20. Oktober

DIES VIGESIMUS.

SANCTI, QUI XIII KAL. NOVEMBRIS COLUNTUR.

S. Caprasius, martyr Agenni in Gallia.
S. Primus, martyr Agenni in Gallia.
S. Felicianus, martyr Agenni in Gallia.
S. Datius, martyr Puteolis in Campania;
S. Zosimus, martyr Puteolis in Campania;
S. Januarius, martyr Puteolis in Campania;
S. Dorothea, martyr Puteolis in Campania;
S. Zosimus, martyr Puteolis in Campania;
S. Januaria, martyr Puteolis in Campania;
S. Eutychius, martyr Nicomediæ.
S. Promachus, martyr Nicomediæ.
S. Lucius, martyr Nicomediæ.
S. Marcellinus, martyr Nicomediæ.
S. Bermiacus, martyr Nicomediæ.
S. Zosimus martyr Nicomediæ.
S. Januarius martyr Nicomediæ.
S. Joannes, martyr in Civitate Castellana in Italia.
S. Marcianus, martyr in Civitate Castellana in Italia.
S. Barsabias, martyr in Perside.
SS. Socii decem, martyres in Perside.
S. Artemius, martyr Antiochiæ.
S. Agricola, presb. et conf. Suessione in Gallia.
S. Bradanus, in insula Mannia.
S. Orora, in insula Mannia.
S. Sindulphus, presb. et conf. in pago Remensi.
S. Fintanus Corach, conf. in Hibernia.
S. Fintanus Moeldubh, conf. in Hibernia.
B. Sonnatius, episc. et conf. Remis in Gallia.
S. Joannes III, episc. et conf. Comi in Italia.
S. Irene, virgo et martyr in Lusitania.
S. Vitalis, episc. et conf. Salisburgi in Germania.
S. Acca, episc. et conf. Augulstadiæ in Anglia.
S. Aderaldus, archidiac. et conf. Trecis in Gallia.
B. Humbaldus, episc. et conf. Autissiodori in Gallia.
B. Gaufridus, abbas, Saviniaci in Normannia.
B. Serlo, abbas, Saviniaci in Normannia.
B. Guilielmus, novitius, Saviniaci in Normannia.
S. Adelina, abbatissa, Saviniaci in Normannia.
S. Joannes Cantius, presb. et conf. Cracoviæ.

PRÆTERMISSI, ET IN ALIOS DIES RELATI.

S. Severinus, Noricorum apostolus, colitur Neapoli et in tota diocesi officio duplici hoc die, quo ejus reliquiæ, anno 910, e Lucullano Castello translatæ sunt. Ita Bollandus in adversariis. De hac translatione dictum est in Actis ad	VIII Januarii.
Apud Mindam natalis S. Feliciani episcopi et Martyris memoriam facit Martyrologium Romanum ex Auctario Molani ad Usuardum. Plura alia Usuardina auctaria, hac die S. Feliciani nomen exhibentia, videre licet apud Sollerium. Jam conjectarat Baronius in Annotatis ad Martyrologium Romanum hunc S. Felicianum Fulginatem esse. Et quidem, licet Hispani nonnulli, somniis fabulosi Flavii Lucii Dextri [Flavii Lucii dextri Chronic. ad an. 308, p. 365, edit. Bivarii 1627.] decepti, crediderint esse episcopum Malacitanum, Baronii tamen conjecturam cum veritate omnino esse consonam liquet ex his quæ decessores nostri exhibent ad diem XXIV Januarii; quod vero præsenti die colatur Mindæ in Westphalia causa est translatio reliquiarum, quas anno 965 in has partes ex Italia asportavit Otho Magnus imp.: quæ omnia enucleatius explicita vide ad diem [Act. SS, t. II Januar., p. 581.] , qua hic Sanctus Fulginii colitur,	XXIV Januarii.
S. Valerii translationem signat ad hanc diem Marietta propter translationem ossis brachii hujus Cæsaraugustani episcopi, anno 1121 factam, ut docent decessores nostri in ejus Actis ad	XXVIII Januarii.
S. Cornelii Centurionis, episcopi Scamandri elogium ad hanc diem texitur in Menologio Basilii; de cultu, gestis et episcopatu hujus viri, in Actis Apost. celeberrimi, in opere nostro jam disputavit Bollandus ad diem	II Februarii.
S. Austrebertæ V. translationem refert Usuardi Altempsianum auctarium et Bruxellense S. Gudulæ, utrumque apud sollerium, ad hanc diem; atque eam tempore suo in ecclesia Audomarensi festo duplici hac die celebratam fuisse ab Henschenio annotatum reperio. Hanc translationem signavit jam Bollandus [Ibid., t. II Februar.. p. 418.] in Commentario de S. Austreberta, abbatissa Pauliacensi, ad diem, qua colitur,	X Februarii.
S. Marciani episcopi et Martyris Dertonensis inventionem celebrat hodie, et quidem recte, Ferrarius; eam illustratam vide in opere nostro ad diem	VI Martii.
S. Pancratii translationem signat hodie Florarium Ms. decessorum nostrorum. Æstimavit Bollandus agi de S. Pancratio, Martyre Romano, de quo in opere nostro dictum est ad	XII Martii.
S. Quirini presbyteri et Martyris meminit hodie editio Lubeco-Coloniensis Usuardi; quem Quirinum sibi ignotum subjicit Sollerius. Sed presbyteri titulus tenebras creavit hagiographo; nam dubium esse non potest quin hic agatur de S. Quirino Martyre Romano. Scilicet in Missalibus et Breviariis Trajectensibus ad Mosam ineuntis sæculi XVI, quæ plura numero habemus, S. Quirinus ad hanc etiam signatur diem. Hunc autem Quirinum reapse Martyrem et Tribunum Romanum esse manifestum facit vel ipse hujus S. Quirini cultus in his partibus, ex quo tempore ejus reliquiæ Roma Novesium ad Rhenum delatæ fuerunt anno 1050, atque hinc in varia Belgii loca dispersæ. Vide itaque ejus Acta in opere nostro ad	XXX Martii.
S. Dionysii memoria ad præsentem diem recolitur in duobus Kalendariis arabicis coptitarum, quorum editionem Em. Card. Maio debemus. In altero [Scriptt. vett. nov. Collectio, t. IV, part. II, p. 18.] vocatur Astronomus, in altero recentiori [Ibid., p. 98.] episcopus Corinthi, Martyr sub Diocletiano et Maximiano imperatoribus; in Kalendario vero Æthiopico, quod edidit Ludolfus [Hist. Aethiopica, p. 395.] , nude episcopus dicitur. Nullus venit ad Diocletiani tempora Dionysius in ordine Corinthiorum præsulum [Cfr Lequien, Oriens Christ. t. II, col. 158.] ; agitur forte de S. Dionysio, ex Historia ecclesiastica Eusebii celeberrimo, qui M. Aurelio Antonino et L. Ælio Vero floruit, et in Martyrologio Romano celebratur die, ad quam de eo dixerunt decessores nostri,	VIII Aprilis.
Gnesnæ in Polonia, translatio S. Adalberti episcopi et Martyris ex cœnobio Tremesnensi ad eam civitatem annuntiatur hodie a Menardo et Ferrario. Hanc translationem illustravit Henschenius in opere nostre ad diem natalem S. Adalberti	XXIII Aprilis.
S. Zenobii episcopi Florentini Vitam dedit ad hanc diem hagiographus Butler, monens tamen ejus festum agi Florentiæ, ad diem, ad quam fuse in opere nostro de eo dictum est,	XXV Maji.
S. Joelem prophetam reperio ad hanc diem in aliquot Kalendariis Coptitarum [Cfr Mai, Scriptt. vett. nov. Collect., t. IV, part. II, p. 18 et 98.] ; de eo in opere nostro actum fuit ad diem	XIII Julii.
SS. Avelsi et Valeriani discipulorum Christi memoriam facit ad hanc diem Grevenus et Florarium Ms., quod penes decessores erat. Verum flocci esse omnino facienda hæc Christi discipulorum nomina ostenderunt jam decessores [Act. SS., t. IV Jul., p. 17.] . Si quis Commentarium velit, multa cura elaboratum, de Christi et Apostolorum discipulis, adeat opusculum Ludewigii de Christi Apostolis [Die Apostel Jesu Christi, p. 90 et seqq. Quedlinburg, 1841.] ; si vero de eorum cultu, legat Cuperi nostri scriptionem ad diem, quo eorum memoria vulgo fastis sacris inscribitur,	XV Julii.
Memoria SS. Apostolorum Tertii seu Terentii episcopi Iconii, Marci episcopi Apolloriadis seu inculpati Barnabæ, et Jesu dicti Justi episcopi Eleutheropolis, et Artemii episcopi Lystrensis celebratur hodie in Menologio (ut id vocabant decessores nostri) Sirmundiano et in Synaxario Ruthenorum Ms. Recensentur hi autem a Græcis inter septuaginta duos Jesu Christi discipulos, de quibus, ut modo dicebamus, in opere nostro tractatum est ad	XV Julii.
Natale Simplicii, cujus castitas et vita miraculis probata multorum salutis causa fuit, ita ut trium millium hominum multitudo gremio genitricis ecclesiæ exciperentur ac vitalis lavacri fonte diluerentur. Ita Rhabanus in Martyrologio [Ap. Canisium, vet. Lect., t. II, p. 344.] . Similiter Notkerus: Item Simplicii, cujus vita probabilis fuit multis causa salutis, ita ut tria millia hominum baptizatorum gremio matris ecclesiæ susciperentur [Ibid., p. 182.] . Placuit hæc recitare imprimis ut appareat Notkeri dicta desumpta fuisse ex Rhabano et proin huic soli hanc commemorationem deberi. Porro quam turbatum sit Rhabani Martyrologium satis in præsenti volumine ostensum fuit in Commentario de S. Florentio Trevirensi [Vide supra, p. 30.] . Ex solius itaque Rhabani auctoritate nequaquam impedimur quin hunc S. Simplicium eumdem habeamus ac Augustodunensem, licet ipse Rhabanus de eo mentionem fecerit ad diem XXIV Junii [Ap. Canisium, p. 332.] . Quod autem idem sit confici posse videtur his argumentis: primo omisit Notkerus ad diem XXIV Junii depositionem S. Simplicii Augustodunensis, licet eam legeret apud Rhabanum; quæ omissio alii sane causæ tribuenda non videtur, quam quod geminare nollet S. Simplicii in suo Martyrologio nomen; secundo videntur Rhabano præluxisse gesta quædam S. Simplicii, adeoque hic ævo suo illuster fuisse; quid ergo (si diversus sit) latuit alios subsequentes Martyrologos? Tertio quæ in hoc Rhabani encomio de S. Simplicio traduntur satis facile aptantur S. Simplicio Augustodunensi. Asseritur enim castitatem et vitam ejus miraculis probatam fuisse. Porro in Vita ejus, quam ex Gloria confessorum S. Gregorii Turonensis edidit Henschenius [Act. SS., t. IV Junii, p. 813.] reperimus omnino hanc potissimam S. Simplicii Augustodunensis esse laudem; in castitatis enim suæ testimonium ipse cum conjuge sua prunas ardentes veste intacta susceperunt. Hoc miraculo populus, sic pergit S. Gregorius, qui erat tunc incredulus, credidit Deo; et inter septem dies amplius quam mille homines sacri innovatione lavacri sunt renati. Quos suscipiens ecclesia gaudens cœlesti regno per hos milites copulavit. Tria millia habent Rhabanus et Notkerus: verum numerorum facilior est immutatio, quam ut hinc solida exsurgat difficultas. Vide ergo hujus S. Simplicii Acta ad	XXIV Junii.
SS. MM. Mauri pontificis, Pantaleonis et Sergii secundam inventionem celebrari die XX Octobris Vigiliis in Apulia testantur officia hujus ecclesiæ. De qua re vide Commentarium de his SS. MM. ad diem, quo Martyrologio Romano inscribuntur,	XVII Julii.
Exceptionis SS. Georgii diaconi et Aurelii Martyrum commemorationem faciunt ad hanc diem Usuardus, Martyrologium Romanum, Galesinius, Saussayus aliique. Nitidius loquitur Menardus in Martyrologio Benedictino ad hanc diem, male tamen Parisiis in monasterio S. Germani hanc exceptionem collocans: Parisiis, inquit, in monasterio S. Germani, translatio reliquiarum S. Georgii monachi, S. Aurelii et capitis S. Nataliæ, alias Sabigothonis, uxoris S. Aurelii. Sunt scilicet hi Martyres Cordubenses, anno 852 a Sarracenis occisi; quorum partim reliquias anno 858 in villam Acmantam detulit Usuardus: de qua re dictum fuit in Commentariis de S. Vincentio, præsenti insertis tomo [Vide supra, p. 85.] . Cæterum vide historiam eorum passionis et translationis in opere nostro, ad diem [T. VI Julii, p. 450 et seqq.] quo eorum natalis agitur	XXVII Julii.
S. Neoti presbyteri et confessoris meminit hodie Altempsianus Usuardi codex, quem in Anglia auctum sese adeoque ad usum fuisse ecclesiæ Wintoniensis ostendit Sollerius [Præf. ad Usuardum, p. LXIII, n. 253.] . Unde colligere est Sanctum hunc Neotum esse Anglum; et quum unum tantum hujus nominis Sanctum Angli celebrent, esse Neotum, monachum prius et presbyterum Glastoniensem, dein eremitam, post vero fundatorem monasterii, suo insigniti nomine. Præterea Adelwoldum Wintoniensem partem aliquam habuisse videri in transferendis S. Neoti reliquiis ex Cornubia in Huntingdoniam perhibuit jam Mabillonius et post eum Cuperus [Act. SS., t. VII Jul., p. 318, n. 27.] . Dubium itaque nullum superesse potest, quin hic agatur de S. Neoto, cujus Vitam nuperius ediderunt quidam Anglicani [Lives of the English Saints, Hermit Saints, p. 73 et seqq. London, 1844.] , decessores vero nostri ad diem	XXXI Julii.
B. Leo Bembus, episcopus Methonensis, et Venetiis maxime cultus, prodit hodie propter translationem, anno 1643 factam, in Hagiologio Italico; de eo dictum fuit in opere nostro ad	IX Augusti
Coloniæ Agrippinæ, in ecclesia sanctarum undecim millium Virginum commemoratio S. Hippolyti Martyris et sociorum ejus, cujus Hippolyti corpus ibidem per translationem requiescit. Martyrium et translationem hanc illustravit Pinius noster, ad diem, qua celeberrimi hi Romani Martyres Martyrologio Romano inscripti sunt,	XIII Augusti.
Commemoratio Sanctorum patrum et confessorum Hypatii episcopi et Andreæ presbyteri habetur hac die in Menologio Græco, quod ex interpretatione cardinalis Sirleti edidit Henricus Canisius. Egimus de illis cum Martyrologio Romano ad diem	XXIV Augusti.
S. Fidis translationem annuntiat hodie Florarium Ms. quod penes decessores erat. De hac translatione vide in præsenti tomo acta S. Caprasii et ipsius S. Fidei acta ad	VI Octobris.
S. Demetrii M. Sirmii in Pannonia commemorationem ad hanc diem habet Ferrarius. Verum Demetrium Sirmiensem ad hanc diem ignorat Farlatus in Martyrologio Illyrico et in historia ecclesiæ Sirmiensis [Cfr Illyricum Sacrum, t. VII, p. 449 et seqq., t. VIII, p. 291 et seqq.] . Dubium itaque nullum est quin hic agatur de S. Demetrio Thessalonicensi, quum Farlatus, de Sirmii nominibus scribens, hæc habeat [Ibid., t. VII, p. 449.] : Commune vocabulum, quo ab historicis nonnullis sequiori ævo et ab incolis ad usque hanc ætatem solet hæc urbis vocari nativa eorum lingua Mitrovitrium est; urbis scilicet vel oppidum Demetrii, ab celeberrimo templo, quod Leontius Illyrici præfectus exstruxerat sæc. VI S. Demetrio Martyri Thessalonicensi. Hæc fusius exposita vide in opere nostro ad diem, qua Sanctus hic Martyrologio Romano inscriptus est,	VIII Octobris.
S. Andronici M. festum indicatur ad hanc diem in Menogio Ms. Mazariniano; videtur socius SS. Probi et Tharachi, de quibus egerunt decessores nostri ad	XI Octobris.
S. Andreæ in Crisi commemorationem ad hanc diem fieri in antiquioribus fastis sacris, notatum fuit in ejus actis ad	XVII Octobris.
SS. Feliciæ Martyris et Justi pueri meminit hodie Grevenus. Hæc Felicia mater est hujus S. Justi pueri; de utroque dictum fuit ad diem, quo S. Justus colitur,	XVIII Octobris.
SS. Felix et Augebertus MM. coluntur hac die aliquot in locis; de iis actum in præsenti volumine ad	XVIII Octobris.
Antiochiæ Beroræ Pelagiæ et aliorum quadraginta novem mentio hodie fit in Divionensi auctario Bedæ [Act. SS., t. II Martii, p. XXXV.] . Est mera transpositio ex die præcedenti, ad quam de iis dictum est,	XIX Octobris.
S. Cleopatræ sanctimonialis in Moscovia memoria prodit hodie apud Castellanum ex Ephemeridibus Ruthenicis editis a Papebrochio; apparet item inter Sanctos Ruthenos apud Culcinium. Laborarunt Papebrochius, Culcinius et Assemanus [Cfr ejus Kalend. eccl. univ., t. V, p. 310.] ut quæ esset indagarent. Solutam hanc quæstionem reperiet lector in Commentario de S. Varo ad	XIX Octobris.
SS. Sadoth et sociorum CXX MM. in Perside meminit hodie Ferrarius; vide ad	XIX Octobris.
De S. Verano dictum ad	XIX Octobris.
Romæ natale Asterii Presbyterii exhibet ad hanc diem auctarium Barberinianum Bedæ [Act. SS., t. II Mart., p. XXXV.] . Est transpositio ex die præcedenti	XIX Octobris.
Apud Alexandrinam S. Pelagiæ, quæ peccatrix appellatur, longum texitur ad hanc diem in Hagenoyensi Usuardi auctario encomium; est confusio cum S. Pelagia Antiochena, de qua dictum fuit ad diem præcedentem	XIX Octobris.
In diœcesi Autissiodorensi dedicatio basilicæ Pontigniacensis; eodem die consecrata est ecclesia Caroli loci Sylvanectensis; de Misericordia Pictaviensis; Porigniaci in Aquitania; et de Valloliis apud Morinenses. Ex Kalendario Cisterciensi.
Mediolanensis metropolitanæ ecclesiæ consecrationem, a S. Carolo Borromæo peractam, celebrat hodie martyrologium Mediolanense.
S. Ammonius Victor M., anno 1642 ex Catacumbis Lucam in S. Joannis illatus, hac die defunctus in tumulo passim obvio legitur.
Ambiani S. Maximi diaconi et martyris memoriam consignant ad hanc diem Saussayus et alii. Verum in Kalendario præfixo Breviario Ambianensi anni 1554 et similiter in libris liturgicis recentioribus S. Maximi nomen omnino non apparet. Omisit eum itaque Castellanus, satis intelligens esse merum Saussayi errorem. Procudit scilicet hic martyrologus S. Maximum Ambianensem ex S. Maximo diacono et martyre Aviensi, qui hoc tempore die XIX Octobris maxime colitur (ad quam diem ejus Acta dedimus), olim vero ut et nunc in Martyrologio Romano die XX Octobris; plura de hoc sphalmate omittimus.
S. Neonis M. nomen legitur ad hanc diem in codicibus Hieronymianis Gellonensi, Augustano, Labbeano et Laureshamensi; in auctariis Usuardinis Cluniacensi, Altempsiano, Belini et Molani; in Martyrologio quem dicunt Canisii et in Catalogo Ferrarii. Scripsit de hoc Sancto Sollerius in suo Usuardo: Novi septem Neones, quis hic signetur nescio. In collectaneis Mss., conjecit Henschenius eumdem esse ac S. Neonem, qui ad XVII Januarii in Usuardo genuino laudatur. Nil habemus unde eum discriminemus ab aliis ejusve palæstram indicemus. Sæculo X colebatur in abbatia S. Maximini Trevirensi, ut constat ex Calendario hujus ævi, edito ab Hontheimio [Prodromus Hist. Trev., t. I, p. 378.] , et apud nos Ms. conservato; verum licet abundemus scriptis de rebus et de Sanctis Trevirensibus et maxime S. Maximini, nulla hinc nobis lux affulget,
Walaferum archiepiscopum Duffelensem, alias Dunelmiensem, vel Dumblanensem in Scotia, seu etiam Dublinensem in Hibernia, qui Rumoldum instruxit in scientiis, sæpius jam inter prætermissos ablegarunt decessores nostri, eumque demum examini subjiciendum signarunt ad præsentem diem, qua laudatur a Camerario. Verum ego imprimis animadvertam Duffelenses numquam fuisse archiepiscopos; Dunelmensem episcopalem sedem creatam tantum anno 995 post derelictam Lindisfarnensem [Monast. Anglic. nov., t. I, p. 221.] ; Dublinensem tenebris involutam jacere nemo non novit. Licet enim d'Alton [The memoirs of the archbishops of Dublin, p. 16 et seqq.] seriem aliquam episcoporum seu archiepiscoporum proponat, quæ a S. Livino initium ducat; Lanigan [Eccles. Hist. of Ireland, cap. XX, § V, t. III, p. 288.] tamen, acutissimus rerum Hibernicarum indagator, non dubitat ita scribere: S. Sedulius, inquit, abbas et secundum quosdam episcopus in Ath-Cliath, nunc Dublino dicto, mortuus traditur anno 786. Si reapse episcopus fuit, solus erit de quo sibi adscribendo contendere possit Dublinum ante sæculum XI. Unde omnino ignorat Walaferum seu Gualaferum, quem ipse d' Alton [The memoirs, etc., p. 21.] sibi ex solo Molani auctario cognitum fatetur. Sedes autem Dumblanensis seu Dunblanensis fundata tantum fuit a rege Davide II circa annum 1152, ut tradit Carlisle [Topographical Diction. of Scotland, v° Dunblane.] ; neque inter antiquiores Scotiæ sedes eam numerat Pinkerton [An inquiry into the History of Scotland, t. II, p. 259 et seqq.] . Sublata ita Gualaferi sede, quæstio superest quid valeat ipsum id nomen, quod demum medio sæculo XVI in Domynsii S. Rumoldi Vita in lucem venisse videtur; quam alii solvant. Mihi vero satis sit ea hic annotasse, quibus Walaferus ex opere nostro excludendus videatur.
S. Colmani memoria celebratur hac die in Martyrologio Hibernico Tamlactensi, et dein quasi de alio Colmano, videlicet Drom-grenensi, mentio injicitur. Martyrologia Dungallense et Mariani Gormani unum hac die Colmanum Tuam-grenensem recensent; quocirca arbitramur duplicem Martyrologii Tamlactensis Colmanum mendum esse. Cæterum in eodem Martyrologio ad hanc eamdem diem in duos finditur S. Fintanus Moeldubh et similiter S. Ædanus Ingeldi de Mag-eo. Drom-greine seu potius Tuam-greine monasterium erat in Tuamonia, anno 1084 combustum [Colganus, Trias Thaumaturga, p. 634, col. 2.] , cui olim præfuerat S. Manchinus anno 735 defuuctus [Idem. Act. SS. Hiberniæ, p. 322, n. 2.] . Plura de hoc S. Colmano nos latent.
S. Ædanus seu Aidanus Ingeldi de Mag-eo, anno Domini 650 vita functus, prodit hac die in Martyrologio Dungallensi, et (ut in præcedenti memoria dictum est, in duos fissus) in Martyrologio Tamlactensi. Colganus bis ejus meminit, prius ubi ex Martyrologiis viginti duos Aidos seu Aidanos memorat [Acta SS. Hiberniæ, p. 221, col. 1.] , dein ubi texit Mageonensis ecclesiæ, in Occidentali Connacia sitæ, historiam [Ibid., p. 605. col. 2.] ; sed et ipse merum hujus sancti abbatis nomen novisse videtur.
S. Moeleonius episcopus et anachoreta laudatur ad hanc diem in Martyrologiis Dungallensi et Mariani Gormani: plura de eo non reperio.
Jusab, seu Jucab, alias Joseph, patriarchæ Alexandrini, festum signatur in Martyrologio Coptico Ms., in duobus aliis Mss. ejus obitus, in quarto Ms. et in Kalendario Æthiophico, edito Ludolfi [Hist. Aethiopiæ, p. 395.] curis, nudum ejus nomen; verum quum Jacobita hæreticus fuerit, die XVII Novembris anni 831 ordinatus, et die XX Octobris anni 859 vita functus [Lequien, Oriens Christ., t. II, col. 466 et seq.] , eum plane prætermittimus.
Scieb Tho. nomen occurrit mihi hodie in versione Ms. Kalendarii Chaldaici seu Syriaci, anno 1624 Romæ impressi: plura de eo non reperio.
Theodardum abbatem S. Heliæ consignatur ad hanc diem in Kalendario Ms. domus S. Salvatoris Antverpiensis. Monasterium S. Eliæ Basilianum exstare in Sicilia videre est in Actis S. Eliæ ad XX Julii [T. IV Julii, pag. 8.] ; verum inter SS. Basilianos, qui post Martyrologium Romanum veniunt, nullus est Theodardus. Annotatum reperio eum esse Benedictinum et Cisterciensem; verum inter SS. Benedictinos aut Cistercienses nullus etiam locus Theodardo abbati.
Caprasium priorem Carmeli ad hanc diem memorat antiquum Mechliniense Carmelitarum Kalendarium; verum adi prætermissos nostros ad diem XV Octobris, ubi cernes eum Sanctis non accensendum videri annalistæ Carmelitano Lezanæ.
Anonymum Martyrem beati titulo ad hanc diem exornat Arturus in Menologio Francisco, ejusque palæstram Anconæ collocat. Scripsere ad Bollandum Minoritæ Anconitani hunc sibi plane incognitum.
Prisci Confessoris memoriam hodie facit Grevenus. Verum quum ipse solus sit, nec ulla alia reperiamus vel Martyrologiorum auctaria vel Kalendaria, in quibus hodie S. Priscus prodeat, et aliunde Grevenus toties Sanctos in alios transferat dies, habendus videtur ille Priscus Confessor ex numero eorum, quorum vita ad varios illustrata fuit dies et qui numero plures sunt quam ut hic indicentur.
B. Catharinam Columbinam, consobrinam S. Joannis Columbini, et Jesuatissarum fundatricem, anno 1307 die XX Octobris mortuam, Fasti Senenses et bene multi alii scriptores titulo beatæ compellant, sed, inquit Cuperus [Act. SS., t. VII Julii, p. 353,] , Ferrarius in Catalogo SS. Italiæ aliique martyrologi de illa non meminerunt. Unde suspicor publicam venerationem huic Catharinæ non exhiberi, eamque die XX Octobris inter prætermissos more nostro collocandam esse. Idcirco hac occasione (scilicet S. Joannis Columbini institutoris Jesuatarum) volui præcipua ipsius gesta hic transcribere, cum forte numquam alias in opere nostro de illis mentio sit facienda. Hæc ille. Neque feliciores fuimus in reperiendis cultus signis, licet plura jam sæcula vix ejus efferatur nomen absque beatæ titulo. Videat itaque lector Commentarium de S. Joanne Columbino, numm. 142 et seqq. et Helyot in Historia ordinum Religiosorum.
Jacobus, archiepiscopus Leopolitanus, Alexander Alensis, doctor Parisinus, Franciscus a Codonia, apud S. Severini, Melchior a Benevento, Angelopoli, Seraphina, Virgo Romæ, titulo Beati ornantur ad hanc diem ab Arturo in martyrologio Franciscano; verum hæc appellatio non plus valet quam bonæ memoriæ.
Marchio Garzias, Hispanus de Zamora, Franciscus de Joiosa, in terra civitatensi, Agnes et Isabella, filiæ Henrici II, reg. Cast., Joanna Merzenichia, Aquisgrani, memorantur hodie cum laude ab Hubero in Menologio Franciscano, ubi et plerosque ab Arturo recensitos habes.
Irmendardis, Ludovici regis filiæ, in monasterio insulæ Chiemensis, iterum memoria prodit apud Bucelinum. Vide quæ de ea dicta sunt inter prætermissos ad diem	XVI Julii.
Diorchildis, V. Benedictina, in agro Meldensi, Seraphina, V. Abbatissa Clarissa, Romæ, et Elisabeth a Deo, V. Cist. in Arouca Portugalliæ titulo beatarum donantur ad hanc diem in Gynecæo Arturi.
B. Gasparis Arnoldi, Dinslacensis Menapii, passi ab hæreticis anno 1572, memoriam hodie recolit Gelenius lib. 4 de Coloniæ Agrippinensis magnitudine.
Ven. Ursulam Benincasa, Teatinarum monialium fundatricem, in odore sanctitatis anno 1618 Neapoli mortuam, jubet Castellanus in supplemento [Pag. 717.] adscribi ad hanc diem in suo Martyrologio; verumtamen nos eam præterire cogimur, quod nulla cultus ecclesiastici signa deprehendimus: cæterum plures circumferuntur vitæ et fuse de ea agitur in Teatinorum Historia.
S. Malchi festum annuntiatur hodie in Kalendario Ms. Coptico; verum in universo synaxario seu martyrologio ecclesiæ Alexandrinæ Coptitarum, quod circa annum 1425 Michael episcopus Atribæ et Meligæ edidit [Mai, Scriptt. vett. nov. collect., t. IV, part. II, p. 93.] , nomen cujusvis S. Malchi non occurrit. Unde non videtur sanctus natione coptus esse. Vix itaque dubito quin idem sit ac S. Malchus, monachus Maroniæ prope Antiochiam in Syria, de quo cum Martyrologio Romano dicemus ad	XXI Octobris.
Coloniæ passio Sanctarum Virginum Marthæ et Saulæ cum aliis pluribus: verba sunt Martyrologii Romani ad hanc diem, subjiciente in Annotatis Baronio de his Usuardum hac die adstipularique vetera Mss. Quod omnino verum esse deprehendet lector ex Usuardi editione Solleriana. Præsenti etiam die eas celebrant Galesinius, Arturus in Gynecæo et Ferrarius in nova topographia ad Martyrologium Romanum V° Coloniæ. Verumtamen observandum est hæc nomina venire ad diem sequentem in Kalendario ecclesiæ Germanicæ Coloniensis sæculi noni, editum ab erudito viro Antonio Josepho Binterim, in quo ad XXI Octobris legimus: S. Hilarionis et scarum XI virg. Ursule Sencie Gregorie Pinose Marthe Saule Britule Satnine Rabacie Saturie Palladie; unde patere SS. Martham et Saulam de Ursulano manipulo esse; de quo Usuardus non meminit die, ad quam de eo agemus cum ipso etiam Romano Martyrologio,	XXI Octobris.
In monasterio Toleiensi depositio S. Vandelini seu Wendelini abbatis, quondam regis Scotorum filii: ita Menardus ad hanc diem, comites habens Wionem in Ligno vitæ, Molanum in auctario ad Usuardum, Ferrarium, Saussayum, Kalendaria Hibernicum et Farfense, quæ penes decessores erant. Dicemus de eo ad diem, quo illustrior ejus cultus est,	XXI Octobris.
B. Bertholdum, Livonum episcopum, signat ad hanc diem Gelenius in sacris et piis fastis Coloniæ [De Coloniæ Agripp. Magnit., lib. IV, p. 733.] . Licet ego vix dubitem quin olim hic secundus Livonum episcopus initia quædam cultus ecclesiastici habuerit, quum vetus chronicum agens de martyribus Ykeskolensibus, hæc quæ singularem in martyres et episcopus observantiam ostendunt tradat [Gruber, Origines Livoniæ, p. 37.] : Horum corpora in Ykeskolensi quiescunt ecclesia, atque apposita sunt tumbæ episcoporum Meinhardi et Bertholdi; quorum primus confessor; secundus martyr, ut supra dictum est, ab eisdem Livonibus occisus occubuit; licet, inquam, valde probabile videatur aliqua cultus initia exstitisse, ut imagines et statuas cum titulo Sancti, reliquiarum elevationem supra terram, anathemata et alia similia, quum tamen de his nobis non constet, nondum licet nobis de B. Bertholdo agere; sed siquis nos hæc doceat, libenter et de B. Bertholdo et B. Meinardo et de Livoniensibus martyribus, adeoque de ecclesiæ hujus originibus dicemus ad diem, quo Bucelinus B. Bertholdi nomen profert,	XXI Octobris.
S. Hilarion, S. Asterius et S. Viator veniunt hodie apud Notkerum errore unius diei; de eis dicemus	XXI Octobris.
SS. MM. Stephani, Pauli, Petri et Andreæ, episcopi, qui pro defensione SS. Imaginum sub Constantino Copronymo passi sunt, memoriam hodie recolunt Menæa Mss. Bibliothecæ Ambrosianæ, siglis F. N. 178 notatæ; de iisdem agemus ad diem, qua alii Fasti sacri græci et latini eorum laudes celebrant,	XXVIII Novembris.
Romæ martyrium S. Eusebii presbyteri et S. Marcelli diaconi, sub imperatore Valeriano et præfecto Nummio Albino decollatorum, celebrat in supplemento suo Castellanus. Nos de iis et eorum sociis dicemus cum Martyrologio Romano ad	II Decembris.
Augustoduni Æduorum relevatio corporis S. Lazari Christo dilecti episcopi et martyris, facta temporibus Ludovici VII, annuntiatur hodie a Saussayo; monumenta ad hanc rem pertinentia congessit R. D. Faillon [Monuments sur l'apostolat de Sainte Marie-Madeleine, etc., t. I, col. 72l et seqq.] : quæ vide, donec in opere nostro dicatur de S. Lazaro secundum Mrlgm Romanum ad	XVII Decembris.
S. Walfredi seu Wilfredi, primi abbatis Duellii (Hohen-Dwiel) in Germania, memoriam ad hanc diem consignatam reperimus in adversariis decessorum nostrorum; de eo cum Bucelino dicemus ad	XX Decembris.

DE S. CAPRASIO EJUSQUE PROBABILITER SOCIIS SS. PRIMO ET FELICIANO MARTYRIBUS AGENNIS, IN AQUITANIA.

ANNO VERISIMILITER 303.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Caprasius, martyr Agenni in Gallia (S.)
Primus, martyr Agenni in Gallia (S.)
Felicianus, martyr Agenni in Gallia (S.)

§ I. Sanctorum memoria in fastis, Actorum variorum fides, et passionis synopsis.

J. V. H.

[S. Caprasii memoria in omnibus Martyrologiis,] S. Caprasii passionem et gloriam sub hac die XX Octobris omnia Martyrologia classica enuntiant. Usuardus imprimis hæc habet: In Galliis civitate Agenno, S. Caprasii Martyris, qui, quum rabiem persecutionis declinans lateret in spelunca, tandem animatus ad tolerantiam passionis, ad aream certaminis properavit, et palmam martyrii fortiter dimicando promeruit. Præiverat Usuardo, elogium amplius texens, Ado: In Galliis, civitate Agenno, S. Caprasii Martyris. Qui quum rabiem persecutionis declinans, lateret in spelunca, audiens B. Fidem Virginem pro Christo fortiter agonizare, animatus ad tolerantiam passionum, oravit ad Dominum, ut si pro certo eum dignum gloria martyrii judicaret, ex lapide speluncæ illius aqua limpidissima emanaret. Quod quum Dominus continuo præstitisset, ille securus ad aream certaminis properavit, et palmam martyrii fortiter dimicando promeruit. Eadem fere habet Martyrologium Romanum hodiernum, omissis tamen vocibus pro certo, additis autem aliis, sub Maximiano. At vero ex Hieronymianis eliminatum vult Florentinius S. Caprasii nomen, quocirca illud italicis, ut vulgo dicitur, formis exprimit: sed Caprasium, inquit Sollerius in suo Usuardo ad hunc diem, (quocum conferendus est etiam Ado, a Dominico Georgio editus) certo memorant Hieronymiana, nec est cur adjectitium reputet Florentinius, nisi quod forte in codice Lucensi abfuerit.

[2] [vario tamen habetur die.] Licet vero pro sanctitate et cultu S. Caprasii unanime habeamus Martyrologiorum testimonium, dissentiunt tamen aliqua in assignanda die, qua ejus celebranda est memoria. Sic Kalendarium Vaticanum, initio sæculi undecimi exaratum [Martyrol. Adonis editum, a Dom. Georgio, p. 701.] , S. Caprasium cum S. Fide conjungit sub die VI Octobris his verbis: Prid. non Oct. SS. Caprasi et Fidei mar. Idem habent aliqua Usuardi Auctaria, quæ videre licet apud Sollerium sub ista die. Verum longe majores et numero et auctoritate sunt sacri fasti, qui utriusque Sancti martyrium quindecim dierum spatio separant. Conjunctionem autem manasse crediderim ex eo, quod, ut in Usuardo et Adone legi potest, in elogio S. Fidis Agennensis dicatur S. Caprasius Virginis exemplo ad agonem animatus; quam quidem annuntiationem aliqui imprudentius contrahentes, utrique Martyri communem passionis diem fecerunt. Et vero Josephus Ghesquiere in commentario prævio Actis S. Fidis ad diem VI Octobris [Act. SS., t. III Octobris, p. 269, n. 21.] recte animadvertit: Si, ut Actis Surianis insistamus, sub ejusdem diei VI articulo, id est, ut ego exponendum arbitror, si sub vesperam S. Caprasius e sua rupe, ubi latitabat, eminus vidit generosum Virginis nostræ pro Christo certamen, eoque ad agonem animatus fuerit, haud facile tantum temporis eo die reperies, ut is iteratas preces fundens cœlestibus visis recreari, fontem e rupe elicere, in urbem se conferre, judici se sistere, ab eo rite interrogari, blanditiis ab eo ad idolatriam allici, minis terreri, a tortoribus laniari, Christi nomen populis prædicare, ex sententia judicis ad delubrum adduci, ad sacrificandum rursus impelli, et litare renuens capiti truncari potuerit. Hæc videlicet nimium multiplicata sunt, ut una diei particula superstes omnia complectatur. Sed si quindecim dierum intervallum inter utrumque martyrium ponamus, omnia commode et ex ordine fieri possunt. Quocirca natalis S. Caprasii die XX Octobris reponenda est, cui opinioni favet martyrologorum numerus et auctoritas. Wandelbertus quidem, quum sub sexta die seu pridie nonas Octobris cecinisset de S. Fide [D'Achery Spicil., t. II, p. 53, edit. Paris 1723.] :
Virgo Fides pridie (nonas Octobris) hinc felici morte triumphat,
sub die XX Oct. S. Caprasium memorat hoc versiculo:
Ternum cum deno (Kalendas Novembris), Caprasi martyr, honoras.

[3] [Acta præsidialia] Duo porro sunt Actorum genera, quæ S. Caprasii gesta referunt; nempe ea, quæ de solo Sancto Martyre, nulla de S. Fide mentione facta, agunt, qualia Ghesquierus de S. Fide exhibuit, in quibus S. Caprasii nomen nuspiam occurrit. Horum autem tria exemplaria habemus, nempe unum typis excusum in Appendice ad Novam Bibliothecam Mss. Philippi Labbe, et duo alia manu exarata apographa ex codicibus S. Laurentii Scurialensi et Ecclesiæ Toletanæ, et hæc quidem Labbeano exemplari uberiora. Prima statim fronte sincera videntur, imo Actis præsidialibus, adeoque fide dignissimis, accensenda apparent: verum accurate inspicienti spuria omnino sunt, quoniam, mutato Martyris nomine et loco, S. Symphoriani Augustodunensis Acta non solum in omnibus passionis adjunctis, sed et in verbis ad literam referunt. Cæterum hæc eadem S. Symphoriani Acta jam circumstantiis historiæ et martyrii S. Silvani substrata fuisse olim demonstratum ad diem XVI Octobris fuit [Act. SS., t. VII Octob., p. 823 et seq.] .

[4] [perperam a S. Symphoriano derivata sunt;] Nunc autem quod sint una eademque Acta S. Symphoriani et Caprasii paucis verbis est ostendendum. Imprimis utriusque martyrium sub Aureliano ponitur in codicibus Scurialensi et Toletano; Labbeanum tamen exemplar S. Caprasium passum refert sub Maximiano, et hoc quidem, ut infra videbimus recte. Dein initio sunt prorsus eadem, nempe: Sub Aureliano principe, quum adversus Christianum nomen persecutionis diræ procella detonaret et ad delendam religionem catholicæ legis imperii sui decreta converteret, erat tum in Augustodunensi urbe (in urbe Agennensi) Fausti nobilis viri (nobilissimi) filius, nomine Symphorianus (Caprasius) christianæ familiæ, litteris bene instructus et nomine [Ruinart. Act. sinc. Mart., p. 79.] . Quæ uncis inclusimus ex Actis S. Caprasii deprompta sunt. Jam mirabile est Symphorianum et Caprasium habuisse patres homonymos, sed mirabilius homonymum fuisse tyrannum, Heraclium; tandem portentosum est in utriusque martyrio intervenisse matrem, iisdem plane verbis filium ad mortem fortiter subeundam animantem, ut cæterum nihil dicamus de responsionibus utriusque athletæ pariter iisdem. Quod porro a S. Caprasio ad S. Symphorianum traducta non sint hæc Acta, sed e contrario, facile intelligitur; quoniam a S. Gregorio Turonensi Acta S. Symphoriano tribuuntur lib. I de Glor. Mart. cap. LII [Cfr. Act. SS., t. VII Octob., p.824, n.7] et longe celebrior est Sancti Augustodunensis quam Agennensis fama et cultus.

[5] [alia S. Fidis passioni immixta,] Abjudicanda idcirco sunt Acta Sancto nostro Agennensi perperam attributa; et investigandum nobis est in alterum Actorum genus, quæ frequenter sub die VI Octobris, quo S. Fides colitur, apud hagiologos reperiuntur; quamvis autem in Passionis historia referenda hi scriptores de rebus gestis accurate satis concordent, stylo tamen et additamentis quibusdam quam plurimum discrepant. Nam istius generis Acta octona (de metrica Vita latius postea disseremus) coram habemus: quod si Acta e Grimbergensi codice deprompta et a nobis cum opportunis additionibus edenda, tamquam normam reliquorum adhibeamus, septena, quæ penes nos sunt, huc fere rediguntur. Est enim nobis præter Surium, imprimis Legendarium manu exaratum in pergameno, olim Grimbergensis abbatiæ in Brabantia, quod nullum Sanctum B. Lamberto, an. 708 defuncto, juniorem complectitur, ex quo quidem conjectari licet, præluxisse librario exemplar longe antiquissimum. Istud itaque Legendarium simillimum est, quoad Sanctum nostrum spectat, Suriano; ita tamen, ut habeat Prologum, qui deest in Surio, qui vicissim refert historiam translationis, in Grimbergensi codice omissam. Codices Ultrajectinus S. Salvatoris, Rubeæ Vallis, qui citatum prologum et translationem recitat, Trevirensis S. Maximini et Conchensis, pariter translationem exhibent, a Grimbergensi codice distant styli varietate; est tamen facile videre ex locutionum contextu, qui frequenter in unum concurrit, unam communemque omnibus historiam facem prætulisse.

[6] [quorum varia exemplaria habemus, et ex Mombritio] Sextum, quod coram habemus, Actorum exemplar reperitur in Legendario, typis Coloniensibus anno 1483 excuso, majoribus nostris incognito, quamvis biennio post Lovaniensibus formis recuso, de cujus prætio annotata ad diem XVI in Commentario prævio S. Eliphii num. 4 videre est [Act. SS., t. VII Octob., p. 800.] . Porro et istud Legendarium eadem facta, mutata phrasi, refert, simulque locutionibus quibusdam suam cum reliquis affinitatem, ut diximus, demonstrat. Septimum ex Bonini Mombritii Sanctuario desumimus: est autem hæc passio reliquis contractior, quin tamen omittat aliqua quibus res gestæ Sanctorum illustrantur. Quapropter, ut lector quampiam sibi martyrii formet historiam, hic subjicimus [Sanctuarium, t. I. fol. 291.] . Passio sanctorum Fidis virginis et Caprasii Martyris. Passa est etiam sub Daciano sancta Fidis virgo, genere moribusque nobilis in urbe Agenno, ætate adhuc tenera passionis tempore: senex tamen sensu et opere. Nam ab ipsis cunabulis Dominum Jesum dilexit: et a Daciano requisita, se esse Christianam constanter ostendit. Cumque Deos gentium dæmonia esse asserens, nec blandimentis nec minis induci posset, ut eis immolaret, jussu præsidis super cratem æneam divaricatis membris extensa et substratis carbonibus adipeque flammis injecto, dum sic coqueretur, multos ad Christum exemplo suo convertit.

[7] [synopsin damus.] Tunc quoque S. Caprasius, qui præ timore præsidis juxta urbem sub rupis cujusdam foramine jacebat, et cuncta quæ intra murorum ambitus gerebantur, aperte videbat; dum virginem sic torqueri cerneret, oravit Deum, ut eam victricem in certamine faceret. Et rursus prostratus a Domino petiit, ut ei præmium martyrii illius demonstraret. Et vidit protinus, quod columba nivea de cœlo descendit, quæ coronam, auro gemmisque lucentem, super caput Virginis, ornatæ splendidis vestibus, collocavit, et ut circa Virginem Dei virtus clarior appareret, ipsa columba volitatu alarum et rore cœlesti sic ignem extinxit, ut nihil de incendio remaneret. Hoc ergo spiritualibus oculis cernens Caprasius, jam de victoria præsumens, rupem, sub qua manserat, dextera percussit et fons protinus erumpens, meritis sancti Caprasii omnibus infirmis usque nunc remedium salutis impendit. Exsiliens igitur Caprasius ad locum certaminis properavit, et Daciano Christianum se offerens, dum nec blanditiis nec minis flecteretur, tanta jubentis crudelitate laniatus est, ut inter alios circumflentes Primus et Felicianus fratres propter ejus patientiam conversi, cum ipso Caprasio et Fide Virgine plecterentur. Horum passio celebratur pridie nonas Octobres. Hactenus Sanctuarium Mombritii.

[8] [Eadem Acta metrice dedit Hildebertus:] Actis adhuc citatis affine est carmen de SS. Fide et Caprasio, in schedis Bollandianis bibliothecæ regiæ sub num. 8915 asservatum, et ex codice quodam Bremensi transsumptum. Rosweydi nostri manu adjiciuntur hæc verba: Videntur esse carmina Hildeberti Cenomanensis episcopi. Vide similia IX (imo II) Aprilis de Maria Ægyptiaca. Neque ullum aliud mihi occurrit testimonium, quo carmen istud Hildebertianum fœtum pronuntiem. Si auctores Historiæ litterariæ Franciæ [Hist. litt. de la Fr., t. XI, p. 403.] , sectemur, poëma Hildeberto abjudicabimus, quoniam versibus, ut vulgo dicitur, leoninis constat, quod genus carminum Cenomanensem non probari ipsi dicunt. Verum esto non probaverit Hildebertus, (neque enim id indagare cogor) certe carminis genere frequentissime ipse usus est, ut liquet ex Vita S. Mariæ Ægyptiacæ, quam primus ex manuscripto codice Anglicano edidit Papebrochius ad diem II Aprilis [Act. SS., t. I April., p. 83.] , et ex Historia Inventionis S. Crucis, quæ simul cum aliis operibus Hildeberti edidit Antonius Beaugendre, Benedictinus monachus, anno 1708 [Hildeb. Oper., col. 1253.] . Utrumque poëma versibus fere quadringentis constat: ex hoc igitur capite opinioni Rosweydi præjudicium creari non potest. Quod autem inter opera Hildeberti, cura Ant. Beaugendre edita, non reperiatur, non debet nos magnopere torquere: in confesso enim est, non omnia Hildeberti opera hactenus lucem publicam aspexisse; sic Casimirus Oudin in opere de Scriptoribus Ecclesiasticis [Ondin. D. Script. Eccl., t. II, p. 995.] varias indicat in Anglia bibliothecas, in quibus frequens Hildebertinorum scriptorum mentio occurrit, quasque ad hunc usque diem inexploratas crediderim [Cfr Biogr. univ., t. XX, p. 379.] . Gratam igitur curioso lectori futuram spero poëmatis editionem.

[9] [quorum omnium] Hisce expositis, liberanda venit fides decessoris nostri Josephi Ghesquiere, qui in Commentario suo de S. Fide ad diem VI Octobris num. 7 [Act. SS., t. III Oct., p. 265.] , promisit hujusmodi Acta severius trutinatum iri ad hanc diem, ubi de S. Caprasio agendum occurrit. Animadvertendum imprimis est, scriptorem niti magis traditione orali majorum, quam scriptis monumentis; etenim in Prologo, quem ex codice Trevirensi, excerpo, hæc leguntur: Unde ergo pro honore gestorum, ut copia permiserit, pauca de plurimis verba carpam, illa utique fide et devotione, qua ad nos martyrii ordo devenit. Nam per succedentium relationem rei gestæ memoriam nondum intercepit oblivio. Quibus verbis manifestum meo judicio fit, digerendam historiam non tam scriptis coævisque monumentis, quam hominum sibi succedentium testimonio, fultum iri: ex quo et illud consequitur, passionis quasi particulæ seu singularia facta, ut sunt visiones, portenta et his similia, non tanta niti auctoritate, quanta fruerentur, si ab auctore oculato litteris consignata fuissent: consuevit enim non raro historia, per os vulgi traducta et conservata, factis quibusdam prodigiosis ditescere et illustrari. Et certe in eo errabat Agennensis traditio, quod uno eodemque die SS. Fidem et Caprasium martyrii palmam consecutos affirmaret; nam Martyrologia num. 1 et 2 citata intervallum inter utriusque passionem ponunt, et ipsa narrationis series id omnino exigere videtur.

[10] [sinceritas ostenditur;] Quæ hactenus dixi, nolim tamen ut quis sic interpretetur, quasi rejiciendas censerem omnes has martyriorum narrationes, quoties in iisdem visiones et portenta referuntur; ex hac quidem ratione Acta nostra suspecta habent scriptores Historiæ litterariæ Franciæ [Hist. litt. de la Fr., t. III, p.379.] . Sed ut Ghesquierus recte animadvertit in Actis Martyrum, omnium judicio sinceris [Act. SS., t. III Oct., p. 265., n. 7.] , istiusmodi prodigia frequenter occurrunt, ut liquet ex Actis SS. Ignatii, Polycarpi, Perpetuæ, Felicitati et Cypriani, apud Ruinartium [Act. sinc. Mart., p. 22, 40, 94, 211.] quæ nemo propter istiusmodi facta prodigiosa sibi rejicienda esse censuit [Cfr. Honoré de Sainte Marie. De l'Usage de la Crit., t. II. p. 24] . Et quidem merito: aut enim deneganda est Deo omnipotenti potestas faciendi miracula, aut si eadem occurrant, pensanda est testium auctoritas et sinceritas, quin propter miraculi narrationem, scriptum sine ulteriori investigatione rejiciatur. Non est porro quod longius excurram in discutiendis difficultatibus, quas scriptores Historiæ litterariæ Franciæ accumularunt, eadem enim absolute et solide Ghesquierus l. c. resolvit. Ita ut, si certior nobis constaret traditio, non dubitaremus similia portenta admittere.

[11] [simulque in tempus passionis,] Quoad tempus martyrii S. Caprasii spectat, jam diximus num. 2 non videri eumdem una cum S. Fide eodem die passum fuisse: quoniam tamen juxta certissima classicorum Martyrologorum testimonia Sancti nostri Acta rebus gestis Beatæ Virginis Agennensis implicata sunt, id omnino tenendum est utrumque Sanctum subiisse eodem anno martyrium. S. Fidis porro passionem signat Ghesquierus in ejusdem Virginis Commentario circa annum Christi 287 [Act. SS., t. III Oct., p. 270, n. 24.] . Ast Baronius in suis Annalibus ecclesiasticis sub annum 303, § CXXIX certamen S. Virgigis et S. Caprasii reposuit, et quidem insinuat illos id subiisse præside Rictio Varo. Verum in omnibus exemplaribus, quæ supra enumeravimus et coram habemus, Rictii Vari nomen nuspiam apparet; sed, si rejecta a nobis supra num. 3 Acta, in quibus Heraclius aut Eraclius occurrit, excipias, constanter Dacianus aut Datianus (varie enim scribitur) tamquam præses et incentor tormentorum et mortis signatur. Crediderim facile, quoniam de Martyribus Gallis agebatur, e sua penu Baronium, virum cætera eruditissimum et accuratissimum, deprompsisse Rictium Varum, nisi quis dicere malit Daciani nomen imprudenter excidisse.

[12] [quod ad annum Christi 303] Est autem altera opinio multo magis recepta, qua S. Fides, adeoque S. Caprasius passi dicuntur potius in finem vergente tertio, quam ineunte quarto sæculo. Ad hanc enim firmandam sententiam invocatur auctoritas Lactantii coævi dicentis lib. de Mortibus persecutorum cap. XV [Lactant. Oper., t. II, p. 202. Edit. Paris. 1748.] . Constantius (Chlorus), ne dissentire a majorum præceptis videretur, conventicula, id est parietes, qui restitui poterant, dirui passus est; verum autem Dei templum, quod est in hominibus, incolume servavit. Et paulo infra cap. XVI: Vastabatur, inquit, universa terra, et præter Gallias, ab oriente usque ad occasum tres acerbissimæ bestiæ sæviebant. Non itaque probanda videtur martyrii epocha, initio sæculi quarti illigata; quoniam Constantius anno Christi 292 cæsar factus, Galliarum provincias sortitus est, adeoque, nisi adsint rationes historiæ innixæ, ante istum annum 292 passio SS. Fidis et Caprasii ponenda est. Et sane stringeret argumentum validissime, si, Constantio Chloro sive cæsare sive augusto, nulla fuissent in Galliis martyria. Verum nemo constanter id asseruerit: nam Eusebius, longius progressus quam Lactantius supra citatus, quum dixisset [Lib. VIII, cap. XIII. Edit. Cantabr., p. 396.] , Constantium nec ecclesiarum ædes subvertisse, nec quidquam adversus christianos esse molitum, fatetur tamen duobus prioribus persecutionis annis aliquid funesti christianis accidisse.

[13] [potest,] En Eusebii verba ex Actis Martyrum Palæstinæ deprompta [Ibid., p. 437.] : Nam quæ ulterius sitæ sunt regiones, Italia videlicet tota et Sicilia, Gallia quoque et quæcumque ad occasum solis porriguntur, Hispania, Mauritania et Africa, quum vix duobus primis persecutionis annis integris furorem belli (adversus christianos) expertæ essent, divini numinis præsentissimum auxilium et pacem brevi sunt consecutæ; Dei scilicet providentia simplicitati illoram hominum et fidei prospiciente. Incepit autem ista annorum series ab anno decimo nono imperii Diocletiani, cujus edictum mense Xanthico seu Aprili, quum salutariis passionis dies, cum XVI Aprilis hoc anno concurrens, immineret in Palæstina promulgatum fuit: eodem circiter mense et in Gallias imperatorum decretum pervenire debuit, adeoque reliquo anno 303 et 304 fere integro perduravit persecutio. Quocirca omnino probandum censeo Baronium ad an. 304 § XXIII dicentem: Constantio occidentale imperium moderante, haud statim nec penitus persecutio indicta cessavit, sed paulo remissior fuit: non enim ipse videri voluit edictis imperatorum adhuc viventium adversari. At licet pro christianis a Constantio nullum datum rescriptum esset (si quid enim ab eo in gratiam ipsorum statutum fuisset, Eusebius minime tacuisset) cœpta tamen semel persecutio paulatim penitus conquievit. Limitanda igitur sunt Eusebii, Lactantii, aliorumque dicta, neque absolute sunt accipienda: nam plusculum etiam laudis et adulationis miscebatur, cum de satore imperatoriæ familiæ sermo incideret.

[14] [imo si S. Adoni standum est] Hactenus monstravimus S. Caprasii passionem sine læsione historicæ veritatis prorogari posse in annum Christi 303: sed reipsa an proroganda sit, definiendo non sumus. Attamen prætereundum non est S. Adonis in suo Breviario Chronicorum testimonium [Biblioth. Max. Patt., t. XVI, p. 792.] : Decimo octavo, inquit, anno Diocletiani, ipse in Oriente, Maximinianus Herculis in Occidente vastari ecclesias, affligi interficique christianos præcipiunt, adustis divinis libris. Hac tempestate martyrium sanctorum Thebæorum, Mauritii sociorumque ejus sexies mille sexcentorum sexaginta sex impletur. Passio quoque Victoris et Ursi apud Castrum Solodorum, passio quoque beatæ Fidis et sociorum ejus apud urbem Agennum, quæ postea Conchis translata est: Martyrum etiam Gereonis sociorumque ejus trecentorum viginti octo apud Agrippinam Coloniam; hæc persecutio ita crudelis et crebra flagrabat, ut intra unum mensem decies et octies millia Martyrum pro Christo passi inveniantur. Nam et Oceani limbum transgressa, Albanum, Aaron et Julium Britanniæ cum aliis pluribus viris ac fœminis felici cruore damnavit. Tunc temporis passus est et Pamphilus presbyter, cujus vitam Eusebius, Cæsariensis episcopus, tribus libris comprehendit. Secundo autem persecutionis anno, Diocletianus Nicomediæ, Maximianus Herculius Mediolani purpuram deposuerunt. Attamen cœpta semel persecutio usque ad septimum Constantini * imperatoris annum fervere non cessavit. Constantinus decimo sexto imperii anno, vir summæ mansuetudinis et civilitatis, Eboraci in Britannia diem obiit. Tertio anno persecutionis, quo et Constantius obiit, Maximinus et Severus a Valerio Maximiano cæsares facti sunt. E quibus Maximianus maleficia et stupra sua christianorum persecutionibus accumulat. Passus est ea tempestate Petrus Alexandriæ episcopus, a quo Arius presbyter primo damnatus est: passi sunt cum eo plures Ægypti episcopi.

[15] [debet revocari,] Totam narrationis Adonianæ seriem exponere oportuit, ut rite constet Adonem voluisse rerum gestarum chronotaxin adornare. Quin autem operose indagemus in diversitate epochæ, quam Eusebius, ut supra nam 13 vidimus, cum anno XIX, Ado cum XVIII Diocletiani conjungit, id certum monstrat Pagius Crit. in Baronium ad an. 302 § V persecutionem incepisse VII Kal. Martii (XXIII Februaru) anni 303, quo Diocletianus octavum, Maximianus septimum consulatum gessere, ut diserte scribit Lactantius cap. XII et XIII de Mortibus persecutorum [Oper., t. II, p. 198 et seq.] . Habemus itaque in Adone testem, qui sine ambagibus reponit martyrium S. Fidis Agenni, adeoque S. Caprasii in annum primum persecutionis, proindeque in annum Christi 303. Fateor equidem Adonem esse sæculi noni scriptorem, nec ejus auctoritatem esse in factis adeo remotis omni exceptione majorem; sed verisimiliter habuerit coram Ado documenta, quæ nos latent, et certiorem epocham variis Martyribus assignant. Quapropter probabilis mihi est sententia Baronii, passionem Sanctorum nostrorum anno 303 illigantis: quia tamen non undequæque certa est, idcirco in capite hujus Commentarii scripsi verisimiliter anno 303 passos esse Sanctos Martyres.

[16] [inquiritur.] Nam extra omnem errorem non sunt Adonis verba. Monstrat imprimis Pagius ex Lactantio ad an. 304 § VI Kalendis Maji 305 Diocletianum et Maximianum purpuram deposuisse; sed veniale est erratum, quum Ado Eusebium sectatus fuerit dicentem [Mai. Scripit. Vet. Nov. Collect., t. VIII, p. 397.] : Secundo anno persecutionis Diocletianus Nicomediæ, Maximianus Mediolani purpuram deposuerunt: ita ut Ado Eusebium hic pure exscripserit. Sed alterum est sphalma minus sanabile. Etenim videtur ad annum persecutionis primum, Christi 303 referre martyrium S. Pamphili presbyteri, quod Eusebius lib. de Martyribus Palæstinæ cap. VII et seqq. [P. 419 et seqq. Edit. Valesii Cantabrig. 1720.] anno persecutionis septimo, Christi 309 adscribit. Similiter passio S. Petri, Alexandrini episcopi ex Eusebii Chronico [Mai. Nov., Coll. 398.] ad annum 311 pertinet, quoniam nono, ait, persecutionis anno gloriose martyrium perpetravit: ast Ado certamen S. Petri sub anno tertio persecutionis ordinat. Hæc quidem aliquatenus infringunt Adonianam martyriorum chronotaxin; proindeque ejus auctoritatem aliquousque concutiunt; sed est, quod respondeatur, scilicet tum Pamphili tum Petri martyria, in remotioribus orbis partibus consummata, potuisse (quantum ad tempus attinet) ignorari, non vero passiones Sanctorum indigetum, quorum notitiam et ampliorem et accuratiorem habere coram Ado potuit. Hæc faciunt, ut donec meliora edocti fuerimus, S. Caprasii passionis tempus ad annum Christi 303 verisimiliter reponamus.

[Annotatum]

* id est: Constantii

§ II. De sociis S. Caprasii Primo et Feliciano, de ejus episcopatu et monumentis variis in ejus honorem.

[S. Caprasii socii fuisse videntur] Promiserant nostri decessores ad diem VI Octobris in Commentario prævio Actorum S. Fidis num. 23 [Act. SS., t. III Octob., p. 270.] , ad diem hodiernam rursus discutiendam esse quæstionem, utrum SS. Primus et Felicianus, qui socii passionis SS. Fidis et Caprasii feruntur, iidem non sint, quos die IX Junii colit Romana Ecclesia tamquam Martyres sibi proprios. Verumtamen unam legem promissioni apposuit Ghesquierus, nempe ut ante hunc diem (XX Octobris) suppeditarentur documenta, quibus et de natali die S. Caprasii, deque Primo et Feliciano Aginnensibus, ut quidam volunt, Martyribus, undequaque tandem se veritas manifestet. Verum documentum nullum nacti sumus, quo rem magis dilucidemus. Jam porro supra egimus de natali die S. Caprasii, ut id hic repetere non debeamus. Quod vero attinet Aginnensem palæstram SS. Primi et Feliciani, primus hanc quæstionem movisse videtur Papebrochius noster, agens de homonymis Romanis ad diem IX Junii num. 6 [Ibid., t. II Junii, p. 150.] . Suam autem conjecturam fundat in eo, quod id etiam in aliis Martyribus acciderit; sed nemo non videt quam labile sit istiusmodi argumentum, quod aliud adminiculum non habet, quam meram possibilitatem. Fortius stringit silentium Martyrologorum classicorum, quibus Ado sat prolixe martyrium Caprasii nostri describit, quin ullum verbum de sociis ejus proferat. Sed fatentibus omnibus, Acta edenda antiquiora sunt Martyrologiis prolixis, adeoque horum silentium abunde elogio, Actis inserto, compensatur.

[18] [SS. Primus et Felicianus.] Distinctionem inter Martyres homonymos apertiorem faciunt, quæ adfert Ghesquierus loco jam citato: nempe sub annum 648 primum revelata fuere corpora Sanctorum Martyrum Romanorum, ut Anastasius bibliothecarius in Vita Theodori Papæ manifeste, innuit [Anastas. Bibl. Vitæ Pont., t. IV. p. 43. Edit. Blanchin.] : atque ex adverso in Actis a nobis edendis, judicio scriptorum Franciæ litterariæ post medium sæcul. VI conscriptis [Hist. de la Fr. lit., t. III, p. 293.] , de Primo et Feliciano, ut Agenni aliquando passis sepultisque, expressa mentio fit, unde satis probabile est Aginnenses Martyres diversos esse a Romanis homonymis. Huic diversitati etiam favet, quod Martyrum Romanorum corpora anno 846 adhuc Romæ exsisterent [Act. SS., t. II Jun., p. 150, n. 4.] quando certo certius jam conscripta erat Aginnensium passio, cujus exemplar vidisse se 900 annis antiquius testatur Ruinartius [Acta Sinc. Mart. Præf., p. LXVII.] . Hæc omnia faciunt tum ut SS. Primum et Felicianum palæstræ Aginnensi adscribam, tum ut eosdem S. Caprasio socios adjungam magis quam S. Fidi, quia exemplo nostri athletæ animati leguntur ad certamen subeundum, quod cum S. Caprasio consummarunt. Quam in rem etiam facit lectio ex Ms. Rubeæ Vallis deprompta, in qua omisso S. Fidis nomine, Primus et Felicianus exemplo unius S. Caprasii animati et cum eo martyrii coronam adepti dicuntur. Sic enim habet codex Rubeæ Vallis: Cujus constantiam nulla injuria vituperandam nulloque excogitatorum argumento cruciatuum reprimendam duo fratres nomine et merito Primus et Felicianus admirantes tam fide quam et opere continuo se huic operi associavere et agonis mortisque periculo se alacriter injecerunt, quos omnes ad jugulum mortis una conspiratione consertos … quum nulla vi possent compelli ad sacrificandum una cum S. Caprasio cæsi ferro unius diei hora cum triumpho martyrii ad coronam gloriæ simul feliciter pervenire meruerunt. Animadvertendum quoque est diem proprium martyrii S. Fidis nempe II nonas Octobris, omnino eliminatum esse.

[10] [Negarunt neocritici episcopatum S. Caprasii] Nunc autem attingenda nobis est quæstio momentosior, non sine acrimonia olim ventilata, utrum nempe S. Caprasius Aginnensis fuerit episcopus. Benedictini auctores Galliæ Christianæ [Gall. Christ., t. II, col. 892 et seq.] dum S. Caprasium primum Aginnensem episcopum recensent, profitentur se morem gerere traditioni hodiernæ, quam (Aginnenses) contendunt esse perpetuam inter populares. Principium impugnandæ traditionis, certe antiquissimæ, dedit controversia exorta inter episcopum capitulumque cathedrale et collegiatæ ecclesiæ S. Caprasii canonicos circa initium sæculi XVII: istis enim sæculis, propter inferiorum ecclesiarum jurisdictionem, exemptionem et privilegia crebræ erant lites, quæ magnis animorum motibus quandoque agitabantur: quod et Agenni accidit. Nam canonicus theologalis scriptum in lucem dedit, quo episcopalem dignitatem S. Capratii denegabat. Istiusmodi opinio, subito confutata, collegiales canonicos pupugit et scandalum in populo generavit; nihilominus Aginnensis episcopus Claudius de Galas (qui sedem tenuit ab an. 1609 ad 1630) [Ibid., col. 932.] expuncto episcopi titulo jusserat, ut deinceps S. Caprasius simpliciter ut Martyr coleretur. Sed antiquæ traditionis propugnatores per viam appellationis mandatum episcopale ad archiepiscopum Burdegalensem detulerunt. Erat is Franciscus d' Escoubleau, cardinalis de Sourdis, vir pius et animi imperterriti. Consules quoque Aginnensis civitatis quæstioni intercesserunt, quoniam, ajebant, nisi mandatum episcopale reformaretur, rem ad seditionem spectare.

[20] [ex argumentis mere negativis,] Igitur Cardinalis de Sourdis die XXXI Julii 1623 mandavit S. Caprasii festum more antiquo tamquam de Martyre Pontifice esse celebrandum, quod deinceps sancte custoditum fuit usque in hodiernam diem. Quamquam autem liturgica, si ita loqui fas est, tali rationi composita fuerit controversia: sententiæ latæ non acquievere eruditi, apud quos ventilatur anceps quæstio. Enimvero Tillemontius [Mém. pour servir a l'hist. eccl., t. IV, p. 753.] , scriptores Historiæ Litterariæ Franciæ [Hist. de la litt. Fr., t. III, p. 293.] eamdem denuo moverunt, quam tamen Adrian. Baillet ad VI Octobris dedignari se professus est: imo circa finem sæc. XVIII canonicus ipsius collegiatæ ecclesiæ S. Caprasii novis curis repetiit argumenta jam ab aliis prolata: quorum hæc est summa ex manuscripto adhucdum Aginni conservato, a R. D. A. David canonico ejusdem ecclesiæ fideliter deprompta. Imprimis Acta S. Fidis, quibus martyrium S. Caprasii intextum est, dignitatis episcopalis nullam faciunt mentionem, quinimo aperte enunciant illum juvenem fuisse, video, ait Dacianus, te decorum juvenem, quæ verba neutiquam quadrant cum ætate ad episcopatum requisita. Dein S. Gregorius agens de basilica Aginni ædificata, Sanctum, omisso episcopi titulo, simpliciter Martyrem appellat. Tandem antiquum Breviarium Ms. ecclesiæ cathedralis et Martyrologium ipsius collegiatæ Sancto nostro solum Martyris titulum adscribunt et episcopi nomen sæculo XIV primum obtinuit.

[21] [nempe silentio Actorum,] Hæc quidem argumenta, si verba Daciani excipias, plane negativa sunt: quanti autem valeat negativum argumentum, quo frequentissime usi et abusi sunt neocritici, monstrat Honoratus a S. Maria in suo libro de regulis et usu critices Dissert. III art. II [Réflex. sur les règles et l'usage de la crit., t. I, p. 255.] : nempe istiusmodi argumentum plerumque esse labile, præsertim quando traditioni perpetuæ contradicit. Enimvero unum ex auctorum silentio elicere est, videlicet factum historicum non esse tam certum, quasi directis coævisque monumentis niteretur, adeoque aliqua obscuritate obnubilari: ast constantem ecclesiæ aut gentis alicujus traditionem argumento negativo convelli posse plane negamus. Nihilominus nativum allegatarum rationum pretium accuratius trutinemur. In Actis scilicet S. Fidis altum est silentium de episcopatu S. Caprasii. Equidem censerem aliquid ponderis habere istam rationem, si distincta nobis essent Acta Sancti nostri, qualia feruntur illa, quæ in Appendice ad tomum II. Bibliothecæ Philippi Labbe leguntur; in iis enim pronum est indicare qualitatem et conditionem ejus, de quo narratio texenda est, quamquam et id suas patiatur exceptiones, ut infra monstrabimus. Verum neque ista defensione in præsenti causa indigemus, quoniam supra num. 3 monstravimus ista Acta S. Caprasio tributa derivata esse ex Actis S. Symphoriani.

[22] [quod refutatur;] Et vero Actorum silentium non nocere opinioni de episcopatu S. Caprasii, manifeste liquet ex similibus omissionibus in Actis Martyrum, omnium confessione sinceris. Exempla sunto ex libro Theodorici Ruinart deprompta. Primus nobis occurrit S. Achatius Martyr, in cujus Actis [Act. Sinc. Mart., p. 152.] nulla episcopalis dignitatis aut cujusvis ecclesiastici Ordinis ab eo suscepti mentio fit. Attamen Bollandus ad diem XXXI Martii eum vocat episcopum Mitylenum in Armenia [Act. SS., t. III Mart., p. 903.] ; episcopi titulum, licet diversi aut incerti loci, pariter tribuunt Tillemont De Persecut. Decii art. XXIV [Mém. pour servir à l'hist. ecclés., t. III, p. 357 et seq.] , Fleury Historiæ eccles. lib. VI [Hist. Eccles., t. II, p. 181.] , Ceillier cap. XXIV [Aut. eccles., t. II, p. 560.] , sic et in passione S. Eupli [Act. Sinc., p. 406.] in tota quæstione neque judex aliquid interrogat de ejus in Ecclesia conditione, aut Martyr quidpiam de suo diaconatu insinuat, contentus se repetitis vicibus Christianum profiteri. Verum quidem est in præfatione Actorum scribi diaconum S. Euplum, proptereaque dixi num. præc. silentium in Actis distinctis aliquantulum ponderis habiturum, quamquam et id martyrio S. Achatii elidatur; sed in passione S. Caprasii, agebatur primario de S. Fide neque dignitas socii erat exprimenda. Tertium tandem exemplum pono S. Patricium, quem Mazochius Prusæ in Bithynia episcopum et anno Christi 101 passum ponit. Nullum omnino in ejus Actis de episcopatu verbum fit, propterea tamen nec ipse Ruinart [Ibid., p. 554.] S. Patricio episcopi titulum denegavit. Cæterum S. Patricii Prusensis Acta sat præpropere ad diem XXVII Aprilis exhibita [Act. SS., t. III Apr., p. 576.] , accuratissime et eruditissime illustravit laudatus Mazochius in Kalendario veteri Neapolitano [Comment. in Vet. marmor. Neap. eccl. Kalend., t. II, p. 354 et seq.] ad diem XIX maji. Quæ adhuc diximus, sufficere videntur ad ostendendum nihil detrimenti accipere episcopatum S. Caprasii ex silentio Actorum.

[23] [allatis variis exemplis] Objicitur præterea episcopatui S. Caprasii silentium Martyrologiorum, quæ eumdem simpliciter Martyrem dicunt. Et id quidem argumentum est negativum, quod nihil, ut habet adagium, probat, quia nimis probat. Etenim vetus Martyrologium Romanum, quod passim parvum audit, in S. Hilario Pictaviensi idibus Januarii episcopi titulum omittit: numquid ex istiusmodi omissione arguere licet, ignoratam per aliquot sæcula mansisse S. Hilarii qualitatem? aut Adonem, qui sua plerumque ex Romano Parvo mutuatus est, suo marte cathedram S. Hilario construxisse? Nemo certe tam absurdus fuerit: ast simul fateatur necesse est, silentium ex sese nihil præjudicare. Alterum exemplum nobis suppeditat S. Lucianus, Bellovacensis Martyr, sexto idus Januarii; cujus elogium paucis complectitur Ado his verbis: Belvaci, SS. Luciani et Messiani. Ast Usuardus et alterum socium addit Julianum, et Lucianum presbyterum vocat, qua in re Usuardum presse sequitur Martyrologium Romanum hodiernum. Licet porro S. Lucianus et hinc martyr et inde presbyter appellatur, nihilominus ecclesia Bellovacensis Lucianum suum colit, ut primum suæ sedis episcopum, quam opinionem, donec certiora ex monumentis doceatur, amplectitur Gallia Christiana [Gall. Christ., t. IX, col. 694.] . Addit Alb. Butler in synopsi historica de S. Martyre, pleraque Kalendaria, sæculo XVI antiquiora, sola Martyris appellatione eumdem signare, unde, ait, verisimile est fuisse presbyterum, non vero episcopum. Non vacat nobis prolixius hanc consecutionem impugnare; sed certe mirum videbitur istis sæculis presbyterum ad fundandam ecclesiam deputari.

[24] [aliorum Sanctorum;] Neque magis morari nos debet allegatum a quibusdam Gregorii Turonensis testimonium, qui lib. VI Hist. cap. XII [D. Bouquet. Rec., t. II, p. 294.] dicit Regnovaldi ducis uxorem basilicam sancti Martyris Caprasii expetiisse. Nam paulo infra legitur eadem in basilica sancti Saturnini Tholosæ ingressa resedisse, quin propterea ex Gregorii auctoritate S. Antistiti Tholosano et Martyris et episcopi dignitas deneganda sit. Consuevimus autem ecclesias uno nudoque Sancti, cujus titulum gerit, nomine designare. Sed, aiunt, ipsi Agennenses olim sanctum suum Caprasium simpliciter pretiosum martyrem vocant in antiquo Breviario. Id fatemur; sed dum hoc encomio ornant Aginnenses patronum suum, simul eumdem exhibent diaconatus ordinem S. Vincentio conferentem. Non est hujus loci curiosius inquirere, utrum vere S. Vincentius a S. Caprasio ordinatus fuerit; sufficit enim factum ordinationis, ut locutionem pretiosus martyr quam commodissime explicemus [Cfr quæ habet Henschen, ad diem IX Junii. Act. SS., t. II Jun., p. 164.] . Canonicus Sancaprasianus Labenazie, dum patroni sui episcopatum vindicat, aliam removet difficultatem, nempe Caprasium episcopum non fuisse, quia persecutionem fugit. Sed hæc copiose et rationum pondere et suo exemplo ante nos refutarunt S. Cyprianus epist. II, LVI et libro de Lapsis [Cypr. Oper., p. 26, 195 et 375. Edit. Steph. Baluz. Venet. 1728.] ac Athanasius Magnus in Apologia pro fuga sua [Athan. Oper., t. I, p. 320. Edit. Paris. 1698.] : habemus quoque, ut videre est in Breviario Romano ad III Februarii, S. Blasium, Sebastenum episcopum, qui fugiens a satellitibus deprehenditur et mortem fortiter subit; S. Maximum, Nolanum episcopum, qui in solitudine erravit fame pene consumptus, pluresque alios. Itaque neque ex hoc capite fides aliqua adversariis conciliari potest.

[25] [et ex juvenili ætate.] Quæ porro circa ætatem movetur difficultas, quasi S. Caprasii juventus impedierit, quominus episcopatum adipisci potuerit, commode tollitur. Nam primis ecclesiæ sæculis, furente persecutione, valere debebat regula a S. Gelasio episcopis Lucaniæ posita [Labbe, t. IV Conc., col. 1188.] : Rigorem canonum in ordinationibus clericorum temperari necessitate. Igitur etiamsi monstrari posset sanctum Martyrem fuisse admodum juvenem, nihil contra ejus episcopatum concludi posset. Constitutiones quidem Apostolorum quinquagenariam ætatem in episcopis ordinandis requirunt, sed patiuntur etiam secundum necessitatem temporum et locorum exceptiones [Ibid., t. I, col. 223.] . Nostra autem non refert operosius inquirere ad quem usque annorum numerum juventus prorogari possit, quam Aulus Gellius lib. X cap. XXVIII [Cfr Forcellini Lexic. V° Ætas] usque ad annum ætatis quadragesimum extendit: adversariis sententiæ nostræ satis esto ostendisse, similes locutiones obvias esse in iis Martyrum Actis, quæ omnium judicio sincera sunt. Exstat apud Ruinartium passio S. Irenæi, Sirmiensis episcopi [Act. Sinc., p. 402.] quam Bollandus juxta Romanum Martyrologium ad diem XXV Martii refert [Act. SS., t. III Martii, p.556] ; hic Probo, præsidi Pannoniæ oblatus, constanter respondit se sacrificaturum per bonam confessionem Deo suo, cui semper sacrificaverat. Cum vero torqueretur, parentum omnium luctus erat super eum, domesticorum gemitus, vicinorum ululatus et lamentatio amicorum, qui omnes clamantes ad eum dicebant: Teneræ adolescentiæ tuæ miserere. Quas familiarium obtestationes et Probus præses inculcabat, quid dicis? inquiens, flectere horum lacrymis ab insania tua, et consulens adolescentiæ tuæ, sacrifica: quapropter S. Irenæum iterum paulo infra compellat dicens: Consule tibi, juvenis. Itaque verba Daciani blanda, quibus S. Caprasium ad idolorum cultum allicere satagit, nihil habent, quo opinio de ejus episcopatu infringatur; et episcopo dicere poterat: Video te decorum juvenem: numquid et uxor Irenæi episcopi vultum et ætatem ejus precabatur?

[26] [Traditionem Aginnensem] Videmus hactenus ex accumulato documentorum silentio nihil certi ad tollendam S. Caprasio episcopalem in Aginnensi civitate dignitatem definire posse. Restat, ut Aginnensium traditionem utcumque firmemus: nemo sane a nobis exiget, ut continuata per remotiora sæcula testimonia in medium afferamus: tunc enim non solum elumbe, sed etiam ridiculum esset quorumdam scriptorum aut documentorum silentium opponere directis coævorum assertionibus. Habemus imprimis perpetuam et constantem ipsius Ecclesiæ Aginnensis traditionem, quam nemo ante sæculum, ut vidimus num. 19, decimum septimum in dubium revocaverat. Valet in similibus quæstionibus regula, a Mabillonio posita dissertat. de Azymo et Ferment. c. VIII [Ouvr. posthumes de Mabill., t. I, p. 154.] : sufficit, ait, ad probandam usitatæ rei antiquitatem refutare argumenta, quæ proponuntur in contrarium. Et S. Augustinus epist. LV (al. CXIX) ad Januarium cap. XVIII [Oper., t. II, col. 141. Edit. Paris. 1679.] agens de traditionibus ecclesiasticis dicit. Saluberrima regula retinenda est, ut quæ non sunt contra fidem neque contra bonos mores et habent aliquid ad exhortationem vitæ melioris, ubicumque institui videmus vel instituta cognoscimus, non solum non improbemus, sed etiam laudando et imitando sectemur, si aliquorum infirmitas non ita impedit, ut amplius detrimentum sit. Quocirca in epistola quoque præcedenti ad eumdem Januarium scripserat [Ibid., col. 124.] cap. II: Sensi sæpe dolens et gemens multas infirmorum perturbationes fieri per quorumdam fratrum contentiosam obstinationem vel superstitiosam timiditatem, qui in rebus hujusmodi, quæ neque Scripturæ Sanctæ auctoritate, neque universalis Ecclesiæ traditione, neque vitæ corrigendæ utilitate, ad certum possunt terminum pervenire (tantum quia subest qualiscumque ratiocinatio cogitantis, aut quia in sua patria sic ipse consuevit, aut quia ibi vidit, ubi peregrinationem suam, quo remotiorem a suis, eo doctiorem factam, putat) tam litigiosas excitant quæstiones, ut nisi quod ipsi faciunt, nihil rectum existiment. Hactenus S. Augustinus, qui quamvis ibidem agat potius de consuetudinibus, per traditionem peculiarium Ecclesiarum receptis, quam de factis historicis, tamen accurate ad rem nostram facere videtur.

[27] [probant, tum Sancaprasianæ basilicæ privilegium,] Quamquam igitur Aginnensibus sufficere possit constans traditio, cujus initium recentius assignare non est; sunt nihilominus vestigia varia, quæ eamdem adminiculant. Imprimis apud Aginnenses a tempore immemoriali, quod ad sæculum usque XIII ascendit, in more positum fuit, ut episcopus sedem suam adiens, prius in collegiata ecclesia S. Caprasii, ab ejusdem priore aliove canonico ornamenta pontificalia accipiat. Id constat, inquit canonicus Sancaprasianus Labenazie [Episcopatus S. Caprasii Vindiciæ, p. 6.] , antiquo titulo illius ecclesiæ scripto ab anno 1246 in quadam membrana, quæ sic incipit: ab antiquis temporibus ita fuit observatum, quod cum reverendus Pater dominus episcopus ingreditur civitatem Aginni in novitate sua debet apud ecclesiam S. Caprasii primo declinare et insignia debet recipere de manu prioris vel alicujus canonici etc. Annotat porro laudatus canonicus Labenazie, fideles consuevisse primis episcopis cujusque civitatis episcopalis, ecclesias collegiatas Deo sub titulo primi episcopi illarum sedium dedicare. In exemplum autem adducit Narbonam, ubi S. Paulus primus fuit episcopus, Lemovicas, ubi S. Martialis; Tolosam, ubi S. Saturninus. Quibus adjici possunt variæ ecclesiæ in Galliis: sic Ambianensis in memoriam primi sui episcopi habebat collegiatam S. Firmini, Bellovacensis, insigne monasterium S. Luciani, cujus abbas secundus ab episcopo est in omnibus consessibus, imo, ait Gallia Christiana [T. IX, col. 779.] , episcopatum adire nusquam præsumebant electi Bellovacensium antistites, ni prius noctem ante S. Luciani tumbam in excubiis egissent. Inde rapti a clericis cathedræ pontificali imponebantur, ad sacri Martyris pedes sepulturam accepturi. Bituricis est basilica S. Symphoriani, quœ illatis a S. Germano Parisiensi S. Ursini Reliquiis, primi hujus Biturigum episcopi nomen assumpsit et retinuit [Ibid., col. 5.] . Eadem ratione Petrocorienses [Ibid., col. 1488.] et Pictavienses [Ibid., col. 1141.] suis collegiatis ecclesiis hinc S. Hilarii, inde S. Frontonis gloriantur, quemadmodum, ne longior sermo excurrat, et Santonenses Eutropio, Apostolo suo [Gall. Christ., t. II, col. 1093.] , et Metenses suo Clementi [Ibid., t. XIII, col. 866.] , et Tullenses S. Mansueto primo episcopo [Ibid., col. 1085.] ecclesias ædificarunt. Quæ quum ita sint, nemo facile negabit et collegiatam ecclesiam et ritus recipiendi pontificalia de manu prioris capituli, aliquod pondus addere receptæ Aginnensium traditioni de episcopatu S. Caprasii.

[28] [tum imagines Agenni] Aliud ad eamdem opinionem firmandam monumentum profert laudatus canonicus Labenazie. Erat nempe in Alvernia monasterium Ordinis S. Benedicti, Mauzacum seu Mauziacum sub invocatione SS. Petri et Caprasii ædificatum. Caprasium hunc Lirinensem martyrem, non vero Agennensem suspicantur Mabillonius in suis Annalibus lib. XVII § XVIII [Ann. Bened., t. I, p. 518.] et Gallia Christiana [Gall. Christ., t. II, col. 352.] . Sed perperam; nam laudatus canonicus, profert legendam Mauzacensem [Vindic., p. 10.] in qua habetur, accersitum Caprasium a Daciano et de nomine, genere et patria requisitum; et ille se religione christianum, ordine sacerdotem, nomine Caprasium respondet. Quin prolixius in legendam, qua cæterum caremus, inquiramus, satis ex citatis verbis liquet, Mauzacenses existimasse se habere patronum Aginnensem Martyrem, non vero Lerinensem abbatem, qui sæculo tardius vixit et in pace Confessor diem suum obiit. Opinionem autem suam de episcopatu S. Caprasii ab Aginnensi traditione mutuatos fuisse Mauzacenses, nemo non videt. Huc etiam tabulæ pictæ et statuæ, quæ Sanctum vestibus pontificalibus indutum exhibent, præsertim si vera narret Labenazie de tribus capitellis ecclesiæ S. Caprasii, in quibus historia ministerii et passionis ejusdem exsculpitur [Ibid., p. 3.] . Etenim in una columna sculptus videtur sermonem habens ad populum, quapropter et in antiquis Breviariis dicitur S. Caprasius antiqui dogmatis præco; in altera ordinationem faciens depingitur; in tertia ipsum martyrium exhibetur, ubi conspicitur S. Caprasius, indutus linea talari, capite minutus, cujus corpus sustinetur a ministro, pariter induto linea fimbriata ex auro ad brachia, carpum, inferiusque ante et pone. Eodem fere modo capitis abscissionem passus refertur S. Cyprianus in Actis proconsularibus ad diem XIV Septembris [Act. SS., t. IV Septemb., p. 333, n. 7.] .

