recessit, flores apparuerunt in terra nostra.

[224] Est rursus & aliud signum admirabile non minus, [particula Hostiæ ultro Calici immersa,] quod apparuit (sicut narratur) etiam in Missa in Rogationibus, quia ad Pax Domini sit semper vobiscum, dum supra Calicem Sacramenti figuraret ex more cum parte Hostiæ signum Crucis, quædam particula, absque manibus abscissa, a sinistra in dextram mergeretur vini Sacramento: quasi expresse daretur intelligi, quod jam divina vocatione de hac vita transiret ad patriā felicitatis æterni Sponsi, quem tandem vocantem secuta est suo transitu. Portiones namque Sacramenti, quæ in sinistra Sacerdotis servantur, militantis sanctæ Ecclesiæ peregrinos significant, & eos qui jam sunt in purgatorio; pars vero quȩ a sinistris ad dexteram Sacramento sanguinis Christi immergitur, triumphantis Ecclesiæ filios significat, qui videlicet ad ubertatem gloriæ Dei transferuntur, sicut scriptum est, Læva eis sub capite meo, dextera illius amplexabitur me: & alibi, Inebriabuntur ab ubertate Domus Dei. [Cant. 2, 6, Psal. 35, 9] Argumentum prorsus magnæ evidentiæ, quod Virginem ipsam suus æternus Sponsus introduxerit in cellam vinariam.

[225] Reliquum est etiam evidens signum facti, quia scriptum est, Ubi Congregati sunt duo vel tres in nomine meo, ibi sum in medio eorum. [Matth. 18, 20] Cum igitur exanime corpus ejus de tugurio inferretur per portam oratorii ad altare, [illatoque corpore dum caneretur omnis Spiritus laudet Dominum.] illico chorus Virginum, quæ Psalmos Laudate absque superstitione alternatim vocabant, ipsam ultimam Psalterii particulam dicebant, videlicet, Omnis spiritus laudet Dominum: quæ, teste S. Augustino, vox vitæ æternæ est. Tria quidem sunt sonorum genera: fit enim sonus voce, ut per chorum, flatu, ut per tibias; pulsu, ut per citharam. Hæc omnia ad hymnos nuptiales pertinent, quando traducitur sponsa in domum sponsi, in cælestem scilicet Hierusalem; & per similitudines, non proprietates, referuntur ad laudem Dei in Sanctis ejus: ideoque, ne putemus ibi cymbala sine anima intelligi, additur, Laudate eum in cymbalis jubilationis. Est enim jubilatio ineffabilis laus, quæ non nisi ab anima proficiscitur: unde bene subditur, Omnis spiritus laudet Dominum, qui non nisi spiritualiter laudandus est. Igitur de medio chori æternus ipse Sponsus annuit, Omnis spiritus laudet Dominum; ut manifeste daretur intelligi, totam cælestis Hierusalem curiam immensa tunc lætitia exultare & congratulari, ad quam etiam nos conducat, qui est benedictus in secula seculorum. Amen. Amen.

ANNOTATA.

a Scriptum erat, pœnitentiæ.

b Deficientibus scilicet uberibus, quæ verosimile est numquam Columbæ provenisse, propter admirabilem illam alimenti congrui abstinentiam, quam exorsa fuerat fere ante initium pubertatis.

c Leander vertit, induerunt eam habitu tertii Ordinis: sed nescio quid eo faciat os cervi, nisi fibulæ circulus ex ea materia fuisse concipiatur.

d Mirta, aliis paßim terminatione masculina Mirto, aut diminutive Mortella, Græcis ac Latinis Myrtus.

e Ergo sub finem Laudum Matutinarum.

f An hora Tertiarum? an vero necdum assumpserant Perusini illum nunc tota Italia receptum incommodißimum morem, & omnium per Europam nationum aliarum consensu damnatum, auspicandi horas ab occasu solis? & adhuc, ut olim, distinguebant diurnas horas a nocturnis, & illas cum aurora ordiebantur?

g Baldachinum, umbella quadrata ex panno, super quatuor bastilia, ad quatuor angulos fixo.

h Vide Surium 3 Augusti sub finem historiæ, ubi dicitur, Jugis & infinita siccitas erat, sed eadem hora pluvia magna descendit, & abundanter inebriata est terra.

i Ecclesia Prædicatorum, haud valde remota ab oratorio monasterii, tunc quidem vulgatius S. Dominici dicebatur, tamen etiam sub nomine S. Stephani consecrata erat ut dicitur num. 230: quæ autem sub eodem nomine nunc habetur ecclesia parochialis Perusiæ, ad oppositum plane civitatis partem ac Portam S. Susannæ pertinet.

k Addit Balestra, ex depositione Testis 70 in Processu, quod, dum corpus expositum in templo staret, columba advolans, post gyros aliquot, capiti ejus assederit, nec recesserit, prius quam ferendum esset ad sepulturam: idem antea etiam Albertus scripserat.

l Id est usque in feriam 2 sequentem: interim autem gesta sunt quæ sequuntur de exenteratione corporis.

m Notabilis valde est Senis, id est Auctoris nostri primaria auctoritas in omnibus quæ sepulturam Beatæ spectant, ac rursum in aliis eam secutis: ut non solum Magisterii gradu, sed etiam ætate tunc videatur ceteros præceßisse.

n Vide 13 Aprilis in Vita num. 7 ubi dicuntur inventi tres lapides, quasi sculpti globi mespilorum magnitudine, in quibus imagunculæ quædam, Christi nativitatem cum beata Virgine ac præsepe, nec non S. Josephum cum alba colomba repræsentantes, inspiciebantur.

o Id est, corporis quartum jam diem mortui: quod videtur addi propter eos qui suspicabantur non esse mortuam, sed solum raptam in extasi.

p Hic est Theophilus Protospatarius, cujus libros 5 de fabrica humani corporis. Iunius Paulus Patavinus in Latinum sermonem transtulit; estque credibile in Italia multo prius excusos libros istos fuisse, etsi Gnesnerus in Bibliotheca solum meminerit editionis Perusinæ factæ an. 1540.

q Jacobitæ namque per totam Franciam dicuntur Prædicatores, a platea S. Iacobi, in qua est præcipuum eorum monasterium, quod hic in rem suam trahit Auctor.

r Quod sequitur, insertum puto ab eo, qui secundum Epitaphium composuit, Prior forsitan ipsius conventus, infra notatus litteris F. B. F, forte legendis, Frater Bartholomæus Florentinus, vel potius, Fecit.

s Miror quomodo Balestra hæc duo referat per modumunius Epitaphii, quodque scribat dies XV, quasi ibi ita legerit; cum dies nativitatis exigat XVIII, & hic numerus habeatur in Ms. quod ipsemet vidisse potuit, non jam post lituram prioris numeri, sed ab initio clare & distincte ac solus scriptus.

t Obiit Osanna anno 1505 18 Iunii, quo eodem anno die 19 Novembris Mediolani absoluta fuit impreßio Legendæ ejus Latinæ, jam ante mortem ferme prælo paratæ, quam habemus auctore Fr. Francisco Silvestro Ferrariensi Ordinis Prædicatorum, cum privilegio Francisci Marchionis Mantuæ, signato 26 Octobris. Nihil hic de B. Columba, loca autem a Fr. Sebastiano allegata inveniuntur in Legenda Italica, biennio post Latinam impressa Mantuæ 1507, quam similiter habemus, auctore Fr. Hieronymo Montolivetano, sicut indicat Leander Alberti, adoptato in filium ab ipsamet B. Osanna: qui quidquid narrat ex certißima scientia ipsiusque Beatæ ore habuit.

u Quid si comitatus ille fuerit Fratrum Prædicatorum, ideo Pontificali in habitu apparentium, quia ex instituto suo functi sunt munere prædicandi, quod est munus Episcopale. Vita Osannæ nominat absolute Episcopos.

x Cum Auctor ipsam mox infra nominet Luciam de Narnia; nemo tamen recentiorum scriptorum ipsius hic nomen exprimat, videntur solo Leandro usi plerique, nec solicite Ms. examinasse. Agebat autem hæc in morte B. Columbæ annum ætatis 25, utpote nata an. 1476 13 Decembris, & novi Ferrariensis monasterii Fundatrix ac Mater existens, rectius hit Matrona, quam ab illis vocatur Virguncula.

y Hercules 1 ab anno 1473 Ferrariæ Dux, usque ad annum 1505 superstes vixit: quem grandævum fuisse oportet, quandoquidem Parisina ejus mater, anno 1418 ducta, an. 1430 e vivis sublata fuerit.

CAPUT XXIII.
Miracula ad corpus exanime facta. Animæ beatitudo variis modis & locis revelata.

C. LXIII

[226] Fideliter astruunt signa, quæ præmisimus in pluribus Capitulis; vigesimo primo videlicet, [exposito in ecclesia corpore sanantur,] & secundo, ac nono, atque trigesimo nono, quadragesimo primo & tertio, & ut melius dicam in omnibus. Ipsa quidem Christi Virgo, nobiscum convivens, dederat semper indicia perfectæ virtutis, & potentissimus Deus etiam multa suis precibus miraculose donavit, nec in ejus obitu defecit & jugiter operatur. Quamdiu igitur venerandum corpus illius mansit inhumatum, multi testantur se consecutos fuisse sanitatem. Nobilis quidem vir, Ludovicus Orlandini de Monte-ubiano, [dolor capitis] febre laborabat & dolore capitis etiam pluribus hebdomadis. Conatum fecit illis diebus, & cum multa devotione illuc accessit: qui etiam inde sanus discessit. Spectabilis vir Berardinus Colæ, Aromatarius, civis Perusinus, [& stomachi] consueverat quatuor annis pati dolorem stomachi: & mane Ascensionis illuc devote accessit, & conversus ad corpus se devotius recommisit, & sanus ac liber evasit. Bartholomæus Francisci cognomento Roscio, ejusdem urbis & Portæ Eburneæ, audiens quod. Virgo ipsa obierit, [triennalis impotentia gradiendi.] interrogavit si faceret miracula. Et sibi responsum fuerat quod sic: ipse tamen dubius nutabat. Fuerat quidem tribus annis ita doloribus oppressus quod ambulare nequiverat: cui B. Columba pulcherrima apparuit, & ipse illico se devotissime recommisit, & consequenter liberatus est. Cujusdam Joannis Ser-Petri civis Perusini ancilla, [pleuriti:] eo tempore gravissime laborabat apostemate pleuris: vovitque B. Columbæ, & statim liberata est. Similiter per idem tempus ancilla, cujusdam cognominatæ la Perna, eodem morbo laborabat, & facto voto curata est.

[227] Honorabilis quædam mulier, Lionora Angeli de Martellinis, fuerat multis diebus febrem passa, & dolorem stomachi: [febris,] pro qua voverunt B. Columbæ sui honorati filii: qui voti compotes cereum simulacrum appenderunt Reliquiis B. Columbæ. Innocentia Angeli Mei de la Nonna, [maleficium,] Portæ S. Petri, maleficiis fascinata, ut nec valeret loqui, neque manibus operari, & fuisset tota stupida; facto voto, continuo liberata est. Venerabilis mulier Lucretia Petri Soccii, mortuis pluribus de sua familia morbo, tandem ipsam & etiam incidit in idem. [& alii plures graves morbi.] Quæ ut audivit quod B. Columba obierat, se ei devote recommisit, & liberata est. Mulier, Pellina nomine, uxor cujusdam Angeli, casu guttæ viginti duabus horis mutuerat: facto voto curata est. Filius cujusdam Guidonis in extremis laborabat: emisso voto liberatus est. Franciscus Simonis Ansidei acriter peste percussus, una cum Berardina genitrice se B. Columbæ devote recommisit, [item horribilis fistula,] & statim sanatus est. Filia cujusdam Berardini Scachiassi & Lucretiæ, civium Perusiæ, patiebatur fistulam horribilem a parte posteriori, abominabilis fœtoris, venti, & materiæ, neque poterat curari diligentia medicorum: B. Columba præsenti vita functa, illa devote accessit ad corpus ejus & oravit: ac suis manibus reverenter tetigit: & acceptis de rosis respersis posuit caute super fistulam, ac ceream imaginem sui vovit, & consequenter liberata est. Eorum filius domum rediit cum magnis febribus & glandulis in a submuntoriis brachiorum: [& pestilens febris.] invocaverunt B. Columbam, & liberatus est.

[228] Cujusdam Felicis dalle Corde filius patiebatur in gutture apostema ad instar unius panis: quod judicio cerusicorum debuisset incidi, [Quædam adhuc viventis miracula] non sine periculo: accessit, oravit, ac salutem obtinuit. Ejusdem alter filius, superstite B. Columba habuerat tibiam altera breviorem, carne desertam, ita quod non potuerit ambulare. Eam Christi Virgo propriis manibus tetigerat, cum invocatione nominis Jesu Christi, & absque defectu rectus incessit. Cujusdam Sororis de pœnitentia B. Dominici, nomine Felix, filia quæ vocabatur Eusebia, [de curata peste,] peste percussa sub brachio periclitabatur. Cujus mater misit pro oleo lampadis B. Columbæ, quo eam linivit cum invocatione nominis Jesu Christi, & orabat. Cui Puella dixit: Mater, apparuit mihi Soror B. Columba, & peste fracta evellit quamdam nigram glandulam, [lapsa cognito,] nec habeo plus mali. Filius Benedicti de Guidalottis, dum de fenestra suæ domus in præceps rueret, B. Columba ante altare S. Catherinæ in S. Dominico erat: & videns spiritu casum pueri, clamavit apertis brachiis, Adjuva, Adjuva. Qui cum in via cecidisset, caput illæsum servavit, & cito est liberatus. Venerabilis mulier Domina Bonifacia, præfati mater, infirmabatur ad mortem: ad quam cum B. Columba accessisset, [prole promissa,] potum obtulit, & sanata est. Nurui ejus, uxori Angeli Alberti prægnanti, Christi Virgo prædixit, Paries feminam, habeas patientiam. Bonifacia interveniens dixit, Orate pro ea, ne semper pariat feminas. Cui Virgo respondit: Confidas, quoniam & masculos pariet. Quæ postmodum gemellos genuit.

[229] Filius cujusdam civis Perusini Portæ S. Petri, qui vocatur Joannes Lucæ, [vita duobus lapsis servata,] ceciderat de equo, capite fracto letaliter, ita ut febre urgente periclitaretur: mater vero pueri lamentabatur. Quod B. Columba percipiens, quoniam erat monasterio contigua, misericordia mota illuc accessit. Invento ibidem Sacerdote & patre, dixit, Nolite flere. Da mihi filium hunc tuum: & voto fieri facies S. Catherinæ argenteum caput & tabellam miraculi: quod genitor promisit. Christi Virgo alligavit collo ejus breve S. Vincentii, Super ægros manus imponent, & bene habebunt: atque ingressa monasterium, convocatisque puellis Sororibus suis, cantaverunt Letanias. Illis cantantibus petiit puer patrem, Da mihi bibere. Quo hausto dixit, Mater mea plangit quasi morerer: non moriar. Et cœpit etiam ipse cantare Letanias, & liberatus est. Ejusdem alter filius de fenestra domus cecidit: genitrix B. Columbam invocavit: casu dato puer obdormivit, ita ut extinctum suspicarentur. Post quatuor horas puer apparuit validus: & interroganti genitrici qualiter valeret, respondit: B. Columba manus ad pectus apposuit, & timorem excussit.

[230] [Item alia post mortem,] Præstans vir Silvester Petri Cecharini laborabat in extremis: tactu catenulæ quam Christi Virgo portaverant supra corpus, emisso voto sanatus est. Cujus nurus stupefactis membris reddebatur immobilis, sed tactu piæ Virginis restaurata est. Filius honorandi viri Francisci Cartolarii, civis Perusini, de quadam scala proruerat: & fracto capite ac discooperto cerebro, invadente febre, multiplicatisque variolis, absolutus b erat judicio medicorum: voto emisso ad B. Columbam liberatus est. [de curato lapso] Donna Rosata, uxor cujusdam Francisci de Cerqueto, civis Perusini, signeta quædam orationis secum ferebat, quam Coronam dicunt, qua usa fuerat aliquando Christi Virgo. Contigit eamdem immergi fluvio Tiberis, nec diu apparuerat: [liberata submersa.] cumque de illa opinaretur secus, de eodem loco quasi sublevara sospes emersit. Filius Basilii de Deruta & Christophoræ de Betona, cæcus natus quatuor mensium, in ecclesia S. Martini de Eugubio nostri Ordinis, [cæco illuminato] tactus catenula, quam prædiximus, manu Magistri Michaelis de Genua, visum recepit. Quædam persona sæpe opprimebatur a diabolo: cui quidam Reverendus Pater compatiens, confisus in Domino, partem Reliquiarum præfatæ Virginis supra personam posuit, & liberata est: [aliisque attactu Reliquiarum adjutis.] hoc authentice habui de Bononia. Hæc quidem manu sui novissimi Confessoris collegi. Quid plura? Rara vel nulla fuit Perusiæ familia, quæ non fuerit experta ejusdem Virginis beneficia. Quot infirmi, quot in adversis perplexi, quot mulieres periclitantes in partu, invocatis suffragiis B. Columbæ convaluerunt, communis plebs est testis, & publica vox & fama. Accuso ego ingratitudinem meam, quoniam perplures mihi narrantes sua miraculosa beneficia patienter audire non potui, undantibus lacrymis præ gaudio, & illa neglexi.