[29] [et aliis in locis positæ,] Porro can. Labenazie antiquitatem basilicæ Sancaprasianæ usque ad tempora S. Dulcidii, Aginensis episcopi, seu saltem usque ad sæculum VI retroducit [Vindic., p. 4.] . Quæ si vera essent, cessaret omnis controversia, quoniam haberemus coram monumentum episcopatus S. Caprasii, quod sine ambagibus traditionem ab antiquo confirmaret. Verum ex nuperis ad me datis litteris canonici Aginnensis R. D. David intelligo dictæ basilicæ ultimam manum impositam fuisse anno 1508 et in ejusdem tholi fibula insculptam esse imaginem Sancti nostri, ritu pontificali induti. Quamvis autem hodiernus canonicus nullam columnarum faciat mentionem, relata tamen a canonico Labenazie nullo modo in dubium revocari possunt; erant enim notoria et omnium aspectibus objecta, quæ si non exstitissent, fervente præsertim lite, optimam etiam causam pessum dedissent. Quoad vero ætatem basilicæ attinet, id definitu mihi difficile est: occurrit autem mihi imago quædam, frontem ædificii Sancaprasiani exhibens [Mosaïque du Midi. Quatr. Année, p. 136.] : cujus architectura ad sæculum XII aut XIII pertinere videtur: hæc quasi divinans dixero, quoniam nihil mihi prælucet, quam imago, forsan minus accurata. Quidquid sit, habendæ tamen sunt hæ sculptæ columnæ tamquam monumenta traditionis antiquæ, quemadmodum et reliquæ imagines sive sculptæ sive pictæ, quæ frequenter reperiuntur in ecclesiis Sancti titulo insignitæ; multa enim sunt templa in diœcesibus Aginnensi et Burdegalensi, ubi S. Caprasius est patronus et indutus vestibus pontificalibus repræsentatur [Vindic., p. 5.] . Similiter in monasterio Longa Villa, (Longueville-la-Gillant) diœcesis Rotomagensis, congregationis Cluniacensis, cujus ecclesia S. Fidem Agennensem habebat patronam [Cfr Descript. Géogr. de la Normandie, t. I, p. 560 et Labbe. Bibl. nov., t. I, p. 326.] : istic videbatur lapis quinque pedum longitudinis et duorum altitudinis; in quo visitur passio S. Fidis in crate ardenti extensæ, pone tortores cernuntur in ore cavernæ tres viri, spectaculum demirantes, quorum medius mitram episcopalem gerit capiti impositam, atqui tres illos viros SS. Caprasium, Primum et Felicianum interpretor, unde Aginnensis traditio confirmatur [Labenazie Vindic. ad calcem.] .

[30] [ac tandem, præcipuus ejus cultus;] Tandem Aginnensium traditionem confirmare mihi videtur ipsa constructio basilicæ S. Caprasii Agennis, non solum propter analogiam cum reliquis Galliarum Ecclesiis num. 27 citatis, sed etiam quia, licet latius diffusus esset S. Fidis cultus, tamen Aginnenses basilicam suam titulo S. Caprasii dedicatam voluerunt. Verum quidem est varios codices referre, S. Dulcidium basilicam consecrasse sub nomine Sanctæ Virginis, quam Surius S. Mariam interpretatur, ut constat ex Nota marginali, Passioni S. Fidis apposita. Crediderim certo hic ipsam S. Fidem designari, quæ frequenter in narrationis serie tali aut simili appellatione designatur. Verum non omnes codices S. Fidem designant: etenim Ultrajectinus S. Salvatoris dicit, S. Dulcidium, episcopatum Aginnensium vix adeptum, se dedisse ut basilicam pulchram ad recondendum sanctorum Martyrum corpora fabricaret, nullius specialis Martyris nomine adjecto. Quidquid autem sit, si aliquando S. Fides nomen suum dedit basilicæ, a S. Dulcidio dedicatæ, istum titulum brevi elapso tempore delevit communis Aginnensis populi opinio, quoniam ut supra diximus num. 24 jam anno 581 sub solius Caprasii nomine nota erat basilica [Bouquet, t. II, p. 274.] . Quæ quum ita sint, qui fit, ut Aginnenses, omissa S. Fide, ejusque cultu longe celebriori et latiori, qui et in hodierno pseudo-ecclesiæ Anglicanæ Kalendario notatur [Book of Common prayer.] , S. Caprasium prætutulerint? nisi quia jam ab antiquissimis temporibus persuasum habebant, hunc Sanctum civitatem suam non solum martyrio sed et pontificatu illustrasse. Quam cultus ac venerationis præeminentiam ostendit etiam usus Aginnensis, in codice Ultrajectino indicatus, ut, licet passio S. Caprasii annotetur cum passione S. Fidis pridie non. Octobris, quando solius S. Fides celebritas agitur, in translatione tamen utriusque, unius tantum, id est, S. Caprasii memoria festum præstat omnibus fidelibus diem. Atque hæc sunt, quæ nobis Aginnensis ecclesiæ traditionem probabilem et venerabilem faciunt, a qua nobis recedendum non censemus, donec monumenta certiora contrarium nos doceant.

[31] [qui etiam hodie in ejus basitica, facta cathedrali,] Hæc porro S. Caprasii ecclesia, titulo S. Stephani Protomartyris insignita, episcopali gaudet cathedra, antiqua matrice probabiliter circa finem sæculi præterlapsi destructa. Istic asservatur adhuc caput S. Martyris, olim capsæ argenteæ inclusum, quam suam fecere libertatis et fraternitatis, ut sese jactabant, fautores. Ante tamen quam ecclesia sua spoliaretur pretiosa supellectili, parochus, uti vocabatur, constitutionalis, seu schismati Gallicano adhærens (habebat enim ejusdem furfuris episcopum Aginnum, expulso legitimo pastore, Joanne Ludovico de Bonnac, Andream Constant nomine [Richard. Biblioth. sacré, t. XXIX, p. 347.] ) extraxerat sacras Reliquias e suis thecis, easdemque interposito juramento et cum testimonio aurifabri et duorum civium, anno 1804 restituit episcopo Aginnensi, Joanni Jacoupy: sinceritatem istarum Reliquiarum suo quoque calculo et authentico instrumento probarunt tum qui fuerat olim collegiatæ ecclesiæ parochus, tum duo canonici Sancaprasiani: antiquiora istis desunt tamen documenta: quamvis, Calvinistis Gallias sæculo XVI agitantibus, S. Caprasii Reliquias impietati rebellium subtraxerit canonicus aliquis, quæ occupata a Blasio de Montluc Agenni civitate [Cfr Comment. de Blaise de Montluc. Mém. pour servir à l'hist. de Fr. Prem. Série, t. VII, p. 239.] , pristinæ venerationi magna cum celebritate restitutæ fuerunt.

[32] [et in fonte, quem elicuit,] Prope dictam ecclesiam, olim S. Caprasii, hodie S. Stephani, est in fundo Xenodochii S. Jacobi sacellum, neque antiquitate sua neque artificio notabile, sed vulgari traditione venerandum, si quidem superpositum est cryptæ, ubi puteus olim erat, cujus orificii vestigia adhuc visuntur: eo loco jacuerunt olim Martyrum corpora, quapropter in antiquis instrumentis Martyrium, vulgari lingua le Martrou appellatur. Quia tamen quibusdam superstitiosis usibus ansam præbebat apud populares iste puteus, Claudius Joly, Aginnensis episcopus ab an. 1664 ad 1678, eumdem compleri jussit. Imminet insuper Agenno septemtrionem versus collis, continuata rupe superne coronata, in quo est monasterium, vulgo eremitorium S. Vincentii dictum. Istic olim, ut habent Acta, delituit et palæstram S. Fidis spectavit S. Caprasius: spelunca, ubi sancti Martyris latibulum fuit, nunc est ecclesia S. Vincentii, qui fertur S. Caprasii fuisse diaconus et postmodum ejus in episcopatu successor. Quoniam vero, ut habet traditio, in memoriam sui antecessoris eamdem rupem incoluit S. Vincentius, nomen suum rupi, in formam oratorii excavatæ, reliquit.

[33] [perseverat.] Juxta præfatum sacellum est fons, quem S. Caprasius suis precibus elicuit, ut habent Acta edenda num. 7, et qui indeficienter currens salutis remedium virtute Dei cunctis advenientibus præstare non desinit. Permanet adhuc salutaris aquæ usus, et febricitantibus præsertim medelam præbere dicitur. Asceterium illud ab eremitis quibusdam sæculo præterlapso incolebatur: post cessit, fortunis ecclesiasticis universis fisco addictis, privatis quibusdam: donec obvenit minori seminario Agennensi, et mansio quorumdam operariorum evangelicorum aliquamdiu facta est. Hodie vero domum et ecclesiam occupant Carmelitæ excalceati, ex Hispania profugi, qui istic studium theologicum pro alumnis Ordinis instituerunt. Colitur etiam hac die S. Caprasius in hodierna ecclesia cathedrali Leodiensi S. Pauli, ritu, ut vulgo dicitur, duplicis majoris. Cultus vero istiusmodi rationem nobis exhibet hodiernum Proprium Sanctorum Leodiense hisce verbis: Hujus præclarissimi Martyris veneratio Caprimontanis (Chevremont) apud Eburones olim celeberrima fuit, fano in illius honorem ibidem dedicato: verum arce solotenus per Notgerum antistitem eradicata, is cultum, tanto martyri debitum, ad basilicam sancti Pauli Leodii tum recens erectam, religiose transferendum curavit: cujus rei gestæ memoriam, majorum traditione acceptam, solemni officio et posteri servare nituntur. Utrum loci nomen, Caprimons, Caprasio nostro debeatur, archeologis disquirendum relinquimus. Nihil præter hactenus dicta, de S. Caprasio tractandum occurrit: subnectimus S. Martyris Acta duplicia, nempe prosaica, quæ in variis Legendis reperiuntur, quæque cum exemplaribus Labbeano, Ultrajectensi, Trevirensi, Rubeæ Vallis et Coloniensi typis excuso contulimus; et metrica, Hildeberto Cenomanensi, ut num. 8 hujus Commentarii diximus, tributa.

PASSIO SS. FIDIS, CAPRASII, PRIMI ET FELICIANI
Ex codice Ms. Grimbergensi collato cum exemplaribus Labbeano, Trevirensi, Ultrajectino et Rubeæ-Vallis.

Caprasius, martyr Agenni in Gallia (S.)
Primus, martyr Agenni in Gallia (S.)
Felicianus, martyr Agenni in Gallia (S.)

BHL Number: 2930
a

AUCTORE ANONYMO.

[Prologus] Magnorum atque inclytorum martyrum Caprasii et Fidis Virginis, dum insignia passionum merita conamur evolvere, inclinat potius sermo, quam ut dignis possit laudibus expediri. De quorum itaque gestis atque virtutibus æmula scilicet christianis cultibus antiqua gentilitas * magis scelerum otiis, quam ullis titulorum monumentis volet ad notitiam hominum aliqua exinde memoria commendari. Ego autem pauca de pluribus, quæ relatione gestorum inveni, stylo titubante, perstrinxi. Nam unde primitus ejus assumam dictionis exordium, quum tantæ beatissimorum Martyrum dignæ memoriæ laudes exsistant? Ut non solum mihi, sed etsi doctorum suppeditaret auctoritas aut prima poetarum pompa succederet, tantæ laudis tramitem nec explere quivissem, imo nec conari *. Nam merita Beati Martyris Caprasii et Sanctæ Virginis Fidei Martyris facilius possunt virtutibus agnosci, quam sagaciter laudibus elici. Sed quia aridioris * ingenii minime facundia præcellimus, excussæ nos mentis devotio saltem cordis intima animet ad imitationis sacræ incitamentum, exemplique ostensionem, hoc enim si. a laudibus Sanctorum, linguæ officio minime famulante, cessamus, voluntate tamen fidei devotionem servemus *. Hanc igitur beatæ passionis causam aggressi, pro onere gestorum, ut copia muneris deitatis permisit, pauca de pluribus quæ carptim in paginis calamo insignita tenentur, ponere curabimus, illa utique fide et devotione, qua ad nos usque martyrii series pervenit. Nam per succedentium relationem rei gestæ memoriam nondum intercepit oblivio b. Propterea pro martyribus singulis loca singula, quæ possident, vel singulæ civitates insignes habentur; nec immerito, quia pro domino Jesu Christo animas suas tradiderunt c.

[2] Sancta igitur Fides d Aginnensium civitate oriunda fuit et ex parentibus clarissimis splendidissima proles procreata, [S. Fides, nobilis Virgo Aginnensis,] alumna loci illius in ortu, facta est patrona in passionis obitu *. Nobilis * veterum et generosa stirpe parentum, * facta est Christi munere nobilior, quia stola virginitatis candida induta, fulgens fide * in domino Jesu Christo odorem bonæ suavitatis protulit. Hæc namque prima in civitate Agennio * e decus et exemplum * martyrii cunctis Christi fidelibus fuit *; vitam namque temporalem perdere non timuit, ut possideret æternam, quia ab ipsis infantiæ cunabulis Dominum Jesum Christum dilexit et suum dixit esse auctorem *. Juvenis quidem tempore passionis erat ætate * sed sensu et opere senex manebat *. Pulchra erat facie *, sed pulchrior fide, virginitatis quoque candore formosissima, vultusque hilaritate serena. Igitur quum eodem tempore præses sceleratissimus *, nomine Dacianus a prosanis Diocletiano seu Maximiano imperatoribus f, qui tunc Romanæ arcis primatum regere videbantur, Agennum * urbem ingrederetur, dolo instigatus diaboli, quatenus sacrilegos * remuneraret, atque Christianis metu ipsius latentibus atrocissimas pœnas inferret, continuo beatissimam Virginem Fidem accersiri jussit et suis aspectibus adduci præcepit.

[3] [ad tribunal Daciani sistitur,] At illa se sponte ministris offerens, corpusque suum undique * signo sanctæ Crucis muniens, ad Dominum * orabat dicens: Domine Jesu Christe qui tuos in omnibus tueris * et adjuvas, adesto mihi famulæ tuæ, et præbe ori meo sermonem acceptabilem, quem * in conspectu tyranni hujus respondeam *. Et armata sanctæ Crucis vexillo *, fronte, ore, pectoreque Sancto roborata Spiritu, hilari animo perrexit. Quum autem adstaret coram præside, blando sermone ait ad eam: Quod est vocabulum nominis tuæ? Cui consequenter S. Fides, nullo metu perterrita, respondit: Fides nomine et opere vocor *. Præses dixit: Quis cultus, inquit, religionis ac fidei tuæ? Ad hæc Virgo sancta respondit: Ab exordio juventutis christiana sum, Domino Jesu Christo tota mentis devotione * deservio, illiusque nomen confiteor et illi me tota intentione * committo. Præses vero, callidissima simulata tranquillitate, paulo indulgentius respondit: Accipe, inquit, o juvenis puella *, consilium, pulchritudini et juventuti tuæ necessarium, et cessa ab hac confessione, et sacratissimæ Dianæ sacrifica, quia ipsa est sexui vestro * g consimilis, et te muneribus multis faciam ditiorem *. Quam promissionem Christi Virgo quasi nihilum deputans, ita respondit: A patrum traditionibus cognovi, quia omnes dii gentium dæmonia sunt h * et tu mihi blanditiis persuadere vis, ut ego eis sacrificare debeam?

[4] [a quo crudeliter torquetur;] Præses vero ira commotus, ait ad eam: Ut quid deos nostros dæmonia esse dicere præsumpsisti? Aut prostrato, inquit *, corpore, sacrifica; aut diversis te faciam interire tormentis Tunc sancta Fides secura de præmio *, exemplis magnorum Martyrum roborata, has audiens minas, desideransque a terrena vita ad supremam migrare gloriam, in hac vociferatione prorupit dicens. Ego enim pro nomine Dei * mei Jesu Christi non solum pati diversa sum parata tormenta. sed et mortem in ejus confessione subire desidero. Tunc præses magis furore succensus, jussit satellitibus suis, ut sanctam Virginem inferrent in lectum æreum, et superpositam per quatuor partes extendi, ignemque supponi præcepit, ut ejus tam * tenera membra tam crudeli disrumperentur supplicio.

[5] Itaque candentem craticulam sanctissima Virgo ultro conscendens, arctatis * membris, per quatuor partes extenditur, [posita in craticula ignita:] lorisque ferreis coarctata per flammeam cratem provolvitur *. Cui impii ministri ferreis batillis * ardentes prunas subjiciunt, adipeque flammis injecto, ad latera usque torrida incendia subvolare cogunt. Quod videntes qui aderant, una voce clamaverunt dicentes: O impietas et injusta judicia! Innocens et veri Dei cultrix et primæ dignitatis honore præfulgens, cur absque ullo facinore gravissimis suppliciis mancipatur? Multi etiam sunt, quorum ignoramus nomina, qui ea die videntes Sanctæ Fidis constantiam, a sacrilego dæmoniorum jugo pia solventes colla *, crediderunt in Dominum Jesum Christum et gloriosam sunt coronam martyrii consecuti i.

[6] [S. Caprasius, ejus exemplo] Eo itaque * tempore, dum hæc agerentur, a Deo electus Martyrque futurus *, Sanctus videlicet Caprasius cum cæteris Christicolis persecutionem sacrilegi præsidis declinans, ad septemtrionalem urbis plagam * sub foramine cujusdam rupis positus latebat k, et cuncta, quæ intra murorum ambitum gerebantur, clara oculorum acie prospiciebat. Sub ejusdem quippe diei articulo ab ipso speluncæ foramine ad urbis propugnacula aspectu dirigens, vidit sanctam Martyrem super carbonum incendia impiorum immanitate torreri. Elevatis igitur oculis intuens in cœlum, orationem Domino profusis lacrymis * effundebat, ut famulam suam in præsenti certamine faceret esse victricem. Rursumque athleta Christi elevatis oculis cœlum * tota mentis aviditate perspexit, et iterum humo prostratus petebat Dominum, ut ei cœlestem ostenderet virtutem. Sicque petitionis suæ desideratus assecutus affectum, vidit de nubibus columbam, ut nivem candidam descendere, et coronam interlucentibus gemmis, supra solis splendorem rutilantem, cœlestibusque margaritis refulgentem, super caput Virginis ponere, denique ipsam Dei famulam, niveo splendidoque habita indutam prospiciens, agnovit ipsam Dei Martyrem perpetuæ salutis bravium esse assecuturam *, quam tanto munere cœlitus videbat esse ditatam.

[7] [et prodigiis roboratus,] Columba igitur e cœlo veniens, ut divina potentia in reliquum tempus circa Martyrem sacram mirabilior fuisse prædicaretur, blanda alarum volitatu, dulcique alarum applausu, cum imbrifero rore totam vim flammarum exstinxit, fervoremque * torridi incendii, quasi irriguis fontibus tali volatu omnino repressit. Vidit etiam vir sanctus beatissimam Fidem veluti non * ictibus læsam, non igne exustam, neque sauciatam corpore; sed cœlestibus ornamentis stare redimitam *. Quam virtutem tam præclaram, tam mirabilem, mox ut Dei famulus, prædictus Caprasius, spiritualibus oculis * conspexit, supernis gaudiis dignam eam futuram intellexit l. Tunc securus *, nec imparibus meritis eamdem gloriam subiturus, rupem, sub qua habitabat, dextera sua percussit, et continuo inde fons jugis aquæ emanavit, quæ usque in hodiernum diem indeficienter currens, salutis remedium virtute Dei cunctis advenientibus præstare non desinit. Quocumque enim tædio languoris quilibet detentus fuerit, mox ut de ipsius rupis fluento gustavit haustum *, optatam salutem recipit * meritis sancti Martyris m.

[8] Hoc miraculo vir sanctus de gratia Dei se martyrio dignum sperans, [sistit se tyranno] vultu hilaris, spiritu alacer, corde intrepidus, cæteris ignorantibus, ad locum, ubi gloriosissima Virgo et Martyr Fidis flammarum patibula * sustinebat, improvisus advenit, Christum publica voce prædicans. Quem statim audiendum impius tyrannus suis aspectibus statui jussit. Ille vero intrepidus coram eo stetit: et præses ejus nomen, patriam, genusque requirit. Ad quem sanctus Caprasius *: Imprimis quod prælatum * est christianum me confiteor, in cujus regenerationis * lavacro a sacerdote nuncupor Caprasius n. Hoc audito, præses blandis eum cœpit lenire sermonibus. Video, inquit, te decorum juvenem o, qui si forte sermonibus meis acquieveris, poteris in palatio summorum principum amicitia perfrui et multa prædia * consequi. Tunc Sanctus Caprasius cœlestibus virtutibus admonitus * Sanctæ * Martyris Fidis exemplo, ad supernam coronam spem totam configens, ita respondit: In illius desidero habitare palatio, quem a baptismo dilexi, et redemptorem omnium in se credentium semper agnovi. Præses dixit: Vellem te, o juvenis, ab hac male sana pertinacia revocare et prædiorum amplis possessionibus * ditescere. Sanctus Caprasius respondit: Ab illo credo consequi indeficientia prædia, qui est fidelis in verbis suis et sanctus in omnibus operibus suis. Præses autem ut vidit immutabilem mentem ejus et ineluctabilem sermonem, ait suis *: Vereor cum homine isto diutius, sermonibus * certari, ne ab * jurgiis fatigatus vincar. Tunc jubet ministris eum assumere et sine ulla pietate p carnes ejus laniare: quumque hoc factum fuisset, fortiter pœnas toleravit, atque alacri vultu constanter Christi nomen populis præsentibus prædicare non destitit.

[9] [cujus minas blanditiasque contemnit] Qui pietatis affectu super eum lacrymantes et magno ejulatu frementes, una voce clamabant dicentes: O impietas et inaudita judicia! Cur sanctum Dei, omni bonitate ornatum, tanta crudelitate itis perditum? Erat enim beatus Martyr amabilis omnibus et inter tormentorum examinationem speciali decore vir angelicus. Cujus constantiam nulla injuriarum vi superandam *, nulloque excogitatorum argumento cruciatuum reprimendam, duo fratres nomine et meritis Primus et Felicianus admirantes, tam fide quam opere continuo huic se * sociarunt *, mortisque periculis se alacriter injecerunt q. Quos omnes ad jugulum mortis, una conspiratione consertos *, mox ut vidit ferus ille carnifex, blandimentis demulcere, minisque terrere eos cœpit. Sed nec sic eos ullomodo flectere potuit. Sicque in ira gravi motus, ut se adversus eos nullatenus prævalere sensit, ad ultimum data sententia, omnes simul cum beata Virgine et gloriosa Christi Martyre Fide duci ad delubra præcepit; ubi aut diis immolare, aut capitibus plexis omnibus certum stat * vitam finire.

[10] [et capite plectitur cum SS. Primo et Feliciano.] Ducti sunt ergo * milites una cum Beata Fide ad prædictum locum, ubi nulla vi compelli potuerunt ad sacrificandum. Qui capitibus cæsis unius diei hora cum triumpho martyrii ad coronam gloriæ feliciter simul pervenire meruerunt; ut quibus pulchra et venerabilis exstitit in fidei constantia societas, esset pulchrior atque excellentior in martyrii societate felicitas. Dignum namque atque felicem Agennensis urbis deputamus locum, qui origine martyrum floruit, atque per eorum gloriosa certamina fidem Christi promeruit et post agones tumulanda corpore eorum recepit *. Quos Christus cum summa * cœlestium virtutum intra beatorum spirituum consortia ovantes ascivit, cum quibus stola immortalitatis decorati et corona gloriæ immarcescibilis laureati, inenarrabili præmio perfruuntur; atque cum Deo et Agno sine fine regnaturi, divinæ visionis jucunditate perfruuntur *. De quorum passione pridie nonas Octobris nos gaudere et illustrare voluit, qui gloriatur in Sanctis, Dominus noster Jesus Christus, cui est cum * Patre et Spiritu Sancto honor et gloria in sæcula sæculorum. Amen.

[11] [Reddita Ecclesiæ pace, a S. Dulcidio honorifice tumulantur.] Horum ergo corpora, tormentis miserabilibus laniata, cæsisque capitibus obtruncata, infidelis gentilitas in plateas, tamquam neglecta * reliquit, quæ devota Christi plebecula latenter cum summa veneratione colligens et sacri effusionem cruoris mundissimis pannis extergens, indigno * tantæ sanctitatis in loco r sepulturæ commendarunt, ubi non tam sepelisse, quam recondidisse viderentur s. Gravi enim percussa pavore verebatur, ne Sanctorum corpora malignorum invidia alias transferrentur, aut, quod nefarium est, tetris vicini gurgitis fluminibus mergerentur, et sic sanctæ Christianitati malitiose abnegarentur *. Sed Dei providentia a fidelibus * actum est, ut urbs, quæ eos habuit inquilinos, tripartito, ortus videlicet, passionis et sepulturæ honore ditata, eosdem ad promerendam omnipotentis Dei gratiam habere mereretur et patronos. Quo in loco multis annorum recursibus sancta jacuerunt corpora, donec, ablata omnis gentilitatis profanitate, S. Dulcidius * t episcopatum susciperet et pastoralem curam gerens pro omnium salute vigilaret *. Cui præsuli ante omnia placuit, ut Sanctorum Reliquias ab indecenti elevans loco, in eorum veneratione nova constructa basilica, in lucem efferret, ecclesia ipsa sanctæ Virginis titulo dedicata. Qui, quum tantum thesaurum aperiret, non tamen incredulus, sed metu et reverentia territus diutius dubitaret, ad ultimum per noctis quietem admonitus, ne negligenter dimitteret, quod fideliter cœperat, convocatis monachorum turbis ac cæteri ordinis prælatis *, secretum suum omnibus detegit. Quorum consilio adjutus ad effectum usque perduxit. Eorum autem votis cætera plebs concordans Sanctorum Reliquias de loco ignobili honorifice erigunt et in locum sacrum statuunt. Quorum meritis ad salutem omnium innumera cœlitus patrantur miracula, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui vivit et regnat per omnia sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Habemus, ut præfati sumus Commentarii præviinum. 5, varia hujus passionis exemplaria, e quibus solum eas lectiones variantes excerpsimus, quæ sensum primariæ passionis aut declarabant aut immutabant. Ut autem suum cuique staret, variantes lectiones depromptas ex Philippi Labbe Biblioth. Nov. Mss signavimus littera L, e Trevirensi lit. T, ex Ultrajectino S. Salvatoris lit. U et ex Rubeæ vallis codicibus lit. R.

b Quæ hic habentur phrases satis intricatæ sunt, et vix sensum aliquem præbent; ne itaque rem magis implicarem ex variis exemplaribus ea selegi, quæ sensum qualemcumque complerent. Fateor tamen difficile conciliari hac duo nempe aliqua calamo insignita teneri, et tamen per succedentium relationem rei gestæ memoriam non intercepisse oblivionem. Etenim si narratio scriptis documentis nitatur, ut quid succedentium relatio? Quod si hæc materiem historiæ præbuit, non clare percipitur, quid scripta monumenta sibi velint. Nisi tamen hæc ita interpretetur quis, quasi pauca scripto consignata fuerint, plurima vero e traditione manaverint. Verum istiusmodi interpretationem non facile quis ex textu nostro eliciet.

c Codex Ultrajectinus S. Salvatoris, cujus apographum in collectione hagiographica bibliothecæ regiæ asservatur, alio prorsus modo prologum texit his verbis: Passio Sanctorum magnorum atque inclytorum Martyrum Caprasii et Fidei magnam nobis hodie celebritatem præstat; dum enim passionem eorum recolimus, inclinatur potius sermo, quam dignis laudibus possit expediri, de quorum gestis atque virtutibus æmula scilicet christianis cultibus antiquitas voluit ipsa silere potius, quam ullis titulorum monumentis notitiæ hominum aliqua exinde memoriæ mandare. Ergo pauca quæ relatione gestorum invenimus, dicere non tardemus, styloque titubante perstringamus. Nam unde primitus assumam dictionis exordium, quum tanta mihi in Beatorum Martyrum memoria laus existat, et non mea solum, sed etiam doctorum suppeditaret auctoritas. Nam in illa antiqua poetarum pompa succederet tantum laudis tramitem, nec explere poteram nec rimari. (Luxatus est omnimode sensus, qui ex aliis lectionibus redintegrandus est.) Nam merita sancti Caprasii et Fidei facilius possunt virtutibus cognosci, quam sermonibus expediri. Sed quia in ardentioris ingenii infœcunditate percellimur, excessit nos mentis devotio, et si a laudibus Sanctorum, linguæ officio minime famulante, cessamus, voluntate tamen fidei devotioni servimus. Unde pro honore gestorum, ut copia permiserit, pauca de plurimis carptim in paginis calamo insignita tenentur, ea utique fide et devotione, qua ad nos martyrii ordo pervenit (ponere curabimus). Nam per succedentium relationem rei gestæ nondum intercepit oblivio; nam pro Martyribus singulis loca singula vel singulæ urbes, quæ eos possident, insignes habentur; nec immerito, etc.

d De sancta Fide, Virgine et martyre Aginnensi, late egit Josephus Ghesquiere ad diem, quo colitur, VI Octobris [Act. SS., t. III Octob., p. 263 et seqq.] .

e Aginnum Nitiobrigum erat olim in provincia Aquitaniæ (la Guyenne), hodie est caput præfecturæ Olti et Garumnæ (Departement de Lot-et-Garonne). Sedes episcopalis, vi concordati anni 1801, sub metropoli Tolosana recensebatur; ast postmodum restituta fuit Burdegalensi metropoli, cui antiquitus subjiciebatur.

f Explicat Jos. Ghesquiere in suo Commentarioprævio Actis S. Fidis ad VI Octobris num. 11 [Ibid., p. 266.] , quo pacto Dacianus, licet Hispaniæ præses, tamen jus dicere potuerit in Aquitania; erat enim tunc ordinaria administratio provinciarum inversa, ut facile provinciarum præfecti in alias provincias suam sibi jurisdictionem prorogarent. Quod quidem tanto probabilius est, quod Constantino, anno adhuc 303 Cæsaris titulo Gallias gubernante et christianis favente, Galerius, cui Hispania, Aquitaniæ contermina, obtigisse videtur [Cfr Walch. Christ. in Hisp. persecutio, p. 153.] , jusserit Dacianum, notorium christiani nominis hostem, ad Aquitaniam persecutionem extendere.

g Ut ex variantibus lectionibus videre est, aliqua exemplaria pro vestro scribunt tuo. Verum tamen quum hæc Acta ex succedentium relatione compilarentur, jam in usu erat pluralis numerus pro singulari, maxime erga personas, quas quis eximia reverentia tractare volebat [Nouv. tr. de Diplom., t. V, p. 374.] Hic autem Dacianus indulgenter cum S. Fide ad eam alliciendam agebat.

h Ps. XCV. 5.

i Ex hac nominum ignorantia Jos. Ghesquiere in suo Commentario S. Fidis num 21 [Act. SS., t. III Octob., p. 269.] deducendum dicit SS. Caprasium, Primum et Felicianum una die cum S. Fidi passos non fuisse, quia, inquit, eorum, qui cum S. Fide martyrium consecuti sunt, ignorari nomina eadem Acta (nempe quæ hic edimus) tradunt. Verum hæc consequentia minime valet: nam in textu agitur de idololatris, quoniam propter S. Fidis constantiam crediderunt in dominum Jesum Christum; codices Ultrajectinus et Trevirensis omittunt, ut annotavimus, verba: a sacrilego dæmoniorum jugo colla solventes, quæ rem evolvunt, sed necessaria non sunt, quoniam locutio credere in Christum apud scriptores ecclesiasticos idem sonat ac transire ab idololatria ad christianismum. Porro Caprasius jam christianus erat, siquidem latebras sectabatur; Primus autem et Felicianus nullo verbo indicantur adhuc idololatræ fuisse in hoc textu; quod vero in poemate edendo id insinuetur, non est tanti momenti, quum scriptor, probabiliter sæc. XI, id e sua penu deprompserit.

k Hunc locum alio modo profert codex Trevirensis: Eo tempore cum hæc agerentur, a Domino electus S. Caprasius, persecutionis atrocitate sæviente, cuncta per loca profugus oberrabat, quæ universa egregius Dei cultor sublata investigatione perquirens, sub rupe quadam non longe a civitate septemtrionis posita festinus advenit, ibique dum stupefactus cuncta atque universa secreta cogitatione diligenter rimatur, vidit S. Fidem impiorum pœnarum immensitate torqueri etc.

l Et hic differt Trevirensis codex a textu nostro habet enim: Ubi de oratione surrexit, vidit super S. Fidem coronam universis lucentibus et coruscantibus gemmis, atque cœlestibus et inenarrabilibus margaritis ornatam, et columbam de nubibus descendentem super caput S. Fidei se intulisse atque ipsam beatam Martyrem niveo et splendissimo habitu decoratam, immenso luminis splendore fulgentem, jam securam palmæ, triumphum et bravium salutis fuisse cum victoria consecutam. At ubi jam mirabilem Dei virtutem suis aspectibus manifestam vidisset, gaudiis æternitatis exultans, tunc S. Caprasius securus non imparis meriti gloriam subiturus, rupem etc.

m Egimus de isto fonte Commentarii prævii num. 33, et diximus eumdem adhuc a fideli populo frequentari.

n Etiam hoc loco aliis utitur verbis Trevirensis codex: Beatus, inquit, Caprasius respondit dicens: Imprimis enim, quod præclarum est, christianus sum et regeneratus in baptismo a sacerdote, confirmato nomine Caprasius nuncupor. Ex hoc loco contendit Tillemontius in suis Commentariis de historia ecclesiastica [Mém. pour servir à l'hist. ecclés., t. IV, p. 752.] elicere recentioris manus esse Acta, quoniam tunc moris non erat baptizando nomen imponere, sed jam impositum sacerdoti baptizaturo exhibere. Ast unicum proferam exemplum coævum, quo monstretur nominis impositio saltem aliquatenus ad baptismi ritum pertinuisse, nempe in S. Petro Balsamo seu Abselamo, anno 311 in Palæstina passo [Ruinart. Act. Sinc. Mart., p. 502. Act. SS., t. I Januar., p. 129.] : quum enim oblatus fuisset Severo præsidi, Severus dixit ad eum: Quis diceris? Petrus respondit: Nomine paterno Balsamus dicor; spirituali vero nomine, quod in baptismo accepi, Petrus dicor [Binterim Denkwürd, t. I, part. I, p. 39. Augusti. Handb. der Christ. Archaal., t. II, p. 467.] .

o Monstravimus num. 25 Commentarii prævii ex juvenili sancti Martyris ætate nullum adversus opinionem de episcopatu S. Caprasii præjudicium creari.

p Pietas apud scriptores aureæ ætatis amorem erga parentes et patriam passim significat: quandoque tamen, saltem paulo serius, pro misericordia,sicut et in textu nostro, sumitur, ut patet ex Suetonio in Domitiano cap. XI.

q Vide circa SS. Primum et Felicianum, socios S. Caprasii, Commentarii prævii num. 17 et 18.

r

Nostra lectio habet SS. Martyres sepultos fuisse in loco indigno, dum quædam exemplaria habent, eosdem digno loco conditos: nostram præferendam censeo, maxime quia infra dicitur S. Dulcidius corpora Sanctorum ab indecenti levasse loco, et Passio metrica, infra edenda, eumdem sensum refert canendo:

Dum … ipse videret,
Æde minus culta sacra membra jacere sepulta.

s Multis exemplis monstrari potest, ethnicos sæpissime conatos esse Reliquias Martyrum dispergere, ne scilicet debitam Sanctis venerationem obtinerent: sic Eusebius lib. VIII cap. VI dicit: Imperatores, jam terræ mandatos Martyres, rursum de integro effodiendos, in mareque præcipitandos sententiis decreverunt, ne, ut ipsi quidem opinabantur, quidam eos in sepulcris et monumentis conditos, deos reputantes, divina veneratione prosequerentur. Ex dictis liquet, cur christiani Aginnenses timerent, ne suorum Martyrum corpora in proximamGarumnam projicerentur.

t De S. Dulcidio, Aginnensi episcopo, actum jam est in Commentario S. Fidis ad diem VI Octobris num. 26 et seqq. [Act. SS., t. III Octob., p. 270.] et latius præsenti tomo ad diem XVII.

* T. antiquitas

* T. rimari

* T. ardentioris ingenii infœcunditate procellimur,

* T. devotioni servimus

* U. alumna loci jure moriendi T. jure oriendi

* R. addit denique C. T. quoque

* R. addit sed

* L. fidei

* R. Agenno

* R. add. magni U. magnum

* Deest tota phrasis in L., R. omittit ultimum membrum.

* T. fuisse dicitur

* R. matura

* T. senilis apparuit

* L. R. mente

* Deest in L. sceleratissimus

* L. add. directus

* R. beneficiis dotaret

* Deest in R. undique

* add. R. Deum

* Deest in L. R. T. tueris

* T. quo

* R. proferam

* T. scuto inexpugnabili

* T. Fides vocor, præses

* L. intentione

* L. devotione

* L. juvencula

* R. tuo

* L. et multis se ditabo muneribus

* Deest in L. sunt

* Deest in L. S. inquit

* R. de Deo et

* R. L. Domini

* Deest in L. R. tam

* L. R. divaricatis

* R. pervolvitur

* R. hastilibus

* In T. U. deest pericope.

* L. namque

* T. omittit Martyrque futurus

* R. partem

* L. T. precibus

* R. T. in cœlum

* L. R. assecutam

* L. R. pyramque

* R. nec tormentorum

* Deest in L. redimitam

* Deest in R. spiritualibus oculis

* Add. R. et ipse

* Deest in L. R. haustum

* L. R. recipiet

* R. pabula

* R. infit

* L. R. T. præclarum

* R. generationis

* R. præmia

* L. attonitus

* L. R. sanctæque

* R. ambitu

* R. add. servis T. ad socios

* Deest in L. sermonibus

* Add. L. R. eo

* R. nulla injuria vituperandam

* L. add. agoni R. operi

* R. et agonis

* L. confertos

* L. foret

* L. add. Christi

* Deest in L. tota phrasis

* L. R. add. veneratione

* Deest in L. pariodus integra, R. potiuntur.

* L. addit Deo

* R. omittit tamquam neglecta

* R. in digno

* R. derogaretur

* R. omittit a fidelibus

* U Dulcitius

* R. omittit posremam pericopen

* R. prælatis et monachis

PASSIO METRICA SS. FIDIS ET CAPRASII,
Auctore, ut videtur, Hildeberto Cenomanensi,
Ex codice Bremensi.

Caprasius, martyr Agenni in Gallia (S.)
Primus, martyr Agenni in Gallia (S.)
Felicianus, martyr Agenni in Gallia (S.)

BHL Number: 2938
a

AUCTORE VERISIM. HILDEBERTO.

Cap. I.

Cum rex insanus regnaret Maximianus, [Fides virgo nobilis Aginnensis,]
Non minus insano comitante Diocletiano,
Per varias mortes sacras damnare cohortes
Semper tractabant, sathanæ qui sacrificabant:
Nam dicti reges Christi subvertere leges
Non desistebant, dum passim præcipiebant
Plecti credentes, sua numina despicientes.
Virgo placens Christo sub tempore floruit isto,
Fides ei nomen, cui verum contulit omen;
Quæ facie pollens, quasi stella crepuscula tollens
Inter Agennenses fuit orta, nec horruit enses
Tortoris sævi, quoniam spe perpetis aevi
Sustinuit pœnas, flagra, flammas atque catenas,
Ut lucis veræ sic præmia posset habere.
Hæc excellentes habuit generosa parentes,
Sed res mundanas ducens ut stercora vanas,
Christum quæsivit, quem tota mente cupivit.
Dux igitur vanus, ratione carens Dacianus
Venit in has partes, exercens dæmonis artes,
Missus ab Augustis, inferret ut aspera justis;
Qui satanæ præco sæviebat pectore cæco,
Huc illuc vadens, et morti plurima tradens
Corpora Sanctorum, studiis cruciata malorum;
Asper et exosus, mendax, homicida, dolosus,
Pravis dona dabat, sed Christicolas lacerabat:
Hos demulcebat, illos torquendo premebat

Cap. II.

Ergo sibi Fidem (fama quam noverat) idem [ducitur ad Dacianum præsidem,]
Præcipit assisti: sed felix hostia Christi
Continuo servis se tradens sponte protervis
Quem veneratur, amat, sic sponsum sponsa reclamat:
Qui cœlo vernas (bone rex) et cuncta gubernas,
Rex bone, qui dicis, b præstans * solamen amicis,
Dum coram statis ducibus, minime timeatis,
Spiritus ipse sacer vobis dabit, hostis ut acer
Per vos vincatur, qui vincere vos meditatur,
Auxilium dona mihi, meque probando corona,
Da pugnaturæ galeam, mentemque perure
Igne salutari, cum judice debeo fari
Duræ cervicis, tormenta minante pudicis.
At nunc aspires mihi rector ad aspera vires
Meque fide muni contra tormenta tribuni.

Cap. III.

Huc * prece completa, stat coram judice læta
Christi signa ferens. Quam dux sibi jungere quærens, [cui intrepide respondet]
Voce refit * blanda: Virgo mihi dic veneranda,
Nomen cum cultu, dic protinus absque tumultu.
Fides dicta quidem, virgo respondit eidem,
Quem devota colo, Christum postponere nolo,
Cui soli vere cupio studeoque placere.
Mentem tranquillam simulans, dux inquit ad illam:
Virgo vel ætati vel consule nobilitati,
Quæso mihi credas, et ab ista lege recedas,
Legem tam vanam contemne colendo Dianam;
Et tibi præbebo (si te mactare videbo)
Servos, ancillas, thesauros, prædia, villas.
Virgo res istas conculcans sicut aristas,
Christus, respondit, longe meliora spopondit,
Illi si credam, si non tibi, perfide, cedam;
Tu mihi insanis, præbens libamina vanis,
Insanis plane, qui das incensa Dianæ,
Nam sic testatur, sic vates vociferatur:
Dii paganorum sunt pleni dæmoniorum,
Ipsa deos tales dedignor habere sodales;
Et quas tu curas, non curo res perituras.
Ad quam præfectus, condens damnabile pectus,
Cur, ait, absentes blasphemas omnipotentes?
Multum deliras; incurres cæsaris iras.
Porro manu fausta vel porrige diis holocausta,
Vel mox lege data morieris dedecorata.
Martyr confidens, et verba superflua ridens;
Has, ait, ipsa minas contemno gravesque ruinas,
Quas mihi proponis pro cultu religionis:
Cur agis ergo moras? In vanum, stulte, laboras;
Vel flammis vasta vel me cruciato catasta:
Dum plus torquebor, plus et plus vera fatebor;
Restatenim munus mihi grande per hoc breve funus.
Tunc sensum mutans, et cæco pectore nutans,
Palluit insanus dixitque suis Dacianus:
Ecce, ministrorum collegia fida meorum,
Cratem ferratam mox huc deferte paratam,
Subter quam lignis ac sulphure ferveat ignis;
Moxque super cratem stultam deponite vatem,
Desuper ut pellis jaceat distenta rebellis;
Et sic uratur, multumque diuque prematur
Fustibus et loris, ut vi cogente doloris,
Æternum vivos cesset contemnere divos,
Nec laudet regem, cujus tenet inscia legem.

Cap. IV.

Protinus implentur, fieri quæcumque jubentur:
Jam succendentes prunas, furcasque tenentes, [et a quo dire torquetur:]
Adstant indigni: crates apponitur igni.
Postquam tormentum videt hoc adeo violentum,
Ultro conscendit cratem, gratesque rependit
Virgo creatori, minime parcendo cruori
Cui vim tormenti devota * mente ferenti
Diri tortores nimios augendo dolores,
Pectus cum mammis, accensis undique flammis,
Torquentes torrent, nec pœnas criminis horrent,
Visceribus tostis, ut jusserat impius hostis,
Girantes assam, salis intra vulnera massam
Projiciunt servi crudeles atque protervi.
Hoc scelus astantes tortoribus improperantes,
Iras inflammant et flentes talia clamant:
Cur, miseri, gratis sic membra puella crematis?
Hæc quæ peccavit? Nil dignum morte patravit
Virgo regalis, pia, prudens ac specialis,
Causa non justa flammis cruciatur adusta,
Quæ dum torquetur, gaudet, Christumque fatetur:
Ergo, captivi, cœli jam parcite civi,
Atque relinquatis scelus istud, ne pereatis.
De reliquo tuti sic plures plura locuti,
Idola abjiciunt et palmam promeruerunt,
Nam pariter tenti, pariter sunt ense perempti.

Cap. V.

Credentes turbæ dum compaterentur in urbe,
Aras vitabat Caprasius et latitabat [S. Caprasius ejus exemplo animatus]
Montis rupe cava: quem regis jussio prava
Non deterrebat: sed tentis subveniebat.
Ignibus assatam qui forte videndo beatam
De rupis cavea, nudamque jacere platea,
Terræ prostratus flevit, supplexque precatus,
Ut rex altitonans, pœnas vel præmia donans,
Hanc confortaret, palmaque sacra decoraret.
Exorat rursum, directo lumine sursum,
Ut sibi pandatur, qua Virgo luce fruatur.
Vix ita completis precibus, de sede quietis
Ecce columba venit, quæ Fidis vulnera lenit,
Vires flammarum complectens appositarum
Plausibus alarum circumvolitando suarum,
Sicque caput Sanctæ serto decorat rutilante;
Hoc admirando Caprasius ac venerando
Est contemplatus, multoque magis hilaratus
Fidem sanatam cognovit, non laceratam,
Vestem vestitam gemmis auroque politam,
Victricem factam, cœlique palatia nactam.
His ergo signis animatus Virgine dignis,
Fortior est factus mortisque cupidine tactus,
Prorumpens extra sociis quia nemine dextra c
Rupem percussit, quam fontem fundere jussit:
Qui fons mox uber fit, dulcis, fitque saluber,
Quo qui potatur, mox convalet et recreatur
Martyris adjutus meritis et fomite tutus.
Tradens ergo lupis sese de vertice rupis
Illico descendit, ad certamenque tetendit,
Christum clamando, quo Martyr erat d superando.

Cap. VI.

Quem sic testantem simulacraque vituperantem
Servi vesano præsentant mox Daciano. [Christum coram præside confitetur]
Quo præsentato, judex ait ista beato:
Forma splendescens nomen dic, o adolescens:
Et de cultura verum mihi dicere cura.
Dixit securus Martyr mox ille futurus e:
Dicor ego sane Caprasius, o Daciane,
Divos ignoro, solum devotus adoro
Cœlos implentem mare, terras, omnipotentem.
Post hæc tranquille sic infert impius ille:
Erras in cultu, juvenis pulcherrime vultu,
Qui credens Christo, frustra confidis in isto,
Quem pro peccato captum Judæa Pilato
Obtulit, afflixit pœnis, demum crucifixit:
Hunc ideo spernas leges mutando paternas,
Atque deos noscas et eorum numina poscas,
Qui vivunt vere, nec mortem sustinuere.
Si mihi consentis, non spernas verba monentis;
Inter concives poteris procedere dives,
Et congaudebis, dum mœnia lata videbis
Gratus Romanis: igitur lex cessat f inanis.
Martyr devotus nequaquam munere motus,
Exemplo Sanctæ monitus, quam viderat ante
Vivos carbones superasse, volasse ad agones.
Sic ait: O prætor, spernens tua convivia lætor.
Regnat in arce poli Christus, cui servio soli,
Qui nos plasmavit, lapsosque etiam reparavit,
In cruce dignatus nostros delere reatus,
Hæc tu vana putas, his credere, stulte, refutas,
Spe captus vana, falsa fallente Diana,
Quam ceu viventem vita colis, ecce carentem.
Sed non sensuris cur, insensate, figuris
Porrigis incensum? Miser erras, corrige sensum.
Mente vigens sana, cole Christum, despice fana:
Sis Christo credens et ab hoc errore recedens;
Præcaveas pœnam, sedemque lucreris amœnam.
Ille refert: Juvenis, vellem sibi parcere lenis:
Ecce tibi vellem dare multa, sed ecce rebellem
Te video multum: jam nunc tandem ejice cultum,
Quem temere jactas, per quem te vincere speras.
Et mea majestas (si diis libamina præstas,
Et mutas mores) magnos præbebit honores:
At venerandorum, si sacra quod absit, eorum
Spernis et infamas et adhuc quæ nescio, clamas,
Pro re tam stulta, tibi restant aspera multa.
Pœnas nonne vides, patitur quas improba Fides
Fastu pro simili, pro lege per omnia vili?
Sic tu plecteris, pœnamque gravem patieris,
Cede tremens tanta, mei places numina sancta.
Martyr dixit ei: Felicis spe requiei
Malo cruentatus perferre tuos cruciatus,
Quam pro factura vel qualicumque figura
Christum despiciam: cujus si victima fiam,
Sic (securus) ero, si utar lumine vero, g
Quare tantarum non terreor igne minarum,
Nec promissorum foveor candore tuorum.
Quod volo, quod spero, quod toto pectore quæro,
Et manet et mansit: sed mundi gloria transit:
Si modo torquetur Fides, mercede fruetur
Justis jure data: tu pravis morte parata
Semper flens flebis, grandique dolore dolebis.
Hujus ad exemplum, Christi me dedico templum,
Tendens quo tendit, reprehendens quod reprehendit.
Ergo me macta servans mihi munera pacta
Me citius puni, quia Christo (servio) h uni.

Cap. VII.

Hoc ubi dux novit, dolor ejus viscera movit;
Unde suspirans et verba fidelia mirans, [et una cum fratribus Primo et Feliciano]
Luget decretum regale per omnia spretum.
Nequiter ergo furit, sanctumque flagellat et urit,
Torquet, dilaniat, sed frustra vincere sperat.
Quippe fide fretus, fert ille tot aspera lætus;
Tortus agit grates et ei placet ærea crates.
Tunc assistebant multi graviterque ferebant
Talia cernentes et sancto compatientes,
Jussaque prætoris damnantes plena furoris.
Inter quos flentes et sanctum ferre dolentes,
Accensa cratis tormenta ferocia gratis,
Vanus adhuc vano Primus cum Feliciano i
Hæc mirans cernit compunctus, delubraque spernit,
Mox ambo sanctis se conjunxere, Tonantis
Legem complexi, divino fœdere nexi.
Ergo Deo grati jam quatuor hi sociati
Vicerunt fortes Dacianum, sive cohortes
Vere vicerunt, qui pœnas sustinuerunt,
Terrea calcantes et regna superna lucrantes.

Cap. VIII.

Quos exhortando multum, multumque minando,
Quum dux vidisset, quod flectere non potuisset, [capite plectitur:]
Hos, ait, insanos, lictor, vereque profanos
Hostes nostrorum produc ad templa deorum.
D(uc illos) chare, (et) si nolunt sacrificare
Illos exempto gladio punire memento.
Athletæ Christi præfati quatuor isti
Christi psallentes jamjamque mori cupientes.
Ducti falsorum veniunt ad templa deorum,
Ut diis libarent, aut colla secanda pararent.
Tunc congaudentes, nec diis libare volentes,
Mox prosternuntur, gladioque simul feriuntur:
Sicque coronati cum sancta Fide beati
Cœlo suscepti vitæ sunt limina adepti.
Denique pagani crudeles atque profani
Factam Sanctorum post mortem quatuor horum
Inde recesserunt et corpora deseruerunt.
Noctu credentes nonnulli tunc venientes
Hæc collegerunt, venerantes, ut potuerunt;
Queis impendissent decus ingens, si valuissent;
Sed pravam gentem timuerunt fana colentem:
Hujus enim gentis rabies infesta furentis
Cædens cædebat passim, quoscumque videbat
Christo credentes aut illis compatientes.
Quippe venenosi gentiles ac furiosi
In mare jactabant lacerata vel igne cremabant
Corpora Sanctorum, ne laus caneretur eorum.
Hoc quum novissent credentes ac timuissent
Noctu venerunt, ut duximus, et rapuerunt,
Æde parum grata tumulantes membra beata
Sic tumulaverunt (isticque) k diu jacuerunt,
Donec iniquorum cultu cessante Deorum
Jus fidei crevit (populo) k delubraque sprevit.

Cap. IX.

Tunc sublimavit plebs pontificemque creavit [quorum corpora S. Dulcidius honorifice componit.]
Dulcidium, donis ornatum religionis,
Vere devoto qui præsul pectore toto
Christum dilexit, sibi commissos bene rexit.
Qui dum se gereret (solerter), k et ipse videret,
Æde minus culta sacra membra jacere sepulta
Indignum duxit, templum venerabile struxit,
Illud præfatæ sacrans in honore beatæ,
Atque beatorum sanctissima corpora quorum
Vir sapiens idem locitare pararat ibidem.
Sed l […] ne sacros tangeret artus
Abstinuit reverens veniamque sibi ipsi quærens;
Mox castigatus, cœlesti voce vocatus
Et monitus somnis pater almus ubi ipse vel omnis
Plebs sublimaret sacra corpora nec dubitaret.
Sic confortatus pandit, nil vota moratus,
Cleri clamato cœtu, populoque vocato.
Tunc omnis clerus, monachilis et ordo severus,
Virgineis turbis junctis, cum civibus urbis,
Christum laudantes et Reliquias venerantes,
Has erexerunt et in æde sacra posuerunt,
Quam prius ornavit præsul, pariterque sacravit.
Multæ virtutes hic fiunt atque salutes
Cunctis præstantur, sacra corpora qui venerantur,
Palmam præbentis ad laudem omnipotentis,
Cujus majestas, cujus miranda potestas
Vivit ab æterno, regit omnia jure superno.

ANNOTATA.

a Diximus num. 8 Commentarii quæ faciunt, ut Hildeberto Cenomanensi, post archiepiscopo Turonensi, hoc carmen tribui possit. Cæterum nihil hic nobis annotandum fere occurret, nisi quod stylum attinet, quoniam notas historicas præcedenti Passioni subjunximus.

b Prout jacet versus, scribendum fuisset diceris, sed impediebat maxime consonantia: legendum puto præsto pro præstans, nempe Christi verba in directo recitantur, quod consequens est cum versibus, in quibus dicitur statis, vobis etc.

c Hunc versum plane non intelligo, et qui ex Ms. Bremensi carmen excepit, apposito signo, suam ignorantiam fatetur.

d Textus habere videtur orat, nempe prosodia accuratius servatur: quamvis sensus non valde limpidus sit, quem sic interpretor quo (per quem) Martyr erat (fit) superando (tormenta). Utinam varia alia tam commode interpretari liceret!

e Textus repetit vocem securis, in qua jam cespitat prosodia et consonantia deficit: si autem legamus futurus utrumque retinemus et in Passione prosaice conscripto, Martyr futurus num. 6 legitur.

f Malim cesset, quasi vox esset hortantis et imperantis.

g Textus habet: sic … ero, sic urar lumine vero, censeo igitur commode potuisse et compleri et mutari.

h In complementum versus supplevi vocem servio.

i Jam indicavimus annotato i ad antiquiorem Passionem, scriptorem, traducentem SS. Primum et Felicianum, tamquam vanos, id est, idololatras, ide sua deprompsisse penu; nimis enim presse sequitur vestigia antiquioris textus, quam ut suspicari liceat, eumdem alia habuisse documenta.

k Quæ uncinis inclusa sunt, complent utcumque versum.

l Non video, qua ratione et versus et consonantia compleri possint.

* præsto?

* Hac?

* refert?

* senella?

DE SS. DASIO SEU DATIO, ZOSIMO, JANUARIO, DOROTHEA SEU DOROTHEO, ZOSIMO SEU SUSIMO, JANUARIA SEU JANUARIANA, MARTYRIBUS PUTEOLIS IN CAMPANIA; DE SS. EUTYCHIO, PROMACHO, LUCIO, MARCELLINO ET BERMIACO, ET FORTE SS. ZOSIMO SEU SUSIMO ET JANUARIO SEU JANUARIA, MARTYRIBUS NICOMEDIÆ.

INEUNTE FORTE SÆCULO IV.

SYLLOGE EX MARTYROLOGIIS.

Datius, martyr Puteolis in Campania (S.)
Zosimus, martyr Puteolis in Campania (S.)
Januarius, martyr Puteolis in Campania (S.)
Dorothea, martyr Puteolis in Campania (S.)
Zosimus, martyr Puteolis in Campania (S.)
Januaria, martyr Puteolis in Campania (S.)
Eutychius, martyr Nicomediæ (S.)
Promachus, martyr Nicomediæ (S.)
Lucius, martyr Nicomediæ (S.)
Marcellinus, martyr Nicomediæ (S.)
Bermiacus, martyr Nicomediæ (S.)
Zosimus martyr Nicomediæ (S.)
Januarius martyr Nicomediæ (S.)

V. D. B.

[Unius turmæ Puteolanæ et duarum Nicomediensium memoria hodie fit in Hieronymianis laterculis;] Codices Hieronymiani tam diversum hodie servant ordinem, ut ad investigandos SS. Martyres, ad hanc diem spectantes, non alia videatur posse iniri via, quam integra eorumdem recensio. Codex Florentinii ita sonat [Martyr. Hier. Florentinii, ad XX Oct.] : In Ponteolis civitate Dasi, Zosimi, Januarii, Dorothei, Sussimi, Januarianæ. In Nicomedia Euticis [Ibid., cfr corrigenda.] , Promaci, Luci, Marcellini, Bermiaci. Item Sussimi, Januarii; Antverpiensis [Ap. Florentinium, ad XX Oct.] : Eutici, Promaci, Luci, Marcellini. Puteolis Zosimi, Dorotheæ, Januariæ, Bermiaci, Sisinni. Item Januariæ; Corbejensis [Ibid., l. c.] : In Puteolis civitate Dasii, Anosinimi, Januarii, Dorothei, Susimi, Januariæ. In Nicomedia Eusticii, Promachi, Lucii, Marcellini, Berniaci. Item Susimi, Januarii, Julii; Martyrologium Richenoviense [Edit. Sollerii ante part. II Martyr. Usuardi, p. 13.] : In Nicomedia Euticii, Promaci, Lucii, Marcellini. Puteolis, Zosimi, Dorotheæ, Januarii, Zosimi; Augustanum [Ibid., p. 22.] : Clasi, Zosimi, Promasi, Januarii, Euticis, Marcellinæ; Labbeanum [Ibid., p. 29.] : Dasi, Zosimi, Primaci, Januarii, Eutycis, Luci, Marcellinæ; Ottobonianum [Ap. Georgium, Martyrol. Adon., p. 686.] : Puteolis civitate, natale sancti Zosimi episcopi. In Nicomedia, Primacii, Susimi; codex Usuardinus Bruxellensis [Ap. Sollerium, Mart. Usuardi, p. 614.] : In Puteolis civitate, natale sanctorum Martyrum Zosimi, Januarii et Dorotheæ; auctarium Greveni ad Usuardum [Ibid., p. 615.] : Nichomediæ, Sanctorum Eutici, Promasii, Lucii et Marcellini; civitate Puteolis, sanctorum Zosimi, Januarii, Dorochæ; et demum codex Hieronymianus canonicorum Lucensium [Ap. Florentinium, ad XX Oct.] : Dasii, Zosimi, Luci. Omisi SS. Caprasii et Neonis nomina, quæ in multis fastis illa subsequuntur. Atque illa omnia jam discriminanda sunt.

[2] [nomina Martyrum] Dasus seu Dasius, quin imo corrupte Clasus, seu, ut Galesinius scribit, Datius omittitur in codicibus pluribus, maxime in Antverpiensi et Richenoviensi, forte quod idem nomen in capite sequentis diei recurreret; verum in his nulla expungendi ratio. Venit dein S. Zosimus, quem codex Corbesensis Anosinimum vocat et de quo in vetusto Martyrologio Ms. Bibliothecæ SS. Apostolorum legit Caracciolus [Ap. Florentinium, p. 928.] : XIII Kal. Novembris Puteolis civitate natalis Zosimi episcopi, qui translatus est in monasterio de Monte Petroso, et de quo, ut scribunt Ughellus [Ital. Sac., t. VI. col. 275.] et ex eo Franciscus Orlendius [Orbis Sacer et Profan., t. IV, p. 1657.] , mentio fit in vetusto Martyrologio Monialium S. Joannis de Capua. Et quidem Michaël Monachus reperit in hoc asceterio duo Kalendaria antiquissima in quorum altero ad XIX (lege XX Octobris [Sanctuarium Capuanum, p. 401.] legitur: Depositio erit S. Zosimi episcopi, in altero ad diem XX [Ibid., p. 410.] : S. Zosimi episcopi. Edidit Michaël Monachus tertium antiquum Kalendarium, in thesauro Capuano repertum, cui secunda manus plura apposuerat nomina, quæ inter ad XX Octobris [Ibid., p. 420.] : S. Sosimi confessoris episcopi; et quartum juxta consuetudinem majoris ecclesiæ Capuanæ, in quo item ad XX Octobris secunda manus adscripsit [Ibid., p. 433.] : Zosimi episcopi confessoris; et demum quintum ex breviario impresso, in quo item ad XX Octobris habes [Ibid., p. 547.] : Maximi levitæ et Martyris. Zosimi episcopi et confessoris; ad quæ Monachus de Zosimo notat: De Zosimo episcopo Puteolano Martyrologium nostrum… In officio nihil. Contra codex Usuardinus Vaticanus, num. 5949 signatus [Ap. Sollerium, p. 614.] , non Puteolis, sed Benevento S. Zosimum attribuit his verbis: Beneventi S. Zosimi episcopi. Et quidem die XVII Octobris, ad quam de eo diximus, colitur Beneventi S. Zosimus, alias S. Zenon. Verum quum hic confessor habeatur non Martyr et proin Martyrologio Hieronymiano non inscribendus fuisse videatur (qua de causa quoque arbitramur abundare in Kalendariis Capuanis Confessoris nomen datum Zosimo nostro), quumque insuper S. Zosimi Beneventani reliquiæ in templo S. Sophiæ Beneventano requiescant, diversus a nostro habendus est, et Puteolis suus S. Zosimus servandus. Verum an episcopus dicendus sit propter auctoritatem Martyrologii Ottoboniani, secundi laudati abs Caracciolo et Calendariorum Capuanorum, aliis monumentis silentibus, malo dubitare quam definire; certe non ausim cum Ughello S. Zosimum episcopum Puteolanum, cujus nomen Hieronymianis laterculis inscriptus sit, ad sæculum VI referre: ibi enim vix aliis quam Martyribus locus est. Dorotheus, qui in codicibus Florentinii et Corbejensi prodit, Dorothea dicitur in Antverpiensi, in Richenoviensi et in Usuardino Bruxellensi, Dorocha autem a Greveno: Dorothea præplacere videtur Florentinio.

[3] [Puteolis passorum;] Ille idem, animadvertens S. Januarium sui codicis in codice Antverpiensi Januariam dici, testatur hoc sibi magis arridere, quoniam inferius venit: Item Januaria. Verum hæc ratio minus firma est; non tantum quia reliqui codices omnes Januarium habent; sed quia in codice Antverpiensi potius omissio deprehenditur, quam diversa lectio. Alii enim habent Januarium et Januariam seu Januarianam et infra item Januariam; dum Antverpiensis duas solum habet Januarias, omisso Januario. Sussimus codicis Florentinii, seu, ut alii habent, Susimus, in Antverpiensi dicitur Sisinnus, in Richenoviensi Zosimus; unde, quum jam unus Zosimus adesset, omissus fuit in pluribus aliis. Crederem verum nomen fuisse Zosimum, tum quod in codice Richenoviensi ita scriptum sit, licet jam semel in eadem annuntiatione adesset, tum quod Susimus nomen alias inauditum sit. Lucus seu Lucius, qui in codice Lucensi obvius est, ex agmine Nicomediensi in Puteolanum prolapsus est. Galesinius, usus libris, ubi Sanctorum palæstra non adscribebatur, hos pro more Romæ adscripsit. Error in propatulo est. Arbitratus est Stiltingus noster [Act. SS,, t. VI Sept., p. 764, cd.] aliquot ex his Martyribus pertinere ad turman S. Januarii, celeberrimi patroni Neapolitani, et errore amanuensium ex præcedentibus diebus huc irrepsisse. Verum unum S. Januarii nomen homonymum occurrit, reliqua omnia alia sunt, nempe Sosius, Festus, Proculus, Desiderius, Eutyches et Acutius; deinde ubi tanta inter diversissimos codices concordia est, quis amanuensibus incusandis locus? Porro quod ad martyrii tempus attinet, sacram Puteolanam turmam eo fere tempore, quo celeberrimi SS. Januarius et Socii, passos esse, nempe circa annum 305, probabile dicerem, si ulla de eis in Actis illorum fieret mentio; verum prætereuntur ibidem omnino; neque solent eos Puteolani cum thaumaturgo Neapolitano sociare; quin immo eos ignoravit Ferrarius, ut Florentinius animadvertit; nec ulla de eis, si S. Zosimum excipias, mentio apud Ughellum et Orlendium. Præcedunt præterea in fastis Nicomedienses martyres, verisimilius ad annum 303 referendi, non secus ac alii martyres Nicomedienses, de quibus ad diem XVII hujus mensis [Vide supra, p. 37.] . Cæterum præter nomina et palæstram, et propter Christi promissiones certam in cœlo gloriam, reliqua incerta omnia.

[4] [duplex turma Martyrum Nicomediensium distinguenda videtur;] In martyres Nicomedienses ita commentatur Florentinius: Non nisi quatuor martyres Nicomedienses, suppresso venerationis sive agonis loco profert Ms. Antverpiense: septem codices nostri; octo Ms. Corbejense, in quo postremus secundi ordinis Julius additur non sine suspicione, ut candide fatear, vanæ additionis. Julius enim pariter Axiopolitanis martyribus additur die præcedenti, et de aliis alias monuimus. Plane consentiendum est Julium intrusum esse, reliquis martyrologis ad hanc diem ignotum. Pergit vero Florentinius: In duos ordines dividuntur sacri Nicomedienses athletæ; quatuor in primo choro sub Euticio duce, sive Eusticio, ut legit Ms. Corbejense, recensentur, Promachius nempe, Lucius, Berniacus sive Bermiacus. In secundo ordine Sussimus et Januarius sunt alii a Sussimo et Januario Campaniæ, nisi hic mendose illi repetantur, ut suspicionem injicit Martyrologii Antverpiensis silentium. Facilius id darem, si minus luxatus esset ad hanc diem Antverpiensis codex, et si non adderetur in codicibus Florentinii et Corbejensi particula item; quæ non oscitantis, sed attenti animi indicium est: nil tamen definire ausim.

[5] [dubium est an aliqui ex eis Tolosæ culti fuerint;] Saussayus ad hanc diem in supplemento ad Martyrologium Gallicanum [Pag. 1183.] meminit trium ex his Sanctis: Ipso die natalis sanctorum Eutici, Lucii et Marcelliani, in antiquis Tolosanæ ecclesiæ diptychis conscriptorum. Sed jam pridem periisse videtur apud Tolosates horum Sanctorum cultus, si tamen umquam vere exstiterit, atque hic non potius obvium habeamus aliquem codicem Hieronymianum, quales jam plures citavimus.

[6] [eorum nomina.] Nomina non ubique eodem conscribi modo in omnium incurrit oculos: qui Euticius, Eusticius, Euticis dicitur, videtur nomen habuisse Eutychium, ad quam formam magis accedit Martyrologium Labbeanum; secundus, dictus Promacus, Promasus, Promasius, Primasius, melius in codice Corbejensi scriptus videtur Promachus; de Lucio nulla fieri potest controversia, cum in gignendi casu Luci pro Lucl seu Lucii scribi in confesso sit. Marcellinus in codicibus Augustano et Labbeano Marcellina dicitur; verum cum potiori standum parte. Bermiacus, omissus a pluribus, in Corbejensi codice Berniacus appellatur, in Epternacensi (ut ex nota Ms. Henschenii intelligo) Vermacus; Bermiacum retinuimus. De secunda turma Nicomediensi nil est quod ultra addamus.

DE SS. MARCIANO ET JOANNE MM. IN STATIBUS PONTIFICIIS.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Joannes, martyr in Civitate Castellana in Italia (S.)
Marcianus, martyr in Civitate Castellana in Italia (S.)

V. D. B.

§ unica. Triplex Sanctorum Martyrum translatio; auctoritas et utilitas historiæ tertiæ translationis.

[SS. Marcianus et Joannes, qui die 16 Septembris coluntur,] Ad diem XVI Septembris scripsit decessor noster Urbanus Stickerus de SS. Abundio presbytero, Abundantio diacono, Marciano et Joanne, martyribus Romæ sub Diocletiano passis. Ex his Marcianus et Joannes iidem sunt, quos hic iterum producimus quoniam ad præsentem diem refertur secunda seu tertia eorum translatio seu potius inventio, de qua illic nullum verbum dictum est; sive quod hagiographus, morte præpeditus, ultimam manum suo Commentario apponere non potuit; sive quod historia hujus translationis eum præterierit, utpote inter collectanea Mss. ad diem 20 Octobris reposita. Quacumque demum id factum sit de causa, nullus dubito quin omissionem hanc supplessent hic loci decessores, quum sane nullus aptior occurrere queat quam anniversaria hujus translationis dies.

[2] [primo Roma translati sunt Arinianum, dein in Civitatem Castellanam,] Ut habet Passio eorum, bona satis, licet non coæva, SS. Martyres quaterni Romæ decollati sunt quinta Calendarium Septembris [Act. SS., t. V Sept., p. 301.] , seu ut alia habet Passio [Ibid., p. 302.] , decima sexta Kalendas Octobris. Eadem vero nocte venit Theodora matrona cum pueris suis, et posuit eos in cubiculo (imo vehiculo) suo et asportavit eos in prædiolum suum milliario ab urbe Romæ vigesimo octavo [Ibid., p. 301.] , scilicet via Flaminia juxta montem Soractem eo potissimum loco, ubi nunc Regnani seu Arinianum oppidum est, et ubi tempore S. Gregorii M. ecclesia jam erecta erat [Ibid., p. 298.] . Quum autem imperator Otto III basilicam sub patrocinio S. Adalberti, Pragensis episcopi, in insula Tiberina erexisset [Ibid., p. 303.] ibique hujus Sancti recondidisset reliquias [Ibid., p. 306.] , cœpit inquirere corpora sanctorum Martyrum, et præcepit ut, ubicumque inventa fuissent, ad ecclesiam B. Adalberti deportarentur [Ibid., p. 305.] . Tunc inventa sunt in uno tumulo corpora SS. Abundii et Abundantii, et in alio S. Theodoræ [Ibid., loc. cit.] ; et pro imperatoris jussu fuere Romam delata anno 1000 [Ibid., p. 303 et seqq.] . His auditis Crescentianus, Civitatis Castellanæ episcopus, jussit iterum fodi et reperta fuere SS. Marciani ejusque filii Joannis corpora; quæ in ecclesia S. Mariæ virginis Civitatis Castellanæ pius præsul multa solemnitate recondidit idibus seu XIII Januarii anni 1001, quæ simul octava erat Epiphaniæ Domini et dies Dominica [Ibid., p. 305 et seq.] .

[3] [ubi conduntur sub altari anno 1001, et anno 1230 iterum inveniuntur et transferuntur;] Ut autem nonnulla facilius intelligantur quæ in Historia secundæ inventionis seu tertiæ translationis occurunt, juverit et hæc pauca ex Narratione secundæ translationis annotasse [Ibid., p. 306.] : Inventæ fuerant in tumulis sanctorum Martyrum marmoreæ tabulæ, niveo candore decoratæ, tanti ponderis et magnitudinis, ut nec a quatuor paribus boum trahi potuissent… Crescentianus episcopus, collecto clero, altare B. Genitricis a novo ex his tabulis marmoreis construi fecit: et illam, quam super corpus beati Abundii et Abundantii invenit, in superiori parte altaris posuit; et aliam, quam supra corpus beatæ Theodoræ adinvenit, ex ea parte, qua consistit presbyter celebrans, constituit. Alias etiam aliis partibus ipsius altaris annexuit; et ita per quatuor angulos altare a fundamento ædificavit. Inventæ fuerunt etiam in tumulis eorum structuræ ferri, quæ continebant eorum sepulcra; ex quarum ferro idem D. episcopus quamdam capsulam ligneam noviter fabricatam circumdari et adstringi fecit: et ibidem sanctas reliquias condidit, ipsamque in idem altare intromisit. Abierunt autem paulatim apud Castellanenses in oblivionem hæc tanta cura marmori inclusa sacra pignora; donec anno 1230 inventa fuere. Atque hæc est inventio, et dein secuta translatio, cujus modo exhibemus historiam.

[4] [cujus translationis historia, a teste oculato conscripta,] Hanc Romæ, dum ibidem versaretur, describendam curavit Papebrochius ex Ms. codice, quem reperit in collectione Cardinalis (Lucii, ni fallor) San-Severini; ipseque exemplar cum codice Ms. contulit, ut ex adjectis ejus manu correctionibus videre est. Auctor hujus historiæ se ipsum prodit num. 5 scribens: Me quoque, qui hæc scripsi, Indie Placentino præsente. Verum nomen istud Indie seu Indies tam inusitatum videtur, ut sphalma hic cubare videatur. Patria, ut liquet, Placentinus erat; quamquam nulla de eo mentio mihi occurrit in Historia ecclesiastica Placentina Petri Mariæ Campi [Histoire Eccles. di Piacenza.] . Civis tamen Castellanus factus erat, quum ubique nostram civitatem, nostrum oppidum vocet. Juris consultum fuisse ex proœmio satis evidens est, et forte vox corrupta Indies loco vocabuli Judex significatione Advocati seu Juris periti aut etiam Notarii [Cfr Glossarium Cangii, V° Judex.] scripta fuit. Porro de translationis solemnitate condidit et alteram scriptionem seu secundum diadema metrice conscriptum; quod sæpius hic appellat et quod proin, licet secundum ei sit, tempore debet esse anterius. Verum id nobis deest, forsan quod Papebrochius operæ pretium non esse duxerit hæc carmina describi. Post diadema primum venit appendicula aliqua, ex aliquot constans miraculis et ab ipso auctore post absolutum opusculum adjecta. Sed quum trunca omnino sit, operæ pretium non est eam excudere.

[5] [hic in plurium utilitatem primo editur.] Prolixum sane est diadema istud et panegyricam potuis quam historicam rationem habet. Ast quamcumque demum formam habeat, non spernendi tamen momenti est. Habent enim hinc Castellanenses unde episcoporum suorum catalogum novo nomine augeant; habent et Sutrini unde et suum exornent; decus etiam hinc aliquod accedet FF. Minoribus, et plures hauriri poterunt notitiæ ad historiam Civitatis Castellanæ et rem antiquariam et ecclesiasticam pertinentes. Quum autem tituli præmissi essent capitibus hujus historiæ et decessores nostri in more posuerint hos in antecessum edere, id et hic factum est; cæterum in apponendis inferius numeris eamdem divisionem secuti sumus, quod nil magnopere suaderet ab ea recedere.

I Incipit primum diadema in festo eductionis sive revelationis reliquiarum sanctorum Joannis et Marciani.
II Quod fuit inquisitum pro reliquiis mandato episcopi et inventæ sunt.
III Inventis reliquiis, ecclesia repleta est ex odore ipsarum.
IV Quando reliquiæ Sanctorum Joannis et Marciani inventæ sunt.
V Quando et coram quibus fuerunt extractæ reliquiæ prædictæ.
VI Dum foderetur pro reliquiis sub palmento, inventa sunt genera omnia nata hordei et frumenti.
VII Inventis reliquiis, episcopus inclinans se cum astantibus reverenter suscepit cassulam.
VIII Quod in operculo cassulæ comparuere quasi gemmæ.
IX Quod cassula tradita fuit ad custodiendum et quot et quibus.
X Quod cassula collocata est ante altare quasi in faldistoriis.
XI Exhortatio ad populum ut veniant videre et honorare reliquias.
XII Quod audita fama reliquiarum quidam infirmus convaluit.
XIII Quod quidam medicus habens manum fractam et quasi aridam liberatus est.
XIV Nunciatur publice quod omnes conveniant ad festum vigesima die Octobris.
XV Quod Fratres celebravere officia.
XVI Ornatur ecclesia palliis et aliis rebus.
XVII Quod post occasum solis clerici convenere ad vigilias.
XVIII Quod quidam sacerdos liberatus est a febre quartana.
XIX Quod in die festi dedit Dominus serenitatem super faciem terræ.
XX De fertilitate anni quando reliquiæ sunt inventæ.
XXI Quod Dominus ad festum omnia contulit opportuna et fecit adesse Fratres Minores.
XXII Quod in die festivitatis monstratæ sunt reliquiæ populo.
XXIII Quod in die festi Petrus Sutrinus episcopus celebravit.
XXIV Quod in die festo interfuere Missæ bene ducenti Fratres Minores.
XXV Quod in Missa quodammodo Martyres allocuti sunt populum.
XXVI Quod, finitis officiis et indulgentia concessa, populi sunt reversi.
XXVII Quod divisæ sunt reliquiæ et quibus locis reconditæ.
XXVIII Quod cereus pluribus diebus ardens ante fenestram modico se consumpsit.
XXIX Quod idem cereus extinctus fuit accensus lumine cœlitus misso.
XXX De sphera extincta et post mirabiliter accensa.
XXXI De Juvene cadente de arbore et sanato.
XXXII Epilogus.

INVENTIO CORPORUM SS. JOANNIS ET MARCIANI MARTYRUM SEU DIADEMA IN FESTO EDUCTIONIS SIVE REVELATIONIS RELIQUIARUM SANCTORUM JOANNIS ET MARCIANI.
Auctore Indie Placentino: ex collectione Cardinalis S. Severinæ.

Joannes, martyr in Civitate Castellana in Italia (S.)
Marcianus, martyr in Civitate Castellana in Italia (S.)

BHL Number: 4432

AUCTORE INDIE PLACENTINO.

[Quum in obtivione jacerent SS. Marciani et Joannis corpora, et ex multis tamen indiciis de loco constaret,] Omnipotens Dominus, de cujus pectore sanctorum vultus minime dilabuntur, utpote quum sint ipsius manibus Domini Jesu Christi coram suis oculis in æterna memoria jam conscripti, nam et sicut mater pia filiorum, sic sanctorum Dominus recordatur: quos enim in aula cœlesti suis fecit aspectibus gloriosos, in terris interdum non patitur ingloriosos permanere; ipse ergo non sinit devotione hominum defraudari, ut exinde tribuatur honor debitus ipsis regnantibus in ecclesia triumphanti et ipsorum precibus in ecclesia militanti fidelibus misericorditer crimina relaxentur; incitate quoque deducantur de virtutibus ad virtutes, donec perveniatur ad consortia Beatorum. Itaque cum sanctorum Joannis et Martiani requiescant in Civitate Castellana a corpora gloriosa et apud urbis ejusdem cives universos esset ipsorum memoria quasi jam sepulta, tantæ oblivionis dispendium noluit Dominus ulterius sustinere. In mentibus tamen dictæ urbis nitescebant scintillulæ veritatis. Etiam apud eos certo certius habebatur quod in ecclesia cathedrali sub altari majori requiescebant reliquiæ memoratæ; quia testabantur se a prædecessoribus audivisse quod reconditæ ibidem, se videntibus, extiterunt. Libellus b etiam in eadem ecclesia penitus indicabat, quod tempore Crescentiani c episcopi delata fuerunt in civitatem præfatam dictorum Martyrum corpora veneranda, et quod in sui delatione miraculis plurimis effulserunt. Sed licet per hæc esset satis rei veritas manifesta, ipsa tamen populi universitas ignorabat, sicque per ignorantiam patronis suis obsequium debitum subtrahebat. Propter hoc populus non modico tempore peccaverunt, nec potuerunt ignorantia excusari, quin pœna deberent affici competenti. Nam si patronis carnalibus est a libertis obsequium debitum impendendum secundum instituta juris civilis d, quod in hac parte a naturali non discrepat ratione, ipsos a pœnis nulla hactenus ignorantia subtrahente, cum in ea re rusticitati venia non donetur, cum naturali satione honor personis hujusmodi debeatur; multo fortius patroni spirituales, qui jam cœlestibus in sedibus honorantur, sunt in terris a suis libertis totis juribus honorandi; et sic multo minus libertis ignorantia patrocinium largietur, si patronos tales debitis obsequiis non honorent. Error enim et ignorantia, circa quæ tenetur scientia naturaliter, non excusat; nam juxta verbum Apostoli, recte ignorabitur qui ignorat; debent namque homines circa sui salutem, circa sanctorum obsequium et suorum præcipue patronorum desides non esse aliquatenus negligenter; sed eos esse admodum convenit curiosos; recogitare debent sæpius et in mente revolvere diligenter, si suæ patriæ locus alicujus sit sanctorum patrocinio deputatus: Dominus enim orbem terrarum Sanctis distribuit universum et Sanctorum singulis in præclaris funiculis ceciderunt: sicut namque Apostolorum principi Roma caput obvenit in partem, sic Sanctorum plurimi orbis in orbe vecti sunt portionem, sic oportet ut paucis agamus quod Castellanam numerati Martyres nacti sunt Civitatem. Ne igitur sicut prædiximus ulterius obligatio (oblivio?) Sanctorum damnorum dispendia parturiret, videlicet quod honorem Sanctis subtraheret et occasione peccandi præbita dictis civibus pœnam criminis irrogaret, et ne latitaret ultra thesaurus admodum pretiosus, in mente Petri e, Castellanæ tunc ecclesiæ præsidentis, in corde quoque canonicorum et aliorum quam plurimorum fidelium Dominus inspiravit tam clericorum quam et laïcorum ut pro inveniendis eorumdem Martyrum corporibus inquisitio diligenter haberetur. Hoc idem et prædecessores et plures patres in eadem civitate facere diutius optavere, sed nullus ad effectum ducere ausus fuit; videbatur namque cunctis prudentibus circa istud negotium labor nimius imminere, et non posse aliquatenus effectui mancipari sine altaris pretiosi et sui ciborii f læsione, nisi forte cum difficultate maxima et maxima tarditate; unde propter hoc ab hoc opere se plurimi retraxerunt.

[2] [jussit Petrus, Civitatis Castellanæ episcopus, fodi; post hebdomadam reperiuntur,] Mandavit itaque memoratus præsul fodi et inquiri pro inveniendis reliquiis memoratis; unde tamen fossura competentius fieret, etiam docti fabri cœmentarii dubitabant. Verum quod est auditu mirabile, is, cui hoc opus est injunctum, licet etiam per totam hebdomadem laborando nulla spes inveniendi eos in cordibus resideret, post altare majus fodiens, brevi horula, faciente Domino, adinvenit. Itaque merito potest dici, voluntas Dei fuit ut tam cito sibi occurreret quod volebat; propter hoc etiam nos in secundo diademate g mente piguimus referendo:

Hos procul esse diu sperastis, sed cito vobis
      Tamquam præsentes fecit adesse Deus.

Inquirentibus sua corpora quasi se Martyres obtulerunt, ne diffidentiam labor pareret inquirendi.

[3] [gratissimum spirantia odorem,] Invento reliquiarum scriniolo et quasi per rimulam inspecto, et inquisitore in fodiendo interim subsistente, quousque postea in multorum præsentia solemniter et humiliter est educta, ecclesia tota statim ex odore sanctorum corporum mirabili mirabiliter est repleta h. Cui comparetur tam pretiosus odor ignorabatur; nam muscum vincebat, nardum et aromata pretiosissima superabat. Narro quod audivi, recito quod persensi, nam plus odoris sentiebant in ecclesia dicta procul ab aromatibus commorantes, quam qui propius assistebant. Clausa est rimula studio diligenti, fossuraque repleta est cœmentis et ad revelationis vel abductionis sanctarum reliquiarum festum celebre celebrandum dies quæsitus est opportunus. Quod autem Sanctorum reliquiis odor tam suavissimus emanaret, clausura rimulæ indicavit; nam post ipsam odor evanuit gratiosus.

[4] [anno 1230, die 18 Septembris;] Anno vero nativitatis Domini Jesu Christi millesimi ducentesimi tricesimi, mensisque Septembris dies octavus decimus tunc currebat, quando facta est inventio supradicta, pontificatu Domini Gregorii papæ noni, regnante Federico Romanorum imperatore indictione quarta i.

[5] [extrahuntur die 18 Octobris, præsentibus Joanne Parente O. FF. MM. Generali, Potestate civitatis, auctore, multisque aliis;] Post hæc autem anno eodem mensis Octobris die octava decima episcopus Petrus, natione quidem Tudertinus, qui dudum fuerat abbas Faleritanus k, una cum suis canonicis convocatus ad hoc, et astante fratre Joanne parente l Ordinis Minorum fratrum ecclesiæ generali ministro et alio suo fratre monachisque duobus, et Joanne Sfortia archipresbytero sanctæ Mariæ de Arcu m et civitatis pluribus capellanis, necnon Matthæo vicecomite civitatis per dominum Matthæum Rubeum potestatem n, consiliariisque pluribus hujus urbis, me quoque qui hæc scripsi Indie Placentino o, in præsentia quoque aliorum multorum Christi fidelium, tam clericorum quam etiam laïcorum, jejuna saliva, ex illa parte altaris, qua pridem extiterat inquisitum, latius fodi fecit, sicut ad extractionem cassulæ necessarium videbatur.

[6] [apparent in sepulcro germinantia grana;] Cum sic foderetur, dum hæc cum celebratione divini officii, cum crucibus et incensariis devote et humiliter agerentur, divinum quod miraculum, prout opinati sunt plurimi, comparuit in oculis singulorum: sub structura enim palmenti prope cassulam p sæpe dictam intra cœmenta siccissima frumenti et hordei grana visa sunt pullulasse, sicut consueverunt in agris pinguibus et cultis studiosius pullulare. Ob hoc tunc præsul memor alterius miraculi, quod Dominus fecerat, cum in nostram civitatem dictorum martyrum corpora sunt translata, propter similitudinem miraculi retuli[t] sapientius: Ecce jam florent, quæ diu dudum in Sanctorum adventu lilia floruerunt q.

[7] [episcopus in omnium conspectum profert capsulam,] Quid plura? quid ulterius cupientes animos in suspendio detinemus? Jam visi sunt reges, jam visa corpora pretiosa, inclinat se præsul, et omnis astans turba humiliter se prosternit. Te Deum dicitur alta voce et Kyrie eleison r resonat in gutture clericorum. Accesserunt tunc populi, nostris proceribus occurrentibus desub altari, nostris regibus et patronis suam plebem visitare volentibus obviantes: occurrerunt devotissime parentibus nostris venientibus cum virtute, cum miraculis, cum triumpho. Vident eos vestibus roseis circumcinctos, cernunt eos velut florem roseum rubicundos; suscipit præsul cassulam reverentur, et de altaris camerula producens in templi aulam, deducit omnibus intuendam. Hæc quidem vetustatis nullum senserat detrimentum, nisi quod ferrei vectes, quibus sic operculum jungebatur, fuerunt fere rubigine jam consumpti s.