[231] [Alterius ecclesiæ turri imponenda cuspis fundata] Est præterea in clarissima civitate Perusiæ in Porta S. Petri magna quædam & pulchra ecclesia, fundata in eminenti loco qui dicitur Castellare, a sanctissimo Domino D. Benedicto Papa XI, c sub titulo S. Stephani Protomartyris & S. Dominici, Confessoris Ordinis Prædicatorum, de quo etiam ipse assumptus fuerat; & jam sumptibus publicis est perfecta: quæ a dextris habet turrim campanariam, eminentem ducentis cubitis, ex sculptis lapidibus & vivis. Fueramus igitur erecturi in summo illius d aculeam conquadratam, cacuminis de quinquaginta cubitis, in gloriam & titulum sanctissimæ Crucis. Statuta ergo die misimus Confessorem ejus Magistrum Michaelem B. Columbæ, cum vivo ac rubenti lapide, scilicet pro primario, [benedicente Beata,] ut videlicet ipsa Christi Virgo signo sanctæ Crucis sua manu oleo liniret. Jam ipsa quidem infirmabatur: quæ piissime annuit, & cereos sacros Agnos obtulit pro fundamento: & dixit, Et ego faciam bene pulsare campanam. Iterato ac me audiente redixit, nullus tamen intellexit, quia vel de prædicatore vel funerali utpote suspicatus fuerim. Opportuno tempore Reverendi Professores conventus, una cum Priore operariisque architectoribus summum ascendentes, mensi fuere extremas quadratæ areæ costas, quamlibet triginta septem cubitorum: qui repetentes medium, lineaverunt fundamenta lateris cujuslibet triginta cubitis, ut ita ex ductu tali numerus consurgeret, qui ad protectionem etiam novem choros e Angelorum advocaret. Jecit senex linitum ipsum silicem, manu Virginis signatum, in angulo ad Septemtrionem & sacro Agno munivit. Prosecuri fuere consequenter per Orientem reliquos angulos, ceteri sacræ Theologiæ Professores cum hymnis & laudibus, cȩmentariis superædificantibus, ac molem struentibus de vivis lapidibus tabulatam: quam in anno perfectam, vexillo sanctissimȩ Crucis in fastigio fecimus munitam.

[232] Post quatuor annos decreverunt præfati Professores cum Conventu, [in qua post quadriennium] campanam quamdam veterem fractam, hebetis etiam soni, in melius refundere molis duorum f miliariorum: fuitque solicitudo hæc injuncta seni. Hic denique confisus in Domino suffragiisque B. Columbæ & meritis, arbitratus est amodo veterem refundere: quam nominari voluit Virtutem, ab Angelicis virtutibus: & aliam in duplo majorem expedire, intitulatam Claræ Columbæ, juxta illud in nomine tuo laxabo rete. Suffragante igitur ipsa sacra Virgine, & annuente Deo optimo, concessis opportunis, facto cultu, fusisque devotis precibus; [posita sub ejus nomine campana] emersit campana jubileia, quinquaginta centenariis mensurata, pulchra, dulcisona, & perfecta, omnibus gratissima, etiam infantibus, quam ex nostris quidam Gloriosam cognominant. Eam in die g Pentecostes, in medio ecclesiæ, in magno spectaculo Magistratus & populi, nec non & frequentia utriusque sexus, auctoritate pariter & præsentia Reverendi Domini Troyli Balionii, tunc Episcopi Perusini, Senex ipse solenniter & devote h baptizavit, sacravit Deo, ac benedicens, Claram Columbam intitulavit: [complet ejus prophetiam.] atque super ipsam sacram turrim collocare fecimus, in omni successu prospere ac in fine gaudentes, ad laudem & gloriam Dei viventis & omnium Sanctorum, & ipsius sacratæ ecclesiæ S. Dominici: ecclesiæ videlicet baptismalis, Parochialis tituli S. Stephani, Conventualis, Claustralis, Magistralisque Cathedræ sacræ Theologiæ, atque ad perpetuum nomen B. Columbæ Virginis, quæ nos ditavit suis Reliquiis.

[233] Septimo anno a beata vocatione Virginis, contigit venisse Perusiam Reverendissimum quemdam Antistitem i, magna auctoritate & fastu: qui cum voluisset in sua Cathedrali Sacrificiorum offerre primitias, non in alio cantare elegit quam in Missali præfati Reverendi Senis, [Postquam Episcopus ex Missali auctoris, signum ceræ abrasit,] Demetrio quodam instante. Expedita Missa præfatus Demetrius rediit cum Missali, quod anxius Senex præstolabatur, illudque statim aperuit ad Secreta, si quid immutassent, quoniam prohibuerat. Et videns abrasam ceram inde, ingemuit, dixitque, O Demetrie, quid fecistis? servabatur pro signo magni miraculi. Et casu dicto, & intuens splendere circum, addidit; Opinor istum Reverendissimum, clarum notumque facere nomen beatæ Virginis Columbæ. Celebrato per eumdem Reverendissimum Dominum Festo sanctissimi Corporis Christi in ecclesia nostra, sicut semper a principio consueverat populariter solennizari, quorumdam adversantium pessima suggestione secus attentaverat: ideo in caulam canis urget ovem. Rigore namq; [& ecclesiam Prædicatorum interdixit:] cujusdā subreptitii Brevis, in quo non erat data diei, citatos fecerat Antistes Priorem conventus ac Reverendum Senem: quibus astantibus palam in media ecclesia Cathedrali, indixit seorsum per suum Reverendum Locumtenentem, ecclesiam S. Dominici de facto interdictam, ob quamdam veterem causam decimarum. Impetraverunt tres horas ad probandam innocentiam: quo tempore iterum astantes, probaverunt innoxium fuisse Capitulum: purgata denique omnis contumacia, quodque, si immineret aliqua culpa, non ecclesiæ, sed reatus fuisset Senis: prosequeretur adversus, juxta formam juris. Indixit Antistes Seni silentium, quem culpabat in pluribus; & nutu capitis negantem oppressit censuris, atque stans alta voce execravit mandatis terribilibus: Vadatis, & claudatis statim ecclesiam, quia estis interdicti. Qui surgentes abierunt: & vocatis testibus consequenter clauserunt ecclesiæ valvas vectibus ferreis, ac firmaverunt clavibus. Censura quidem, justa vel injusta, timenda est.

[234] Interposuerunt nihilominus Fratres advocatos & procuratores, [hanc clausam subitus turbo duce columba aperuit,] nobilesque cives & benefactores, suadentes quia absque causa, & extra formam juris, & tantummodo violentia facti, innocentem abdicasset ecclesiam. Cumque nec precibus flecteretur, & aëre sereno abiret; non multum ab urbe discesserat, quod ab Occidente tempestatis procella consurgens, repentinis ac præcipitibus pluviis, turbinis vertigine, ac vehementi flatu nimborum, valvis ipsius nostræ ecclesiæ occurrit, quadam alba columba duce: quæ facto congressu excindit de facto in frusta spissa ligna portæ, excussit vectem, & totaliter aditum patefecit, quod adeo cito non potuissent fecisse sexaginta homines. Et furor turbinis magnam quamdam figuram S. Sebastiani, quæ a sinistris in capite ecclesiæ eminebat altari, [S. Sebastiani imaginē evertit,] verso capite deposuit in scabello: & quod fuit mirabilius, imago lateritia & grandis Crucifixi, quæ eminet a dextris juxta introitum ecclesiæ, omnium judicio ac publica voce & fama, erecta cervice habuit deinceps caput magis elevatum: & Columba ipsa in altum a dextris introitus ita se exposuit, quasi omnium observasset adventum. Nocte sequente solarium palatii ipsius Antistitis a quatuor angulis subito ruit, non sine periculo Reverendi Locumtenentis ac casu familiarium. Qui territus, quosdam secretarios examinatores portenti ac miraculi destinavit: [ac deinde palatii Episcopalis partem:] quibus approbantibus ut præfertur, cum altero eorum Priorem nostri Conventus cum litteris ad Antistitem direxit, quatenus dignaretur a sui mandati rigore innocentem ecclesiam absolvere.