[8] [in cujus operculo apparent gemmæ,] In operculo cassulæ prælibato impressæ quædam gemmulæ videbantur, quæ miro modo suo decore, suæ spissitudinis adornatu operculum decorabant. Has cum virorum plurimi conspexissent, et cujusmodi forent gemmæ discernere niterentur, nullus agnoscere potuit hujusmodi mirabiles margaritas; sed cum postmodum digitis palparentur et ad tactus evanescerent, sine mora fuit omnibus manifestum pariter quod in honorem Sanctorum tales ampullulas ut gemmulas miraculose fecit Dominus comparere.

[9] [et quæ, a sex custodita viris,] In palam fit Sanctorum reliquiarum cassula; jam deducta, custodienda sex custodibus est commissa, quorum tres canonici, reliqui vero laici vitæ commendabilis extiterunt. Ii juramento astricti fuere Sanctorum corpora et reliquias diligentius custodire et quod ex eis nihil minuerent nihilque diminui paterentur.

[10] [in throno exponitur.] Ecce jam throni positi sunt, jam faldistoria collocata, quibus reges martyres sedeant; per ostensiones reliquiarum suarum cunctis sui copiam præbuere.

[11] [Invitatio ad populum.] Igitur egredimini, siliæ civitatis, et occurrite festinanter videre patronos vestros, patres cernere piissimos et reges sublimes, advertite coronatos diademate lapidis pretiosi, quo eos die sui martyrii Deus coronavit; tantis Dominis agite diem festum, et quod per ignorantiam seu negligentiam diutius peccavistis, ipsis jam solemnia celebrantes emendare totis viribus laboretis, pro tantorum memoria et honore diem solemnem nobis anniversarium statuatis, et omnibus venturis generationibus filiorum: nam quodammodo facie ad faciem, sicut nobis, sic generationi omni quæ ventura est præfati comparebunt. Ecce ad invicem viri conferant et matronæ colloquantur, quod reges martyres in aulam Summæ Virginis t advenerunt, id est quod reliquiarum cassula jam sit omnibus manifesta.

[12] [Infirmus convalescit;] Interea dum talia referuntur ad infirmum quemdam, qui renes modo angustiis torquebatur, fama reliquiarum nostrorum martyrum convaluit; qui protinus mente tota inter angustiarum pressuras eorumdem martyrum patrocinio se subjecit devote postulans ipsorum meritis adjuvari. Post hæc dum phantastici soporis requie modicum uteretur, astitit sibi vultu placido, reverenter dicens: Surge, quia sospitatis munera recepisti. Unde protenus evigilans et astantibus referens, se jam sanitatis dona gratissima recepisse, quia bonum sibi bonus nuntius nuntiavit, cuncta quæ sic viderat per ordinem patefecit, sicque post verba tam salutifera viri venerabilis infirmum in somnio alloquentis, rei secutus est pariter effectus.

[13] [medici manus et oculi cujusdam feminæ curantur.] Fuit et tunc vir quidam medicæ artis, cui dici potuit: Medice, cura teipsum, qui ob casum fractam manum tempore non modico brachio pondus inutile deferebat, utpote manu quasi arida, vel officio potius, deputato manibus, penitus destituta. Hic ut devote ad sanctorum reliquias festinavit, non præsumptionis audacia, sed devotione cordis intima suggerente, brachium cum manu inutili sub altare unde reliquiæ fuerant eductæ immisit, quemdam calorem cœpit protinus præsentire velut aquæ calidæ brachio superfusæ, quem usque ad manum sibi visum est descendisse, sicque cœpit manus articulos commovere, vires manus calore hujuscemodi ministrante; ex hujusmodi calore per brachium manumque sudoris guttulæ manaverunt, sicque viri dicti manus sanitati pristinæ restituta. Unde factum est ut seipsum medicus non curaret, sed Sanctorum meritis curaretur cum misericordia redemptoris. Anus quædam, quæ non erat lumine penitus viduata, sed a carentibus lumine modicum differebat, nam et sicut ipsius relatu didicimus, astra quæcumque nitentia cernere non valebat, et sine præduce incedere non poterat, sole maxime occubante; et ad plura vitæ suæ necessaria conspicienda vires sibi caligantes oculi denegabant; moxque coram Sanctorum reliquiis humiliter se prostravit, moxque cassulam reliquiarum oculis attigit, factoque venerabili signo crucis, recepit luminis claritatem, ita ut cuncta cerneret opportuna et ut umbra sua (referamus) etiam videndo filum in acum mittere potens esset; et cuncta, quæ prius videre non poterat, jam videt.

[14] [Festum translationis indicitur in 20 Octobris;] His ita gestis, inculcatur in auribus singulorum et præco in capite viarum clamitat quod ad obsequium patrum nostrorum præparentur omnes ad ipsorum sacra solemnia celebranda Octobris mense die vigesima; in cytharis et organis, in tympanis et choris, in canticis et hymnis populus conveniat universus. Petrus Sutrinus episcopus u huc compellatus occurrit et Fratrum Minorum bene ducentorum x numero venerabilis et beata caterva, cui frater Joannes Parens præfuit, huc reverenter accessit, et innumerabilis populus confluxit undique catervatim.

[15] [cui pridie initium datur] Anticipatur dies solemnis et lucescente sabbato vespertinis horis ab ecclesia sanctæ Mariæ de Communi Fratres Minores, quos prædiximus, ad templum Summæ Virginis Sanctorum reliquias, olivarum ramos manibus deferentes venerunt, ordine litterato. Ii astante populi multitudine juxta pulpita, vespertina officia coram Sanctorum reliquiis celebrarunt, tribus cereis (inter quos unus eminentior extitit, quos idem frater Joannes confici fecerat) in honorem martyrum gratiose splendentibus. Finitis officiis vespertinis, relinquuntur cerei memorati coram nostris martyribus et patronis, et fratres dicti ad ecclesiam unde processerunt sunt reversi.

[16] [in templo quam maxime ornato;] Cathedralis templi dotes, satis suo speculo renitentis, adaugentur palliis late splendentibus, et purpura et non paucis crucibus argenteis deauratis, pluribusque argenteis thuribulis circumpositis ad ornatum, serpillum cum lauro spargitur, et ornatus templi quæritur studiose: præclara domus est, qua meruerunt dictorum martyrum corpora collocari, de cujus specie, quia versifice dicimus, prosaice in præsentiarum dicere conticemus.

[17] [post solis occasum celebrantur vigiliæ,] Occumbente sole, devotus totius civitatis clerus convenit in ecclesia sæpe dicta aliorumque clericorum advena multitudo, et in vigiliarum celebrandis officiis vigilaverunt gutture mellifluo melos dulcisonum resonando.

[18] [intra quas sacerdos quartana liberatur;] Intererat tunc quidam sacerdos, quem quartana febris diutius fatigarat, et ad quartanam deduxerat seu quartanam texerat quasi falcidiam desulcando. Hic quia in accessionis febrilis hora tamquam advenientis hostis satellites sua spiracula (spicula?) jacientes secum pugnaturos, sicut diu persenserat, sentiebat, proponebat infirmitatis lectum repetere, officiis derelictis; et qui paulo ante sonoros modos in honorem martyrum resonarat, ipsos modos flebiles convertere cogebatur, planctumque procantu ducere jam peracto et miserabiles elegos miserabiliter resonare. Sed exhortatus a quodam ut ad officia celebranda in honorem Sanctorum remaneret, dicente sibi quia Dominus pro sanctis suis sibi sospitatis munera largiretur, devote remansit, et divina cum clericis aliis officia celebravit. Mira refero, quia mira Dominus est pro sanctis suis operatus et consolationem tribuit post mœrorem: præfatus presbyter in honorem Sanctorum de manu Domini recepit continuo sospitatem, hostilis febris satellitibus procul pulsis; et, sic Sanctorum meritis Domino faciente, quartanæ febris ulterius discrasiam non persensit.

[19] [per noctem vigitatur in templo; tempus fit serenum;] Totius noctis tempore tam clerus quam populi multitudo expendit in Sanctorum obsequiis vigilando; nocteque fugata, mensis Octobris vigesimum diem sol reduxit, diem nobis desideratum, diem jucundum, diem splendidum et festivum; illum diem fecit Dominus; illum diem Sanctorum suorum festivitatibus deputavit obtentu Martyrum beatorum; tunc dies, ceu si currerent veris jucundi tempore, subriserunt; tunc hyems transiit, imber abiit et recessit, elementa ipsa tunc Sanctis obsequiorum debita persolverunt, pluviosis imbribus propulsis; fuerat enim diebus præcedentibus tanta inundantia pluviarum, quod tantum festum videbatur sapientibus in posterum differendum, quia humano sensu non poterat cogitari, ut (sicut decebat) dies agi posset solemniter tam festivus. Sed omnipotens Dominus, qui noctis tenebras convertere potest in diei lucidæ claritatem, quique potest pruinæ tempora in æstivos calores commutare, ne sibi tantum, ne secundum sapientes ex hoc pigritarentur, seu ex hoc sumerent occasionem diem festum in posterum protrahendi, et ut omnes cognoscerent manifeste quia pro sanctis suis Dominus curam habet et quod apud mortales non vult illos inglorios permanere, induxit serenitatem super faciem orbis terræ, solem suum faciens floride innitere, sicut parte anni floridi consuevit.

[20] [annus hujus solemnitatis fuit uberrimus;] Annus ille, qui diem peperit memoratum, cunctisque in futurum temporibus memorandum, sic fertilis exstitit in omnibus et fœcundus quod parem non habuit in temporibus tunc inventum. Fuit enim abundantia panis, vino torcularia redundarunt, superabundavit oleum non deficiens in lechyto y, virgulta etiam sterilia et arbusculæ quælibet fructus gratissimos produxerunt. Unde potuit recte dici quod retulit eximius poeta,

Nunc omnis ager, nunc omnis parturit arbor.
Nunc frondent silvæ, nunc formosissimus annus.
Molli paulatim flavescet campus arista,
Incultisque rubens pendebit sentibus uva
Et duræ quercus sudabunt roscida mella.

[21] [ingens multido celebritati interest,] Ad diem tantæ festivitatis dives Dominus effudit copiam pleno cornu, et omnia contulit opportuna, largitus est divitias, et benigna tempora condonavit; Fratres Minores non paucos fecit in terra nostra comparere flosculos; sic igitur omnibus concurrentibus opportune, ut populus non modicus concurreret in honorem Sanctorum vota solemnia deferentes.

[22] [cui ostenduntur Martyrum reliquiæ;] Tunc Sanctorum reliquiæ, in cassula collocatæ, venerabiliter demonstratæ sunt populo circumstanti; tunc propter hoc nostri principes et patroni, quasi suis soliis seu faldistoriis consistentes, hanc plebem jucunda facie reviderunt; tunc etiam devote, ut decuit, suus eos populus inenarrabili desiderio adiverunt poplitibus flexis et capitibus inclinatis; quale fessis in gramine sopor, quale sitim restinguere sitibundis in æstivo calore dulcis aquæ rivo saliente, qualesque sunt boni nuntii venientes de longinguo, tales nostri martyres suis civibus exstiterunt; juvenes et virgines, senes cum junioribus plaudentes manibus in honorem martyrum, Dominum laudaverunt frontes frondibus coronati; jubilum Sanctis resonavit organum clericorum, et ex infantium et ex ore lactentium laudem Sanctorum suorum Dominus tunc perfecit.

[23] [Petrus, episcopus Sutrinus, celebrat Missum;] In tam solemni cura, in tam conventu populi glorioso, in tam festivo cœtu, quo quasi concionatores esse nostros martyres condecebat, missarum (ut decuit) fuere solemnia, per Petrum Sutrinum præsulem celebrata.

[24] [ducenti adsunt FF. Minores cum cereis;] Licet autem in tam celebri festo cuncta concurrerent exquisite, tamen Minorum Fratrum ducentorum chorus venerabilis, quem prædiximus, dum * Sanctorum præcipue festinavit; quorum singuli, quousque missarum officia sunt finita, candelas tenuerunt lumine renitentes. Ii convenerunt in unum, et locum qui est ad altaris majoris dexteram in ingressu templi ante altare sancti Andreæ soli, viris aliis exclusis, implerunt. Quam vero mirabiliter quamque gloriosus ipsorum chorus omnibus compareret, magis sensu potest percipi quam locutionibus exprimi vel relatu. Videbatur namque tamquam chorus candidus Angelorum et sicut Sanctorum exercitus candidatus, velutque viri inhabitantes Domini paradisum.

[25] [Sutrinus episcopus concionem habet, et duo anni indulgentiæ conceduntur;] Inter sacra missarum solemnia cœtum per ostensionem suorum corporum quasi quodam locutionis genere sunt martyres allocuti, et vice ipsorum tamquam proprius logotheta vel etiam drugumanus z, Sutrinus episcopus sæpe dictus prædicans convocando populum est affatus. In eloquii sui fine jactavit spiritualia missilia, sicut jactare in vulgus reges et principes consuerunt. Largitus est munera populis, qui ad natalem Sanctorum convenerant reverenter, et dona largiflua condonavit. Ex Dei enim omnipotentis parte et beatæ Mariæ semper Virginis, sanctorumque Apostolorum Petri et Pauli in honorem Martyrum prædictorum tam ipse quam præfatus præsul civitatis nostræ omnibus qui venerant et ad octo dies venturis duos annos aa de injucta eis pœnitentia relaxarunt, et exinde semper in anniversario venturis duplicatorum quadraginta dierum remissionis peccatorum munera sunt largiti.

[26] [per octavam accurrere pergit populus pro indulgentia;] Finitis officiis et tam solemnitatis insignis obsequiis devotione debita celebratis, donati non modico munere, recepto a martyribus comeatu, populi cum gaudio ad propria sunt reversi, actiones gratiarum referentes. Post hæc etiam quousque dies octavus laberetur ad remissionis munera obtinenda concurrit hominum non modica multitudo, et ipse dies octavus Sanctis celebris et festivus extitit.

[27] [pars reliquiarum iterum conditur sub altari, alia pars reservatur pro annua ostensione;] Omnibus rite peractis, sicut devotionis honor debitus exigebat, major pars reliquiarnm sub altari (unde prius eductæ fuerant) fuit in scriniolo venerabiliter collocata, omnibus tabulis primæ cassulæ reliquiarum pariter intromissis, et in fissura, quæ facta fuerat gratia educendarum reliquiarum, structura priori firmior est inducta, injectis molario lapide saxisque vivis ab his quæ sunt silicibus duriora. Quædam vero particula in scriniolo fuit ad manus clausa fideliter reservata; capitis autem ossa et alia quædam de majoribus, ut per annuam ostentionem ipsorum foret semper Sanctorum memoria rediviva, fideli clausa scriniolo, in fenestra de novo facta inter duas tribunas fuerunt humiliter et devotissime collocata.

[28] [cereus ardet et parum consumitur,] Tunc autem ante ipsam fenestram, sera firmatam, cereus eminentior, quem prædiximus, est delatus; ibique ardens pariter est derelictus; comburens ibi continue diebus pluribus, quod mirum est, modice se consumpsit; sed quod est mirabilius jam describam.

[29] [et extinctus cœlitus accenditur;] Dum post multos dies ventus validus flaret valide super terram, et suis flatibus, quos ore rubeo fundebat, nedum arborum cacumina, sed ipsas arbores reverberans commoveret, licet hora non parva se tuentem, licet etiam satis contra ipsius spiramina reluctantem, demum tamen extinxit cereum memoratum. Sic mœrens et dolens obscura fronte coram Sanctorum reliquiis existebat; continuo autem de cœlo miraculum est exortum: nam manus mirabilis, manus admodum speciosa, manus cœlesti prodigio decorata, clausa prodiit de fenestra, et accensam candelam producens accendensque cereum memoratum, cœlesti lumine illustravit et reddidit Sanctorum obsequio renitentem.

[30] [lampas extincta mire item accenditur,] Sed quid moror referre miraculum, quod plurimi conspexere, quod manifestum fuit in oculis plurimorum? Dominico quodam die, cum missarum celebrarentur divina mysteria, ædituus spheram bb, quæ in honorem martyrum coram dicta fenestra consuevit assidue relucere, fune laxato, quo pendens nunc in altam trahitur, nunc (ut condecet) in infima relaxatur, accendit; et dum pluribus intentus ad alia festinaret, funem traxit superius impetu violento, sicque quasi media parte recursus spheræ superius faciendi extinxit jam renitens luminare; et tamen inscius hujus rei, non destitit spheram licet extinctam ad altiora trahere ad locum, quo sibi meta erat more solito dependenti; et ligato fune properans alio, spheram dimiserat sic extinctam. Quod factum cum tam canonicorum quam laicorum plurimi conspexissent, sed eidem non modicum objurgati post ipsum unanimiter conclamarent ut ad lampadem accendendam rediret, aliis prætermissis; sed cum hoc ille negligeret, parum clamantium vocibus exauditis, ad hoc agendum bis alius præcucurrit; quo ad inferiora spheram deducere perstudente, loco quasi eodem, quo extincta fuerat, a cunctis visa est cœlesti miraculo igne misso cœlitus renitere.

[31] [juvenis lapsus ex arbore sanatur.] Ante hoc autem extitit quidam juvenis, qui cum sociis et comparibus juveniliter evagatur, non ascendit in palmam ut colligeret fructus ejus, sed ascendit in arborem ruiturus. Hic dum ad poma noxia manus extenderet, ascendendo quanto plus in altum, extrema quæque poma capere visus fuit, tanto ad infima dilabendo ruinæ majoris sustinuit detrimentum: istum, dum rueret, arboris sudes et stipites graviter vulnerarunt, sic tam vulneribus quam casu gravissimo semivivus humotenus jacuit consternatus et mente penitus alienus. Post hæc autem dum modicum palpitaret et in ipso mentis scintillula modicissime reniteret, cœpit aliquantulum nostrorum martyrum recordari, quos totis se cordis nisibus recommendans devotissime flagitabat ut sibi succurrere dignarentur. Hoc intra mentis arcana precibus postulato, in verba prorumpere non valebat, vires ad redeundum sibi sunt protinus restitutæ sicque qui plurimorum manibus vix poterat bajulari, suis innitens pedibus, Sanctorum meritis ad propria repedavit, et post hæc recepit mentis et corporis sospitatem.

[32] [Epilogus.] Hæc quæ fideli stylo conscripsimus et alia plurima miracula, quæ scimus et nescimus, in loco, quem Deus eis tradidit ut in eo mirabilia faciant, nostri sunt martyres operati et in honore ipsorum Deus quotidie operatur: sed hæc paucissima scripsimus ut credatis, et nostrorum martyrum patrocinia opportuno tempore piis mentibus postuletis. Verum quid mirum, si pro talibus talia Dominus operetur, cum in ipsius oculis gratiam et benevolentiam invenerunt singularem? Quis unquam Sanctorum talia obtinuit in oculis Creatoris, ut potitus vita corporis ipsam resumeret requiescens, et resumptam momentaneam et caducam temporis in momento ad æternam pro fide Christi moriens commutaret? Quis unquam exstinctum filium vivere peroptavit, ut eumdem continuoque pro Christi nomine traderet moriturum? Hæc duo specularia in nostris floribus legimus et in ictu oculi eos in suum cubiculum Dominus introduxit et ipsos in cœlestem regiam deportavit, æternaliter secum in gloria regnaturos. Gaudeamus igitur, in Domino gaudeamus quod procerum nostrorum gloriæ detulerimus et honori. Vos quoque, sancte pater et præsul reverende, una cum canonicorum cœtu venerabili gaudeatis, digni tanto honore tantaque reperti felicitate ut sanctorum Martyrum corpora tractaretis utque vestris temporibus festa vetera et quasi consumpta tempore novarentur et nobis agentibus indeficienti memoria fiant cunctis venturis generationibus rediviva. Nec minus et tu, Civitatis Castellanæ popule, collæteris, quoniam parentes gloriosi, qui quodammodo usque nunc tibi mortui fuerant, revixere, perierant et nunc sunt gloriosius adinventi; jam fortes, jam gloriosos, jam revidisti patronos, potentia sublimatos, quorum devotioni et obsequiis lapsu temporis introducta damnosa oblivio te subtraxit. His itaque redimentes transacti temporis negligentiam, impendamus grata obsequia vigilanter; hic cum floribus et palmis occurramus coronis tempora redimiti, hos in choreis festivis, hos semper in canticis et hymnis, hos in tympano et choro laudibus prosequamur, istorum semper flagitemus patrociniis adjuvari, istorum semper sub præsidium concurramus, ad eos confugiamus opportunis temporibus confidenter velut ad viros nostræ navis gubernacula possidentes; de ipsorum tutela præ cunctis transitoriis confidamus et ipsa respectu muniminis ipsorum et virium quasi stercora reputemus. Nam licet urbs nostra suo satis munimine sit famosa, licet riparum munimine fere quaslibet antecellat, et sua sede satis sedeat speciosa cc, licet quoque multarum commoditatum dotibus edotetur; istorum tamen martyrum potentia plenius munitur; istorum splendoribus illustrata, nitida plus refulget, et ipsorum copia commoditatum quarumlibet dotibus plus abundat. His ego viris occurrens, humiliter hæc quæ potui duo diademata velut duo minitta dd offero prosaicis metricisque floribus internexa et miraculorum gemmata pretiosissimis margaritis. Hæc, pater sancte et venerabilis, Petre præsul, in honorem Sanctorum et gloriam sunt connexa; de manu servuli Sanctorum vestraeque pietatis benigne suscipite, repræsentate martyribus, eaque diebus festis ipsorum in eorum decorem et gloriam perenniter conservate; me quoque insuper cum tota plebe, vobis commissa, vestris meritis et precibus sub eorumdem beatorum martyrum præsidio collocetis; ut ipsorum patrociniis adjuti, liberemur ab instantibus periculis in præsenti, et in futuro ad æternam vitam pariter perducamur, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat benedictus Deus in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Civitas Castellana probe distinguenda est a Tiferno, quæ vulgo Città di Castello dicitur et cujus historiam ecclesiasticam et civilem [Memorie ecclesiastiche e civile di Città di Castello.] Muzi anno 1842 edidit. Porro Civitas Castellana, vulgo Cività Castellana, urbs est Tusciæ supino in colle posita, quem rursus circumadjectæ rupes exasperant, nec accedere hostes permittunt. Parum a via Flaminia distat, quin et collis, ubi illa sedet, ipsi imminet [Franc. Orlendius, Orbis et sacer et profanus, part. II. vol. I. p. 628.] . De ejus origine, fatis et unitione cum sedibus episcopalibusPolymartiana, Faleritana, Gallesiana et Hortana disputent alii. Tifernum vero seu Citta di Castello jacet in finibus occidentalibus provinciæ Umbriæ ad plagas septentrionales Apennini, ejusque territorium nascentis Tiberis undis secatur [Muzi, Memorie, t. I, p. 1.] . Utraque vero ad status pontificios pertinet, illa in delegatione Viterbiensi, hæc in Perusina.

b Hunc libellum editum habes in Actis SS. ad diem 16 Septembris [T. V Sept., p. 305.] .

c Hic Crescentianus ex libello de Translatione SS. Martyrum tantum innotescere videtur, et nullus ante eum Castellanensis episcopus in historia apparere dicitur [Ughelli, Ital. sacr., t. I, col. 596, edit. Colei.] . Hunc expungere voluit Coletus [Episcop. antiquati, in Ughellii append., t. X. col. 91.] et inter Faleritanos referre; sed minus feliciter, quum historia tum secundæ tum tertiæ translationis eum aperte Castellanensem episcopum faciat. Translatio autem de qua hic sermo, celebrata fuit die XII Januarii anni 1001. Vide supra Commentarium prævium, num. 2.

d Hinc liquet scriptorem juris peritum fuisse. De ingratis libertis multæ gravesque leges latæ fuerunt; quos operæ pretium non est hic recensere. Adeat lector, si lubet Petiscum [Lexic. Antiq. Rom., t. II, p. 80, V° Libertus.] , Gothofredum [Codex Theodosianus, ad II, 22, 1, t. I, p. 216, Lipsiæ, 1736.] aliosve.

e Ughellius ad annum 1015 refert Petrum primum Castellanæ Civitatis episcopum, ad annum 1059 alium Petrum, ad annum 1126 tertium et ad annum 1179 quartum. Quum vero ad tempora translationi nostræ proxima devenit, hæc habet [Ital. sac., t. I, col. 598.] : N. civitatis Castellanæ episcopus consecratus ab Honorio III, an. 1217, Pontificatus IV; ex Reg. Vatic. Et dein: Nicolaus ille est, qui a Gregorio IX ad Viterbiensem ecclesiam translatus est an. 1233 ex bulla ejusdem pontificis, ut in ejusdem regesto cernere est. Huic idem pontifex scribit … anno V sui pontificatus, qui a die 21 Martii anni 1227 initia ducebat [Cfr Papebrochius Conat. Chron. ad Catalog. Pontificum, p. 36*.] ; adeoque anno 1232 seu principio sequentis Nicolaus Civitate Castellana sedebat. Manifestum est itaque inter N. et Nicolaum inserendum esse Petrum V, eumque non diu post translatas SS. Martyrum reliquias vita functum.

f Altaris constructio ex tabulis sepulcrorum SS. Martyrum intelligi potest ex num. 3 Commentarii prævii. Ciborium vero est umbraculum altaris, quatuor columnis sustentatum [Cfr Cangius. V° Ciborium.] ; iisdem verisimiliter, quæ in ecclesia Arinianensi repertæ fuerant [Cfr Comm. præv., n. 3, et Acta SS. Abundii, etc., t. V Sept., p. 306, n. 19.] .

g Cfr. Comment. præv. num. 4.

h Negare nolim miraculum id fuisse; verumtamen quum olim aromatibus sæpius condirentur sacræ reliquiæ, uti et nunc in dedicatione ecclesiarum eis thus apponitur, quumque clausa omnino mansisset capsula, fieri posset ut hæc fragrantia naturali causæ adscribenda foret.

i Intelligit indictionem Constantinopolitanam, quæ exordium habebat a die 1 Septembris, et proin quatuor mensibus ante communem.

k Erat olim episcopatus; cujus historiam exhibet Coletus [App. ad Ugbellium, t. X, col. 90.] . Ab anno saltem 1033 unitus fuit cum episcopatu Civitatis Castellanæ [Ibid., loc. cit. et Act. SS., t., I Junii, p. 98.] . Post hanc unitionem pristinum capitulum procul dubio remansit; cui Petrus præesse potuit cum titulo abbatis: quem titulum æque ad canonicos ac ad monachos pertinuisse ex Cangio certum, et ex professo demonstratur a Le Large [De canonic. Ordine disquisit., p. 158 et seqq.] aliisque. Verum tamen erat etiam tunc temporis Faleræ in diœcesi Castellanensi seu Faleriæ monasterium Cisterciense, de quo sat pauca habet Manrique in tribus primis Annalium Cisterciensium tomis et post eum Lubinus in brevi Notitia abbatiarum Italiæ.

l Joannes Parens, antea Minister Hispaniæ, nationeFlorentinus, vir sanctus et justus, paulo ante et quidem æstate anni 1230 substitutus fuerat celeberrimo F. Eliæ exauctorato [Cfr Waddingus, Annal. Minor. ad an. 1230, n. 1, 3, 11, 13.] .

m In Italia et Sicilia plures reperio ecclesias, quibus S. Mariæ de Arcu nomen erat, quod prope arcus triumphales aliosve constructæ essent; sed quum ille Joannes Sfortia alibi mihi non occurrat, nescio de quo loco hic sit sermo.

n Habes hic regimen civile civitatis. Potestas vox antiqua est pro magistratu civili; sed sæculo maxime XII et deinceps invaluit ut hoc vocabulo nova magistratus forma designaretur. Ut enim vitarentur jurgia ex electione civium in consules oriri solita, boni consultum est, ut viro probo et prudenti, adeoque extero ne ullo studio partium moveretur, magistratus partes in annum concrederentur, atque hic dictus est potestas. De ea re multa disseruit Muratorius [Sopra le antichita Italiane dissert. 46, t. III, p. 55 et seqq. Monœci, 1766.] .

o Cfr. Comment. præv, num. 4.

p Cassula et palmentum sæpius in hoc scripto occurrunt. Cassula idem est ac capsula, ut ex opere nostro notatum est in supplemento Cangii. Sed quid palmentum? Apud Cangium et in ejus supplemento venit pro torculari, ab italico palmento. Verum torcular hic ad rem non facit. Ast Grævius plures [Antiquit. Rom., t. XI, præf., p. IV et seqq.] collegit inscriptiones veteres, in quibus palmentum pro pavimento venit; adeo ut grana frumenti et hordei jacuerint oportet infra pavimentum altaris, et germinaverint per rimas ita ut culmi circum cassulam apparerent. Cfr. Commentarius prævius, num 3.

q Prodigium, ad quod hic alluditur, refertur in historia prioris translationis [Act. SS., t. V Sept., p. 306.] . Quum scilicet in ecclesia S. Hippolyti reliquiæ quiescerent, lilia arida, quæ ibidem servabantur, hiemali tempore refloruisse traduntur.

r Similis ritus observatur in Dedicatione ecclesiarum; in qua solemnitate Kyrie eleison a clero et populo clamatur, quamdiu reliquiæ sanctorum circum ecclesiam deferuntur. Cæterum pleraque alia ex ritu, in deferendis ad consecrandum templum relequiis observato, desumpta fuerunt.

s Cfr. Comment. præv., num. 3.

t Ecclesia cathedralis Castellana dicata erat B. M. V.; dicebatur Summa Virgo, quia altera ecclesia vocabatur S. Maria de Communi; Cfr. num. 15.

u Sutrini poterunt et hoc testimonio episcoporum suorum ornare catalogum, ad hæc tempora incertum satis. En quæ pauca noscuntur: imprimis res indubitata est anno 1200 aut sequenti depositum fuisse Sutrinum præsulem, quod legationem in Germania male obivisset [Cfr Ughelli, Ital. Sacra, t. I, col. 1275; Raynaldus Annal. eccles. ad an 1198, n. 63 et seqq.; Hurter, Hist. d'Innocent III, liv. II, t. I, p. 162 et seqq. Bruxellis, 1839.] . In corpore Juris Canonici [Lib. II, tit. XII, cap. III de Causa poss.] refertur Innocentii III ad Sutrinos epistola de controversia super electione episcopi, recenter electi; cui epistolæ quum annus 1206 inscribatur, oportet dilatam fuisse electionem usque ad mortem depositi antistitis. Unde ego non intelligo quomodo Ughellus [Ital. Sacra, t. I, col. 1275.] ad annum 1202 referre potuerit initia episcopatus Petri Hismael, Innocentii III familiaris. Jam vero an hic Petrus adhuc viveret anno 1230, quum translatio SS. Martyrum peracta est, dicendo non sum. Nam nil aliud de ejus gestis tradit Ughellus quam quod altare in ecclesia S. Cæsarii prope Hortam consecravit; cui rei nullam addit notam chronicam, sive hic, sive inter episcopos Hortanos [Ibid., col. 737.] ; et Fontanini [Cfr lib. II, cap. VII. Antiquit. Hortæ, t. VIII, part. III Thesauri Antiq. Italiæ Burmanni, col. 108 et seq.] quidem, plures alias consecrationes memorans, hanc omnino ignoravit. Post Petrum nemo alius apud Ughellum aut Coletum prodit ante annum 1253, quo sedebat Mencus de Hispello, ex Vita B. Andreæ Hispellatis [Act. SS., t. I Junii, t. 365.] notus.

x Assisium non ita longe distat a Civitate Castellana; adeo ut ducenti hi Fratres, qui eodem anno corpus beatissimi sui Patris Francisci transtulerant et capitulum celebrarant generale, hinc forsan advenerint. Apud Waddingum notas chronicas de initio et fine hujus capituli non reperio; verum sat diu durasse videtur ex tractatis negotiis, ut medio mense Octobri capitulares adhuc in his partibus versari potuerint.

y Lechytus, seu potius Lecythus occurrit III Reg. 17, 12, pro vasculo olei. Vide commentatores sacros in hunc locum.

z Logotheta, drugumanus, dragumanus, pro interprete. Vide de hac voce græcanica Cangium V° Dragumanus.

aa Indulgentia valde magna pro illo ævo: de qua re vide Papebrochium [Propyl. Maji, p. *49 et *173.] ; et quidem canone LVII concilii Lateranensis IV [Labbe, Conc., t. XI, part. I, col.115] licebat tantum 40 dies in similibus adjunctis concedere.

bb Sphera seu spera pro lampade pendula, ita a rotunda forma appellata.

cc Cfr. annotatum a.

dd Ex contextu apparet minittum hic loci significare sertum floridum. Illa vox abest a Cangio ejusque supplemento.

* pro dum an ad laudem?

DE S. BARSABIA COENOBIARCHA ET SOCIIS MARTYRIBUS IN PERSIDE,

ANNO 342.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Barsabias, martyr in Perside (S.)
Socii decem, martyres in Perside (SS.)

J. V. H.

§ I. Silentium fastorum ecclesiasticorum; Acta martyrii, a S. Marutha conscripta; annus et dies passionis.

[S. Barsabias, hactenus] Acta S. Barsabiæ et Sociorum, a Stephano Assemano e chaldaico in latinum versa [Acta SS. Mart. Orient. et Occident., t. I. p. 96.] , dicunt eorum passionem incidisse in diem decimum lunæ mensis Junii, qui anno 342 in solarem ejusdem mensis diem III competit. Ad istum itaque diem ponenda fuissent Acta SS. Martyrum nostrorum. Sed anno 1695, quando editus fuit tomus primus Junii Bollandiani, omnes latebat non solum eorum passio, sed etiam vel levissima memoria, quæ demum emerserunt, quando an. 1748 publici juris fecit Acta Martyrum Orientalium et Occidentalium Stephanus Evodius Assemanus, archiepiscopus Apamensis. Ast Albanus Butler in suo Hagiologio universali, licet probabilius, quando opus suum auspicabatur, Assemaniana Acta excussisset, Sanctorum tamen nostrorum martyrium enarrat sub hac die XX Octobris; quin aliquam hujus suæ ordinationis rationem alleget. Ex Butlero porro defluxit elogium S. Barsabiæ in Martyrologium universale, quod eques de St Allais secundis curis ex Castellano gallice edidit anno 1823. Certe si res nobis esset integra, non dubitaremus Sanctorum nostrorum Acta in diem III Junii pro more nostro consignare. Verum eo jam provecti sumus in anni cursu, ut aut omittenda S. Barsabiæ memoria, aut in supplementum, numquam forsan edendum, sit referenda. Malumus igitur hic explere lacunam, quam seræ incertæque posteritati opus fors numquam perficiendum legare. Quapropter ad Acta SS. Barsabiæ et Sociorum commententandum accedimus.

[2] [omnibus martyrologis incognitus,] Nullum autem, quod sciam, Martyrologium Ecclesiæ seu latinæ seu græcæ est, quod S. Barsabiæ ejusque Sociorum memoriam recenseat. Albanus quidem Butler dicit in suo Hagiologio, anglice conscripto, Martyrum nostrorum memoriam celebrari die XI Decembris tum in Martyrologio Romano tum in Græcorum Menologiis: nempe Barsabiam nostrum cum Martyre Barsaba, qui reipsa ad diem XI Decembris tamquam Martyr in Perside exhibetur, unum eumdemque censebat. Verum, inquit, Assemanus [Ibid., p. 92.] , ex quo pleraque nostra in hoc Commentario deprompsimus, Sancti Barsabiæ et Sociorum Acta martyrii irrito quis conatu cum in latinis, tum in græcis scriptoribus perscrutaretur, a nostris enim chaldaicis codicibus primævam hic hauriunt lucem. Equidem in Martyrologio Romano “sancti Barsabæ in Perside Martyris” ad diem XI Decembris occurrit commemoratio: at hunc a cœnobiarcha nostro alium omnino esse, ex ipsis notis, eidem Martyrologio affixis, plane dignoscitur. Monet enim ibidem Baronius, Barsabæ Martyris eodem die a græcis memoriam recoli. Verum is, cujus martyrium eo die Menologium Basilianum et Menæa concelebrant, Apsæus nomine, diaconus dicitur, numquam vero cœnobiarcha; nec ei socii adjunguntur. Adeoque non cum nostro Barsabia, sed potius cum Barhadbeschiada diacono martyre, cujus Acta infra dabimus, aliquam connexionem habere videtur. Hæc Assemanus, in cujus textu aliqua observanda veniunt.

[3] [a Butlero cum S. Barsaba perperam confusus fuit:] Imprimis quum laudatus scriptor inclinasset, ut Barsabam cum Barhadbeschiada in unam conflaret personam, hanc postmodum opinationem in Admonitione prævia ad martyrium S. Barhadbeschiadæ [Ibid., p. 128] retractavit, pronuntiavitque duos diversos esse Martyres Persicos. Dein quæ ab Assemano exprimitur sententia, quad Barsabas martyr idem sit ac Apsæus seu Acepsimas (varie enim scribitur), hujus loci non est curiosius investigare, quum hæc quæstio sponte sua ad diem XI Decembris, quo celebratur in Martyrologiis, occurret. Id tamen animadvertamus, in Menæis græcis distinctam recoli memoriam et Apsæi cum Aithala et Barsaba [Menæa. Mens. Decemb., t. XI, p. 97. Edit. Venet. 1843.] , atque hunc Apseum seu Acepsimam confundendum non esse cum ejus homonymo pariter Martyre in Perside, sed episcopo, de quo nostri egerunt sub die XXII Aprilis [Act. SS., t. III Apr., p. 19.] et Assemanus in Actis Martyrum [T. I. p. 168.] . Demum in elogio S. Barsabæ nihil indicatur, ex quo conjicere licet, eumdem unum pluresve socios habuisse, ita ut magis passus solus videatur. Sic Martyrologium Romanum, quando dicit: In Perside sancti Barsabæ martyris, martyrium solitarium enuntiat. Sic quoque Menæa, quibus Menologium Basilianum consonat, unius athletæ meminit hisce verbis [Dec., t. XI, p. 97]

Θυσας, Βαρσαβᾶ, ζῆθι, λυτρωθεὶς ξίφους;
Ἄνω ποθῶ ζῆν, θᾶττον ἡκέτω ξίφος.

Sacrificans, Barsaba, vive, liberatus gladio:
In cœlis vivere cupio, potius veniat gladius.

Menologium quoque Sirleti sub eodem die habet [Canis. Thes. Monum., t. III, part. I, p. 495. Edit. Basnag.] : Certamen S. Martyris Barsabæ, qui quum libere Christum verum Deum confiteretur, a præside Persiæ obtruncatus est. Eadem ad verbum referunt Menæa l. c. Ex his omnibus liquet, hunc Martyrem nemini associatum fuisse, adeoque omnino distinguendum esse a nostro S. Barsabia cœnobiarcha, qui certamen iniit et consummavit cum undecim commilitonibus.

[4] [ejus Acta e syriaco latina fecit Assemanus,] Quoad Acta attinet, quæ infra edemus, ejus sunt antiquitatis, auctoritatis et sinceritatis, ut omnem sibi fidem merito vindicent. Cujus rei luculentissimum nobis testimonium præbet ipsa Actorum martyrum Orientalium series, ita ordinata, ut singulorum fere initia ad præcedentes passiones referantur. Etenim variorum martyrum Acta frequenter ordiuntur ab istiusmodi locutionibus: Hoc eodem die [Assem. Act. Mart., t. I, p. 45.] ; eodem ferme tempore [Ibid., p. 93, 118, 123, 165.] ; exacto post B. Milis martyrium biennio [Ibid., p. 103.] ; accidit importune, ut per idem tempus [Ibid., p. 54] ; Simeoni interea in episcopatu Seleuciæ et Ctesiphontis sufficitur Sciahdustes [Ibid., p. 88.] . Quæ igitur hic citamus Actorum initia clare ostendunt, et ab uno auctore et tenore uno compositam fuisse continuatam narrationem, quandoquidem inter multiplices passiones connexio perpetua exsistat, adeoque varia Acta in unum opus coalescant. Porro istius operis scriptor in Actis S. Acepsimæ anno Christi 376 passi, quibus narrationem suam de Martyribus Persicis absolvit, demonstrat fontes, unde sua hauserit, ætatemque suam indicat hisce verbis [Ibid., p. 208.] : At forte dices, vix credibile esse, quod in prioribus orationibus (nempe Actis Martyrum, de quibus supra egerat) a nobis proditum est de immani crudelitate, qua in Dei Martyres usos fuisse tyrannos memoravimus, nec fieri potuisse, ut in eos atrocissima illa decernerent, iisque mortis generibus eosdem necarent.

[5] [auctoremque habent] Verumtamen, respondet auctor, quicumque hæc nobis opponit, penitus persuasum sibi habeat, nos de multis pauca quædam promere potuisse. Cæterum omnes Martyres, qui in palatio regis causam dicebant, gladio feriebantur; qui vero a præfectis interficiebantur, illorum nec nomina, nec numerus, nec martyrii locus hactenus innotuere: divexati autem ac discruciati fuerunt sicut a nobis proditum est. Quas porro exscripsimus quæstiones, sicut certis documentis nobis compertum est, per quæ etiam tyrannorum notitia ad nos pervenit, adversus Dei servos exercuere crudelissimi locorum præsides, illæque in Persidis plerumque urbibus habitæ fuerunt. Quod ad istos postremos Martyres attinet, quorum martyrium et acta judicialia copiose retulimus, quidam nobis coætanei fuerunt, nostrisque temporibus martyrium subierunt, nobisque illos videre licuit. Qui vero antiquiores fuerunt, eorum nos gesta diligenter conscripsimus, secundum notitiam, nobis traditam a senioribus episcopis ac presbyteris, testibus fide dignissimis, qui res, suam sub ætatem atque oculos suos gestas, narrabant. Hæc Actorum scriptor, qui totius narrationis suæ seriem inter martyrium S. Simeonis Bar-Saböe episcopi, anno XXXI regni Saporis consummatum [Ibid., p. 10.] et necem S. Acepsimæ annis post XXXIX perpetratam [Ibid., p. 181 et 190.] conclusit. Proinde quoniam ex supradictis testem se posteriorum certaminum scriptor profiteatur, priorum vero notitiam ex testibus fide dignissimis hauserit, non est, quod ejus auctoritatem labefactare possit.

[6] Quæ hactenus diximus extra omnem controversiam posita sunt: [S. Marutham] sed est alia quæstio paulo intricatior, quis nempe horum Actorum, scriptor habendus sit. Joseph et Stephanus Assemani, ille in sua Bibliotheca Orientali, hic in Actis SS. Martyrum censent S. Marutham, cujus res gestæ IV Decembris elucidabuntur, esse Actorum auctorem. In confirmationem asserti sui afferunt imprimis testimonium Hebedjesu, auctoris sæculi XIII scribentis [Biblioth. Orient., t. I, p. 181. Act. SS. Mart. Orient., t. I, præf., p. XLVII.] Marutham episcopum Maiphercat (Martyropolis) et medicum peritissimum, composuisse librum martyriorum et hymnos et odas in Martyres. Hæc quidem præberent validum argumentum in favorem S. Maruthæ, si solus cognosceretur hagiographus Persicorum martyriorum: sed, fatente Stephano Assemano [Act. Mart., t. I, præf., p. LXIV.] , præter Marutham, fuerunt alii, inter quos Achæus Seleuciæ et Ctesiphontis episcopus et alius pariter episcopus Adanensis, qui eodem tempore Martyrum Persicorum historiam adornarunt. Sozomenus quoque lib. II, cap. XIV [P. 63. Edit. Cantabr., 1720.] dicit, Persas, Syros atque Edessenos in hac re (id est in numero et nominibus martyriorum recensendis) plurimum studii atque operæ posuisse. Ex hoc igitur capite incertum fit, utrum S. Maruthas, licet tamquam indubitatum admittatur hagiologium Martyrum Persicorum scripsisse, tamen auctor sit eorum Actorum, quæ Steph. Assemanus e chaldaico latina facta edidit.

[7] [ut pluribus ostenditur:] Dubium istud solvit laudatus Assemanus sequenti ratiocinatione [Act. Mart., t, I, præf., p. LXV.] : Quod evidentissimæ plane demonstrationis nostræ negotium conficit, illud hic succurrit argumentum, quod et robustissimum apud criticos omnes existimatur et certe nobis suppetit luculentissimum. Ea enim criticorum lex est, communi firmata consensu, ut, si anonymum scriptum temporis, loci atque orationis nota cum auctoris cujusdam instituto, ætate, loco, elocutione consentire deprehendatur, ipsi potissimum scriptum illud adjudicandum sit. Nos autem præter ea, quæ hactenus recensuimus et temporum et locorum indicia, quæque omnia Marutham significare ac plane indigitare jam vidimus, quid tandem habemus desiderandum, si quidem et hoc ipsum accedat quam simillimæ hujus orientalium Martyrum Historiæ cum aliis Maruthæ scriptis, quæ supersunt, orationis argumentum? Adsint profecto nobiscum quotquot hominum sunt, qui chaldaicum seu syriacum penitius calleant, rem mecum visuri adsint ac plane intuituri; videant ut hæc Historia, aliaque, quæ certissima sunt, Maruthæ scripta eadem scateant eloquentia, eodem consonent vocum atque verborum circuitu, eadem polleant dictionum castitate, iisdem elegantiis, iisdem phrasibus, iisdem sensuum intervallis luculentissime internitescant. Admitto equidem lubenter totam hanc argumentandi rationem, quoniam ad diem IV Decembris, ubi dedita opera in Commentario retractari poterit et debebit. Nihilominus, quantum ad locum et tempus attinet, id commune habet cum aliis coævis supra citatis, adeoque distinctionem aliquam producere non potest. Quoad vero spectat stylum, id vero, quatenus ignarus linguæ syriacæ dijudicare non valeo: unum tamen animadvertam, labilem non raro esse istiusmodi probationem, quando agitatur quæstio, cui potissimum inter varios ejusdem regionis, ætatis ac conditionis homines liber aliquis adscribendus est.

[8] [tempus martyrii] Egimus hactenus de Actorum edendorum auctoritate et scriptore, jam gradum facimus ad inquirendum quo anno S. Barsabias et socii martyrium suum consummarunt. Passio S. Barsabiæ hisce verbis orditur: Eodem ferme tempore, quo B. Miles martyrii laurea redimitus est…, accusatus est sanctissimus Barsabias: unde datur intelligere e tempore passionis S. Milis pendere annum martyrii Sanctorum nostrorum. Verum in Actis S. Milis nulla præter diem martyrii occurrit temporis nota: quapropter annus passionis S. Milis, adeoque et S. Barsabiæ aliis subsidiis inveniendus est. Porro, ut supra num. 4 animadvertimus, omnia Acta ita inter se connexa sunt, ut unum opus efficiant, ordine chronologico procedens: ex hoc id habemus consequentiæ, ut tempus martyrii S. Barsabiæ, qui sexto loco venit, pendeat ex passione præcedenti, nempe S. Sciahdustis seu Sadoth, Seleuciæ et Ctesiphontis episcopi, qui quinto loco occurrit. Sadoth autem martyrium obiit uno anno post antecessorem suum, S. Simeonem Bar-Saboë, Persicorum sub Sapore Martyrum antesignanum. Ipse enim Sadoth narrat se in somno vidisse S. Simeonem sibi dicentem [Act. Mart., t. I, p. 88.] : Macte Siahdustes … heri ego, tu hodie hunc in locum es subiturus… Quod autem, ait S. Sadoth, mihi subdidit, heri ego, tu hodie, significat, illum quidem anno præterito, me autem præsenti interfectum iri. Porro S. Simeon passus est anno centesimo decimo septimo regni Persarum qui fuit trigesimus primus Saporis [Ibid., p. 15.] : quapropter annus martyrii S. Sadoth constituendus erit trigesimus secundus Saporis.

[9] [cum an. XXXII Saporis,] Quæ autem adhuc diximus de tempore martyrii S. Sadoth, apprime conveniunt ad definiendum annum passionis S. Milis. Nam quando S. Miles certamen consummabat suum, accidit S. Sadoth episcopo somnium, de quo supra locuti sumus: id scilicet indicant verba, quibus historiam S. Sadoth auspicatur [Ibid., p. 88.] : Simeoni interea (nempe S. Mile certante et agonem obeunte) in episcopatu Seleuciæ et Ctesiphonsis sufficitur Sciahdustes. Medius itaque inter SS. Simeonem et Sadoth habemus S. Milem: Simeon autem Martyr occubuit in Parasceve anni trigesimi primi Saporis [Ibid., p. 31.] ; Miles luna tertia decima Novembris, id est die quinta ejusdem mensis [Ibid., p. 79 et 83.] ; Sadoth denique luna vigesima Februarii anni sequentis [Ibid., p. 91 et 92.] : unde tandem consequitur S. Barsabiæ ejusque sociorum passionem, consummatam fuisse die decima septima lunæ Junii, seu ejusdem mensis die solari tertia [Ibid., p. 95 et seq.] et ad annum trigesimum secundum Saporis regis pertinere: etenim hanc consecutionem clare demonstrat initium Actorum S. Barsabiæ [Ibid., p. 93.] : Eodem ferme tempore, quo S. Miles martyrii laurea redimitus est … ab hominibus nefariis et scelestis accusatus est sanctissimus Barsabias et post accusationem brevi intervallo capitali sententia una cum sociis damnatus est. Quocirca tempus martyrii ab anno Saporis trigesimo secundo dimoveri non potest.

[10] [qui, nonobstante Sozomeni,] Consulto hactenus abstinuimus ab indicanda alia epocha, quam Saporis regis, quia in hac omnes conveniunt. Superest vero ut annos Saporis ad æram vulgarem nostram redigamus. Joseph Assemanus in sua Bibliotheca Orientali [Ibid., p. 5 et seq.] censet trigesimum primum annum Saporis concurrere cum anno Christi 330, adeoque Barsabiam anno ejusdem regis XXXII functum martyrio fuisse, id est anno vulgari 331. Præter recentiorum opinationes Baronii et Pagii, de quibus infra agemus, duo sunt, quæ præcipue virum doctum moverunt ad istiusmodi amplectendam sententiam; nempe auctoritas Sozomeni lib. II, cap. XV [P. 63. Edit. Cantabr., 1720.] et Theodoreti lib. I, Hist. Eccl. cap. XXIV [T. III, part. II, p. 808. Edit. Halens., 1771.] dicentium Constantinum Magnum ad Saporem scripsisse, ut ab effundendo christianorum sanguine abstineret. Quum autem Constantinus anno vulgari 337 obierit, quærendus est aunus, in quo Parasceve diei XVII Aprilis illigetur, cum et Syriaca Acta S. Simeonem in Parasceve et græca Menologia die XVII Aprilis passum referant: talis autem annus ante Constantini mortem alius non invenitur quam sæculi quarti trigesimus.

[11] [quæ refutatur,] Imprimis defendimus indubitatam esse sinceritatem epistolæ Constantini Magni ad Saporem Persarum regem, utpote quam referat Eusebius Cæsariensis, auctor coævus in Vita Constantini imperatoris lib. IV, cap. IX [Euseb., p. 631. Edit. Cantabr., 1720.] . In ea autem imperator hortatur Saporem, ut propagandæ religioni Christianæ faveat, quam sibi populoque suo maxime salutarem expertus est. Quoad vero spectat persecutionem in Christianos jamjam grassantem, nihil est in epistola, quod in eo sensu interpretari debeamus. Verum quidem est, Sozomenum aperte dixisse, quod occasio scribendæ epistolæ fuerit persecutio in Christianos jam inchoata; quod quidem ex verbis imperatoris necessario non consequitur, ut jam censuerunt majores nostri ad diem IV Augusti in sylloge de S. Ia et sociis martyribus in Perside [Act. SS., t. I Aug., p. 329, n. 4.] . Quantum porro ad ipsam sententiam Sozomeni spectat, ea, obstantibus argumentis infra evolvendis, prævalere non debet, quia circumstantias Persicæ vexationis valde confuse, nullo servato ordine, enarrat: unde facile accidere potuit, ut Constantinianæ epistolæ occasionem perperam interpretatus fuerit. [sententia,] Sic postquam retulisset lib. II, cap. X [P. 58.] martyrium S. Simeonis, quem supra num. 9 anno primo persecutionis obiisse diximus, subjungit cap. XIII [P. 61.] sub idem tempus ὑπὸ δὲ τοῦτον τὸν χρόνον, Acepsimam martyrium capessivisse: dein Milem pariter Martyrem introducit cap. XIV [P. 61.] quamvis et hic anno primo persecutionis passus fuerit, ut supra num. 9 monstravimus. Atqui hæc omnia confusa sunt: quum SS. Simeonis Milisque et Acepsimæ martyria intervallum aunorum quadraginta disjungat, ut Acta Chaldaica testantur [Asseman. Act. SS. Mart. Orient., t. I, p. 206.] Verum quidem est, verba Sozomeni sub idem tempus interpretari nos posse quasi diceret in eadem persecutione: perstat tamen confusio, quia scriptori defuit accurata chronotaxis rerum Persicarum; adeoque incerta evadit sententia, quatenus occasione persecutionis Persicæ jam motæ suam ad Saporem epistolam dedisset Constantinus imperator.

[12] [et Theodoreti auctoritate,] Qui deinde objicitur Theodoretus, nobis non solum minorem facessit difficultatem, sed eamdem potius solvit. Etenim ejus verba non tam apertam persecutionem, quam machinationes occultas indicant. Cum enim, ait Theodoretus lib. I, cap. XXIII [T. III, part. II, p. 808.] , certior factus esset illos (Christianos) ab impiis divexari, regemque errori deditum occultis eos insidiis circumvenire, παντοδαπὰς αὐτοῖς καττύειν ἐπιβολὰς, litteras ad eum scripsit, quibus et ad pietatem amplectendam hortabatur et ut ejus cultoribus honorem haberet, postulabat. Prævidebat nempe Constantinus ex occultis machinamentis, adversus Christianos structis, erupturam aliquando apertam persecutionem, quam sua epistola prævertere satagebat. Id clare indicant verba, Saporem voluisse Christianos occultis insidiis circumvenire, αὐτοῖς καττύειν ἐπιβολὰς: id est fraude et dolo aliquid obtinere, quin in manifestam violentiam regia mandata prorumperent. Theodoretus autem, hoc sensu intellectus, quam optime quadrat cum iis, quæ in Actis Chaldaicis leguntur, ubi S. Simeon, episcopus et Martyrum antesignanus, Sapori exprobrat, quod jugum imponere meditetur intolerabile, quod aurum insuper petat, quibus nec aurum nec opes suppetunt [Assem. Act. SS. Mart., t. I, p. 17 et seq.] . Ista epistola indignatus rex, edixit, ut in sacerdotes et levitas sine cunctatione animadverteretur, ædes sacræ funditus exscinderentur, sanctissima religionis monimenta conspurcarentur, direptaque sacri ministerii instrumenta in profanos usus abjicerentur [Ibid., p. 20.] . En edictum, quo rex jam non occultis insidiis Christianos circumvenit, sed manifestum et internecinum indicit bellum: proinde epistola Constantini edictum præcessit. Et quidem præferenda est hæc Theodereti interpretatio sententiæ Sozomeni, quia episcopus Cyrensis, Syris finitimus, accuratiorem rerum Persicarum notitiam haurire potuit. Quod si labefactata est hac in parte auctoritas Sozomeni et explicatus sensus Theodoreti, ruit illatio Josephi Assemani, quasi S. Simeon passus fuisset anno Christi 330 [Biblioth. Orient., t. I, p. 6.] , quoniam et isto anno feria VI Parasceves cum die XVII Aprilis concurrit [Cfr Assem. Act. SS. Mart., t I, præf., p. LXXXI et seq.] .

[13] [ad annum Persarum CXVII] Restat nunc monstrandum edictum Saporis, mox allatum, promulgatum fuisse anno Christi 340, adeoque quando Constantius, Constantini filius, romani imperii gubernacula tenebat. Jam vero Acta S. Simeonis initium persecutionis Saporis conjiciunt in annum centesimum decimum septimum regni Persarum, qui fuit trigesimus primus Saporis regis [Ibid., p. 15.] . Si itaque ab anno vulgari 340 subtrahamus 117, devenimus ad annum 223, qui facile cum anno tertio Alexandri Severi componi potest; prout eum composuit Abulpharagius, aliis Gregorius Bar-Hebræus dictus. Hæc enim habet in suo Chronico Tripartito, quod ex Stephano Assemano exscribo [Act. Mart., t I. præf., p. LXXXVI. Cfr Biblioth. Orient., t. II, p. 118.] : Anno hujus Alexandri Cæsaris tertio, qui annus fuit Alexandri Græcorum 542, incœpit dynastia Persarum ultima, quæ Saxanitarum audit, duravitque quadringentos et octodecim annos, nimirum usque ad ortum et regnum Moslemanorum. Atque hæc chronologica momenta satis conveniunt, ut initium persecutionis Saporianæ cum anno vulgari 340 conjungamus. Etenim si æræ vulgari 340 demamus annos 117, devenimus ad annum 223, qui tertius Alexandri Severi computari potest, quoniam anno 221 Cæsar creatus, anno sequenti, Heliogabalo occiso, imperium Romanum obtinuit [Tillemont. Hist. des Emp., t. III, p. 72 et 254. Edit. Brux., 1732.] . Minus tamen feliciter expressisse Abulpharagius videtur annum Græcorum 542; quandoquidem juxta æram vulgatiorem Græcorum seu Seleucidarum, annus 535 concurrit cum anno Christi 223: unde habemus differentiam septem annorum.

[14] [et vulgarem Christi 342 pertinet:] Id tamen animadvertendum est, duplicem esse æram Græcorum, quarum una vulgatior, æram nostram vulgarem trecentis undecim annis præcedit et proprie Seleucidarum seu Syro-Macedonica appellatur, quatenus Seleucus Nicator incœpit sibi Syriam acquirere [L'Art de vérif. les dates. t. I, p. XVII.] . Altera vero æra orditur a morte Alexandri Magni Macedonis, atque annis trecentis viginti quatuor aera nostra vulgari anterior est [Ibid.] . Quod si anno vulgari 223 addamus aut 324 aut 311, habemus æræ Græcorum annum 547 aut 534; uterlibet igitur si accipiatur, semper erit aliquod sphalma in chronotaxi Abulfaragii. Cæterum, ut recte notat Stephanus Assemanus [Act. Mart., t. I, præf., p. LXXIV.] , omnes, si patruum ejus Josephum excipias, statuunt Saporem anno Christi 380 obiisse diem suum: quum autem tot annis, quot vixit, regnavit, nempe 70 [Biograph. univ. V° Chapour II.] (nam qui ei 72 tribuunt, annos lunares pro solaribus usurparunt [Notices des mss. de la Biblioth. roy., t. II, p. 333. Paris, 1789.] ); consequitur Saporem anno vulgari 310 natum et coronatum, anno dein 340 trigesimum primum annum regni sui attigisse. Hanc chronotaxim confirmat etiam alia notitia, ab Abulpharagio exhibita; nempe dynastiam Saxanitarum durasse annis quadringentis octodecim, qui si addantur initio dynastiæ, scilicet anno Christi 223, incidimus in annum vulgarem 641, XII Hegiræ, quo, juxta Historiam Saracenicam, quam ex arabico latinam fecit Thomas Erpenius [P. 25. Edit. Lugd. Batav., 1625] , ad Nuhawendum civitatem decretorio prælio potestate Persarum fracta et eorum rege Isdegerde III e regno exturbato [Cfr l'Art de vérif. les dates, t. I, p. 410.] , Persia deinceps Mahumedanis seu Moslemanis subjecta fuit: quapropter Abulpharagius dynastiam Saxanitarum seu Sassanidum Persarum ultimam vocat. Pagius quidem Sassanidum finem cum morte Isdegerdis conjungit, ac proin utrumque anno nostro vulgari 651, § X illigat. Et Isdegerdem anno isto vitam amisisse facile concedemus, sed post Nahuwendensem cladem, præcipuis provinciis spoliatum, et frustra dein molitum paternam recuperare hereditatem. Ex hactenus dictis consequitur persecutionem Saporis anno Christi 340 incœpisse, et quoniam S. Simeon Protomartyr anno sequenti passus est, martyrium S. Barsabiæ ad annum vulgarem 342 constituendum est, uti ex dictis, num. 8 et seqq. deducere licet.

[15] [dies quoque solaris variorum martyriorum] Quoad porro diem spectat, quo una cum sociis suis passus est S. Barsabias, jam supra diximus id die III Junii accidisse. Etenim hæc referunt Acta nostra, num 3: Istorum Sanctorum Martyrium incidit in diem decimum septimum lunæ mensis Junii. Hunc diem lunarem breviter traducit Steph. Assemani [Act. Mart., t. I, p. 96.] ad solarem diem III ejusdem mensis. Jam actum fuit de lunarium ad solares dies redactione ad diem XIX hujus mensis, occasione S. Sciahdustis seu Sadoth inter Prætermissos [Supra, p. 380 a.] . Nempe ex Tabulis chronologicis ordinariis sumitur epacta anni sequentis, quæ litteram Martyrologii per singulos annos indicat ex qua deinceps lunæ pro singulis diebus totius anni habentur. Quoniam vero, ut supra diximus, S. Barsabias martyrium subiit anno Christi 342, epacta anni sequentis seu 343 est XI, cui convenit littera Martyrologiil: sub qua ad diem III Junii habemus lunam XVII. Etenim in veteri Kalendario epacta uno anno præcedit epactam Kalendarii, a Gregorio XIII an. 1582 reformati [Cfr Petav. Doctr. temp., lib. VI, cap. XXI, t. I, p. 339. Edit. Venet., 1757 et Harris Nicolas. The Chronology of History, p. 55.] . Quoad vero spectat mensem, is desumendus est a Numero Aureo, qui hoc anno 342 erat I; adeoque Luna Januarii a nonis (V) Decembris incipiebat [Petav. Doctr. Ibid., cap. XXII, pag. 337.] . Unde mirandum non est majorem partem lunationis Junii mense Majo occupari. Ut autem clare constet, non temere hæc a nobis prolata fuisse, subjicimus hic tabellam eorum Martyrum Persicorum, quorum dies passionis in Actis indicatur, simulque elucescet, quod supra num. 5 diximus, scriptorem continuata serie martyria Sanctorum exhibuisse.

ORDO ET TEMPUS MARTYRIORUM IN PERSIDE SUB SAPORE REGE.

[16] [per epactas anni sequentis] In tabella supra posita omnes dies solares apte quadrant tum in Assemaniano computu, tum in Tabulis chronologicis [L'Art de vérif. les dates.] , uno excepto die, nempe in Barbascemino; Assemanus diem solarem ponit decimam quartam Januarii, quando Tabulæ diem ejusdem mensis vigesimam quintam referunt. Sed id vitio typothetæ accidisse crediderim, qui numeris romanis utens, XIV pro XXV. mutato X in I, posuerit. Diximus supra ad componendum diem lunarem cum solari assumendam est Epactam anni sequentis. Eadem ratione invenitur Terminus paschalis seu dies XIV lunæ paschalis seu martii, post quem, dominica immediate occurrente, solemnitas paschalis celebratur. Id tamen animadvertendum est, si epactæ anni sequentis ope, terminum paschalem indagemus, in Martyrologiis hodiernis, post reformatum Kalendarium anno 1582, constanter nos reperturos diem lunæ XVII, quando luna XIV occurrere deberet. Quod ex eo profluere arbitror, quia, ut dicit Petavius [Doct. temp., t. I, p. 230. Edit. Antverp. 1703.] , paschales termini paulatim a tempore Nicænæ synodi processerant, quam anticipationem seu προήγησιν lunarem, detractis tribus diebus Gregoriana correctio emendaverat: adeoque luna XVII in hodiernis Martyrologiis notata, detractis tribus diebus, vere erat luna XIV, proindeque terminus paschalis.

[17] [eruitur.] Confirmari mihi videtur hæc epactarum explicatio per exemplum nobis traditum a Papebrochio nostro in Paralipomenis ad Conatum in Catalogos Romanorum Pontificum [P.60.] , in quo leguntur hæ notæ chronologicæ: A Nativitate Domini usque ad præsentem annum, in quo Theudericus, rex Francorum, defunctus est, DCCXXXVII. In quo anno indictione quinta, epacta XV, concurrente I, lunæ circulum XIII, XIV; XII Kal. Aprilis luna XVII, XXIV de annorum DXXXII secundum Græcos cyclo. Suspicatur porro Godefridus Wandelinus, a Papebrochio citatus, errorem in epacta subesse, et denarii unius notam per incuriam scribentis excidisse vel vetustate extritam fuisse, adeoque legendam esse epactam XXV pro XV. Hujuscemodi emendationis causam dat, quia novilunium paschale in VI Martii incidebat, ac proin ea epacta cum novilunio isto componi non potest. Sed cespitat Wendelinus; nam novilunio in VI Martii incidente, plenilunium XIX Martii occurrisset, quod contrarium est decreto Nicæno, vetanti ne plenilunium paschale ante diem XXI Martii æquinoctialem censeatur. Si autem nostra methodus adhibeatur, nempe epacta sequentis anni assumatur, epactæ legitimæ anni 737, XV substituemus sequentem XXVI, quæ nobis dabit litteram Martyrologii G, adeoque propter προήγησιν lunam XVII, quæ erat olim XIV luna, in diem XXI Martii seu in terminum paschalem. Cæterum epactæ currentis anni, prout hic, adhibebantur quandoque cum aliis notis chronologicis, ut variis exemplis monstrat Joannes Mabillon in suo opere de Re Diplomatica lib. II, cap. XXIV. Animadvertunt tamen Benedictini auctores operis chronologici, epactam sequentis anni tunc exprimi non raro in chartis et diplomatibus, quando data erant post finem Augusti, quia juxta aliquos veteres epacta quatuor mensibus seu a Septembri annum civilem antecedebat [L'art de vérif. les dates, t. I. p. XXXV.] .

§ II. De initiis monastici instituti in Syria et Perside.

[Censet Assemanus, recentiorum opinionem secutus,] In hisce tricis chronologicis utcumque expediendis, finem commentandi facere possemus, nisi alia nos sollicitaret quæstio, a S. Barsabia non aliena, quam Assemanus per transennam quidem, iteratis tamen vicibus, perstringit, quæque illustratione aliqua digna nobis videtur. In Præmonitione ad Passionem Sanctorum nostrorum hæc scribit Steph. Assemanus [Act. Mart., t. I, p. 92.] : Monasticum institutum temporibus Saporis II, Persarum regis, per Mesopotamiam, Assyriam et Persidem late jam fuisse propagatum, luculentissime ostendunt Acta S. Barsabiæ cœnobiarchæ, aliorumque monachorum Martyrum, quæ in hoc opere exhibentur. Id vitæ genus a S. Antonio Magno, circa annum Christi 305 in Ægypto institutum, mox in Palæstina ab Hilarione disseminatum, eodem ferme tempore in Mesopotamiam et Assyriam, inde et in Persidem invexerat Aones sive Eugenius, ejusdem Antonii discipulus, qui, teste Sozomeno Hist. Eccles. lib. VI, cap. XXXIII [P. 267. Edit. Cantabr. 1720.] , in Phadana domicilium habuit, primusque apud Syros, perinde ac Antonius apud Ægyptios, auctor fuit solitariæ et arctioris philosophiæ. Hunc vero. quem Syri per excellentiam “Abun” sive “Avun,” unde Sozomeno “Aones,” hoc est “Patrem nostrum” appellant, primum in monte Izlensi apud Nisibim, Mesopotamiæ urbem, monasterium condidisse, et septuaginta monachis præfuisse, a quibus cætera, quæ a Marde ad inferiorem Persidem sæculo Christi quarto exstitere, cœnobia exstructa fuisse ex Bar-Ebræo aliisque rerum orientalium scriptoribus tradit Assemanus Bibl. Orient. t. III, part. II [P. DCCCLX.] , ubi de monachorum apud Chaldæos et Persas origine, progressu, monasteriis scholis et regulis eruditissime agit. Hactenus Steph. Assemanus.

[19] [a S. Antonio monachorum institutum occepisse;] Hujus opinionis, quam præcipue fovit et promovit Thomassinus, part. III de Discipl. Eccles., lib. III, cap. XII, confirmarunt Jul. Selvaggi antiq. Eccles., lib. I, part. II, cap. XIII [T. II, p. 244. Edit. Magunt. 1787.] . Alexius Pelliccia Christ. Eccl. Politia, lib. I, sect. III, cap. I [T. I, p. 119. Edit. Bassan. 1782.] aliique recentiores, fundamentum nullum reperio. Quæstionem jam attigit meus collega supra in commentario prævio S. Vari Martyris ad diem XIX Octobris [P. 426, n. 8.] . Totius opiniationis fundamentum aliud non videtur, quam textus S. Hieronymi, perperam intellectus. Hic enim Vitam S. Pauli Eremitæ sequentibus verbis orditur [Hieron. Opera, t. IV, part. II, col. 68. Edit. Paris. 1706.] : Inter multos sæpe dubitatum est, a quo potissimum monachorum eremus habitari cœpta sit. Quidam enim altius repetentes, a beato Elia et Joanne sumpsere principium. Quorum et Elias plus nobis videtur fuisse quam monachus, et Joannes ante prophetare cœpisse, quam natus sit. Alii autem, in quam opinionem vulgus omne consentit, asserunt Antonium hujus propositi caput, quod ex parte verum est. Non enim tam ipse ante omnes fuit, quam ab eo omnium incitata sunt studia. Amathas vero et Macarius discipuli Antonii, e quibus superior magistri corpus sepelivit, etiam nunc affirmant Paulum quemdam Thebæum principem istius rei fuisse, non nominis, quam opinionem nos quoque probamus. Huic textui præmiserat Thomassinus hanc animadversionem, nempe ante pacem Ecclesiæ sub Constantino, non potuisse coalescere monasteria, sæpius a persecutoribus evertenda. Quasi idem argumentum non valeret ad demonstrandum nulla fuisse ante Constantinum christianorum templa, quia et ista, grassante persecutione, destructioni frequenti erant obnoxia. Ostendemus autem ante S. Antonium fuisse monachos, quo facto istiusmodi ratiocinationes eliduntur.

[20] [ed perperam; nam S. Athanasius,] S. Athanasius imprimis luculenter monstrat et ante et præter S. Antonium fuisse monachos. Nam in S. Antonii Vita agens de ejus initiis dicit [Athan. Oper., t. I, part. II, p. 796. Edit. Paris. 1698.] : Nondum enim tam frequentia erant in Ægypto monasteria, neque ullus norat monachus vastam eremum; sed quisquis sibi ipsi vacare cuperet, is hand procul suo pago sese exercebat solus. Quo demum cumque modo intelligatur vox “monasterium” sive pro unius sive pro plurium monachorum domicilio, manifestum tamen est, fuisse ante S. Antonium monasteria, licet rara, adeoque et monachos. Quid quod paulo ante aperte monasterium puellare, παρθενῶνα, designet biographus, dum dicit: Sorore virginibus notis sibi atque fidelibus commendata atque ad Parthenonem tradita, ipse ante domum suam asceticæ vitæ, τῇ ἀσκήσει, operam dedit: dein vitæ suæ asceticæ seu monasticæ (quod unum idemque Athanasio sonat) initiator fuit senex homo, qui a jeventute monasticam egerat vitam [Ibid., p. 797.] , ἐκ νεότητος τὸν μονήρη βίον ἀσκήσας; et si quem audiret alicubi degere ad virtutem strenuum, tunc prudentis apis more perquirebat, neque ante ad sedes suas remigrabat, quam hominem vidisset atque hinc, accepto ceu viatico ad virtutis iter instituendum, revertebatur [Ibid., l. c.] . Ex quibus clarum fit ante Antonii tempora monasticæ vitæ professores exstitisse, acceptamque a majoribus vivendi normam fideliter posteris transmisisse.

[21] [in ipsa S. Antonii: Vita] Enimvero præter S. Antonium monachos exstitisse testis est S. Athanasius, qui Antonianam Vitam inscribit fratribus peregrinis seu in peregrina regione versantibus [Ibid., p. 793.] , πρὸς τοὺς ἐν τῇ ξένῃ μοναχοὺς, hi autem de vitæ instituto S. Antonii Athanasium rogaverant, cupientes ediscere quanam ratione hoc exercitationis genus aggressus ille sit, quis antea exstiterit, quis fuerit vitæ exitus, verane sint, quæ de illo dicuntur, ut ad eum imitandum vos conferatis. Ex hisce verbis clarissime nostra sententia evincitur, alios fuisse monachos præter Antonianos seu qui ab Antonio non traxerint originem. In præsenti quæstione nostra non interest scire, an peregrini monachi intra Ægyptum, an in aliena regione vixerint [Cfr Carattini. Vita Claustralis, p. 28 et seq.] : id certum est, eosdem Antonium ex sola fama novisse, et cæterum ignorasse non solum quomodo inceperit ac finiverit, sed etiam quanam ratione hoc exercitationis genus agressus ille fuerit. Quod si fuissent Antoniani instituti sectatores, plane, in iis quæ ad exercitationis genus pertinent, instruendi non fuissent ejus discipuli, dein non adderet biographus [S. Athan. Oper. Ibid., p. 793 et seq.] : Ut postquam, his auditis, hominem admirati fueritis, ejus propositum imitari peroptetis: apta quippe forma ad excertationem, ἄκησιν, monachis est Antonii vita.

[22] [Eusebius in Historia ecclesiastica,] Quæ sententia potentissime confirmatur ex iis, quæ Eusebius refert de Therapeutis lib. III Hist. Eccles. cap. XVII [P. 66 et seqq. Edit. Cantabr. 1720.] . Eorum institutum, ex personis utriusque sexus coagmentatum, accuratam exhibet vitæ monasticæ imaginem: etenim Philo dicit, simulatque ad hoc philosphandi genus se contulerint, omnibus eos bonis, ad proquinquos suos transmissis, ultro cedere, dein abjecta omni rerum humanarum cura, extra urbem progressos, in hortis agellisque deviis degere, quippe qui intelligant, dissimilis propositi hominum contubernia et commercia plurimum obesse philosophiæ. Postquam temperantiam, ἐγκράτειαν, tamquam fundamentum aliquod in animis suis jecerunt, reliquas deinceps virtutes superstruunt. Cibum enim potumque nemo illorum ante solis occasum umquam sumpserit. Addit quoque, cum his viris versari etiam fœminas quasdam, quarum plurimæ ad extremam usque senectutem virgines manent; quæ quidem non coactæ, ut pleræque apud gentiles sacerdotes, sed sua sponte castitatem corporis custodierunt. Porro in singulis domiciliis est quoddam sacellum, quod semneum et monasterium appellatur, in quo soli, remotis arbitris, sanctioris vitæ mysteria peragunt. Tandem id genus hominum in variis orbis regionibus sparsum reperitur: græcos enim et barbaros tanti boni participes fieri decebat. Floret tamen præcipue in Ægypto per singulas ejus præfecturas diffusum, maxime vero circa Alexandriam.

[23] [etiamsi si male, disciplinam therapeutarum] Summa hæc vitæ therapeuticæ lineamenta ex Eusebio excerpsimus, ut lectori constet, quod sit instituti genus, a Philone, sæculi primi scriptore, adumbratum. Cæterum, inquit Eusebius, quin, dum ista scriberet Philo, primos illos euangelicæ doctrinæ prædicatores et ab Apostolis primum traditam disciplinam in mente habuerit, nemini dubium arbitror. Quam sententiam apertissime sequuntur SS. Hieronymus de Script. Eccl. cap VIII et XI [Oper., t. IV, part. II, col. 105 et 106. Edit. Paris. 1706.] , et Epiphanius hæresi XXIX [Oper., t. I, p. 120. Edit. Colon. 1682.] . Quapropter Cassianus de cœnobior. Institutis lib. II cap V [Oper., p. 22 Edit. Atrebat. 1628.] dicit: Quum in primordiis fidei pauci quidem, sed probatissimi, monachorum nomine censerentur, qui sicut a beatæ memoriæ Euangelista Marco, qui primus Alexandrinæ urbi pontifex præfuit, normam suscepere vivendi, non solum illa magnifica retinebant, quæ primitus ecclesiam vel credentium turbas in Actibus Apostolorum legimus celebrasse: (et recitatis verbis Act. IV, 32 – 35) verum etiam his multo sublimiora cumulaverant. Equidem non ignoro quosdam etiam inter catholicos fuisse eruditos, qui negarunt Therapeutas fuisse christianos, sed magis judæos, nomina pro utraque sententia pugilum reperire est in libro collegarum meorum, Examine historico et canonico de regularium et sæcularium clericorum juribus et officiis [P. 42.] . Non est hujus loci intricatam controversiam componere: unum sufficit ad præsentem nostram quæstionem, nempe secundum Eusebium, Hieronymum, Epiphanium et Cassianum supra citatos statum monasticum coævum ipsis christianismi cunabulis fuisse.

[24] Ast occurrit Pagius cum aliis quibusdam dicens in sua critica ad an. 62 (Barouio 64) § IV: [a judæis ad christianos traduxisset,] Neque is (Eusebius) monachos a Marco institutos esse dicit Alexandriæ, sed ascetas. Hi autem multum distant a monachis, ut genus distat a specie. Atque exinde adolevit opinio, quasi aliud hominum genus ascetarum quam monachorum esset. Hanc opinionem erudite et subtiliter evolvit Nicolaus Antonellus in sua dissertatione de Ascetis, quam in editione Operum S. Jacobi Nisibeni inseruit. Verum monstrarunt nostri in supra laudato Examine canonico et historico [Exam. Hist. et Can., p. 54.] plus subtilitatis quam veritatis exsistere in distinctione ascetas inter et monachos. Nam in ipsa, quam de ascetico instituto adumbrat, Antonellus, imagine, omnia elementa vitæ monasticæ reperire est, videlicet vestis peculiaris, locus in ecclesia separatus, domicilium segrex, multiplices preces, victus austerior, voluntaria paupertas, castitas perpetua: quod si hisce omnibus obedientiam adjungamus, nemo diffitebitur in ascesi adesse omnia elementa vitæ monasticæ. In antiquis autem monumentis invenimus plurima, quæ obedientiam designant. Sic Socrates lib. I Hist. cap. II [P. 39. Edit. Cantabr. 1720.] commemorat S. Paphnutium episcopum, qui concilio Nicæno grandævus interfuit, a pueritia, adeoque tertio ecclesiæ sæcula in asceterio educatum; item Auxanonem, presbyterum Novatianum, quondam ab Eutychiano eruditum in disciplina ascetica. S. Basilius in sermone ascetico II (uno enim censu, quemadmodum et S. Athanasius, ascetam et monachum habet) clare ostendit præsidem ascetarum seu monachorum fuisse. Is, inquit [Oper., t. II, p. 324. Edit. Paris. 1722.] , qui ex publico testimonio cunctis prudentia, constantia ac vitæ integritate præstiterit, aliis regendis præficiendus est… Itaque uno aliquo jam delecto et prælato, cessabunt omnes privatæ voluntates, seque ad id quod præstantius est, conformabunt omnes. Neque elidere potest S. Basilii auctoritatem objectio, quod S. Doctor agat de monachis; nam ipse eosdem monachos dicit, quos ascetas; dein ubi erant publica professio, habitus specialis, domicilium separatum, subsellia in ecclesiis distincta, non videtur, qua ratione hæc absque aliqua regiminis forma, adeoque absque præside constitui poterant et constituta conservari.

[25] [testes sunt, ante S. Antonium monachos exstitisse,] Quæ hactenus diximus, abunde ostendunt, a S. Antonio perperam derivari monastici instituti originem. Enimvero si accurate perpendimus S. Hieronymi verba, supra num. 18 allata, clare elucescit, S. Doctorem non agere de primis professoribus vitæ monasticæ, sed de primis incolis eremi monachorum, quatenus olim monachi suburbia aut pagos frequentarent. Atque in hunc sensum conspirat quoque S. Athanasius in Vita S. Antonii num. 14 [Oper., t. I, part. II, p. 807. Edit. Paris. 1698.] ; nam derelicto castello, quod viginti prope annis inhabitaverat, multis persuasit, monasticam ut eligerent vitam; atque ita demum in montibus quoque excitata sunt monasteria eremusque a monachis habitata est. Hæc postrema verba Evagrius ita vertit: et habitandæ eremi istud exordium fuit: nam sic habetur: Καὶ οὕτω λοίπον γέγονε καὶ ἐν τοῖς ὄρεσι μοναστήρια, καὶ ἡ ἔρημος ἐπολίσθη. Cæterum ut quæ sentio, proferam, vehementer dubito, utrum ille primatus, Sancto cuidam attributus, semper in sensu stricto assumendus sit, an potius eumdem ita interpretari non oporteat, quatenus fundator post se reliquerit instituti sui heredes et propagatores. Qui vero professionis suæ successores non habuerunt, eorum oblitterata est apud plerosque memoria.

[26] Rem exemplo illustremus. Auctor Vitæ S. Pachomii ad diem XIV Maji editæ, [quod etiam monstratur] refert num. 77 [Act. SS., t. III Maji, p. 326.] verba S. Antonii dicentis: Quo ego primum tempore monachum cœpi agere, nullum uspiam extabat cœnobium, in quo de aliorum salute cura aut metus cuiquam erat: sed quisque antiquorum monachorum, persecutione jam finita, privatim in vita sese monastica exercebat. Postea vero pater vester (monachos Pachomianos alloquitur Antonius) tantum bonum, Deo adjuvante, effecit. Quis ex hisce verbis non deducat, S. Pachomium auctorum fuisse instituti cœnobitici, adeoque ante illum contubernia monastica non exstitisse? Attamen in eadem Vita num. 35 [Ibid., p. 310.] hæc leguntur: Senex quidam asceta, qui et ipse monasterio antiquiorum monachorum cum potestate præerat, et Eponymus vocabatur, ad Pachomium venit, utque monasterii ad id usque tempus a se administrati curam suscipere vellet, plurimum rogabat: nomen autem monasterii erat Chenobosciorum. Hujus itaque administratione suscepta, alios etiam fratres eo deduxit, iisque, ipso in loco bene precatus, divinæ eos providentiæ commisit: statuens ut cum fratribus, qui jam ante istic fuerant commorati, ipsi quoque habitarent, eademque uterentur vitæ regula. Ibidem similiter œconomum et qui secundum abeo locum teneret, necnon contuberniorum præfectos et subordinatos designavit. Alterum quoque monasterium, Monchosin nomine, accepit S. Pachomius, rogatus, inquit biographus, a præcipuis asceterii illius moderatoribus … inter quos erat etiam senex quidam, Joannes nomine, in vita spirituali admodum exercitatus.

[27] [ex Vita S. Pachomii:] Tillemontius, nota VII in Vitam S. Pachomii [Mémoires pour serv. à l'hist. ecclés., t. VII. p. 679.] , ut primatum vitæ cœnobiticæ huic Sancto vindicet, eludere nititur argumentum, desumptum Chenoboscio et Monchosi, dicendo (verba ejus latine reddo): Erant hæc duo monasteria procul dubio habitucula octo vel decem monachorum, non tam cœnobitarum, quam eremitarum. Sed id quidem commodius quam verius dicitur. Notum est adagium, plus vel minus non diversificat speciem. Esto numerus monachorum octo vel decem: habemus tamen justi cœnobii formam, nempe monachos aliquot, quibus unus cum potestate præest: decupletur, aut, si lubet, centuplicetur iste numerus, non facile videtur, quid intersit; in utroque enim casu cœtus monachorum sub obedientia prælati sui viventium exsistit. Cæterum pro lubitu suo fingit sibi Chenobesciensem vel Monchosiensem cœtum fuisse octonarium aut denarium: quandoquidem si adeo exiguus erat fratrum numerus, cur S. Pachomius œconomum et qui secundum ab eo locum teneret, necnon contuberniorum præfectos et subordinatos designavit? Quis putet opus fuisse tot monachos a Tabenna mittere pro regendo tam pusillo grege? Facile igitur nobis persuademus, utrumque cœtum numerosum satis fuisse, utpote qui plures haberet moderatores. Quod si res ita se habet, jam videmus utrumque monasterium ante et præter Pachomianos exstitisse, adeoque ante S. Pachomium fuisse cœnobia antiquiorum monachorum, neque magnopere interest, utrum eremitæ an cœnobitæ dicendi sint: Camaldulenses, et Carthusiani qui distinctas domunculas aut casas incolunt, sunt tamen veri nominis monachi, et quæ est inter hos et alios regulares diversitas, adscititia est, quæ ipsam substantiam relinquit immutatam. Quia igitur hæc duo monasteria cum Pachomianis coaluere, primariæ institutionis paulatim oblitterari potuit memoria, quod et de aliis monachorum cœtibus suspicari licet, ut tunc incœpisse censeantur, quando cum majori congregatione coagmentata sunt. Sic ut exemplum recentius afferamus, Saviniacum, anno 1112 a B. Vitali fundatum, postquam cum Ordine Cisterciensi coaluisset, initium suum censuit annum 1118, ut habet Index Chronologicus Jungelini, et tamquam tum natum obtinet suæ dignitatis gradum. Quæ omnia late accurateque explicabit collega meus in Commentario historico BB. Gaufridi et Serlonis hac ipsa die dando. Ex quibus omnibus consequitur, necessarium non esse, ut, qui primus quandoque dicitur, etiam vere antiquissimus habendus sit.

[28] [in specie idem monstratur pro Syria] Et vero, ut unde digressi sumus, revertamur, status monasticus in Perside diu ante S. Antonii tempora incepisse videtur. Etenim Sozomenus lib. VI Historiæ ecclesiasticæ capite XXVIII ad XXXIV præcipuos variarum provinciarum monachos laudat et extollit: de Aone seu Eugenio, patre, ut vult Assemanus, et initiatore monachatus in Syria et id solum dicit cap. XXXIII [P. 268. Edit. Cantabr. 1720.] : Hunc porro Aonem primum apud Syros, perinde ac Antonium apud Ægyptios, auctorem fuisse ferunt solitariæ ac arctioris philosophiæ. Eadem igitur ratione primus in Syria fuit Aon, qua S. Antonius in Ægypto, adeoque quemadmodum ante Antonium fuisse in Ægypto monachos monstravimus, sic et suos Syriam monachos habuisse conjicere licet. Certe Sozomenus l. c. antequam ad Aonem deveniat, alios enumerat undecim, qui eo tempore præcipue claruerunt. Quin etiam idem Sozomenus lib. I, cap. XII [P. 25.] principium vitæ monasticæ ad therapeutas refert, dum dicit: Et Philo quidem quum ista ad hunc modum narrat, indicare videtur Christianos sui temporis, qui ex judæis conversi, adhuc judaico more vivebant, eorumque ritus custodiebant. Apud alios enim hoc vitæ genus reperire non est. Unde conjicio hanc philosophiam apud Ægyptios ex eo tempore floruisse. Dein capite sequenti addit, Antonium monachum moribus atque exercitationibus utilissimis hoc vitæ genus ad summam diligentiam et perfectionem perduxisse. Sed hæc ipsa verba clare demonstrant, S. Antonium, judice Sozomeno, addidisse perfectionis incrementum rei, jam ante ejus tempora exsistenti, adeoque primum non fuisse. Eodem igitur modo interpretari nobis licet, quæ de Aone Syro refert laudatus scriptor.