[235] Noluit tamen durus Antistes, quibusdam adversantibus, [factoque illuc concursu magno,] ac mentientibus Senem sua sagacitate fuisse talia machinatum, & magicis superstitionibus procurasse: quibus libentius annuit, & jussit iterato ipsam ecclesiam quasi interdictam sequestrari. Columba vero ipsa triduo sustinuit, inde discessit: quasi voluerit signo suæ præsentiæ evidentissime promulgasse suæ ecclesiæ innocentiam; quodque fama pariter suæ protectionis & nominis longe lateque claresceret. Nam ad portentum tanti miraculi, tantus fuit illis diebus concursus hominum & frequentia utriusque sexus civitatis & comitatus & vicinarum urbium, quasi ibidem fuisset venia Jubilæi. Clausa iterum ecclesia, [vuinam Episcopi auctor prædicit.] Senex dixit ante valvas: Notate, cives, Sebastia, ipsa est Antiochia, quæ fuit prima sedes Petri. Crucifixus qui manet a dextris Jesus Christus, cujus imaginis caput Papa beatissimus: qui erecto judicio, Sebastianum, ipsum videlicet qui a sinistris est, in loco Petri, abdicabit, in scabello, id est curia, capite verso: ipse cito luet, non ego. Sicut de facto infra k annum ad plenum omnibus innotuit. Statimque affuit de Roma præsidium a Reverendissimo Protectore nostro Cardinali Neapolitano, Domino Oliverio Caraffa, & patefacta est ecclesia.

[236] Devota Virgo Soror Stephana, de comitatu Perusino, Ordinis de pœnitentia S. Dominici, alumna B. Columbæ, & a piis personis in bona veneratione habita; post obitum ipsius Christi Virginis, ut fertur, [Visionem de hujus Vitæ historia cuidam Sorori facta,] passa fuerat plurimas visiones de beatitudine & gloria B. Columbæ. Quadam igitur die misit venerabilem quamdam matronam, Donnam Luciam videlicet Ser-Matthæi Coradini, civis Perusini, ad Reverendum Senem, dicens; Pater Reverende, nocte præcedente apparuit mihi venerabilis Mater Columba, pulchra valde & gloriosa, quæ post dulcia quædam colloquia ostendit mihi Paternitatem vestram, quasi intriveritis in alveolo optimum cibum, auro conditum, quem super ignitos carbones conficeretis. Ostendit consequenter quod habueritis in manibus octo magnos panes candidos, quos & caritative dispensaretis: rogo igitur largiti dignemini & mihi frustum vestri optimi panis. Senex vero, non intelligens mysterium, subrisit, ejusque dicta neglexit; & matronæ ipsi detulit, ut ei providereret. Pie [deinde] obiit Soror ipsa.

[237] [intelligit auctor ex numero quinternorum suorum] Parum post contigit novissime duos venerabiles monachos Montis-oliveti quæsivisse Reverendum Senem Legendam B. Columbȩ Quibus ipse respondit, illam jam diu complevisse sermone Latino, & jam jam lucubraret in calce ejusdem, quam transtulisset patrio vulgari: quodque eam non communicasset penuria scriptoris. Eisdem interrogantibus, quanta fuisset: Ecce, respondit: & numeraverunt octo quinternos. Illico senex ingemuit, nec poterat loqui. Memor namque illius oraculi, & statim aperto sensu, constantior factus, diu præ gaudio lacrymatus est. Consequenter interpretatus est oraculum. Cibum videlicet optimum, in alveolo aureo conditum, historiam ipsam, morali sermone expressam & Latino. Carbones ignitos, præscriptos Patres veridicos, [quibus continebatur illa vulgariter reddita.] & in Christo zelantes exempla adducta Sanctorum; arbitratus omnino ipsum alveolum (illam enim de qua præfertur pyxidem dictitant nostri albarellum) fuisse, quod sibi pro medietate Christi Virgo l promiserat: qui enim verbo Dei & Sanctorum doctrinis alios reficit, etiam pascit se & impinguat. Octo vero panes magnos & candidos, significant iterato m historiam ipsam, exaratam communi stylo & vulgari in octo quinternis. Numerus quidem octo est numerus Beatitudinis, qui in se ductus in quatuor & sexaginta consurgit; qui est numerus Capitulorum ejus, quia hoc ultimum n bene æqui pollet duobus. Et ipsa devota Virgo Soror Stephana frustum ac fractionem ipsius optimi ac candidi petiit: quæ & hanc unam o jam a me recepit; utinam aliam, quia pulsans perseveraverit. Completi p sunt. Deo gratias.

ANNOTATA.

a Submuntoria, vel forsitan Submotoria, hic videntur dici Axillæ, in quibus solet sæpe se pestis prodere, sicut ad inguina.

b Absolutus a medicis, id est depositus: eo modo quo absolvi is dicitur, qui dimittitur data venia abeundi.

c Benedictus XI anno 1303 22 Octobris creatus Pontifex, solum menses 10 dies 15 Sedem tenuit, defunctus Perusii 6 Iulii sequentis, & apud Prædicatores sepultus.

d Aculea id est, cuspis, pyramis, obeliscus; vulgari Italico, per familiarem linguæ illi aphæresim primæ syllabæ, Guglia.

e Nempe numerus Tricenarius, ter replicatus, Nonagenarium constituit: sed quid de quarto latere?

f Milliarium intelligit, mille pondo librarum.

g Anno 1505, quo Pascha celebratum fuit 23 Martii, Pentecoste incidit in 11 Maji.

h Baptizari campana metaphorice dicitur, cum ei solenni ritu consecratæ nomen imponitur: quo de ritu Alcuinus Caroli Magni Magister: Novum videri non debet campanas benedici & ungi, eisque nomen imponi. Plura vide in Glosarrio Cangii verbo Campana.

i Fuit hic, ut ex infra dicendis apparebit, Antonius Ferrerius Savonensis, anno 1506 7 Februarii ab Ecclesia Eugubina ad Perusinam translatus, & mox Vmbriæ Legatione functus, teste Vghello, tomo 1 Italiæ sacræ.

k Ait enim idem Vghellus, quod Bononiensem Legationem administrans, cum impotenter se gereret, abutereturque Pontificis (Iuli II, itidem Saonensis, ideoque Antonio tam faventis) patientia, Romam tandem evocatus, in mole Hadriana conclusus, privatusque conspectu Pontificis, ac viginti millium scutatorum pœna mulctatus, brevi dolore tabescens, excessit e vita anno 1508 12 Augusti, sepultusque est apud S. Augustinum, in pœnam pervicaciæ omni funerali pompa proscripta.

l Vide num. 98 ubi Auctori, rem tunc non capienti, Beata fatetur accepisse cælitus Albarellum, plenum refectione optima, quam communicet ipsi pro medietate.

m Hanc versionem inter Sanctimonialium manus periisse crediderim, cum nemo illius meminerit, nequidem Balestra, enumerans quos invenerat Auctores, solumque Latinam Legendam nominans.

n Scilicet Capitulum LXIII, quod incipit cum hoc nostro ultimo XXIII, & videtur auctum succeßivis additionibus, quæ omnes, incipiendo a num. 230, accesserint, postquam fuit descriptum exemplar, quod Leander Albertus interpretatus est: utinam vero scire possemus, quo anno obierit præmemorata Sor. Stephana! consequenter sciremus, quando completa hæc fuerint.

o Videtur intelligere ipsam Legendam, seu potius fructum inter scribendum a se collectum, & cum filia spirituali communicatum: alteram vero partem, quam eidem optat, conjectare possumus ipsam esse beatitudinem cælestem, octonario numero figuratam.

p Subintelligo, quinterni, qui in Codice nobis misso duodecim numerabantur.

APPENDIX
De cultu & miraculis B. Columbæ ex Processu Ms.
Italice excerpta a Iosepho Balestra Lauretano.

Columba Reatina, Virgo tertii Ordin. S. Dominici Perusii in Vmbria (B.)

EX. ITAL.

[238] Eminentißimus Cosmus Cardinalis Torres, anno MDCXXIV Episcopatu Perusino donatus ab Vrbano VIII, [Ex Processibus hoc seculo fabricatis] decimo autem post anno translatus ad Archiepiscopatum Montis-regalis in Silica, sicuti ex Vghello constat; dum Perusiæ resideret, fabricari fecit Processum de sanctitate ac miraculis B. Columbæ: qui etiamnum in Archiepiscopali Archivio servatur. Est quidem hic plusquam duplo prolixior Vita, id tamen non impedivisset quo minus eum describendum curaremus, si sperassemus dignum impensæ & operæ pretium. Sed hanc spem nobis sustulit Iosephus Balestra, libro 5 de Vita Beatæ miracula colligens, quæ ex dicto Processu habere potuit, non admodum multa præter jam relata; multo etiam pauciora suggerens addenda factis ante mortem. Quare sufficere posse existimo, si quæ summatim ille suis verbis excerpsit Latine hic reddam. [valde pauca haberi possunt, diversa a jam relatis.] Plenius libenter ea daturus si quis laborem sumere velit excerpendi ipsa juratorum testium verba; nec minus libenter additurus recentiora, tum quæ Gregorium Bolognettum ab anno MDCXXXIX Episcopum Reatinum collegisse multa, testatur Albertus Fabri in Præfatione ad partem 2 Vitæ; tum quæ Perusini Conventus Patres potuerint colligere, si subministrentur. Centum sexaginta septem Testes in ordine ad Canonizationem auditos esse scribit Balestra, eosque sic numerat, Doctores XVI, Sacerdotes XI, Nobiles XLVII, Canonici IV, Fratres XIX, Monachæ XX, Cives XXVI, Plebani XXIV. Quid illi deposuerint habetur ex articulis inde excerptis, & per causæ Procuratorem Romæ (uti videtur) ad probationem oblatis hoc ordine.

I Quomodo Virgo Columba nata sit Reate anno MCCCCLXVII, 11 Februarii, ex Catholicis parentibus, [Articuli inde excerpti & Romæ propositi;] legitimo matrimonio, nuncupataque in baptismo Angelella, propter Angelos qui apparuerunt ante domum ubi edita in lucem fuerat: postea vero dicta Columba, ab ea ave quæ inter baptizandum supra caput ejus descendit.

II Quomodo hæc Beata a sua pueritia vitam instituerit modeste, prudenter atque devote; [de Beatæ virtutibus,] in eaque resplenduerint omnes virtutes, vera fides, spes firma, fervens caritas, vigilans prudentia qua omnes dæmonis insidias declinabat, ineffabilis temperantia, fortitudo in tolerandis adversis sibi a Deo immissis semper invicta, humilitas profundissima, obedientia prompta, pœnitentia rigida, excalceatio perpetua, jejunia continua: quodque ad mortem usque solita fuerit corpus affligere disciplinis, ciliciis, catenis ac circulis ferreis; zelans salutem animarum, frequens in usurpando Eucharistiæ Sacramento, quod sæpe ei manibus Angelicis præbebatur, ipsiusq; Jesu Christi Domini nostri; usque eo ut multis etiam annis non alio cibo sustentaretur.

III Quod illustrissima fuerit dono prophetiæ: extasesque ejus frequentissimæ ac fere continuæ: quodque divinæ visiones affatim ei ad solatium obvenerint.

IV Quomodo ab anno XIX ætatis suæ, qui fuit Christi MCCCCLXXXVI, [professione,] in Dominica Palmarum susceperit Habitum de pœnitentia S. Dominici, per manus R. P. Fr. Thomæ de Fulgineo tunc Prioris Reatini; & anno MCCCCXC ætatis suæ XXIII fecerit solennem Professionem, inter manus R. P. Fr. Stephani de Vio. Quodque eo tempore æstimabatur Sancta, & ut talis honorabatur ac celebrabatur; multæque virgunculæ, odore eminentium ejus virtutum illectæ, dimissis mundi vanitatibus, ipsam ad Religionem sint secutæ.

V Quomodo propter famam sanctitatis ejus Nobilitas & Universitas Perusina ædificari a fundamentis fecerit monasterium expensis propriis: [operibus publicis,] in quod ipsa cum sociabus postea se recepit, ibique sanctissime vixit. Imo quod multa fuerint impendiis publicis facta ex suggestione Columbæ, ac nominatim vexillum, quod jussit circumferri tempore pestilentiæ; quodque hodiedum defertur pro obtinenda serenitate aut pluvia, consequente desiderato effectu, servaturque in Archivio publico.

VI Quomodo monasterium, quod hodie Columbarum dicitur, ab ipsa Beata fundatum sit, sub nomine S. Catharinæ Senensis.

VII Quomodo etiamnum vivens Beata plurima miracula fuerit operata, [miraculis,] ac nominatim pestem ab urbe Perusina depulerit, eamque ab inimicis aliisque calamitatibus sæpe præservarit: quæ quidem miracula sufficienter comprobata reperiuntur per scripta publice asservata.

[accursu ad funus:] VIII Quomodo obierit Perusiæ anno MDI, receptis sanctissimis Sacramentis, annis expletis triginta tribus, quemadmodum prophetaverat: quodque sanctissimum ejus corpus honoratum fuerit a fidelibus, omnis sexus & conditionis, turmatim accurrentibus, ut ipsum vel viderent vel tangerent, vel etiam de vestibus præscinderent aliquid: cum ejus contactu sanarentur multi, publiceque proclamaretur Sancta: quodque funus factum sit expensis publicis, quemadmodum constat ex Annalibus urbis.

IX Quomodo, cum ante sepulturam, aperto sacro corpore, exempta fuissent intestina & præcordia, quæ modo ab ejus filiabus devotissime asservantur in monasterio, publiceque ibidem exponuntur in festo S. Catharinæ Senensis, multus illuc accurrat populus ad eadem veneranda.

X Quomodo, statim ad ejus sepulchrum delata fuerint anathemata, [honore sepulcri,] accensæ lampades, & candelæ, positum Epitaphium cum titulo Beatæ supra ipsum sepulchrum, sicut legitur in Vita Latina, per ejus Confessarium scripta.

XI Quomodo statim ab ejus morte variis in locis visæ sint sculptæ pictæque illius imagines, [imaginum,] cum radiis liliisque & inscriptione Beatæ, & cum sanctis Reliquiis ejus: atque inscriptione B. Columbæ: talesque etiam positæ sunt in ecclesiis, uti hodiedum videre est.

[cellæ,] XII Quomodo cella Beatæ conversa sit in Oratorium cum altari, ubi & imago ejus cum radiis sanctisque Reliquiis, ad quod celebrantur Missæ: quemadmodum etiam fit Reate, ubi est imago ejus.

XIII Quomodo in ecclesia S. Dominici Perusiæ est tabula altaris, ubi inter alias Sanctas depingitur Beata: atque ad illud altare fiebat Missa, donec ecclesia corruit.

XIV Quomodo in Processionibus, institui solitis prima & secunda Dominica cujusque mensis, [catenarum:] ad honorem sanctissimi Rosarii & sanctissimi Nominis Jesu, Reate in ecclesia S. Dominici, a tempore immemorabili circumferantur catenæ, quibus corpus suum flagellabat Sancta: quæque ibidem honorantur velut Reliquiæ.

XV Quomodo ibidem Reate, ipso die S. Catharinæ Senensis, benedicatur aqua in honorem prædictæ Sanctæ, deinde immergatur ei ferrum prædictæ catenæ: quæ aqua cum maxima devotione expetitur a fidelibus, & ad miraculosos effectus plurimos efficax invenitur.

XVI Quomodo ab ejus morte ad sepulturam semper arserint lampades duæ: [continuato cultu,] sicut invenitur in libro sacristiæ S. Dominici Perusiæ: qui liber nuncupatur Registrum rerum pertinentium ad ecclesiam prædictam, jam inde ab anno MDXLVIII, folio 24.

XVII Quomodo anno MDXIX facta fuerit campana in honorem B. Columbæ, ac nominata Clara Columba, cum inscriptione, Patriæ liberationem &c: in qua sculpta cernitur columba in cælum subvolans: cujus campanæ mentio etiam fit in Vita Latina per Mag. Sebastianum suum Confessarium scripta.

XVIII Quomodo ad instantiam D. Vincentii Herculani Episcopi Perusini anno MDLXVI, vivæ vocis. Oraculo concessum ab Apostolica Sede fuerit, ut in monasteriis Columbarum & S. Dominici, die sui felicissimi transitus, ad Missam & Officium ipsius diei adderetur Commemoratio de Beata; quemadmodum hodie observatur.

XIX Quomodo per spatium annorum centum & viginti octo, [per annos 146,] hæc Christi ancilla perseveraverit in opinione sanctitatis operationeque miraculorum, quemadmodum etiam nunc, decursis ab ejus obitu annis centum quadraginta sex.

XX Quomodo continua veneratio Beatæ, tolerata fuerit & approbata a Superioribus & Episcopis: ipsique personaliter accesserint ad honorandas ejus sanctas Reliquias in die festo S. Catharinæ Senensis, quando illæ publice exponuntur, suaque præsentia processiones honoraverint.

XXI Quomodo anno MDCXXV Urbani Papæ VIII decreto ordinatum fuerit, [cum tolerantia Apostolicæ Sedis:] ut ab omnibus sepulchris personarum cum opinione sanctitatis mortuarum auferrentur anathemata argentea cereaque & votivæ tabellæ: sed anno MDCXXVII ordinatum declaratumque ea lege non comprehendi Beatam, quemadmodum non comprehendi censuerant Eminentissimi Cardinales sacræ Congregationis Sancti Officii; propter diuturnitatem continuati tanto tempore cultus: sicut patet ex litteris Eminentiss. Cardinalis Mellini, ad Episcopum Reatinum & Inquisitores Perusinum ac Camerinensem.

XXII Quomodo hæc omnia sint vera, certa, publica, & notaria, nec solum probata voce publica & fama, sed etiam testimoniis fide dignissimis authenticisque scripturis.