[29] [ex Actis S. Febroniæ] Verum antiquitatem monastici instituti directius demonstrant Acta S. Febroniæ, quæ Sibapoli seu Nisibi passa est sub Diocletiano circa annum Christi 304. Educabatur autem hæc puella in monasterio fœminarum, habens quinquaginta ascetrias [Act. SS., t. V Junii, p. 18 et 19.] ; his præerat quædam nomine Bryene, discipula olim Platonidis, ante eam diaconatu functæ, cujus traditionem et canonem ad finem usque præclare servavit. Talis porro erat regula Platonidis. Feria sexta nulli sororum erat laborandum, sed in oratorio congregabantur; ac postquam psalmodiæ canonem absolverant, Platonis accipiens librum sororibus legebat divinitus inspiratas Scripturas ad horam usque tertiam: post tertiam vero horam tradebat librum in manus Bryenæ, jubens eam legere sororibus usque ad vesperam. Similiter igitur Bryene faciebat, suscepto diaconatu. En profecto certissima elementa monasterii, quibus addi debent, teste Thomaide, S. Febroniæ educatrice, ut monstrant nostri ad diem XXV Junii num. I [Ibid., p. 14.] , præter vitæ communionem, quod a Bryenes, quæ Magna Domina appellabatur, voluntate penderent reliquæ, ita quidem ut sine ejus assensu e cœnobio, ubi arctissimam clausuram servabant, etiam urgente gravissimo periculo, pedem efferre non præsumerent. Porro in fine eorumdem Actorum referuntur præsentes sepulturæ S. Febroniæ monachi et clerici et paulo infra citatur Marcellus archimandrita [Ibid., p. 21. 22 et 32.] .

[30] [quorum auctoritas vindicatur] Papebrochius noster S. Febroniæ Acta habet tamquam omnium sincerissima [Ibid., p. 14.] : Cujus, inquit, gloriosa pro Christo certamina, tanto ubique per orientales Ecclesias celebratiora fuerunt, quanto luculentiori testimonio scripta ea habebantur, fide scilicet oculata Thomaidis sanctimonialis, locum secundum tenentis in eo monasterio, ubi Febronia ab infantia fuerat educata sub disciplina amitæ suæ Bryenes. Verum Josephus Assemanius, sententiam Tillemontii secutus [Mém. pour serv. à l'hist. eccl., t. V, p. 654.] , Acta S. Febroniæ velut fabulosa rejicit [Biblioth. Orient., t. III, part. II, p. 884.] : præcipuam vero rationem adducit, quia nempe ante pacem Ecclesiæ a Constantino redditam nulli fuerunt monachi, nullæ moniales. Jam ostendimus, quam labile sit id argumenti genus, quum monastici ordinis initiator non fuerit S. Antonius, adeoque ante Constantini tempora monachi et moniales exstiterint. Imo ex Actis S. Febroniæ legitimum putamus nos deducere posse argumentum antiquitatis monastici instituti. Sed ea est opinionis, temere præconceptæ, vis, ut facta historica, cæterum sincera, aut ad assumptam sententiam quocumque modo detorqueantur, aut si ineluctabilia sint, rejiciantur intrepide. Hoc est demum historiam scribere velle non, ut decet, ex factis, sed ex opinionibus undecumque susceptis; quod quam alienum sit ab officio et candore historici nemo non videt.

[31] [adversus Tillemontium.] Verum quidem est, Tillemontium sphalmata quædam indicare, quæ spurium fœtum proderent: nempe quod Diocletianus velit Lysimachum præfectum constituere, quum non haberet legitimam ætatem, utpote vicenarius; dein quod confundat Palmyrenam regionem cum Mesopotamia; ac tandem quod S. Febroniæ palæstram Acta ponant Sebapoli civitate episcopali, geographis plane ignota [Tillemont. Mém., t. V, p. 654.] . Singula discutiamus: quoad ætatem Lysimachi pertinet, fateor equidem ætatem legitimam ad magistratus capessendos esse annum vigesimum quintum aut etiam septimum ut habet Petiscus [Lexic. antiq. Romanar. V° Ætas.] , sed simul admittendum est, hanc legem multiplices passam esse exceptiones, ut ab eodem Petisco monstratur. Quoniam igitur Diocletianus ob memoriam Anthimi patris filio Lysimacho, ajunt Acta [Acta SS., t. V Junii, p. 17, num. 1.] , favere voluerit, facile dispensatio in ætate intervenire potuit, si tamen necessaria fuerit; nam verba Actorum interpretari nobis licet, quasi iste numerus viginti annorum satis late pateret, ut ad trigesimum pertingeret: etenim textus latinus a Papebrochio exhibitus minus accurate reddit græcum, qui habet [Ibid., p. 18, num. 2.] , ἦν γὰρ νέος τῇ ἡλικίᾳ, ὡς ἐτῶν εἴκοσι, erat juvenis ætate, QUASI annorum viginti, dum Papebrochius habet: erat juvenis admodum, atque annorum DUMTAXAT viginti: cæterum prior nostra interpretatio magis convenit Thomaidi, virgini in solitudine austera viventi, quæ probabiliter non inquisivit curiosius in ætatem juvenis Lysimachi, sed ex specie externa eamdem conjectando divinavit. Tandem Joseph Simonius Assemani in suis Kalendariis ecclesiæ universæ [T. V, p. 444.] dicit, ex Actis græcis et syriacis pro Lysimacho legendum Selenum, patruum videlicet Lysimachi, quasi ipse magistratum gessisset. Ex quibus omnibus liquet istiusmodi errorem, si quis est, nihil detrimenti inferre sinceritati Actorum S. Febroniæ. Veniunt secundo loco quæstiones topographicæ: confusio provinciarum Palmyrenæ et Mesopotamiæ, et incognita geographis civitas episcopalis Sebapolis. Posterius levi manu removet Assemanus citatus ex græco et syriaco legendam esse Nisibim pro Sebapoli, quam in rem vide Commentarium prævium Papebrochii nostri ad Acta S. Febroniæ [Act. SS., t. V Junii, p. 15, n. 5.] . Quam porro odoratur Tillemontius confusionem provinciarum, equidem non perspicio: etenim si textum græcum consulamus, videntur Acta ordinatim procedere, hæc habent [Ibid., p. 18, n. 3.] : Παραγενόμενοι τοίνυν ἐν τῇ ἀνατολῇ καὶ ἐπιβάντες τῇ χώρᾳ τῆς Παλμύρης, καὶ ἐν τῇ Μεσοποταμίᾳ, τοὺς δὲ ξίφει ἀπέτεμνον κ. τ. λ. Quæ ad verbum latine reddita, fere ita sonant: Venientes in Oriente et ingressi in regionem Palmyræ et in Mesopotamia hos (christianos) gladio necarunt etc. Habemus locum parallelum Act. XXV, I Ἐπιβὰς οὖν Φῆστος τῇ ἐπαγχίᾳ, Festus ergo cum venisset in provinciam: ex textu igitur græco habemus distincte nominari et Palmyrenem et Mesopotamiam. Cæterum quamvis Tillemontii opera decem saltem annis præcesserint editionem Actorum nostrorum, istiusmodi tamen rationes nullatenus Papebrochium impedierunt, quominus Acta S. Febroniæ tamquam sincerissima et haberet et palam diceret. Hæc dicta sunto, ut initia monastici instituti coæva primis christianismi sæculis vindicemus. Subjungimus Acta S. Barsabiæ ex syriaco latina reddita, interprete Stephano Evodio Assemano.

MARTYRIUM
SS. Barsabiæ cœnobiarchæ et decem ejus, sociorum nec non cujusdam Magi.
Ex Actis SS. Martyrum Orientalium et Occidentalium, auctore Steph. Evodio Assemano, part. I.

Barsabias, martyr in Perside (S.)
Socii decem, martyres in Perside (SS.)

[S. Barsabiæ et sociis coronandis] Eodem ferme tempore, quo B. Miles martyrii laurea redimitus est a, apud Astaharæ urbis b prætorem ab hominibus nefariis et scelestis accusatus est sanctissimus Barsabias, qui cuidam in Perside cœnobio præerat, decemque disciplinæ suæ alumnos obtinebat. “Plurimorum, oblatrabant delatores, hic hominum mores currupit; veneficam præterea artem docet, atque instituta magorum c, sua paulatim inducturus, convellere studet.” Quamobrem prætor, missis satellitibus, Barsabiam et ejus alumnos comprehendi, vinculisque constrictos ad prætorium perduci jubet. Hic vero omnes suppliciorum acerbitates experti sunt. Comminuta imprimis clavarum ictibus genua, fustibus contrita crura, brachia et costæ, nares insuper, aures dilaceratæ, et contusi oculi. Quum autem immanis judex Martyres in ea membrorum laniena sævissimos inter cruciatos non modo non succubuisse, ut Deum suum ejurarent, aut a vera religione desciscerent, sed nec vultum nec oris habitum mutasse, cerneret, edixit, ut confestim extra urbem deducti necarentur. Martyres vero ad supplicii locum rapti, inter circumfusam populi multitudinem, inter lictorum manus hymnis et psalmis Deum jugiter collaudabant.

[2] [associatur magus,] Accidit interea, ut inchoata jam Sanctorum cæde, magus quidam d et ejus uxor, jumento insidens, cum duobus filius aliisque familiaribus per id temporis ab urbe profecti, propter eum locum transirent. Magus confertam illuc hominum turbam conspicatus, ut tantisper procederent sociis edixit, donec ipse, quidnam sibi vellet ille populi concursus, exploraret. Quum itaque equo vectus, servo præeunte, per frequentem multitudinem eo irrupisset, proprior Martyribus factus, constitit. Interim præclarus ille cœnobiarcha suavi et jucundo concentu psalmos modulabatur, suosque alumnos non modo ad necem accendebat; sed ut quisque ad supplicium destinabatur, ipsum manu apprehensum, carnificibus jugulandum tradebat. Hoc spectanti stupentique mago objecta insuper, Deo oculos ejus aperiente, admirabilis visio: cernere namque sibi videbatur ignem quemdam in crucis figuram conformatum, mira luce micantem, cæsorum Martyrum corporibus insidere. Ea specie vehementer perculsus atque conterritus, ex equo protinus desiliit, mutatisque cum servo vestibus, in medium progressus, visum a se portentum monachorum præfecto in aurem exponit, mox subdit: “Alia hæc atque plane diversa ab his, quæ fiunt, species mihi videbatur, per quam arbitror, me a Deo vestro delectum fuisse, ut ejusdem fidei testis vobiscum occumbam; quoniam unum jam Deum hunc vestrum ego prædico e, et intimis quidem animi mei sensibus profiteor. Quandoquidem autem nemo scit, me vestrum non esse sodalem tuique instituti alumnum, agedum, severum ac immitem in me animum indue, meque sicut cæteros, apprehensa manu, lictoribus necandum dedito, utpote qui voluntariam vobiscum mortem subire etiam atque etiam percupiam, vobiscum, inquam, qui estis populus sanctus, verus et fidelis.”

[3] [omnesque simul martyrium consummant.] Dicenti annuit Barsabias, admirabili relatæ visionis specie maxime permotus, magumque, uti cæteros, apprehensa manu, post monachorum suorum nonum carnificinum, rem plane ignorantibus jujulandum porrexit. Huic ad necem successit undecimus. Postremus demum, reliquis peremptis, et ipse cœnobiarcha carnifici cervicem præbuit. Sic duodenario Martyrum numero cumulum finemque imposuit magus. Cæsorum capita, in urbem delata, in delubro Nahitidis deæ Persarum f ad populi terrorem pependerunt: cadavera vero feris alitibusque relicta sunt. Non multo post præclarum magi facinus resciri cœpit, quod mox per universam provinciam quam citissime pervagatum, summa cum omnium admiratione exceptum est, plurimosque ut Christo nomen darent et veram religionem susciperent, permovit; in quibus ipsius magi uxor, filii atque familiares, qui Christianis se ritibus imbuendos tradiderunt, tum sacris aquis expiati, per totam late vitam summo Dei timore religionem constantissime coluerunt. Istorum porro Sanctorum martyrium incidit in diem decimum septimum lunæ mensis Junii g.

ANNOTATA.

a Monstravimus in Commentario prævio num. 8 et seqq. martyrium S. Milis, cujus nostri ad diem XXII Aprilis meminere [Ibid., t. III April. p. 19.] , accidisse die V Novembris anni 341; adeoque sanctum Barsabian anno sequenti, die III Junii passum fuisse.

b Pro Astahara, inquit Steph. Assemani [Act. Mart., t. I, p. 95.] , puto legendum Astachara, quæ est urbs Persiæ alias maxima juxta fluvium Bendemir, prope ruinas antiquæ Persepolis, de qua hæc Abulfeda tab. geogr. num. 323: “Astachara est urbium Persiæ antiquissima. Ibi olim sedes regis fuit: ibidemque hodie cernuntur magnifica ædificiorum vestigia: distat a Sirapha duodecim parasangis.”

c Magi, de quibus hic mentio fit, utrolibet sensu intelligi possunt; sive ii, qui magismum aut Zoroastris religionem sectantur, sive soli sacerdotes, cultui divino præpositi [Cfr d'Herbelot. Biblioth. Orient. v° Mages.] . Cæterum quæ hic prætenduntur causæ persecutionis, vulgares sunt et objici solitæ. Sic Arnobius lib. I advers. Gentes [Biblioth. Max. Patt., t. III. p. 433.] : Quin imo, ait, ut verius proloquar haruspices has fabulas, conjectores, arioli, vates et numquam non vani concinnavere fanatici, qui ne suæ artes intereant, ac ne stipes exiguas consultoribus jam raris si quando vos velle rem venire in invidiam compererunt, negliguntur dii, clamitant, atque in templis jam raritas summa est: jacent antiquæ derisui cæremoniæ, et sacrorum quondam veterrimi ritus religionum novarum superstitionibus occiderunt; et merito humanum genus tot miseriarum angustiis premitur, tot laborum excruciatur ærumnis. Sed in Persica vexatione suo non defuerunt odio judæi (quod pro aliis regionibus annotavimus supra [Act. SS., t. VIII., p.23, n. 31] ); nam quum regina morbo correpta fuisset, homines, ajunt Acta S. Tharbæ, sororis S. Simeonis [Asseman. Act. Martt., t. I, p. 54] , nefarii et crucis hostes, ex insita sibi nequitia, ipsi (reginæ) a B. Simeonis sororibus (Tharba et Germana) acceptam, nempe ob fratris necem, injuriam persequentibus morbum veneficio immissum fuisse, facile persuaserunt reginæ; quapropter capitali sententia damnatæ fuerunt. Similiter Simeon Ctesiphontis et Seleuciæ episcopus, Saporicæ persecutionis Protomartyr, de quo nostri ad diem XXI Aprilis [Act. SS., t. II April., p. 845.] , opera præsertim judæorum odium regis incurrit. Isthæc, habent Acta apud Assemanum [Act. Martt., t. I, p. 20.] , temere effutiebant: Si tu, o rex, litteras Cæsari dederis et sapienter et magnifice scriptas, vel munera eximia, et perhonorifica miseris, ea minimi fient, ac nullo fere in pretio habebuntur; at si contra Cæsari obtingat, a Simeone minutam epistolam, atque adeo fortasse et levissimum epistolæ frustulum accipere, protinus adsurgit, viles schedas adorat, et dextra lævaque complexus, negotia in iis exposita strenue expediri mandat. Ad querelas gentilium et judæorum fraudes accesserunt probabilius rationes politicæ, nempe timores, ne Romani eorumque Cæsares, Christiani facti, ad suum imperium allicerent Persas ejusdem religionis, et ex frequenti episcoporum cum reliquo orbe christiano commercio, populi a suis regibus paulatim deficerent.

d Ex famulitio illum circumdante conjicere licet magum aut sacerdotem aut optimatem fuisse. Quoniam autem mutatis cum servo vestibus quasi monachus aliquis et judici oblatus a S. Barsabia et interemptus fuerit, concludere nobis licet horum monachorum indumenta magnopere diversa non fuisse a vestibus servilibus sive plebejis.

e Notum est magorum capitale dogma in eo esse; ut admittant duplex rerum omnium principium, bonum scilicet et malum [D'Herbelot. Biblioth. Orient. v° Mages] : adeoque quum unum Deum prædicare se dicit, abjurat errores sectæ suæ, et christianum sese profitetur.

f De hac dea refert sequentia Assemanus [Act. Martt., t. I, p. 95] : Nahitidis id est Veneris. Quamquam enim Diana Nahitis sive Anahitis Lydis, teste Plinio lib. XXXIII cap. IV dicta fuerit, attamen Persis nonnisi Venerem eo nomine cultam fuisse, tradit Agathias Scholasticus lib. II, ex Beroso Babylonio et Athenocle et Symmacho, qui antiquissimas Assyriorum, Medorumque res adcurate conscripseruut. Obscenissima erant festa, quæ in hujus deæ honorem peragebantur. Neque id mirandum; Persarum enim idololatria id cum reliquis populorum superstitionibus habebat commune, ut triplici nota distingueretur, nempe fraude, luxuria et crudelitate, uti docte monstravit comes Fridericus de Stolberg in sua Historia Religionis Christi [Geschicht der Relig. Jesu, t. II, p. 402. Edit. Hamburg. 1811.] .

g In codice, ait Assemanus [Act. Martt., t. I, p. 96.] , Nitriensi II coronati dicuntur “Luna septima mensis Junii.” Suam lectionem prætulit Assemanus, melioris notæ codice nixus: res facilius componi posset, si aliqua apud Martyrologos S. Barsabiæ memoria occurrisset, hac enim ratione diem haberemus, qui diversitatem dirimeret. Luna septima mensis Junii cum die XXIV Maji, luna vero decima septima cum III Junii concurrit.

DE S. ARTEMIO, MARTYRE, ANTIOCHIÆ, IN SYRIA,

ANNO 363.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Artemius, martyr Antiochiæ (S.)

J. V. H.

§ I. Adversus argumenta Tillemontii vindicatur sanctitas S. Artemii ex Martyrologiis et variis scriptoribus.

[Tillemontius propter arianismi accusationem.] In ipso hujus Commentarii limine obicem nobis injicit Tillemontius, qui in suis Monmentis Historiæ ecclesiasticæ dubia exponit circa sanctitatem B. Artemii, utpote qui non solum Ariana lue infectus fuerit, sed etiam S. Athanasium præfectus Ægypti fuerit persecutus. Verba ejus a Gallico in latinum idioma transferimus, ut lector facilius capiat universam controversiam. Non leve, inquit [Tillemont. Mém. pour serv. à l'hist. ecclés., t. VII, p. 731. Edit. 1706.] , negotium facessit historia persecutionis Julianææ, dum judicandas proponit varias personas, quæ et aliquem pro Christo zelum monstrarunt et mortem passæ sunt. Etenim est humana quædam fortitudo animi, quæ flammas non metuit, et tamen coram Deo inanis est, quatenus in charitate, quæ sine vera fide et extra catholicam Ecclesiam non invenitur, fundata non est. Tunc vero temporis adeo diffusus undique erat Arianismus, ut difficile valde sit discernere orthodoxos ab iis, qui istiusmodi hæresi inquinati erant, adeoque, negata Christi divinitate, ipsum fidei fundamentum convellebant. Qua in quæstione pietas omni suspicione liberare suadet illos, qui, in Ecclesia culti, nullam sui iniquiorem opinionem reliquerunt. Verum quoad illos attinet, qui certo hæresi adhæserunt, principia catholica prohibent, ne eos tamquam Martyres habeamus: quocirca Maris Chalcedonensis, Arianorum antesignani, virtus gratiæ divinæ adscribi non potest, meritoque Baronius, Marco Arethusano, licet ab S. Gregorio Nazianzeno et Theodoreto laudato et ab Ecclesia græca culto, locum in suo Martyrologio dare noluit.

[2] [S. Artemium, adductis exemptis,] Forsan eodem egisset modo cum Artemio, Ægypti duce, si praluxissent illi, quæ modo cognoscimus. Exhibebimus itaque opinionem nostram, quam judicio lectorum, seu magis Ecclesiæ subjicimus, quin velimus quidpiam propterea definire in tam gravi quæstione. Præcipua damnati a Juliano Artemii culpa fuit, quod in idola sæviisset, ut exprobrat Juliano Theodoretus: de eodem honorifice tractat Chronicum Alexandrinum, eumdem, tamquam Martyrem, imo Magnum Martyrem, Μεγαλομάρτυρα, colit Ecclesia græca, sub die XX Octobris, habetque ejus Officium, in quo leguntur plura miracula, ejus debita intercessioni, corpus ejus dicitur in templo cognomini quiescere. Ad hæc ejus Acta scripta referuntur a Metaphraste. Cultus tandem ad ecclesiam latinam propagatus fuit, et Baronius, Græcorum auctoritate nixus, eum in Sanctorum Catalogum intulit. Ast alia ex parte videmus eum adhæsisse Georgio, sedis Alexandrinæ adversus S. Athanasium usurpatori, adeoque cum Arianis habuisse communionem. Nam quadam die quum Tabennam advenisset, rogati monachi ut cum illo orarent, recusarunt id officii præstare, cum Arianis; Arianum enim, speciem episcopi exhibentem, in suo comitatu habebat.

[3] [e Catalogo Sanctorum] Huc accedit gravius, quod Ammon, episcopus Ægyptius, qui tempore Theophili floruit et coram res, in Ægypto sub Constantio gestas, vidit, aperte testatur Sebastiano in persecutione episcoporum, monachorum, virginum et aliorum catholicorum successisse Artemium: eadem de utroque refert, scitur porro quis fuerit Sebastianus. Ex Vita S. Pachomii habemus, Artemium ducem omnia scrutatum, ut Athanasium inveniret: quapropter in Tabennicam solitudinem cum militibus processit, et istic non tantum damnum attulit, quantum timebatur. Quum vero, quia monachi cum illo orare nolebant, solus in ecclesia constitisset e somno obrepente excitatus, stupefactus et sanguinem e naribus emittens apparuit, dixitque se ægre vitam salvam ex visione habuisse. Nescio qua ratione Benedictini in hac narratione fundare valeant ejus sanctitatem: nihil enim afferunt, quo ostendant illum pœnituisse malorum, catholicis illatorum, et segregasse se ab Arianis. Nam hæretici isti non tantum orationem cum catholicis, quantum catholici cum eis refugiebant: et qui in hoc mundo puniuntur, non continuo in misericordia puniuntur. Bollandus quidem Artemium aperte Arianum pronuntiat. Ejus Vita, præsertim ex Philostorglo, Ariano historico, excerpta est a Joanne monacho, ex qua dein prodiit quam habemus hodie Vitam, in qua multa sunt consona cum fragmentis Philostorgii, quæ supersunt.

[4] [eliminandum edicit:] Animadvertendum quoque Theodoretum, forsan ad ostendendum non tantam fuisse Juliano mansuetudinem, quanta deprædicabatur, de Artemio locutum fuisse sine ullo elogio; dum alio omnino modo sermocinatur de Marco Arethusano, quem S. Gregorius Nazianzenus etiam laudat, et tamen illum præteriit Baronius. Neque major est chronici Alexandrini auctoritas, utpote quod fragmentis Arianis infertum fuerit. Ignoratur quoque quanti valeant a Græcis relata miracula, quorum materia et circumstantiæ sunt minus decora. Quis porro nobis spondebit Græcos C. P. non habuisse Artemium quemdam, ex quo sibi ducem Ægypti confinxere? Neque valide urget Ecclesiæ latinæ cultus, quatenus ad Baronium et pauculos recentiores, græcorum imitatores, coarctatur; quibus quidem nihil contrarium, epistola Ammonis adhuc incognita, innotuerat. Omnis itaque difficultas in græcæ Ecclesiæ cultu consistit, cujus principium et antiquitas ignoratur. Forsan ab antiquo assuetis cultum exhibere cuidam Artemio, Joannes monachus, reperiens Sanctum hujus nominis decollatum, historiam quamdam ex Philostorgio et vulgari fama conflaverit, uti habet Allatius, unde et prodierunt quæ hodie in officio Ecclesiæ græcæ leguntur. Fieri quoque potest, traditionem quamdam in Oriente viguisse de duce Artemio, sed ab Arianis paulatim ad catholicos derivatam; quemadmodum diu in Martyrologiis latinis perstitit nomen Priscilliani et adhucdum Dictinii Asturicensis elogium, a Priscillianistis profectum, perseverat. Juxta Ammonem et Vitam S. Pachomii habebatur in Ægypto tamquam orthodoxorum hostis; quocirca difficile persuademus nobis, Artemium tamquam Martyrem in Syria et C. P. cultum fuisse. Aliis relinquimus definitionem istiusmodi difficultatis; venia tamen nobis dabitur, si impetrare a nobis non possumus, ut tamquam Sanctum et Martyrem honoremus illum, qui secundum authentica documenta fuit orthodoxorum et divinitatis Christi hostis infensissimus: ut talem, habuit illum Ecclesia catholica Ægypti, illo quidem sæculo, quo mortuus est. Hactenus Tillemontius.

[5] [refutatur ejus opinio ex Martyrologiis] Quamvis hæc rationum momenta suo non careant pondere, quoniam tamen ineluctabilia non sunt, non credimus recedendum esse a præconio Martyrologii Romani, cui concinunt græcorum Menologia et Liturgia. Imprimis certum est S. Artemium, Ægypti ducem, passum esse pro Christi nomine sub Juliano imperatore: etenim hoc testantur monumenta et multiplicia et antiqua; adeoque non est, ut cum Tillemontio fingamus alium quemdam Artemium a duce Ægypti diversum, quocum iste confusus fuerit et quasi in unum coaluerit corpus. Certe Theodoretus, circa annum 466 vita functus, adeoque ævo Julianæo æqualis, dicit, lib. III, cap. XVIII [Hist. Eccles., p. 137. Edit. Cantabr. 1720.] : Artemium quoque, qui dux militum fuerat per Ægyptum, eo quod temporihus Constantii, quum magistratum illum gereret, plurima deorum simulacra coufregerat, non solum bonis exuit, verum etiam et capite truncavit. Hæc et hujusmodi alia commissa sunt ab illo, quem gentiles mansuetissimum et ab iracundia alienissimum prædicant. Animadvertit quidem Tillemontius Artemii martyrium non probari, tum quia solum accusatus fuit confractorum simulacrorum, tum quia ideo solum spoliationem et interfectionem ejus attulit, ut famam mansuetudinis, Juliano a Gentilibus tributam, eliminaret Theodoretus. Verum neutra ratio consistit: non prior; nam hoc loco agit scriptor de Martyribus, propter pietatem passis, ut liquet ex præcedentibus et consequentibus, quocirca non otiose apponitur particula quoque, καὶ, indicans se Artemium quoque nostrum in Martyrum catalogum inferre. Altera porro ratio validior non videtur: nam gentiles mansuetudinem, non qualemcumque, sed erga christianos exercitam, magnificabant: si igitur Theodoretus exemplo Artemii hanc laudem retundebat, profecto id innuit, Artemium, tamquam christianum, bonorum spoliationem et capitalem sententiam subiisse.

[6] [ex Ammiano Marcellino,] S. Artemii interfectionem, capitali tamen crimine velatam, refert Juliani historicus, Ammianus Marcellinus: qui libro XXII, cap. XI [Amm. p. 251. Edit. Lugd. Batav. 1693.] : Tunc, inquit, et Artemius ex duce Ægypti, Alexandrinis urgentibus atrocium criminum mole, supplicio capitali multatus est. Exstat et ipsius Juliani epistola ad Alexandrinos, ordine X [Oper., t. II, p. 123. Edit. Petav. Paris. 1630.] , a Socrate etiam Hist. lib. III, cap. III [P. 174. Edit. Cantabr. 1720.] , relata, in qua illis exprobrat cædem Georgii, pseudoepiscopi Alexandrini: in eadem autem epistola agit imperator de duce exercitus, qui rex Ægypti, βασιλεῦς τῆς Αἵγυπτου dicitur, et plerisque Artemium nostrum significat. Ast suspicionem mihi movet aliquam, quod Julianus, dum tumultuariam Georgii cædem, adeoque, ut ipse dixit, judicum sententiis non subjectam, Alexandrinis objicit, non opposuerit, siquidem Sanctum nostrum indigitaret, Artemii pœnam capitalem, quam ipse, ut Acta habent, pro tribunali sedens, pronuntiavit. Etenim claris verbis affirmat Ammianus l. c. Alexandrinos Artemii comperto interitu, quem verebantur ne cum potestate reversus (id enim minatus est) multos læderet ut offensus, iram in Georgium vertisse episcopum. Fateor esse argumentum negativum, sed istiusmodi, ut, siquidem de Artemio in epistola egerit, sponte quasi sua mentio aliqua istius pœnæ injicienda videretur. Ast pergamus in testimoniis colligendis de S. Artemii passione.

[7] [et scriptoribus Christianis:] Chronicum Paschale, quod etiam Alexandrinum et Siculum vocatur, tempore Heraclii imperatoris, an. 610 – 641, completum, de Sancto nostro habet [Hist. Byzant. Chron. Pasch., t. I, p. 549. Edit. Bonn. 1832.] : Artemius vero quum esset dux provinciæ Ægypti, quod beatæ memoriæ Constantii (alii legunt Constantini) Augusti temporibus, dum ea dignitate fungeretur, in ecclesias studium singulare professus esset, bonis in fiscum relatis, Alexandriæ capite plexus est, immenso Juliani in illum odio. Tillemontius dicit in Chronico Paschali fragmenta Ariana interpolata fuisse, cui opinioni non repugnabo, si de Constantii, non vero Constantini temporibus intelligendum sit singulare in ecclesias studium, nam sub Constantio certum est Artemium Arianis favisse et persecutorem S. Athanasii fuisse: ast simul verum est, quod unice hic contendo, Artemium, Ægypti ducem, ex odio christianæ religionis passum fuisse. Cum Chronico Paschali conveniunt Theophanes, sæculi IX [Ibid. Theophan., t. I, p. 79.] et Cedrenus XII [Ibid. Cedren., t. I, p. 537.] scriptores, qui necem Artemii referentes, dicunt illum supplicium capitale subiisse propter aversum in idola animum. Pluribus testibus adducendis supersedemus, quoniam allata sufficiunt ad monstrandum S. Artemium, ducem Ægypti, pro religione christiana sub Juliano Apostata capitalem sententiam accepisse.

[8] [concedimus quidem S. Artemium Arianis favisse,] Nullatenus tamen, ut jam præfati sumus, negamus S. Artemium partibus Arianis adhæsisse, aut saltem Constantio imperatori ministrum fuisse in persequendo catholicos. Instar omnium est nobis Ammonius testis et coævus et conterraneus, qui in Ægypto monachus tempore S. Athanasii, historiam coram inspexit [Act. SS., t. III Maji, p. 288, n. 2.] . Hic vero in Vita S. Pachomii ad diem XIV Maji hæc refert [Ibid., p. 356, n. 21.] : Cum beatus pontifex Athanasius id temporis sub Constantio ab Arianis investigaretur, sanctique per Ægyptum et in urbe Alexandrina monachi ac virgines et laici religiosiores multa sustinerent incommoda, et verberibus vulneribusque conficerentur, universa quoque Ægypto abire juberentur episcopi, ducis titulo tunc gaudente Sebastiano, successore Syriani, cujus jussu complures Deo per castitatem devotæ virgines in ipsa S. Theonæ episcopi ecclesia telis sceleratorum fuerant interemptæ: cumque sancti episcopi sub Artemio, quem Sebastianus deinde habuit successorem, multi inter tormenta exspirassent, sanctique occidentales episcopi acti essent in exsilium et mala inenarrabilia, Arianis duce crudelissimo Georgio prævalentibus, omnia pervaderent, etc. Alter autem S. Pachomii biographus coævus, utpote qui iis convixerit, qui sanctum cognorant [Ibid., p. 320, n. 62.] , narrat [Ibid., p. 330, n. 88.] , quomodo dux Artemius apud Tabennesiotas omnia perscrutatus, ut S. Athanasium reperiret, solus, monachis recusantibus, oraverit: quumque, pergit biographus, ad plures dies in eodem loco (monasterio Pabau) esset moratus (Artemius), e somno aliquando exsurgens, repertus est sanguinem e naribus mittere et conturbatus. Quid homini acciderit certo haud sciebamus, sed magno apparuit terrore perculsus. Auditus quoque est, quum diceret: Ea sane mihi oblata est visio, in qua mortem divina miseratione vix effugi.

[9] [sed simul aliqua signa] Ad hunc locum observat commentator noster [Ibid., p. 331, not. e.] : Artemium, quamvis communicantem cum Arianis, et Georgii crudelitates non impedientem, haud tamen omnino impium fuisse apparet ex religioso illo modo, quo monachos tractavit, orari pro se petiit, solus oravit, fortassis et in visu præsagium accepit sanguinis pro christiana religione fundendi. Imo ex modo, quo hæc visio narratur et ex verbis ab ipso Artemio prolatis, omnino mihi videtur agi de Arianis eorumque persecutionibus, adeoque aut tunc hæresi renuntiasse, aut saltem initium aliquod factum fuisse conversionis. Quocirca apparet ratio, cur Benedictini in Vita S. Athanasii in hac visione conversionem S. Artemii augurati sint [Oper., t. I, part. I, p. LXXIV. Edit. Paris. 1698.] . Et reipsa in Actis, infra edendis, dicit Martyr num. 65: Ecce altaria tua diruta, sanctuarium tuum igne consumptum, decor domus tuæ evanuit et sanguis testamenti pro nihilo est habitus, propter peccata nostra et blasphemias, ab Ario effusas adversum te, unigenitum et Spiritum sanctum, quando te expertem fecit consubstantialitatis (ὁμοουσιότητος) Patris tui, ejusque naturæ (φύσεως) extraneum te, creatorem omnium creaturam appellans, et in tempore factum, qui creavit sæcula. Dicebat enim: Erat tempus, quando non erat filius, et scelestus ille te vocabat filium consilii et voluntatis. Sed impius subiit pœnas sui oris et linguæ sceleratæ; et quando quidem ejus blasphemiæ perseverant, subit supplicium æternum, numquam finiturum. Hæc si cognovisset Tillemontius, mitigasset probabilius sententiam suam: unde et de illo, quæ ille de aliis, dicere licet: Forsan S. Artemium, tamquam vere Martyrem habuisset, si præluxissent illi, quæ cognoscimus: nam supra citata verba absunt a textu, quo Surius usus est.

[10] [resipiscentiæ dedisse asserimus:] Inconcusse igitur adhæremus canoni III de Hæret (V. 7) dicenti: Omni homini, qui ecclesiæ catholicæ non tenet unitatem, neque baptismus, neque eleemosyna quantum libet copiosa, neque mors pro nomine Christi suscepta, potest ad salutem: attamen nisi ante finem vitæ catholicæ fuerit incorporatus et redintegratus ecclesiæ [Cfr Hermant. Vie de S. Athan., t. II, p. 363.] . Sed Artemii nostri redintegrationem testantur antiquorum patrum dicta, quibus illum martyribus accensent, universæ ecclesiæ Græcæ ab antiquo liturgia, quam Latina Ecclesia recipiendo approbavit et aperta Actorum verba, mox allata, quæ candidissimam Nicenæ fidei professionem testantur. Quæ vero affert Tillemontius exempla, quibus Martyrologorum errores ostenduntur, solum monstrant, non undecumque ab errore immunem esse istiusmodi annuntiationem, præsertim quando privata ex auctoritate prodit. Verum ex tali possibilitate non recte ad factum concluditur. Imprimis probare non possum exemplum Priscilliani hæresiarchæ, cujus nomen, secundum Tillemontium, diu in Martyrologiis perstitit. Equidem nullum mihi Martyrologium occurrit, in quo Priscilliani nomen reperiatur, nullum auctarium sive Hieronymianum, sive Adonianum aut Usuardinum. Sed illud verum est, a suis, ut ait Sulpitius Severus lib. II Hist. [Cfr Bened. XIV. De serv. Dei beatif. et can., lib. III, cap. XX.] , ut martyrem cultum fuisse, quem prius ut Sanctum honoraverant, unde et explicatur, qua ratione Priscilliani nomen in quædam Martyrologia, ab ejus asseclis corrupta, irrepserit, ut ex Vasæo asserit Sigonius in suis ad Sulpitium Severum Notis [Sculp. sev. Oper., t. II, p. 268. Edit. Veron. 1754.] .

[11] [Tillemontii opinioni minime favent exempla Priscilliani] Sed ex dictis unusquisque facile perspicit, quanta intercedat differentia inter clandestinam quamdam sectariorum interpolationem et elogium publica authoritate libris liturgicis insertum, qualis est annuntiatio S. Artemii, Martyris in fastos utriusque Ecclesiæ illata. Nihilominus fatendum est aliquos catholicos Priscilliani nomen in veneratione habuisse: sic Petrus de Natalibus, allegans S. Hieronymum, in suo Sanctorum Catalogo nomen Priscilliani reposuit [Sigon. Oper., t. IV, p. 184.] . Sed larvatus aut interpolatus quispiam Hieronymus Petro præluxerit, oportet, quoniam in libro de Scriptoribus Ecclesiasticis in dubio hæret Hieronymus, utrum Priscillianus catholicus esset, quum scribit cap. CXXI [Cat. SS., lib. XI, cap. LXXXIX et CXXV.] : Priscillianus, Abilæ episcopus, qui factione Hydatii et Ithacii, Treviris a Maximo tyranno cæsus est, edidit multa opuscula, de quibus ad nos aliqua pervenerunt. Hic usque hodie a nonnullis Gnosticæ, id est, Basilidis et Marcionis, de quibus Irenæus scripsit, hæreseos accusatur, defendentibus aliis, non ita eum scripsisse. Sed quod Hieronymus, anno 392 dubius scribebat, quodammodo recantavit anno circiter 415, probabiliter omnia Priscilliani et conciliorum decreta scrutatus, in epistola ad Ctesiphontem adversus Pelagianos, ord. XLIII [Oper., t. IV, part. II, p. 127. Edit. Paris. 1706.] , quando Priscillianum partem Manichæi vocat, utpote qui partem haberet gnosticæ hæreseos, de Basilidis impietate venientem; unde et sæculi gladio et totius orbis auctoritate damnatus fuit. Quocirca manifeste apparet, Petrum de Natalibus turpiter quidem hallucininatum fuisse, sed errorem suum, ecclesiæ judicio obnitente, minime fuisse propagatum.

[12] [aut Marci Arethusani;] Dilabimus nunc ad alia duo exempla, a Tillemontio allata: nempe Marci Arethusani et Dictinii Asturicensis. Et quoad quidem Marcum attinet, ejus fidem et sanctitatem vindicant nostri ad diem XXIX Martii [Ibid., p. 487] , Baroniumque suam sub eadem die duriorem prolatam sententiam in Annotatis ad Martyrologium Romanum, emolliisse censent, quando in suis annalibus sub anno 362 § CLIII: Cæterum, ait quod omnes historici, cum ejus egregiam in patiendo constantiam narrant, hominum pietate insignem prædicant; sed et (quod pluris æstimari debet) ipse Gregorius Nazianzenus eum appellet virum eximium ac sacro sanctum senem; par est credere, illum post tantam dogmatum conflictationem sese ad castra fidelium orthodoxorum, ab hæreticis deficientem transtulisse. Neque id prætereundum est S. Marcum Arethusanum duobus diebus in Menologio Basilii imperatoris celebrari; nempe die XXVIII Martii his verbis: Καὶ Μαρτίνου ἐπισκόπου Ἀρεθουσίων καὶ Κυρίλλου διακόνου, Et memoria Martini (Marci) episcopi Arethusiorum et Cyrilli diaconi. Ubi evidenter vel ex socio diacono, pro Martino Marcus legi debet. Idem dein Menologium sub die XXX Martii luculentius utriusque Martyris texit elogium.

[13] [aut miraculorum genus insolens.] De S. Dictinio Asturicensi amplior sermo occurrit, quem § sequenti exponemus. Quoad vero miracula, S. Artemio tributa, attinet, illa Tillemontio, sive materia sive circumstantiæ spectentur, minus videntur decora, ut supra num. 4 exposuimus. Et re quidem vera mirabiles sanationes, a Sancto Martyre patratæ, ad unum morbi genus, nempe testiculorum infirmitatem, referuntur, passimque fit miraculum in visione, nudataque et attacta pars convalescit. Quoniam vero in istiusmodi membris; quemadmodum et in aliis, gravis infirmitas exsistere potest, equidem plane non video, cur ab ope Sanctorum excludi debeat. Neque minus decoræ ejusmodi sanationes, quam herniarum et fluxus sanguinei in mulieribus apparent. Quod vero Sanctus partis infirmæ denudationem et tactum in visione perfecerit, non major est indecentia, quam si medicus quispiam recognitione et palpatione eadem membra curet [Act. SS., t. III Mart., p. 777, p. 18.] . Præterea si quid indecori, si quid ficti habent miracula relata, non officit Artemii nostri sanctitati et cultui, quum in Kalendario Ms. bibliothecæ regiæ Parisiensis, sæculo decimo jam celebretur ejus memoria sub hac die istis verbis: Τοῦ ἁγίου μεγάλου μαρτυρος Ἀρτεμίου: Sancti et magni martyris Artemii [Cfr Muzzarelli, Nombre et qualité des Miracles. Opera, t. V. p. 1. Edit. Avenion. 1826.] .

§ II. Acta S. Dictinii, præcipue ejus sinceritas in redeundo ad unitatem Ecclesiæ et cultus ecclesiasticus elucidantur.

[Causa latius scribendi de S. Dictino,] Quoniam sub die XXIV Julii [Scholz. De Menol. Græc., p. 8. Bonnæ 1823.] jejune admodum a majoribus nostris de S. Dictino seu Dictinio, Asturicensi episcopo, actum fuit, occasionem ejus sanctitatis vindicandæ nacti, paulo latius res ejus gestas exponendas censemus; ac tali ratione desideratis sub die XXIV Julii supplebimus. S. Dictinii nomen et sanctitatem ne suspicabantur quidem nostri, quando ejus cultum in directorio Asturicensi, casu, ajunt, ad illos transmisso, celebratum reperere. Sancti elogium texit etiam Tamayus sub die XXIV Julii: Sed illud secundis curis ex auctore, quem fallacem appellant, reddere neglexerunt. Nobis autem, quibus certiora documenta prælucent, maxima ex parte sincera videntur Acta, a Tamayo edita, quapropter illa subnectimus, et allegatis etiam antiquorum et eruditorum testimoniis confirmabimus. S. Dictinii Acta, ait Tamayus, confusa et diminuta habentur in Breviario et Legendario antiquis Asturicensibus, illa dabimus ampliora ex nostrorum Chronicis et Conciliis.

[15] [cujus Vitæ synopsis ex Tamayo] Dictinus, origine Græcus, natalibus simul et eruditione famosus, Priscilliani hæresim ebibens, Symposii magistri perspicacitate deceptus, aliquot volumina errorum aspersione referta, publicæ luci legenda conscripsit. Dubium, an tunc presbyter, sed quod certius agnoscitur, eum a Symposio fuisse episcopalibus infulis insignitum; quo munere majora et impia aggressus dogmata, unam Dei et hominis esse naturam publicis scriptis affirmare et popularibus sermonibus prædicare non erubuit. Hujus, magistri, et aliorum errores quum passim catholica Hispaniæ experiretur Ecclesia, et de opportunis meditaretur remediis, ut pestilentem hanc epidemiam aut confunderet, aut sanaret, ad Romanam, omnium Matrem et Magistram, confugere decrevit, ut illi regulam pro medicandis hæreticorum ulceribus consuetæ pietatis soliditate præfigeret. Hinc indici concilia cœptum, quibus Priscillianistarum hæresis damnata, et ejus sectatores anathematis mucrone feriti, subterfugia in montibus et speluncis, odiosa, licet justa, animadversione lacessiti quærebant.

[16] [et perfecta ad unitatem] Hinc aliqui Priscillianistici erroris antesignani et magistri, perspectis catholicorum rationibus, et ruminatis SS. Patrum assertionibus, præcognitisque D. Ambrosii, Mediolanensis Ecclesiæ episcopi, virtutibus et doctrina, Italiam pergere destinarunt, et cum eo de eorum dogmatibus disputare, sic, ut si veritatis confunderentur acumine, protinus ad Ecclesiam confugientes, suorum errorum veniam publica confessione perciperent. Horum præcipuus ad Ambrosium Dictinus accessit, qui a sancto Doctore veridica cognoscens eloquia, veritatis fulmine transfixus, lacrymarum imbre perfusus, extemplo impii Priscilliani abjuravit errores. Tum beatissimus Ambrosius Dictini et aliorum sodalium resipiscentiæ voluntate pensata, illos ad futuram synodum, cum litteris commendatitiis ad præsules Hispaniæ, quibus formas et conditiones adimplendas, ut Ecclesiæ restituerentur gremio, præscripserat, felicibus dimisit auspiciis. Qui Hispanias repedantes et ad urbem Toletum, qua synodum congregatam agnoverant, accedentes, datis Ambrosii epistolis, eorum conversionem indicantibus, locum in concilii angulo humili submissione petiere.

[17] [catholicam conversio] Igitur per concilii Toletani patres, lectitatis epistolis et Dictini sociorumque intellecta emendatione, et restitutionis instantia, intra Synodi cœtum protractus, et coram patribus positus, habita dicendi licentia, in hæc verba viscerum contritione prorupit: “Audite me, optimi sacerdotes, corrigite omnia, quia vobis correctio est. Scriptum est enim: Vobis datæ sunt claves regni cœlorum. Sed peto a vobis, ut claves nobis regni, non portæ aperiantur inferni. Hæc si dignamini, omnia ante oculos pono: hoc enim in me reprehendo, quod dixerim unam Dei et hominis esse naturam. Ego non solum correctionem vestram rogo, sed omnem præsumptionem meam de scriptis meis arguo atque condemno. Sic sensi, testis est Deus, si erravi, corrigite. Et paulo ante dixi et nunc iterum repeto, in priori comprehensione mea et in principiis conversionis meæ, quæcumque scripsi, omnia me toto corde respuere: excepto nomine Domini, omnia anathematizo: omnia, quæ inveniuntur contra fidem, cum ipso auctore condemno.” Post hæc Symposius suam confessionem emisit, qua peracta, prosequitur Dictinus: “Sequor sententiam domini mei et patris mei et genitoris et doctoris mei, Symposii: quæcumque locutus est, loquor; nam scriptum legimus: Si quis aliter euangelizavit, præterquam euangelisatum est vobis anathema sit. Et idcirco omnia quæ Priscillianus aut male docuit, aut male scripsit, cum ipso auctore, condemno.”

[18] [exhibetur:] His coram concilio Dictinus peractis et hæresibus toto corde damnatis, per patres ad pœnitentiam admissus, Ecclesiæ gremio restitutus, certis conditionibus præmissis et audita sententia, a concilio benignitatis apicibus fulminata, eaque suscepta, e synodi cœtu humilis et emendatus discessit. Hinc fidelis veritatis per Hispanias prædicator exsistens, catholicis maculam et religiosis operibus antiquam abstergere conabatur labem erroris. Hinc suorum operum, quæ ante conversionem scripserat, dogmaticus strenuus erat, et veridicus propugnator (impugnator?) et hostis. Cujus exinde reductionis status ita populis, erroribus lapsis, utilis exstitit et suavis, sacerdotibus et clero delectabilis et decorus, pontificibus admirabilis et honestus, quod procul dubio toti Ecclesiæ dies ille alacritatis fuerit et solemnitatis exemplar. Quid ergo? Virum eruditissimum, inter Hispaniæ præsules omnibus clausulis absolutum, a fide devium, fidei restitutum, qui divinæ gratiæ nutu illustratus, velut alter Augustinus, si ante conversionem primus et efficacior adversus Ecclesiam impugnator exstiterat, post conversionem specialis et unicus Hispaniæ doctor apparuit, Priscillianum et sectarios verbis et scriptis, fidem catholicam affirmantibus, mucrone veritatis confundens, agnovit.

[19] Tantis siquidem virtutum cumulis postmodum decoratus effulsit, et tantis bonorum operum sarcinis exornatus effloruit, ut pontificalibus, quibus erat suspensus, functionibus restitutis, Asturicensis sedis regimine fungeretur. In hujus ergo muneris administratione, sic vitam texuit, quod totius Ordinis pontificalis splendor in uno Dictinio inveniretur compactus. Nam in eo tanta perfectionis gratia cœpit conversari, ut jam tunc in ipsis initiis perfectorum posset numero deputari. Inerat denique ei tanta abstinentia in cibis, vigilantia in orationibus, strenuitas in jejuniis, assiduitas in sermonibus, ut infirmato corpore vix consistere posset. Inter hæc demum activæ vitæ pœnalia, ut B. Vir aliquid recreatus remitteret, manus ad constructionem templi proprias apposuit, quod feliciter consummavit, et B. V. Mariæ, Dei Genitricis nomini venerando, dicavit. Denique instante vitæ termino, sacramentis vallatus, et fidei professione peracta, omnibus valedicens, et super cilicium positus beatum spiritum obtulit redemptori, nono Kalend. Augusti, anno 420. Cujus corpus in eadem ecclesia B. Mariæ, quam ipse propriis manibus exstruxerat, sepultum, innumeris coruscavit miraculis, præstante D. N. Jesu Christo, qui de peccatoribus fideles sibi servos constituit. Hactenus Tamayus.

[20] Licet quæ varia affert Tamayus de S. Dictinii virtutibus et die obitus, [Certa est S. Dictinii conversio ex S. Leone,] antiquitatis monumentis certa non sint, tamen duo usquequaque indubitata nobis esse debent, videlicet sincera Dictinii a Priscilliani secta ad catholicam fidem conversio et cultus ejusdem in Ecclesia Asturicensi antiquitas. Quoad porro conversionem attinet, testem habemus, omni exceptione majorem, S. Leonem Magnum in epistola ord. XV, ad S. Turribium, Asturicensem episcopum, Dictinii successorem, licet forsan non immediatum [Florez Epan. Sagr, t. XVI, p. 89 et seq.] ; etenim pontifex cap. XVI [Opera, t. I, p. 707. Edit. Ballerin. Venet. 1753.] dicit: Postremo autem capitulo hoc prodidit justa querimonia, quod Dictinii tractatus, quos secundum Priscilliani dogma conscripsit, a multis cum veneratione legerentur: cum, si aliquid memoriæ Dictinii tribuendum putant, reparationem ejus magis debeant amare quam lapsum. Non ergo Dictinium, sed Priscillianum legunt, et illud probant, quod errans docuit, non quod correctus elegit. Et vero suæ conversionis testimonium luculentissimum dedit S. Dictinius in Concilio Toletano anni 400, quando Patribus dixit [Aguirre. Conc. Hisp., t. III, p. 26. Edit. Rom. 1753.] : Audite me, optimi sacerdotes, corrigite omnia, quia vobis correctio data est. Scriptum est enim: “Vobis datæ sunt claves regni cœlorum.” Sed peto a vobis, ut claves nobis regni, non portæ aperiantur inferni. Hæc si dignamini omnia ante oculos pono. Hoc enim in me reprehendo, quod dixerim, unam Dei et hominis esse naturam. Item dixit: Sic sensi testis est Deus: si erravi, corrigite. Item dixit: Et paulo ante dixi et nunc iterum repeto: in priori comprehensione mea et in principiis conversionis meæ, quæcumque conscripsi, omnia me toto corde respuere. Item dixit: Excepto nomine Dei, omnia anathematizo. Item dixit: Omnia, quæ inveniuntur contra fidem, cum ipso auctore condemno.

[21] [et ex Concilio Toletano,] Tum, interjectis Symphosii episcopi et Comasii presbyteri professionibus, prosequitur S. Dictinius: Sequor sententiam domini mei et patris mei et genitoris et doctoris Symphosii. Quæcumque locutus est, loquor. Nam scriptum legimus: “Si quis vobis aliter euangelizaverit, præter quam quod euangelizatum est vobis, anathema sit,” Et idcirco omnia, quæ Priscillianus aut male docuit, aut male scripsit cum ipso auctore condemno. Quesnellus quidem in suis ad supracitatam epistolam S. Leonis Notis, tamquam confictas traducit has fidei professiones [S. Leonis Opera, t. II, p. 1382] , sed earumdem authentiam vindicant tum fratres Ballerinii [Ibid., p. 1376.] , tum Henricus Florez in Hispania sacra [Espan. Sagr., t. VI, p. 96.] et Ambrosins Moralez in Chronico generali Hispaniæ lib. XI, cap. IV [Coron. Gener. de Espan., t. V, p. 322. Edit. Matrit. 1791. Cfr D'Aguirre. Conc. Hisp., t. III, p. 26.] . Objicit tamen Quesnellus locum Idatii, quem ipse dein perperam citatum fatetur, nempe. Dictinius, Asturicensis episcopus, cui ob Priscilliani hæresim, quam profitebatur, ejecto, cum aliis ejusdem sectæ episcopis, successit Turribius. Cæterum sancte asseverat Quesnellus sibi istiusmodi textum occurrisse, speratque aliquando detectum iri [Leon. Oper., t. II, p. 1381.] : ast spes usque hodie eum fefellit, et nemo, quem sciam, simile quid invenit: quamvis Maurini, S. Augustini editores, eumdem textum, nullo fonte propius assignato, referant in S. Augustini libro contra Mendacium cap. III [August. Oper., t. VI, col. 451 in nota.] . Cæterum si obscuri cujusdam scriptoris fragmentum quoddam reperiretur, ejus dicta nullatenus prævalere deberent auctoritati Idatii, scriptoris subæqualis et rerum Hispanicarum scientissimi, qui retractationem Dictinii concilio Toletano anni 400 illigat hisce verbis [Idatii Chron., p. 57. Edit. Bruxell. 1845.] : In provincia Carthaginensi, in civitate Toleto, synodus episcoporum contrahitur, in quo, quod gestis continetur, Symposius et Dictinius et alii Gallæciæ provinciæ episcopi, Priscilliani sectatores, hæresim ejus blasphemissimam cum adsertore eodem professionis suæ subscriptione condemnant.

[22] [quod confirmatur ex Chronico Idatii:] Ex citatis Idatii verbis liquet, professiones episcoporum, qui Priscilliani erroribus adhæserant, quamvis desint in plerisque exemplaribus concilii Toletani, et ad calcem Actorum rejiciantur, tamen ad hoc concilium pertinere; adeoque neque cum Quesnello ab hac synodo abjudicandas esse, aut cum Nic. Antonio in Bibliotheca Hispana veteri lib. II cap. V, num. 132, ut cinnum esse traducendas [Biblioth. Hisp. Vet., t. I, p. 171.] , quasi ex variis canonibus et sententiis id concilium consarcinatum hodie haberemus. Nam laudatus Idatius post supra citata verba addit: Statuuntur quædam etiam observanda de Ecclesiæ disciplina. Unde datur intelligere canones quosdam disciplinares conditos fuisse, nempe, ut arguit Joannes Garzonius, Idatii commentator, hos ipsos canones XX vulgatos, quorum authenticitatem adversus Quesnellum vindicare promiserat Garzonius in peculiari dissertatione de Priscillianistis, quæ tamem, quia in codice Bruxellensi non reperiebatur, deest in laudata editione Chronici Idatiani. Ex hactenus dictis manifestum fit, et sinceram fuisse S. Dictinii conversionem et eamdem concilio Toletano anni 400 illigandam esse; adeoque cultum Sancto exhibitum et usque in hodiernum perseverantem nulla ratione potuisse manare a Priscillianistis, utpote qui Dictinium, tamquam transfugam, exosum, ut semper fit, habere debuerunt.

[23] [Certus quoque Sancti cultus] Devolvimur igitur ad alteram, quam examinandam suscepimus, quæstionem, nempe de cultu, sancto episcopo ab antiquitate impenso. Cujus rei testimonium habemus jam sæculo decimo, quando Fortis, Asturicensis episcopus ab anno 920 ad 929 varia obtulit S. Dictinio ejusque ecclesiæ his verbis [Espan. Sagr., t. XVI, p. 430.] , quæ cultum omnino demonstrant: Sanctissimo, gloriosissimo et post Deum mihi fortissimo patrono meo, domino Dictinio, episcopo et confessori sacro, cujus ecclesia vetusto fundamine sita est juxta Asturicensem mœnium, ego pusillus famulus tuus Fortis, nutu divino pontificali gratia comitatus, qui hanc tuam ecclesiam studui restaurare, inhabitare et ditare in tui amore ac tua perpetuali gloriæ dignitate. Varia igitur donat episcopus Fortis abbati venerabili Vimara … pro stipendio Virginum ac continentium vel confessorum ibidem deservientium: ex quibus verbis elicere est, duplex ibidem constitutum fuisse monasterium, alterum nempe Virginum; virorum, qui sub abbate Vimara res spirituales et temporales procurabant, alterum. Demum post consuetas iræ divinæ in violatores donationis interminationes, concludit: Factum textum dotis vel donationis XVIII Kalendas madii era 963, id est die XIV Aprilis anni vulgaris 925, et sequuntur multorum presbyterorum, diaconorum, aliorumque subscriptiones. Simili diplomate Ximenus II, Asturicensis episcopus 1003 – 1025, duas hereditates in honorem S. Dictini episcopi eidem monasterio donat [Ibid., p. 447.] .

[24] [probatur ex inscriptione;] Constat porro hanc eamdem ecclesiam ædificatam fuisse a S. Dictinio, ut docet nos antiquum monumentum, videlicet grandis tabula marmorea, parieti affixa cum hac inscriptione [Ibid., p. 83. Moralez Chron. gen. de Espan., l. XI, c. V, t. V, p. 331.] : IN NOMINE DOMINI NOSTRI JESU CHRISTI INTRO HOC TUMULUM REQUEIESCIT FAMULUS DEI NONNUS EPISCOPUS. REQUIEVIT IN PACE SUB DIE.

Si quis episcopus r(ex) præcessor vel actor cujusque vasum istum in quo jacemus aut corpuscolum nostrum ab hinc tollere aut commovere vo luerit anathema sit et ante tribunal Christi sancto dictinio episcopo et confessore suo cujus nos parietibus manu sua factis vel umbraculis tegi mur juditio contendat et datan et abiron quos terra vivos absorbuit partem recipiat et cum juda tradi tore sortiatur et tendat * ac tre mendo juditii die non evadat et stridore dentium.

Luculentum istud de sanctitate Dictinii testimonium id habet incommodi, quod nulla nota chronologica despici possit, qua ætate positum fuerit.

[25] [in cujus ætatem inquiritur] Nam ubi notari debuisset dies et annus emortuali Nonni episcopi, spatium non deletum, sed numquam impletum, in sua levitate perstat; quocirca conjicere licet, lapidem, vivente adhuc antistite, erectum fuisse. Jam vero in Catalogo episcoporum Asturicensium nullus quidem occurrit Nonnus, sed duo sunt, qui Nunnius seu Nunno appellati, sæculo XIII et XIV cathedram Asturicensem occuparunt [Espan. Sagr., t. XVI, p. 231 et 259.] . Quapropter Ambrosius Moralez in suo Chronico generali Hispaniæ lib. XI cap. V [Coron. gen. de Espau, t. V, p. 332.] tabulam adscribit Nunnio I, qui obiit anno 1241. Verum Henricus Florez [Espan. Sagr., t. XVI, p. 84.] inter Nonni et Nunnii nomen magnam invenit diversitatem, quam tamen laudatus Moralez suspicatus non est. Licet passim, non magnopere curanda sit, litteris consonantibus perstantibus, vocalium discrepantia, ut in præsenti quæstione occurrit, tamen quoniam hæc controversia penitiorem, quæ mihi deest, linguæ Hispanicæ cognitionem requirit, eamdem intactam relinquo. Ast nihilominus mihi Florezii sententia præplacet, statuentis hunc episcopum Nonnum ad illos pertinere, quorum nomina desiderantur initio sæculi noni. Id mihi suadent præsertim locutiones vitiosæ, quæ in tabula occurrunt, quatenus sæculo XIII minime reperiuntur; legantur enim chartæ Asturicenses, a Floresio exhibitæ, inter alias instrumenta annorum 1195 [Ibid., p. 495.] , 1228 [Ibid., p. 503.] , et 1246 [Ibid., p. 505.] , atque istic textus, non quidem elegans, sed tamen correctus deprehendetur.

[26] [ratione styli tunc vigentis,] Et contrario sæculo nono latinitas inscriptionum et chartarum nequaquam correcta erat. Sic in Ovetensi templo, cujus diœcesis Asturicensibus contermina erat, legitur inscriptio sub Alphonso III seu Magno, qui anno 866 regnavit, in hæc verba desinit [Masdeu. Hist. crit. de Esp, t. IX, p. 60.] : HOC OPUS (munimentum ecclesiæ) A NOBIS OFFERTUM EIDEM ECCLESIÆ PERENNE SIT JURE CONCESSUM. Deterioris etiam phraseos erant scripturæ chartarum ejusdem ætatis: nam instrumentum, anno Christi 878 exaratum, inter alia hæc habet [Espan. Sagr., t. XVI. p. 425.] : Post hæc ordinaverit supradicti judices per Sajonum Datnum, filium Arboni, placitum conscribere, roborare et firmare Matlini et Argimirum, de quo supra scriptum est, de quod asseruerit dum domnus noster in Legione venisset, ex utrasque partes testimonia præsentarent, ut petitio et responsio firmata fuisse etc. similes phrases ejusmodi sunt, ut facile persuadeant stylum inscriptionis Asturicensis et inscriptionis Ovetensis et chartæ mox citatæ, eamdem sapere ætatem; dum hæc a modo loquendi sæculi XIII, quando litteræ humaniores reflorescere cœperunt, omnino aliena videatur. Quæ loquendi discrepantia me in sententiam Florezii facile inclinat.

[27] [et interminationum, quibus clauditur,] Animadvertendum quoque est, inscriptionem Asturicensem minis divinæ vindictæ terminari; quod quidem alterum videri posset argumentum, ut Nonnum episcopum ad sæculum IX ablegemus, nisi quædam chartæ sæculi XIII similibus interminatiotionibus clauderentur. Nam in historia critica Hispaniæ Joannes Franciscus Masdeu [Masdeu. Hist. crit., t. IX.] multas variorum sæculorum inscriptiones lapidarias collegit: ex quibus, quæ sunt sæculi XIII, nullas omnino minas continent, sed magis precationes, ut bene sit aut defuncto aut fautori operis, quod ædificatum est. Contra vero anterioribus sæculis istiusmodi interminationes non raro occurrunt. Sic sæculum octavum finiens nobis sequentem inscriptionem legavit [Ibid., p. 47.] : Quisquis hic positus degis jure sacerdos, per Christum te obtestor, ut sis mei Adefonsi memor, quatenus sepe aut saltem una die per singulas hebdomadas semper Christo pro me offeras sacrificium, ut ipse tibi sit perenne auxilium: Quod si forte neglexeris ista vivens sacerdotium amittas. In eadem civitate Ovetensi, ubi prior inscriptio reperiebatur, habebatur et altera, cruci aureæ insculpta [Ibid., p. 49.] : Susceptum placide maneat hoc in honore Dei: offert Adefonsus, humilis servus Christi. Hoc signo tuetur pius, hoc signo vincitur inimicus. Quisquis auferre presumpserit mihi, nisi libens ubi voluntas dederit mea, fulmine divina intereat ipse. Hoc opus perfectum est era DCCCXXVI.

[28] [probatur quoque sanctitas] Verumtamen, ut supra notavimus, chartæ sæculi XIII similes interminationes continent [Nouv. Tr. diplom., t. V, p. 576.] : adeoque, quoniam ex chartis ad inscriptiones traduci potuerint, argumentum peremptorium proferre non possumus. Sic in charta Alphonsi IX anni 1195, qua variæ gratiæ conceduntur hospitali, in honorem S. Thomæ Cantuariensis erecto juxta civitatem Asturicensem, leguntur interminationes [Espan. Sagr., t. XVI, p. 496.] : Si quis igitur istud factum meum spontaneum infringere temptaverit, sit maledictus et excommunicatus, et cum Juda proditore Domini, Satan et Abiron, quos vivos terra obsorbuit, poenas sustineat perpetuas et regiæ parti et hospitali duo millia aureorum persolvat. In aliis chartis ejusdem regis pro eadem ecclesia annorum 1205 [Ibid., p. 497.] 1206 [Ibid., p. 498.] , et 1209 [Ibid., p. 500.] eædem interminationis formulæ recurrunt. Neque dissimulandum est, easdem interminationes, similique forma prolatas e tabula Asturicensi occurrere: quocirca satis anceps esset est quæstio, nisi vitiosa latinitas, nobis suaderet inscriptionem sæculum IX magis, quam XIII spirare. Quidquid sit, est tamen monumentum antiquum, cujus ope antiquitatem et perseverantiam cultus, S. Dictinii comprobatur. Ambrosius Moralez in suo Chronico generali Hispaniæ [Coron. de Esp., t. V, p. 332.] refert vulgus ex dicta tabula opinionem collegisse sanctitatis ipsius Nonni episcopi, ejusque patrocinium implorare in dolore dentium; quocirca sepulchro imponunt anathemata cerea et terram tumuli colligunt, remedium mali. Utinam, ait Moraleb, superstitioni medeatur.

[29] [ex festo annuo.] Festum S. Dictinii celebratur hodie II Junii sub ritu duplicis majoris: lectiones tamen secundi nocturni, quæ historiam Sancti referre consueverunt, sunt de communi Confessorum pontificum, uti notatur in antiquo Breviario Ms. Asturicensi: habet tamen specialem orationem: Omnipotens et misericors Deus, qui hodiernam festivitatem in honore beati Dictini, Confessoris tui atque pontificis nobis celebrare concedis, præsta quæsumus, ut ejus gloriosis meritis, assiduisque intercessionibus ad æternæ vitæ gaudia, te ducente, pervenire mereamur. Per Dominum etc. Hactenus dicta sufficiunt, tum ut hiatum quemdam, a majoribus relictum, suppleamus, tum ut manifestum fiat, minus feliciter Tillemontium usum fuisse exemplo S. Dictinii, ut Martyris Artemii legitimum cultum impugnaret. Esto, Artemius dux Ægypti deceptus fuerit tum favore imperatoris tum subtilitate dogmatizantium, qui militarem simplicitatem captivaverant, id tamen negari non potest, illum in confessione Christi, veri Dei, mortem oppetiisse, adeoque in candidato martyrum exercitu esse recensendum.

[Annotatum]

* teneat?

§ III. Acta S. Artemii edenda videntur esse S. Joannis Damascemi cujus auctoritas et sinceritas adversus Casaubonum vindicantur.

[Acta S. Artemii edenda] Acta S. Artemii e græco fonte latine ediderunt Aloysius Lippomanus, Veronensis episcopus et Laurentius Surius Carthusianus, eademque in compendium redegit Agapius monachus in suo libro Venetiis anno 1683 excuso, cui titulus Paradisus. Acta autem, prout a Lippomano et Surio nobis tradita sunt, non undecumque inter se conveniunt; nam Lippomaniana, si paucula excipias ampliora, plerumque rejiciunt prolixiores Sancti sermones, et ea, quæ ad generalem imperii Romani historiam pertinent, quæ quidem omnia a Surio exhibentur. Ast id certum est græcum textum, plus minus amplificatum, utriusque Actis latinis, substratum fuisse. Uterque porro sine ulla dubitatione græcum textum Simeoni Metaphrasti adscribit; dum, noster textus edendus in fronte nomen Joannis monachi præfert, qui narrationem suam collegit ex ecclesiastica historia Philostorgii et nonnullorum aliorum: quapropter fidem suæ narrationi conciliat, quum palam hisce verbis profiteatur, se non e penu propria, sed ex antiquorum relatione deprompsisse, quæ profert. Non tamen repugno si quis censeat sermones longiores, sive dialogos sive monologos, quibus Acta frequentissime insperguntur, rhetorum more adornatos fuisse. Quoniam vero Acta græca, alibi typis jam excusa, secundis curis edere non consuevimus, hæsisimus aliquamdiu utrum recudenda forent; sed quoniam Spicilegium Romanum, ab Emin. Cardinali Angelo Majio in lucem prolatum, paucis in hisce partibus hactenus innotuit, Acta græca damus, lectori, uti confidimus jucunda et grata.

[31] [S. Joanni Damasceno] Sed occurrit quæstio investiganda, quis nempe ille sit Joannes monachus cujus nomen in fronte Vitæ edendæ inscribitur. Tam enim nomen quam professio communia sunt, ut parum ab anonymo auctore quodam differre videantur. Eminentissimus Cardinales Angelus Mai, cui multa jam debet, et, ut sperare licet, plura etiam debebit sacra profanaque eruditio, in suo Spicilegio Romano [Mai. Spicil. rom., t. V, præf., p. XIV et 340.] censet Sancti nostri Vitam esse genuinum fœtum S. Joannis Damasceni, tum quia Joannis monachi nomine in codicibus Damascenus appellari solet, tum quia ejus esse hoc opusculum Allatius putavit, idque, ait laudatus cardinalis, cum aliis sancti Patris scriptis editurus aliquando erat; id quod ego ex Vallicellanis ipsius Allatii Schedis cognovi. S. Artemii passionem æque attribuunt S. Joanni Damasceno auctori Labbæus in Prospectu Operum Damasceni, et rursus idem Allatius in Symmictis, ubi tradit notitiam eorumdem operum p. 452 n. XLVII. Sed nemo tamen eximium hoc et curiosissimum scriptum typis græcis ante me vulgaverat. Curiosissimum scriptum appellat Eminent. Cardinalis, non solum quia Vitam exhibebat hactenus ineditam, sed quia Joannes narrationem suam ex Philostorgio sumens, fragmentum hujus historici, non spernendum conservavit. Certe, ait [Joan. Damascen. Oper., t. II, p. 895. Edit. Venet, 1748.] in hac Artemii passione elucent historiæ Romanæ veritas, elocutionis gravitas, copia rerum et instar libri prolixitas. Jam ad hujus fontem Philostorgium quod attinet, nemo est qui nesciat, ex duodecim ejus operis libris nonnisi illa excerpta manere, quæ Photius olim confecit, in quibus Artemii, nulla neque passionis ejus mentio, fit, quia partem hanc cum innumeris aliis Photius omisit. Eorum tamen, quæ Philostorgius in Artemii Actis dixerat, plura nunc et evidentia vestigia visuntur in nostro libro cum Philostorgii excerptis collato. Et indicatis variis exemplis, quæ in Vita edenda adnotabimus, pergit: Sic ergo nobilis historiæ ecclesiasticæ auctor partem sui recuperat, quod magis interest græci fasti non pœnitendum ab hoc invento incrementum accipiunt. Postremo inclytus Christi Martyr Artemius, dum p. 392 (nobis num. 65) Arii hæresi nominatim maledicit, seque apprime catholicum profitetur, injustam illam Arianismi suspicionem depellit, quam de eo Tillemontius sine idoneis indiciis contraxerat, sibique et aliis fortasse persuaserat.

[33] [adscribenda videntur,] Pondus aliquod huic opinioni addit mea sententia convenientia styli, quæ intercedit inter Vitam S. Artemii edendam et laudationem S. Barbaræ, Martyris, quæ publici juris græce et latine fecit Michael Le Quien, Ordinis S. Dominici [Joan. Damascen. Oper., t. II, p. 895. Edit. Venet, 1748] . In utroque enim tractatu eadem occurrit verborum copia, vocabulorum synonimorum frequens usus, epithetorum accumulatio, totiusque sermonis æquabilis decursus. In eo tamen uterque panegyricus distat, quod laudatio S. Barbaræ passionem Sanctæ unice complectatur, nec ad historiam illorum temporum excurrat; dum e contrario S. Artemii Vita Constantinianæ familiæ fata late describat, referatque plurima ex imperii Romani annalibus detorta. Cujus diversitatis idonea ratio esse potest, quod S. Barbaræ Vita et Passio intra domesticos parietes, adeoque extra omnem cum rebus publicis connexionem, absoluta fuerit: ast in S. Artemio aliter se res habet; hic enim plerisque negotiis imperatoriæ domus implicitus erat, adeoque ejus historia frequentiores latioresque excursus in res gestas Cæsarum exigebat aut saltem patiebatur.

[33] [quamvis editores Operum hactenus situerint.] Nihilominus opinioni, qua S. Joanni Damasceno Vita edenda adscribitur, præjudicium creari putare quis posset ex eo, quod S. Artemii Vitam nullo verbo attigerit citatus supra Operum Damasceni editor, Michael Le Quien. Verum id nimium probaret: probaret enim vel inter dubia et suppositititia esse annumerandam Vitam nostram, quod certe nemo, qui allatos supra auctoritates consideraverit, facile admittit. Restat itaque, ut dicamus, Michaelem Le Quien hunc fœtum Damasceni titulotenus solum cognovisse, neque ullum ex istiusmodi omissione detrimentum exsurgere potuisse. Ipse quidem in sua Præfatione [Joan. Damasc. Oper., t. I. præf., p. v. n. 15] dicit, numerum librorum aut opusculorum omnis generis, quæ Joannes noster reliquit, ex nullo certo ejus æquali aut suppari auctore accipi posse: quapropter subnectit: quum multa genuina ac sincera collegerim, multa tamen interiisse aut in bibliothecis orbis latere pro certo habeo.

[34] [et reddita silentii ratione,] Et in specie quidem, quoad Vitam nostram attinet in Schedis Allatianis [Allat. Symmict. t. II, p. 448.] , texit Leo Allatius catalogum in duas partes dispertitum, quarum prior continebat Damasceni opera Joanni Auberto Lutetiam missa, altera vero, in qua Διήγησις περὶ τοῦ μεγάλου Ἀρτεμίου ἐκ τοῦ Φιλοστοργίου, adhuc mittenda exstabat. Utrum vero posterior pars aliquando missa fuerit, ad Aubertum, qui relicto edendi Damasceni consilio, Ephrem Syrum publicare proposuerat, ignoratur. Ast quidquid sit, Michael Le Quien testatur [Damasc. Oper., præf., p. III.] Labbæum nostrum, qui Conspectum novæ editionis omnium Operum S. Joannis Damasceni monachi et presbyteri publici juris fecerat, sperasse fore ut ea opuscula, quæ Leo Allatius Auberto miserat, aliquando nancisceretur, sed spe sua cecidisse; frustraque ac perperam, ait Le Quien, Goarius noster suspicatus est omnia ad ejus manus devenisse; Auberto siquidem vita functo omnes ejus chartæ in totum interiere. Tali igitur ratione explicatur, cur Michael editor, quamvis Vitam nostram titulotenus cognoverit, quoniam exemplar aliquod nancisci non potuit, tractatum de S. Artemio tacens omiserit.

[35] [vindicalur adversus Casaubonum] Sed porro adjudicata S. Damasceno B. Artemii Vita, altera occurrit quæstio, de fide scilicet ejus dictis adhibenda. Certe Casaubonus in sua Exercitatione XIII ad Annales Baronii num. 38 [De reb. sacris et eccles. exercit., p. 270. Edit. Genev. 1655.] magnam conditori Annalium impendit laudem, quia pronuntiavit in multis ejus (Damasceni) scriptis fidem vacillare et compluribus ipsum scatere mendaciis. Casauboni sententiam amplexi sunt Joan. Ger. Vossius et Gulielm. Cave protestantes et quidam levioris armaturæ catholici. Verum quam sublestum sit istiusmodi judicium ex eo liquet, quod Baronius hasce notas vacillantis fidei et mendacii non in Damascenum sed in Joannem Malalam impingit. En rei totius series. Postquam retulisset ad annum Christi 31 § LXXV Baronius ex Eusebio historiam statuæ, ab hæmorhoissa Paneade erectæ, subdit: Hactenus de his Eusebius. Porro recenset Joannes Damascenus [Joan. Damasc. Oper., t. I, p. 368.] ex chronico Joannis, Antiochiæ episcopi cognomento Malalæ, supplicem libellum, oblatum, Philippo, tetrarchæ Trachonitidis regionis, ut de beneficio, quod acceperat, liceret in perpetuum ejus monumentum erigere statuas. Sed quum in multis ejus scriptis fides vacillet et compluribus scatere mendaciis cognoscatur, indignum putavimus his nostris chartis intexere.

[35] [S. Damasceni sinceritas,] Verum utri horum vacillantis fidei et mendaciorum accusationem impingit Baronius? Joannine Damasceno an Malalæ? Certe dum alio loco nempe ad annum Christi 604 § XXXIX, auctoritatem Damasceni, asserentis animam Trajani ab inferno precibus S. Gregorii Magni liberatam fuisse, declinat; non recurrit ad vacillantem ejus fidem aut mendacia, quibus verbis difficultatem commode solvere poterat: ast alio prorsus modo rem pertractat; nam primum ab omni imposturæ suspicione virum sanctissimum immunem reddit, nihilque ab ipso commentitium esse factum vel excogitatum, constanter asserit: sed quod ipse (Damascenus) vere factum accepit ac credidit, hoc ipsum quomodo audivit, scriptis suis bona fide mandavit. At in his, quæ ad rerum gestarum veritatem spectant, quam frequenter accidat falli etiam prudentissimos, non in antiquis tantummodo, sed et in his, quæ facta dicuntur in eodem loco, quo ipsi sunt et quo vivunt tempore, quum usus doceat, pluribus demonstrare supervacaneum putamus. Et quibusdam interjectis, in exemplum adducit Baronius S. Gregorium Nazianzenum, qui in oratione de S. Cypriano, duos homonymos Nicomediensem magum et Carthaginensem episcopum in unum confudit [Greg. Naz. Op., t. I, p. 437. Edit. Paris. 1778.] . Hæc sufficiunt ad monstrandum, quam longe a Baronii mente abfuerit in Damascenum tantam intorquere calumniam. Cæterum Allatius, Combefisius et Le Quien, hanc orationem, in qua de Trajano agitur, Damasceno adjudicant et inter libros supposititios reponunt [Joan. Damasc. Oper., t. I, p. 583.] .

[36] [et arguitur Malalæ nugacitas.] Quod si Baronii verba sæpius citata Joanni Malalæ applicemus, eadem omni ex parte conformia reperiemus cum iis quæ saniores critici de eodem Joanne pronuntiant. Sic Fabricius in Bibliotheca græca [T. VII, p. 446. Edit. Hamburg. 1801.] Joannes, inquit, Antiochenus, cognomento Malalas, diversus ab altero Joanne monacho Antiocheno, itidem chronographo atque similia passim tradente et similibus delectato fabulis. Gulielmus Cave, licet Malalam excusare nitatur, dum antiquiorem illum facit, quam alii, fatetur tamen [Cave. Hist. lit., p. 372. Edit. Genev. 1720.] eum fabulosum esse et nugarum plenum. Pagius in Critica Baronii ad annum 107, § III habet Joannem Fellum, episcopum Oxoniensem, consilium suscepisse Malalæ chronici edendi, sed, inquit, posteaquam comperit, auctorem fuisse nullius judicii et librum fabulis scatere, noluit eum edendo, tum prælo tum opera sua abuti. Ex hactenus dictis manifestum fit, non Joanni Damasceno, sed Joanni Malalæ impactam a Baronio notam vacillantis fidei et mendaciorum, imo Damascenum sincera fide semper retulisse, quæ ab aliis didicerat; ita ut nihil occurrat, quod ejus auctoritatem labefactare possit [Cfr Prolegom. in Joan. Malalam, p. XLV. Edit. Bonn. 1831.] : quin eumdem propterea a nota nimiæ quandoque credulitatis vindicare velimus

ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΗΓΟΥΝ ΕΞΕΓΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΑΙ ΕΝΔΟΞΟΥ ΜΕΓΑΛΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΚΑΙ ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟΥ ΑΡΤΕΜΙΟΥ, ΣΥΛΛΕΓΕΝ ΑΠΟ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΑΣΤΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΦΙΛΟΣΤΟΥΓΙΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΤΙΝΩΝ, ΠΑΡΑ ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ.

Artemius, martyr Antiochiæ (S.)

AUCTORE JOANNE MONACHO.

Caput I. Fontes historiæ S. Artemii, status imperii sub Constantino Magno.

Τὰ τοῦ μεγάλου καὶ ἐνδόξου μάρτυρος Ἀρτεμίου διηγεῖσθαι μέλλων ἀνδραγαθήματα, καὶ τὴν ἄθλησιν, τὴν τε ἄνωθεν αὐτοῦ καὶ ἐκ προγόνων οὐσαν εὐγένειαν, ὦ ἱερᾶ πανήγυρις καὶ θεοσύλλεκτον σύστημα, αὐτὸν ἐκεῖνον ἐπικαλοῦμαι τὸν μάρτυρα, καὶ τὴν ἐπισκιάζουσαν αὐτῷ χάριν τοῦ πνεύματος, συλλήπτορα μοι γενέσθαι τοῦ λόγου καὶ συνεπίκουρον· καὶ αὐτοὺς ὑμᾶς ἐν παρακλήσει ποιοῦμαι τῶν ὑμετερων εὐχῶν προσδεόμενος, ἵν᾽ εὐοδόν μοι καὶ άπρόσκοπον γένηται τουτὶ τὸ ἐγχείρημα, καὶ κατευθύνον πρὸς ἥν περ᾽ ἐξώρμησα τοῦ μαρτυρίου αὐτοῦ καὶ τῆς ὁμολογίας διήγησιν καὶ μήτις μοι ταῦτα ἐγχειροῦντι ἐπιμεμφέσθω, ἀφορῶν εἰς τὸ πρῶτον καὶ ἀρχαῖον τοῦ θαυμασίου τούτου καὶ ἀοιδίμου ἀνδρὸς ὑπόμνημα· ὁ γὰρ ἐκεῖνο συντάξας, ὡς ὁ τοτε καιρὸς ἀπῄτει, καὶ ὡς εἶχε δυνάμεως ἔγραψε, πολλῷ θορύβῳ καὶ ταραχῇ τῶν τοτε πραγμάτων συνεχομένων: οὐ μὲν οὖν οὐδὲ αὐτὸς τὶς ἦν τῶν περιεσκεμμένων τε καὶ περὶ λογους ἐσπουδακότων, ἀλλ᾽ ἁπλοῦς τὶς καὶ ἀπέριττος μόνης τῆς ἀληθείας πεφροντικὼς, καὶ τὸ λέγεῖν ὅπως οὖν στοχαζόμενος· καὶ κατὰ τὴν παροιμίαν ἄκρω δακτύλω, τῆς ἱερᾶς τῶν λόγων παιδείας ἁψάμενος.

[2] Ὥσπερ οὖν οὐδὲ αὐτὸς ἐγὼ ἀκρόυντως ἔχω καὶ ἱκανῶς πρὸς τὴν τοῦ λόγου διήγησιν, κᾂν ὁ πόθος τοῦ μάρτυρος καθέλκῃ καὶ τυραννεῖ μοῦ τὸν λογισμὸν καὶ πρὸς τὸ λέγειν βιάζεται, ἐπαινετὸς μὲντοι τῆς προθυμίας καὶ τῆς περὶ τὸν μάρτυρα πίστεως, ὅτι κᾷν ὁποσοῦν ἐτόλμησεν ἅψασθαι τῆς περὶ τὸ μαρτύριον αὐτοῦ δίηγήσεως, μάλιστα τοῦ ἀποστάτου καὶ ἀσεβοῦς Ἰουλιανοῦ παραγγείλαντος τοῖς ἀλισκομένοις ἐπὶ τὸ τοῦ Χριστοῦ μαρτύριον μήτε ὑπόμνημα, μήτε ἄλλην τὴν ὁιανοῦν ποιεῖσθαι ἀναγραφὴν, καθὼς οἱ πρότερον βασιλεῖς ἐνομοθέτησαν, ἀλλὰ τοὺς πλείονας αὐτῶν ἀναπολογήτους ἀπόλλυσθαι· τούτου τοῦ παραγγέλματος πανταχοσε καταφοιτήσαντος, ἐκολαζόντο μὲν οἱ τὸν Χριστὸν ὁμολογοῦντες· κατὰ δὲ τὸ κρατοῦν ἔθος, οὐδεὶς τῶν ἐκ τοῦ δήμου κομενταρισίων, ἠ τῶν λεγομένων ταχυγράφων, προνοιαν ἐποιεῖτο τοῦδε τοῦ παραγγελματος· ἐσπούδαζε γὰρ ὁ παράνομος, καὶ αὐτὴν τῶν μαρτύρων ἐξαφανίσαι τὴν εὐκλεῖαν· μόλις οὖν τινὲς ἐν ζοφεροῖς τισὶ καὶ ἀλαμπέσι τοποις κατακρυπτόμενοι, τοιούτων ἐφάπτεσθαι ἐτόλμων ὑπομνημάτων, τὴν τοῦ κρατοῦντος δεδιττόμενοι ἀγριότητα· πολλαὶ μὲν οὖν μυριάδες ἀνὰ πᾶσαν τὴν οἰκουμένην τῶν χριστιανῶν κατεφθείροντο, μηδὲ μιᾶς τινὸς κατὰ τὸ κρατοῦν ἔθος ἀξιούμενοι ἐρωτήσεως· ἀλλὰ τοῦτο μὲν οὐδὲν παρέβλαψε τοὺς ἀθλητὰς τοῦ Χριστοῦ, τοῦ μὴ τυχεῖν ὑπομνήματος· ὧν γὰρ τὰ ὀνόματα ἐν οὐρανοῖς Θεὸς ἀπεγράφετο, οὐδεμία τὶς ἦν χρεία τῶν παρ᾽ ἀνθρώποις ὑπομνημάτων· ἀλλὰ περὶ μὲν τούτων ἄλις.

[3] Ἐγὼ δὲ, ὦ ἱερὰ πανήγυρις, καὶ Χριστοῦ λαὸς θεοσύλλεκτα, ἔθνος ἅγιον καὶ βασίλειον ἱεράτευμα, πολλοῖς ἐντυχὼν συγγραάμμασι, καὶ μάλιστα τῶν τὰς ἱστορίας καὶ πράξεις τῶν βασιλέων συνταξαμένων, ἔπειτα δὲ καὶ τῶν περὶ τὴν ἐκκλησιαστικην ἱστορίαν σπουδασάντων, καὶ τὸ τοῦ μάρτυρος εὑρὼν ὄνομα ὧδε κἀκεῖσε διαθαρυλλούμενον τε καὶ περιφερόμενον, καὶ ἄνδρα περιφανῆ τε καὶ διαβόητον πάντων αὐτὸν ὁμολογούντων, οὐκ ᾠήθην ταῦτα τῆς λήθης ἐνθάψαι βυθοῖς, ἀλλ᾽ εἰς τὸ φανερὸν ἀγαγεῖν, καὶ ὑμῶν προυθῆναι ταῖς ἀκοαῖς, ὡς πιλόχριστοις τε οὖσι καὶ φιλομάρτυσι ἵνα μὴ ἐν ὀλίγαις τισὶ συλλαβαῖς τὰ τηλικαῦτα ἐπηλυγάζωνται τοῦ θείου μάρτυρος πλεονεκτήματα· ἅμα τὲ καὶ ὑμῶν κατευφράναι σπεύδων τὰς ἀκοὰς, ἐκ τὲ τῶν τῆς ἱστορίας διηγημάτων, καὶ τῶν ἀρτίως ἀναφανέντων τοῦ μάρτυρος ἀνδραγαθημάτων.