XXIII Quomodo B. Columba spatio annorum centum viginti & amplius & per immemorabile tempus semper habita, honorata, [constanti fama sanctitatis,] & adorata fuerit ut Beata & Sancta: quodque imagines, altaria, reliquiæ & cultus, omnia superioribus articulis contenta semper perseveraverint: & quod ex testimoniis examinatis, quorum alii ex memoria propria, alii ex relatu alieno deposuerunt, nullus penitus descrepaverit; sed in prædictis omnibus conformes fuerint: eademque etiam hodie constent publica voce & fama.

XXIV Quomodo gloriosa gesta & actus heroici hujus celebris Sanctæ fideliter conscripta fuerint, [& scriptoribus vitæ.] non solum a modernis historicis, sed etiam ab antiquis; non solum Ordinis Prædicatorum, sed etiam aliis: videlicet 1. Leandro Alberti Dominicano, per Opusculum B. Columbæ dictum, impressum anno MDXX. 2. Mag. Sebastiano Perusino Confessario Beatæ, per Vitam Latinam, quæ servatur in Bibliotheca S. Dominici Perusiæ. 3. Ambrosio Taëgio, parte tertia Monumentorum Ordinis in Bibliotheca Mediolanensi. 4. Antonio Lusitano in Chronica anno MD. 5. Seraphino Razzio, in libro de Sanctis ac Beatis Ordinis Prædicatorum. 6. Joanne Lopez, Episcopo Monopolitano, in Centuria parte 4. 7. Michaele Pio, de Personis illustribus Ordinis Prædicatorum part. 1 col. 473. 8. Thoma Porphyrio de Signis ecclesiasticis lib. 12 cap. 23. 9. Antonio Davroultio Societatis Jesu, in Catechismo Historico cap. 1 text. 58 num. 1. 10. Chronica Constitutionum Ordinis Prædicatorum ad annum MD. Alios septemdecim jam nominatis addit Albertus Fabri, in Syllabo Auctorum præfixo Vitæ, inter quos Fr. Dominici Baglioni liber Ms. anno MDXLVIII, aliique partim novi partim antiqui.

[239] Collecti fuerunt Articuli isti, sicut apparet ex fine artic. XIX anno MDCXLVII, [Ex Balestra Processibus uso habetur,] quando Perusinam Cathedram jam tenebat Horatius Monaldus, ex ceßione germani sui Benedicti Cardinalis, facta anno MDCXLII: nec ultra scitur quidquam promotum in causa, quod referri mereretur a tribus, qui postea Vitam scripserunt, Italicis Auctoribus. In his prolixior ceteris Balestra, historiam vitæ duobus libris interpolans, uno de eminentibus Columbæ virtutibus, altero de gratiis ei conceßis, aliud non agit quam retexere quædam singularia facta, jam ante narrata vel postea narranda, eaque reducere ad certa capita: ex quibus ad supplementum ipsius historiæ hæc pauca addi possunt rebus actis in vita.

I Rosati Ciabattæ domus tristi conflagrabat incendio, sicut deposuit testis XXI: [de damnis incendii oratione reparatis,] hoc cum intellexisset Columba, compatiens boni viri damno tanto, in terram se prostravit, multoque cum affectu sponsum suum oravit, ut ejus misereri ipsique succurrere dignaretur. Res mira! Dum restaurantur ædes, allata sunt illuc (nescitur a quo vel unde) ligna omnia, consummandæ fabricæ necessaria.

II Deposuit Testis LV: quod cum ejus cellulam transirent Sorores, [Sanctorum consortio,] sæpe intra eam audierint, plurium quasi monacharum voces cum ea psallentium: nec dubitabant, quin eæ Sanctorum vel Angelorum essent, eamdem cum sponso suo Jesu visitantium.

III Testis XIII asseruit, quod cum Florentiæ injusta morte necarentur Fratres, [visa trium Fratrum beatitudine,] Julianus, Dominicus, & Silvester, Ordinis Prædicatorum; eodem quo ad furcam ducebantur tempore, visa sit Columba amare plangere, velut quæ in spiritu cuncta intueretur: mox vero serenato vultu præferre haud modicam animi lætitiam, eo quod conspiceret eorum animas ferri in cælum.

IV Barnabæa Massoletti, prout retulit Testis XXI, in eo erat ut in monasterio ipsius Beatæ Habitum susciperet, [prædictione facta nupturæ puellæ.] ad quam accedens Columba ait: Quid agere intendis, Barnabæa? Respondit illa: Monacha fieri. At ego, inquit Columba, pro certo tibi assevero quod Monacha numquam eris, sed maritum accipies: displicet autem hoc mihi, sortieris enim matrimonium inquietum & ærumnis plenum. Nec aliter accidit. Nupta enim puella viro suo undecim filias, tres filios peperit; qui omnes patri supervixerunt, cum gravamine immodico matris viduæ.

[Post mortem Columbæ] Quinto libro Balestræ, post relata miracula novem, patrata eo tempore quo adhuc in ecclesia Sanctum corpus prostabat, sicut superius cap. 23 eadem relata leguntur, consequenter ex proceßibus hæc subjuncta inveniuntur.

X Soror Dorothea Signorelli, quatuor mensibus affixa lecto, eo quod movere sese non poterat, [ea invocata sanantur, pedibus impedita,] impedita catarrho, in genua totumque corpus dilapso; cum omnia medicorum conamina vinci pertinacia mali videret; commendavit se caræ suæ matri Columbæ, subitoque sanata fuit; professa insuper tres singulares, quas nominare nolebat, gratias per ejusdem intercessionem accepisse.

XI D. Hieronymus Baldelli, Nobilis Perusinus, ad mortem æger depositusque a medicis, [& moribundus:] postquam extrema suscepisset Sacramenta, matrem suam Portiam misit ut Beatæ commendaretur; quo facto de lecto surrexit e vestigio sanus, nec deinceps male habuit.

XII Joanna, uxor Balthasaris Joachimi Perusina, inter dolores partus difficilis ad extremum vitæ adducta articulum, jam jam credebatur expiratura, [juvatur puerpera,] eo quod fœtum monstrose complicatum eniti non posset: ad solam autem invocationem Columbæ egressus ille est, sicut erat in ventre, & periculo liberata Joanna remansit.

XIII Soror Cleopha Vibii, Perusina, in monasterio ipsius Beatæ, solicita de quodam suo cognato captivo ac mortis reo, [reus absolvitur,] cui liberando nulla humanitus spes affulgebat; Beatæ cellulam confidenter ingressa, ibidem aliquoties flexis genibus ipsam oravit, addito voto, quod si vita cognato indulgeretur, ibidem locatura esset anathema argenteum sex ducatorum aureorum: tertio autem captivitatis anno prædictus Nobilis absolutus crimine, liberque dimissus fuit: illa vero exolutura se voto, ipsum fecit per occasionem Jubilæi commutari, & pallium altaris argento phrygiatum obtulit, æstimationis ducatorum decem.

XIV Soror Benedicta ejusdem monasterii Conversa juravit, quod pro suo quodam consanguineo, [curatur febris,] febri continua laborante, votum fecit, quod si sanaretur, lignea aliquot candelabra facienda curaret ad usum arulæ intra cellam prædictam constitutȩ: votique rea ipsum fideliter solvir.

XV Soror Thomassa Lucæ Bricardi Perusina, Sanctimonialis ibidem, [liberantur 2 educti ad mortem,] duobus suis nepotibus Perusiæ captivis capitisque damnatis consultum volens, horis aliquam multis produxit orationem in camera Beatæ: cumque educendi essent ad mortem, fuerunt illi educti e carcere, & nescitur quomodo liberati.

XVI Anno MDCXXIX mense Augusto, ægrotabat ad mortem D. Dionysius Crispolti, [sanatur pestis,] Nobilis Perusinus & Doctor medicus, vir eximiæ æstimationis ac probitatis; hunc pustulis pestilentibus coopertum desperatumque de vita frater suus Beatæ commendavit, cumque expiraturus jam crederetur convaluit.

XVII Soror Maria Laura Platoni, intensissimo capitis dolore cruciata menses complures, [dolor capitis,] denique facto Beatæ voto sensit continuo se persanatam.

XVIII Sor. Maria Vincentia Danzetti, undecim annos laboraverat asthmate tam molesto, ut lecto decumbere posset nunquam, [& asthma,] noctuque ac interdiu quietem vix ullam caperet, donec in auxilium advocavit Columbam: tunc enim statim sana fuit. Eadem collum sic aliquando dolens, ut affectam partem neque tangere neque movere posset; admovens eidem cilicium Sanctæ, remedium tulit.