[4] Πολλοῖ μὲν οὖν τῶν τὰς ἱστορίας γραψάντων τοῦ ἀοιδίμου τούτου ἀνδρὸς ἐμνημόνευσαν, Εὐσέβιος τε ὁ Παμφίλου ὀνομαζόμενος, καὶ Σωκράτης ὁ τῆς Ναυάτου αἱρέσεως, καὶ Φιλοστόργιος ὁ τῆς Εὐνομίου καὶ αὐτὸς ὑπάρχων αἰρέσεως, Θεοδώρητος τε καὶ ἄλλοι πλείονες· ὧν ὁ μὲν Εὐσέβιος ἐν τοῖς χρόνοις τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου ὤν τε καὶ γνωριζόμενος, καὶ τότε ἐπισκόπων ὑπάρχων ὁ λογιώτατος, παρεισάγει τὸν μάρτυρα τῆς συγκλήτου βουλῆς ἕνα τυγχάνοντα καὶ γνώριμον εἰς τὰ βασιλέως ὑπαρχόντα, καὶ τῆς περὶ τὸν Κωνστάντιον τὸν αὐτοῦ ὑιὸν ἑταιρίας, εἰτ᾽ οὖν φιλίας, σπουδαστὴν ἀκριβέστατον· φαίνεται γὰρ ὁ μακάριος μηδὲ πώποτε τῆς πρὸς τὸν Κωνστάντιον φιλίας ἀποσπασάμενος, τὸ ἔνδοξον αὐτοῦ καὶ μεγαλουργὸν ὑποφαίνων τῆς φύσεως. Ὁ δὲ γε Φιλοστόργιος, εἰ καὶ διάπυρος ἐραστὴς τῆς Εὐνομίου ὑπάρχει αἱρέσεως, ἀλλ᾽ ὅμως ὑπὲρ πάντας ἐκθειάζει τὸν μάρτυρα, πολλὴν τινα τὴν ἔνστασιν καὶ ἀκρίβειαν τῶν αὐτοῦ πράξεων ποιησάμενος, ἐκ τῶν ἄνωθεν χρόνων τὴν τῷ μάρτυρι προσοῦσαν εὐγένειαν ὑποσημῃνάμενος, καὶ πρὶν ἤ τῶν τοῦ μαρτυρίου ἀγώνων ἐφάψασθαι. Ἄρξομαι τοίνυν κᾳγὼ τῆς κατ᾽ αὐτοῦ ἱστορίας, ὡς αἵ τῶν παλαιῶν διαγορεύοσιν δέλτοι.

[5] Τῆς εἰδωλολατρείας ἄρτι καταπαυθείσης, καὶ τῆς τῶν δαιμόνων ἀπάτης κατασβεσθείσης, ἐκ τῆς γενομένης φιλανθρωφίας παρὰ τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ιησοῦ Χριστοῦ περὶ τὸν μακαρίον καὶ ἀοίδιμον Κωνσταντῖνον, τὸν ὑπέρλαμπρον καὶ εὐσεβῆ βασιλέα, τὸν τοῦ Κώνσταντος ὑιὸν καὶ τῆς μακαρίας Ἑλένης, ὅπως τὲ αὐτὸν ἐκ τῆς ματαίας τῶν εἰδώλων πλάνης ἀπεκαλέσατο, καὶ τῆς τοῦ ζωοποιοῦ σταυροῦ έν οὐρανῷ ἐπιδείξεως, πῶς τὲ τῶν ἐχθρῶν καὶ παρανόμων βασιλέων περιεγένετο διὰ τῆς τοῦ τιμίου σταυροῦ ἐνεργείας τὲ καὶ δυνάμεως, καὶ πῶς τὸ χριστιανῶν θεοφιλὲς ὑψώθη κέρας, ὑπὸ τῆς αὐτοῦ προθυμίας καὶ πίστεως, συγκρουτόμενον τὲ καὶ συναυξανόμενον, ὥστε τὸ τοῦ Χριστοῦ κήρυγμα πᾶσαν πληρῶσαι τὴν οἰκουμένην, καθαιρεθῆναι δὲ πάντας τοὺς βωμοὺς τῶν εἰδώλων καὶ ξόανα καὶ ναοὺς ἅπαντας ὅποι ποτὲ γῆς ἐτύγχανον, ἀνοικοδομεῖσθαι δὲ τὰς τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίας, ἃς οἱ μισόχριστοι καὶ δυσσεβεῖς βασιλεῖς κατηνάλωσαν.

[6] Τούτων οὖν γινομένων, οὐκ ἤνεγκεν τὴν τοσαύτην μεταβόλην ὁ τοῖς καλοῖς βασκαίνων διάβολος, ἀλλ᾽ ἤγειρε ζάλην καὶ τάραχον διὰ τῶν αὐτοῦ οἰκείων ὑπασπιστῶν. Ἄρειος γὰρ ὁ τῆς μανίας ἐπώνυμος, τῆς ἐν Ἀλεξανδρείᾳ ἐκκλησίας ὑπάρχων πρεσβύτερος, δεινῶς τε ταύτην ἐτάραξε· δόγμα κινήσας παράνομον καὶ πάσης βλασφημίας ἀνάμεστον· ἔφασκε γὰρ τὸν ὑιὸν τοῦ Θεοῦ τὸν μονογενῆ, τὸν προαιωνίον, κτίσμα εἶναι, καὶ τῆς τοῦ Θεοῦ καὶ πατρὸς οὐσίας ἀλλότριον· διὰ τοῖ ταῦτα ἡ ἐν Νικάιᾳ τῶν ἁγίων τριακοσίων δεκαοκτὼ πατέρων ἀθροίζεται σύνοδος, καὶ τὸν Ἄρειον καθελούσα, τὸν ὑιὸν τοῦ Θεοῦ καὶ κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν κηρύττει τοῦ πατρὸς ὁμοούσιον· ἀλλὰ ταῦτα μὲν, αἵ τε τῶν ἔξωθεν ἱστορίαι διαγορεύουσιν, οὐκ ὀλίγοι δὲ τῶν ἡμετέρων διηκρίβωσαν τὲ καὶ κατετράνωσαν· ἑμοὶ δὲ περὶ ταῦτα διατρίβειν ὁ νῦν οὐχ ἁρμόσει καιρὸς, ἄλλης περὶ τούτων δεομένης ἀκριβεστέρας σχολῆς τὲ καὶ διασκέψεως· τὰ δὲ νῦν, τὸ φθάσαν αὐτὸν τοῦ βίου τέλος διηγήσομαι.

[7] Ὁ γοῦν φιλόχριστος βασιλεὺς Κωνσταντῖνος εἰς τὸ πρῶτον καὶ τριακοστὸν ἔτος προελθὼν τῆς αὐτοῦ βασιλείας, καὶ τοῦ δευτέρου ἐπιβᾶς, ἐπειδὴ ἐπύθετο τοὺς Πέρσας εἰς πόλεμον ἐπ᾽ αὐτὸν παρασκευαζομένους, ἄρας ἐκ τῆς ἑαυτοῦ πόλεως, ἄχρι Νικομηδείας ὤφθη τῶν Βιθυνῶν· ἐνθὰ καὶ τελευτᾷ τὸν βίον ἐξ ἐπιβουλῆς τῶν ἑαυτοῦ ἀδελφῶν, φάρμακον αὐτῷ δηλητήριον ἐκχεαμένων, ἀστήρος ὡς φασὶ κομήτου τὸν θάνατον αὐτοῦ προμηνύσαντος· ἦσαν δὲ τῷ Κωνσταντίνῳ ἀδελφοὶ πρὸς πατρὸς, οἵδε Δαλμάτιος, Ἀναβαλλιανὸς καὶ Κωνστάντιος· αὐτὸς γὰρ ἐξ Ἑλένης μόνος ἦν τῷ πατρὶ Κώνσταντι ἔτι ἰδιοτεύοντι· ἐκ δὲ τῆς θυγατρὸς Μαξιμιανοῦ, τοῦ Ἑρκυλλίου ἐπονομαζομένου Θεοδώρας ἕτεροι γεγόνασιν αὐτῷ παῖδες· ὅ τε προῤῥηθεὶς Δαλμάτιος καὶ Ἀναβαλλιανὸς καὶ Κωνστάντιος· οὓς καὶ καίσαρας ὁ Κωνσταντῖνος καὶ νοβελλησίμους ἐτίμησε. Τούτων ὁ Κωνστάντιος ἐκ τῆς συναφθείσης αὐτῷ γαμετῆς, γεννᾷ Γάλλον τε καὶ Ἰουλιανὸν, τὸν παραβάτην ἐπικληθέντα, διὰ τὸ τὸν Χριστὸν ἐξομόσασθαι, καὶ πρὸς τὴν ἑλληνικὴν ἀποκλίναι θρησκείαν· ὃς καὶ τὸν μέγαν τοῦ Χριστοῦ μάρτυρα καὶ πολύαθλον Ἀρτέμιον ἐν τῷ βασιλεύειν αὐτὸν ἐκόλασε, διὰ τὴν εἰς Χριστὸν πίστιν καὶ τὸν ζῆλον τὸν ἔνθεον· ἀλλὰ ταῦτα μὲν ὕστερον καὶ μετὰ χρόνου γενόνασιν.

[8] Ἐγὼ δὲ τὰ πεπράγμενα τοῖς ἄνω χρόνοις διηγησάμενος, ἐπὶ τὰ συμβάντα τῷ μάρτυρι πάλιν τρέψω τὸν λόγον· πῶς τε ὁ παράνομος καὶ παραβάτης Ἰουλιανὸς καὶ τινι τρόπῳ ἐπὶ τὸ τῆς βασιλείας ἦλθεν ἀξίωμα· καὶ πῶς ὁ τοῦ Χριστοῦ μάρτυς Ἀρτέμιος εἰς τὸ τῆς Χριστοῦ ὁμολογίας πανίερον ἔδραμε στάδιον. Ἀρτὶ τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου τελευτήσαντος, ἡ τῶν Ρωμαίων ἀρχὴ εἰς τρεῖς διῃρέθη ἀρχὰς, τῶν ὑιῶν αὐτοῦ, Κωνσταντίνου, Κωνσταντίου τε, καὶ Κώνσταντος, ταῦτας μερισαμένων· καὶ τῷ μὲν πρώτῳ Κωνσταντίνῳ αἱ ἄνω Γαλλίαι καὶ τὰ ἐπέκεινα Ἄλπεων, αἱ τε Βρεταννικαὶ νῆσοι, καὶ ἕως τοῦ ἑσπερίου ὠκεανοῦ κλῆρος ἐδόθησαν· τῷ δὲ γὲ Κώνσταντι, ὡς ὑστάτῳ, αἱ κάτω Γαλλίαι, ἤγουν ἡ Ἰταλία καὶ αὐτὴ Ῥώμη· ὁ δὲ Κωνστάντιος, ὁ δεύτερος τῶν Κωνσταντίνου ὑιῶν, ἦν ἐπὶ τῶν τῆς ἑώας τότε πραγμάτων πρὸς τοὺς Πέρσας ἀγωνιζόμενος, τὸ τῆς ἑώας ἀσπάζεται μέρος· καὶ τοτε Βυζάντιον μετονομασθὲν εἰς Κωνσταντινούπολιν καὶ νέαν Ρώμην, ποιεῖται βασίλειον, καὶ ἀπὸ τοῦ Ἰλλυρικοῦ μέχρι τῆς Προποντίδος, ὁπόσα ὑπήκοα Ῥωμαίοις, τὴν τε Συρίαν καὶ Παλαιστίνην καὶ Μεσοποταμίαν καὶ Αἴγυπτον, και τὰς νήσους ἁπασας, τῇ αὐτοῦ βασιλείᾳ καὶ πολιτείᾳ ὑποτελῆ καθίστησιν.

[Proœmium.] Egregia facinora et certamina haustamque a majoribus generositatem magni et gloriosi Martyris Artemii enarraturus, invoco, sacra et a Deo collecta congregatio, hunc ipsum Martyrem, eumque obumbrantem spiritus gratiam, mei sermonis fieri adjutorem ac conciliatorem. Vos etiam appello vestrarum precum indigens, ut facile et sine offendiculo sit hoc meum consilium, strataque via, quam inivi, confessionis et martyrii historiam decurram, tum etiam nequis ista tentantem reprehendat, dum respicit prima et antiqua documenta viri admirandi et celebrandi a. Qui enim hæc composuit, pro exigentia istius temporis, rebus tunc terrore et trepidatione confusis, id conscripsit. Neque vero iste versutus aut verborum captator erat, sed rectus et simplex, solius veritatis curiosus, contentus dicere candide, et juxta proverbium summo digito sacram eruditionem attingere.

[2] [Acta Martyrum, sub Juliano suppressa,] Quemadmodum igitur neque ego sufficiens sum ad historiam digne texendam, licet me meus in Martyrem amor alliciat et trahat atque ad dicendum cogat. Laudandus tamen est propter ejus dilectionem et fidem, qui ausus fuerit aliquid de martyrii historia attingere, præsertim quia apostata et impius Julianus sanciverat secundum legem priorum imperatorum, ne conscriberetur historia aut qualiscumque memoria eorum, qui martyrium fecerant, sed voluerat plerosque inglorios perire: qua quidem lege puniebantur Christi confessores. Unde effectum est, ut nullus publicus commentariensis aut exceptor horum historiæ curam habuerit. Studebat enim vir rebellis Martyrum gloriam eliminare. Ægre itaque aliqui in obscuris locis delitescentes, talia argumenta attingere ausi sunt, reliquis ferocitatem principis timentibus. Multa igitur Christianorum millia per universum orbem periere, nulla propter vigentem legem memoria dignati b. Sed istiusmodi gloriæ obliteratio nullatenus nocuit Christi athletis; quorum enim nomina scripta erant in cœlis, ii non indigebant ullius memoria apud homines. Sed de his jam satis.

[3] [eruenda ex historiis,] Equidem, sacra congregatio, popule Dei electe, gens sancta et regale sacerdotium, multa nactus documenta, maxime eorum qui tum historias et gesta imperatorum, tum ecclesiasticam historiam ordinarunt et digesserunt, et nomen Martyris istic celebratum inveniens, atque eumdem illustrem, cunctisque acclamantibus clarissimum, judicavi hæc oblivionis tenebris non esse sepelienda, sed in apertam lucem producenda, vobisque Christi martyrisque amantibus proponenda, tum ne in brevibus litteris tanta divini Martyris gloriæ delitescat, tum ut studiose vestras aures exhilarem per narrationem historiæ et fortia gesta Martyris, integre revelata.

[4] [quæ hic citantur] Multi igitur historici clarissimum virum memorant, Eusebius, Pamphili cognominatus c, Socrates ex Novati d et Philostorgius ex Eunomii hæresi e, Theodoretus f et alii plures. E quibus Eusebius, temporibus Constantini Magni clarus et omnium tunc episcoporum doctissimus, dicit, Martyrem unum e senatoribus et in domo imperatoria clarum fuisse et studiose coluisse non solum amicitiam sed et familiaritatem Constantii ejus filii: numquam enim a familiaritate Constantii avulsus fuit, indicia præbens nobilis et magnanimis indolis. Philostorgium quod attinet, licet ardens Eunomii propugnator, Martyrem tamen super omnes extollit, et cum magna arte atque accuratione res gestas ejus enarrat, et ab antiquis temporibus nobilitatem Martyris repetit, priusquam certamina martyrii describere incipiat. Incipiam itaque sequens ejus historiam, secundum ea, quæ tradunt libri antiqui.

[5] [Ecclesia, a Constantino exaltata,] Jamjam declinabat idolatria et dæmonum fraudes extinguebantur per misericordiam, quam magnus Deus et salvator noster Jesus Christus impendit beato et venerabili Constantino, illustri et pio imperatori, filio Constantis et beatæ Helenæ, quatenus eum ab inani idolorum errore revocavit, et per vivificæ crucis cœlestem apparitionem, ejusque opem et virtutem reges inimicos et scelestos superavit, ac cornu christianorum exaltavit, quod ejus ope et fide ita confortatum et auctum fuit, ut Christi prædicatione totus impleretur orbis, idolorum altaria, simulacra et templa ubicumque terrarum destruerentur, et instaurarentur Dei ecclesiæ, quas impii et Christum exosi imperatores everterant.

[6] [ab Ario impetitur.] Dum hæc fierent, tantam rerum vicissitudinem non ferens dæmon, bonis invidens, suorum fautorum ope procellam et turbinem excitavit. Etenim Arius, Alexandrinæ ecclesiæ presbyter, a quo error nomen mutuavit, horrendam tempestatem commovit, falsam et blasphemiis plenam doctrinam emittens: dicebat enim unigenitum Dei Filium, ante sæcula natum, creaturam esse et alienum a substantia Dei et Patris. Quapropter convenere Nicæam trecenti et octodecim patres, qui Arium damnarunt et declaraverunt filium Dei Jesum Christum Dominum Patri esse consubstantialem. Verum hæc aliæ historiæ commemorant, et non pauci e nostris accuratius tradiderunt et descripserunt: mihi autem de his, quæ accuratioris et otii et studii indigent, in præsens disserere non vacat: quoad nunc attinet passionem Martyris narrare festino.

[7] [Constantinus Magnus inter filios] Igitur Constantinus, piissimus imperator annum regni trigesimum primum prætergressus, et incipiente secundo, audivit Persas adversus illum moliri bellum. Profectus ex propria urbe, usque Nicomediam Bithyniæ venit, et istic ex conjuratione fratrum suorum, illi venenum propinantium, cometa quoque ejus mortem præsagiente, obiit g. Habebat autem ex patre fratres, Dalmatium, Anabalianum et Constantium. Ipse enim unicus filius erat Helenæ ex patre adhuc privato. Ex Theodora vero, Maximiani Herculii filia, reliqui liberi prodierant, nempe Dalmatius, Anabalianus et Constantius. Hos vero Constantinus cæsares et nobilissimos h fecerat; Constantius autem ex legitima conjuge procreavit Gallum et Julianum, Apostatam cognominatum, quia renuntiavit Christo et ad cultum gentilium declinavit. Hic imperium adeptus insignem et multorum certaminum pugilem Artemium, supplicio affecit propter fidem in Christum et cœlestem ejus ardorem. Sed hæc infra et secundum ordinem temporum.

[8] [partitur imperium] Posteaquam vero superioribus temporibus acta attigero, ad ea, quæ Martyri contigere, sermonem convertam: exponam igitur, quomodo impius et apostata Julianus ad imperatoriam pervenerit dignitatem, et Christi Martyr Artemius beatum cursum compleverit. Defuncto magno Constantino, Romanum imperium in tres divisum est partes inter tres ejus filios, Constantinum, Constantium et Constantem. Primogenito Constantino Galliæ Transalpinæ, insulæ Britannicæ et regiones usque ad Oceanum Occidentalem hereditate obtigere. Constanti vero, tamquam natu minimo Galliæ Cisalpinæ, Italia et ipsa Roma. Constantius demum, secundo genitus filius Constantini, tunc Orienti et bello Persico præpositus, Orientem accepit, qui Byzantii nomine in Constantinopolim et Novam Romam commutato, eam principem regni fecit urbem, et ab Illyrico usque ad Propontidem, ubicumque Romanum imperium extendebatur, Syriam quoque et Palæstinam, Mesopotamiam et Ægyptum sub suo imperio et potestate constituit.

ANNOTATA.

a Ex his verbis liquido deducitur, scriptori nostro, præter Philostorgium, documenta, fide digna, imo et coæva præluxisse, quoniam tunc scribebantur, quando tempora erant adhuc terrore et trepidatione confusa.

b Scriptor noster dicit, quod in persecutione Juliani πολλαι μυριάδες, quod verti in multa millia, occubuerint: est nempe numerus certus pro incerto, ita ut his verbis indicentur plurimi christiani martyrium passi. Non itaque audiendus est Dodwellus, qui in Dissert. Cyprianica XI § XCI de Paucitate Martyrum dicit, Julianum Christianis martyria invidisse et sævitiæ notam fugisse, quam viderat incurrisse persecutores. Si quos Martyres fecit, eos tamen alio quovis, præsertim majestatis, quem captabat avidissime, prætextu, interfecit. Et certe apertam persecutionem vitandam variisque artibus, specietenus innocuis, ad abolitionem christiani nominis viam sibi sternendam existimavit Cæsar. Quapropter ad hunc persecutionis modum, longe periculosissimum, referenda sunt verba Prosperi Aquitani in suo Chronico [Canis. Monum., t. I, p. 292. Edit. Amsteld. 1725.] : Juliano ad idolorum cultum converso, blanda persecutio fuit, illiciens magis, quam impellens ad sacrificandum, in qua multi ex nostris voluntate propria corruerunt. Sed vehementer a veroaberraret ille, qui ex istiusmodi locutionibus, apud scriptores hujus ætatis frequentibus, sibi nullos aut paucissimos fuisse sub Juliano Martyres fingeret. Martyrologium Romanum triginta quinque martyria distinctis diebus recenset: et S. Gregorius Nazianzenus nos edocet, qua industria et sitim christiani sanguinis restinxerit et effugerit imperator violentiæ crudelitatisque notam; sic enim loquitur Oratione IV in Julianum, num. 61 [Greg. Naz. Oper., t. I, p. 105. Edit. Paris. 1778.] : Quum potentia in persuasionem et coactionem divisa sit, ita se comparavit, ut quod inhumanius erat, hoc est, vim et tyranidem populari turbæ civitatibusque permitteret, utpote quarum vesana audacia propter temerarios animorum motus, præciptesque ad omnia impetus effrenatior esse videretur: idque haud publico edicto, verum ex eo quod impetum audaciamque minime reprimebat, velut proposita quadam lege non scripta, id se velle promulgans. Quod autem lenius atque humanius erat, magisque imperatorem decebat, id sibi videlicet assumit, nempe suadendi atque illiciendi partes. Nec tamen id quidem usquequaque retinuit. Atque hac ratione conciliari possunt quæ habent scriptores antiqui et de artibus Juliani, adversus christianos citra sanguinis effusionem instructis et de multiplici martyrio occisorum in commotionibus popularibus.

c Eusebius Pamphili seu Cæsareensis, anno 339 defunctus, non potuit agere de martyrio S. Artemii, sub Juliano anno 363 passi: proindeque ex hoc scriptore haurire solum possumus, quæ refert auctor noster, nempe fuisse senatorem et Constantio imperatori familiarem. Atque hæc ipsa inter Eusebii opera, quæ exstant, non reperiuntur: scimus multa ejus scripta interiisse [Ceillier. Auteurs ecclésiast., t. IV, p. 213.] .

d Socrates historicus nullo verbo Artemium nostrum ejusve passionem attingit: ideo forsan hic citatur, quatenus facta quædam, a scriptore nostro relata, auctoritate Socratis confirmentur.

e Philostorgii historia non superest; ejus vero compendium a Photio concinnatum, nullam S. Artemii facit mentionem.

f Theodoretus, lib. III, cap. XVIII, dicit: Artemium quoque, qui dux militum fuerat per Ægyptum, eo quod temporibus Constantii, quum magistratum illum gereret, plurima deorum simulacra confregerat, non solum bonis exuit, verum etiam capite truncavit. Hæc et hujusmodi alia commissa sunt ab illo, quem gentiles mansuetissimum et ab iracundia alienissimum prædicant. Martyris nostri mortem commemorat Ammianus Marcellinus, gentilis, his verbis, lib. XXII, c. II: Tunc et Artemius ex duce Ægypti, Alexandrinis urgentibus atrocium criminum mole, supplicio capitali mulctatus est.

g Inter omnes auctores coævos aut subæquales solus Philostorgius memorat venenum propinatum, causam mortis Constantini Magni; quum dicit, lib. II, cap. XVI: Constantinum, cum tricesimum ac secundum annum imperii sui ingressus esset, veneno a fratribus suis necatum esse Nicomediæ. Cumque exitus vitæ jam instaret, compertis insidiis, testamentum scripsisse, quo mandabat, ut in auctores cædis animadverteretur; jussisseque, ut ex liberis suis is qui primus advenisset, pœnas de illis sumeret, ne forte ipsi quoque simili fraude ab illis exstinguerentur. Porro testamenti tabulas a Constantino traditas esse Eusebio, Nicomediensi episcopo. Hunc vero metuentem ne imperatoris fratres eas requirerent, et quid in illis scriptum esset, cognoscere cuperent, tabulas in mortui manu reposuisse, et in vestibus ejus occultasse. Cum itaque illi, sicut suspicatus fuerat Eusebius, testamenti tabulas requisiissent, Eusebium respondisse: se quidem eas accepisse, sed statim eas in manus Constantini ipsius reddidisse. Postea vero eumdem Eusebium, cum testamenti tabulas rursus abstulisset, eas tradidisse Constantio, Constantini filio, qui fratrum suorum adventum præverterat. Hunc vero non multo post, ea quæ pater testamento mandaverat, exsecutum esse. Ast venenum et hujusmodi testamentum tamquam fabulas habet Tillemontius in Historia imperatorum, nota 76, in Constantinum.

h Nobilissimus, ait Du Cange hoc verbo, erat epitheton honorarium, tributum imperatorum filiis; derivatum quandoque ad collaterales imperatoriæ familiæ. Cfr. Zozimus Hist. lib. II, cap. XXXIX, Cod. Theodos, l. un. de Privil. dom. Augustæ (x, 25), l. XXI de Lustrali conlat. (XIII, 1).

Cap. II. Constantius, vita functis fratribus, solus imperator, consortem imperii post Gallum assumit Julianum.

Ὁδὲ μέγας Ἀρτέμιος συνῆν τῷ Κωνσταντίῳ ἐν παντὶ καιρῷ τε καὶ πράγματι, ὡς ἅ τε φίλος ἄριστος, καὶ τῶν ἐπ᾽ ἀρετῇ καὶ παιδείᾳ λαμπρυνομένων, καὶ τῆς χριστιανῶν πίστεως διάπυρος ἐραστὴς· πατρίδος καὶ γένους αὐτοῦ ἀνάγραπτον μνήμην οὐδεὶς ἡμῖν παρεδέδωκεν, πλὴν ὅτι τῶν εὐπατριδῶν καὶ μεγάλων ὑπῆρχεν ὁ τρισμακάριστος· ἐξ ὧν καὶ ταδὲ τὰ περὶ αὐτοῦ ἀναγέγραπται, ὁτι τὰ πανάγια λείψανα τῶν τοῦ Χριστοῦ ἀποστόλου Ἀνδρέου καὶ Λουκᾶ καὶ Τιμοθέου, αὐτὸς ἐστιν ὁ τὴν ἀνακομιδὴν αὐτῶν ὑπὸ Κωνσταντίου ποιήσασθαι κελευσθεὶς, ὡς προἳὼν ὁ λόγος διδάξει· ἐγὼ δὲ ἅπαντα ταυτᾶ καθεξῆς διηγήσομαι ἐπὶ τοὺς χρόνους διαβαίνων καὶ ἐκτιθέμενος κατὰ τὴν δεούσαν τῶν πραγμάτων ἀκρίβειαν· ὡς οὖν εἴρηται, τῶν βασιλέων τριῶν τυγχανόντων, καὶ τῆς αὐτοῦ μοίρας ἑκάστου οὐτῶν βασιλεύοντος, ὁ πρῶτος αὐτῶν Κωνσταντῖνος τῆς οἰκείας μερίδος ἀπαναστὰς, καὶ πρὸς τὴν τοῦ ἐσχάτου ἀδελφοῦ κληροδοσίαν ἐπανελθὼν, ἐκείνου πρὸς τὴν Ρὥμην ἀποδημήσαντος, ἐπεχείρει τὶ τῶν ἀδίκων κατὰ τοῦ ἀδελφοῦ διαπράξασθαι· καὶ αὐτὸν μὴ πάροντα διέβαλλεν, ὡς οὐ καλῶς τῶν πραγμάτων διανεμηθέντων, καὶ ὅτι πλεῖστον μέρος τῆς αὐτῷ προσηκούσης ἀρχῆς ἐσφετερίσατο· οἱ δὲ τῆς χώρας στρατηγοὶ τε καὶ φύλακες, οὓς ὁ Κώνστας ἐχειροτόνησεν, οὐκ ἔφασαν χωρὶς τῆς ἐκείνου γνώμης τε καὶ βουλῆς δύνασθαι τὶ μικρὸν ἢ μέγα μετακινεῖν· ἀνόσιον γὰρ· ὁ δὲ πρὸς πόλεμον ἀποδύεται, καὶ ὅπλα κινεῖ κατὰ τοῦ μηδὲν ἀδικήσαντος· πίπτει τοίνυν ὁ Κωνσταντῖνος ἐν τῷ πολέμῳ μαχόμενος· καὶ τῆς μερίδος τῶν ἀλλοτρίων ἐπιθυμῶν, καὶ ἅπερ ἐδόκει βεβαίως κρατεῖν προσαπώλεσεν.

[10] Ὁ τοίνυν τούτου λαὸς ἀποκλίνει πρὸς Κώνσταντα, καὶ γίνεται πάσα ἡ τῆς ἑσπέρας ἀρχὴ ὑπ᾽ ἐκείνῳ μηδὲν περὶ ταύτης σπουδάσαντι· τοῦ Θεοῦ ταῦτα δικάσαντος, μὴ κίνει ὅρια πατέρων σου, μὴ δὲ τοῦ πλησίον καθάπτου τῆς αὔλακος· ὁ γὰρ κατὰ τοῦ πλησίον πονηρευόμενος, αὐτὸς ἑαυτῷ συνάγει τὸν ὄλεθρον, τὴν τοῦ Θεοῦ δίκην ἐφ᾽ ἑαυτὸν ἐπισπώμενος. Βασιλεύι τοίνυν ὁ Κώνστας εφ᾽ ὅλης τῆς ἑσπερίου ἀρχῆς, τὰς δυὸ κληροδοσίας εἰς ἓν συναψας, καὶ μίαν ἀρχὴν ἀμφότερα τὰ μέρη στησάμενος· οὐ πολὺς ἐν μέσῳ καιρὸς, καὶ ὁ Κώνστας εἰς κώμους καὶ μέθας ἐναποκλίνας, καὶ ἀλλόκοτους ἐρώτων διαγωγὰς, ῥᾳθύμως τὴν ὅλην ἀρχὴν διεπέττευε, τὸ τῆς βασιλείας μεγέθος ἐξερχόμενος· ἐπιβουλεύεται τοιγαροῦν καὶ αὐτὸς παρὰ τινος τῶν στατηγῶν Μαγνεντίου, καὶ μετὰ τῆς βασιλείας προσαπόλλυσι καὶ τὸ ζῇν· τούτου πεσόντος, κρατεῖ τῆς αρχῆς ὁ Μαγνέντιος, μεθ᾽ οὑ τῆς τυραννίδος συναπελάβοντο Νεποτιανὸς καὶ Βρεττανίων.

[11] Ταῦτα μαθὼν ὁ Κωνστάντιος ἐκ τῶν τῆς ἀδελφῆς γραμμάτων, ἀπάρας ἐκ τῆς ἀνατολῆς, καὶ πρὸς τὴν ἑσπέραν γενόμενος, συνάπτει πρὸς ἀμφοτέρους πόλεμον, καὶ κατὰ κράτος νικᾷ, τοῦ Βρεττανίωνος πρὸς αὐτὸν ἀποκλίναντος· ὅτε καὶ τὸ τοῦ σταυροῦ σημεῖον μεγίστον τε καὶ δεινῶς ἐκφανὲν ἅπαν, ὥς ὑπεραστράπτειν τῷ πληκτικῷ τῆς αἴγλης τῆς ἡμέρας τὸ φῶς, ἐπὶ τῶν Ἱεροσολύμων ὤφθη περὶ τρίτην ὥραν μάλιστα τῆς ἡμέρας, τῆς ἑορτῆς τῆς λεγομένης πεντεκοστῆς ἐνεστηκυΐας, διῆκον ἀπὸ τοῦ κρανίου λεγομένου τόπου, ἀχρὶ τοῦ ἐλεῶνος ὄρους, ὅθεν ὑπῆρχεν ὁ σωτὴρ τὴν ἀνάλεψιν ποιησάμενος· κρατεῖ τοίνυν τῆς βασιλείας ἁπάσης Κωνστάντιος τῶν τοῦ μεγάλου Κωνστατίνου ὑιῶν μόνος ὑπολειφθεὶς.

[12] Ἀτενίσας οὖν πρὸς τὸ τῆς αρχῆς μέγεθος, καὶ εἰλιγγιάσας, ὡς ἅτε δὴ ἄνθρωπος ὤν, καὶ μὴ ἔχων τὸν ἐκ τοῦ γένους αὐτοῦ συνασπίζοντα, οὐτε γὰρ αὐτῷ παῖς ἐγεγόνει, οὔτε τίς τῶν ἀδελφῶν κατελέλειπτο, καὶ δείσας μὴ τὶς αὐτῷ πάλιν ἐπανασταίη τύραννος κατὰ τῆς αὐτοῦ βασιλείας ἐξανιστάμενος, σκέπτεται τῶν συγγενῶν τινὰ λαβεῖν σύγκληρον, καὶ τῆς βασιλείας ὑπασπιστὴν. Ὁ δὴ καὶ πεποίηκε, Γάλλον τὸν Ἰουλιανοῦ ἀδελφὸν καίσαρα προστησάμενος· ἀνεψιὸς δὲ πρὸς πατρὸς ὁ Γάλλος ἤν αὐτῷ· Κωνσταντῖνος γὰρ ὁ Γάλλου καὶ Ἰουλιανοῦ πατὴρ, ἀδελφὸς ἦν Κωνσταντίνου τοῦ μεγάλου. Τοῦτον οὖν ἐν τῷ Σιρμίῳ προχειρισάμενος, γυναῖκα τε αὐτῷ ζεύγνυσι τὴν ἑαυτοῦ ἀδελφὴν Κωνστάντιος, πίστεως καὶ βεβαιότητος χάριν· καὶ ἄρχοντας αὐτῷ δίδωσιν αὐτὸς καταστήσας· οὐ γὰρ ἐκείνῳ γὲ ἐφεῖτο καισαρὶ γὲ ὄντι. Θαλάσσιον μὲν ἀποστείλας ἔπαρχον πραιτωρίων· Μόντιον δὲ, ἐπὶ τῶν βασιλικῶν πραγμάτων, ὅυς κοιαίστωρας αὐτοῖς ὀνομάζειν φίλον, ἅμα καὶ πατρίκιον αὐτὸν ποιησάμενος. Ὁ δὲ Γάλλος ὡς τότε παρὰ τοῦ Κωνσταντίου πεμφθεὶς ἐπὶ τῆς ἑώας, εἴχετο τῶν πραγμάτων· ὃν αὐτίκα μαθόντες οἱ Πέρσαι κατωῤῥόδησαν, νέον τὲ αὐτὸν καὶ θερμουργὸν εἰς τὰ ἔργα πυθόμενοι, οὐκέτι ἐποιήσαντο τὴν ἐπὶ τοὺς Ρωμαίους ἐξέλασιν· καὶ ὁ μὲν ἐν τῇ Ἀντιοχείᾳ τῆς Συρίας ἠν· Κωνστάντιος δὲ ἐν τῇ ἑσπέρᾳ καθίστη τὰ πράγματα· καὶ τότε δὴ μαλίστα καθαρῶς ἡσύχασεν ἡ Ρωμαίων ἀρχὴ, πρὸς αμφότερων φυλλαττομένη· καὶ ταῦτα μὲν τοῦτον ἔσχε τὸν τρόπον.

[13] Ὁ δὲ Γάλλος τοῦ καίσαρος ἀμοφιασάμενος ἀλουργίδα, καὶ ἤδη τῶν πρώτων τῆς βασιλείας ἀρξάμενος ἐπιβαίνειν ἀναβαθμῶν, οὐκ ἔμενεν ἐπὶ τῆς αὐτῆς γνώμης καὶ πίστεως, ἧς πρὸς τὸν Κωνστάντιον ἐποιήσατο, ἀλλὰ βαρὺς τὶς ἦν καὶ ἀκάθεκτος καὶ τὴν ὀργὴν ἀπαραίτητος· φρονήματος γὰρ ἀκαίρου καὶ βουλῆς ἀνωμάλου δραξάμενος, ὑπερεβὴ τοὺς ὅρους καὶ τὰς συνθήκας ἐφαύλισεν ἃς πρὸς τὸν Κωνστάντιον ἐποιήσατο, βασιλικότερον τῶν πραγμάτων ἁπτόμενος, καὶ μετὰ πολλοῦ τοῦ θράσους καὶ τῆς ἀλαζονείας διαταττόμενος· τοὺς γὰρ ἄρχοντας οὓς σὺν αὐτῷ ἐπεπόμφει Κωνστάντιος, τῶν βασιλικῶν τε καὶ πολιτικῶν πραγμάτων ὄντας διαιτητὰς, τῶν τε πραιτωρίων ἔπαρχον Δομετιανὸν, ὁ γὰρ Θαλάσσιος ἐτεθνήκει, καὶ τὸν ἐπὶ τοῦ κοιαίστωρος Μόντιον, διὰ τὸ μὴ πειθαρχεῖν αὐτοὺς καὶ ὑπουργεῖν ταῖς παραλόγοις αὐτοῦ καὶ ἀκαθέκτοις ὁρμαῖς, σχοίνους τοῖς στρατιώταις τῶν ποδῶν αὐτῶν ἐξάψασθαι παρακελευσάμενος, ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς συρῆναῖ προσέταξεν, καὶ ἀμφοτέρους ἀπέκτεινεν, ἄνδρας ἐν ἀξιώμασι διαπρέψαντας, καὶ παντὸς κέρδους καὶ λήμματος εὑρεθέντας ὑψηλοτέρους· οὕς ὁ τῆς πόλεως περιστείλας ἐπίσκοπος ἔθαψεν, αἰδεσθεὶς τὸ τῆς ἀρετῆς αὐτῶν ἀνυπέρβλητον.

[14] Ὁ δὲ Κωνστάντιος ἐπειδὴ τάχιστα ἐπύθετο τὸ συμβὰν, μεταπεμπτον ὡς ἑαυτὸν ἐποιεῖτο Γάλλον· ὁ δὲ εἰδὼς μὲν ὡς οὐκ ἐπ᾽ ἀγαθῷ τυγχάνει καλούμενος, ἐννοῶν δὲ πάλιν ὡς εἰ μὴ βούλοιτο ὑπακούειν, πόλεμον ἀνάγκη ποιεῖν, ὅπλα πρὸς Κωνστάντιον ἐκ τοῦ εὐθεώς ἀράμενος, αἱρεῖται μᾶλλον τὰ τῆς εἰρήνης, καὶ τὴν γυναῖκα προσαποστείλας ὡς τὸν Κωνστάντιον ἐκμελίξασθαι, καὶ αὐτὸς ἀπῄει αὐτόμολος ἐπὶ τὸν κίνδυνον· ἡ μὲν οὖν Κωνσταντίνα προτέρα ἐξώρμησε προεντυχεῖν τῷ ἀδελφῷ, καὶ αἰδέσασθαι αὐτὸν ὑπὲρ τοῦ ἀνδρὸς προθυμουμένη, τοῦ μὴ τὶ εἰς αὐτὸν βουλεύσασθαι ἀνήκεστον· πολλῇ δὲ προθυμίᾳ περὶ τὴν ὁδοιπορίαν χρωμένη εἰς νοσόν τε ἔπεσε μεταξὺ πορευομένῃ καὶ Βιθυνίας ἐπιβασα ἐν σταθμῷ τινὶ ταύτης Γαλλικάνῳ λεγομένῳ ἀπέθανεν. Ὁ δὲ Γάλλος καὶ τοῦτο παράδοξον αὐτῷ συμβᾶν μεγάλην συμφορὰν ποιησάμενος, ὅμως τοῖς πρόσω τῶν δεδογμένων οὐκ ἐξιστάμενος· ἐπει δὲ εἰς Νωρίκους ἀφίκετο πόλιν αὐτῶν Πυταβιῶνα καλουμένην, ἐνταῦθα δὴ ἀπὸ Μεδιολάνου καταπέμπεται στρατηγὸς Βαρβατίων, ἐκεῖ τοῦ Κωνσταντίου τὸ τηνικαῦτα τυγχάνοντος· ὃς τὸν Γάλλον ἀφαρεῖται τῆς ἀλουργίδος, καὶ εἰς ἰδιώτην μετασκευάσας, ἐξόριστον αὐτὸν εἰς τινα νῆσον τῆς Δαλματίας κατέστησε.

[15] Τοῦ δὲ Γάλλου εἰς τὴν νῆσον ἀπηγμένου, οἱ τὸ πὰν ἐπ᾽ αὐτῷ συστήσαντες, Εὐσεβίος δὲ μάλιστα ἦν ὁ εὐνοῦχος ὁ τὴν τοῦ πραιποσίτου τιμὴν ἔχων, καὶ οἱ σὺν αὐτῷ, πείθουσι Κωνστάντιον ὡς ταχίστα τὸν Γάλλον ποιήσασθαι ἐκ ποδῶν· καὶ ἤδη τούτων ἀφικουμένων, πάλιν ὁ Κωνστάντιος εἰς ἔλεον μεθεκλίθη, καὶ πέμτει διὰ ταχέων ἑτέρων γραμμάτων τὸν Γάλλον τοῦ πάθους ἀνακαλούμενος. Ὁ δὲ Εὐσεβίος καὶ οἱ σὺν αὐτῷ πείθουσι τὸν πεμφθέντα Μαγιστριανὸν μὴ πρότερον ἐπιστῆναι δεικνύντα τὸ γράμμα, πρὶν ἄν πύθοιτο τὸν Γάλλον ἀνῃρημένον· ἐγένετο ταῦτα, καὶ ὁ Γάλλος ἐτεθνήκει· ὁ δὲ Κωνστάντιος περὶ τοῖς πραγμάσι δείσας, μὴ οὐχ᾽ οἷος τε ᾗ μόνος ἁπάσης εἶναι τῆς ἀρχῆς ἐγκρατὴς, ἄλλως τὲ καὶ τῶν Γαλατῶν ὀξύτατα δὴ καὶ ὡπότε προθυμηθείεν εἰς τὰς τυραννίδας ἐγειρομένων, διὰ τε σώματος ἰσχὺν καὶ κουφότητα φρονημάτων, μετέμελε τότε τὸν Γάλλὸν ὑπεξελὼν; καὶ λογισάμενος ὡς τὸ συγγενὲς τοῦ ὀθνείου καὶ ἀλλογενοῦς ασφαλέστερον εἶναι μακρῷ πρὸς κοινωνίαν τῆς βασιλείας, Ἰουλιανὸν, τὸν ἀδελφὸν τοῦ Γάλλου ἐκ τῆς Ἰωνίας μεταπεμψάμενος ἐν τῇ Μεδιολάνῳ, καίσαρα ἀνέδειξεν, καὶ τὴν ἀδελφὴν αὐτῷ τὴν ἑαυτοῦ Ἑλένην εἰς γάμον ἐκδοὺς, καὶ τὰ πίστα πρὸς αὐτὸν ποιησάμενος, τοῦτον μὲν ἐξέπεμψεν εἰς τὰς Γαλλίας φύλακα τῆς ἐκεῖσε βασιλείας ἐσομενον· αὐτὸς δὲ εἰς Ιλλυριοὺς ἀφικόμενος, ἐν τῷ Σιρμίῳ διῆγεν.

[16] Ἀκούσας δὲ ταῦτα ὅτι οἱ πέραντοι Ἴστρου βάρβαροι μέλλουσιν ἐπιστρατεύειν τῇ τῶν Ρωμαίων ἀρχῇ, ἀπάρας ἀπὸ τοῦ Σιρμίου πρὸς τὸν Ἴστρον διέβη, καὶ πρὸς αὐτῇ τῇ ὄχθῃ χρόνον οὐκ ὀλίγον ποιήσας, ἐπεὶ τὰ τῶν βαρβάρων ἡρέμει συστήματα, πάλιν ἐπὶ τὴν Θράκην ἤλαυνεν· ἐπεὶ δὲ ἐν Ὁδρυσσοῖς ἐτύγχανε γεγονὼς, ἔνθα πόλιν κτίσας Ἀδριανὸς ὁ βασιλεὺς τὴν ἑαυτοῦ κατελέλοιπε τῷ τόπῳ προσηγορίαν, ἐπύθετο πρὸς τινος τῶν ἐπισκόπων, ὡς τὰ σώματα τῶν τοῦ Χριστοῦ ἀποστόλων Ἀνδρέου καὶ Λουκᾶ ἐν Ἀχαία τεθάμμενα τυγχάνουσιν, Ἀνδρέου μὲν ἐν Πάτραις, Λουκᾶ δὲ ἐν Θήβαις τῆς Βοιωτίας· ὡς οὖν ἤκουσεν ὁ βασιλεὺς ταῦτα Κωνστάντιος, ἤσθη τὰ τῷ λόγῳ καὶ ἐπὶ μέγα ἐβόησε, καὶ πρὸς τοὺς παρόντας φησὶ· καλέσατε μοι Ἀρτέμιον· τοῦ δὲ τάχος παραγενομένου, συγχαίρω σοὶ ἀνδρῶν ἁπάντων θεοφιλέστατε· ὁ δὲ πρὸς αὐτὸν, καὶ εἴης μοὶ κεχάρμενος, ὦ βασιλεῦ, δια παντὸς, μήποτὲ σε τῶν ὀχληρῶν τὶ καταλήψεται· καὶ ὁ βασιλεὺς· ζητεῖς δὲ τι χαριωδέστερον, ὦ φιλων αριστε, τῆς τῶν τοῦ Χριστοῦ ἀποστόλων εὐρέσεως; Καὶ ὁ μέγας Ἀρτέμιος· τὶς καὶ πόθεν, ὦ δεσποτα, ὁ τοῦτον ἡμῖν τὸν θεσαυρὸν φανερώσας τὸ τήμερον; Καὶ ὁ Κωνστάντιος, ὁ τῆς Ἀχαίας ἐπίσκοπος, ὁ νῦν ἐφορεύων ἐν Πάτραις· ἀλλ᾽ ἄπιθι, ἀνδρῶν ἄριστε, καὶ τὸ τάχος ἐν Κωνσταντινούπολει τὴν τούτων ἄνοδον ποίησον.

[17] Ταῦτα παρὰ τοῦ βασιλέως ἀκούσας ὁ μέγας Ἀρτέμιος, ἐπορεύετο τὴν ἐπὶ τοὺς ἀποστόλους ὁδὸν, ἀνακομίσων τὰ τούτων πανάγια λείψανα ἐπὶ τὴν Κωνσταντινουπολιν· ὁ δὲ τὴν ἱστορίαν γράφων, τοιαῦτα περὶ Κωνσταντίου καὶ τοῦ μάρτυρος φάσκει· λέγεται δὴ περ Κωνσταντίου ὅτι οὐ μόνον τὰ πρὸς Θεὸν σπουδαῖος τε καὶ ἐράσμιος ὑπῆρχεν, εἰ καὶ πρὸς τὴν ἀρειανικὴν ἀπέκλινεν αἵρεσιν ὑπὸ τοῦ δυσσεβοῦς τε καὶ ἀθεωτάτου Εὐσεβίου, τοῦ τῆς Νικομηδείας ἐπισκόπου συνελασθεὶς, ἐπεὶ τὰ γε ἀλλὰ μέτριος, καὶ εὐσχημοσύνης ἐς τὰ μάλιστα ἐπιμελούμενος, καὶ σωφροσύνης ἄκρος ἐπειλημμένος, περὶ τε τὴν δίαιταν καὶ τὸν ἄλλον τρόπον· καὶ πλείστην γε τὴν εἰς τὰς ἐκκλησίας ἐποιεῖτο σπουδὴν, μακρῷ τὸν ἑαυτοῦ πατέρα ταῖς περὶ ταῦτα προθυμίαις ὑπερβαλέσθαι φιλοτιμούμενος· καὶ τὴν τὲ ἐκκλησίαν ἐδείματο τὴν μεγίστην ἐν τῇ πόλει τοῦ πατρὸς, πλησίον τῆς γερουσίας, κάτωθεν τοῦ ἔργου καὶ ἐκ κρεπίδιον ἀρξάμενος· καὶ τὸν τοῦ πατρὸς τάφον τιμῶν, νεὼν ἐξῳκοδομήσατο μέγιστον ἐκεῖ θρησκευτήριον· καὶ Ἀνδρέαν τὸν ἀπόστολον ἐκ τῆς Ἀχαΐας μετενεγκὼν, ὡς προέφην, ἐκεῖ μετέθηκεν· καὶ μῆν καὶ Λουκᾶν τὸν εὐαγγελιστὴν ἐκ τῆς αὐτῆς μετέθηκεν Ἀχαΐας, καὶ Τιμόθεον ἐξ Ἐφέσου τῆς Ἰωνίας.

[18] Ὁ δὲ ἦν τῶν γε δὴ βελτίστων ἀνθρώπων ὁ τὴν διακομιδὴν τούτων ποιήσασθαι προσταχθεὶς· καὶ γέρας γε αὐτῷ τῆς λειτουργίας ὁ βασιλεὺς, δεηθέντων τῶν ἐπισκόπων, τὴν τῆς Αἴγυπτου παρέσχεν ἀρχὴν· Καὶ ταῦτα μὲν ὁ τὴν ἱστορίαν συνάγων περὶ τοῦ μάρτυρος, συμμαρτυρῶν αὐτῷ, ὅτι καὶ πρὸ τῶν τῆς μαρτυρίας ἀγώνων, πᾶσιν ὑπῆρχεν αἰδέσιμος διὰ τὴν ἀπαστράπτουσαν τοῦ βίου αὐτοῦ ἀρετὴν· περὶ δὲ τοῦ Λουκᾶ, καὶ τοῖονδε τι διηγήσατο Ἀνατόλιος εὐνοῦχος τῶν ἐκ τοῦ βασιλικοῦ κοιτῶνος, αὐτὸς ἐφ᾽ ἑαυτοῦ τὴν τῆς ἁγιστείας πεῖραν δεξάμενος· ἔφασκεν οὖν οὗτος ὁ Ανατόλιος φαυλῶς διακεῖσθαι, καὶ μείζον ἤδη τὸ πάθος, ἢ κατὰ τὴν τῶν ἰατρῶν εἶναι τέχνην· τῆς οὖν λάρνακος ἐν ᾗ κατακείμενος ἦν ὁ Λουκᾶς ἐπειδὴ προσεπεπλεύκεσαν οἱ ἄγοντες αὐτὴν, ἀρτὶ ἐκ τῆς θαλάσσης ἐπὶ τὸ νεὼν κομιζομένης, αὐτὸς ὑπὸ προθυμίας ὑπελθεῖν καὶ συνδιαβαστάσαι τοῖς φέρουσιν αὐτὴν ἐφ᾽ ὅσον αὐτῷ τὰ τῆς δυνάμεως εἶχε, καὶ τότε παραυτίκα ἀπαλλαγῆναι τῆς νόσου, καὶ εἰς τὸν ἔπειτα τῆς ζωῆς αὐτοῦ χρόνον παρελκυσθέντα ἐπ᾽ οὐκ ὀλίγων ἐτῶν ἀριθμὸν. Τὸν γοῦν τῶν ἀποστόλων νεὼν Κωνστάντιος ᾠκοδόμησε πρότερον, κἄν ὕστερον Ἰουστινιανὸς ἐπὶ τό μεγαλειότερον κατεσκεύασε, καὶ κρείττοσιν ὕλαις ἐπὶ τὸ κοσμιώτερον κατεφαίδρυνε· καὶ ἔστιν νῦν ὁ νεὼς ἔνθα κεῖται τῶν ἀποστόλων τὰ σώματα, κοινῷ ὀνόματι τῶν ἀποστόλων ἐπικαλούμενος.

[Constante,] Magnus Artemius, Augusti amicus charissimus, virtute et doctrina clarus, fideique christianæ ferventer deditus, Constantio in omni tempore et negotio familiaris erat. De patria et genere ejus nihil scriptum quispiam tradidit, nisi quod beatus ex nobili ac illustri familia ortus fuerit. Id vero scripto traditum habemus, illum jussum fuisse a Constantio procurare translationem Reliquiarum Andreæ, Christi Apostoli, Lucæ et Timothei, uti infra exponemus. Ast ex ordine hæc omnia narrabo, per seriem temporis transcurrens et secundum rerum exigentiam exponens. Ex tribus, ut dictum est, imperatoribus, singulisque suam imperii partem administrantibus, primogenitus Constantinus, proprium relinquens, hereditatem fratris sui natu minimi, tunc Romam profecti, adiit, et injustitiam adversus fratrem molitus est. Volebat nempe absentem e solio deturbare sub prætextu quod iniqua imperii facta fuisset partitio, usurpataque maxima pars hereditatis ad illum pertineret. Sed duces et custodes regionis, a Constante instituti, responderunt præter ejus sententiam et consensum nihil, sive magnum sive parvum posse mutari, quoniam id nefarium fuisset. Constantinus autem bellum aggressus est, armaque movit adversus fratrem innocentem. Cecidit igitur prælio victus Constantinus, et aliorum hereditatem invadens, eam ipsam, quam securus obtinebat, amisit.

[10] [et Constantino defunctis, totum imperium] Universus igitur populus ad Constantem declinat, et nihil tale cogitanti imperium totius Occidentis obvenit; Deo scilicet denuntiante non movendos terminos patrum et sulcum proximi non esse attingendum. Qui enim erga proximum improbus est, perditionem in se trahit. Obtinet ergo Constans imperium universi Occidentis, duas hereditates in unum conjungens et ex ambabus unum constituens imperium. Brevi post tempore et Constans ad commessationes et ebrietates declinans et in alienis amoribus oberrans, segniter et temere rem publicam administrabat majestatem imperii dedignatus. Ei itaque parantur insidiæ a quodam duce exercitus, Magnentio nomine, et cum imperio vitam quoque amittit. Quum hic cecidisset, imperium occupat Magnentius, cum quo simul invaserunt tyrannidem Nepotianus et Brittanion a.

[11] [ad Constantium obvenit:] Hæc quum accepisset Constantius ex litteris sororis et ex Oriente in Occidentem venisset, illos armis adoritur, et, ad ejus partes deficiente Brittanione, devicit. Quo tempore signum crucis ingens, mirifice emicans, adeo ut admirabili splendore superaret lucem diei, visum est Hierosolymis, circa tertiam horam diei, quum esset dies festus, qui dicitur Pentecoste, pertingens a loco, qui dicitur Calvariæ usque ad montem Oliveti, unde ascensionem suam fecit Salvator b. Imperium ergo tenet Constantius, solus e Magni Constantini filiis superstes.

[12] [qui cognatum suum, Gallum, cæsarem creat,] Considerans igitur magnitudinem imperii et incertus pro imbecillitate humani ingenii quid ageret, nullumque habens ex suo genere, qui illum defenderet (nec enim ipse filium, nec quisquam ex fratribus habebat) timuit ne rursus insurgeret tyrannus, qui ruinam imperii moliretur. Attente igitur inquisivit quem ex cognatis acciperet coheredem et imperii defensorem; quod fecit constituendo Gallum, Juliani fratrem, cæsarem. Erat porro Gallus ei patruelis, quum Constantinus, Galli et Juliani pater esset frater Constantini Magni. Gallo igitur Sirmii cæsari creato uxorem dedit sororem suam Constantius, ut res securior et firmior esset. Adjunxit quoque eidem magistratus, quos ipse constituerat (non enim Gallo licebat id sibi assumere, quum esset cæsar) Thalassium nempe præfectum prætorii, Montium rationibus imperatoriis præpositum, quem etiam quæstorem appellare solemus, quem et patricium fecit. Gallus, in Orientem a Constantio missus, rebus ordinandis intentus erat. Persæ autem, quum accepissent illum juvenem et ad res gerendas acrem, timuerunt, neque amplius incursionem in Romanos fecerunt. Gallus itaque Antiochiæ Syriæ residebat, Constantius autem in Occidente rem publicam administrabat: et tunc erat maxime quietum Romanorum imperium, utpote quod ab ambobus custodiretur. Et hæc quidem hoc modo se habebant.

[13] [brevi rebellem,] Gallus autem quum purpuram cæsaream induisset, supremum imperii gradum conscendere parans, non permansit in sententia et fide, quam Constantio dederat. Ferox erat, sui impotens et iræ implacabilis: mente enim ineptus et voluntate inconstans, terminos præteribat positos, conditionesque, a Constantio factas, contemnebat, et nimiam circa negotia potentiam affectabat, cum magna audacia et arrogantia omnia disponens. Quos enim cum ipso magistratus miserat Constantius, quique imperialium ac civilium rerum arbitri erant, prætorii præfectum, Domitianum, nam Thalassius obierat, et quæstorem Montium quia non parebant neque inserviebant insensatis et effrenibus ejus appetitionibus, alligatis per milites pedibus, jussit per forum trahi et ambos occidi, viros in gerendis magistratibus egregios et quovis lucro et emolumento superiores. Quos quum composuisset civitatis episcopus, sepeliit, insignem eorum virtutem reveritus.

[14] [et ad dicendam causam evocatum,] Constantius autem quum audiisset id, quod acciderat, Gallum ad se accersit. Ille vero, quum sciret quidem se non vocari ad bonum aliquod, rursus autem recogitans, quod si nollet parere, oporteret bellum facere, redditis protinus armis, elegit potius pacem; et præmissa conjuge ad mitigandum Constantium, ipse quoque sponte sua adibat periculum. Igitur Constantina statim profecta est, ut fratrem conveniret, studeretque propter reverentiam sanguinus prævenire, ne quid funesti in maritum statueret. Quum vero prompto et alacri animo iter iniisset, in morbum incidit, et in Bithynia perveniens in statione quadam, Gallicana dicta c, obiit. Gallus autem, licet eventum hunc improvisum magnam sibi calamitatem reputaret, perseveravit in iis, quæ antea statuerat: et quum in Noricorum civitatem, Pytabionem d vocatam, pervenisset, huc Mediolano, ubi tunc Constantius agebat, mittitur Barbation, dux exercitus, qui Gallum purpura spoliat, et ad conditionem privatam redactum in insulam quamdam Dalmatiæ relegat e.

[15] [morte afficit, eique Julianus subrogatur.] Gallo in insulam abacto, illi qui omne crimen in eum congerebant, maxime Eusebius eunuchus, præpositi dignitatem nactus f, ejusque asseclæ, persuadent Constantio, ut Gallum de medio quamprimum tolleret. Persuasus ille mittit, qui eum interficerent: sed illis jam profectis, Constantius rursus in misericordiam inclinatus, mittit ocyssime alteras litteras, quibus Gallus supplicio liberetur. Sed Eusebius, ejusque asseclæ persuadent Magistriano, qui mittebatur, ne prius adventaret cum litteris, quam Gallum fuisse interfectum audiret. Atque ita factum est, ut Gallus interimeretur. Constantius de rebus publicis sollicitus, quod non posset solus totum imperium regere, præsertim quum Galatæ g, quando vellent, promptissime incitarentur ad seditionem, tum propter corporis vires, tum propter animi levitatem, jam ducebatur pœnitentia, quod Gallum interfecisset. Et quum reputasset, sanguine conjunctos esse externis et alienis longe securiores ad imperii societatem, Julianum, Galli fratrem ex Ionia accersitum Mediolanum, creat cæsarem h; dataque conjuge, sorore sua Helena, fidem ejus accepit, et in Gallias misit, futurum illic custodem imperii. Ipse autem in Illyricum veniens, degebat Sirmii.

[16] [S. Artemius jussu Constantii] Quum autem intellexisset, barbaros, ultra Istrum accolas, ducturos esse exercitum adversus Romanum imperium, Sirmio profectus, transiit Istrum, atque ad fluminis ripam diutius commoratus, barbaris nihil tunc moventibus, in Thraciam properavit. Postquam ad Odrusos, ubi Adrianus e suo nomine civitatem ædificavit i, didicit ex aliquo episcopo corpora Sanctorum Christi Apostolorum Andreæ et Lucæ in Achaja sepulta jacere, Andreæ quidem Patris, Lucæ vero Thebis Bœotiæ k. Quæ ut audivit imperator Constantius lætatus est nuntio, et magna voce exclamavit et adstantibus dixit: Vocate Artemium. Cui, statim præsenti, gratulor, inquit, tibi, vir omnium piissime. Cui reposuit: Utinam, imperator, semper læteris, neque tibi umquam aliquid molesti accidat. At imperator, noscisne aliquid, amicorum optime, gratius inventione corporum Christi Apostolorum? Magnus Artemius quæsivit: Quis et unde istum hodie thesaurum revelavit? Constantius respondit: Achajæ episcopus, qui nunc Patris præsidet l. Sed abi, virorum optime, et ea corpora quamprimum exporta Constantinopolim.

[17] [Reliquias SS. Andreæ et Lucæ C. Polim transfert] Quum hæc ex imperatore audiisset magnus Artemius, ivit ad Apostolos, eorum Reliquias sacratissimas Constantinopolim allaturus. Hæc autem tradit historia de Constantio et Martyre: licet ab Eusebio, impio Nicomediæ episcopo, impulsus, ad arianismum declinasset, erat Constantius non solum divini cultus studiosus et amans, sed etiam modestus, decentiæ retinens et magnæ sobrietatis in victu et reliquo vivendi modo. Maximam certe curam impendebat ecclesiis, quoniam patris circa ista studium longe superare ambiebat, ecclesiam quidem maximam in urbe paterna ædificavit, et licet jam in senectutem inclinatus a fundamentis ad fastigium perduxit: utque patris sepulturam honoraret, templum erexit, maximum sanctuarium, ubi, ut dictum est, reposuit Andream Apostolum et Evangelistam Lucam ex Achaja, Timotheum autem ex Epheso Ioniæ translatos.

[18] [et dein Ægypto præficitur.] Atque hic inter viros optimos electus fuit ad horum Sanctorum translationem curandam. In præmium vero suæ pietatis, petentibus episcopis, præfecturam Ægypti accepit. Hæc quidem habet historia de Martyre, testificans illum ante martyrium omnibus propter eminentem virtutem fuisse venerandum. Circa Lucam id narravit Anatolius eunuchus, unus ex cubiculariis, qui ipse in se pietatis effectum sensit. Refert igitur Anatolius ipse, se tam graviter ægrotum decubuisse, ut morbus omnem medicorum artem superaret. Loculum in quo tempore navigationis S. Lucas jacuerat, a mari ad templum ferendum, ipse subire et, quantum vires permittebant, cum bajulis portare concupivit, et subito, repulso morbo, vita ejus prorogata fuit ad non parvum numerum annorum. Primus itaque Apostolorum ecclesiam ædificavit Constantius, licet eamdem postmodum Justinianus in ampliorem formam et materia pretiosori ornatam restituerit. Est nunc templum, in quo requiescunt Apostolorum corpora, et communi nomine Apostolorum ecclesia appellatur m.

ANNOTATA.

a Magnentius collegam imperii assumpserat Decentium consanguineum suum cæsareosque honores tribuerat fratri suo Desiderio. Nepotianus vero, ex sorore Constantini Magni, Eutropia, imperium adversus Magnentium affectans, purpuram cum vita post dies XXVIII deposuit. Bretannio autem seu Veteranio, in Pannonia præfectus, Sirmii imperator salutatus fuit artibus Constantinæ, sororis Constantii secundum Philostorgium, lib. III, cap. XXII. Constantina, inquit, quæ vidua erat Hannibaliani, timens ne Magnentius tyrannus universum imperium sub potestatem suam redigeret, Veteranionem, unum ex magistris militiæ, cæsarem renuntiavit. Videbatur autem illa suo jure facere, propterea quod communis eorum pater, dum viveret, diademate eam coronaverat et Augustam nuncupaverat. Constantius vero, his cognitis, statim diadema misit ad Veteranionem, imperatoriam ei dignitatem suffragio suo confirmans: postea vero adversus Magnentium in Occidentis partes cum exercitu profectus, sub obtentu colloquii, quod cum Veteranione amice inire volebat, eo quid is defectionis suspicionem præbuisset, eum comprehendit et imperatoria veste exuit. Nullo tamen alio affectum incommodo, immo vero mensæ adhibitum, Prusam Bithyniæ amandavit, amplos ac magnificos sumptus ei constituens, providensque ne quidquam eorum, quibus privatorum hominum vita beate transigitur, ei deesset. Hactenus Philostorgius, qui aut secretiora aulæ prodit, aut fabulis libenter indulget.

b Eamdem apparitionem crucis refert Philostorgius, lib. III, cap. XXVI, his verbis: Signum visum est, ad longissimum spatium protensum, et diurnam lucem splendidissimis ad stuporem usque radiis longe superans. Apparuit autem Hierosolymis, circa horam tertiam ejus diei, quæ vulgo dicitur Pentecoste. Porro hoc signum, divinitus pictum, a Calvariæ monte usque ad montem Olivarum pertingere videbatur, magna iride, instar coronæ, illud undique ambiente. Et iris quidem Christi crucifixi et in cœlum assumpti clementiam designabat; corona vero imperatoris victoriam. Porro splendidum istud ac venerandum signum, ne militum quidem oculos effugit. Sed ab utroque exercitu clare conspectum, Magnentium quidem et eos, qui a partibus illius stabant, utpote dæmonum cultui addictos, supra modum terruit: Constantio vero et iis, qui cum illo erant, invictam quamdam fiduciam addidit. Magnentius Constantio occurrit in Pannonia, Italia et Gallia, sed nequaquam in Palæstina; quocirca fabulam sapit, quod signum ab utroque exercitu clare conspectum fuerit. Nam Socrates, lib. II, cap. XXVIII et Sozomenus, lib. IV, cap. V, eamdem apparitionem celebrantes, nihil dicunt de exercitibus Constantii et Magnentii.

c Ammianus Marcellinus, lib. XIV, cap. II, dicit Constantinam, Galli conjugem et Constantii sororem, quod eum lenire poterat ut germanum, profectam, cum Bithyniam introisset, in statione, quæ Cænos Gallicanos appellatur, absumptam esse vi febrium repentina. Quibus verbis habemus eamdem stationem et Cænos Gallicanos et simpliciter Gallicanam a biographo nostro appellari. Eumdem locum, juxta Cellarium Geogr. Ant. lib. III, cap. VIII, sect. I, num. 41 [Cellar. Geogr. Ant., t. II, n. 260. Edit. Lips. 1773.] , Ptolomæus vocat Gallicam Καλλίκην, mediam inter Dablim et Dadastanam, Bithyniæ stationes.

d Quam civitatem Noricorum biographus noster Pytabionem Πυταβιῶνα vocat, hæc eadem est Ammiano l. c. Petobio ad Dravum, hodie Pettau in Styria. Cellarius, lib. II, cap. VII, num. 55 [Ibid., t. I, p. 436.] eam civitatem Pannoniæ magis quam Noricis accenset, ductus nempe auctoritate Ptolomæi.

e Ammianus l. c. habet: Gallum, ablatis regiis indumentis, paludamento communi indutum, inopinum carpento privato impositum ad Istriam duxit (Barbatio) prope oppidum Polam, ubi quondam peremptum Constantini filium accepimus Crispum. Est vero Pola in peninsula ad mare Adriaticum sita.

f Eusebium dicit Ammianus, l. c. cubiculi imperatoris tunc præpositum fuisse, et post sub Juliano, lib. XXII, cap. III, pœnæ lethali addictum.

g Galatarum nomine hic Galli transalpini veniunt, quod satis frequenter apud antiquos occurrere, jam observavimus in Commentario S. Florentii ad diem XVII Octobris. num. 51 et seqq.

h Julianus creatus fuit Cæsar a Constantio Augusto die VIII iduum (VI) Novembris, Arbetione seu Arcetione et Lolliano consulibus seu anno vulgari 355; paucisque post diebus uxorem accepit Helenam, Constantii sororem. Cfr, Ammianum, lib. XV, cap. VIII et Philostorgium, lib. IV, cap. II.

i Adrianopolis, Thraciæ urbs etiamnum principalis, olim, teste Ammiano Marcellino, lib. XXVII, cap. IV, Uscudama vocata. Europæis vulgo Andrinopolis dicitur, Turcis vero Edreneh. Capta ab Amurate I, Turcarum imperatore, anno 1361, sedes imperii Turcici fuit, donec anno 1453 capta a Mahomete II Constantinopolis caput Mahumeticæ potestatis effecta est.

k De S. Lucæ translatione actum fuit ad diem XVIII Octobris in Commentario prævio, num. 80 et seqq. Actorum; de S. Andrea tractabitur die, quo ejus festum recurrit, XXX Novembris.

l Catalogum episcoporum Patrensium valde mutilum texit Michael Le Quien [Orient. Christ., t. II, p. 179.] ; si quidem usque ad sæculum IX jam inclinatum seu ad Photiana tempora tres tantum recenseat episcopos, quorum primus, Stratocles, a S. Andrea Apostolo constitutus fuerit, alter Plutarchus synodo Sardicensi anno 347 interfuerit, tertius Alexander sub Leone I imperatore circa annum 450 floruerit. Quoniam vero corpora Sanctorum, secundum Idatii Fastos consulares [D'Aquirre. Conc. Hisp., t. III, p. 70. Edit. Rom. 1753.] et Chronicum Paschale [Hist. Byz., t. I, p. 542. Edit. Bonn. 1832.] , anno 357 C. P. invecta fuere, fieri potuit, ut Plutarchus, seu, ut alibi dicitur, Prostarcius [Labbe, t. II. Conc., p. 659 et 665.] , adhucdum sedem Patrensem occuparit.

m Quæ de ecclesia Apostolorum, cujus descriptionem vide apud Cangium [C. P. Christ., part. II, p. 106.] , refert biographus noster, excerpta sunt ex Philostorgio, lib. III, num. 2 [Edit. Valesii, Cantab., p. 486] . De S. Timothei translatione, quæ secundum Idatii Fastos Kal. Junii 356 facta est, late agunt nostri ad diem, quo colitur, XXIV Januarii, num. 13 [Act. SS., t. II Januar., p. 564.] .

Cap. III. Julianus, adeptus imperium, Christianos variis artibus aggreditur, et pro tribunali cum Eusebio et Macario, presbyteris Antiochenis, disputat.

Ὁ μὲν οὖν μέγας Ἀρτέμιος ἐπὶ τὴν Αἴγυπτον ἐπορεύετο, τὴν του δουκὸς ἀξίαν ἀμφιασάμενος᾽ ὁ δὲ Κωνστάντιος ἄρας ἀπὸ τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τὴν ἐπὶ τῆς Συρίας ἐποιεῖτο ὁδὸν καὶ φθάσας τὴν μεγαλόπολιν Ἀντιόχειαν, αὐτοῦ κατασκηνοῖ, τὸν πρὸς τοὺς Πέρσας ἑτοιμαζόμενος πόλεμον· αὐτοῦ δὲ χρονοτριβήσαντος ἐν τῇ πόλει καὶ τὸν στρατὸν ἐξαρτύοντος, ἀφίκετο γράμματα πρὸς αὐτὸν δῆλουντα τὴν τοῦ Ἰουλιανοῦ ἐπανάστασιν· ὁ γὰρ Ἰουλιανὸς, ὡς δεδηλωταὶ μοι καὶ πρόσθεν, ἡνίκα τῶν περὶ τούτων ἐποιούμεν λόγον, ἐπὶ φυλακῇ τῶν ἑσπερίων εἰς τᾶς Γαλλίας ὑπὸ τοῦ Κωνσταντίου καῖσαρ ἀποδειχθεὶς, αὐτὸς ἐπὶ πλεῖον ἐν τῷ τοῦ καίσαρος σχήμακι εἶναι μὴ ανασχόμενος, τὸ τε διάδημα περιτίθεται, καὶ τῆς μείζονος ἀνθαπτεται βασιλείας· ἐπεὶ δὲ ἀντελάβετο τῶν πραγμάτων, οὐκέτι μικρὸν οὐδὲν ἐνενόει, οὐδὲ διαμελλεῖν ἐγίγνωσκε δεῖν· ἀλλὰ τὴν Εὐρώπην τέως ὑφ᾽ ἑαυτῷ ποιήσασθαι πᾶσαν ἐθέλων ὁπόση Ρωμαίοις ὑπακούει, τῷ στρατῷ συνταξάμενος διὰ Γερμανῶν ἐπὶ τὸν Ἴστρον ἐχώρει, καὶ τῆς πέραν ὄχθης λαβόμενος, διὰ τῶν ἐκείνης χωρίων ἤλαυνεν· ἀμφοτέρους τοὺς ὑπάρχους διαλαθὼν, τὸν τε τῶν Ἰταλιῶν Ταῦρον οὕτω καλούμενον καὶ τῶν Ἰλλυριῶν Φλορέντιον· ἐπεὶ δὲ κατὰ Παίονας ἐγένετο, διαβας ἐπὶ θάτερα τὸν ποταμὸν, αὐτίκα τὴν τε Ἰλλυρίδα πᾶσαν ὑπ᾽ ἑαυτῷ γῆν εἶχε, καὶ τὰς Ἰταλίας, καὶ τὰ μέχρὶ τοῦ ἑσπερίου ὠκεανοῦ σύμπαντα ἔθνη ὁπόσα τῆς Ρωμαίων ἐπικρατήσεως ἦν.

[20] Ὁ δὲ Κωνστάντιος ταῦτα διὰ τῶν γραμμάτων μαθὼν, ἐταράχθη τε ὥσπερ καὶ εἰκὸς ἦν, καὶ περὶ τῆς Κωνσταντινουπόλεως μάλιστα δείσας μὴ ὅπερ κᾀκεῖνος διενοεῖτο φθάσειεν αὐτὴν ὑφ᾽ ἑαυτὸν ποιήσαμενος, ἠπείγετο οὖν κατὰ τὸ δυνατὸν προκαταλαβεῖν· ἐν ὄσῳ δὲ ὁ στρατὸς αὐτῷ συνελέγετο κατὰ τὰς πόλεις τῆς ἑώας εσκεδασμένος, καὶ ἔμελλεν ἐξαρτύεσθαι ὡς πρὸς τοσαύτην ὁδὸν, σημαίνει τοῖς ἐπισκόποις εἰς τὴν Νίκαιαν αὐτὸν ὡς ὅτι τάχιστα φθῆναι προαφικομενους· ἐμελέτα γὰρ δευτέραν ἐν αὐτῇ συγκροτῆσαι σύνοδον, παρὰ τῶν δυσσεβῶν ἀρειανῶν κατὰ τοῦ ὁμοουσίου παρατρυνόμενος· ἐπεὶ δὲ τὴν Κιλικίαν διεξελθὼν εἰς τὰς Μόψου καλουμένας κρήνας ἀφίκετο, ἀσθενεία τὶς αὐτῷ ἐξαπιναίως προσέπεσε, καὶ οὐκ οἷος τε ἦν ἔτι τὸ πρόσω χωρεῖν. Ὡς δὲ ᾔσθετο φαύλως ἔχων ἤδη καὶ οὖκ ἄν βιωσόμενος, τὴν ταχίστην τὸν Ἀντιοχείας ἐπίσκοπον μεταπέμπεται Ἐυζώἳον καὶ αὐτῷ βαπτίσαι αὐτὸν ἐπιτρέπει· βαπτισάμενος δὲ καὶ μικρὸν ἐπιβιοὺς, αὐτόθι προλείπει τό ζῆν, βασιλεύσας τὰ σύμπαντα ἔτη τεσσαράκοντα, τὰ μὲν ἡμίσεα μετὰ τοῦ πατρὸς, καὶ τὰ ἐπιλοίπα μόνος. Ἀυτὸν δὲ ἡ στρατεία ὀλοφυραμένη, καὶ τὰ νομιζόμενα ἐπ᾽ αὐτῷ τελεσάσα, λαρνακι τοῦτον ἐνέθεσαν, τοῖς εἰωθόσιν εἰς τὸ διαρκέσαι σκευάσαντες τὸν νεκρὸν, καὶ εἰς ἁρμαμάξαν ενθέμενοι, ἐκόμιζον ἐπὶ τὴν Κωνσταντινούπολιν, σὺν τοῖς οἰκείοις ἕκαστοι ὅπλοις αὐτῷ ἐφεπομένοι, καὶ κατὰ τὸν αὐτὸν κόσμον ὁν περ καὶ ζῶντος ὑπὸ τοῖς ἡγεμόσι τετάγμενοι ἐτύγχανον.

[21] Οὗτοι μὲν διὰ Κωνσταντινούπολιν εἶχον, ἄγοντες τὸν νεκρὸν, καὶ Ἰουλιανὸς συνομάρτησεν ἐκ τῶν Ἰλλυριῶν ἀφικόμενος, καὶ ἤδη βεβαίως ἔχων τὴν πᾶσαν βασιλείαν, οὖδενὸς αὐτὸν μετὰ τὸν Κωνσταντίου θάνατον ἐναντιωθῆναι τολμήσαντος· κομιζομένου δὲ τοῦ νεκροῦ ἐπὶ τῷ νεῷ τῶν ἀποστόλων ἵνα πὲρ᾽ αὐτὸν καταθήσειν πλησίον τοῦ πατρὸς ἔμελλον, αὐτὸν ἡγεῖτο τῆς κλίνης τὸ διάδημα τῆς κεφαλῆς περιελὼν· ἐπεὶ δὲ ἔθαψαν αὐτὸν, ἐπὶ τὰ βασίλεια ἤδη ἀπαλλαττόμενος, τὸ δὲ διάδημα ἐπέθετο αὖθις, καὶ τῶν πραγμάτων ἐγκρατὴς ἦν, μόνος ἤδη τὴν ὅλην τῶν Ρωμαίων βασιλείαν ὑποζωσάμενος. Ἐπεὶ οὖν ὁ Κωνστάντιος ἐκ ποδῶν ἦν, εἰς τοὺς ὑπολειπομένους καὶ μαλίστα τῷ φθόνῳ τὴν αἰτίαν παρασχομένους τῆς ἀναιρέσεως Γάλλου, ανέψυχε τὸ ζέον τῆς ὀργῆς· καὶ Ευσέβιον μὲν τὸν πραιπόσιτον, τῆς κεφαλῆς ἀφαιρεῖται· διὸ τι τὴν ἀρχὴν τε ἐφαίνετο ἐκ τῶν ἑαυτοῦ διαβολῶν τὸν ἅπαντα τῷ Γάλλῳ φόνον συγκερασάμενος. Παῦλον δὲ τὸν Σπανὸν, εἰς τοὺς ὑπογραφέας τοῦ βασιλέως τελοῦντα, πυρὶ παραδίδωσιν, ὡς πολλὰ δὲ μάλα τῷ Γάλλῳ ἐπικραναμένον· τούτους μὲν ἀμφοτέρους εἰς τὴν Χαλκηδόνα διαπέμψας, ἐκεῖ τῇ οἰκείᾳ δίκῃ ὑπάγει ἑκάτερον· ἀνεῖλεν δὲ καὶ Γαυδέντιον στατηγὸν τῆς Ἀφρικῆς, καὶ ἄλλους τινὰς ὁπόσοι τὶ εἰς αὐτὸν πεπαρωνήκεσαν.

[22] Ἀλλὰ τούτους μὲν διὰ γραμμάτων ἐκόλασεν· τὸν δὲ τοῦ Χριστοῦ μάρτυρα καὶ γενναῖον αθλητὴν Ἀρτέμιον αὐτὸς δι᾽ ἑαυτοῦ ἐν Ἀντιωχείᾳ παρὼν καὶ παροντα, διὰ τὴν εἰς Χριστὸν ὁμολογίαν ἀπανθρώπως ἐκόλασεν, καὶ τῆς παρούσης αὐτὸν ἀπεγύμνωσεν ἐξουσίας, μὴ φέρων τὴν αὐτοῦ παῤῥησιαν καὶ ἐνστασιν. Ὁ γὰρ Ἰουλιανὸς, ὡς δεδήλωται τὴν τῶν Ρωμαίων βασιλείαν ὑποζωσάμενος, ἐσπούδαζε μάλιστα τὸν ἑλληνισμὸν ἐπανορθοῦν· πανταχοῦ τοίνυν γράμματα διαπεμπόμενος, ἐκέλευε τὰ τούτων τεμένη καὶ τοὺς βωμοὺς ἐνιστᾷν μετὰ πολλῆς σπουδῆς τε καὶ προθυμίας καὶ ὅσας ὁ μέγας Κωνσταντῖνος ταῖς ἐκκλησίαις προσόδους ἀπένειμε καὶ ὁ τούτου ὑιὸς Κωνστάντιος, ταυτας ἀφελὼν, τοῖς τῶν δαιμόνων ναοῖς ἀφιέρωσεν· αντ᾽ ἐπισκόπων καὶ πρεσβύτερων καὶ διακόνων, καταστήσας τζακόρους, καὶ νεωκόρους, καὶ ῥάντας, καὶ θύτας, καὶ κανηφόρους, καὶ ὅσας ὁ ἑλληνικὸς ὕθλος ἐπιφημίζει προσωνυμίας· ταῦτα μὲν οὖν καὶ ἕτερα διεπράττετο κατὰ τὴν Κωνσταντινούπολιν.

[23] Μετὰ δὲ ταῦτα μητρὸς αὐτοῦ ἀδελφὸν ἔχων Ἰουλιανὸν τοὔνομα, τὴν, τοῦ χριςιανισμοῦ θρησκείαν ἀπαρνησάμενον διὰ τὴν ἐκείνου χάριν, καὶ πολλὴν ὑπὲρ τοῦ ἑλληνισμοῦ προθυμίαν ἐπιδεικνύμενον, ἄρχοντα τῆς ἑώας ὅν καλοῦσι κόμητα ἐξεπέμψεν, ἐντειλάμενος τὰ μὲν τῶν ἐκκλησιῶν πράγματα κακοῦν τε καὶ διαφθείρειν, πανταχοῦ δὲ καὶ διὰ πᾶσης ἰδέας τὸν ἑλληνισμὸν αὐξειν τε καὶ ἐπαίρειν· ὁ δὲ ἀφικόμενος ἐν Ἀντιωχείᾳ, ἐπειρᾶτο μείζω τῶν ἐντεταλμένων τοῖς ἔργοις φαινέσθαι, καὶ δὴ προσαφαιρεῖται μὲν πασῶν τῶν ἐκκλησιῶν ἅπαντα τὰ κειμήλια ὅσα ἐν ἀργύρῳ τε καὶ χρυσῶ καὶ σηρικοῖς ὑφάσμασι διετέλει, ἀποκλείει δὲ καὶ τὰς ἐκκλησίας τοῦ μὴ τινὰ εισφοιτᾷν ἐν αὐταῖς εὐχῆς ἕνικα, κλεῖθρα καὶ μοχλοὺς τοῖς πυλῶσιν ἐπιβαλὼν· καὶ ταῦτα μὲν κατὰ τὴν Ἀντιόχου πόλιν ὁ τῆς ἀνατολῆς ἄρχων εἰργάζετο.

[24] Ὁ δὲ βασιλεὺς Ἰουλιανὸς ἔτι κατὰ τὴν Κωνσταντινούπολιν διεῖλκε τινὰ χρόνον, τὰ ἐν ταύτῃ κρατύνας εἰς ὅπερ ἐνομίζετο μάλιστα τῇ βασιλείᾳ συμφέρειν, καὶ ὅπως ὁ ἑλληνισμὸς αὐτῷ πρὸς τὸ μεγαλειότερον ἐξαρθῇ σκοπῶν τε καὶ πραγματευόμενος· ἄρας οὖν ἐκ τῆς Κωνσταντινουπόλεως συν παντὶ τῷ στρατῷ, τὴν ἐπὶ τῆς Συρίας ἐποιεῖτο ὁδὸν· διελθὼν τοινύν ἅπασαν τὴν Φρυγίαν, καὶ πρὸς τὴν ἐσχάτην αὐτῆς πόλιν τὸ καλούμενον Ἰκόνιον καταντήσας, ἐξέκλινει τὴν Ἰσαυρίαν καταλιπὼν, καὶ τὸν γενόμενον Ταύρον ὑπεραναβὰς, ἦλθεν ἐπὶ τὰς πόλεις τῆς Κιλικίας, καὶ τῷ σταθμῷ προσκελάσας τῷ ἐν Ἰσσῷ, αὐτοῦ κατασκηνοῖ, τὸν ἐκ Μακεδονίας Ἀλέξανδρον μιμησάμενος· αὐτόθι γὰρ κᾀκεῖνος ἐν Ἰσσῷ τὸν πρὸς Δαρεῖον τῶν Περσῶν βασιλέα συνεκρότησε πολεμον, καὶ τούτον νικήσας, ἐπίσημον τὸν τόπον εἰργάσατο· ἐκεῖθεν τὸν Ἰσσικὸν κόλπον διαπεράσας, ἦλθεν ἐν Ταρσοῖ τῇ πόλει· κακεῖθεν εἰς Ἀντιωχείαν, θυμομαχὼν κατὰ τῶν χριστιανῶν καὶ επαπειλούμενος τὸ τούτων εἰς ἅπαν ἐξαλείφειν ὄνομα.

[25] Ελθόντι τοιγαροῦν τῷ τυράννῳ ἐν Ἀντιοχείᾳ τῇ πόλει καὶ πρὸς τοῖς βασιλείοις οἴκοις κατασκηνώσαντι, καὶ οὐδὲ πρὸς ἡμέραν μίαν ἡσυχάσαντι, προσήχθησαν αὐτῷ ὥσπερ ἀπὸ τινος παραγγέλματος διαβληθέντες, Εὐγένιος καὶ Μακάριος πρεσβύτεροι τῆς ἐν Ἀντιοχείᾳ ἐκκλησίας ὑπάρχοντες· οὕς προκαθίσας ἐπὶ τοῦ βήματος, ἐκέλευσε παραστῆναι ὁ ἀλιτήριος, καὶ φησὶ πρὸς αὐτοὺς· τίνες ἐστὲ ἄνθρωποι, καὶ ποίου βίου καὶ τύχης τυγχάνοντες, ἐπὶ τοῦ ἡμετέρου προσήχθητε βήματος; Ευγένιος ἔφη· χριστιανοὶ ἐσμὲν, καὶ τῆς Χριστοῦ ποίμνης ἀγελάρχαι τυγχάνομεν· τοῦτο βίος ἡμῖν καὶ τύχη καὶ ἐπιτήδευμα· καὶ ὁ βασιλεὺς· οὗ τοίνυν ἐστὶν ἡ τοῦ Χριστοῦ ποίμνη ἧς ὑμεῖς ἀγελάρχαι τυγχάνετε; Καὶ ὁ Εὐγένιος· πᾶσα ἡ οἰκουμένη ὅσην ὁ ἥλιος ἐφορᾷ, καὶ ὅσοι ἐπὶ ταύτης εἰσὶν ἄνθρωποι. Καὶ ὁ Ἱουλιανὸς· ἡμεῖς δὲ τίνων ἄρχομεν καὶ τίνων σήμερον βασιλεύομεν, ὦ ταλαιπώρον καὶ δυστυχέστατον ἀνθρωπάριον, εἰ ὅσην ὁ ἥλιος ἐφορᾷ γῆν ὁ Χριστὸς ποίμνην κέκτηται; Καὶ ὁ μάρτυς· τῆς αὐτῆς, ὦ βασιλεῦ, καὶ ποίμνης καὶ ἀγέλης ἐπιστατεῖς, ἧς πὲρ καὶ ἡμεῖς ἀγελάρχαι τυγχάνομεν· δι᾽ αὐτοῦ γὰρ βασιλεῖς βασιλεύουσιν, καὶ τύραννοι κρατοῦσι γῆς, καὶ αὐτὸς σοι τὸ βασίλειον σήμερον δέδωκε. κᾂν αὐτὸς ἀχάριστος περὶ τὸν εὐεργέτην ἐφάνης, αὔριον δὲ πάλιν ἄλλῳ τινὶ δώσει· ἐφήμερος γὰρ εἶ, καὶ ἐφημέρων νῦν βασιλεύεις· αὐτὸς δὲ τὴν βασιλείαν αἰώνιον κέκτηται, καὶ περὰς οὐδέπω λαμβάνουσα.

[26] Καὶ ὁ παράβατης· ἀνόσιε καὶ τῆς τῶν θεῶν εὐμενείας ἀλλότριε, χθιζὸς ὢν ὁ Χριστὸς καὶ ἐφήμερος, κᾀκ τῶν τοῦ καίσαρος Ἀυγούστου χρόνων ἀρξάμενος, αἰώνιος βασιλεὺς ὑπὸ σοῦ κεχειροτόνηται σήμερον; Καὶ ὁ μάρτυς· ναὶ κατὰ τὸ ἀνθρώπινον καὶ τὸ τῆς ἀφράστου καὶ ἀρρήτου οἰκονομίας αὐτοῦ μυστήριον, εἶτ᾽ οὖν σαρκώσεως, οὕτως ἐχει, βασιλεῦ, ἐπεὶ κατὰ τὴν θείαν αὐτοῦ καὶ προαιώνιον γεννήσιν οὐδεὶς εὐρεθήσεται χρόνος ὁ ταύτης ὑπέρτερος· καὶ ὁ παραβάτης νομίζας ἀπαίδευτον εἶναι τινὰ τὸν τοῦ Χριστοῦ μάρτυρα, καὶ τῆς ἑλληνικῆς σοφίας ἀμέτοχον, διαχλευάζων ἔφη πρὸς αὐτὸν· οὐκοῦν, ὦ ταλαίπωρε, ὁ Χριστὸς σου δὶς ἄρα γεγένηται; καὶ εἰ ἐπὶ τούτῳ κομπάζεις, εἰσὶ και παρ᾽ ἕλλησι ἄνδρες σοφώτατοι οὐ μόνον δὶς γεννηθέντες, ἀλλὰ καὶ τρὶς· ὁ γὰρ Ἑρμῆς, ὁ τρισμέγιστος ἐπικαλούμενος, τρίτον ἦλθεν ἐν κόσμῳ, ἑαυτὸν ἐπιγνοὺς, καθὼς αἱ ἱεραὶ αὐτοῦ καὶ θαυμάσιοι βίβλοι διαγορεύουσι, καὶ τοῦτο τρισμέγιστος ὀνομάζεται· ὁμοίως δὲ καὶ Πυθαγόρας ὁ τούτου μεταγενέστερος, καὶ αὐτὸς τρίτον ἦλθεν ἐν βίῳ· πρότερον μὲν Ἀιγύπτιος γεγονὼς ναύκληρος, ἔπειτα δ᾽ Εὐφορβος ὁ ὑφ᾽ Ὁμήρου μνημονευόμενος, ἔσχατον δὲ Πυθαγόρας, Μνησάρχου ὑιὸς Σάμιος.

[27] Καὶ ὁ μάρτυς καταγέλασας τῶν ληρημάτων, μᾶλλον δὲ κομψευμάτων τοῦ σοφοῦ βασιλέως, καὶ τῆς τῶν ἀσεβῶν ἑλλήνων μωρολογίας, ὑπονοήσας δὲ τὸν τύραννον τὴν τοῦ Χριστοῦ γέννησιν διὰ τουτωνὶ τῶν ῥημάτων χλευάζειν πειρώμενον, ἔφη πρὸς αὐτὸν μετὰ πολλῆς αὐστηρίας καὶ γενναιότητος· ἔδει τὴν ἀρχὴν μὴ δὲ ἀποκρίνασθαι σοι, παρανομώτατε· μὴ δὲ τῆς οἱασοῦν ἀπολογίας καταξιώσαι σε· ἀλλὰ διὰ τὸν παρεστῶτα ὄχλον, ὅτι τῆς τοῦ Χριστοῦ ποίμνης οἱ πλείονες αὐτῶν τυγχάνουσι, εἶπον ὅσα πὲρ εἶπον, καὶ νῦν ἐπ᾽ ὀλίγον ἐρῶ τῆς αὐτῶν κηδόμενος σωτηρίας· ὅτι ὁ Χριστὸς ἄνωθεν καὶ πρὸ πολλῶν γενεῶν οἱ προφῆται προκατήγγειλαν, καὶ πολλὰ τῆς παρουσίας αὐτοῦ τὰ μαρτύρια κᾀκ τῶν παρ᾽ ὑμῖν χρησμῶν καὶ συβυλλείων γραμμάτων· καὶ τῆς ἐνανθρωπήσεως αὐτοῦ ἡ αἰτία ἐπὶ σωτηρίᾳ καὶ ἀνακλήσει τῆς τῶν ἀνθρώπων ἐκπτώσεως γέγονεν· ἐλθὼν γὰρ ἐπὶ τῆς γῆς, πᾶσαν νόσον ἀπήλασε καὶ τὸ παραδοξότερον καὶ ῥήματι νεκροὺς ἤγειρεν ὀδωδότας, καὶ τὸ δε πάντων θαυμασιώτερον, ὑπὲρ της τοῦ κόσμου σωτηρίας παθὼν τὸ διὰ σταυροῦ πάθος, ἀνέστη τριήμερος ἐκ τῶν νεκρῶν ὑπὸ μάρτυσι πεντακοσίοις, καὶ στρατιωτῶν φρουρούντων αὐτοῦ συκοφαντῆσαι βουλόμενος· καὶ ἀναστὰς ἐκ τῶν νεκρῶν, ὤφθη τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ ἐφ᾽ ὅλαις τεσσαράκοντα ἡμέραις, μετ᾽ αὐτῶν συναναστρεφόμενος, καὶ ὠρώντων αὐτὸν καὶ βλεπόντων ἀνελήφθη εἰς τοὺς οὐρανοὺς, ἐξαποστείλας αὐτοῖς τὴν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεὰν τε καὶ δύναμιν· ὥστε καὶ γλώσσαις ἀλλογενῶν ἀποφθέγγεσθαι, καὶ μὴ ἔχειν χρείαν τοῦ ἑρμηνεύοντος, ἐλάλει γὰρ ἐν αὐτοῖς τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον, ὥστε καὶ τὰ πόρρω προβλέπειν καὶ προφητεύειν τὰ μέλλοντα· οἵ τινες ἐξελθόντες, ἐκήρυξαν αὐτὸν πανταχοῦ, μηδὲν ἐπιφερόμενοι ἤ μόνην τὴν αὐτοῦ ἀόρατον δύναμιν, οὐκ ἀσπίδα καὶ δόρυ καὶ ξίφος κατέχοντες, ἀλλὰ γυμνοὶ καὶ ἄοπλοι καὶ πένητες, πάντα τὸ κόσμον ἐζώγρησαν, νεκροὺς ἐγείροντες, λέπρους καθαρίζοντες, δαιμόνια ἐκβάλλοντες· καὶ ταῦτα τίνες; Ἁλιεῖς καὶ ἀγράμματοι καὶ τῆς τοῦ κόσμου σοφίας ἀμέτοχοι.

[28] Οὓς δὲ αὐτὸς παρεισήγαγες ἐπικερτομῶν τὴν τοῦ Χριστοῦ γέννησιν ἄνδρας σοφούς τε καὶ θεολόγους, ὡς νῦν εἴρηκας, εἰ καὶ δοίημεν ἀληθὲς γενέσθαι τοῦτο τὸ παραλήρημα, τὶ γεννηθέντες δὶς τε καὶ τρὶς καὶ τετράκις τὸν κόσμον ὠφέλησαν, ἤ μέρος τὶ τῶν τοῦ κόσμου μικρὸν ἢ ἐλάχιστον; τὶς ἐκ τῶν βίβλων Ἑρμοῦ τε καὶ Πυθαγόρου, νεκροὺς ἐξανέστησεν, ἤ λεπροὺς ἐκαθαρίσεν, ἤ δαίμονας απήλασεν, οὕς ὑμεῖς θεραπεύετε; ἀλλ᾽ Ερμῆς μὲν ὁ τρισμέγιστος ὑφ᾽ ὑμῶν προσαγορευόμενος, Αἰγύπτιος γέγονεν ἄνθρωπος, καὶ τοῖς Αἰγυπτίων νόμοις τραφεὶς γυναῖκα τε γήμας, παῖδας ἐτέκνωσεν, ὧν τὸν πρεσβύτερον Τὰτ ὀνομάζουσι, πρὸς ὃν αὐτὸς διαλέγεται καὶ τοὺς ἑαυτοῦ λόγους ἀφοσιοῖ, πρὸς τε τὸν ἐξ Ἐπιδαύρον Ἀσκλήπιον προκατάρξαντα καθ᾽ ὑμᾶς τῆς ἰατρικῆς ἐπιστήμης, ὁς καὶ τὴν ἑαυτοῦ θεολογίαν διασαφεῖ ἔχουσαν οὕτως· Θεὸν νοῆσαι μὲν χαλεπὸν, φράσαι δὲ ἀδύνατον· ἔστι γὰρ τρισυπόστατος, ἀνερμήνευτος οὐσία καὶ φύσις, οὐκ ἔχουσα παρὰ βροτοῖς ἐξομοίωσιν· οὕς δὲ θεοὺς ὀνομάζουσιν ἄνθρωποι, πολὺ τὸ μυθῶδες καὶ σφαλερὸν ἐφ᾽ ἑαυτοὺς ἐπεσπάσαντο· καὶ περὶ τῆς τοῦ Χριστοῦ ἐλεύσεως, καὶ αὐτὸς ἀμυδρὰν τινὰ προφητείαν διαγορεύει, οὖκ ἐξ ἑαυτοῦ, ἀλλ᾽ ἐκ τῆς Ἑβραίων θεολογίας ταύτην ἀπαῤῥυσάμενος· ἀλλὰ τί μοι τῶν σαπρῶν τε καὶ ὀδωδότων Ἑρμοῦ ῥημάτων τῶν παρ᾽ ὑμῖν τιμωμένων, ἤδη πρὸ πολλοῦ σεσηπότων καὶ ἀπεῤῥυνηκότων; οὐδὲ γὰρ ὅσιον περὶ τῶν ζώντων ἐρωτᾷν τοὺς νεκροὺς, ἔχων ἐκ τῶν θεοσόφων λογίων τοὺς ἀληθεῖς μάρτυρας, ὁὶ τὴν Χριστοῦ παρουσίαν τὲ καὶ θεότητα προκατήγγειλαν.

[29] Πυθαγόρας δὲ ὁ τῆς ἰταλικῆς κατάρξας αἱρέσεως, τὶ μέγα καὶ θαυμαστὸν ἐν τῷ βίῳ τρὶς παραχθεὶς ἀπειργάσατο; ἢ ὅτι ἐν Ὀλυμπίᾳ γενόμενος, ὡς ὑμεῖς φασκετε, χρυσοῦν τὸν ἑαυτοῦ μηρὸν ἑλλανοδίκαις ὑπέδειξε· καὶ βοῦν θύεσθαι μέλλοντα μυκησάμενον, ἀνδρὸς ἔφὴ ψυχὴν ἐμοὶ φιλτάτου κέκτηται, καὶ διὰ τοῦ μυκήματος προσαγορεύει μὲ ὁ ταλαίπωρος· καὶ ἀετὸν ἐν ὕψει πετόμενον, δι᾽ σποδῆς καταπεσεῖν ἐπὶ γῆς πεποίηκε· ταῦτα ὁ τρὶς γεννηθεὶς ἐθαυματούργει ἐν Ὀλυμπίᾳ γενόμενος, δοξαμανῶν καὶ φαντασιούμενος ὁ τρισάθλιος· ὁ τὴν τετρακτὺν ὅρκον τιθέμενος, καὶ ταύτην φάσκων πηγὴν ἀεννάου φύσεως· ὁ τοὺς κυάμους σεβόμενος, δι᾽ οὓς καὶ ἀπώλετο μετὰ τῶν αὐτοῦ ἑταίρων ὑπὸ τῶν Ταραντίνων συνελαυνόμενος· μὴ βουλόμενος γὰρ τὸν τόπον πατῆσαι ἐν ᾧ οἱ κύαμοι ἐσπαρμένοι ἐτύγχανον, αὐτὸς μετὰ τῶν ἑταίρων καὶ μαθητῶν κατασφάττεται, καὶ τῶν ἐχθρῶν γίνεται παρανάλωμα· Θεανῶ δὲ ἡ τούτου γαμετὴ καὶ μαθήτρια μὴ θέλουσα τὴν αἰτίαν κατειπεῖν, δι᾽ ἣν τὸν κύαμον οὐκ ἐσθίουσι, τὴν γλῶσσαν ἐκτμηθεῖσα πρότερον, καὶ αὐτὴ προσαπόλλυται.

[30] Ταῦτα τῶν σῶν φιλοσόφων τὰ προτερήματα τῶν δὶς καὶ τρὶς γεννηθέντων, ὡς αὐτὸς ἐρητόρευσας· κᾳκεῖνα τοῦ ἐμοῦ Χριστοῦ ἐπὶ σωτηρίᾳ καὶ ἀνακλήσει τοῦ τῶν ἀνθρώπων γένους τὰ τερατουργήματα· καὶ Πυθαγόρας μὲν καὶ Ἑρμῆς τὰς τῶν ἀνθρώπων ψυχὰς εἰς τὸν ᾅδου πυθμένα κατάγουσι, μετεμψυχώσεις τινὰς καὶ μεταγγισμοὺς παρεισάγοντες· ποτὲ μὲν εἰς ἄλογα ζῶα καὶ θηρία, ταῦτας μὲν μετεμβιβάζοντες, ποτὲ δὲ εἰς ἰχθύας καὶ φυτὰ καὶ ἄλλας τινὰς ἐπανακυκλήσεις καὶ περιόδους κατασπῶντες αὐτὰς καὶ ἀποῤῥαπίζοντες· ὁ δὲ Χριστὸς καθὸ Θεοῦ ὑπάρχων ἀληθὴς καὶ αἰώνιος, ἀθάνατον ψυχὴν καὶ ἀγήρω κατασκεύασας τῷ ἀπ᾽ ἀρχῆς πνεύματι θείῳ καὶ ἐμφυσήματι, ὅτε τὸν πρῶτον ἐδημιούργησεν ἄνθρωπον, ὡς αἱ θεαῖ καὶ ἀδιάβλητοι τοῦ Μωϋσεῶς διαγορεύουσι βίβλοι· καὶ πεσοῦσαν μετὰ τοῦ σώματος διὰ τῆς παρακοῆς καὶ τῆς ἀπάτης τοῦ ψυχοφθόρου δράκοντος, ἐλθὼν ἐπὶ γῆς καὶ πολιτευσάμενος, καὶ ὑποδείξας ἡμῖν ὁδὸν σωτηρίας διὰ τοῦ βαπτίσματος καὶ τῆς ἐκ νεκρῶν αὐτοῦ ἀναστάσεως, ἐκ τῶν τοῦ ᾅδου πυθμένων εἰς οὐρανοὺς ταύτην ἐπενήγαγεν· καὶ πάλιν ἐρχόμενος κρίναι ζῶντας καὶ νεκροὺς, ἐξαναστήσει τὰ σώματα, καὶ συνάψει ταῖς ἑαυτῶν ψυχαῖς, καὶ ἀποδώσει ἑκάστῳ κατὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ.

[31] Ταῦτα τοῦ μάρτυρος φιλοσοφήσαντος, ὁ παράνομος καὶ ἀπόστατης ἔφη Ἰουλιανὸς· ὁρᾶτε, ἄνδρες Ρωμαῖοι καὶ Ἕλληνες, τουτονὶ τὸν παλαμναῖον καὶ ἀλιτήριον, πόσον ἐκ τῶν ἑλληνικῶν μαθημάτων κατὰ τῆς ἡμετέρας ἐσχεδίασεν ὕθλον; μὰ τὸν ἑμοὶ προσφιλέστατον ἥλιον τὸν χρυσαυγῆ καὶ παγκόσμιον, οὐκέτι ἀνέξομαι τοῖς ἐλλήνων μαθἠμασι τὸν χριστιανῶν ἀθεώτατον ἐκπαιδευέσθαι γένος· ἰδού γὰρ τῆς ἱερᾶς τῶν λόγων παιδεὶας καὶ οὗτος ὁ κύων μεταλαβὼν, κᾂν οὐκ ἐπ᾽ εὐθείας καὶ ὁμαλοῦ, ἀλλ᾽ ὅμως πολλὴν τινὰ καὶ ἀτερπῆ περὶ τὴν ἱστορίαν μωρολογίαν κατέχεεν τῶν ἱερῶν ἐκείνων καὶ φιλοσόφων ἀνδρών. Ταῦτα εἰπὼν κελεύει τὸν μάρτυρα τοῖς δημίοις παροδοθῆναι, καὶ μαστιγοῦν ἄχρι πεντακοσίων πληγῶν· οἱ δὲ λαβόντες ᾔκιζον ἀπανθρώπως ταῖς μάστιξι· καὶ ὁ κήρυξ ἐβόα, ποίησον τὸ τοῦ βασιλέως θέλημα, παῦσαι τῶν μωρολογιῶν, καὶ ἀπαλλαγήσῃ τῶν κολαζόντων σε· ὁ δέ μάρτυς ἐκαρτέρει τυπτόμενος, σιωπῶν καὶ μηδὲν ὅλως φθεγγόμενος.

[32] Ἀτενίσας δὲ πρὸς τὸν τοῦ Χριστοῦ μάρτυρα Μακάριον, ἔφη πρὸς αὐτὸν· σὺ τὶ λέγεις περὶ σεαυτοῦ ταλαίπωρον ἀνθρωπάριον; Μακάριος ἔφη· σὺ εἶ ταλαίπωρος καὶ παντῶν ἀνθρώπων ἀθλιώτερος, κύων ρυπαρὲ καὶ ἀκάθαρτε, ἐγὼ δὲ τῷ ὄντι μακάριος εἰμι καὶ τρισμακάριστος, κατὰ τὴν προσωνυμίαν μοῦ, ὅτι τὸν Χριστὸν ὁμολογῶν προσκυνῶ τὸν Θεοῦ ὑιὸν τὸν ζῶντα καὶ προαιώνιον· αὐτὸς δὲ τοῦτον ἀπηρνήσω προσκολληθεὶς τῷ διαβόλῳ καὶ τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ τοῖς ὀλεθρίοις καὶ ἀκαθάρτοις δαίμοσιν, οἵ σε καὶ οὐκ ἐθέλοντα τῷ αἰωνίῳ πυρὶ παραπέμψουσιν. Καὶ ὁ παραβάτης· οἶδα ὅτι θανατᾷς, καὶ πρὸς ὀργὴν κινῆσαι με σπεύδεις, ἵνα τάχειον ἐξαναλώσω σε· ἀλλ᾽ οὐχ ὡς αὐτὸς ἤλπισας, οὕτως ἔσται σοὶ ἀσεβέστατε· τοῦτο δέ πρῶτον ἀποκρίνου καὶ δίδασκε, τὶ τὸ δόξαν ὑμῖν, ὦ παμμίαροι, ὅτι μὴ δὲ μιᾶς τινὸς ἐξουσίας ἤ παρὰ βασιλέως ἤ παρὰ τινὸς τῶν ἀρχόντων μετειληφότες, παντὶ τε καὶ πανταχοῦ διατρέχοντες, τὰς τῶν μεγάλων θεῶν σπονδὰς τὲ καὶ θυσίας ἀνατρέπειν σπουδάζετε; διδάσκοντες ἂν τοὺς ἀνθρώπους, τούτους μὴ εἶναι θεοὺς, μὴ δὲ σωτῆρας τῆς οἰκουμένης, καὶ τοῦ ἀνθρωπείου γένους προνοητὰς τε καὶ κηδεμόνας τυγχάνοντας, οὓς ἡ ἀπ᾽ αἰῶνος καὶ ἄνωθεν πατροπαράδοτος τῶν ἀνθρώπων συνήθεια, σέβειν τὲ καὶ προσκυνεῖν παραδέδωκεν; τὸν δὲ Χριστὸν χθὲς τὸ εἶναι ἀρξάμενον, καὶ οὐ πρὸ πολλοῦ τῆς ἡμετέρας γενεᾶς, Θεὸν προαιώνιον καὶ βασιλέα τῶν ὅλων ἀνακηρύττετε.

[33] Καὶ ὁ Μακάριος· οὐκ ἠρκέσθης ταῖς Εὐγενίου σοφαῖς ἀποδείξεσιν, ὦ παρανομώτατε, ὅτι τὰ αὐτὰ καὶ περὶ τῶν αὐτῶν ἀεὶ ἐρωτᾶς; πλὴν ἐγὼ σοὶ τὰ αὐτὰ καὶ περὶ τῶν αὐτῶν ὁμοτρόπως ἀποκριθήσομαι, ὃτι Χριστὸς ὃν σὺ χλυάζεις καὶ διασύρεις ἐπιγελῶν, οὕτως παρακελεύεται· εἶπεν γὰρ πρὸς τοὺς ἱεροὺς αὐτοῦ μαθητὰς, πορευθέντες εἰς τὸν κόσμον ἅπαντα, μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ ὑιοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος, διδάσκοντες αὐτοῦς τηρεῖν πάντα ὅσα ἐνετειλάμην ὑμῖν, φεύγειν δὲ ἀπὸ τῶν ματαίων εἰδώλων, καὶ ἐπιστρέφειν ἐπὶ τὸν Θεὸν ζῶντα, ὃς ἔκτισε τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν· οἱ γὰρ θεοὶ σου, οὓς αὐτὸς προσκυνεῖς, δαιμόνων εἰσὶ πλάσματα, καὶ μύθων εὑρέματα, καὶ διαβολικῆς ἐνεργείας κυοφορήματα· λέγει γὰρ περὶ αὐτῶν ἡ ἡμετέρα γραφὴ· θεοὶ ὁὶ τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν οὐκ ἐποιήσαν, ἀπωλέσθωσαν· ἀλλὰ καὶ νόμος αὐτοὺς ἕτερος βασιλικὸς ὁ παρὰ Κωνσταντίνου τοῦ σοῦ συγγενοῦς ἐκτεθεὶς, ἐκβάλλει τῆς προσκυνήσεως, καὶ καταλύει αὐτῶν τὰ σεβάσματα· ὃς εἰς Χριστὸν πιστεύσας, τὰ τῶν εἰδώλων τεμένη κατέστρεψε, καὶ τὰς προσαγομένας αὐτοῖς θυσίας διαῤῥήδην ἀπέπαυσε· τὶ τοίνυν ἀδικοῦμεν, ὦ βασιλεῦ, ἃ Θεὸς προσέταξε, καὶ βασιλεῦς μέγας νενομοθέτηκε, κρατύνοντες καὶ διαυθεντίζοντες; ἃ δὲ ἡ τῶν παλαιῶν, ὡς ἔφης, ἀνδρῶν ἄνοια ἐκ τῆς τῶν δαιμόνων ἐφεῦρε μηχανουργίας, ἐξαφανίζοντες καὶ διακωλύοντες.

[34] Καὶ ὁ παραβάτης· ἀλλὰ Κωνσταντῖνος, οἰκτρότατοι, νεωτερίσας διὰ τὰς προσπεσούσας αὐτῷ ἀνοσιουργίας, ἀπέστη τῶν θεῶν, ὑφ᾽ ὑμῶν τῶν γαλιλαίων ἐξαπαθεὶς, ἅτε δὴ παιδείας ἀμετόχος, καὶ μήτε τοῖς Ρωμαἳκοῖς νόμοις, μητε τοῖς Ἑλληνικοῖς ἔθεσιν ἐμπεδωθεὶς· ἐγὼ δὲ, ὦ ἀνόσιε, τῆς Ἑλληνικῆς τε καὶ Ρωμαικῆς παιδείας ἄκρον ἐπειλημμένος, καὶ ταῖς τῶν παλαιῶν ἀνδρῶν θεολογίαις Ἑρμοῦ τε φημὶ καὶ Ὀρφέως καὶ Πλάτωνος ἐξησκημένος, οὐχ ἥκιστα δὲ καὶ ταῖς Ἰουδαἳκαῖς γραφαῖς ἐξωμιληκῶς, καὶ τὴν τούτων τερθρείαν πεπατηκὼς, πάλιν ἐπὶ τὸ πατροπαράδοτον καὶ ἀρχαιότατον καὶ θεοφιλὲς τοὺς ἀνθρώπους ἔθος τε καὶ σέβας μένειν διακελεύομαι, ἢ ταῖς τῶν ἀπαιδεύτων καὶ νεωτεριζόντων ἀνοίαις ἀκολουθεῖν. Ἀλλὰ ἀπογυμνούσθω καὶ οὗτος τῆς ἀμπεχόνης, καὶ τῆς τῶν μαστίγων πείρας ἐν μεθέξει γενέσθω· ὡς ἂν ἐκ τούτου σωφρονέστερος γεγονὼς, τοῖς ἡμετέροις νόμοις, καὶ μὴ βουλόμενος ὑποκύψειεν.

[Constantius, audita Juliani] Profectus est igitur magnus Artemius in Ægyptum, dignitate ducis investitus a. Constantius autem Constantinopoli iter in Syriam instituit, et quum ad magnam civitatem Antiochiam pervenisset, ibidem commoratus est, bellum paraturus adversus Persas. Quum autem ibidem resideret et exercitum instrueret, advenere litteræ, quæ Julianum rebellem docebant. Julianus enim, ut jam antea a me declaratum est, quando de eo sermonem institui, ad custodiam Occidentis in Galliis a Constantio cæsar declaratus, non ferens diutius in gradu cæsaris perseverare, diadema sibi imposuit et summum imperii fastigium capessivit b. Ut vero imperium usurpavit, nihil jam parvum cogitabat, neque cunctandum sibi existimabat: sed in suam volens redigere potestatem totam, quæ Romanis obedit, Europam, instructo exercitu, per Germanos ad Istrum perrexit, et quum ulteriorem ripam attigisset, per loca illa ducebat exercitum. Clam vero præfectis, Italiæ quidem Tauro et Illyrici Florentino, ad Pæonas venit c, trajectoque flumine, statim universam Illyriam et Italiam atque omnes gentes, que erant imperii Romani, usque ad Oceanum sub sua accepit potestate.

[20] [rebellione, C. Polim revertens obit:] Constantius, quum hæc per litteras didicisset, ut par erat, conturbatus est, et de Constantinopoli sollicitus, ne, quod ille animo cogitabat, eam prior in suam redigeret potestatem, eam totis viribus festinabat præoccupare. Interea dum colligitur exercitus, per civitates Orientis dispersus, et ipse se ad tantam viam parat, significat episcopis, uti Nicæam quam citissime eum præveniant: intendebat enim, ab Arianis excitatus, istic secundam celebrare adversus Consubstantialitatem synodum. Quumque, transmissa Cilicia, ad Mopsi, ut vocantur, fontes venisset, subita illum infirmitas invasit, nec poterat ulterius progredi. Ut autem se sensit male habere et forsan moriturum, Antiochiæ episcopo Euzoio quam citissime advocato, petiit, ut baptizaretur. Suscepto baptismo parum supervixit, illic defunctus, postquam regnasset annis omnino quadraginta, viginti nempe cum patre, reliquis solus d. Postquam eum deflevisset et justa ei persolvisset exercitus, loculo incluserunt mortui cadaver, consuetis aromatibus conditum, imponentesque currui secuti sunt Constantinopolim, unoquoque militum propria arma, ornatumque qualem ipso vivente sub ductoribus habebant, ferente.

[21] [Julianus amimadvertit in occisores Galli;] Atque ii quidem Constantinopolim venerunt, ferentes corpus. Venit et Julianus ex Illyria, jam firmiter tenens imperium universum, nemine post mortem Constantii auso ei repugnare. Quum ferretur defuncti corpus ad ecclesiam Apostolorum, ut juxta patrem tumularetur, Julianus, deposito diademate, lectum præcedebat. Postquam sepelierunt eum, Julianus, in palatium redux, diadema rursus sibi imposuit, et rerum potitus, universum Romanum imperium gubernavit. Mortuo igitur Constantio, in superstites, qui causam præbuerant Galli occidendi, iræ suæ furorem ostendit. Eusebium quidem præpositum capite plectit, quia suis calumniis videbatur præcipue immixtus Galli occisioni: Paulum vero Hispanum, unum ex scribis imperatoris, igni tradidit, utpote qui multa acerba in Gallum protulisset: ambos Chalcedonem misit, suo quemque supplicio afficiendum. Sustulit et Gaudentium, ducem exercitus Africæ, et alios quosdam, qui ipsi insultaverant e.

[22] [et occasione arrepta, in Christianos] Et illos quidem per litteras absens puniri jussit: Martyrem vero Christi et generosum athletam, Artemium, ipse per se, præsens præsentem, Anthiochiæ pro christiana confessione inhumane puniit. Ac primo, non ferens ejus dicendi libertatem et constantiam, ipsum, qua indutus erat potestate, spoliavit. Julianus enim, ut jam dictum est, manum clavo imperii admovens, restituere gentilismum maxime studebat. Missis igitur ubique litteris, jubebat templa et altaria deorum prompto et alacri animi studio redintegrari, tollens, quos Constantinus Magnus ejusque filius ecclesiis redditus attribuerat, templis idolorum donavit; et episcopis, presbyteris ac diaconis substituit ædituos, custodes, aspersores, sacrificos, canephoros, et id genus nomina quæ nugacitas gentilis excogitat. Hæc et alia fiebant Constantinopoli.

[23] [sævit;] Post hæc quum matris suæ fratrem haberet. Julianum nomine, qui, ut imperatori gratificaretur, christianum cultum abjuraverat, et magnam pro gentilisimo monstrabat alacritatem, illum præfectum Orientis, sub comitis nomine constituit: jussitque, ut res ecclesiasticas vexaret et disperderet; ubique autem et omni ratione gentilismum augeret et extolleret. Ille profectus, conabatur Antiochiæ plura exsequi, quam quæ fuerant imperata: ecclesiis quidem cunctis abstulit omnia pretiosa in argento, auro et sericis vestimentis, clausit quoque ipsas ecclesias, ne quis orationis causa intraret, claustris et vectibus impositis. Atque hæc faciebat Antiochiæ Orientis præfectus.

[24] [in Syria] Interea Julianus imperator Constantinopoli morabatur, in ea corroborans, quæ videbantur maxime conserre ad bonum imperii, et studiose omnia disponens, ut gentilismus magnifice extolleretur. Dein cum exercitu profectus Constantinopoli, in Syriam iter instituit: et per Phrygiam transiens, quum attigisset extremam ejus civitatem Iconium, omissa Isauria, Taurum montem superavit, et accessit ad civitates Ciliciæ ac ad stationem ad Issum, ubi castrametatus est, exemplum Alexandri Macedonis sequi affectans. Nam iste cum Dario, Persarum rege, illic prælium commisit, et, parta victoria, locum celebrem reddidit. Istinc Issicum sinum trajiciens, Tarsum civitatem venit, hinc Antiochiam, plenus irarum in Christianos eorumque nomen se deleterum minans.

[25] [Eusebius et Macarius,] Quum ergo Antiochiæ venisset tyrannus et in palatium divertisset, ne una quidem die quiescere potuit. Adducti igitur sunt, quasi ex condicto accusati, Eusebius et Macarius, presbyteri Antiochenæ Ecclesiæ. Hos impius, pro tribunali sedens, jussit adduci, et dixit: Quinam estis vos? Quæ vestra conditio et sors, ut ad nostrum tribunal adducamini? Eugenius respondit: Christiani sumus et Christi gregis ductores: hæc est conditio et sors nostra. Imperator, ubi, inquit, est Christi grex, cujus estis ductores? Eugenius: universus orbis terræ, quem sol aspicit, et qui in eo sunt omnes homines. Julianus: Quibusnam igitur præsumus et in quos hodie obtinemus imperium, infelix et miser homuncio, si Christi grex possidet omnem terram, quam sol aspicit. Martyr: Eidem gregi, imperator, præes, cujus nos ductores sumus; per Christum enim reges regnant, et potentes in terra dominantur, ipse dedit tibi hodie imperium, si autem ingratus benefactori fueris, cras rursus imperium alteri dabit: es enim unius diei homo, et imperas iis, qui sunt unius diei: ipsius autem regnum est sempiternum, neque umquam finem accipiet.

[26] [presbyteri, confutatis] Apostata: Impie, inquit, et deorum benevolentiæ exsors, hesternus et unius diei homo est Christus, natus tempore Cæsaris Augusti, numquid hodie a te rex æternus creatus est? Martyr: Secundum ejus humanitatem et ineffabilis inenarrabilisque dispensationis ejus mysterium, id est incarnationem, ita se habet: quoad autem divinam et æternam generationem attinet, nullum invenietur tempus, cui ipse anterior non sit. Apostata, ratus Martyrem agrestem quempiam esse et græcanicæ eruditionis expertem, irridens dixit: Ergo Christus tuus, infelix, bis generatus fuit? Et in hoc inaniter gloriaris; sunt et apud Græcos viri sapientissimi non solum bis, sed etiam ter geniti. Etenim Mercurius, cognomine Trismegistus, tertio venit in mundum, seipse producens, ut referunt sacri et mirabiles ejus libri, proptereaque Trismegistus (ter maximus) appellatus fuit: similiter et Pythagoras, ætate posterior, tertio venit ad vitam, primo nauclerus in Ægygto, secundo Euphorbus, cujus meminit Homerus, et tertio tandem Pythagoras, Mnesarchi filius, Samius.

[27] [multiplicibus] Martyr irridens nugas seu magis facetias eruditi imperatoris et impiorum gentilium deliria, suspicatus est tyrannum hisce sermonibus Christi generationem ludificare voluisse, et severe fortiterque respondit: Non oportuisset, scelestissime, vel ab initio quidpiam respondere, aut qualicumque defensione te dignari, sed propter circumstantem turbam, quia plerique ad Christi gregem pertinent, dixi quæcumque dixi; paucula igitur adhuc proferam de illorum salute sollicitus. Christum ab alto repetentes multis ante sæculis prophetæ prænuntiarunt, multaque sunt de ejus adventu oracula apud vos et in libris Sibyllinis f. Incarnationis autem ejus causa fuit salus et reparatio lapsi humani generis: in terram enim delapsus, omnem morbum expulit, et, quod mirabilius, uno verbo mortuos jam fœtentes ad vitam revocavit: quod vero omnia prodigia superat, passus propter mundi salutem in cruce mortem, resurrexit tertia die a mortuis secundum testimonium quingentorum hominum et eorum militum, qui ejus sepulcrum custodiebant, ut nullum relinqueretur effugium illi, qui vellet ejus resurrectionem calumniari. Et post resurrectionem ex mortuis, visus est a discipulis suis per dies quadraginta, cum illis conversatus et videntibus atque aspicientibus elevatus est in cœlos, mittens in eos Spiritus Sancti donum et potentiam. Ita ut alienigenarum linguis loquerentur, neque interprete indigerent, loquebatur nempe in eis Spiritus Sanctus, ita ut futura præviderent et prædicerent. Egressi prædicaverunt eum ubique gentium, nihilque secum ferentes, præter invisibilem ejus potentiam, non clypeum, non lanceam, non gladium, sed nudi, inermes, pauperes mundum cœperunt universum, mortuos resuscitantes, leprosos mundantes, dæmones ejicientes. Quinam autem tanta fecerunt? Piscatores, illiterati, a mundi sapientia alieni.

[28] [Juliani sophismatis,] Quos vero Christi generationem deridens, inducis viros, quos sapientes et divinos appellas, etiamsi has nugas, ut veras haberemus, quid profuit orbi aut parti ejus vel minimæ, bis, ter aut quater illos fuisse generatos? Quis in Mercurii et Pytagoræ libris, illos mortuos suscitasse, leprosos mundasse, dæmones, a vobis cultos, ejecisse legerit? Mercurius quidem, Trismegistus cognomine, a vobis in medium prolatum, vir erat Ægyptius, et Ægyptiorum legibus institutus; ex duxta uxore liberos suscepit, quorum primogenitus Tat vocatur: ad hunc loquitur, sermonesque suos dirigit, simulque ad Esculapium ex Epidauro, quem patrem artis medicæ vos dicitis, cui et theologiam suam explicat, cujus hæc est summa: Deum mente concipere difficile, eloqui impossibile. Est enim in trina hypostasi consistens, ineffabilis in sua substantia et natura, nullam habens cum mortalibus similitudinem. Quos autem deos nominant homines, hos multis fabulis erroribusque infarserunt. Insuper de adventu Christi obscuram quamdam prophetiam refert, non ex se ipso, sed ex Hebræorum theologia depromptam. Sed quid mihi cum istis corruptis et putridis Mercurii verbis, jam diu vitiatis et antiquatis? Fas enim non est mortuos interrogare circa vivos, quoniam habemus veridicos testes divinorum eloquiorum, qui Christi præsentiam et divinitatem prænuntiarunt.

[29] [et irrisa gentilium superstitione,] Quoad Pythagoram attinet, sectæ Italicæ auctorem, quid grande et mirabile, ter in vitam prodiens, operatus est? Num quia Olympiæ in ludis femur, ut dicitis, suum aureum ostendit? Vel de bove jamjam immolando, quum mugiret, dixit: animam habet viri mihi charissimi, qui mugitu me salutat infelix? Vel quum aquilam æthera petentem, jactu cineris in terram dejecit? Hæc quidem Olympiæ miracula fecit ter genitus, gloriosus et mentis ludibriis agitatus: ille qui quaternionis jurandi formulam constituit, dicens illam esse inexhaustæ naturæ fontem g, qui fabas colebat, proptereaque a Tarentinis simul cum amicis in exsilium actus fuit, et periit; nam nolens pedibus terere campum, in quo fabæ sparsæ erant, cum amicis et discipulis suis occisus, præda fuit inimicorum suorum. Theano autem, ejus conjux et discipula, quum nollet causam proferre cur fabis non vescerentur, ipsa quoque, lingua prius præcisa, periit h.

[30] [fidem Christianam] Hæ sunt tuorum, qui bis terve, ut ipse oratorie exposuisti, geniti fuerunt, philosophorum prærogativæ: illa autem sunt Christi mei miracula pro salute et reparatione generis humani. Pythagoras et Mercurius hominum animas in inferni abyssum ducunt per transmigrationes quasdam et transfusiones: nunc animas istas in bruta et feras transmittentes, nunc in pisces, plantas et alia id genus easdem quasi quibusdam circulis et periodis trahentes et includentes. Ast Christus, secundum Deum verus et æternus, quando creavit ab initio primum hominum, indidit animam illi immortalem et senii expertem, spiritu divino et insufflatione vivificatam, ut divinæ et intemeratæ tradunt scripturæ Mosaicæ: postmodum autem lapsa cum corpore anima per inobedientiam et deceptionem mortiferi draconis, venit in terram, et in ea conversatus, monstravit viam salutis per baptismum et resurrectionem suam ex mortuis, et sic ex inferni abyssis in cœlos animam reduxit. Iterum venturus judicare vivos et mortuos, resuscitabit carnem illique animas conjunget, et retribuet unicuique secundum opera sua.

[31] [exponunt:] Quum hæc philosophatus fuisset Martyr, iniquus et apostata Julianus dixit: Videte, viri Romani et Græci, quantus scelestus iste et exsecrandus in nostram religionem effutiit nugas. Sed per charissimum mihi solem hunc splendidissimum omniaque ornantem, non patiar deinceps, ut impiissimum christianorum genus græcorum doctrina erudiatur. Ecce enim canis hic sacræ eruditionis particeps effectus, licet non recte et plane, multas tamen ineptias effutiit circa historiam istorum sacrorum et sapientium virorum. His dictis, jubet Martyrem lictoribus tradi plagis quingentis flagellandum; qui crudeliter illum flagris dilacerunt. Præco autem clamabat: Fac, quod vult imperator, dimitte ineptias, et liberaberis a persecutoribus tuis. Martyr autem fortiter tolerabat flagella, tacens et nullum edens verbum.

[32] [memoriamque Constantini] Post oculos in Christi Martyrem, Macarium, intendens, quid, ait, de te ipse dicis, miser homuncio? Respondet Macarius: Tu ipse miser es et omnium hominum infelicissimus, canis squalide et immunde, ego vero reipsa beatus (macarius) sum, imo ter beatissimus secundum nomen meum, quia Christum confitens, adoro Dei Filium viventem et sempiternum: tu vero ipsum abjurasti, diabolum et angelos ejus, spiritus homicidas et impuros sectatus, qui te, etiam invitum, mittent in ignem æternum. Cui apostata: Scio te mortem tuam cupere et movere me velle ad iram, ut cito te destruam: sed non erit tibi, impiissime, ut sperasti: sed hoc mihi responde et monstra, qua præsumptione, maledicti, nulla muniti licentia sive imperatoris sive magistratuum, ubique discurritis, ut magnorum deorum ritus et sacrificia destruatis? docentes homines hos non esse deos neque servatores orbis aut humani generis providentiam et curam gerere; quos tamen ab ævo paterna traditio et consuetudo honorare et colere instituit? Christum autem, qui heri et non multo ante nostram ætatem esse cœpit, prædicatis, quasi esset Deus ante sæcula et universi orbis.

[33] [primi imperatoris Christiani,] Macarius, non suffecerunt, inquit, tibi, vir nequissime, Eugenii sapientes demonstrationes, quoniam semper eadem de iisdem rebus interrogas? Equidem tibi eadem iisdemque de rebus respondebo, quia Christus, quem contumeliis et irrisionibus laceras, sic mandavit. Nam sanctis discipulis suis dixit: Euntes in mundum universum, docete omnes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, docentes eos servare omnia quæ mandavi vobis: fugere vana simulacra et converti ad Deum vivum, qui cœlum et terram creavit. Quod autem deos colis, figmenta sunt dæmonum, fabularum fictiones, et diabolicæ operationis fœtus: dicit enim scriptura nostra: Dii, qui cœlum et terram non fecere, pereant. Sed et lex imperialis, a Constantino consanguineo tuo lata, eorum cultum supprimit, eorumque destruit ritus. In Christum enim credendo, idolorum templa subvertit et oblata illis sacrificia aperte cessare fecit. Quid igitur, imperator, mali agimus, quando quæ Deus mandavit et magnus imperator lege sancivit confirmamus et certa monstramus? Eliminamus autem et prohibemus, quæ veterum, ut dixisti, virorum insipientia dæmonum machinamentis excogitavit?

[34] [vindicant] Apostata: Sed Constantinus, inquit, miserrimi, novitates sectari cœpit, impietate aliorum irretitus, et deceptus a vobis Galilæis, cultum deseruit deorum, nulla doctrina præditus neque Romanorum et Græcorum legibus informatus. Ego autem, impie, qui ad summum fastigium Græcæ et Romanæ eruditionis perveni et in antiquorum, Mercurii nempe, Orphei et Platonis doctrinis exercitatus, non parum quoque in judaicis scripturis versatus sum, horum nugas conculcavi, et jubeo magis homines ad morem et cultum, a patribus traditum, antiquissimum et diis gratissimum redire, quam sequi inanes indoctorum novatorum opiniones. Sed et ipse veste exuatur sua, experimentoque flagrorum participet, ut vel sic modestior factus, etiam invitus se legibus nostris submittat.

ANNOTATA.

a Ex documentis historicis, num. 8 Comment. prævii allatis, monstravimus S. Artemium, dum Ægypto præesset, a partibus Constantii Cæsaris contra S. Athanasium stetisse.

b Assumpti Augusti tituli impositique diadematis causam Ammianus Marcellinus, lib. XX, cap. IV, non tam Juliano, quam militibus, ad Persicum bellum evocatis et jamjam in extremum Orientem traducendis, adscribit. Etenim quum seditionem militarem sedaturus Julianus promississet se apud Constantium acturum, ut quos dulcedo patriæ retinebat, quique peregrina metuebant loca, ii ad transalpinum iter non cogerentur, acquiescere sermonibus et promissis noluerunt milites. Conclamabatur post hæc ex omni parte nihilominus, uno parique ardore nitentibus universis: maximoque contentionis fragore, probro et convitiis mixto, cæsar assentire coactus est. Impositusque scuto pedestri et sublatius eminens, nullo silente, Augustus renuntiatus, jubebatur diadema proferre, etc. Deinceps vero Julianus aperte a Constantio descivit, et arma in patruelem paravit. Hæc Ammianus, ex cujus narratione mihi elucescere videtur, Julianum non tam rebellionis suæ scelus, quam periculum reformidasse, quocirca si incertus initio et timidus agebat, talique ratione, si ambitiosa frangerentur consilia, salva sibi fore sperabat vitam et dignitatem.

c Situm Pæonum seu Pæoniæ incertum dicit Cluverius, Geogr. antiq., lib. II, cap. XIII, sect. II, num. 26 [Cluver. Geogr.. t. I. p. 830. Edit. Lips. 1773.] . Baudrandus vero Pæonas dicit populos Macedoniæ in Mysiæ superioris confinio ad Strymonem fluvium, seu ad Rhodopen montem, seu ad ortum Haliacmonis fluvii, ut varii varia scribunt. Est hodie Pæonia pars provincia Scutarensis, olim Chrysopolitanæ seu Chalcedonensis dictæ, et ad mare Adriaticum adjacentis.

d Quæ de morte Constantii referuntur, eadem habes apud Philostorgium, lib. VI, num. 5 [Edit. Valesii Catabrig., p. 512.] . Mopsi fontes, locus Constantii emortualis, etiam Mopsucrenæ vocati, viculus est, quem alii Ciliciæ, alii Cappadociæ adscribunt, quam litem implicat S. Hieronymus, in continuato Eusebii Chronico [Ang. Mai Script. vet. Collect. t. VIII, p. 403.] dicens, Constantius Mopsocrenis inter Ciliciam Cappadociamque moritur. Hodie ad provinciam Caramaniæ in Asia Minori pertinere videtur.

e Ammianus, lib. XXII, cap. III et XI eosdem viros, hic nominatos, pluresque alios occisos refert, sed causam necis ad Gallum cæsarem spectasse non dicit: de Gaudentio autem narrat, lib. XVII, c. IX illum ad explorandos Juliani actus diu moratum per Gallias jussu Constantii Augusti.

f Antiquissima est argumentandi ratio ex gentilium oraculis et Libris Sibyllinis, utpote quam adhibitam videmus a S. Justino Martyre in Cohortatione seu Admonitione ad Græcos [Just. oper. p. 12. Edit. Sylbargii. 1593.] . Carmina tamen Sibyllina post Christum natum conficta fuisse censent plerique eruditi. Consule, si lubet, Remigium Ceillier, Script. Eccles., lib. III, cap. III, [Ceillier. Aut ecclés. t. I, p. 528.] , Honoratum a S. Maria, Dissert., lib. II, dissert. II [De l'usage de la crit. t. II, p. 181.] , Zaccaria, Dissert. in Hist. Eccles. sæc. X, dissert. [Raccolta di dissert., di Stor. eccles., t. II, p. 186.] , Cave, in Hist. Litteraria, sæculum Gnosticum [P 35. Edit. Genev. 1720.] .

g Varii varia scripserunt de quaternione Pythagorico. Huetius in Demonstratione evangelica prop. IV, cap. II, § VIII [Huet. Dem. Euang., p. 54. Edit. Paris. 1690.] , secutus, quos citat, Seldenum et Wendelinum, dicit mirificam illam τετραχτὺν (quaternionem) ipsum esse Dei nomen tetragrammaton, atque ejus notitiam a Daniele jam sene Pythagoram, quum in Babylonia degeret, accepisse. Verum aliam sententiam amplectuntur Acta eruditorum Lipsiensia [Act. erud. Lips. an. 1685, p. 204.] , quia nempe quaternarium numerum, quo tamen tetractyos vox maxime collimet, a judæis nuspiam pro sacro aut mystico reputatum deprehenderunt, sed potius septenarium, respectu nempe habito ad eum, qui sex diebus mundum condidit et septimo quievit. Aliam proinde viam demonstrat auctor (Joannes Turner Anglus) tetractyn istam explicandi, desumptam puta a methodo Pythagoreorum mystica, qua dogmata sua fere per numeros certos indicare et explanare fuerint soliti. Et certe, si fides habenda sit Plutarcho de Iside, num. 75, tetractys non simplicem quaternionem, sed compositionem seu harmoniam numerorum exprimit, quæ a tetragrammato nomine Dei longissime deviat. En ejus verba: Quæ vocatur tetractys constat triginta sex unitatibus, eratque loco jurisjurandi maximi et mundus κόσμος appellabatur: conficitur autem primis quatuor paribus et primis quatuor imparibus, in unam summam collectis: id est, 2+4+6+8+1+3+5+7=36. Eadem fere habet in Placitis Philosophorum, lib. I, § II, adjungitque animam humanam quaternione constare, mente, scientia, opinione, sensu; unde, ait, omnes artes et scientiæ profectæ sunt, ipsique ratione præditi propterea sumus. Cfr. Jamblichi Vita Pythagoræ, n. 150 [P. 126. Edit. Amstelod. 1707.] , Prophyrii eadem Vita n. 20 [P. 28. Ibid.] , Marsham canon chronicus sæc. XI [P. 277. Edit. Franeq. 1696.] .

h Quod hic de Theano refertur, ab aliis tribuitur alteri pythagoreæ, Timichæ, conjugi Milliæ Crotoniatis. Cfr. Bayle, Dict. crit. art. Pythagoras, not. I.

Cap. IV. S. Artemius Juliano crudelitatem exprobat, vanitatem idolorum demonstrat, et torqueri jubetur.

Τούτων τοίνυν ἀπανθρώπως τιμωρουμένων, αἰκισμοῖς δὲ βαρυτάτοις ἀλγυνομένων, ὁ μακάριοις καὶ εὐσεβὴς Ἀρτέμιος, ὡς προδεδήλωται, δοὺξ καὶ αὐγουστάλιος ὑπὸ Κωνσταντίου τῆς Αἴγυπτου πάσης κατασταθεὶς, καὶ διὰ τὴν ὀρθὴν αὐτοῦ καί ἀμίμητον πρᾶξιν ἐπιτροπην ἔσχε καὶ τῶν τῆς Συρίας ἐπιμελεῖσθαι πραγμάτων· ὡς ὑπάρχων οὖν καθοσιωμένος τῇ τῶν Ρωμαίων βασιλείᾳ, καὶ ἀκούσας ὅτι Ἰουλιανὸς βεβασίλευκε, καὶ πρὸς τὸν Περσικὸν κατεπείγεται πόλεμον, γράμματα τε δεξάμενος τὰ παρακελευόμενα μετὰ παντὸς τοῦ στρατεύματος εἰς Ἀντιόχειαν ἥκειν, κατὰ τὸ κελευσθὲν αὐτῷ παραγένετο Ἀντιοχείᾳ, καὶ μετὰ τῆς προσηκούσης αὐτῷ τιμῆς τε καὶ δορυφορίας παρειστήκει τῷ βασιλεῖ ἐπὶ τοῦ βήματος, ὅτε τὴν τῶν ἅγιων μάρτυρων ὁ παράνομος ἐποιεῖτο ἐξέτασιν· καὶ φησὶν πρὸς αὐτὸν· ὦ βασιλεῦ, διὰ τί οὕτως ἀπανθρώπως ἄνδρας ἅγιους καὶ τῷ Θεῷ ἀφιερωμένους αἰκίζῃ, καὶ ἀναγκάζεις ἐξάρνους γινέσθαι τῆς ἑαυτῶν πίστεως; γίνωσκε τοίνυν ὅτι καὶ αὐτὸς ἀνθρώπος εἶ ὡμοιοπαθὴς, καὶ τῆς αὐτῆς φύσεως τῶν παθημάτων μετεσχηκὼς· καὶ εἰ Θεὸς σε βασιλέα κατέστησεν, εἰ ἄρα γε ἐκ Θεοῦ τὸ βασίλειον ἔχεις, καὶ μὴ ἀρχέκακος καὶ πονηρὸς διάβολος, ὥσπερ τὸν Ἰὼβ ἐξητήσατο καὶ ἔλαβεν, οὕτως καὶ σὲ καθ᾽ ἡμῶν ἐξαιτησάμενος εἴληφεν ὁ παμπόνηρος, ἵνα σινιάσῃ τὸν τοῦ Χριστοῦ σῖτον, καὶ ἐπισπείρῃ ζιζάνια· ἀλλ᾽ εἰς μάτην αὐτοῦ τὸ ἐγχείρημα· οὐκέτι γὰρ αὐτῷ ἰσχὺς ὡς καὶ πρότερον· ἀφ᾽ οὗ γὰρ ἦλθε Χριστὸς καὶ κατεπάγη σταυρὸς καὶ ὑψώθη Χριστὸς ἐν αὐτῷ, πέπτωκεν ἡ τῶν δαιμόνων ὀφρὺς, καὶ καταπεπάτηται ἡ τούτων ἰσχὺς, καὶ καταπεφρόνηται τὰ τούτων τεχνάσματα· μὴ οὖν ἀπατῶ, βασιλεῦ, μὴ δε τοῖς δαίμοσι χαριζόμενος, τὸ τῶν χριστιανῶν θεοφρούρητον δίωκε γένος· γίνωσκε τοίνυν, ὡς ἡ τοῦ Χριστοῦ ἀνίκητος καὶ ἀήττητος ὑπάρχει ἰσχὺς τε καὶ δύναμις· πάντως δὲ καὶ αὐτὸς τούτο πεπληροφόρησαι, ἐξ ὧν σοι χρησμῶν Ὀριβάσιος ὁ ἰατρὸς καὶ κοιαίστωρ παρὰ τοῦ ἐν Δελφοῖς Ἀπόλλωνος κεκομικέν· ἐγὼ δὲ σοι καὶ τὸν χρησμὸν, κᾂν μὴ βούλῃ, ἐπαναγνώσομαι· ἔχει γὰρ οὕτως·

εἴπατε τῷ βασιλεῖ, χαμαὶ πέσε δαίδαλος αὐλὰ·
οὐκέτι φοῖβος ἔχει καλύβαν, οὐ μάντιδα δάφνην,
οὐ παγὰν λαλεούσαν, ἀπέσβετο καὶ λάλον ὕδωρ.

[36] Ταῦτα ἀκούσας ὁ Ἰουλιανὸς παρὰ τοῦ μαρτύρος, ἔκθαμβος ὅλως ἐγένετο, καὶ τὸν θυμὸν μᾶλλον ἐγείρας ὡσεῖ φλόγα πυρὸς ἀναρριπιζομένης καὶ κάτωθεν ὕλης τινὸς ὑποστρεφούσης αὐτὴν, μέγα τε καὶ διαπρύσιον ἀνεβόησεν· τὶς πόθεν οὗτος ὁ ἀλιτήριος, ὁ τοσαύτην ἡμῖν ἐπὶ τοῦ βήματος καταβομβήσας δημηγορίαν; ἡ τάξις ἔφη· ὁ δούξ ἐστὶν Ἀλεξανδρείας, ὦ δέσποτα· καὶ ὁ βασιλεὺς· Ἀρτέμιος, εἶπεν, ὁ ἀλιτήριος ὁ τῷ ἐμῷ ἀδελφῷ θάνατον πικρὸν κερασάμενος; ναὶ φησὶ, κράτιστε βασιλέων, αὐτὸς ἔστι· καὶ Ἰουλιανὸς· χάριν ἐποφείλω τοῖς ἀθανάτοις θεοῖς καὶ τῷ δαφναίῳ Ἀπόλλωνι, ὅτι μοι τὸν ἀλάστορα αὐτόμολον καὶ αὐτεπάγγελτον ἐφανέρωσαν· καὶ φησὶν· ἀποζωσθήτω τοῦ ἀξιώματος ὁ παμμίαρος, καὶ τὴν ζώνην ἀφαιρεθήτω, δίκην τῶν ἀρτίως αὐτῷ τολμηθέντων· ὑπὲρ δὲ τῆς σφαγῆς τοῦ ἐμοῦ ἀδελφοῦ καὶ τοῦ αἵματος, αὐρίον αὐτῷ θεῶν βουλομένων προσοίσω τὴν δίκην· οὐ γὰρ ἑνὶ γε αὐτὸν ἐξαναλώσω θανάτῳ, ἀλλὰ μυρίοις καὶ ὅσοις οἱ ἀνδροφόνοι ὑπόχρεοι καθεστήκασιν· οὐ γὰρ κοινοῦ γε ἀνδρὸς, ἀλλὰ βασιλέως αἷμα ἐξέχεεν, καὶ ταῦτα μηδὲν πρὸς αὐτὸν πεπονθὼς ἄδικον.

[37] Ταῦτα δὲ τοῦ βασιλέως Ἰουλιανοῦ δημηγορήσαντος, ἀνάρπαστος ὑπὸ τῶν δορυφόρων ὁ ἅγιος γίνεται, καὶ τῆς ζώνης μετὰ ἀξιώματος ἀφαιρεθεὶς, γυμνὸς ἐπὶ τοῦ βήματος ἵστατο καὶ τῶν δημίων ταῖς χερσὶ παρεδίδοτο· οἱ δὲ σχοίνους τῶν χειρῶν αὐτοῦ καὶ ποδῶν ἐξαψάμενοι, διατείνουσιν ἐκ τεσσάρων, καὶ τὴν τε γαστέρα καὶ τὸν νῶτον τοῦ μάρτυρος τοῖς βουνεύροις ἔτυπτον ἐπὶ τοσοῦτον, ὥστε ἀλλάξαι αὐτὸν ζυγὰς τέσσαρας· καὶ ἦν ἰδεῖν ξένην τινὰ καὶ οὐκ ἀνθρωπίνην ὑπομονὴν· οὐ γὰρ στεναγμὸς, οὐ φωνὴ, οὐ σκυλμὸς, οὐκ ἄλλο τί τῶν ὅσα πάσχουσι ἄνθρώποι βασάνοις ἐξεταζόμενοι, παρ᾽ αὐτοῦ ἀνεπέμπετο· ἀλλ᾽ ἀτρεπτός τις καὶ ἀναλλοίωτος τῷ προσώπῳ κατεφαίνετο· ἡ γῆ δὲ τοῦ αἵματος πεπλήρωτο, καὶ ὁ μάρτυς ὡς ἄλλου πάσχοντος ἐγνωρίζετο· ὣστε θαυμάσαι πάντας τοὺς παρεστῶτας· καὶ αὐτὸν τὸν ἀλάστορα Ἰουλιανὸν ἐκπλαγῆναι ἐπὶ τῷ ξένῳ θεάματι· καὶ κελεύει αὐτὸν ἀνεθέντα ἐπὶ τὴν φυλακὴν ἀπαχθῆναι μετὰ τῶν λοιπῶν ἅγιων, σκεψόμενος πῶς καὶ τίνι τρόπῳ καὶ ποίῳ θανάτῳ τῆς παρούσης ζωῆς ἐξαφανίσει τοὺς μάρτυρας.

[38] Οἱ μὲν οὖν τοῦ Χριστοῦ μάρτυρες ἐπὶ τὴν φυλακὴν ἀπαγόμενοι ἔψαλλον· ἐδοκίμασας ὁ Θεὸς, ἐπύρωσας ἡμᾶς, ὡς πυροῦται τὸ ἀργύριον· εἰσήγαγες ἡμας εἰς τὴν παγίδα, ἔθου θλίψεις ἐπὶ τὸν νῶτον ἡμῶν, ἐπεβίβασας ἀνθρώπους ἐπὶ κεφαλὰς ἡμῶν· λείπει οὖν τὸ διελθεῖν ἡμᾶς διὰ πυρός τε καὶ ὕδατος, ὅπως εἰς ἀναψυχὴν ἀγάγῃς ἡμᾶς· καὶ τῆς εὐχῆς πληρωθείσης, ἔλεγε πρὸς ἑαυτὸν ὁ μέγας Ἀρτέμιος· ἰδοὺ γὰρ τὰ στίγματα τοῦ Χριστοῦ ἐν τῷ σώματι σου κεκάρακται· λείπει οὖν ἵνα καὶ αὐτὴν τὴν ψυχὴν προσαποδῷς μετὰ τοῦ ἐπιλοίπου σου αἵματος· καὶ τὸ προφητικὸν ἐκεῖνο λόγιον ἐνθυμούμενος ἔλεγεν· ἰδοὺ δέδωκα τὸν νῶτον μου εἰς μάστιγας καὶ τὰς σιαγόνας μου εἰς ῥαπίσματα· ἀλλὰ τι περισσότερον τοῦ ἐμοῦ δεσπότου ὑπήνεγκας ὁ ἀνάξιος; κᾀκεῖνος κατεξάνθη ταῖς μάστιξι· κᾴκείνου τὸ πρόσωπον ῥαπίσματα κατεδέξατο καὶ κολαφίσματα, καὶ πυγμὰς ὑπέστη δι᾽ ὅλου τοῦ σώματος, ἀκάνθινον ἐφόρεσε στέφανον, καὶ τὰς χεῖρας ὀπίσω δεθεὶς, γυμνὸς ἐπὶ τὸν σταυρὸν προσεπάγη διὰ τὴν ἐμὴν ἁμαρτίαν τε καὶ παράβασιν, ὁ μὴ γνοὺς ἁμαρτίαν μη δε δόλον ἐν στόματι ἐργασάμενος· πολλὰ τοιγαροῦν τὰ τοῦ ἐμοῦ δεσπότου παθήματα, μάκρὰν εἰμὶ τῆς ἐκεῖνου μακροθυμίας καὶ ἀνοχῆς ὁ ταλαίπωρος· χαίρω τοίνυν καὶ ἀγαλλιῶ τοῖς τοῦ δεσπότου μου παθήμασι λαμπρυνόμενος· κουφίζει μου τὸν πόνον ἡ μίμησις τοῦ πάθους, ἐλαφρυνει μου τὴν ἀλγηδόνα ἡ ὁμοτιμία τῶν κρειττόνων· κᾀγὼ γὰρ δι᾽ αὐτὸν ὑιὸς Θεοῦ ἐγενόμην διὰ τοῦ βαπτίσματος καὶ τῆς δωρεᾶς τοῦ ἁγίου πνεύματος, καὶ ἔτι μᾶλλον γενήσομαι διὰ τῆς ἐκ νεκρῶν ἀναστάσεως· εὐχαριστῶ σοι, δέσποτα, ὅτι τοῖς σοῖς με πάθεσιν ἐστεφάνωσας· ἀλλὰ φιλάνθρωπε καὶ φιλοικτίρμων καὶ τῶν σῶν δούλων προνοητὰ, τελείωσον μου τὸν δρόμον ἐν τῇ ὁμολογίᾳ σου, καὶ μὴ με ἀνάξιον κρίνῃς τοῦδε τοῦ ἐγχειρήματος, διὰ τὰς ἐν τῷδε τῷ βίῳ προσγενομένας μοι ἁμαρτίας· ἐγὼ γὰρ, δέσποτα, εἰς τοὺς σοὺς ἐμαυτὸν ἀπέρριψα οἰκτιρμοὺς.

[39] Καὶ ταῦτα πρὸς ἑαυτὸν εὐξάμενος, ἔφθασεν ἐν τῃ φυλακῇ μετὰ τῶν ἁγίων μαρτύρων Εὐγενίου καὶ Μακαρίου, καὶ παρεδόθησαν τῷ δεσμοφύλακι· καὶ ὁ τοῦ Χριστοῦ μάρτυς μετὰ τῶν ἁγίων ἀθλοφόρων Εὐγενίου καὶ Μακαρίου, δοξολογῶν καὶ εὐχαριστῶν τῷ Θεῷ. Πρωΐας δὲ γενομένης, κελεύει πάλιν ὁ παραβάτης τοὺς μάρτυρας στῆναι ἐπὶ τὸ δικαστήριον, καὶ μὴ δὲ μιᾶς καταξιώσας αὐτοὺς ἐρωτήσεως, ἢ μόνον τὸν μέγαν Ἀρτέμιον διαχωρισθῆναι τῆς αὐτῶν συζυγίας παρακελευσάμενος, ἐξορίαν κατ᾽ αὐτῶν ψηφίζεται, καὶ πέμπει αὐτοὺς ἐν Ὀάσει τῆς Ἀραβίας· δύο δὲ εἰσὶ χωρία οὕτω καλούμενα, Ὀάσις μικρὰ καὶ μεγάλη· φθοροποιὰ δὲ τὰ χωρία, καὶ ὑπὸ φθοροποιῶν ἀέρων καταπνεόμενα, καὶ οὐδεὶς τῶν ἐκεῖσε ἀπερχομένων, ἐνιαυτὸν ἕνα καὶ μόνον διήρκησεν, ἀλλ᾽ αὐτόθι ὑπὸ χαλεπῶν ἀλισκόμενοι νοσημάτων ἐναποθνήσκουσιν· ἐκεῖ τοίνυν τοὺς ἁγίους περιορίσας Εὐγένιον καὶ Μακάριον, ἐν αὐτῇ τὰς κεφαλὰς τῶν ἁγίων ἀποτμηθῆναι ἐκέλευσεν· οἱ καὶ ἐτελειώθησαν μετὰ τεσσαράκοντα ἡμέρας, τῇ εἰκάδι τοῦ δεκεμβρίου μηνὸς. Ἐν δὲ τῷ τόπῳ τῆς αὐτῶν τελειώσεως, θαῦμα γέγονε μέγα· μὴ ἔχοντος γὰρ τοῦ τόπου ὕδωρ τὸ σύνολον, πηγὴ ἀνέβλυσεν ὕδατος, πᾶσαν ἀποδιώκουσα νόσον, ἣ καὶ μέχρι τῆς σήμερον μένει, τῶν ἁγίων σώζουσα τὴν ἐπωνυμίαν.

[40] Τὸν δὲ ἅγιον Ἀρτέμιον προσκαλεσάμενος ἔφη πρὸς αὐτὸν· διὰ τὴν προπέτειαν σου κατηνάγκασας με ἀτιμάσαι τὸ γένος σου, καὶ τὴν προσοῦσαν σοι περιφάνειαν ἐνυβρίσαι, καὶ αὐτῶν ἐράψασθαι τῶν σαρκῶν σοῦ· πεισθήτι οὖν μοι, Ἀρτέμιε, καὶ προσελθὼν θύσον τοῖς θεοῖς, μάλιστα τῷ δαφναίῳ Ἀπόλλωνι τῷ ἐμοὶ τριποθήτῳ καὶ παναγάστῳ Θεῷ, καὶ τῆς αἰτίας τοῦ αἵματος τοῦ ἐμοῦ ἀδελφοῦ ἀπολύω σε, τὴν τε ἀξίαν μείζονα καὶ ἐνδοξοτέραν ἐπαναθήσω σοι· ἔπαρχον γὰρ πραιτωρίων σε καταστήσας καὶ ἀρχιερέα τῶν μεγάλων θεῶν, πατέρα ἐμὸν ονομάσω, καὶ τῆς ἐμῆς βασιλείας τὰ δεύτερα φέροντα, καὶ ἔση μεθ᾽ ἡμῶν πάντα τὸν χρόνον τῆς ἡμετέρας ζωῆς τὲ καὶ διαγωγῆς· οἶδας γὰρ καὶ αὐτὸς, ὦ Αρτέμιε, ὡς ὁ ἐμὸς ἀδελφὸς μάτην παρὰ Κωνσταντίου πεφόνευται, καὶ ὡς φθόνος αὐτὸν κατειργράσατο, καὶ ὁ πάντων ἀνθρώπων ἀνοσιώτατος ὁ εὐνοῦχος Εὐσέβιος, ὁ τὴν τοῦ πραιπωσίτου ἀξίαν κακῶς ἐνδυσάμενος, κᾂν οὐκ ἀρκοῦσαν δέδωκε τὴν δίκην τοῦ ἀνοσιουργήματος ὁ παμπόνηρος.

[41] Καὶ ὅτι τῆς ἡμετέρας γενεᾶς ἐστὶ μᾶλλον ἡ βασιλεία ἁρμόδιος· ὁ γὰρ ἐμὸς πατὴρ Κωνσταντίος ἐκ τῆς Μαξιμιανοῦ θυγατρὸς Θεοδὼρας γεγένηται τῷ ἐμῷ πάππῳ Κώνσταντι· ὁ δὲ Κωνσταντῖνος ἐξ Ἑλένης αὐτῷ γέγονε φαύλης τινὸς γυναικὸς καὶ τῶν χαμαιτύπων οὐδὲν διαφερούσης· καὶ ταῦτα μήπω γεγονότι καίσαρι, ἀλλ᾽ ἐν ἰδιώτου τυγχάνοντι σχήματι· ὁ τοίνυν Κωνσταντῖνος θρασύτητι γνώμης τὴν βασιλείαν ἀφήρπασε, καὶ τὸν ἐμὸν πατέρα καὶ τοὺς τοῦτου ἀδελφοὺς ἀμφοτέρους ἀδίκως ἀπέκτεινε· καὶ ὁ τούτου ὑιὸς Κωνστάντιος τὸν αὐτοῦ πατέρα μιμησάμενος τὸν ἐμὸν ἀδελφὸν πεφόνευκε, καὶ ταῦτα ὅρκοις πρὸς αὐτὸν φρικωδεστάτοις χρησάμενον· ἡμᾶς τε αὐτοὺς, εἰ μὴ θεῶν προνοίᾳ περιεσώθημεν, τὸ αὐτὸ ἠβούλετο δρᾶσαι· ἀλλ᾽ οἱ θεοὶ διεκώλυσαν, αὐτοψεὶ μοι τὴν σωτηρίαν μηνυσαντες, εἰς οὓς ἐγὼ τεθαῤῥηκὼς τὸν χριστιανισμὸν ἐξωμοσάμην, καὶ πρὸς τὸν ἕλληνα βίον ἀπέκλινα· εὖ εἰδὼς, ὡς ὁ τῶν ἑλλήνων καὶ ρωμαίων αρχαιότατος βίος καλοῖς ἔθεσι καὶ νόμοις χρησάμενος, θεοὺς προσαγορεύει τοὺς τὸ πιστὸν ἐκ τῶν πραγμάτων ἔχοντας.

[42] Τὶς γὰρ τὴν γνώμην ἀμφίβολος, ἥλιον βλέπων ἐν οὐρανῷ διιππεύοντα καὶ σελήνην ἐφ᾽ ἅρματος χρυσαντύγου ταυροπολοῦσαν; ὁ μὲν γὰρ τὴν ἡμέραν φαεινὴν ἀπεργάζεται, καὶ τοὺς ἀνθρώπους ἐπ᾽ ἔργον ἐγείρει· ἡ δὲ τὴν νύκτα λαμπαδουχεῖ, καὶ τοὺς ἀστέρας καταφαιδρύνει, καὶ ταῖς ἀγρύπνοις φωτοβολίαις ὑπνοῦν τοὺς ἀνθρώπους παρακελεύεται· ταῦτα θεολογοῦσιν ἕλληνες καὶ ρωμαῖοι, Ἀρτέμιε, καὶ οὐκ ἀδίκως ἀλλὰ πρεπόντως καὶ μετὰ δικαίου τοῦ κρίματος· τὶ γὰρ ἡλίου τηλαυγέστερον; ἢ τὶ σελήνης αὐγοειδέστερον; ἢ τὶ τοῦ χοροῦ τῶν ἀστέρων ἡδύτερον τε καὶ εὐπρεπέστερον; ταῦτα τοίνυν ἕλληνες καὶ ρωμαῖοι θειάζουσιν τε καὶ σέβουσιν, καὶ πρὸς αὐτὰ τὰς ἑαυτῶν ἐλπίδας ἐναπεκρέμασαν· καὶ τὸν μὲν ἥλιον Ἀπόλλωνα προσαγορεύουσιν, τὴν δὲ σελήνην Ἄρτεμιν, καὶ τοὺς μεγίστους τῶν ἀστέρων οὓς προσαγορεύουσιν πλανήτας τοὺς τὰ ἑπτὰ ζώνας τὰς οὐρανίους ἐπεχόντας, ὃν μὲν Κρόνον, ὃν δὲ Δία, ὃν δὲ Ἑρμῆν, ὃν δὲ Ἄρεα, ὃν δὲ Ἀφροδίτην κατονομάζουσιν· οὗτοι γὰρ τὸν τε κόσμον ἅπαντα διοικοῦσι, καὶ ταῖς αὐτῶν δυνάμεσι πᾶσα ἡ ὑπ᾽ οὐρανὸν διεξάγεται· τούτων τοίνυν εἰκόνας στήσαντες, σέβουσιν ἄνθρωποι καὶ τιμῶσιν· ἅμα δὲ καὶ μύθους τινὰς πρὸς ἡδονὴν ἀναπλάσαντες, οὐχ ὡς θεοὺς δὲ τιμῶσι τὰς εἰκόνας αὐτῶν, ἄπαγε· τοῦτο γὰρ τὸ ἁπλούστερον καὶ ἀγροικικὸν τῶν ἀνθρώπων διαλαμβάνεται γένος· ἐπεὶ οἱ τὴν φιλοσοφίαν ἀσπαζόμενοι, καὶ τὰ των θεῶν ἀκριβῶς ἐξετάζοντες, οἴδασι τίνι τὴν τιμὴν ἀπονέμουσι, καὶ πρὸς τινα διαβαίνει ἡ τῶν θείων ἀγαλμάτων προσκύνησις.

[43] Παραινῶ τοίνυν τὴν σὴν γενναιοτήτα μεθ᾽ ἡμῶν τε εἶναι καὶ τὰ ἡμῖν ἀρεσκοντα διαπράττεσθαι, τὴν τε θρησκείαν ἑλληνίζειν ὀρθῶς, καὶ τῶν ἀρχαίων ἐθῶν τε καὶ πραγμάτων ἀντέχεσται· ὁ γὰρ Κωνσταντῖνος, ὡς καὶ αὐτὸς ἐπίστασαι, εὐεξαπάτητος ἀνδρῶν ἀμαθὴς τε καὶ ἀνοήτος εὐρεθεὶς, περὶ τὴν θρησκείαν ἐνεωτέρισεν, καὶ τοὺς ρωμαίων νόμους ἐξαθετήσας, ἐπὶ τὸν χριστιανισμὸν ἐξέκλινε, τὰς ἀνοσίους αὐτοῦ πράξεις δεδιττόμενος, καὶ ὅτι οἱ θεοὶ αὐτὸν ἀπεβουκόλησαν ὡς ἐξαγίστον, καὶ τῆς αὐτῶν θρησκείας ἀνάξιον, αἵματος ὁμογνίου γενόμενον ἔμπλεον· τοὺς τε γὰρ ἀδελφοὺς ἀπέκτεινε μηδὲν πράξαντας ἄτοπον, καὶ τὴν γυναῖκα Φαύσταν, καὶ τὸν αὐτοῦ ὑιὸν Πρίσκον τὸν χρηστὸν τὲ καὶ ἀγαθὸν ἄνδρα τυγχάνοντα· ταῦτα τοίνυν ἀνοσιουργήματα μυσαχθέντες οἱ θεοὶ, τοῦτον ἀπεβουκόλησαν, καὶ τῆς ἱερᾶς αὐτῶν καὶ παναγεστάτης θρησκείας πόρρω ποῦ καὶ μακρὰν ἀπεπλάνησαν, καὶ σπέρμα τὸ ἐναγὲς αὐτοῦ καὶ παμμίαρον καὶ γένος ὅλον ἐξ ἀνθρώπων ἠφάνισαν· διὰ τοῦτο, θαυμάσιε, ὁρῶν σου τὸ κατὰ πάντα εὐσταθὲς τε καὶ βέβαιον, βούλομαι σε τῆς ἡμετέρας μερίδος καὶ ἑταιρίας γενέσθαι φίλον καὶ σύγκληρον, καὶ κοινωνὸν κατὰ πάντα τῶν τῆς βασιλείας πραγμάτων· δεῦρο τοίνυν, Ἀρτέμιε, στῆθι μεθ᾽ ἡμῶν τῶν ἀνθρώπων, καὶ τοῦ Χριστοῦ ἔξαρνος γενόμενος, ἐπὶ τὴν πάτριον καὶ ἀρχαιοτάτην καὶ πολυχρόνιον ρωμαίων τε καὶ ἑλλήνων θρησκείαν μετάβηθι, καὶ τῶν παρὰ θεῶν δεδωρημένων ἡμῖν ἀγαθῶν συναπόλαυε, τιμῶν μεγίστων τε καὶ ἀξιωμάτων ἐν μετοχῇ γεγονὼς.

[44] Πρὸς ταῦτα ὁ τοῦ Χριστοῦ μάρτυς μικρὸν ἐπισχὼν καὶ ἐπιλογισάμενος, καὶ ὅλον ἐπισυνάξας τὸν ἑαυτοῦ νοῦν τε καὶ λογισμὸν, ἀπεκρίνατο· ἐγὼ μὲν, ὦ βασιλεῦ, περὶ τῆς ἡμῆς θρησκείας καὶ πίστεως οὐδεμίαν τινὰ σοι ἀπολογίαν ποιήσομαι τὸ παρὸν, ἔχων ἐν ετοίμῳ (Cod. τιμῇ) τὰς ὑπὲρ αὐτῆς ἀποδείξεις· πρὸς δὲ τὸν τοῦ σοῦ ἀδελφοῦ θάνατον, ἐκεῖνο σοι ἀπολογήσομαι, ὡς οὐ μὴ φανήσομαι τὴν ἐκείνου ψυχὴν ἠδικηκὼς πώποτε, οὐκ ἔργῳ, οὐ λόγῳ, οὐτε τινι διανοίας ἐπινοήματι· οὐδ᾽ εἰ μυρία κάμοις περὶ τούτου ἀνερευνῶν· ἡ ἀλήθεια γὰρ ἀμετάβλητος· ἠπιστάμην γὰρ αὐτὸν χριστιανὸν τε ὄντα, θεοφιλῆ τε καὶ δίκαιον, καὶ περὶ τοὺς τοῦ Χριστοῦ νόμους πρόθυμον τε καὶ σπουδαῖον ὑπάρχοντα· ἴστω τοίνυν οὐρανὸς τε γῇ καὶ πᾶς ὁ τῶν ἁγίων ἀγγέλων χορὸς, καὶ Χριστὸς ὁ τοῦ Θεοῦ ὑιὸς, ᾧ ἐγώ λατρεύω ἐν τῷ ἐμῷ πνεύματι, ὡς καθαρὸς ἐγὼ τῆς ἐκείνου σφαγῆς τε καὶ τελευτῆς, καὶ μηδὲν συνεισενεγκὼν εἰς τὸν ἐκείνου φόνον τὸν ἄδικον τοῖς τοῦτον κατεργασαμένοις ἀνοσίοις ἀνδράσιν· οὐδὲ γὰρ παρὼν ἥμην τότε σὺν Κωνσταντίῳ, ἀλλὰ τὴν Αἴγυπτον εἴχον οἴκησιν τε καὶ δίαιταν μέχρι τοῦ παρόντος ἐνιαυτοῦ· καὶ τούτην μὲν ἀπολογίαν ποιοῦμαι περὶ τοῦ σοῦ ἀδελφοῦ.

[45] Περὶ δὲ τοῦ τὸν Χριστὸν έξομώσασθαι καὶ τὸν ἑλληνικὸν ἀσπάσασθαι βίον, τοῦτο σοι ἀποκριθήσομαι, τῶν τριῶν παίδων τῶν ἐπὶ Ναβουχοδονόσορ τὴν φωνὴν δανεισάμενος, ὡς γνωστὸν ἔστω σοι, βασιλεῦ, ὅτι τοῖς θεοῖς σου οὐ λατρεύω, καὶ τῇ εἰκόνι τῇ χρυσῇ τοῦ σοῦ φιλτάτου Ἀπόλλωνος οὐ πότε προσκυνήσω. Ὅτι δὲ τὸν μακάριον Κωνσταντῖνον τὸν πάντων βασιλέων ὑπέρτερον, καὶ τὸ γένος ἐξεμυκτήρισας, ἐχθρὸν τοῖς σοῖς ἀποκαλέσας θεοῖς, καὶ μανιώδη, καὶ φόνου μεστὸν, τοῦ τε ὁμογνίου ἀνάπλεων αἵματος, ταῦτα σοι ὑπὲρ ἐκείνου ἀπολογήσομαι· ὅτι μᾶλλον ὁ σὸς πατὴρ Κωνστάντιος καὶ ὁι τούτου ἀδελφοὶ προκατῆρξαν τοῦ ἀδικήματος, φάρμακον αὐτῷ δηλητήριον κερασάμενοι, καὶ θάνατον ὀλέθριον προξενήσαντες, μηδὲν πρὸς αὐτοῦ πεπονθότες ἄδικον· ἐκεῖνος δὲ τὴν γυναῖκα Φαύσταν, καὶ πάνυ δικαίως ἀπέκτεινεν ὡς μιμησαμένην τὴν πάλαι Φαιδρὰν, καὶ διαβαλοῦσαν τὸν τούτου ὑιὸν Πρίσκον ὡς ἐρωτικῶς αὐτῇ διακείμενον καὶ τι πρὸς βίαν ἐπιχειροῦντα, καθάπερ κᾀκείνη τὸν τοῦ Θησεώς Ἱππόλυτον· καὶ δὴ κατὰ τοὺς τῆς φύσεως νόμους ὡς πατὴρ τὸν ὑιὸν ἠμύνατο· ὕστερον μὲν τοι μαθὼν τὴν ἀληθείαν, καὶ αὐτὴν προσαπέκτεινε, δίκην ἐπ᾽ αὐτῇ δικάσας πασῶν δικαιωτάτην. Ἀπέκλινε δὲ πρὸς τὸν Χριστὸν, οὐρανόθεν ἐκείνου καλεσάντος, ὅτε τὴν πρὸς Μαξέντιον δριμείαν τε καὶ βαρυτάτην διηγωνίσατο μάχην, δείξας αὐτῷ τὸ τοῦ σταυροῦ σημεῖον μεσούσης ἡμέρας, ὑπὲρ τὸν ἥλιον ταῖς αὐγαῖς ἐξαστράπτον, καὶ γράμμασιν ἀστροτύπως ρωμαἳκοῖς διασημῄνας αὐτοῦ τὴν τοῦ πολέμου νίκην ἡμεῖς τε γὰρ αὐτοὶ τὸ σημεῖον ἐθεασάμεθα τῷ πολέμῳ παρόντες, καὶ τὰ γράμματα ὑπανέγνωμεν· ἀλλὰ καὶ τὸ στρατόπεδον ἅπαν τεθέατο, καὶ πολλοὶ τούτου μάρτυρες ἐν τῷ σῷ στρατοπέδῳ τυγχάνουσιν, εἴ γε ἄρα ἐρωτῆσαι θελήσειας.

[46] Καὶ τι δὴ ταῦτα λέγω; τὸ Χριστὸν ἄνωθεν οἱ προφῆται προκατήγγειλαν, ὡς καὶ αὐτὀς κρεῖττον ἐπίστασαι· καὶ πολλαὶ τῆς αὐτοῦ παρουσίας αἱ μαρτυρίαι κᾀκ τῶν παρ᾽ ὑμῖν σεβομένων θεῶν, καὶ τῶν χρησμῶν αἱ προαγορεύσεις· τὰ δὲ σιβύλλεια γράμματα, καὶ ἡ τοῦ Βιργιλίου τοῦ ρωμαίου ποίησιν, ἥν ὑμεῖς βουκολικὴν ὀνομάζετε, καὶ αὐτὸς παρ᾽ ὑμῖν θαυμαζόμενος Ἀπολλων ὁ μαντικός τοίονδε τινὰ περὶ Χριστοῦ ἐξεφώνησε λόγον· ἐρωτηθεὶς γὰρ παρὰ τῶν ἑαυτοῦ προπόλων ἀπακρίνεται ὧδε·

μὴ ὄφελες πυματὸν με καὶ ὕστατον ἐξερέεσθαι,
δύσμορ ἐμῶν προπόλων, περι θεσπεσίοιο θεοῖο,
και πνοιῆς τῆς πάντα πέριξ βοτρυηδὸν ἐχούσης,
τείρεα, φῶς, ποταμοὺς καὶ τάρταρον ἠ ἤερα καὶ πῦρ,
ἣ με καὶ οὐκ ἐθέλοντα δόμον ἀπὸ τῶνδὲ διώκει
ἡ δὲ ἐμοὶ τριπόδων ἔτι λείπετο ἠριγένεια,
αἲ αἲ με τρίποδες στοναχήσατε, οἴχετ᾽ Ἀπόλλων,
οἴχετ᾽, ἐπεὶ βροτὸς με βιάζεται οὐράνιος φῶς᾽
καὶ ὁ παθὼν Θεὸς ἐστι, καὶ οὐ θεότης πάθεν αὐτὴ.