XIX Hortensia Perusina maritum habebat tam difficilem intractabilemque nec non vitiosum, ut impossibile videretur diutius eidem commorari: recurrit ergo ad opem a B. Columba petendam, & brevi sic mutatus ille est in virum alium, [corrigitur maritus intractabilis,] ut finem nullum facere posset Hortensia, agendis Patronæ suæ gratiis.

XX Franciscus… panum ferebat in oculo quo visus omnis impediebatur; [panus ab oculo tollitur;] rogavit ergo sororem suam, in ipso Beatæ monasterio monacham, ut se illius intercessioni commendaret. Paruit hæc, & duos ex cera oculos in camerula Beatæ appendendos vovit: moxque visus rediit patienti, qui ex adhibitis remediis omnibus semper pejus habuerat.

XXI D. Antonius Angelotti Perusinus, invocando Beatam, dispulit intolerabilem cephalalgiam, qua usque ad mortem cruciabatur.

XXII Fabius Badiali Perusinus, febri maligna correptus, [curantur malignæ] quam pustulæ aliaque mortifera symptomata comitabantur, cum viam sibi ad mortem pie obeundam munisset susceptis Catholicis Sacramentis, a domesticis eo reductum cernentibus commendatus Beatæ non sine voto, melius continuo habere cœpit convaluitque.

XXIII D. Armenia della Corgna, inter Nobiles Perusinas spectatissima, uxor D. Persiani Ansidei, gravi detenta febri, per Sororem suam in Beatæ cœnobio Monacham ei commendata, haud irritas cecidisse sororias preces experta est, exindeque devotissima Columbæ mansit.

XXIV D. Scipio Ansidei, ejusdem matronæ filius, multis annis difficili cum morbo luctatus, subito sanus effectus est, [& letales fabres:] mox atque Beatæ se commendavit.

XXV D. Hieronymus, filius D. Lucii Baldelli Perusini, extrema succeperat Sacramenta, propter acutam febrim conclamatus. Lugebat ingentem jacturam familia; quando Sor. Maria Victoria della Corgna, ad preces Sor. Dorotheæ Signorelli, Monachæ in ipso cœnobio Beatæ, uti & prior erat, atque materteræ ipsius infirmi, votum pro eo concepit, & subitam illi sanitatem impetravit.

XXVI D. Doctor Dionysius Crispolti, graviter infirmus, Beatæ se commendavit; cumque sequenti mane convenire deberent medici, vesicatoria applicaturi, congeminavit preces: & interius vocem sibi insonare audivit, Ne metuas; ipsoque puncto temporis melius habere incipiens, cito integre convaluit.

XXVII Eadem intercessione vitam servavit Cosmus Fundini, propter malignitatem febrium ac pestilentium pustularum, desperatus de vita.

XXVIII D. Franciscus Platoni, Medicus Perusinus, ex oppilatione biennis trigesimum quintum diem æger, [item obstructio lienis,] cum quadam specie hydropis ac febri, Sacramenta demum extrema suscepit, quia de vita ejus multum dubitabatur: convaluit tamen mox atque B. Columbam invocavit.

XXIX Augustinus Marci Antonii Mancini Notarius, cum juramento deposuit, [dolores colici,] quod cum mater sua Ludovica colicis doloribus vehementissime torqueretur, quædam amita sua, Monacha ex monasterio B. Columbæ, hujus aliquam Reliquiam admovit pectori infirmæ, quæ statim pristinam sanitatem recepit.

XXX Sor. Angela Meniconi, laborans incurabili morbo, eo statim liberata est, atque attigit stragulum quo lectus Beatæ operiebatur.

XXXI D. Valentinus Martelli architectus, occasione professionis suæ in monasterium Beatæ ingressus, [& nephritici:] cum graviter ex renibus laboraret, conjecit se supra ejus lectulum ligneum; nec diutius ibi moratus quam nomen Jesu semel pronuntiaretur, assurrexit sanus, neque postea unquam ea parte doluit.

XXXII Sor. Maria Angelica Meniconi, ibidem Monacha, crudelem patiens infirmitatem cum atrocissimis doloribus, eoque gravioribus ipsi quod malum aperire alicui verecundaretur; straguli illius frustillum parti laboranti admovit, & omnis illa passio evanuit.

XXXIII Ursinus Richardi, febri gravatus, eodem remedio adhibito convaluit.

[juvatur puerpera,] XXXIV Galeotta Bovarini, duodecies puerpera, affirmavit, quod statim ac sentiebat dolores partus, cingulum Beatæ fuerit solita petere, eoque cincta feliciter ac cito liberari.

XXXV P. Mag. Andreas Benincasa Dominicanus, calculo & arenarum doloribus gravis, ut particulam de tunica Beatæ contigit, levatum omni dolore se sensit.

XXXVI Alexander Vincentii Baldi, graviter infirmus, a matre sua delatus est intra camerulam Beatæ, necdum enim in monasterium inducta clausura erat, & ingressus vetitus secularibus: statimque dormire ibidem cœpit & experge tactus est sanus: quod idem accidisse memorant ægris omnibus qui istuc inferebantur.

XXXVII Testatur etiam D. Franciscus Sensi, Nobilis Perusinus & Protonotarius Apostolicus, quod ante inductam clausuram præfatam, [aliæque infirmitates, per reliquias] puer ipse eodem adductus sit, propter capitis dolores quos patiebatur, & ligneo impositus lectulo, surrexerit omni prorsus dolore liber.

XXXVIII D. Bernardinæ Cicci, graviter infirmæ, germana sua Sor. Thomasia misit pauxillum olei, sumpti ex lampade in suo monasterio intra cellulam prædictam ardere solita: quod eo inunctæ mox profuit ad salutem.

[vel oleum lampadis;] XXXIX Mag. Sebastianus Bona-dote, ensiarius Perusinus, urgente calculo & doloribus colicis in extremum vitæ discrimen adductus, epdem oleo mortem evasit.

XL D. Cæcilia Angeletti Perusina simili unctione liberata est a dolore pedum, quo ambulare impediebatur.

XLI Denique Sor. Maria Joanna Doni, ibidem Monacha, juravit quod cruciatum dentium, continuis annis quatuor toleratum, abegerit usus istius olei.

[240] Est autem prædicta B. Columbæ cellula ea ipsa, quam Nobilitas Perusina quadratam humilemque ex asseribus construi fecit: intra quam habentur illius lectulus, suppedaneo altaris non dissimilis, [ardentis in ejus cella ubi istæ servantur:] cum vili stragulo; intestina item Beatæ, pileusque & cilicia duo ex crinibus equinis; duæ catenæ, quæ per humeros pectusque & dorsum ductæ sustinebant totidem circulos ferreos latitudine digitorum quatuor, similiter ibidem conspiciendos: uti etiam ibi videre est disciplinas duas, ex ferreis catenulis compositas; tunicam albam grossioris panni, Mantellum nigrum itidem laneum, filum quod ipsa nevit, mensula, ceroma vulneri quondam illius applicatum, peregrini baculus, & aliæ nonnullæ Reliquiæ: imprimis autem illa Crucifixi imago supra telam depicta, quam Peregrinus (de quo alias) attulit; quæque inauratis limbis pulcherrimis circumducta, majoris venerationis ergo oppanso velo custoditur, cum multis ex omni parte anathematis argenteis: quæ omnia & singula ipse meis oculis sæpe conspexi, in prædictam cellulam frequenter ingressus, commoditatem mihi ad id præbente arte medendi quam profiteor: infinitæ autem gratiæ ibidem a fidelibus relatæ sunt, quemadmodum ex meipso testari etiam possum. Hactenus Balestra, in Præfatione vero libri, ad Priorissam & Sorores monasterii, causas exponens quibus adductus est ad suam historiam conscribendam, primam allegat debitum gratitudinis pro beneficiis multis acceptis, quorum præcipuum sic refert:

[241] Anno MDCXLVIII, die X Octobris in Dominica, hora noctis VIII, doloribus nephriticis in dextro latere cœpi urgeri vehementissime, [Auctortadem unctione utens] istic enim erat calculus, egressum moliens. Hoc in tormento cum integra fuissem hora, nullā quietis partem recipiens; ad caram meam Matrem, sanctam, inquam, Columbam recurri, meque oleo unxi, quo dum viveret utebatur, quodque mihi dederat Sor. Maria Joanna Doni, infirmaria in monasterio Columbarum cui medicus serviebam. Unxi autem, & denuo me unxi magna cum fiducia, quam habebam in illo cælesti liquore collacatam, neque spe mea fraudatus fui. Etenim vix medio horæ quadrante post dictam unctionem elapso, [expellit calculum.] in cubitum dextrum elevatus, tentavi si possem vomitu levare stomachum: statimque omni dolore liberum me sensi, qui tamen tam acerbus est, quam in hac vita pati homo possit. Deinde quatuor horis quievi, & expergiscens sensi calculum a renibus per ureteres meare ad vesicam: gratiasque liberatrici meæ reddidi: cum alias dolores istiusmodi durare mihi soleant ad duas pluresve dies ac noctes; tunc vero post invocatam Sanctam intra horæ quadrantem cessaverunt.

[242] Hic finis esse nobis poterat agendi de B. Columba: ut tamen dies hic XX Maji, quarto Tomo designatus, quando inceperat imprimi quintus; deinde vero huc translatus, apte connectatur cum initio diei sequentis, propterea recudendo; placet vacaturam alias sesquipaginam implere Epistola Dedicatoria illa, quam primæ suæ eique antiquißimæ versioni Italicæ, cujus in Commentario prævio facta mentio, Leander de Albertis præfixit eadem Italica lingua, cum insigni ipsius Beatæ Columbæ commendatione.

ADMODUM HONORANDÆ MATRI D. SOR. HIERONYMÆ TEPPOLÆ VENETÆ ORDINIS S. CLARÆ DE MURANO
FR. LEANDER DE ALBERTIS BONONIENSIS
ORDINIS PRÆDICATORUM S. D.

Quam proficua sit lectio præclararum actionum, a personis sapientia & virtute insignibus editarum, Mater semper veneranda, non equidem existimo posse me, rudi incultoque meo stylo idonee explicare. Per illam enim humanus animus, quodam veluti letargo pressus aut ærugine obsitus, excitatur aut expolitur: neque fieri potest, ut vitiorum criminumque suorum pelago quantumvis profundo immersus, non concipiat aliquod inde emergendi desiderium, mentis suæ oculos intendens in considerationem virtutis, quam laudari tantopere conspicit; festinetque assurgere, dimissis operibus peccaminosis, & transire ad mores vitamque meliorem, ut in iis de die in diem proficiens, annumerari aliquando etiam ipse mereatur hominibus illustribus atque præclaris. Hac de causa antiqui illi totique mundo laudatissimi Romani, statuas, colossos, triumphales arcus, aliaque publica ædificia, ex ære aut marmore, conficienda decreverunt; quorum aspectus continuus jugem conservaret memoriam virorum, celebri aliqua actione commendabilium posteritati, sive ea effectus esset eximii subtilisque ingenii, seu partus fortitudinis raræ roborisque corporei; ut ex iis discerent spectatores, quanto etiam apud mortales in pretio sit virtus; itaque ad eadem decora, imitatione exprimenda, excitarentur etiam ipsi. Nec minus illis bene consulti fuerunt sapientissimi fundatores celeberrimæ nostræ Christianæ Religionis: nam & ipsi constituerunt aras & templa erigenda invictis fidei intemeratæ propugnatoribus, & horum actus excellentes describendos curarunt; ut in iis, velut in speculum per omnia deinceps secula intuerentur generationes venturæ; & intuendo stimularentur, ad sequenda eorum vestigia, sequendo autem pertingerent ad finem tantopere concupitum. Hæc ego considerans, & animadvertens quomodo ætate nostra apparuit rutilans quædam stella, genuina imago, & tersum speculum omnis virtutis, inclita scilicet Christi Virgo Soror Columba Reatina, operum suorum admirabili splendore illuminans mortalium mentes; ut exinde perficere possent, non solum Umbri atque Etrusci ac Litterati, sed quicumque per omnem Italiam homines, ii præsertim quibus Latinarum litterarum cognitio nulla suppetit; eidem beatæ Virgini hanc pulcherrimam statuam ac velut arcum triumphalem erexi, non ex candido marmore, aut petris aliis, vel duriori metallo; sed litteris in omnem posteritatem legendis. Etenim nactus librum, de vita hujus Christo amabilis ac sapientis Sponsæ, Latine scriptum & compositum a venerando Patre Fr. Sebastiano Perusino, sacræ Theologiæ Doctore eximio, antiquæ probitatis magnæque auctoritatis viro, nihil a se narrari professo, nisi quod vel suis ipse vidisset oculis, vel a testibus fide dignissimis accepisset; libenter assumpsi mihi qualemcumque laborem, traducendi eum in linguam vulgarem, & aliquantulum contrahendi; itaque ad metam mihi præstitutam perveni, haud mediocriter delassatus in opere. Tum vero cogitare cœpi cuinam munus tantum præsentarem; & continuo menti meæ occurrit Tua semper honoranda memoria atque eximia caritas. Recordatus enim sum mutuæ dilectionis, inter nos cœptæ a decem retro annis, in civitate Pisaurensi, cum ibi per sacras Dominici Adventus ferias prædicarem seu concionarer, vivente etiam tum dilectissimo marito tuo, videlicet Illustrissimo Domino Joanne Sfortia, viro non minus prudente quam docto. Post tam bene auspicatum initium amoris nostri, cum ad meliorem vitam transiisset ille, & patrem non multo post secutus esset secundo genitus D. Constantius, puer bimulus; oculo tui excellentis ingenii sagaciter considerans fluxum & refluxum perpetuum fragilis hujus vita (si vitæ potest nominari) animumque subrigens ad sublimem istam atque felicem mansionem, ubi cum plena desiderii omnis sui satis-factione requiescunt & lætantur beatæ Sanctorum animæ, semper absorptæ prædulci contemplatione supremæ ac divinæ Majestatis; falsas, fallaces ac fragiles mundi hujus calamitosi promissiones generoso conculcasti pede, raptimque te recipisti in securum sanctissimæ Religionis azylum, & habitum monasticum induisti, spretis possessionibus, pompis, divitiis atque honoribus; utpote certo persuasa, quod servire Deo regnare sit: ideoque mundum cum vanitatibus suis dimisisti infelicibus amatoribus ejus. Ex hinc multo magis inter nos crevit illa jam olim inchoata dilectio, atque augementum adhuc capit quotidianum. Quamvis enim sub diversis duorum præstantissimorum sacræ Christo militiæ Ducum vexillis mercamus, Sancti inquam Patriarchæ Dominici & Seraphici Francisci, nihil id potest obesse caritati, quia ipsimet eadem inter se cum viverent ita fuerunt conjuncti, ut duobus in corporibus una dumtaxat anima spirare videretur. Qui propter jure merito munusculum hoc mittere Tibi volo; exiguum illud, quatenus a me est; regium vero, pro eo quod tractat argumento: ut cognoscant omnes in perpetuum, quou que divinus amor provehere animos hominum possit, non intuentium sub quo habitu, sed quali cum affectu quis Deo & Domino communi serviat. Conspicies hoc in libro admirandam verissimamque imaginem candidæ ac puræ sinceritatis, nulla simulatione inquinatæ: quantoque magis leges, tanto majori admiratione capieris, scio; quia reperies multa quæ videantur impossibilia effectu, non solum teneræ adolescentulæ, sed etiam maturæ ætatis mulieri. Verum oculos tollens ad supremum rerum omnium fabricatorem Deum, apud quem non est impossibile omne verbum, ejusque immensam virtutem considerans, exclamabis cum Psalmista, Mirabilis Deus in Sanctis suis. Itaque in præclarissima ista Virguncula comtemplaberis severissimæ pœnitentiæ constantiem rigorem, profundam demississimamque humilitatem, visceralem atque incensam dilectionem erga Deum & proximos. Inter cetera autem, admiratione non minima dignam judicabis victus illius rationem quotidianam; quandoquidem sustentata fuerit continua ac fere sola sumptione sacratissimi corporis Jesu Christi: rem enimvero raram, & paucis, quemadmodum scripta reperitur, concessam! Sic autem, o Mater mihi jugiter observanda, devote legens Vitam hanc B. Columbæ Sponsæ Christi, senties procul dubio efflorescere in tuo præstantissimo animo, desiderium illius imitandæ, quatenus tamen divinitus tibi concessum fuerit (nec enim in talibus mereque gratuitis tentandus cuiquam Deus est) imitando autem dignabitur Caritas Tua, meminisse humilis tui in Christo filii, Fr. Leandri; ut possimus aliquando ab hoc ærumnoso corpore soluti, pervenire ad præclaram victoriam, in amabili ac dulci societate sanctorum Angelorum; claraque & fulgida in luce videre & contemplari Deum, cum ipsa beata Virgine Columba, tamquam supremum remuneratorem & mercedem nostram magnam nimis. Id quod per suam misericordiam dignetur indulgere Tibi Deus, ut æternum vivamus. Vale, Mater semper veneranda. In Cœnobio S. Dominici Bononiæ, die XX Novembris, anno ab Incarnatione Domini MDXX.

Mai V: 21. Mai

Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon

Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 20. Mai

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 20. Mai

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung

Zum Schutz Ihrer Daten:
mit 2 Klicks empfehlen!

Unser Reise-Blog:

Reisen zu den Orten, an denen die
Heiligen lebten und verehrt werden.

- zuletzt aktualisiert 19.12.2014
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.