[47] Ὑπολαβὼν δὲ ὁ παραβάτης ἔφη· δοκῶ σε, Ἀρτέμιε, οὐ στρατηγὸν ἐν Αἰγύπτῳ παραγένεσθαι, ἀλλὰ χρησμολόγον τινὰ, μᾶλλον δὲ βωμολόχον ἤ μὴν ἀγύρτην, καὶ γραῶν κωθωνιζομένων λογύδρια καὶ μύθους παλαίους καὶ γεγηρακότας ἐπισυνάγοντα. Καὶ ὁ μάρτυς· οὐ καλῶς ὑπείληφας, ὦ βασιλεῦ, οὐδὲ τῆς σῆς σοφίας καί ἀρέτης ἱσοστάσια· ἐκ τῶν σῶν δὲ θεῶν καὶ τῶν σοὶ προσφιλῶν μαθημάτων ποιοῦμαι ἀποδείξεις, ἵν᾽ ἐκ τῶν σοὶ γνωρίμων τὸ τῆς ἀληθείας μάθοις μυστήριον, καὶ μὴ με δόξῃς τοῖς τῶν ἑλλήνων ἐγκαλλωπίζεσθαι ρήμασι· μὴ δὲ γὰρ ἔλαιον ἁμαρτολοῦ τὴν ἐμὴν λιπανάτω κεφαλὴν, ἀλλὰ τῆς σῆς κηδόμενος ψυχικῆς σωτηρίας, κινῶ πάντα λίθον, ὥστε πεισθῆναι σε· ὑπολαμβάνω δὲ ὅτι ὥσπερ ὁ σατανᾶς τὸν παλαιὸν Ἀδὰμ καὶ πρωτόπλαστον ἀπετυφλωσε διὰ τῆς τοῦ φυτοῦ βρώσεως, οὕτω καὶ σε, βασιλεῦ, φθονῶν τῆς σῆς σωτηρίας, τῆς τοῦ Χριστοῦ ἀπεγύμνωσε πίστεως· ὃτι δὲ τὸν ἥλιον καὶ σελήνην καὶ τοὺς ἀρτέρας θεοὺς ἀποκαλεῖς, αἰσχύνομαι τὸ τῆς ἀμαθίας, μᾶλλον δὲ κακουβουλίας ἐπάγγελμα· οὐχὶ Ἀναξαγόρας ὁ Κλαζομένιος ὁ σὸς δηλαδὴ διδάσκαλος, μύδρον ἔφη τὸν ἥλιον, καὶ τοὺς ἀστέρας κισσηροειδῆ σώματα, καὶ παντελῶς ἄψυχα καὶ ἀναίσθητα; πῶς οῦν αὐτὸς, βασιλέων ἄριστε καὶ φιλοσοφώτατε, τὰ ὑπὸ τῶν σῶν διδασκάλων ἀθετούμενα καὶ διαβαλλόμενα, θεοὺς προσαγορεύεις; οἶδα γὰρ ὅτι τῆς πλατωνικῆς ὑπάρχεις αἱρέσεως, καὶ Πλάτων μὲν Σωκράτους διήκουσε, Σωκράτης δὲ Ἀρχέλαου, Ἀρχέλαος δὲ καὶ Περικλῆς Ἀναξαγόρου διήκουσαν· πῶς οὖν, ὦ θαυμάσιε, ταῦτα προσαγορεύεις θεοὺς, ὑπὲρ δὲ πάντας ἀσπάζεις τὸ ἥλιον, καὶ ὅρκον αὐτὸν βασίλειον τίθεσαι; ἄνω τὲ καὶ κάτω κᾀν ταῖς ἐπιστολαῖς, κᾀν τοῖς λόγοις, κᾀν ταῖς προσαγορεύσεσι πολὺ τὸ μὰ τὸν ἥλιον; ἀλλὰ τὶ δεῖ ταῦτα μακρηγορεῖν; οὐκ ἐξαρνοῦμαι τὸν Χριστὸν μου, μὴ γένοιτο, οὐκ ἀσπάζομαι τὴν μυσαρὰν ἑλλήνων ἀσέβειαν· ἀλλὰ μενῶ ἐν οἷς ἐδιδάχθην, καὶ καρτερῶ ἐπὶ ταῖς πατριαῖς παραδόσεσιν, ἃς οὐδεὶς καταβαλεῖ χρόνος, κἀν εἰ δι᾽ ἄκρων τὸ σοφὸν ἐφεύρηται φρενῶν, ἵν᾽ εἴπω τὶ κατ᾽ Εὐριπίδην τὸν ὑμέτερον ποιητὴν.

[48] Πρὸς ταῦτα ὁ Ἰουλιανὸς εἰλιγγιάσας καὶ ἐξαπορηθεὶς, οὐκ εἶχεν ὅτι καὶ γένηται, τοῦ μάρτυρος θαυμάσας τὸ πολυμαθὲς τε καὶ εὔστομον καὶ πρὸς παν οὖν ἕτοιμον καὶ εὐαπολόγητον· καὶ πρὸς αὐτὸν ὁ τοῦ Χριστοῦ μάρτυς· ἄφες, ὦ βἅσιλεῦ, τὴν νεκρὰν καὶ ἐξωδηκυῖαν τῶν ἑλλήνων θρησκείαν· ἤδη γὰρ καὶ πρὸς πολλοῦ σέσηπεν· καὶ πρόσελθε τῷ Χριστῷ· μακρόθυμος γὰρ ἐστίν καὶ φιλάνθρωπος καὶ δέχεται σοῦ τὸ μεταμελές (Cod. πλημμελές). Ἀλλ᾽ οὐκ ἦν ἄρα γνώμης ἐθελοκακούσης ἀντισχεῖν ὁρμαῖς, οὐδὲ ἀνακαλέσασθαι ψυχὴν αὐτομόλῳ διανοίᾳ πρὸς ἀπώλειαν ἐρχομένην καὶ ἐπισπεύδουσαν· ὁ γὰρ Ἰουλιανὸς πάλαι τὸν ἑλληνισμὸν κάτὰ ψυχὴν ὠδίνων, ἐκ τῶν ἐν Ἰωνίᾳ γενομένων αὐτῷ τὸν ἀμφὶ τὸν Μάξιμον φιλοσόφον συνουσιῶν, ἐφ᾽ ὅσον μὲν ὁ τε ἀδελφὸς αὐτῷ περιῆν, καὶ μετ᾽ αὐτὸν Κωνστάντιος, ὁ δὲ οὐδὲν παραγυμνοῦν ἐθάρρει, διὰ τὸ ἐξ ἐκείνων δέος· ἐπεὶ δὲ οὗτοι ἐξ ἀνθρώπων ἦσαν, αὐτὸς δὲ τῶν πραγμάτων κύριος ἦν, τότε δὲ εἰς τὸ φανερὸν ἀπαμφιασάμενος, πάσαις ἀθρόον εἰς τὸν ἑλληνισμὸν ἐξερράγη προθυμίαις.

[49] Ἀπεκρίνατο τοιγαροῦν πρὸς τὸν μάρτυρα· ἐπεὶ τοὺς ἐμοὺς ἐξοφαύλισας λόγους, ὦ κακὴ κεφαλή, ἐτόλμησας δὲ καὶ πρὸς τὴν τῶν χριστιανῶν με πίστιν μεταγαγεῖν, ταῦτα σοι αντὶ τῶν δωρεῶν ὧν ὑπεσχόμην χαρίζομαι. Κελεύει οὖν ἀπογυμνοῦσθαι τὸν μάρτυρα, καὶ σούβλαις σιδηραῖς πεπυρακτωμέναις τὰς πλευρὰς αὐτοῦ διαπερονᾶσθαι, καὶ τὸν νῶτον αὐτοῦ τριβόλοις ὀξέσι κατακεντᾶσθαι καὶ διαῤῥήγνυσθαι συρόμενον ὕπτιον· τούτων δὲ μετὰ πολλοῦ τοῦ τάχους προσενεχθέντων τῷ μάρτυρι, ἡ αὐτὴ καρτερία ἦν αὐτῷ καθὼς πὲρ καὶ πρότερον, καὶ ὥσπερ ἀλλοτρίου πασχόντος σώματος αὐτὸς θεατὴς, ἀλλ᾽ οὐ πάσχειν τι τῶν δεινῶν κατεφαίνετο· καὶ ἐπὶ πολλαῖς ταῖς ὥραις τοῦ ἁγίου βασανιζομένου, καὶ μὴ δὲ μίαν φωνὴν ἢ στεναγμὸν ἀφίεντος, αὐτὸς τῷ χεῖρε κροτήσας ὥσπερ ἡττήμενος ἀνέστη τοῦ βήματος, καὶ κελεύει τὸν μάρτυρα πάλιν ἐπὶ τὴν εἰρκτὴν ἀπαχθῆναι, καὶ μήτε ἄρτον μήτε ὕδωρ αὐτῷ παρασχεθῆναι, μὴ δ᾽ ὅσα πρὸς τὸ ζῇν μεταλαμβάνουσιν ἀνθρώποι· αὐτὸς δὲ ἐπὶ τὴν Δάφνην ὥρμησε, τὸ τῆς Ἀντιοχείας κάλλιστον ἐνδιάτημα.

[Quæstioni Martyrum intervenit S. Artemius] Quum hi tam ferociter cruciarentur et torquerentur verberibus gravissimis, beatus et pius Artemius, dux, ut supra ostensum est, et augustalis universi Ægypti a a Constantio constitutus, propter rectam et integram agendi rationem procurationem Syriæ et rerum illic gerendarum administrationem acceperat. Quum imperatoriæ Romanorum familiæ esset devotissimus, audita Juliani assumptione, ejusque ad bellum Persicum profectione, litteras accepit, quibus jubebatur, ut cum toto exercitu Antiochiam properaret. Antiochiæ, ut jussus erat, præsens cum eo, quo par erat, honore et satellitio adstitit imperatori, pro tribunali sedenti, quando de Martyribus impius habebat quæstionem. Dixit autem Artemius: Cur, imperator, viros sanctos et Deo sacros tam inhumane torques et cogis fidem abnegare suam? Scias igitur et te hominem esse, iisdem doloribus obnoxium et natura participem esse earumdum affectionum; etiamsi te Deus imperatorem constituit: si tamen ex Deo tua potestas, et non potius ex malo et mali principe dæmone, qui sicut olim Job tentandum acceperat, ita et nos tentandos accepit sceleratus, ut cribret sicut triticum et superseminet zizania. Sed vana est istiusmodi molitio; non enim eadem, quæ olim, est potentia. Nam ex quo venit Christus et in cruce erecta Christus exaltatus est, depressum est dæmonum supercilium, conculcata eorum potentia, spreta machinamenta. Ne igitur fallaris, imperator, et dæmonibus gratificans ne persequaris christianum populum, quem Deus custodit: disce itaque Christi virtutem et potentiam esse invictam atque insuperabilem: quam cæterum omni ex parte perspectam habuisti, vel ex oraculis, quæ ab Apolline Delphico ad te attulit Oribasius, medicus et quæstor b. Ego vero ea, te etiam invito, recitabo, quæ sic habent:

Dicite vos regi: pulcherrima corruit aula;
Non domus est Phœbo, non laurus vatibus apta,
Fatidicusve latex, aut præscia fluminis unda.

[36] [quapropter ab imperatore] Hæc audiens Julianus stupore correptus est et ira, sicut flammam ignis, quando nova materia subjicitur, excitat, erumpente, magna et horribili voce exclamavit: Quis et unde est scelestus ille, qui nobis, pro tribunali sedentibus, tam temerariam denuntiationem alta et sonora voce protulit? Milites responderunt: Dux est Alexandriæ, imperator. Imperator, Artemius, inquit, scelestus ille, injustæ neci fratris mei implicatus? Ille est, responderunt milites, imperator optime. Gratias debeo diis immortalibus et præsertim Apollini Delphico, quod sceleratum istum, sponte sua et confessione se manifestantem mihi ostenderint: spolietur execrabilis dignitate sua, exuaturque cingulo et det pœnas omnium, quæ hactenus ausus est committere. Pro cæde et sanguine fratris mei cras, si dii voluerint, sententiam proferam: non una enim morte, sed millibus, quotquot homicidis infligi possunt, consumam. Etenim non vulgaris cujusdam hominis, sed sanguinem fudit principis, a quo nihil iniqui passus fuerat.

[37] [in carceren conjicitur,] Quum hæc imperator Julianus pronuntiasset, in sanctum manus injiciunt satellites, cingulum c et ornamenta dignitatis detrahunt, et spoliatum pro tribunali statuunt tradendum lictoribus. Post funibus manus pedesque constringunt et a quatuor partibus distrahnnt, ventrem quoque et tergum tam crudeliter dilaniant boum nervis, ut carnifices d quater e alternare debuerint. Tunc videre erat miram quamdam et humana patientia superiorem constantiam: non enim gemitus, non vox, singultus, aut aliud quid audiebatur, ut solent audiri ab hominibus, qui crudelia patiuntur; sed vultu immoto et constanti cernebatur. Terra interim sanguine opplebatur et quasi alius quispiam pateretur, serenus apparebat Martyr, ita ut mirarentur circumstantes et ipse scelestus Julianus prodigio consternaretur. Jubet igitur relaxari Sanctum et duci in custodiam cum reliquis Martyribus, consideraturus quomodo et quo mortis genere illos interficeret.

[38] [sociosque ad martyrium hortatur:] Dum autem Christi Martyres in carcerem deducebantur, psallebant: Probasti nos, Deus, et igne examinasti, sicut examinatur argentum: induxisti nos in laqueum, posuisti tribulationes in dorso nostro, imposuisti homines super capita nostra: restat igitur ut, postquam transiverimus per ignem et aquam, educas nos in refrigerium. [Ps. LXV. 10.] Completa oratione, dicebat sibi magnus Artemius: Ecce stigmata Christi impressa sunt in corpore tuo; restat igitur, ut animam quoque cum reliquo sanguine tuo profundas. Et plenus spiritu dicebat propheticum illud verbum f: Ecce dedi dorsum meum in flagella, et genas meas ad alapas. Sed quid amplius pateris, homuncio, quam quæ Dominus meus? Ipse enim contritus fuit verberibus, ipsius facies alapis et colaphis fœdata fuit, et in toto corpore ictus sustinuit, spineam portavit coronam, manusque a tergo revinctus, nudus in crucem actus fuit propter peccatum et prævaricationem meam ille, qui peccatum non cognovit et in cujus ore dolus inventus non fuit. Magnæ igitur sunt Domini mei passiones, et miser multum disto a tanta longanimitate et patientia. Gratias igitur ago et exsulto, confortatus Domini mei passionibus: demulcet enim dolorem imitatio patientis: cruciatus allevatur, quando eumdem cum optimatibus participamus, jam filius Dei per Christum, in baptismate et donatione Spiritus sancti factus, adhuc magis fiam in resurrectione mortuorum. Gratias tibi ago, Domine, quod passionibus tuis me coronasti; sed, benigne et misericors Domine, servorum tuorum providus gubernator, perfice cursum meum in tui nominis confessione et hujus gloriæ ne me propter peccata, in vita mea commissa, indignum judices, ego enim, Domine, me totum projicio in manus misericordiæ tuæ.

[39] [hi in Arabiam relegantur:] Postquam hæc secreto precatus fuisset, properavit ad carcerem cum sanctis Martyribus, Eugenio et Macario, et traditus est custodi carceris. Christi autem Martyr cum Sanctis suis commilitonibus Eugenio et Macario glorificabat et laudabat Deum. Mane facto, jubet impius Martyres reduci ad tribunal, nullaque interrogatione illos dignatus, jubet magnum Artemium separari a sociis, in quos pœnam exsilii pronuntiat, mittendos in Oasim Arabiæ. Hujus vero nominis bina sunt loca; scilicet Oasis Parva et Magna g: ambo pestifera et ventis pestiseris pervia, quoniam nullus illuc adveniens vix uno anno perstare potest, quin, gravibus morbis correptus, moriatur. Istuc itaque relegatos Eugenium et Macarium, jussit decollari. Obierunt quadraginta post dies, vigesima Decembris h. In loco porro illorum passionis magnum prodigium accidit: etenim loco aquam nullam habente, fons scaturiit, omnem languorem tollens, qui nomen a Sanctis sortitus est.

[40] [Artemius vero necis Galli] Imperator autem sancto Artemio accersito dixit: Procacitate tua me coegisti probro afficere familiam tuam, dignitati tuæ ignominiam inurere, pœnisque corporalibus in te sævire. Mihi igitur crede, Artemi, et veni diisque sacrifica, præsertim Apollini Delphico, deo meo amantissimo et sanctissimo, et ecce condonabo tibi causam in sanguine fratris mei, restituamque majorem et gloriosiorem dignitatem, præfectum enim prætorii et pontificem deorum te constituam, patremque te meum appellabo, erisque secundus in imperio, mecum futurus omnibus diebus vitæ nostræ. Novisti enim, Artemi, quia frater meus injuste a Constantio occisus fuit, nempe invidia circumventus, et machinamentis nequissimi eunuchi Eusebii, perperam præpositi dignitatem adepti, qui tamen vir facinorosismus non sat pœnarum luit.

[41] [cæsaris accusatus,] Ad genus autem nostrum magis pertinebat imperium: nam pater meus Constantius natus est Constanti, avo meo, ex Theodora, Maximiani filia, Constantinus vero ex Helena, infimæ notæ muliere et vix non scorto, et tunc quidem quando nondum cæsar factus, privatus agebat. Constantinus itaque consiliorum suorum audacia imperium usurpavit, atque patrem meum ejusque duos fratres injustæ neci tradidit. Nunc vero Constantini filius, Constantius, patrem imitatus, fratrem meum interfecit, licet sanctissimis juramentis vitam ei promisisset: in nos quoque idem meditabatur, nisi dii vitam protexissent. Sed dii prohibuerunt scelus, manifesto signo meam mihi servantes vitam: quapropter iis fretus, Christianismum abjuravi et moribus gentilium inhæsi, intime persuasus, quod Græcorum et Romanorum antiquissimi ritus, bonis moribus et legibus fundati, deos appellant illos, qui ex veritate fidem sibi faciunt.

[42] [a Juliano ad defectionem] Quis enim dubius hærere potest, quando videt solem in cœlo equitantem et lunam taurorum jugo in curru aureo vectam? Ille splendorem dat diei, hominesque ad laborem excitat, hæc lucem nocti aspergit, astra splendore superat, et æquabili lumine somnum hominibus conciliat. Hæc, Artemi, Græci et Romani commentantur; non stupide, sed convenienter et recto judicio. Quid enim sole splendidius aut jucundius luna? Quid amœnius et pulchrius astrorum choro? Hæc igitur Græci et Romani inter deos referunt et colunt, et in eos spes suas reponunt. Solem Apollinem, Dianam lunam appellant, et majora astra, planetæ dicta, septem * zonas cœlestes continentia, vocant Saturnum, Jovem, Mercurium, Martem, Venerem. Hæc astra orbem universum administrant, eorumque potentia regitur quidquid sub cœlo est. Statuas igitur istis diis ponunt homines, easque colunt et venerantur, et simul ad voluptatem fabulas de iis fingunt. Non tamen ut Deos colunt statuas, absit; is error est hominum simpliciorum et agrestium: qui autem philosophiam sectati sunt et res divinas accurate scrutati, cognoscunt, cui cultum deferunt, et ad quem dirigitur divinarum imaginum adoratio.

[43] [sollicitatur:] Tuam ergo exhortor nobilitatem nobiscum sentire, quæ nobis placent, perficere, rectam gentilismi religionem colere et penitus inhærere antiquorum moribus et ritibus. Constantinus enim, ut ipse scis, hominum deceptu facillimus et insanissimus, primus novitatibus favit, et, antiquis legibus abrogatis, ad Christianismum declinavit, quippe quem puderet impietatis suæ, quemque dii repulerant, ut desertorem sui cultus indignum et cognatorum sanguine inquinatum. Etenim fratres suos, nihil iniqui operatos, occidit, quemadmodum et Faustam uxorem et filium Priscum i, virum frugi et bonum. Tanta scelera dii exsecrati, reprobarunt illum, et a sacratissimo suo cultu quam longissime aberrare fecerunt, insuper et semen ejus exsecrabile omnemque posteritatem eliminarunt. Quocirca, vir admirande, quoniam tibi per omnia rectum firmumque judicium video, volo te nostræ dignitatis et amicitiæ participem fieri ac consortem et intimum esse in omnibus imperii rebus gerendis. Veni itaque, Artemi, conjungere nobis, viris sapientibus, et Christum abjurans, transi ad avitam, antiquissimam et numquam interituram Romanorum et Græcorum religionem, et fruere bonis, a diis collatis, auctus honoribus atque dignitatum nostrarum particeps.

[44] [sed Martyr] Postquam totam hanc orationem paululum recogitasset et considerasset Christi Martyr, et totam mentem et rationem suam recollegisset, respondit: Equidem, imperator, meæ religionis et fidei nullam hic reddam rationem, licet in promptu habeam ejus demonstrationem. Sed de fratris tui cæde respondebo, ne videar, ejus vitæ aut opere, aut verbo, immo aut cogitatione, insidiatus fuisse. Licet autem millenis artibus quæstionem hanc scruteris, immutabilis est veritas. Novi illum christianum fuisse, pium, justum, Christi leges studiose sectantem. Sciat ergo cœlum et terra, universus Angelorum sanctorum chorus et Christus, filius Dei, quam adoro in spiritu, quod mundus sum ab ejus nece et morte, nec me quidquam viris impiis, qui illam commiserunt, contulisse auxilii. Sed et tunc Constantio non aderam, præfectus administrationi Ægypti usque ad præsentem annum. Atque hæc est circa fratrem tuum mea defensio.

[45] [se ab omni crimine liberat,] Quoad vero attinet, ut Christum abnegem et gentilismum amplectar, respondebo tibi, verbis trium puerorum ad Nabuchodonosor utens: Notum sit tibi, rex, quia deos tuos non colo, neque imaginem auream dilecti tui Apollinis adoro. Quod porro Constantinum, omnium imperatorum maximum ejusque familiam despectui habes, illum tamquam deorum inimicum, insensatum, crudelissimum et cognatorum cæde inquinatum traducens, hoc tibi respondebo, patrem tuum Constantium ejusque fratres iniquitatis auctores fuisse, quum venenum mortiferum miscentes ei necem propinaverunt tunc, quando nulla injuria provocati fuerant. Uxorem suam Faustam jure occidit, utpote quæ Phædram imitata, calumniata est filium Priscum, quasi amore ejus captum, conatumque vim ei inferre, sicut illa quondam Hippolytum, Thesei filium. Constantinus quidem juxta naturæ leges, ut pater, in filium sæviit: postmodum veritatem edoctus, Faustam interfecit sententia justissima. Ad Christum autem transiit, cœlesti signo vocatus, quando difficillimum et gravissimum commisit prælium adversus Maxentium, crucis signo, media die apparente cum splendore, qui lucem solis superabat, verbisque latinis, siderea nota conscriptis, quæ victoriam in prælio præsignarent. Nos ipsi, prælio præsentes, signum vidimus, verbaque legimus, imo totus exercitus idem vidit, et multi adhuc supersunt in exercitu testes, si vis illos interrogare.

[46] [Christi fidem a ludibriis] Ad quid autem hæc dico? A sæculis enim, ut optime nosti, prophetæ adventum Christi prænuntiarunt: ac multa sunt testimonia, a diis vestris profecta, et oraculorum effata de Christo: adsunt libri sibyllini k et Virgilii carmina, quæ bucolica appellatis, quin et admirandus ille vobis Apollo, vates divinus, qui talem de Christo protulit sermonem; interrogatus enim a ministris suis sic respondit:

Extremum cur me vanis, miserande, lacessis
Quæsitis, quinam ille Deus, quis spiritus ille,
Instar qui botri complectitur omnia circum,
Lucem, astra et fluvios et tartara et aëra et ignem,
Invitum qui me propellit ab ædibus istis,
Sola mihi tripodum fabulæ mansere seniles:
Hec hei me, tripodes, deflete; exstinctus Apollo est.
Exstinctus: Vir me cœlestis lumine perdit.
Et passus Deus est; deitas non passa, sed ipse est.

[47] [Juliani vindicat:] Respondens autem Apostata: Videris, inquit, mihi, Artemi, in Ægypto non dux fuisse, sed vates quidam, vel magis scurra et circulator circumforaneus, aniles ineptias et antiquatas fabulas divenditans. Cui Martyr: Non recte, imperator, neque ut tuam decet sapientiam ac virtutem, existimasti: ex diis enim tuis et venerandis tibi documentis profero testimonia, quatenus ex doctrinis notis assurgas ad veritatis mysterium, neque enim putes me demulceri gentilium verborum blanditiis, quoniam oleum peccatorum non impinguet caput meum, sed de tua salute spirituali sollicitus, omnem moveo lapidem, ut persuadearis. Quemadmodum autem Satan veterem Adam, primum parentem, inobedientia et comestione fructus prohibiti obcæcavit, sic credo eumdem, tuæ salutis invidum, Christi te fide spoliasse. Quod porro solem, lumam, astra deos appellas, pudet me tuæ ignorantiæ, seu magis perversitatis. Numquid Anaxagoras, Clazomenius, tuus videlicet magister, solem massam quamdam igneam, astra vero corpora pumicosa, et omnimode vita et sensibus destituta docuit? Quomodo igitur, regum optime et sapientissime, deos dicis, quæ a magistris tuis contumeliose et contemptim tractantur? Scio te Platonicæ philosophiæ sectatorem: et Plato quidem Socratis discipulus fuit, Socrates Archelai, Archelaus et Pericles Anaxagoræ. Quomodo igitur, imperator, ista deos proclamas, et præsertim solem veneraris, perque illum jusjurandum imperatorium concipis? Et quidem omni occasione, sive in epistolis, sive in colloquiis et orationibus formulam per solem repetis? Sed quid plura? Christum non renegabo, absit, neque detestabilem gentilium impietatem amplectar. Maneo in iis, quæ doctus sum et persevero in paternis traditionibus meis, quas nulla dejiciet ætas, etiamsi sublime quid summa detegerint ingenia, ut aliquid ex vestro poeta Euripide proferam.

[48] [sed imperator iratus] Ad hæc verba Julianus stupefactus et incertus, quid diceret, admirabatur Martyris eruditionem et eloquentiam, atque in respondendo et defendendo facilitatem. Christi igitur Martyr: dimitte, ait imperator, emortuum et jam fœtidum gentilium cultum (jam enim diu putruit) et accede ad Christum, longanimis est enim et misericors, ac pœnitentiam tuam suscipiet. Sed nihil erat, quod retardare poterat ruentem, malo deditam, aut revocare hominem, sua sponte in perditionem currentem et ruentem. Nam Julianus, quum dudum gentilismum mente fovisset, conceptum ex suis in Ionia cum Maximo philosopho colloquiis, dissimulavit quidem ex timore quamdiu frater suus et post hunc Constantius superfuere: ast post illorum mortem, rerum potitus, sua consilia manifestans toto animi studio in universam gentilium religionem abreptus est.

[49] [Martyrem torqueri jubet.] Respondit itaque Martyri: Quoniam quidem, sceleratum caput verba mea contemnis, imo me ad Christianam fidem traducere satagis, ego pro donis, quæ promiseram, hæc tibi gratifico. Igitur jubet Martyrem vestibus spoliari, ejus latera subulis ferreis ignitis transfigi, ejus dorsum verubus acutis perforari, et disrumpi supinum jacentem. Hisce suppliciis celeriter illatis eadem erat Martyri constantia, quæ prius, spectatorque alieni doloris magis, quam patiens aliquid grave videbatur. Multis autem horis Sancto tormenta sustinente, neque ullam vocem aut gemitum edente, signum finiendi manibus dedit, et quasi victus a tribunali surrexit, jubens Martyrem ad carcerem reduci, ubi nec panis nec aqua aut quidquam quo hominum vita sustinetur, illi propinaretur. Ipse vero in Daphnem perrexit, Antiochiæ locum jucundissimum.

ANNOTATA.

a Titulum ducis angustalis tribuit S. Artemio etiam Martyrologium Romanum hodiernum. Erat porro hæc dignitas a Cæsare Augusto instituta, qui, ait Tacitus Annal., lib. II, 59, inter alia dominationis arcana, vetitis, nisi permissu, ingredi senatoribus aut equitibus Romanis illustribus, seposuit Ægyptum, quasi proprium imperatorum patrimonium: videlicet ne fame urgeret Italiam, quisquis eam provinciam claustraque terræ ac maris, quamvis levi præsidio adversum ingentes exercitus, insedisset. Quapropter Augustus apud equestres, inquit idem Tacitus ibid, lib. XII, 60, qui Ægypto præsiderent, legi agi, decretaque eorum perinde haberi jusserat, ac si magistratus Romani constituissent. Merito itaque Tacitus Hist., lib. I, II dicit Ægyptum copiasque, quibus coerceretur, jam inde a D. Augusto, equites romanos obtinuisse loco regum. Antiquam vero esse hanc Augustalis nuncupationem facit Digestum, quod eo nomine jam indicat Ægypti præfectum (ff. 1, 17). De Augustali Ægypti præfecto agit etiam Dio, lib LI.

b Erat Oribasius Pergamenus Juliano Cæsari imprimis charus, non solum propter eminentem, quam profitebatur, medecinæ artem, sed etiam quia, inquit Eunapius in Vitis Philosoph. a Baronio citatus ad an. 361, § XV, tantum in cæteris quoque excelluit virtutibus, ut ad imperium Julianum evexerit. Sub Valente proscriptus atque ad barbaros relegatus, quum medicæ artis studio summam sibi conciliasset gratiam, ab imperatore postliminio restitutus fuit, ita Baronius, ad an. 364, § XVIII. Cfr. Biographie Univ. v° Oribase.

c Signum exauctorati militis erat, depositio cinguli, quod insigne erat militiæ et quandoque pro ipsa militia usurpabatur. Hinc Marcianus imperator in eos, qui sacra catholicæ fidei dogmata impugnabant varias pœnas sancit, l. IV, C. de summ. Trinit. (I, 1), si, ait, militia præditus sit, cingulo spoliabitur. Quod igitur Julianus detrahi jusserit cingulum, tantum est, quantum S. Artemium omni honore ac dignitate spoliasse.

d Graphice describitur hic flagellationis modus aliquis: divaricabantur scilicet rei brachia et crura, funibus extenta, ac boum nervis antrorsum et retrorsum dilaniabatur.

e Latinus textus Surii ter alternasse satellites, græcus vero textus noster id quater contigisse refert, dum dicit quatuor paria ζυγὰς τέσσαρας adhibita fuisse.

f Hisce et sequentibus verbis alludit S. Martyr ad textum Isaiæ L, 6: Corpus meum dedi percutientibus, et genas meas vellentibus.

g Duplex Oasis, quæ etiam Ovasis et Avasis a quibusdam scribitur, major et minor, nomen duplicis oppidi clare designat: cujus situs difficile hodie definitur. La Martiniere, Dict. Geogr. v° Oasis, dicit hodiedum nomen perseverare, parce detortum El-Ouah: quod etiam probat Geographus Adrianus Balbi [Abrégé de Géogr., t. II. p. 53. Edit. Brux. 1840.] . In Atlante Antiquo Danvillano notatur Oasis Magna, sita lat. 27° 35', long. 47° 5', Parva autem lat. 29°, long. 47° 50. In Oasin superiorem relegatos dicit S. Athanasius, in Apolog. ad Constantium [Oper. Ceillier Aut. Eccles., t. I, p. 528.] ab Arianis varios episcopos catholicos. Penes prasidum provinciæ erat, ut habet l. VII. D. de interdictis, et relegatis et deportatis (XLVIII, 22), relegare in insulam, quæ provinciæ subesset: additur vero ibidem § 5: Est quoddam genus quasi in insulam relegationis in provinciam Ægypto, in Ovasin relegare. Oasis porro quasi insula vocatur, quia licet ipse locus fertilis esset, ad eum tamen perveniri non poterat nisi per vastam et siticulosam eremum, Ægyptii, ait Strabo, lib. XVII, Oases vocant illas regiones excultas, quæ magnis solitudinibus circumdantur, sicut insulæ mari. Atque hac ratione commode inter sese auctores varii conciliantur, alii fertilitatem laudantes, alii horrorem vituperantes.

h Ad hanc XX diem Decembris agit de SS. Martyribus Romanum Martyrologium.

i Vitio librarii Priscus pro Crispo ponitur. Hic Constantini Augusti ex priore conjuge filius natu maximus, calumniis Faustæ novercæ oppressus, jussu patris necatus fuit. Ast brevi tantum scelus indignatus Constantinus, uxorem suam Faustam pœna talionis sustulit.

k De libris Sibyllinis, eorum antiquitate et valore vid. Remig. Ceillier in Historia scriptorum ecclesiasticorum [Ceillier Aut. Ecclés., t. I, p. 528.] et B. J. Schmitt in Demonstratione Evangelica per traditiones populorum [Rédemption annoncée par les traditions. Démonst, Evangéliques, t. XIII, p. 1143. Edit. Minge 1843.] .

* quinque Surius.

Cap. V. Julianus tacentibus propter præsens Martyris Babylæ corpus oraculis, magis irascitur in Christianos.

Περὶ δὲ τὸ μεσονύκτιον εὐχομένω τῷ μάρτυρι ἐπὶ τῆς φυλακῆς, φαίνεται αὐτῷ ὁ Χριστὸς, καὶ φησὶ πρὸς αὐτὸν· Ἀρτέμιε, ἀνδρίζου καὶ ἴσχυε καὶ μὴ φοβοῦ, μὴ δὲ δειλία τὸν τύραννον· ἐγὼ γὰρ εἰμὶ μετὰ σοῦ, ἐξαιρούμενος σε ἀπὸ παντὸς πειρασμοῦ καὶ πάσης τῶν κολαστηρίων ὀδύνης, καὶ ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν στεφανώσω σε, καὶ ὥσπερ αὐτὸς ὡμολογήσας με ἐνώπιον τῶν ἀνθρώπων ἐπὶ τῆς γῆς, ὁμολογήσω κᾴγὼ σε ἐνώπιον τοῦ πατρὸς μου τοῦ ἐν τοῖς οὐρανοῖς· θάρσει οὖν καὶ ἀγαλλία· μετ᾽ ἐμοῦ γὰρ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσῳ. Ταῦτα ὁ μάρτυς ἀκούσας παρὰ τοῦ κυρίου, εὐθαρσὴς ἐγένετο, καὶ δι᾽ ὅλης τῆς νυκτὸς ἦν δοξολογῶν καὶ εὐχαριστῶν τῷ Θεῷ· ἀνέθη γὰρ ἐκ τῶν πληγῶν καὶ τῶν τραυμάτων αὐτοῦ, ὥστε μήτε μώλωπα φαίνεσθαι ἐν τῷ ἁγίῳ αὐτοῦ σώματι· ἐποίησε δὲ πέντε καὶ δέκα ἡμέρας, μηδενὸς τὸ σύνολον γευσάμενος· ἐτρέφετο γὰρ τῇ τοῦ ἁγίου πνεύματος χάριτι.

[51] Ὁ δὲ Ἰουλιανὸς ἐπὶ τὴν Δάφνην ὥρμησε τὸ προάστειον, ὡς προέφημεν, θυσίας ἑτοιμαζόμενος τῷ Ἀπόλλωνι, καὶ χρησμοῦς παρ᾽ αὐτοῦ δέξασθαι προσδοκῶν· ἡ δὲ Δάφνη προάστειον ἐστι τῆς Ἀντιοχείας, ἐπὶ τῶν ὑψηλοτέρων αὐτῆς χωρίων κείμενον, ἄλσεσι παντοίοις συνηρεφὲς· πολυπρεμνότατον γὰρ καὶ πολυκαρπότατον ἔστι τὸ χωρίον, ἐνθὰ τῶν τε ἄλλων παντοίων δένδρων καὶ δὴ καὶ κυπαρίττων ἐξαίσιον πεφύτεται χρῆμα, πρὸς τε κάλλος καὶ ὕψωμα καὶ μεγέθος οὐ συμβλητὸν· νάματα τε πανταχῆ διαθέει ποτίμων ὑδάτων, μεγίστων αὐτόθι πηγῶν ἀναδιδομένων, ἀφ᾽ ὧν καὶ ἡ πόλις ἐν ὀλίγαις δὲ πόλεων ἐνυδροτάτη τυγχάνειν δοκεῖ, καὶ μὴν καὶ οἰκοδομαῖς λαμπραῖς καταλύσεων καὶ λουτρῶν καὶ τῶν ἄλλων κατασκευῶν, εἰς τε χρείαν καὶ κόσμον εὖ μάλα πολυτελῶς ἐξήσκηται τὸ χωρίον· ἐνταῦθα καὶ ἄλλων μὲν δαιμόνων ναοὶ τε καὶ ἀγάλματα ἦν, διαφερόντως γε μὴν τὸ τοῦ Ἀπόλλωνος ἐξ ἀρχαίων τῶν χρόνων ἐνυπῆρχε θεραπευόμενον· αὐτόθι γὰρ τὸ περὶ τὴν Δάφνην τὴν παρθένον συνβῆναι πάθος ὁ ἑλληνικὸς ἔπλασε μύθος· ἧς δὴ μάλιστα φέρειν ἔτι δοκεῖ τὴν ἐπωνυμίαν ὁ τόπος.

[52] Τὸ δὲ ἀγάλμα τοῦ Ἀπόλλωνος, τοίονδε τὴν κατασκευὴν ἦν· ἐξ ἀμπέλου μὲν αὐτῷ συνεπεπήγει τὸ σῶμα· πανθαυμάστη δὴ τέχνη πρὸς μιᾶς συμφυΐας ἰδέαν συναρμοσθὲν, χρυσῷ δὲ πᾶς ὁ περικείμενος πέπλος ἀμφιεννύμενος, τοῖς παραγεγυμνωμένοις καὶ ἀχρύσοις τοῦ σώματος, εἰς ἀφραστὸν τι συνεφθέγγετο κάλλος· ἐστῶτι τε μετὰ χεῖρας ἦν ἡ κιθάρα, μουσηγετοῦντα τινὰ ἐκμιμουμένω· αἱ τε κόμαι καὶ τῆς δαφνης ὁ στέφανος τὸν χρυσὸν ἀναμὶξ ἐπήνθουν· ὡς ἤμελλε χάρις ἐξαστράψειν πολλὴ τοῖς θεασαμένοις· ὑάκινθοι τε αὐτῷ δύο λίθοι μεγάλοι, τὸν τῶν ὀφθαλμῶν ἐξεπλήρουν τύπον, κατὰ μνήμην τοῦ Ἀμυκλαίου παιδὸς Ὑακίνθου, καὶ ἀεὶ τὸ τῶν λίθων κάλλος καὶ μεγέθος τὸν μέγιστον προσετέλει τῷ ἀγάλματι κόσμον, ἐνταθέντων περιττῶς πρὸς ἀξιοῤῥέπειαν αὐτοῦ τῶν ἐργασαμένων· ἵνα πλείστους ἀπατᾶσθαι περὶ αὐτοῦ συμβαίνῃ, τῷ περικαλλεῖ τῆς προφαινομένης μορφῆς εἰς τὸ προσκυνεῖν αὐτοῖς δελεαζομένους· ὅπερ οὖν καὶ αὐτὸς Ἰουλιανὸς πεπονθὼς ἦν· πλείονα γ᾽ οὖν ἢ σύμπασι τοῖς ἀγάλμασι προσῆγε τὴν θεραπείαν, χιλιόμβας ὅλας ἐξ ἑκάστου γένους αὐτῷ θυόμενος.

[53] Ἐπεὶ δὲ αὐτῷ πάντα ποιοῦντι καὶ πραγματευομένῳ ὅπως χρώη τὸ ἄγαλμα, πλέον ἦν οὐδὲν, ἀλλὰ τοῦτο τε καὶ τὰ λοιπὰ αὐτόθι σύμπαντα ἀγάλματα βαθεῖα σιωπὴ κατεῖχεν, ἐνταῦθα νομίσας τὰ ἀπὸ τῆς γοητείας ἐνδεῖν, ἣν ἱερουργίαν καλοῦσιν ἕλληνες, Εὐσέβιον τινὰ μέγιστον ἐπὶ τὸ ταῦτα δύνασθαι κεκτημένον ἐν ἕλλησι κλέος, μεταπεμψάμενος, τούτῳ προσέταττεν ἐπίπνουν ὅτι μάλιστα καὶ ἐνεργὸν ἀποφαίνειν, μηδενὸς ὧν εἰς τοῦτο προσδεῖν αὐτῷ νομίζοι φεισάμενον· τῷ δ᾽ ἐπειδὴ πάσας ἑαυτοῦ κεκινηκότι τὰς μηχανὰς, καὶ μηδὲν ὃ τι πλέον ἄν ἐπινοήσειεν ὑπολειπομένῳ, τὸν ὅμοιον ἐσεσιωπήκει καὶ κατὰ φύσιν τρόπον, οὐδὲν τι μᾶλλον ἢ καὶ προσθε φθεγγόμενον, ενταῦθα ἤδη πρὸς τοῦ Ἰουλιανοῦ ἐρωτώμενος καὶ καθ᾽ ὅτι μάλιστα σιωπώη, καὶ ταῦτα πάντων τελεσθέντων ἐπ᾽ αὐτῷ τῶν νομιζομένων παρ᾽ αὐτοῖς, Βαβύλαν ἔφη τῆς σιωπῆς τοῦτου τε καὶ τῶν λοιπῶν ἀγαλματων αἰτιώτατον εἶναι, αὐτοῦ ἐν τῇ Δάφνῃ κειμένου, ὡς τῶν θεῶν τὸν νεκρὸν αὐτοῦ βδελλυττομένων, καὶ διὰ τοῦτο τοῖς ἔδεσι σφῶν ἐπιφοιτᾷν οὐκ ἀνεχομένων· οὐ γὰρ ἠβούλετο τὴν ἀληθεστάτην αἰτίαν εἰπεῖν, οὐ παντάπασι γε αὐτῆς ἀνεπαίσθητος γεγονὼς, ὅτι δὴ κρείττων δυναμις ἦν, ἡ τὰς τῶν δαιμόνων ἐνεργείας πεδησαμένη· ἄλλως τε καὶ τοῦ δαίμονος αὐτῷ τοῦ τὸν Ἀπόλλωνα ὑποκριμένου σαφῶς καὶ διαῤῥήδεν ὡς λέγεται εἰρηκότος, μὴ δύνασθαι ἀποκρίνασθαι διὰ Βαβύλαν.

[54] Ὁ γὰρ ὁ Βαβύλας οὗτος λέγεται ἐπίσκοπος μὲν γενέσθαι τῆς Ἀντιοχείας, Νουμεριανῷ δὲ τῷ βασιλεῖ εἰσελθεῖν βουλομένῳ ἐν τῇ τῶν χριστιανῶν ἐκκλησίᾳ κατὰ δὴ τινὰ ἑορτὴν, στὰς πρὸ τῶν θυρῶν διεκώλυσεν εἰσελθεῖν, φάσκων εἰς δύναμιν μὴ περιόψεσθαι λύκον τῷ ποιμνίῳ ἐπεισερχόμενον· τὸν δὲ παραυτίκα μὲν ἀποκρουσθῆναι τῆς εἰσόδου, εἴτε δὴ στάσιν τινὰ πρὸς τοῦ ὄχλου ἔσεσθαι ὑπειδόμενον, εἴτε καὶ ἄλλως αὐτῶν μεταβουλευθὲν· ἐν χαλεπῷ μὲν τοι τὴν ἀντίστασιν τοῦ ἐπισκόπου ποιησάμενου, ἐπειδὴ ὡς ἑαυτὸν ἐπὶ τὰ βασίλεια ἀπηλλάγη, παραστήσασθαι τε αὐτὸν ἐπὶ τοῦ βήματος ἀπολογησόμενον ἐκέλευσε· καὶ δὴ παραστάντος αὐτοῦ, πρῶτα μὲν τὴν τόλμαν τῆς κωλύσεως ἐνεκάλει, ἔπειτα μὲν τοι κελεύει αὐτὸν τοῖς δαίμοσι θύειν, εἰ βούλοιτο γε τὴν ἐπὶ τῷ ἐγκλήματι δίκην διαφυγεῖν· τὸν δὲ πρὸς τὴν ἔγκλησιν ἀπολογήσασθαι καὶ τὴν πρόκλησιν διακρούσασθαι, τὴν μὲν φήσαντα ποιμένι ἑαυτῷ πάντα προσήκειν ὐπὲρ τοῦ ποιμνίου προθυμεῖσθαι, τὴν δὲ μὴ ἀνελέσθαι τοῦ ὄντως ὄντος ἀποστάντα Θεοῦ, ψευδωνύμοις ὀλεστῆρσι δαίμοσι θύειν· εἶθ᾽ ὁ μὲν ὡς ἑωρα μὴ πειθόμενον, προσέταξεν αὐτὸν ἀλύσεσι καὶ πέδαις ἐνδησαμένους, τὴν ἐπὶ θανάτῳ ἄγειν τῆς κεφαλῆς ἀφαιρήσοντας· ὁ δὲ ἐπειδὴ ἤγετο τεθνηξάμενος, ταύτας ἀναλαβὼν ᾔδε τοῦ ψαλμοῦ τὰς ρήσεις, ἐπίστρεψον ψυχὴ μου εἰς τὴν ἀνάπαυσιν σου, ὅτι ὁ Κύριος εὐηργέτησε σε.

[55] Φασὶ δὲ καὶ τρεῖς παῖδας ἀδελφοὺς τὸ γένος κομιδὴ νέους ὑπ᾽ αὐτῷ ἀνατρεφουμένους, ἁρπαγῆναι τε καὶ αὐτοὺς ὑπὸ τοῦ βασιλέως· καὶ ὡς οὐδ᾽ αὐτοὶ θύειν ἤθελον, καὶ τοι παντοίας ἀνάγκης αὐτοῖς προσαγομένης, καὶ αὐτοὺς κελεῦσαι τὸν βασίλεα τῶν κεφαλῶν ἀφαιρεῖν· οὓς ἐπειδὴ ἧκον εἰς τὸ προκείμενον χωρίον, ὁ Βαβύλας ἑαυτω προστησάμενος, προτέρους προσῆγε τῷ ξίφει· τοῦ μὴ τινὰ τερέσαντα αὐτὸν ἀναδῦναι τὸν θάνατον, καὶ ἀποτεμνομένων ταύτην ἄν εἰπὼν τὴν φωνὴν, ἰδοὺ ἐγὼ καὶ τὰ παιδία ἃ μοι ἔδωκεν ὁ Θεὸς· ἔπειτα καὶ αὐτὸς προύτεινε τὸν οἰκεῖον αὐτοῦ αὐχένα τῷ ξίφει· ἐντειλάμενος τοῖς τὸ σῶμα αὐτοῦ ἀναλεξαμένοις, τὰς ἀλύσεις καὶ τὰς πέδας αὐτῷ συνθάψαι, ἱν᾽ ᾖ μοι ταῦτα, φησὶ, κειμένῳ κόσμος· καὶ οὖν καὶ μετ᾽ αὐτῶν ἔτι τυγχάνει κείμενος, ὡς φασὶ. Τούτον τὸν Βαβύλαν ὁ Ἰουλιανὸς, ἐπειδὴ πρὸς τοῦ Εὐσεβίου ἤκουσε κώλυμα τοῖς ἀγάλμασιν εἶναι τοῦ μὴ χρᾷν, αὐτίκα προσέταξεν αὐτῇ θήκῃ, λίθου δ᾽ ἐστὶ μεγάλου πεποιημένη, μετάγειν ἐκ τῆς Δάφνης, οἷς τι τοῦτο διαφέρει πόρρῳ ποῦ αὐτὸν ἀλλαχόσε, ἵνα ᾗ καὶ βούλωνται μεταστησαμένους. Εὐθὺς οὖν ὁ τῆς πόλεως ὄχλος προχυθέντες ὡς ἐπὶ μεγάλῃ αὐτίᾳ, καὶ περιβαλλόμενοι εἷλκον τὴν θήκην· ἡ δὲ ὡς ουχ᾽ ὑπ᾽ ἄνθρωπων ἑλκομένη μᾶλλον ἡ κρείττονος αὐτὴν κινούσης δυνάμεως, ἔφθανε προθυμίαν ἐφεπομένη· αὐθήμερον γε τοί αὐτὴν σταδίους πλέον ἡ πεντήκοντα κομισάμενοι, ἐν τῷ καλουμένῳ κοιμητηρίῳ κατέθεσαν. Ἔστι δὲ ἐν τῇ πόλει οἶκος σωμάτων παλαιῶν ἀνδρῶν καὶ ἑνίων γε ἐπ᾽ εὐσεβείᾳ μαρτυρούμενων, πολλὰ δεδεγμένος· τότε μὲν οὖν τὴν θήκην ἐνταῦθα εἰσεκόμισαν.

[56] Ὁ δὲ Ἰουλιανὸς παρασκευάζετο πλήθος ἱερείων τε καὶ ἀναθημάτων, ὡς τῇ ὑστεραία σὺν αὐτοῖς εἰς τὴν Δάφνην ἀναβησόμενος, νῦν γε δὴ πάντως ἐλπίζων εἰ μὴ τῶν ἄλλων, ἀλλὰ τοῦ γε Ἀπόλλωνος τεύξεσθαι ἀποκριθησομένου· ἐπὶ τοῦτον γὰρ αὐτῷ πᾶσα τῆς προθυμίας ἡ ἐλπὶς ἦν, καὶ ὁ τόνος, ὡς αὐτῷ μᾶλλον ἢ ἑτέρῳ τὸ τοιοῦτον διαφέρον κατὰ τε τὴν μαντικὴν τέχνην, καὶ αὐτῷ τὸ χωρίον ἀνεῖτο ἡ Δάφνη, νομίζοντι αὐτῷ ἐν τε τῷ οἰκείῳ τόπῳ εἰκότως, ἢ τῶν ἄλλων δαιμόνων ἐσχύειν. Ὁ δὲ Εὐσέβιος καὶ οἱ λεγόμενοι ἱερεῖς καὶ τῶν νεοκόρων τὸ πλῆθος προσδεχόμενοι τὸν βασιλέα, ἀγῶνι μεγάλῳ ἔστασαν, και διηγρύπνουν περὶ τὸ ἄγαλμα, πάντα πραγματευόμενοι, ὅπως ἐπειδ᾽ ἂν ἀφίκηται, τύχοι αὐτοῦ φθεγξαμένου· ὡς ἄλλης γε αὐτῷ ἔτι προφάσεως εἰς ἀναβολὴν μὴ ὑπολειπομένης· ἐπειδὴ δε πόρρω τῶν νυκτῶν ἦν, ἐκ τοῦ οὐρανοῦ πῦρ ἀθρόως κατενεχθὲν, ἐνέσκηψε τῷ νεῷ καὶ ἅμα πανταχόθεν αὐτὸν δραξάμενον, ἐμπιπρᾶ αὐτῷ ἀγάλματι καὶ αὐτοῖς ἀναθήμασιν· πάντων δὲ ὁμοῦ καταφλεγομένων, καὶ τοῦ πυρὸς ἐπὶ μέγα ἐξαιρουμένου, βοὴ μὲν αὐτίκα μεγάλη περὶ τὸν νεὼν ἦν, καὶ θόρυβος οὐδενὶ ἐοικὼς, καὶ δὴ πολλῶν ἐπαμύναι προθυμουμένων, οὐδεὶς ἦν ὁ πρὸς τὸ πῦρ ἀντισχεῖν δυνησόμενος· ἀλλ᾽ οἱ μὲν ἔθεον τῷ ἄρχοντι τῆς ἑωας Ἰουλιανῷ μηνύσοντες, ὁ δὲ λοιπὸς ὄχλος ἔστασαν ὑπ᾽ ἐκπλήξεως θεαταὶ τοῦ παραδόξου τῆς καταλαβούσης αὐτοὺς συμφορᾶς γενόμενοι· τὸ δὲ πῦρ οὐδενὸς ἦν τῶν ἄλλων ἁπτόμενον, τοσαύτης γε καὶ οὗτος ἀμφιλαφοῦς ὕλης ἐκεὶ πεφυκυΐας, ὅτι μὴ μονώτατον ἐμπεσόν κατέφλεγε σὺν τοῖς ἐνοῦσι τῷ νεῷ, ὡς τὸ μὲν ἄγαλμα καὶ πᾶν ὁ τι ἐν ἀναθήμασιν ἦν, καθάπαξ ἀφανισθῆναι· βραχεα δὲ λειφθῆναι τῶν οἰκοδομημάτων ἐδάφη, μνημεῖα τοῦ πάθους, ἃ καὶ νῦν ἔτι δείκνυται, σαφέστερον τὸ δεῖγμα τοῦ θεηλάτου πυρὸς.

[57] Ὁ δὲ Ἰουλιανὸς τὰ συμβάντα ἀκουσας ὀργῆς τε πιμπλᾶται, καὶ δεινὸν ποιησάμενος εἰ χριστιανοὶ τοῖς συμβεβηκόσιν ἐπιτωθάσειν μέλλοιειν; αὐτίκα προστάττει τῆς μεγάλης αὐτοὺς ἐξωθεῖν ἐκκλησίας, καὶ ταύτην μὲν ἄβατον αὐτοῖς παντελῶς ἀποφαίνειν, ὡς ὅτι ἀσφαλέστατα αὐτὴν ἀποκλεισαμένους, καὶ τὰ κειμήλια πάντα δημοσιοῦν· δέδωκε δὲ τοῖς ἕλλησιν ἄδειαν, ὥστε εἰσέργεσθαι αὐτοὺς εἰς τὰς τῶν χριστιανῶν ἐκκλησίας, καὶ ποιεῖν ὅσα βούλονται. Τούτων οὖν παρὰ τοῦ τυράννου καὶ ἀσέβοῦς Ἰουλιανοῦ κελευσθέντων, τι τῶν μεγίστων κακῶν οὐκ ἐτελέστη; τι δὲ ἀπηχεστάτων οὐκ ἐλέχθη, τῶν ἀφέτῳ γλώσσῃ λαλούντων τὰ ἄρρητα κατὰ τῆς τῶν χριστιανῶν πίστεως, καὶ βλασφημούντων εἰς τὸν Κύριον καὶ Θεὸν ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν ἐν πάσαις ταῖς πολέσιν; ἐν μὲν γὰρ Σεβαστῇ, τῇ πάλαι μὲν Σαμαρείᾳ, νῦν δὲ παρὰ Ἡρώδου κτισθείσῃ καὶ Σεβαστῇ ἐπικληθείσῃ, τὰ ὀστὰ τοῦ προφήτου Ἐλυσσαίου καὶ τοῦ Βαπτιστοῦ Ἰωάννου ἐκ τῶν θηκῶν ἐξαγοντες, καὶ ἀλόγων ἀκαθάρτων ὀστέοις προμίξαντες κατέκαυσαν, καὶ κόνιν εἰς τὸν ἀέρα ἐλίκμησαν. Τὸν δὲ τοῦ σωτῆρος ἀνδριάντα ἐν Πανέαδι τῇ πόλει πρὸς τῆς αἱμοῤῥοησάσης γυναικὸς κατασκευασθέντα μεγαλοπρεπῶς, ἣν ὁ Χριστὸς ἰάσατο, καὶ ἱδρυνθέντα ἐν ἐπισήμῳ τῆς πόλεως τόπῳ, ὃν μετὰ χρόνον γνωσθέντα, ἐκ τῆς αὐτόθι φυομένης βοτάνης τοῦ θαύματος, οἱ χριστιανοὶ ἀράμενοι, ἐν τῷ τῆς ἐκκλησίας διακονικῷ ἔστησαν, τοῦτον οἱ ἕλληνες κατασπάσαντες, κᾷκ τῶν ποδῶν σχοίνους ἐξάψαντες, ἐσύραν ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς· ἕως οὗ κατὰ μικρὸν ἀποθραυόμενος ἠφανίσθη, μόνης τῆς κεφαλῆς καταλειφθείσης καὶ ἁρπαγείσης ὑπὸ τινὸς ἐν τῷ θορυβεῖσθαι τοὺς ἑλλήνας, λαλούντων αὐτῶν βλάσφημα καὶ ἀπηχέστατα ρήματα εἰς τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν, ἃ μὴ τις ἀνθρώπων ἠκούσε πώποτε.

[58] Αὐτὸς δὲ ἀσεβέστατος καὶ πάντων παρανομώτατος Ἰουλιανὸς ἠγαλλιᾶτο καὶ ἔχαιρεν, καὶ γαυριῶν ἐπὶ τούτοις, ἐκελεύσε καὶ ἐν Ἱεροσολύμοις ναὸν τῶν Ἰουδαίων ἀνιστᾶν· καὶ τοὺς χριστιανοὺς τῆς πόλεως ἐκβαλὼν, τοῖς Ἰουδαίοις ἔδωκε κατοικεῖν, ἀποστείλας Ἀλύπιον τινὰ τοῦ μετὰ σπουδῆς τὸν ναὸν ἀνοικοδομήσασθαι. Αὐτὸς δὲ προκαθίσας ἐπὶ τοῦ βήματος ἐν τῇ καλουμένῃ βασιλικῇ ἐκέλευσε προσαχθῆναι τὸν μάρτυρα· προσαχθέντος δὲ τοῦ ἁγίου, ἔφη πρὸς αὐτὸν· πάντως ἤκουσας καὶ αὐτὸς, ἀσεβέστατε Ἀρτέμιε, τὸ τόλμημα τῶν ἀσεβῶν κατὰ σε χριστιανῶν, ὅπερ ἐποίησαν ἐν Δάφνῃ ἐν τῷ ναῷ τοῦ σωτῆρος Ἀπόλλωνος, καὶ ὡς ἐνέπρησαν αὐτοῦ τὸν ναὸν σὺν τοῖς ἀναθήμασιν, καὶ τὸ πάντιμον καὶ θαυμαστὸν ἄγαλμα ἐξηφάνισαν· ἀλλ᾽ οὐ χαρήσονται ἐπιτωθάζοντες καὶ χλευάζοντες τὰ ἡμέτερα, ἐγὼ γὰρ ἀποτίσω τὴν ὑπὲρ τούτου ποινὴν ἑβδομηκοντάκις ἑπτὰ, καθὼς φασὶ τὰ ὑμέτερα λόγια.

[59] Καὶ ὁ μάρτυς· ἤκουσα ὡς θεήλατος ὀργὴ καὶ πῦρ οὐρανόθεν κατελθὼν κατέφαγε τὸν θεὸν σου, καὶ αὐτοῦ τὸν ναὸν ἐνέπρησεν πάντα καὶ κατηδάφισεν, εἰ οὖν θεὸς ἦν, τί μὴ ἑαυτὸν ἐκ τοῦ πυρὸς ἐρρύσατο; Καὶ ὁ παραβάτης· τάχα καὶ αὐτὸς ἔοικας μοὶ, ἀνοσιωτατε, κερτομεῖν ἐπὶ τοῖσδε καὶ κατακακχάζειν, ὡς ἅτε παρὰ τοῦ θεοῦ σου ἐκδίκησιν τινὰ προσδεξάμενος. Καὶ ὁ μάρτυς· ἐγὼ πάντοτε, δυσσεβέστατε, ἐπὶ τῇ τῶν δαιμόνων πτώσει τῶν παρὰ σου τιμωμένων κομπάζω καὶ χαίρω καὶ ἀγγαλλιῶ, καὶ ἐπὶ πάσιν ὁὶς ὁ Χριστὸς μου τερατουργεῖ, τερπόμενος γέγηθα· ἐκδίκησιν δὲ τῶν εἰς ἐμὲ πραττόμενων παρὰ σοῦ, ἐκεῖ δέξομαι, ὅποτ᾽ ἀν τὸ πῦρ ἐκεῖνο τὸ ἀκοίμητον σε καταλήψεται καὶ ἡ διαιωνίζουσα κόλασις· κᾀνταῦθα δὲ οὐ πολὺς παρελεύσεται χρόνος, καὶ τὸ μνημόσυνον σοῦ μετ᾽ ἤχου ἀφανισθήσεται. Καὶ ὁ παραβάτης· εἰ οὖν ἀγαλλιᾷς ἐπὶ τούτοις καὶ ἐπευφραίνεις, ἀνοσιώτατε, προσθήκην ἐγὼ σοι ποιήσομαι τοῦ ποθουμένου ἀγαλλιάματος· ἀλλὰ, δυσμενέστατε, φείδομαι σοῦ δι᾽ οἰκείαν χρηστότητα, καὶ βούλομαι σε τῆς ἀνοίας παυσάμενον, σώφρονι λογισμῷ χρήσασθαι, καὶ, προσελθεῖν θύσοντα τοῖς ἀθανάτοις θεοῖς· καὶ ἀξιώματι γὰρ μέγιστῳ κεκόσμησαι, καὶ πλοῦτος ἱκανὸς ἀνωθὲν σοι καὶ ἐκ προγόνων σεσώρευται, καὶ πολλὰ σοι τὰ τῆς ἀρετῆς πλεονεκτήματα οἱ θεοὶ παρασκεύασαν, κᾴν αὐτὸς ἀχάριστος ὤφθης περὶ αὐτοὺς.

[60] Καὶ ὁ μάρτυς· τί μαίνῃ, παρανομώτατε, καὶ ασχολῇ ἐπὶ τοῖς ὀλεθρίοις ῥήμασιν; ἐάσας τὰς βαρβαρικὰς ἐπανάστησεις καὶ τὸν Περσικὸν ἀνεβάλου πόλεμον, δι᾽ ὁν τὴν οἰκομένην πᾶσαν ἐσάλευσας, καὶ εἰς ἐμὲ τὸν τοῦ Θεοῦ δοῦλον ἀσχολῇ; δίδου ἀπόφασιν κατ᾽ ἐμοῦ οἷαν ἐθέλεις· ἐγὼ γὰρ τοῖς θεοῖς σοῦ οὐ λατρεύω, οὐτε τοῖς σοῖς προστάγμασιν ὑποκύπτω, ἀλλὰ τῷ Θεῷ μου καθ᾽ ἑκάστην προσφέρω θυσίαν αἰνέσεως καὶ ἐξομολογήσεως· ποίει οὖν ὃ θέλεις, παρανομώτατε. Ταῦτα ὁ παραβάτης ἀκούσας καὶ πλήρης θυμοῦ γενόμενος, λατόμους καὶ λιθοξόους ἐκέλευσεν εἰσελθεῖν, καὶ φησὶ πρὸς αὐτοὺς· ὁρᾶτε τὴν ἀπότομον πέτραν τὴν ἀπέναντι τοῦ θεάτρου πρὸς τοὺς κάταντες τῆς πόλεως ρέπουσαν; ταυτὴν οὖν διχάσαντες, καὶ τὸ ἕτερον μέρος αὐτῆς ἀνωφερέστερον στήσαντες, τουτονὶ τὸν ἀλιτήριον ἐμβιβάσατε μέσον· καὶ τοὺς δεσμοὺς τῆς πέτρας εὐαποῤῥήξαντες ἄφετε μετὰ ρύμης καὶ βάρους ἐναπελθεῖν πρὸς τὸ μέρος ὅθεν διδίχασται· καὶ τούτου μέσον ἐρισκομένου ἅπας κατὰ μικρὸν συνθλασθήσεται, καὶ τὰ ἐντὸς αὐτοῦ πάντα διαρραγήσονται· ἵν᾽ εἴδῃ τίνι ἀνθίσταται, καὶ τίνι πρὸς μάχην ἐξώπλισται, καὶ τί παρὰ τοῦ Θεοῦ αὐτοῦ ὠφεληθήσεται, ἐι ἄρα δυνήσεται αὐτὸν ἐξελέσθαι ἐκ τῶν χειρῶν μου· τοῦ ἔργου δὲ θάττον λόγου περαιωθέντος, ἀφῆκαν οἱ λαξευταὶ τὴν πέτραν, ὡς ὁ τύραννος ἔφησεν· ἡ δὲ σὺν βάρει πολλῷ ἐπὶ τοῦ πρανοῦς ἐλεχθεῖσα, ὅλον ἐκάλυψε τὸ σῶμα τοῦ μάρτυρος, καὶ τοσοῦτον αὐτὸν ἐξεπίεσεν, ὥστε τῶν ὀστέων αὐτῶν καταθραυσμένων ἦχον τινὰ κροτηθῆναι φοβερὸν τε καὶ βίαιον καὶ ξένον ἀνθρώπινῃ ἀκοῇ.

[61] Καὶ ἦν ὁ ἁγίος μέσον τῶν πετρῶν στενοχωρούμενος καὶ ἐκπιεζόμενος, ἐπικαλούμενος τὸν Χριστὸν καὶ λέγων· ἐν πέτρᾳ ὕψωσας με, ὡδήγησας με, ὅτι ἐγενήθης ἐλπὶς μου· πύργος ἰσχυὸς ἀπὸ προσώπου ἐχθροῦ· ἔστησας ἐπὶ πέτραν τοὺς πόδας μου, καὶ κατεύθυνας τὰ διαβήματα μου· δέξαι τοίνυν, μονογενὲς, τὸ πνεῦμα μου, ὁ εἰδὼς τὴν στενοχωρίαν μου, καὶ μὴ συγκλείσῃς με εἰς χεῖρας ἐχθρῶν. Ἦσαν γὰρ πάντα τὰ ἐντὸς αὐτοῦ διεῤῥωγότα, καὶ τῶν ὀστῶν ἡ ἁρμονία πᾶσα συντεθλασμένη, καὶ οἱ βολβοὶ τῶν ὀφθαλμῶν ἔκπεπηδηκότες ἐκ τῶν θυρίδων αὐτῶν· ἀλλὰ καὶ οὕτως ἦν ἐγκαρτερῶν ὁ τοῦ Χριστοῦ γενναῖος ἀθλητὴς, ὥσπερ ἄκμων ἀνήλατος, ἢ λίθος ατέραμνος καὶ παντὸς ἀδάμαντος ἰσχυρότερος. Ποιήσαντος οὖν τοῦ ἁγίου ἐν μέσῳ τῶν πετρῶν ἡμερονύχθιον, ἐκέλευσεν ὁ παράνομος Ἰουλιανὸς διαζευχθῆναι τὰς πέτρας, προσδοκῶν αὐτὸν διεῤῥωγότα καὶ συντεθραυσμένον καὶ νεκρὸν εὐρεθήσεσθαι· ἀνεῳχθεισῶν δὲ τῶν πετρῶν, ἐξῆλθεν ὁ ἅγιος περιπατῶν, τοὺς ὀφθαλμοὺς ἔχων ἐκπεπηδηκότας, καὶ ἰδίας ἕδρας καταλιπόντας, θέαμα φρικτὸν καὶ διήγημα ξένον τῆς ἀνθρωπίνης ὑπάρχων φύσεως, ἄνθρωπος γυμνὸς κατεθλασμένων αὐτοῦ τῶν ὀστῶν καὶ τῶν ἁρμονιῶν συντεθραυσμένων, τὴν οἰκονομίαν τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως ἐκ τοῦ περιέχοντος σώματος ἐξελθοῦσαν παραδεικνὺς, περιεπάτει καὶ διελέγετο καὶ πρὸς τύραννον ἀντεφθέγγετο.

[62] Ὃν ἰδὼν ὁ παμμίαρος Ἰουλιανὸς, ἔκθαμβος ὅλος ἐγένετο, καὶ πρὸς παρόντας ἐφθέγξατο· ὁρᾶτε, ἔφη, θέαμα ξενὸν καὶ διήγημα τῆς ἀνθρωπίνης ἀλλότριον φύσεως; ἆρ᾽ οὐκ ἐπῳδὸς καὶ γόης πέφυκ᾽ ὅδε; ἆρα μὴ τι φάντασμα καὶ δαιμόνων ἀπατηλῶν τοῦτο τεκμήριον; νῦν πείθομαι τὸν Εὐριπίδην σοφὸν εἶναι καὶ πολλῶν πραγμάτων ἐν ἐπιστήμῃ τυχάνοντα, ἐν Ὀρέστῃ τάδε φιλοσοφήσαντα·

Οὐκ ἐστι οὐδὲν δεινὸν ὧδ᾽ εἰπεῖν ἔπος,
Οὐδὲ πάθος οὐδὲ ξυμφορὰν θεήλατον,
Ἧς οὐκ ἂν ἄρετ᾽ ἄχθος ἀνθρώπου φύσις.

Μὰ τοὺς ἀθανάτους καὶ ἀηττήτους θεοὺς, οὐκ ἤλπιζον, ἄνδρες, ἔτι τοῦτον τὸν παλαμναῖον καὶ ἀλιτήριον ἐν τοῖς ζῶσι τετάχθαι· νῦν δὲ καὶ ἐνδοσθίων αὐτοῦ ἐκραγέντων, καὶ τῆς ἁρμονίας ἁπάσης διαλυθείσης, κινεῖται καὶ φθέγγεται· ἀλλ᾽ οἱ θεοὶ τοῦτον ἐταμιεύσαντο εἰς πολλῶν ἀνθρώπων σωφρονισμὸν, ἵν᾽ ᾖ μορμολύκιον τοῖς τὸ κράτος αὐτῶν μὴ προσκυνοῦσι τὸ ὑπερκόσμιον· καὶ φησὶ πρὸς τὸν μάρτυρα· ἰδοὺ, ταλαίπωρε, καὶ ὀφθαλμῶν ἐστερήθης, καὶ τῶν μελῶν ἁπάντων ἠχρείωσαι· ποία οὖν ἔτι λείπεται σοὶ ἐλπὶς πρὸς ὃν μάτην ἤλπισας; ἀλλὰ τὴν εὐμένειαν τῶν θεῶν ἐπικάλεσαι· ἵσως ἵλεοι σοι γενήσονται καὶ μὴ σε ταῖς ἐν ᾅδου κολάσεσι παραδώσουσιν.

[63] Ὁ δὲ τοῦ Χριστοῦ μάρτυς κόλασιν ἀκούσας, ἐμειδιασε, καὶ φησὶ πρὸς τὸν ἀσυμπαθῆ καὶ ἀμείλικτον τύραννον· οἱ σοὶ θεοὶ με ταῖς κολάσεσιν παραδώσουσιν; καὶ πῶς ἐκεῖνοι, παμμίαρε, τὴν ἰδίαν κόλασιν μὴ ἐκφυγόντες, ἄλλοις βοηθῆσαι δυνήσονται; ἐκείνοις ἡτοίμασται τὸ πῦρ τὸ αἰώνιον, ἐκείνοις ὁ τάρταρος καὶ οἱ σκώληκες, καὶ ὁ βρυγμὸς τῶν ὀδόντων ὁ μηδέπω παυόμενος· μεθ᾽ ὧν καὶ αὐτὸς παραδοθήσῃ τῷ αἰωνίῳ καὶ ἀτελευτήτῳ πυρὶ, εἰς αἰῶνα κολασθησόμενος· ὅτι τὸν σταυρὸν τοῦ Θεοῦ κατεπάτησας, καὶ τὸ αἵμα τὸ τίμιον ὃ ὑπερ ἡμῶν ἐξέχεεν κοινὸν ἡγήσω, ἐνυβρίσας τὸ πνεῦμα τῆς χάριτος ἐν ᾧ ἡγιάσθης, δαίμοσιν ὀλεθρίοις πειθόμενος· ἐμοὶ δὲ ὑπὲρ τούτου τοῦ μικροῦ καμάτου καὶ τῆς εὐτελοῦς τιμωρίας ἧς μοι προσήνεγκας, πολλὰ ἀνταποδοθήσεται ἔπαθλα καὶ στέφανοι νικητήριοι, οὓς ἀναδήσομαι εἰς τὸν ἀκήρατον νυμφῶνα μετὰ Χριστοῦ ἀνακλιθησόμενος, καὶ ταινιώσει μου τὴν κεφαλὴν ὁ δεσπότης Χριστὸς ὑπὲρ τὸ ἐφήμερον στέφος, ὅπερ συ περιδέδεσαι· ἀλλὰ τί μοι ταῦτα προς σε τὸν ἀσεβῆ καὶ ἀλάστορα τύραννον; ἀπόστηθι ἀπ᾽ ἐμοῦ, παρανομώτατε καὶ πάντων ἀνθρώπων ἀνοσιώτατε· δίδου ἀπόφασιν κατ᾽ ἐμοῦ ὁποῖαν ἐθέλεις, καὶ οἷαν ὁ σατανᾶς ὁ κατοικῶν ἐν τῇ ψυχῇ σου ἐμβάλῃ σοι· ἐγὼ γὰρ τῷ σῷ θελήματι ἀντιτάσσομαι, καὶ προστάγμασι σου οὐχ᾽ ὑποκύπτω· ποίει οὖν ὃ θέλεις, παρανομώτατε.

[Martyr a Deo sanatur] Circa mediam noctem Martyri oranti in custodia Christus apparuit, et dixit: Artemi, viriliter age, confortare et noli timere, neque tyrannum reformida: ego enim tecum sum, ut te ex omni tentatione omnique cruciatuum dolore eruam: in cœlesti autem regno te coronabo, et sicut me confessus es coram hominibus super terram, et ego confitebor te coram patre meo, qui est in cœlis: [Matth. X. 32.] confide et exsulta, quia mecum eris in paradiso. Quum hæc a Domino audiisset Martyr, fiducia repletus est, et totam noctem in laudibus et gratiarum actionibus impendit. Convaluit porro ex plagis et vulneribus, ita ut neque cicatrix in sacro corpore maneret: et diebus quindecim nihil gustans permansit, nutritus scilicet Spiritus sancti gratia.

[51] [Julianus in Daphne,] Julianus, ut diximus, ad suburbium, Daphnem venerat, ut sacrificia Apollini pararet, a quo oracula edenda sperabat. Est autem Daphne, Antiochiæ suburbium, in edito loco situm omnique plantarum varietate ornatum, frondosum, fructiferum ubi arborum, præsertim vero cypressorum, est maxima multitudo, pulchritudine, altitudine et magnitudine incomparabilis; fluenta quoque aquarum poculentarum, scaturientibus inde maximis fontibus, reperiuntur, unde omnium civitatum maxime aquis Antiochia abundat: et locus ipse constructionibus habitaculorum et lavacrorum atque id genus commoditatum ad usum et splendorem mirifice exornatus est. Istic plurimorum deorum templa et imagines, sed præ cæteris colebatur ab antiquo Apollinis delubrum; quoniam istic accidisse fertur, quod gentilium fabulæ narrant de virgine Daphne, cujus maxime nomen locus ferre videtur a.

[52] [celeberrimo fano,] Apollinis autem statua istiusmodi erat. Totum corpus ex vitis ligno efformatum erat, arte tam mirabili, ut materia perpetua effictum videretur: auro illitus erat totus, quo induebatur, amictus, nudatæ vero et non auratæ corporis partes inenarrabilem ostendebant pulchritudinem: stanti erat præ manibus cithara, quam pulsare videbatur, cæsariesque ac corona laurea auro permixto efflorescebant, ita ut spectatores in magnam admirationem raperentur; duo magni hyacinthi vicem oculorum explebant in memoriam Hyacinthi, pueri Amyclæi: gemmarum quoque pulchritudo et magnitudo maximum addebant imagini ornatum, opifices omnia cum decore maximo ita disposuerant, ut plurimos decipi contingeret, formæ pulchritudine ad adorationem inclinante. Quod ipsi quoque Juliano evenerat; majorem enim quam cæteris imaginibus impendebat venerationem, millia ex singulis generibus ei sacrificans animalia.

[53] [Apollinem consulit frustra] Quum omnia faceret et moliretur, ut oraculum ederet imago, nihil proficiebat, sed hæc et reliquæ statuæ altum tenebant silentium: existimavit itaque ad magicas artes, quas hierurgiam appellant, recurrendum esse. Eusebium quemdam, qui istiusmodi artis peritissimus inter gentiles celebrabatur, accersiri jubet; cui mandat, ut omnem industriam et efficaciam suam recolligat, neque ulli rei opportune adhibendæ parcat. Quum autem nihil non machinatus fuisset, industriæque suæ nihil reliquum fecisset, statua tamen nihilo minus quam antea tacebat; interrogatus itaque a Juliano causam istiusmodi silentii, postquam omnia completa sunt, quæ regulæ artis requirunt, respondit, Babylam b, in Daphne tumulatum, præcipuam esse causam silentii tum hujus tum reliquarum imaginum, diis nempe hunc mortuum exsecrantibus, ac propterea statuis suis vim divinam infundere renuentibus. Nolebat enim veram silentii causam, ipsi tamen non omnino incognitam, proferre, scilicet Sancti majorem esse potentiam, quæ dæmonum efficaciam alligabat, maxime quum ipse dæmon ex persona Apollinis clare et aperte dixisset, se non posse respondere propter Babylam.

[54] [tacente idolo. propter S. Babylam,] Dicitur porro Babylas fuisse Antiochenus episcopus, et Numeriano imperatori c die quadam festiva ecclesiam christianorum ingredi volente, stetisse præ foribus, eidemque prohibuisse, dicens, se pro viribus impediturum ne videret lupum oves invadentem. Hisce verbis ab ingressu statim repulsus fuit, sive quia seditionem turbæ extimesceret sive aliud quidquam mente revolveret. Ægre autem tulit prohibitionem episcopi, quocirca ad regiam reversus, episcopum, causam suam defensurum, ad tribunal venire jussit. Quum autem in judicium productus esset, primo quidem audaciam prohibitionis accusavit, et dein, si vim accusationis effugere vellet, jussit illum dæmonibus sacrificare. Episcopus ad criminationem respondit; sed exhortationem rejecit, quum diceret et pastorem se velle omnia pro grege suo impendere, et nolle se, Deum verum abnegantem, diis falsis et perniciosis sacrificare. Videns porro illum non obedire, jussit illum, catenis et compedibus ligatum, capitis amputatione interfici; Martyr autem, ad supplicium ductus, canebat hæc psalmi verba [Ps. CXIV, 7.]: Convertere anima in requiem tuam, quoniam Dominus benefecit tibi.

[55] [Antiochenum episcopum et Martyrem:] Referuntur quoque tres fratres germani, admodum juvenes, a S. Babyla nutriti, capti fuisse ab imperatore; et quoniam et ipsi sacrificare recusabant, licet ad id undecumque cogerentur, eos decollari jussit imperator. Qui quum ad locum propositum venissent, Babylas eosdem ante se statuens, priores gladio exhibuit, ne videlicet quis eorum ex timore supplicium fugeret d. Illis decollatis, recitatisque verbis [Is. VIII, 18,]: ecce ego et pueri, quos dedit mihi Deus, et ipse collum protendit gladio. Jusserat autem eos, qui corpus ejus erant curaturi, sepelire illum cum catenis et compedibus, ut, inquiebat, hæc sint mihi ad ornatum, ferturque cum his adhuc sepultus jacere. Julianus igitur, audito per Eusebium hoc corpus impedimento esse, ne statuæ oracula ederent, mandavit capsam istam, ex lapide magno excavatam, Daphne amoveri, et transferri aliorsum procul, ubicumque voluissent. e Statim autem populi turba effusa, quasi de re magna ageretur, trahebant capsam: quæ non tam ab hominibus trahi, quam potentiore quadam, vi, illam movente, progredi videbatur, utpote quæ alacritatem trahentium præoccuparet: nam una die quinquaginta stadiis f processit ad locum, qui cœmeterium appellatur. Est nempe in civitate locus, ubi multa antiquorum virorum, inter quos sunt aliqui propter religionem passi, corpora jacent: istuc igitur capsam intulerunt g.

[56] [Apollinis fano igne consumpto,] Julianus interim parabat multitudinem victimarum et donariorum, ut qui esset postera die in Daphnen ascensurus, sperans nempe, si non omnium, at certe Apollinis, oracula excepturum. Nam in hoc intendebat spes omnes ardentis ingenii, quia locus ei magis quam alius aptus divinationi videbatur, Daphne nempe ei consecrata, ubi major, tamquam in propria sede, ei quam aliis dæmonibus erat potentia. Eusebius porro cum sacerdotibus et ædituis, qui imperatorem præstolabantur, valde solliciti erant et vigilias intendebant circa imaginem, omnia machinantes, ut, quando venisset Julianus, responsa dare contingeret: etenim nullus deinceps dilationi relinquebatur prætextus. Quum vero nox multum processisset, ignis vehemens, cœlitus missus, in ædem decidit, eamque omni ex parte implevit, atque imaginem et donaria incendit. Quum omnia simul conflagrarent, flammæque in altum erumperent, clamor ingens circa templum intonuit et tumultus maximus omnia turbavit: multi autem in auxilium concurrebant, sed nemo impedire poterat. Et dum alii præfecto Orientis, Juliano, rem indicaturi currerent, stabat reliqua turba stupens et spectans prodigiosam calamitatem. Nam ignis nihil aliud attingebat, licet illic plurima esset materia combustionis, nisi quæ solum inerant templo, nempe imaginem et donaria, quæ omnino deleta fuerunt. Remanserunt pauca templi vestigia, indicia calamitatis, quæ adhuc ostenduntur, tamquam monumentum ignis, divinitus immissi h.

[57] [plectuntur Christiani quasi auctores incendii.] Julianus, audiens, quæ acciderant, ira repletus est, timensque ne christiani ex hoc casu illum irriderent, jubet eos expelli e majori ecclesia, omni aditu, foribus strictissime clausis, prohiberi, et omnem supellectilem divendi: liberum quoque fecit gentilibus ingressum christianarum ecclesiarum, in quibus pro libitu agebant. His ita ab impio tyranno, Juliano, constitutis, quid malorum ausi non sunt? Quid horrendarum absurditatum lingua acerba non effuderunt, loquentes nefanda per omnes civitates in dominum Deum nostrum Jesum Christum? Nam Sebaste, olim Samariæ, ab Herode ædificatæ, et Sebaste i appellatæ, ossa Elisæi et Joannis Baptista k, suis e loculis rapta, et immundis brutorum ossibus permixta, igni tradidere, et cineres in aerem projecerunt. Erat Paneade Salvatoris statua a muliere sanguinis fluxum passa et a Christo sanata magnifice erecta, et in celebri civitatis loco posita; quæ, postquam ex herba prodigiosa inclaruisset, a christianis in diaconicum translata fuit l. Hanc igitur imaginem gentiles dejecerunt, et funibus ad pedes alligatis, traxerunt per forum; ex quo contrita paulatim interiit, solo capite illæso, quod a quodam, gentilibus tumultuantibus, secreto sublatum fuit: interim gentiles multa blasphema et abominanda adversus Dominum nostrum Jesum Christum dicteria effuderunt, qualia nemo umquam homo audivit.

[58] [Instaurationem templi Hierosolymitani decernit Julianus,] Impiissimus et sceleratissimus Julianus, hæc audiens, exultavit vehementer, et arrogantior factus imperavit, templum Judæorum Jerosolymis reædificari, ejectisque ex civitate christianis, eamdem Judæis incolendam dedit: simulque misit Alypium quemdam ad urgendam templi ædificationem m. Ipse vero, pro tribunali sedens in basilica, jussit Martyrem coram adduci. Cui adducto dixit: Certe audivisti, Artemi impiissime, audax facinus tui similium, impiorum christianorum, quod patrarunt in templo Apollinis servatoris, in Daphne, incendentes templum cum donariis, et sic destruentes venerandum et mirabile simulacrum. Sed istiusmodi vituperiis et irrisionibus non gaudebunt: ego enim pœnam septuagies septies, ut vestri libri loquuntur, majorem rependam.

[59] [et controversiam cum Martyre repetit;] Audivi, inquit Martyr, divinam iram et ignem cœlestem destruxisse deum tuum, ac ejus templum incendisse et reduxisse in cineres: si porro deus est, quomodo se ipse igne non liberavit? Cui transgressor: Videris et tu mihi, sceleratissime, insultare calamitati isti et risum movere, quasi a deo tuo vindictam consecutus fuisses? Martyr: Equidem, impiissime, de dæmonum ruina, quos colis, glorior, gaudeo et exsulto: et solatium est mihi in omnibus, quæ Christus meus prodigia operatur. Vindicabor autem de malis in me patratis, quando et tu experieris ignem inextinguibilem et supplicia sempiterna; atque hic brevi peribit memoria tua cum sonitu. Transgressor: Quoniam igitur gaudes et exsultas de iis, quæ tibi accidunt, accessionem gaudii tibi procurabo; verum, infelicissime, tibi parco ex benignitate et volo te ponere errorem, sobria mente uti et procedere diis immortalibus sacrificaturum; nam summa dignitate ornatus es, tibi multæ divitiæ a majoribus accumulatæ, et dii, licet erga illos ingratus exstiteris, plurimis virtutum dotibus honestarunt.

[60] Martyr: Quid insanis, scelestissime, et vanis sermonibus moraris? [inter duas petras S. Artemius contritus,] Parvi facis barbaricas rebelliones et Persicum bellum, quo orbem universum agitas, negligis, ut tempus mihi, Dei servo impendas? Dic in me, qualem vis sententiam: etenim deos tuos non adoro, neque decretis tuis obedio, sed Deo meo omni die profero sacrificium laudis et confessionis; fac igitur, sceleratissime, quod vis. Audiens hæc transgressor et ira incensus, muratores et lapicidas ingredi jussit, quibus dixit: Cognoscitisne petram excisam, e regione theatri, quæ civitate imminet ruinosa? Hanc igitur secate, et altera ejus parte in altum elevata, scelestum hunc medium statuite, ruptisque vinculis, quæ petram retinent, celeriter omnique vi dejicite illam in partem ex qua secta est: sic medius constitutus in minutissimas partes conteretur et viscera ejus omnia disrumpentur, ut sciatur, quis contradicat aut eum protegat, et quid auxilii ei Deus ejus afferat, ut de manibus meis eum eripiat. Mandatum lapicidæ dicto citius exsecuti, petram, ut tyrannus jusserat, demiserunt; quæ cum multo pondere in præceps ruens corpus Martyris totum cooperuit, et quidem tam gravi lapsu, ut confracta ossa sonitum quemdam ederent tremendum, horribilem et humanis auribus insuetum.

[61] [mirabiliter sanatur,] Quum Sanctus in media petra premeretur et contereretur, invocabat Christum dicens: In petra exaltasti me, deduxisti me et factus es spes mea, turris fortitudinis a facie inimici: Statuisti supra petram pedes meos et direxisti gressus meos [Ps. LX. 3 et Ps. XXXIX. 3.]: accipe igitur, unigenite, spiritum meum, videns oppressionem meam et ne concludas me in manibus inimicorum. Erant porro omnia ejus viscera disrupta, ossium compago labefactata, et pupillæ oculorum ex orbitis pendebant: sic autem erat confortatus athleta Christi, quasi incus infracta, lapis durissimus et omni adamante fortior. Postquam vero integra die et nocte Sanctus iu petra perseverasset, jussit impius Julianus petras disjungi: exspectabat autem eum videre totum contritum et diffractum et mortuum; sed, petris apertis, processit Sanctus ambulans, oculis quidem ex orbita pendentibus, spectaculum triste, et horrendum compendium naturæ humanæ: homo nudus, ossibus contritis et convulsis ex juncturis, cujus corpus exhibebat speciem quamdam humanæ imagini imparem: attamen incedebat, loquebatur et ipsum tyrannum suis sermonibus aggrediebatur.

[62] [quod miraculum magiæ adscribit imperator,] Quem videns nefandissimus Julianus, stupore correptus fuit, et adstantibus dixit: Videtisne triste spectaculum, horrendum compendium, quod ad humanam naturam pertinere non videtur? Nonne magus et incantator quidam est? aut spectrum et fallacium dæmonum indicium? Nunc video Euripidem, sapientem et multorum rerum scientissimum fuisse, quando in Oreste hæc philosophatur n:

Non est ulla adeo terribilis dictu res,
Neque afflictio, neque divinitus missa calamitas,
Cujus pondus hominis natura non sustineat.

Etenim, per deos immortales et invictos, non prævidebam scelestum illum et undique sauciatum supervicturum: nunc vero visceribus effusis et ossium compage disrupta, incedit et loquitur: sed dii id permiserunt ad multorum hominum correctionem, ut esset terriculamentum iis, qui supereminentem illorum potentiam non adorant. Martyri autem dixit: En, miser, et oculos amisisti et omnibus membris privatus es; quæ itaque spes tibi superest, in qua frustra confidebas? Verum deorum benignitatem invoca, fient forsan tibi propitii et non tradent te suppliciis inferni.

[63] [Martyr vero Christi virtuti.] Christi Martyr, audiens tyrannum immitem et implacabilem supplicia loquentem, subrisit et dixit: Diine tui suppliciis me tradent? Quomodo igitur, maledicte, illi qui proprium supplicium effugere non possunt, aliis auxilio esse poterunt? Illis paratus est ignis æternus, illis tartarum et vermes et stridor dentium numquam interiturus. Et tu cum illis traderis igni æterno et inextinguibili, in æternum pœnas daturus; quia crucem Dei conculcasti, commune duxisti pretiosum sanguinem, pro nobis effusum, et contumelia affecisti spiritum, in quo sanctificatus es, ut malos dæmones sectareris. Mihi vero pro levi hoc labore et brevi cruciatu, quem intulisti, reposita sunt præmia et corona victoriæ, qua cingar, quando intemeratis nuptiis cum Christo accumbam; atque hæc, qua me cinget Christus corona, excellentior erit infulis, quibus ad diem nites. Sed quid hæc ad te, impie et scelerate tyranne? Apage, perverse et omnium nefandissime, profer contra me, quam volueris, quamque habitans in te satan suggesserit, sententiam: ego enim voluntati tuæ contradico, neque cedo jussionibus tuis: fac ergo, nefandissime, quod vis.

ANNOTATA.

a Eamdem fere Daphnes descriptionem exhibet Sozomemus, lib. V, Hist. Eccl. c. XIX [P. 208. Edit. Cantabr.] .

b De S. Babyla ac de sacri corporis translatione actum est a majoribus ad diem XXIV Januarii [Act. SS., t. II Januar., p. 569.] .

c Cespitare videtur biographus noster, Numeriano adscribens, quod proprium est Philippi imperatoris Certe de Philippo hæc refert Eusebius, lib. VI, c. XXXIV: Interea quum Gordianus sex totis annis Romanum imperium administrasset, Philippus una cum Philippo filio n ejus locum successit. Hunc, utpote christianum, fama est in postrema paschæ vigilia precationum in ecclesia participem simul cum reliquo populo fieri voluisse: sed episcopum, qui tunc ecclesiæ præerat, non prius illi aditum permisisse, quam confessionem scelerum fecisset, iisque, qui humanitus lapsi fuerant et in pœnitentium ordine stabant, sese adjunxisset. Quippe ob multa, quæ commiserat crimina, numquam ab episcopo fuisset admissus, nisi prius id fecisset. Et imperator quidem libenter obtemperasse dicitur, sincerumque ac religiosum affectum timoris Dei, operibus ipsis declarasse. Unde biographus noster errasse dicendus est non solum in nomine, sed in modo, quo is pœnitentiam, ab episcopo impositam, excepit. Verum Pagius in Crit. Baronii ad an. 244, § V. Eusebio contradicit, negatque Philippum christiana sacra accepisse. Cfr. Tillemont, Hist. imperat. nota I in Philippum [Hist. des Emp., t. III, p. 267. Edit. Brux. 1732.] . Quidquid sit, certe error est in Numeriano, qui anno Christi 286 regnavit, martyrium jam passo S. Babyla anno 254. Confer Stiltingum nostrum in Commentario historico de S. Joanne Chrysostomo, § XI, ad diem XIV Septembris [Act. SS., t. IV Septemb., p. 328.] , qui censet imperatorem, quem S. Babylas ab ingressu ecclesiæ prohibuit, fuisse Decium.

d Tres illi Germani fratres in Actis S. Babylæ, ad diem XXIV Januarii editis [Act. SS., t. II Januar., p. 569.] , vocantur Urbanus,Prilidianus et Epolonius.

e S. Babylæ exhumationem insinuat etiam Ammianus Marcellinus, lib. XXII, cap. 12, dum dicit Julianum, volentem recludere fontes Castalios, in Daphne constitutos, circumhumata corpora statuisse exinde transferri eo ritu, quo Athenienses insulam purgaverant Delon. Verum S. Babylam apertius indigitat ipse Julianus in Misopogo; nam postquam dixisset [Julian. imp. Opera, t. II, p. 95. Edit. Petav. 1630.] sepulchra atheorum (Christianos intelligit) omnia, signo a se dato eversa fuisse, addit tamen mortuum Daphne amotum fuisse, ἀπεπεμψάμεθα τὸν νεκρὸν τῆς Δάφνης, atque hunc porro mortuum non alium crediderim, quam S. Babylam.

f Spatium quinquaginta stadiorum æquivalet in mensura hodierna decem chilometris: Sozomenus tamen solum quadraginta stadia indicat.

g Translationem S. Babylæ late descripsit Sozomenus, lib. V, c. XIX et Bollandus edidit ad diem XXIV Januarii post S. Martyris Acta.

h Quod prodigio cœlesti adscribit biographus, id odio et sceleri christianorum tribuit Julianus Cæsar: mediam vero viam init Ammianus, lib. XXII, § XIII et imprudentiam Asclepiadis philosophi incusat. Quo, inquit, tam atroci casu consumpto, ad id usque imperatorem ira provexit, ut quæstiones agitari juberet solito acriores, et majorem ecclesiam Antiochiæ claudi. Suspicabatur enim, id christianos egisse, stimulatos invidia, quod idem templum inviti videbant ambitioso circumdari peristylio. Ferebatur autem, licet rumore levissimo, hac ex causa conslagrasse delubrum: quod Asclepiades philosophus, cujus in actibus Magentii meminimus, quum visendi gratia Juliani peregre ad id suburbanum venisset, Deæ cœlestis argenteum breve figmentum, quocumque ibat, secum solitus effert, ante pedes statuit simulacri sublimes, accensisque cereis ex usu cessit: unde medietate noctis emensa, quum nec adesse quisquam potuit nec juvare, volitantes scintillæ adhæsere materiis vetustissimis, ignesque aridis nutrimentis erecti, omne quidquid contigi potuit, licet ardua discretum celsitudine concremarunt. Ex quibus verbis videmus, Ammianum, quum nec cœleste christianorum prodigium admittere vellet, neque injustæ Cæsaris calumniæ favere posset, conjecturæ indulsisse, sparsæ quidem rumore, ut ipse inquit, levissimo, cui nullum adminiculum præbet testis qualiscumque.

i De Samaria, postmodum ab Herode, Antipatri filio instaurata, ideoque in honorem Cæsaris Augusti Sebaste (Augusta) appellata vide Le Quien [Oriens. Christian., t. III, col. 649 et 1289.] . Urbs erat episcopalis sub metropoli Cæsarea.

k Confer de hac dispersione ossium S. Joannis Baptistæ Danielem Papebrochium in Commentario historico S. Præcursoris. cap. V, § 1, ad diem XXIV Junii [Act. SS., t. IV Junii, p. 767.] : simulque Rufinum consule, lib. XI, cap. XXVIII, explicantem, qua ratione plurimæ Sancti Reliquiæ in hunc usque diem servari potuerint.

l De statua, Paneade seu Cæsareæ Philippi ab hæmorhoissa erecta agit Eusebius, lib. VII, Hist. eccles., cap. XVIII, eamque se vidisse testatur. Diaconicum, in quo reposita erat hæc Christi Salvatoris imago, idem est ac quod nos hodie sacristiam vocamus, variisque nominibus apud veteres veniebat, Vestiarium, Metatorium, Mutatorium Secretarium, Decanicum [Binterim. Denkwürdigk, t. IV, part. I, p. 143. Augusti Handbuch der Christ. Archäol., t. I, p. 389.] . Concilium Agathense anni 506 sancit can. LXVI [Labbe, t. IV Conc. col. 1394.] : Non oportet insacratos ministros licentiam habere in secretarium, quod Græci diaconicon appellant, ingredi et contingere vasa dominica.

m Calamitatem Hierosolymitanam, quæ spes omnes Juliani elusit, describit etiam Ammianus, lib. XXIII, § I, hisce verbis: Diligentiam ubique dividens (Julianus), imperiique sui memoriam magnitudine operum gestiens propagare, ambitiosum quondam apud Hierosolymam templum, quod post multa et interneciva certamina, obsidente Vespasiano posteaque Tito, ægre est expugnatum, instaurare sumptibus cogitabat immodicis; negotiumque maturandum Alypio dederat Antiochensi, qui olim Britannias curaverat pro præfectis. Quum itaque rei idem fortiter instaret Alypius, juvaretque provinciæ rector, metuendi globi flammarum prope fundamenta crebris assultibus erumpentes, fecere locum, exustis aliquoties operantibus, inaccessum: hocque modo elemento destinatius repellente, cessavit inceptum. Rem narrat accurate satis Ammianus, homo idololatra, sed quod tribuit consilio exornandi imperii, Sanctis Patribus coævis aliud nihil est, quam studium impugnandi Evangelii, in quo destructio templi Hierosolymitani prædicta erat. Cfr. textus Patrum apud Baronium ad ann. 363, § X, seqq.Cæterum Hierosolymitanam calamitatem exponit biographus noster infra num. 68.

n Hi versiculi desumpti sunt ex initio fabulæ Euripidis, Orestes, proferunturque ab Electra.

Cap. VI. S. Artemius a Juliano damnatus, capite plectitur. ejusque corpus C. P. transfertur: vanus Juliani conatus ad Hierosolymitanum templum instaurandum, ejusque cædes a Persis.

Ταῦτα ὁ παραβάτης καὶ τοῦ Θεοῦ ἀλλότριος Ἰουλιανὸς ἀκούσας παρὰ τοῦ μάρτυρος, ἀπεφῄνατο κατ᾽ αὐτοῦ ταυτηνὶ τὴν ἀπόφασιν· Ἀρτέμιον τὸν τοὺς θεοὺς ἐνυβρίσαντα, καὶ τοὺς ρωμαἳκοὺς καὶ ἡμετέρους καταπατήσαντα νόμους, χριστιανὸν δε αὐτὸν ἀντὶ ρωμαίου καὶ ἕλληνος καθομολογήσαντα, καὶ ἀντὶ δουκὸς καὶ αὐγουσταλίου γαλιλαῖον ἑαυτὸν ὀνομάσαντα, τῇ τελευταίᾳ τοῦ θανάτου παραδεδώκαμεν ψήφῳ, τὴν μιαρὰν αὐτοῦ κεφαλὴν ξίφει ἐκκοπῆναι κελεύσαντες. ταύτην οὖν τὴν ἀπόφασιν ὁ τοῦ Χριστοῦ μάρτυς δεξάμενος, ἐξελήλυθε τοῦ βήματος μετὰ τῶν ἀπαγόντων αὐτὸν στρατιωτῶν, χαίρων καὶ ἀγαλλιώμενος, ὑμνολογῶν καὶ δοξάζων τὸν βασιλέα Χριστὸν· φθασάντες δὲ τὸν τόπον εἰς ὃν ἔμελλεν ὁ τοῦ Χριστοῦ στρατιώτης καὶ μάρτυς τὴν τελείωσιν δέξασθαι, ἔφη πρὸς τοὺς ἀπαγόντας αὐτὸν στρατιώτας· ἀδελφοὶ, παρακαλῶ ὑμᾶς, ἐνδοτὲ μοι μικρὸν τοῦ προσεύξασθαι· οἱ δὲ πρὸς αὐτὸν εἶπον· ὡς ἐστὶ σοι καταθύμιον, ποίησον· καὶ στραφείς ὁ ἅγιος κατὰ ἀνατολὰς, καὶ τὰς χεῖρας εἰς οὐρανους ἐφαπλώσας, ἤυξατο οὕτως.

[65] Εὐχαριστῶ σοι, δεσποτα σῶτερ τῶν ἐν ἀληθείᾳ ἐπικαλουμένων τὸ ὄνομα σου, ὅτι ἐνίσχυσας με τὸν ἀνάξιον δοῦλον σου καταπατῆσαι τὰ κέντρα τοῦ διαβόλου, καὶ συντρίψαι τὰς αὐτοῦ παγίδας ἃς ἔθετο ὑποκάτωθεν τῶν ποδῶν μου, καὶ καταισχῦναι τὸν ἀποστάτην Ἰουλιανὸν τὸν ἀποσκιρτήσαντα τῆς σῆς δεσποτείας, καὶ προσκολληθέντα τῷ διαβόλῳ καὶ τοῖς μισοῦσι σε· τὸν καταπατήσαντα τοὺς νόμους τοὺς ἁγίους σου, καὶ βεβηλώσαντα τὰ ἐνθεὰ σου προστάγματα· εὐχαριστῶ σοι, φιλανθρωπε, ὅτι ἐπεῖδες ἐπὶ τὴν ταπείνωσιν μου, καὶ οὐ συνέκλεισας με εἰς χεῖρας ἐχθρῶν, ἀλλ᾽ ἔστησας ἐν εὐρυχώρῳ τοὺς πόδας μου, καὶ κατεύθυνας τὰ διαβήματα μου· εὐχαριστῶ σοι, μονογενὲς λόγε τοῦ πατρὸς, ὅτι ἠξίωσας με τοῦ βραβείου τῆς ἄνω κλήσεως, καὶ τοῦ χοροῦ τῶν ἁγίων σου, καὶ ἐτελείωσας με ἐν τῇ ὁμολογίᾳ σου, καὶ κατῄσχυνας τοὺς επανισταμένους ἐπ᾽ ἐμὲ· καὶ νῦν ἐπικαλοῦμαι σε, δεσποτὰ, ἔπιδε ἐπ᾽ ἐμὲ καὶ ἐπὶ τοῖς ρήμασι μου τοῖς ταπεινοῖς, καὶ δὸς αναψυχὴν τῇ κληρονομίᾳ σου, ὅτι ἠσθένησεν καὶ οὐ κατηρτήσω αὐτὴν· ἰδοὺ γὰρ οἱ ἐχθροῖ σου ἤχησαν, καὶ οἱ μισοῦντες σε ᾖραν κεφαλὴν· ἐπὶ τὸν λαὸν σου κατεπανουργήσαντο γνώμην, καὶ ἐβουλεύσαντο κατὰ τῶν ἁγίων σου· εἶπον γὰρ· δεῦτε καὶ ἐξολοθρεύσωμεν αὐτοὺς, καὶ οὐ μὴ μνησθῇ τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ ἔτι· ταῦτα κομπάζει Ἰουλιανὸς, ταῦτα θρασύνεται, ταῦτα ἀπειλᾷ τοῦ λαοῦ σου καὶ τῇ κληρονομίᾳ σου ὑπὲρ ἧς τὸ σὸν αἵμα ἐξέχεας· ἰδοὺ γὰρ τὰ θυσιαστήρια σου κατεσκάφησαν καὶ τὸ ἁγίασμα σου ἐμπέπρησται, καὶ ἠ εὐπρέπεια τοῦ οἴκου σου ἐξηφάνισται, καὶ τὸ αἷμα τῆς διαθήκης σου ἐξουδένωται, διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν καὶ τὰς βλασφημίας ἁς ἐξέχεεν Ἄρειος κατὰ σοῦ τοῦ μονογενοῦς καί τοῦ ἁγίου σοῦ πνεύματος, ἀλλοτριῶν σε τῆς τοῦ πατρὸς ὁμοουσιότητος καὶ ἀποξενῶν σε τῆς αὐτοῦ φύσεως, κτίσμα σε ἀποκαλῶν τὸν δημιουργὸν πάσης τῆς κτίσεως, καὶ ὑπὸ χρόνον τιθεὶς τὸν τοὺς αἰῶνας δημιουργήσαντα· φάσκων οὑτωσὶ· ἦν ποτὲ ὅτε οὐκ ἦν ὁ ὑιὸς· βουλήσεως καὶ θελήσεως ὑιὸν σε ἀποκαλῶν ὁ παρανομώτατος· άλλ᾽ ἐκεῖνος μὲν ὁ δυσσεβὴς εὗρεν τοῦ ἰδίου στόματος καὶ ἀδίκου γλώττης τὰς ἀμοιβὰς, εἰ καὶ αἱ βλασφημίαι αὐτοῦ μένουσι, καρποφοροῦσαι αὐτῷ τὴν αιώνιον καὶ ἀτελεύτητον κόλασιν· σὺ δὲ, μακρόθυμε, στῆσον τὴν καθ᾽ ἡμῶν τυραννίδα, καὶ σβέσον τὸν θύμον σου τὸν δίκαιον καὶ τὴν ὀργὴν ἣν ἡμεῖς ἐξεκαύσαμεν, ἐν τῷ παραροργίζειν σε κύριε· θραῦσον τῆς εἰδωλολατρείας τὰ ὀχυρώματα, σβέσον τοὺς βωμοὺς τῶν εἰδώλων καὶ τὴν κνίσσαν τῶν ἀκαθάρτων αἱμάτων κατάπαυσον· ἵνα σοι θυσία καθαρὰ καὶ ἀναίματος προσάγηται ἐν παντὶ τόπῳ τῆς δεσποτείας σου· ἵνα σου δοξάζηται τὸ πανάγιον ὄνομα, τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ ὑιοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος, νῦν τε καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς ἅπαντας αἰῶνας τῶν αἰῶνων· ἀμὴν.

[66] Καὶ κλίνας τὰ γόνατα τρίτον, καὶ προσκυνήσας κατὰ ἀνατολὰς, προσηύξατο πάλιν λέγων· Θεὲ ἐν Θεοῦ, μόνε ἐκ μόνου, βασιλεῦ ἐκ βασιλέως, ὁ ἐν οὐρανοῖς ὢν καὶ καθεξόμενος ἐκ δεξιῶν τοῦ σε γεννήσαντος Θεοῦ καὶ πατρὸς, ὁ ἐπὶ γῆς πολιτευσάμενος διὰ τὴν πάντων ἡμῶν σωτηρίαν, ὸ στέφανος τῶν ὑπὲρ σου εὐσεβῶς ἀθλούντων, ἐπακούσον μοῦ τοῦ ταπεινοῦ καὶ ἀναξίου δούλου σου· καὶ μετ᾽ εἰρήνης δέξαι μου τὴν ψυχὴν· καὶ ἀνάπαυσον αὐτὴν μετὰ τῶν ἁγίων τῶν ἀπ᾽ αἰῶνος σοι εὐαρεστησάντων καὶ δοξασάντων τὸ ὄνομα σου τὸ ἁγίον, τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ ὑιοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος, νῦν δὲ καὶ εἰς τοὺς ἅπαντας αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμὴν· Καὶ ἐγένετο αὐτῷ ἐξ οὐρανοῦ φωνὴ λέγουσα· Ἀρτέμιε, εἰσηκούσθη ἡ δέησις σοῦ, καὶ ἡ χάρις τῶν ἰαματων σοι δεδώρηται· σπεύδε τοίνυν τὸν δρόμον σου, καὶ τὸν ἀγῶνα τελείωσον· εἴσελθε μετὰ τῶν ἁγίων, καὶ ἀπολάμβανε τὸ βραβεῖον τὸ ἡτοιμάσμενον τοῖς ἁγίοις, καὶ πᾶσι τοῖς ἠγαπηκόσι τὴν ἐπιφανείαν τοῦ Χριστοῦ. Ὁ δὲ παρανόμος βασιλεὺς πεσεῖται ἐν Περσίδε, σφάγιον γενησόμενον τοῖς ἀκαθάρτοις δαίμοσιν, οὕς ἐθεράπευεν καὶ οὓς ἐτίμα, τοιαύτην ἀντιμισθίαν παρ᾽ αὐτῶν κομισάμενος, καὶ βασιλεύσει ἕτερος ἀντ᾽ αὐτοῦ χριστιανικώτατος καὶ θεοφιλέστατος, καταθραύων καὶ κατασπῶν πάντα τὰ τῶν εἰδώλων σεβάσματα· ὁ δε λάος τοῦ Θεοῦ εὐφρανθήσεται, καὶ πᾶσαι ἐκκλησίαι ἐλευθερωθήσονται τῆς εἰδωλομανίας, καὶ βαθεῖα εἰρήνη τὴν οἰκουμένην ἅπασαν καταλήψεται, καὶ τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ ὑψωθήσεται καὶ μεγαλυνθήσεται ἀπὸ περάτων ἕως περάτων τῆς οἰκουμένης. Οὐ γὰρ ἔτι ἀρει κεφαλὴν ἡ εἰδωλολατρεία, οὐδ᾽ οὐ μὴ σχῇ χώραν ὁ σατανᾶς, τοῦ τὸν θεμελίον τῆς ἐκκλησίας ἀναμοχλεῦσαι· πύλαι γὰρ ᾅδου οὐ κατισχύσουσιν αὐτῆς.

[67] Ταῦτα παρα τῆς θείας φωνῆς ἐνωτισθεὶς ὁ μακάριος, καὶ πληροφορίαν λαβὼν τῶν μελλόντων πραγμάτων γενήσεσθαι, εὐχαρίστησε τε τῷ Θεῷ, ναὶ χαρᾶς καὶ εὐφροσύνης γενόμενος ἔμπλεως, ἔκλινε τὸν αὐχένα· καὶ προσελθὼν εἷς τῶν στρατιωτῶν, ἀπέτεμεν τὴν ἁγίαν αὐτοῦ κεφαλὴν, εἰκάδα ἐπεχόντος τοῦ οκτοβρίου μηνὸς, ἐν ἡμέρᾳ ἔκτη τῇ καλουμένῃ παρασκευῇ. Οὗ τὸ μακάριον καὶ ἁγίον σῶμα ἐξῃτήσατο παρὰ τοῦ βασιλέως Ἰουλιανοῦ γυνὴ τὶς πιστὴ ὀνόματι Ἀρίστη, διάκονος ὑπάρχουσα τῆς ἐν Ἀντιοχείᾳ ἐκκλησίας· καὶ ἐπέτρεψε δοθῆναι αὐτῇ· ἣ καὶ ποιήσασα γλωσσόκομον καὶ σμυρνίσασα τὸ ἁγίον αὐτοῦ καὶ μακάριον σῶμα, καὶ πολυτίμοις αρώμασι καὶ μύροις εὐωδιάσασα, κατέθετο ἐν τῷ γλωσσοκόμῳ, καὶ ἀνέπεμψεν ἐν τῇ πανευδαίμῳ Κωνσταντίνου πόλει, ἐν τόπῳ ἐπισήμῳ καταθεμένη, ὡς βουλομένη οἶκον ἄξιον τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Ἀρτεμίου πρὸς τὸ σύναξιν ἐπιτελεῖσθαι εἰς μνημόσυνον τῆς ἀοιδίμου μαρτυρίας αὐτοῦ. Ταῦτα ἐπράχθη ἐν Ἀντιοχείᾳ τῇ μεγίστῃ πόλει Ξυριας, ἐπὶ Ἰουλιανοῦ καίσαρος, τοῦ ἐπικληθέντος παραβάτου, ἀνθυπατευόντος Δουλικίτιου, καὶ τὴν ὕπαρχον διεπόντος ἀρχὴν Σαλουστίου· ἐν τόπῳ καλουμένῳ Δάφνῃ, βασιλευόντος ἐφ᾽ ἡμᾶς τοῦ κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.

[68] Ἐπεὶ δὲ ἀνωτέρω εἰρήκαμεν ὡς ὁ παραβάτης Ἰουλιανὸς ἀπέστειλεν εἰς Ἱεροσόλυμα τοῦ τὸν ναὸν τῶν ἰουδαίων ἀνοικοδομήσασθαι, ὃν Οὐεσπασιανὸς καὶ Τίτος ὁ τούτου ὑιὸς μετὰ τῆς πολεως καὶ τοῦτον κατεῖλον καὶ ἐνεπύρισαν, καθὼς προείρηκεν ὁ δεσπότης Χριστὸς περὶ αὐτοῦ πρὸς τοὺς θεηγόρους αὐτοῦ μαθητὰς, ὅτι οὐ μὴ μείνῃ λίθος ἐπάνω λίθου ὃς οὐ μὴ καταλυθῇ. Θέλων οὖν ὁ παράνομος τὰς τοῦ Χριστοῦ φωνὰς ψευδεὶς αποδεῖξαι, ἐσπούδαζε μάλιστα τὸν ναὸν οἰκοδομεῖν, προστάξας ἐκ τῶν δημοσίων πραγμάτων τε καὶ χρημάτων ποιεῖσθαι πᾶσαν τὴν τῆς οἰκοδομῆς ἔξοδον. Συνδραμόντων οὖν τῶν ἰουδαίων καὶ μετὰ πολλῆς τῆς χαρᾶς τοῦ ἔργου ἐναρξαμένων, καὶ τὴν τῶν θεμελίων τάφρον ἐξορυττόντων ἀργυραῖς ἅμμαις καὶ σκάφαις, καὶ τοὺς θεμελίους μέλλον καταβάλλεσθαι, σφοδροτάτη καταιγὶς ἐπελθοῦσα, τὸ κενωθὲν ἀντεχώννυ· ἀστραπῶν δὲ καὶ βροντῶν καθ᾽ ὅλην ἐκείνην τὴν νύκτα συνεχῶς καταπεμπομένων, σεισμὸς ἐγγιζούσης λοιπὸν τῆς ἡμέρας ἐγένετο, ὥστε πολλοὺς καὶ ὑπαίθρους μενόντας ἐναποψύξαι· καὶ πῦρ ἐκ τῶν ὀρυσσομένων θεμελίων ἐξενεχθὲν, πάντας τοὺς εὑρεθέντας ἐκεῖσε κατέφλεξεν· καταπεσεῖν δε καὶ πόλεις συνέβη τὰς περὶ Νικόπολιν καὶ Νεάπολιν, Ἐλευθερόπολιν τε καὶ Γάζαν, καὶ ἑτέρας πλείους· στοὰ τε τῆς Αἰλίας ἤγουν Ἱερουσαλὴμ, ἣ παρὰ τὴν συναγωγὴν τῶν ἰουδαίων πολλοὺς τῶν εἰρημένων κατενεχθεῖσα ἀνεῖλεν· πῦρ τε ἐκραγὲν ἀδήλως, πλείστους ἰουδαίων κατέκαυσεν· ἐγένετο δὲ καὶ σκότος κατὰ τοὺς τόπους ἐκείνους καὶ σεισμοὶ συνεχεῖς, πολλὰς φθορὰς ἐν πολλαῖς ἐργασάμενοι πόλεσιν.

[69] Ὁ δὲ Ἰουλιανὸς ἀπάρας ἀπὸ τῆς Ἀντιοχείας σὺν παντὶ τῷ στρατεύματι, ἐπὶ τὴν Περσίδα γῆν ἐπορεύετο· καὶ τὴν Κτησιφῶντα πόλιν καταλαβὼν, ἐδόκει τὶ μέγα διαπραξάμενος ἔργον, ἐφ᾽ ἕτερα μεταβαίνειν κρείττονα· ἔλαθεν δὲ αὐτὸν ἐξαπατηθεὶς ὁ παμμίαρος· ἔρωτα γὰρ διαβολικὸν τῆς εἰδωλομανίας ἐνκτησάμενος, καὶ ἐλπίσας διὰ μέν τῶν ἀθέων θεῶν αὐτοῦ πολυχρόνιον βασιλείαν ἕξειν, καὶ νέον γενέσθαι Ἀλέξανδρον, περιγινέσθαι δὲ καὶ τῶν Περσῶν, καὶ τὸ τῶν χριστιανῶν ἐξαλείφειν εἰς ἅπαν γένος καὶ ὄνομα, ἐξέπεσε τῆς ὑπερηφάνου διάνοιας. Γέροντι γὰρ ἐντυχὼν Πέρσῃ καὶ παρ᾽ αὐτοῦ ἀπατηθεὶς, ὥστε τὰ βασίλεια τῶν Περσῶν καὶ πάντα τὸν πλοῦτον ἀμογητὶ παραλήψεσθαι, ἐνέβαλεν αὐτὸν ἐπὶ τὴν Καρμανίτην ἔρημον εἰς ἀνοδίας καὶ βάραθρα καὶ εἰς ἐρήμους καὶ ἀνύδρους τόπους μετὰ παντὸς τοῦ στρατεύματος, καὶ δίψῃ καὶ λιμῷ πιέσας αὐτοὺς, καὶ πάσαν τὴν ἵππον ἐναποκτείνας, ὡμολόγησεν ὁ Πέρσης ἑκουσίως αὐτοὺς πεπλανηκέναι, ὡς ἂν διαφθαρεῖεν ὑπ᾽ αὐτοῦ, καὶ μὴ τὴν ἑαυτοῦ πατρίδα πορθουμένην ὑπὸ τῶν ἐχθίστων θεάσοιτο· τοῦτον μὲν οὖν παραυτίκα μεληδὸν κατακόψαντες, τῷ θανάτῳ παρέπεμψαν· εὐθέως δὲ καὶ μετὰ τῆς τηλικαύτης ταλαπωρίας, πίπτοντες ἀκοντες τῷ τῶν Περσῶν στρατεύματι, καὶ συμβολῆς γεναμένης, αὐτὸς Ἰουλιανὸς τῇδε κᾀκεῖ διατρέχων καὶ διαταττόμενος, περιπίπτει δόρατι, ὡς μὲν τινὲς φασκουσι, στρατιώτου· ὡς δὲ ἄλλοι, σαρακηνοῦ τῶν Περσῶν· ὡς δ᾽ ὁ χριστιανῶν ὁ ἀληθὴς καὶ ἡμέτερος (λόγος), τοῦ δεσπότου Χριστοῦ ἀντιταξαμένου αὐτῷ· τόξον γὰρ ἀθρόως ἀπὸ τοῦ ἀέρος ἐνταθὲν καὶ βέλος ἐπ᾽ αὐτὸν, ὡς ἐπὶ σκοπὸν ἀφιὲν, καὶ διὰ τῶν λαγόνων ὁρμῆσαν, διαμπερὲς ἔτρωσεν αὐτὸν εἰς τὰ ὑποχόνδρια· καὶ ἀνοιμόξας βαρὺ τε καὶ δυσηχὲς, ἔδοξε τὸυ Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν ἐνώπιον αὐτοῦ ἔστᾶναι καὶ ἐπεγγελᾷν αὐτῷ· ὁ δε σκότους καὶ μανίας πλησθεὶς, δεξάμενος τῇ χειρὶ τὸ ἴδιον αἷμα καὶ εἰς τὸν ἀέρα ράνας, πρὸς τῇ ἐκπνοῃ γενόμενος, ἀνέκραξε λέγων· νενίκηκας Χριστὲ, χορτάσθητι Γαλιλαῖε· καὶ οὕτως τὸν ἔχθιστον θάνατον καταλαβὼν, κατέστρεψε τὸν βίον, τοὺς αὐτοῦ θεοὺς πολλὰ λοιδορησάμενος.

[70] Τοῦ δε παραβάτου πεσόντος ἐν τῷ μεταιχμίῳ τοῦ στρατοπέδου, Ἰοβιανὸς ἀναγορεύεται βασιλεὺς ὑπὸ τοῦ στρατοπέδου· καὶ σπονδὰς πρὸς τὸν Πέρσην εἰρηνικὰς ποιησάμενος, τὴν Νίσιβιν παραδοὺς τοῖς Πέρσαις ἄνευ τῶν οἰκητόρων, ἐξῆλθεν ἐκεῖθεν· ὁ γὰρ στρατὸς λιμῷ καὶ λοιμῷ διεφθείρετο· ἐλθὼν δε αὐτὸς ἐπὶ τῆς τῶν ρωμαίων γῆς, τῇ τῶν ἀνομοιητῶν αἱρέσει προσετέθη, ἤγουν Εὐνομιανῶν· Φθάσαντος δὲ αὐτοῦ τὴν Γαλατικὴν ἐπαρχίαν, αὐτόθι ἐν Δαδαστάνοις ἐν τινὶ χωρίῳ οὕτω καλουμένῳ, ἄφνω καταστρέφει τὸν βίον· καὶ μένει ὁ λαὸς ἀβασίλευτος ἡμέρας τεσσαράκοντα, ἄχρις οὖ ἐλθόντες ἐν Νικαίᾳ, Οὐαλεντινιανὸν ἀνηγόρευσαν. Ὁ δὲ Οὐαλεντινιανὸς τὸν ἰδίον ἀδελφὸν ἀναγορεύει βασιλέα τῇ πρὸ πέντε καλανδῶν μαρτίων, μετὰ τριάκοντα καὶ δύο ἡμέρας τῆς αὐτοῦ βασιλείας Οὐαλεντινιανῷ τοίνυν ἐντυχόντες οἱ ἐπίσκοποι τῆς καθαρᾶς καὶ ὀρθῆς πίστεως, ᾐτήσαντο γένεσθαι σύνοδον· καὶ ἀπεκρίθη αὐτοῖς· ὅτι ἐμοὶ μὲν ὁ Θεὸς ἔδωκεν ἄρχειν τῶν τοῦ κόσμου πραγμάτων, ὑμῖν δὲ τῶν ἐκκλησίων· ἐγὼ τοίνυν εἰς τοῦτο τὸ πρᾶγμα οὐδὲν ἔχω· ὅπου οὖν δοκεῖ ὑμῖν συνελθόντες, τὴν σύνοδον ποιήσατε· ταῦτα οὖν ἔτι ὀρθὃν ἔχων τὸ φρόνημα καὶ μήπω διαφθαρὲν ἔφη. Συναχθέντες οὖν οἱ ἐπίσκοποι ἐν Λαμψάκῳ, πόλις δὲ ἔτι τοῦ Ἑλλησπόντου, ἀνακεφαλαιοῦνται τὰ τῆς πίστεως ὀρθὰ δόγματα· καὶ παραθέντες τὴν πίστιν Λουκιανοῦ τοῦ μάρτυρος, αναθεμάτισαν μὲν τὸ ἀνόμοιον, ὑπογράψαντες τῇ πίστει τῇ προεκτεθείσῃ ὑπὸ τῶν ἁγίων πατέρων τῶν ἐν Νικαίᾳ, καὶ εἰς πάσας τὰς ἐκκλησίας διεπέμψαντο· ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ κυρίῳ ἡμῶν, ᾧ ἡ δόξα.

[S. Artemius capitis damnatus,] Auditis his Martyris verbis, rebellis et a Deo alienus Julianus talem protulit sententiam: Quoniam Artemius, in deos contumeliosus, Romanas et nostras leges contempserit, se ipse christianum pro Romano et Græco professus fuerit, nomen Galilæi titulo ducis et augustalis prætulerit, suprema sententia eum ad mortem damnamus, exsecrandumque ejus caput gladio amputandum jubemus. Accepta hujusmodi sententia, Martyr Christi cum militibus, illum abducentibus, ex tribunali egressus est, lætabundus quidem et exsultans, laudans et glorificans Christum regem. Postquam pervenit ad locum, ubi Christi miles et Martyr consummationem accepturus erat, dixit militibus, qui eum ducebant: Fratres, obsecro vos, sinite me paululum orare; qui responderunt: Fac, quod tibi placet. Et conversus Sanctus ad Orientem, manibusque in cœlum levatis, sic oravit.

[65] [gratias Deo agit] Gratias tibi ago, Domine Salvator eorum, qui in veritate invocant nomen tuum, qua confirmasti me ad conculcandum stimulos diaboli, ad conterendum ejus laqueos, paratos pedibus meis et ad confundendum apostatam Julianum, majestatem tuam abjurantem, et diabolo tuisque inimicis adhærentem et profanantem leges tuas sanctas. Gratias tibi ago, benignissime, quia humilitatem meam respexisti, neque conclusisti me in manibus inimicorum, sed posuisti in latitudine pedes meos et rectos fecisti gressus meos. Gratias tibi ago, unigenitum Verbum Patris, quia me dignatum es bravio supernæ vocationis et societate Sanctorum tuorum, et quia consummasti me in confessione nominis tui et adversarios confudisti; nunc invoco te Domine, respice in me et ad verba humilitatis meæ, da quietem hereditati tuæ, quæ afflicta est et quam non firmasti. Ecce enim inimici vociferantur et odientes te attollunt caput suum, dolos instruunt in populum tuum et consilium contra sanctos tuos ineunt; nam dicunt: Venite, disperdamus illos et nomen Christi non memoretur amplius: hæc jactat Julianus, hæc fidenter exspectat, hæc minatur populo tuo et hæreditati tuæ, pro qua sanguinem tuum effudisti: ecce altaria tua diruta, sanctuarium tuum igne consumptum, decor domus tuæ evanuit, et sanguis testamenti pro nihilo est habitus, propter peccata nostra et blasphemias, ab Ario effusas, adversum te, unigenitum, et Spiritum sanctum, quando te expertem fecit consubstantialitatis Patris tui, ejusque naturæ extraneum, te, creatorem omnium, creaturam appellans, et in tempore factum, qui creavit sæcula. Dicebat enim: Erat tempus, quando non erat filius, et scelestus ille te vocabat filium consilii et voluntatis a. Sed impius iste subiit pœnas sui oris et linguæ sceleratæ b, et siquidem ejus blasphemiæ perseverant, patitur ipse supplicium æternum, numquam finiturum. Tu vero, Deus longanimis, reprime tyrannidem, adversum nos excitatam, exstingue iram tuam justam et indignationem, quam ipsi incendimus, irritando te, Domine: perfringe idololatriæ munimenta, exscinde idolorum altaria, et cohibe fumum immundi sanguinis, ut offeratur tibi hostia pura et incruenta in omni loco dominationis tuæ, ut glorificetur sanctissimum nomen tuum, Patris et Filii et Spiritus sancti, nunc et semper et per omnia sæcula sæculorum. Amen.

[66] [Cædem Juliani prædicit,] Et tertio flectens genua ac ad Orientem conversus, oravit iterum dicens: Deus de Deo, unus de uno, rex de rege, qui es in cœlis et sedes ad dexteram generantis te Dei et Patris, et in terra conversatus propter omnium nostrum salutem, corona eorum, qui pie pro te pugnant, exaudi me inutilem et indignum servum tuum, recipe in pace animam meam, colloca illam cum Sanctis, qui tibi a sæculo placuerunt et glorificaverunt nomen tuum sanctum, Patris et Filii et Spiritus Sancti, nunc et semper et per omnia sæcula sæculorum. Amen. Et facta est de cœlo vox dicens: Artemi, exaudita est oratio tua et data est tibi gratia curationum: festina igitur consummare cursum tuum, et certamen perficere. Intra cum Sanctis et accipe bravium, præparatum Sanctis omnibusque amantibus manifestationem Christi. Impius autem imperator cadet in Perside, victima immundorum dæmonum, quos coluit et veneratus est; talem enim mercedem reddent illi. Regnabit vero alius pro eo christianissimus et piissimus c, qui confringet et convellet idolorum cultum, populum vero Dei exaltabit et cunctæ ecclesiæ liberabuntur ab insania idolorum, paxque secura orbem universum complectetur et sic nomen Christi exaltabitur a finibus ad fines terræ. Deinceps enim idololatria non attollet caput suum, neque satanæ dabitur labefactare fundamentum ecclesiæ, nam portæ inferi non prævalebunt adversus eam.

[67] [collumque lictori præbet.] Postquam divinam vocem auribus suis excepisset beatus et jamjam recepturus plenitudinem futurorum bonorum, Deo gratias egit et plenus gaudio et lætitia collum præbuit, accedensque unus militum sanctum ejus caput amputavit, vigesima die mensis Octobris, feria sexta, quæ parasceve vocatur d. Corpus beatum et sanctum ab imperatore Juliano petiit mulier fidelis, Ariste nomine, diaconissa Antiochenæ ecclesiæ, cui illud dari concessit. Quæ in loculo, a se parato, corpus beatum et sanctum, pretiosis aromatibus et unguentis conditum, composuit, et transmisit in felicissimam urbem Constantinopolim, in illustri statione collocans, eo consilio, ut aliquando templum, magno Martyre, Artemio, dignum ædificaret, ut istic cœtus fidelium ageretur in memoriam insignis ejus martyrii e. Acta autem sunt hæc, in urbe principe Syriæ, Antiochia, sub Juliano Cæsare, apostata cognominato. Dulcitio proconsule et Salustio præfecto prætorii f, in loco Daphne, regnante super nos Domino Deo salvatore nostro Jesu Christo.

[68] [Exposita Hierosolymitana calamitate,] Diximus supra g apostatam Julianum misisse Jerosolymas ad reædificandum Judæorum templum: id nempe destruxerat et incenderat simul cum urbe Vespasianus ejusque filius, Titus, quemadmodum Christus Dominus prædixerat sanctis suis discipulis, quod scilicet non maneret lapis super lapidem, qui non submoveretur. Quoniam igitur impius verba Christi mendacia volebat ostendere, studiose festinabat templum ædificare, jubens ex publico ærario impensas constructionis totius fieri: concurrebant autem Judæi et cum magno gaudio opus aggrediebantur, palis et lingonibus argenteis antiqua fundamenta egerentes, ut nova jacere possent, quum vehemens exorta tempestas fossata obruit, et fulgure ac tonitru tota ista nocte continuo debacchante, circa auroram terræ motus factus est, ita ut multi, etiam in domibus manentes, morerentur, quin et ignis, ex apertis fundamentis erumpens, omnes, istic laborantes, consumpsit. Ceciderunt eodem tempore aliæ civitates, Nicopolis, Neapolis, Eleutheropolis et Gazam, aliæque plurimæ. Porticus Ælia, Jerosolymis in ruinam lapsa, multos Judæos circa synagogam sustulit, et ignis subito erumpens alios combussit: factæ quoque sunt tenebræ in locis istis, et continui terræ motus multiplicem calamitatem in variis civitatibus injecerunt.

[69] [refertur pugna cum Persis] Julianus, cum universo exercitu Antiochia profectus, in terram Persicam venit; et, capta Ctesiphonte urbe, videbatur sibi aliquid egregii fecisse, et ad majora adhuc transire. Etenim deceptus infelix ignorabat impendentia, et vota sua diabolica impiæ insaniæ impleri precatus, sperabat opera falsorum deorum suorum longævum sibi fore imperium, novumque Alexandrum futurum, devictis Persis et christianorum genere ac nomine stirpitus deleto; eatenus mentem superbam amisit. Factus enim obviam seni cuidam Persæ, ab illo deceptus fuit: nam sub prætextu tradendi illi sine labore regalia Persarum ornamenta omnesque divitias, deduxit illum cum universo exercitu, in Carmaniticam solitudinem, in loca invia, horrenda et inaquosa: istic milites fame et siti consumpti sunt et equitatus periit: tunc Persa fassus est, se voluntarie illos decepisse, ut perirent et ne videret patriam suam ab hostibus vastatam. Virum itaque, membratim discerptum, statim occiderunt. Post tantam calamitatem, ex improviso in exercitum Persarum inviti occurrunt, et pugna inita, Julianus, quocumque discurrens et omnia disponens, cecidit vulneratus, ut aliqui dicuut, jaculo militis sui, aut Persarum missili secundum alios, sed, ut habet vera christianorum sententia, a Christo Domino, adversario suo. Nam telum, repentine ex aere projectum, et sagitta, quasi in scopum immissa, latera penetrans, ilia prorsus perfodit. Flenti autem amarissime, videbatur Dominus noster Jesus Christus stare adversus eum eidemque irridere: et insanus ac furiosus manu sua proprium colligens sanguinem, eumdemque in altum projiciens, jam morti proximus, exclamavit: Vicisti, Christe, satiare, Galilæe: sic pessimam mortem obiit, deos suos vehementer vituperans.

[70] [et Juliani interitus.] Impio sic inter medios exercitus mortuo, Jovianus imperator ab exercitu salutatus est. Qui conditiones pacis Persæ proponens, Nisibim sine incolis Persis tradidit, et sic salvus exivit, exercitus enim peste et fame peribat. Postquam autem in terram Romanam advenit, Anomœorum seu Eunomianorum hæresi adhæsit: et provinciam Galatiæ peragrans, in vico quodam, dicto Dadastanis, repente mortuus est. Remansit porro populus sine imperatore diebus quadraginta, donec Nicææ constituti, Valentinianum salutassent. Valentinianus autem fratrem suum imperatorem proclamavit die quinta Kalendas Martii, post dies triginta duos imperii sui. Valentinianum convenerunt episcopi puræ et rectæ fidei et petierunt fieri synodum, quibus respondit: Mihi dedit Deus dominari rebus sæculi, vobis vero ecclesiis; ad me igitur res non spectat; ubi itaque conveneritis, synodum celebrate. Hæc autem recte sentiens, et mente adhuc incorrupta locutus est. Convenientes igitur episcopi Lampsacum, Hellesponti civitatem, fidei rectæ doctrinam recolligerunt h, et Martyris Luciani fidem i exponentes, damnarunt contrariam et subscriptione sua firmarunt fidem sanctorum Patrum Nicænorum, eamdemque ad omnes ecclesias miserunt. In Christo Jesu, Domino nostro, cui gloria.

ANNOTATA.

a Si vere ea verba protulit S. Artemius, nullum dubium superest, eum ante mortem Arianam impietatem abjurasse et catholicæ fidei inhæsisse. Quamvis autem in Comment. prævio, n. 29, dixerim, sermones Martyrum et Cæsaris Juliani more rhetorum forsan adornatos fuisse, tamen fieri potuit, ut hanc fidei professionem apertissimam vere protulerit Martyr noster, ejusque memoria ad posteros conservata fuerit.

b De Arii, nefariæ hæresis auctoris, funesta morte satis late agit anno, quo accidit, 336, § LIV, Baronius in suis Annalibus: in latrinam publicam ingressus, effudit viscera sua, unde S. Ambrosius, lib. I, de Fidead Gratianum, cap. XIX, al. IX [Ambros. Opera, t. V, p. 327. Edit. Venet. 1781.] dicit: Non est fortuita mors, ubi in sacrilegio pari (nempe Judæ et Arii) pœnæ parilis processit exemplum: ut idem subirent supplicium, qui eumdem Dominum negaverunt et qui eumdem Dominum prodiderunt.

c Alludit biographus noster ad Jovianum, qui, cæso Juliano, imperator salutatus fuit. Refert Theodoretus, lib. IV, Hist. Eccles., cap. I [Theodoreti Oper., t. III, part. II, p. 916.] . Jovianum, priusquam diadema acciperet, dixisse: Non possum ego, qui christianus sum, talibus præ esse, nec Juliani copias regere, pravis imbutas institutis. Nam qui istiusmodi sunt, divinæ providentiæ expertes, facile capi et ludibrio esse hostibus solent. Quibus auditis, milites una voce responderunt. Ne dubita, imperator, nec imperium nostrum velut improbum declina: Christianis namque imperabis et in pietatis doctrina educatis: quippe qui ætate inter nos provectiores sunt, Constantini ipsius doctrinam hauserunt, minores a Constantio instructi sunt: hujus vero vita functi breve imperii tempus fuit, nec ad labem deceptis infigendam satis idoneum. Julianus vix viginti mensibus a morte Constantii regnaverat. Dr Rohrbacher in sua Historia Ecclesiæ catholicæ, lib. XXXV [Hist. de l'Égl. Cath., t VII, p. 2. Edit. Bruxel. 1844.] , in dubium revocat hanc Joviani professionem, quia, inquit, Ammianus, testis oculatus et fide dignus, lib. XXV, c. VI, nos docet hostiis pro Joviano extisque inspectis, pronuntiatum fuisse, eum omnia perditurum, si intra vallum remanssiset, ut cogitabat; superiorem vero fore, profectum. Certe si constaret Jovianum superstitionis participem fuisse aut ex auguriis consilium cepisse, omnino neganda esset ejus aperta fidei christianæ professio. Ast nemo, qui novit quanta constantia, plerisque deficientibus, Juliano Cæsari, jubenti christianismi renuntiationem, restiterit [Cfr Theodoret. cit. Socr., lib. III. Hist., cap. XXII, etc.] , tale scelus in Joviano admittet. Quoad vero milites attinet, qui eamdem se cum imperatore suo fidem tenere professi sunt, animadvertendum est, alios potuisse esse milites exta consulentes, alios christianos sese profitentes, acies, enim, teste Ammiano, c. V, a dusque lapidem quartum porrigebatur, imo jam indumentis circumdatus principalibus erat, adeoque jam militum christianorum fidem acceperat, quando pars exercitus remotior ignorabat, quæ acta fuerant. Antesignani, ait idem auctor, quosdam clamore Jovianum audientes Angustum, eadem multo magis sonabant; gentilitate enim prope perciti nominis, quod una littera discernebat, Julianum recreatum arbitrati sunt deduci magnis favoribus, ut solebat. Hac ratione nihil decrescit auctoritati scriptorum ecclesiasticorum, et sua stat Ammiano sinceritas, quæ tamen, utpote hominis gentilis et Juliano faventis, non omni ex parte vindicanda videtur.

d Hic cespitat biographus noster; nam annus 363, quo certe passus est S. Artemius, signatur littera dominicali E, adeoque dies XX Octobris concurrebat cum feria II: ut autem is dies XX incideret in fer. VI debuisset notari annus littera dominicali A, qualis nullus occurrit sub imperio Juliani; quandoquidem anni viciniores sunt 360 et 366. Prudenter igitur diem septimanæ omisit Surius, qui cæterum alio codice usus videtur.

e Arista, diaconissa Antiochena, non videtur exsecutioni mandasse consilium ædificandi templi in honorem S. Artemii, morte aliave causa præoccupata. Etenim Codinus in suo libro de Ædificiis C. P. hæc de S. Artemii templo refert [P. 90. Edit. Bonn. 1843. Cfr Du Cange C. P. Christian., p. 119.] : Templum S. Artemii Anastasius Dicorus titulo S. Joannis Præcursoris primum erexerat, ubi ipse, quum primus a secretis (alibi appellatur silentiarius) adhuc esset, habitavit: postquam vero Reliquiæ S. Artemii eo translatæ fuerunt, nomen ejus Sancti templo impositum fuit. Anastasius Dicorus anno 491 imperator salutatus fuit, adeoque ædificatio templi S. Præcursoris annum istum præcessit, et quoniam ignoratur tempus, quo dictæ Reliquiæ in ædem S. Joannis illatæ fuere, quemadmodum et locus, unde extractæ, nihil affirmari potest de conditionibus primæ translationis, passionem immediate subsecutæ.

f Sallustium interpretatus sum præfectum prætorii, tum quia hanc dignitatem sub Juliano Cæsare obtinebat, ut habemus ex Ammiani, lib. XXVI, § V, Orientem, inquit, regebat potestate præfecti Sallustius: tum quia eumdem sensum ingerunt verba græca, τὴν ὕπαρχον διεπόντος ἀρχὴν Σαλουστίου, vicarium obeunte principatum Sallustio. Vicariam hanc potestatem, ut habet Pancirolus [Notit. dignit. utr. imp., p. 18.] creavit Commodus imperator; ut nempe ipse deliciis vacaret, Perennio præfecto omnes curas commisit. Quocirca recte dicit Casalius [De Urb. et imp. Rom., p. 396.] præfectos prætorii secundas apud Cæsarem partes tenuisse, ac præfuisse disciplinæpublicæ emendandæ. Hisce de causis Constantinus ad præcavenda mala ex nimia potestate, præfecturam in quatuor viros distribuit, singulis varias provincias adscribens.

g Quæ ad finem usque sequuntur, desunt apud Surium; neque immerito, quia ad Vitam S. Artemii nullatenus pertinent. Quoad calamitatem Hierosolymitanam spectat, adeat lector librum Gulielmi Warburton, pseudoepiscopi Glocestriensis, qui docte monstrat prodigiosum fuisse istum terræ motum [G. Warburton. Discours sur le tremblement de terre qui fit echouer le projet de Julien.] contra Jacobum Basnage secus opinantem in sua Historia populi judaici a Christo nato ad præsens tempus [Histoire des Juifs, depuis J. C. jusqu'a present.] .

h Conventus Lampsacenus conciliabulum fuit Semiarianorum, neutiquam vero catholicorum synodus, quamvis id asserat Sozomenus, l. V, cap. VII [Cfr Labbe, t. II Conc., col. 829 et Baron. cum Critic. Pagi sub anno 364, § XII et sub an. 365. § I. Pagi § II.] . Atque hinc credo, si quidem et S. Joannis Damasceni fœtus fuerit præsens S. Artemii Vita et apertissimam habeamus supra num. 65 Nicænæ fidei confessionem, pannum esse biographiæ nostræ inconsiderate assutum, maxime quum hæc omnia extra propositam lucubrationem exorbitent, et num. 67 consueta clausula finalis apponatur.

i S. Luciani, Antiocheni presbyteri et Martyris, Acta exhibuit Bollandus ad diem VII Januarii [Act. SS., t. I Januar. p. 357. Cfr Alb. Butler. Vies des Peres, VII Janvier, t. I.] . Occasione encæniorum Antiochenæ ecclesiæ coacta fuit synodus, in qua prolata fuit quædam fidei professio, vocem Consubstantialis omittens. Ajebant autem, inquit, Sozomenus, lib. III, cap. V, reperisse se hanc fidem scriptam manu ipsius Luciani, ejus qui Nicomediæ martyrium perpessus est, viri tum in aliis rebus præstantissimi, tum in sacris litteris exercitati. Utrum vero istud vere dixerint (episcopi Athanasio contrarii), an conscriptionem suam auctoritate Martyris commendare voluerint, equidem nequeo dicere. Hanc fidei professionem exhibet S. Hilarius, lib. de Synodis seu de fide Orient. num. XXIX [S. Hilar. Oper., p. 1167. Edit. Paris. 1693.] , eamque num. XXXI, minus expressam dicit; inter opera vero S. Athanasio olim tributa, Dialog. III, de S. Trinitate, num. 1 [S. Athanas. Oper., t. II, p. 507. Edit. Paris. 1798.] , Arianæ interpolationis accusatur S. Luciani professio. Cfr. Alb. Butler, Vita S. Luciani Martyris, VII Januarii [Butler. Vies des Peres, t. I, p. 151. Edit. Lovan. 1828.] et Baronii Annales ad an. 318, § LXXVI.

DE S. AGRICOLA, PRESB. ET CONF. SUESSIONE IN GALLIA.

TEMPORH INCERTO.

SYLLOGE HISTORICA.

Agricola, presb. et conf. Suessione in Gallia (S.)

V. D. B.

[S. Agricola, presbyter, non vero episcopus, Suessionensis,] In Auctario Molani ad Usuardi Martyrologium legitur ad diem I Junii: Suessionis, elevatio Sanctorum episcoporum Principii et Lupi confessorum, Gaudini Martyris et Agricolæ presbyteri. De S. Gaudino dictum est in opere nostro ad diem XI Februarii [T. II Febr., p. 553 et seq.] ; de S. Principio, fratre S. Remigii ad XXV Septembris [T. VII Sept., p. 60 et seqq.] ; de S. Lupo in præsenti volumine ad diem XIX Ovtobris [Vide supra, p. 448.] . Superest ut hic loci ab oblivione vindicemus S. Agricolam; ab oblivione, inquam, quoniam præter ejus nomen nil fere de eo innotescit. Saussayus ad hanc diem scribit de eo: Suessione S. Agricolæ episcopi et confessoris, meritorum gratia magis quam gestorum claritate gloriosi; similia habet Giry [Vies des Saints, t. II, col. 1478.] . Episcopi titulum mendosum esse jam animadvertit Henschenius [Act. SS., t. I Jun., p. 7.] , et presbyterum fuisse S. Agricolam statuit; et certe ita habet Molani Auctarium, et præterea nullus venit Agricola inter episcopos Suessionenses [Cfr Gall. Christ., t. IX, col. 334 et seqq.] .

[2] [idem forte est ac Agricola, quem S. Remigius educavit] Quæri potest magis quam definiri utrum S. Agricola, presbyter Suessionensis, ille idem sit qui cum S. Lupo episcopo Suessionensi a S. Remigio heres institutus fuit. Ut diversus habeatur suadet ejus apud Rhemos educatio ejusque (si Flodoardo fides sit) clero Rhemensi adscriptio: ut autem idem habeatur, argumentum est ejus cum S. Lupo consanguineitas; cujus ratione fieri potuisset ut S. Lupum secutus fuerit, quum ad Suessionenses infulas promotus fuit, vel ut se postea ad eum contulerit: quæ res quidem pugnaret cum disciplina hujus ævi; verum, licet olim multo minus quam nunc, dispensabatur tamen aliquando ab ecclesiasticis legibus; deinde in testamentis S. Remigii, ex quibus tamen solis dicta sua deprompsit Flodoardus, nil occurrit unde certo statuatur Agricolam Rhemensem fuisse presbyterum. Permitto hæc itaque lectoris judicio non secus ac ea quæ huic nituntur conjecturæ. Porro si admittatur S. Agricolam consanguineum fuisse S. Lupi, hæc de eo nobis edisseret Flodoardus: Fuerunt, inquit [Hist. Rem. eccl., l. I, c. XXIII, Biblioth. Max. Pat., t. XVII, p. 526.] , hujus denique beatissimi Patris nostri (Remigii) temporibus, in hac urbe viri clarissimi, Deoque virtutibus accepti, tam ex clero, quam ex ordine laicali, utpote qui tali, tam venerando, tamque sanctissimo famulabantur patri. Quorum videtur eximius Agricola, nepos ipsius, presbyter venerandus, et eidem obsequiis, ut ipse testatur, a pueritia placitus, quam domesticos ejus exegit intra parietes: quem etiam cum ecclesia Remensi beatoque Lupo episcopo fratris sui filio in omni substantia sua, præter id quod specialiter unicuique donaverat darive jusserat, hæredem constituit. Ei quoque mancipia nonnulla cum vineis peculiariter deputans tradidit, hoc illi fidenter injungens, ut diebus festis et omnibus dominicis sacris altaribus ejus offerretur oblatio, annuaque convivia Remensibus presbyteris et diaconibus præberentur.

[3] [et heredem suum instituit,] Desumpsit hæc Flodoardus ex testamento sive breviori, sive fusiori S. Remigii [Ibid., lib. I, cap. XVIII, p. 518 et seq.] ; cui posteriori hæc Agricolæ subscriptio additur: † Agricola presbyter: cui pater meus Remigius maledixit, maledixi; et cui benedixit, benedixi; interfui quoque atque subscripsi; quæ in testamento breviori, cujus decessores nostri sinceritatem tuiti sunt [Act. SS., t. I Oct., p. 106 et seqq.] , et de quo iterum carptim dictum fuit superius [Cfr supra, p. 450.] , non inveniuntur, sed reliqua quidem quæ ad laudem Agricolæ et legata pertinent. Pauca hinc decerpimus [Act. SS., t. I Oct., p. 167.] : Quandocumque ego Remigius episcopus de hac luce transiero, tu mihi hæres esto, sancta et venerabilis ecclesia catholica urbis Remorum; et tu, fili patris mei, Lupe episcope, quem præcipuo semper amore dilexi, et tu, nepos meus, Agricola presbyter, qui mihi obsequio tuo a pueritia placuisti, in omni substantia mea, quæ mea sorte obvenit, antequam moriar; præter id, quod unicuique donavero etc.; et inferius: Tibi autem nepos meus Agricola presbyter, qui intra domesticos meos parietes exegisti pueritiam tuam, trado atque transcribo Merumvastem servum etc. Hæc ex testamento breviori.

[4] [et qui ejus videtur fuisse ex sorore nepos.] Hinc miror a Suyskeno nostro [Ibid., p. 66.] scripta fuisse sequentia: Denique Flodoardus lib. I, cap. XXIII tres alios S. Remigii NEPOTES memorat, nimirum Agricolaum presbyterum, Aetium et Agathimerum; verum hi forsitan illi innotuere ex solo ejusdem Sancti testamento prolixiori, ab eruditis jam passim meritoque rejecto; nam et ipse alibi [Ibid., p. 106.] ostendit Flodoardo etiam brevius testamentum præluxisse, in quo non tantum (ut ex recitato fragmento manifestum est) Agricolæ nepotis S. Remigii mentio fit, sed et nepotis Prætextati [Ibid., p. 168, c.] , nepotis Aetii [Ibid., l. c.] , necnon nepotis Agathimeri [Ibid., p. 168, d.] . Nullus itaque dubitandi locus est quin S. Remigio nepos fuerit Agricola. Verum quid sibi vult istud vocabulum nepos, cujus significatio alia hic videtur quam filius fratris, quæ uni S. Lupo servari videtur? Imprimis nepos hic indicare nequit filium filii seu filiæ, quum S. Remigius, numquam matrimonio junctus, in juvenili ætate episcopalem sedem conscenderit [Ibid., p. 69.] ; neque patruelem seu consobrinum, quum S. Remigius diu post fratres natus sit [Ibid., p. 66.] , et proin curare non potuisset consobrini pueritiam; quocirca crederem hos quatuor nepotes ex sorore S. Remigii nobis incognita prognatos, eosque nepotes vocari, sicut sororis filium, ut Joannis Sarisberiensis [Epist. 89, Bibl. Max. Patr., t. XXIII, p. 437.] phrasi utar, vulgus nepotem dicere consuevit. Cæterum de cognatis S. Remigii et proin Agricolæ vide plura apud Suyskenum [Act. SS., t. I Oct., p. 66.] .

[5] [Sepultus fuit cum aliis Sanctis extra urbem,] De ætate S. Agricolæ aliquid certi definire non minus difficile. Si secundum præmissa teneas eum S. Remigii ex sorore nepotem et S. Lupi consobrinum fuisse, eum circa annum 532 floruisse statuas oportet [Vide supra, p. 450] . Sin autem eum ab S. Remigii nepote distinguas ex sepulturæ sociis et loco aliquid conjicere potius quam certo colligere licebit. Primitus sepultus fuit S. Agricola cum SS. Principio, Lupo et Gaudino in ædicula cœmeteriali S. Theclæ [Cfr Act. SS., t. VII Sept., p. 62, d.] ; ex his S. Principius pertinet ad exiens sæculum V, S. Lupus ad iniens VI, S. Gaudinus demum ad exiens VII [Cfr Gallia Christ., t. IX, col. 334 et seqq.] ; hinc pronum est credere S. Agricolam saltem ad hæc tempora referendum esse. Ex Le Moine [Antiq. de la ville de Soissons, t. I, p. 181.] nonnemo fors conabitur magis constringere nodum. Animadvertit hic scilicet S. Theclæ cœmeterium extra urbis mœnia situm fuisse, et quidem ad latus meridionale Axonæ fluvii, inter vicum S. Germani et Milempart; quemadmodum sibi reperisse visus est Claudius Domay, postquam multam in investigandis antiquis Suessionensibus cœmeteriis operam posuisset. Statuit deinde cœmeteriis intra civitatum mœnia initium datum exeunte sæculo VI sub pontificatu S. Gregorii Magni.

[6] [prout moris fuit usque ad sæculum VIII seu IX.] Verum quæ hoc forte ævo occurrant exempla rara sint omnino. De hac re aliquid in commentario de S. Mummoleno ad diem XVI Octobris [T. VII Oct., p. 955, d e.] conatus sum, et quum in Vita illius Sancti, (quam idcirco ad sæculum VIII referendam æstimavi), legeretur eum extra muros in ecclesia SS. Apostolorum sepultum fuisse, quia civitas vivorum dicitur, non mortuorum, visum mihi fuit ante sæculum IX usum sepeliendi intra mœnia parum invaluisse; et certe non omnino assentiendum esse Suessionensi antiquario constat vel ex ipsius S. Gaudini sepultura, et multo magis ex his Gervasii Dorobernensis seu Cantuariensis de Cuthberto Cantuariensi archiepiscopo, qui medio sæculo VIII floruit, verbis [Act. Pontif. Cantuar. ap. Twysden, Hist. Ang. Scriptt. X, col. 1641.] : Cuthbertus Herefordensis episcopus, qui Romam profectus suscepit pallium et plenitudinem potestatis a papa Gregorio (II), optinuit etiam ut archiepiscopi omnes de cætero sepulturæ traderentur in ecclesia Cantuariæ, et ut cimiterium faceret intra civitatem Cantuariæ. Solebant enim a primis temporibus usque ad istius obitum reges Canciæ, archiepiscopi quoque at monachi ecclesiæ Christi, sed et populus civitatis in atrio ecclesiæ apostolorum Petri et Pauli sepeliri. Dicebant enim Romani primi in Angliam missi, civitatem non esse mortuorum sed vivorum; sed Deo volente et beato Cuthberto procurante, auctoritate Gregorii papæ et assensum regis Eadbrithi statutum est, ut omnes archiepiscopi Cantuarienses in sua Cantuariæ sepelirentur ecclesia, videlicet ut illam haberent in requie quam in vita rexerant cum honore. Quocirca ex sepulturæ loco deducere quidem ausim S. Agricolam sæculo IX antiquiorem esse, nil vero ultra.

[7] [deinde translatus fuit in templum cathedrale Suessionense, ubi ejus reliquiæ combustæ fuere anno 1568.] Quamdiu vero jacuerit S. Agricola in ædicula cœmeteriali S. Theclæ, seu quandonam elevatum aut potius cum aliis Sanctis in templum cathedrale Suessionense translatum fuerit, res admodum incerta est. Quoniam S. Principii brachium asservabatur in ecclesia S. Amati Duacena, æstimavit Cleus noster [Act. SS.. t. VII Sept., p. 62] , id illuc delatum post persecutionem Normannicam; et quidem anno 901 ipsos Suessionenses præ Normannorum metu cum sacris pignoribus aliorsum fugisse adeoque nonnulla Sanctorum corpora detulisse Duacum alibi docuimus [Ibid., t. VII Oct., p. 1105.] . Quocirca probabile habeo jam ante hæc tempora ex suburbana S. Theclæ capellula ut S. Principii, sic et S. Agricolæ aliorumque exuvias, intra mœnia in ecclesiam cathedralem deportatas fuisse, ut ingruentium Normannorum furori subducerentur; anno vero 901 Divionum [Chron. Besuense, ap. D. Bouquet, t. IX, p. 20.] , Duacum [Act. SS., t. VII Oct., p. 1105.] et in alia firmiora castra deducta. Recepere postea Suessionenses sua pignora; sed, ut in commentario de S. Lupo [Vide supra, p. 451.] fuit dictum et sæpius alibi in nostro opere, combusta fuerunt ab hæreticis anno 1568.

DE S. BRADANO ET ORORA, DEQUE ALIIS SANCTIS, QUI OLIM COLEBANTUR IN INSULA MANNIA IN MARI HIBERNICO.

ANTE SÆCULUM FORTE VII.

SYLLOGE.

Bradanus, in insula Mannia (S.)
Orora, in insula Mannia (S.)

V. D. B

§ unica. Varia fata episcopatus Manniæ seu Sodorensis; ad quas provincias ecclesiasticas pertinuerit; Sancti in insula Manniæ olim culti; superstes eorum memoria in ædibus sacris.

[Status ecclesiasticus insulæ Manniæ a tempore S. Patricii usque ad adventum piratarum Norvegorum;] Occasione SS. Bradani et Ororæ, quorum hodie memoria agitur, placet recensere omnes Sanctos, qui olim in insula Mannia colebantur, et ante omnia fata episcopatus hujus insulæ exponere. Insula Mannia olim appellata fuit Monoeda, Monabia, Menavia, Mevania, Eubonia, Menaw, ab incolis Maning, ab Anglis aliisque Man [Cfr Camdenus, ap. Langebek, Scriptt. rer. Danicarum, t. III. p. 239.] , et probe distinguenda est ab insula Mona, nunc Insula Anglorum seu Anglesey dicta; cæterum Mannia et Mona aliquando uno verbo insulæ Menaviæ seu Mevaniæ nuncupatæ sunt [Cfr Pinkerton, Enquiry into the history of Scotland, t. II. p. 304. Edit. 1814.] . Initio occupata fuit a Scotis; quibus primus episcopus (agmen fabulosorum omitto [Cfr Usserius, Antiq. eccles. Brit., p. 339. Edit. 1687.] ) sæculo V datus legitur S. Germanus, de quo nonnulla dixit Sollerius noster ad diem III Julii [Act. SS., t. I Julii, p. 667.] ; et cujus operam pro fide Christi inserenda Mannensium animis continuarunt eodem sæculo duo alii sancti episcopi, Conindrus seu Conderius et Romulus seu Romailus, et dein S. Maccaldus seu Magaile et S. Conannus seu Mochonna [Lanigan, Eccles. Hist of Ireland, t. I, p. 301 et seqq. Colganus, Acta SS. Hiberniæ, t. I, p. 59 et seq. Usserius, Antiq. eccles. Brit., p. 336.] . Circa annum 620, quo Mannia trecentas fere capiebat familias, Edwinus, rex Northumbriæ, teste Beda, Mevanias insulas sibi subjecit [Cfr Pinkerton, t. II, p. 304.] ; verumtamen non expulit pristinos incolas, quum plerique etiam nunc antiqua Scotorum seu Hibernorum lingua, admixtis aliquot Norwegicis et Anglicis verbis, utantur [Cfr Camdenus ap. Langebek, t. III, p. 240, et Carlisle, Topogr. Dict. of Scotland, V° Man.] , et quum plures ecclesiarum patroni (ut inferius videbitur) ad Hibernicam seu Scoticam gentem pertineant, non vero ad Anglicanam. Neque tunc temporis in administrandis rebus ecclesiasticis aliquid immutatum videtur, quum certo certius clerus Scoticus seu Hibernicus esset; et proin censendum est abbatem insulæ Hionæ, penes quem metropolitana in Scoticas ecclesias potestas erat, Manniæ quoque ecclesiasticum rectorem fuisse. Episcopos tamen stabiles ibidem tunc sedisse credibile non est, quum nulla supersint vestigia et quum per vagos episcopos Scotos, quibus nil in ecclesiastica historia notius, episcopalia munia sufficienter ministrari potuerint.

[2] [post Manniæ desolationem instituitur sæculo XII sub archiepiscopo Eboracensi diœcesis Sodorensis, capiens fere Æbudas;] Verum postquam anno 801 Hyense S. Columbæ monasterium a piratis Normannis destructum fuit, ita ut abbas usque ad annum 1080 in Hibernia plerumque versatus sit [Pinkerton, t. II, p. 268.] , et postquam medio sæculo IX piratæ item Norwegi Manniam devastarunt eamque pro libidine exhauserunt, donec Haroldus Harsagre, rex Norwegiæ, circa annum 910 eam occuparit et comitibus secundum certas leges administrandam tradiderit [Ibid., t. II, p. 294 et seqq.] , nemo non intelligit quam tristis fuerit hoc ævo in Mannia rerum sacrarum conditio. Potuit quidem deinceps aliquantisper restaurari [Cfr Münter. Kirchengeschichte von Dänemark und Norwegen, tom. I. p. 554.] ; verumtamen cessavit Mannensis episcopatus usque ad sæculum XII; quo inter annum 1130 et 1139 Wimundus, Saviniacensis monachus, primus episcopus ab archiepiscopo Eboracensi consecratus fuit. Capiebat hic novus episcopatus non tantum Manniam et Monam, sed et Æbudas seu Hebridas fere omnes (cfr V. Spruner Atlas. n. 30), quod tunc unum regnum censerentur; qui autem regimine ecclesiastico potiebatur, dicebatur interdum episcopus Manniæ, aliquando de Schid seu de Skye (quæ una ex præcipuis Hebridis est), sæpius Insularum, vulgo autem Sodorensis. Cujus ultimæ appellationis hæc est ratio: quum Norwegi ex patria sua ad latus occidentale Scotiæ et Angliæ vela facerent, obvias habebant ad septentrionem Angliæ Orcadas insulas, inferius Hebridas, quas ratione Orcadarum seu (ut alii volunt) Æbudarum septentrionalium appellarunt Insulas Meridionales, seu Sudreyia lingua Islandica [Cfr Annal. Island. regii, ap. Langebek, tom. III, pag. 77 et passim.] , et Södereyer Norwegica [Münter, tom. I, pag. 553.] .

[3] [Anno 1152 Sodorensis diœcesis transit sub metropolitam Nidrosiensem, a quo episcopi consecrantur usque ad sæculum XIV;] Dum hæc agerentur, fervebant jam pridem controversiæ inser archiepiscopum Eboracensem et Scotos, illius metropolitanæ jurisdictioni colla submittere detrectantes; quæ et in causa fuerunt cur Sodorensis episcopatus a provincia Eboracensi ad Nidrosiensem (Drontheim) in Norwegia transierit. Quum enim reges Norwegiæ supremum Hebridarum et Manniæ imperium haberent, neque ipsis magis placeret quam regibus Scotiæ Eboracensis archiepiscopi auctoritatem agnoscere, adeoque admittere noluissent Radulphum episcopum Orcadensem, ab Thurstino Eboracensi consecratum [Cfr litt. Calixti II, in Monast. Angl., tom. VIII, pag. 1186. n. XLV.] , aliumque postea intrudissent [Cfr litt. Honorii II, ibid. n. XLIV.] , verisimiliter in Norwegia inauguratum; quumque insuper conatus multi fierent ut archiepiscopatus iu Norwegia constitueretur [Münter, tom. II, part. I, p. 92 et seqq.] , missus est in Norwegiam legatus Nicolaus Breakspear, episcopus Albanensis, post Hadrianus Papa IV, qui ex demandato sibi munere Nidrosiensem archiepiscopatum constituit cum novem suffraganeis; quos inter Sodorensis [Cfr Bulla Anatasii IV, ap. Thorkelin. Diplomatarium Arna-Magnæanum, t. II, p. 3 et seqq.] . Atque hæc res anno 1152 peracta [Finnus Johannæus, Hist. eccles. Islandiæ, t. I, p. 287, not. b.] et ab Anastasio IV confirmata fuit, et dein sæpius rata habita, nempe ab Alexandro III, Clemente III et Innocentio III [Ap. Bréquigny, lib. VIII, ep. CCXIV.] , qui decessorum suorum bullas commemorat. Perseveravit hic rerum status usque ad medium sæculum XIV, licet Reginaldus, rex Manniæ, anno 1205 et sequentibus regi Angliæ hominium præstiterit [Cfr Langebek, t. III, p. 225, not. g, p. 226, nott. l et o.] et anno 1219 Honorio Papæ III se suasque terras in feudum et protectionem obtulerit [Cfr Reginaldi R. litt. ap. Raynaldum, Annal. eccles. ad an. 1219, n. 44.] , et licet anno 1266 Magnus, Norwegiæ rex, easdem insulas Alexandro III regi Scotiæ cesserit [Langebek, t. III, p. 236 et seq., not. f.] . Verumtamen operæ pretium est animadvertere nuspiam Sodorensis episcopi nomen venire in decretis disciplinaribus aliisque id genus documentis, ad provinciam. Nidrosiensem pertinentibus et quæ plura numero in Historia ecclesiastica Islandiæ Finni Johannæi exstant; sed contra in Constitutionibus, quas Marcus Sodorensis præsul anno 1291 promulgavit, invocari consuetudinem ecclesiæ Anglicanæ et nostræ [Ap. Monast. Anglic., t. V, p. 254, cap. de excomm. quater per annum.] . Nihilominus usque ad sæculum XIV a Nidrosiensi archiepiscopo consecrati fuere episcopi Sodorenses omnes; adeo ut Guilielmus Russell primus ab hoc ordine desciverit, Avenione a Clemente Papa VI anno 1348 consecratus [Cfr. Chronicum Manniæ ap. Usserium. Antiq., p. 339.] .

[4] [ad quam deinde provinciam pertinuerit illa diœcesis dubium est: sed anno 1471 adscribitur novæ provinciæ Andreopolitanæ] Atque hoc tempore novæ factæ sunt mutationes. Intra sæculi XII priorem partem eligebatur videlicet Sodorensis præsul decreto regis Insularum et consultu populi [Cfr. epist. Olavi, in Monast. Anglic., t. VIII, p. 1186. n. XLVII.] ; deinde vero ex concessione Olavi et Godredi regum Manniæ per abbatiam Furnesiensem [Cfr Bulla Cælestini papæ, ap. Gough, Britannia Camdeni, t. III. p. 701.] , post per clerum insulæ Manniæ, ut de Guilielmo Russell diserte legitur [Chron. Manniæ ap. Usserium, Antiq., p. 339.] ; postea vero episcopi a Romano pontifice designati fuere et interdum ab ipsomet consecrati [Münter, t. II, part. I, p. 99. ex Johnstone, Antiq., p. 47.] . Qui utrum Nidrosiensem archiepiscopum, an vero Eboracensem archiepiscopum tamquam metropolitanum agnoverint, seu an immediate subjecti fuerint S Sedi, seu potius an incerta fuerit et varia subjectionis ratio, dubitandi est locus [Cfr Waddingus, Ann. Min. ad an. 1425. n. 8, t. X. p. 89. Edit. 1734; ibid., ad an. 1455, n. 89, t. XII, p. 300.] . Ast hujus rei examinatione longius a tramite abduceremur. Superest itaque ut paucis declaremus quo pacto Insulæ sub auctoritatem metropolitarum Scotiæ transierint. Controversias, inter episcopos Scotos et Eboracensem archiepiscopum sæculo XII ferventes et quas num. 3 tetigimus, ita diremerat anno 1188 Clemens Papa III, ut novem diœceses Scoticas immediate S. Sedi subjecerit [Cfr litt. Clementis III ap. Baronium ad 1188, n. 21 et Critice Pagii ad 1192, n. 2.] . Perseveravit hic rerum status usque ad medium sæculum XV, ubi inter bellorum tumultus Eboracensis antistes post multa cassa conamina auctoritatem tandem suam in Scotos extendit [Spondanus, Annal. eccl. ad an. 1466. n. 7.] , et (ni fallor) in Sodorensem etiam. Obstitit tamen Romæ Patricius Grahamus, electus S. Andreæ episcopus, qui annis 1471 [Miræus, Notit. Episc., p. 239; Polydorus Virgilius, Hist. Angl, lib. XXIV, p. 663. Edit. 1661.] et sequenti [Raynaldus, Contin. Annal. Baronii, ad an. 1472. n. 17.] duas bullas impetravit, quibus S. Andreæ cathedra metropolitana esse et duodecim reliqui Scotiæ episcopi suffraganei esse jubebantur [Spondanus, ad 1472, nn. 16 et 18.] ; quos inter Sodorensis [Polydorus Virgilius. lib. XXIV, p. 663.] . Mense Septembri anni 1474 publice hoc pontificium decretum promulgatum est [Jo. Leslæus, de Origine, moribus et rebus gestis Scotorum. lib. VIII, p. 305.] cum reliquorum episcoporum invidia; qui gravi in Grahamum odio flagrantes, ejus auctoritatem repudiarunt [Ibid., l. c.] ; et quidem Husmannus, anno 1477 legatione pontificia in Scotia fungens, eum multorum scelerum accusatum deposuit. Anno itaque sequenti Grahami loco suffectus est Guilielmus Scheves [Ibid., p. 306.] ; qui quum anno 1487 ad sedem apostolicam venisset, ut Jacobi III Scotorum proregis nomine obsequia Innocentio VIII non ita pridem promoto præstaret, novo honore a pontifice auctus est, quippe qui creatus est primas Scotiæ ac legatus natus [Cfr Raynaldus. ad an. 1487, n. 32.] .

[5] [et anno 1487 novæ Glascuensi.] Hac occasione institutam quoque arbitror provinciam ecclesiasticam Glascuensem, a Santandreana avulsam. Re quidem vera in his dissentio ab omnibus reliquis, quos novi, scriptoribus: sed certa ratio urget. Etenim litteræ dimissoriales, quas anno 1487, IV nonas Junii, pontificatus sui anno III dedit Innocentius VIII pro informationibus de Margarita regina Scotiæ inter Sanctos referenda, inscribuntur venerabilibus fratribus archiepiscopo S. Andreæ et episcopo Glasguensi etc. [Ibid., ad an. 1487, n. 26.] ; quibus ruunt asserta Miræi [Notit. episc., p. 334.] Glasguensis archiepiscopatus initia ad tempora Sixti IV referentis, anonymi Scoti [Ap. Wilkins, Conc. Spelmanni. t. III, p. 607 et ap. Labbe Conc., t. XIII, col. 1445.] annum 1471 signantis et Carlisle [Topogr. Dict. of Scotland, V° Glascow.] ponentis annum 1484. Quod vero cum Gough [Camdeni Britannia, t. III, p 334.] non eundum est in Keithii sententiam annum 1500 scribentis non minus manifestum est, quum anno 1491 certo Glascuensis præsul archiepiscopi juribus potiretur, ut ex controversiis, quas hoc anno cum Andreopolitano antistite de utriusque auctoritate habuit, satis superque constat [Leslæus, lib. VIII, p. 319.] . Quum itaque inter annum 1478 et 1491 constringamur, quid satius quam ut Glascuensis sedis metropolitana jura ad tempus, quo primatus Scotiæ institutus est, referamus? Porro provincia Glascuensis, ex Andreopolitana dissecta, tres capiebat diœceses suffraganeas, inter quas veniebat Sodorensis, ut Miræus [Notit., p. 218 et seq.] , Carolus a S. Paulo [Geogr. sacra cum notis Holstenii, p. 166.] , Spelmannus [Concil. Britanniæ, t. III. p. 607. Edit. Wilkins.] et Von Spruner [Atlas, n. 33.] recte habent.

[6] [Circa annum 1540 per schisma Anglicanum scinditur diœcesis Sodorensis duas in partes; ita ut ex sola Mannia diœcesis constituatur sub Eboraco, et Æbudæ Scotos sequantur.] Atque hinc devenimus ad ultima ante schisma diœcesis Sodorensis fata, seu ad divisionem diœcesis Sodorensis duas in partes. Carlisle [Topog. Dict. of Scotland. V° Man.] reponit hanc divisionem ad annum 1333, quo penes Anglos insula Manniæ facta est. Verum id admitti non potest, quum ex Chronico Manniæ [Ap. Usserium, Antiq., p. 339.] certum sit Guilielmum Russel, quem anno 1348 consecratum diximus, in ecclesia cathedrali S. Germani in Man in Holmo episcopum Sodorensem seu Insularum electum fuisse; atque eodem modo successores episcopi Sodorenses dicti fuerunt, quod omnes Æbudæ eis subessent; deinde post annum 1333 æque ac ante [Cfr Litt. Communitatis Scotiæ an. 1290 ad Eduardum R. Angl. ap. Rymer, t. I, part. III, p. 66 cum Constit. Marci Sodor. ap. Monast. Angl., t. V. p. 253.] promiscue nuncupati sunt jam episcopi Sodorenses [Monast. Angl., t. V, p. 256.] jam Manniæ seu etiam de Man in Scotia [Cfr Rymer, t. II, part. IV, p. 86 et 87.] ; tertio in provinciali Romano, anno 1504 Romæ impresso, sed aliquandiu ante collecto [Ap. Miræum. Notit. episc., p. 64.] et sæpe dein typis dato [Cfr fol. V° 21. Edit. Paris. 1545, et p. 33. Edit. Paris. 1625.] , una Sodorensis diœcesis, nequaquam Manniæ, prodit. Nullus itaque dubito quin divisio ista referenda sit ad reformationis tempora. Joannem Howden, Ordinis Prædicatorum theologiæ professorem, die XIX Junii anni 1523 Hugoni succedere jussit Adrianus Papa VI, ut ex bulla institutionis habemus [Bremond, Bullar. Ord. Præd., t. IV, p. 416.] ; quem ultimum episcopum catholicum fuisse arbitror. Hinc quum Æbudæ Scotiæ fata, Mannia vero Angliæ sequeretur, factum est ut Æbudæ magna ex parte catholicam fidem servarint [Büsching, Erdbeschreibung, t. II, part. III, p. 2254.] , Mannia vero schismatis venenum hauserit [Carlisle, Dict. of Scotland, V° Man.] . Intra hanc rerum conversionem voluit Henricus VIII anno sui regni XXXIII ut insula Mannia, ex qua una constat diœcesis dicta Man and Sodor, ad provinciam Eboracensem pertineret [Cfr Litt. Henrici III de ordinando episc. Manniæ, ap. Rymer, t. VI, part. III, p. 133, et Gough Brit. Camd., t. III, p. 701.] , dum ex jure communi insulæ, quæ ecclesiæ fidem illibatam tenuerant, sub curam metropolitani Glascuensis transirent. Quam ob causam in concilio nationali Edimburgensi anni 1549 cernere est actum jurisdictionis ecclesiasticæ in monasterium insulæ S. Columbæ [Wilkins, Conc. Brit., t. IV, p. 56, Mansi, suppl. ad Conc. Labbe. t. V, col. 644.] quæ ad Sodorensem diœcesim spectabat, licet episcopus Manniæ, utpote schismaticus, abesset. Continuæ deinceps mutationes in regimine ecclesiastico schismaticorum Scotiæ passim innotescunt. Quod ad catholicos attinet, Innocentius XII anno 1695 Scotiam et adjacentes insulas supposuit uni vicario apostolico; anno 1732 erecti fuere duo vicariatus et anno demum 1827 tres; quorum Occidentalis insulas Æbudas capit [Gerarchia della Santa Chiesa al I Gennaio. 1851, p. 221.] . In Brevi, quo Pius Papa IX die XXIX Septembris anni 1850 novas episcopales sedes erexit, venit insula Mona intra terminos diœcesis Liverpolitanæ et Angleseia intra Salopiensis [Ami de la Religion, 19 Oct. 1850, t. CL, p. 165 et seq.] ; quum insula Mona et Angleseia una sit atque eadem [Cfr Gough. Brit. Camd., t. III, p. 697.] , suadet tum distinguendi necessitas, tum locorum ratio ut per Monam Manniam intelligamus. Cæterum ipse Carlisle [Dict. of Scotl.. V° Man.] aliique solent latine Manniam nomine Monæ designare.

[7] [SS. Germanus, Leoc, Melius seu Lupus, Corebric,] Sed jam ad Sanctos insulæ Manniæ stylum convertamus. Monet Gough [Brit. Camd., t. III, p. 700.] et secundum eum Carlisle [Dict. op Scotl. V° Man.] singulis septemdecim parœciis, ex quibus insula constat, suos esse sanctos patronos. Ecclesia cathedralis sub patrocinio erat S. Germani, de quo dictum est num. 1. Sita erat in Holme Sodor vel Pele [Charta Th. Derbei, ap. Monast. Angl., t. V, p. 256.] ; quæ regio ad occidentem versus mediam insulam erat. Sat fuse describitur a Gough, Camdeni continuatore [T. III, p. 701 et seqq.] , hæc ecclesia ante medium sæculum XIII a Simone episcopo Sodorensi, ædificata. Ex bulla Eugenii III [Monast. Angl., t. V, p. 250] , data ad Joannem de Cawcnefield Furnesiensem abbatem [Ibid., p. 246.] circa medium sæculum XII, cognoscitur antiquum monasterium Sancti Leoc, quod in mediis terris in parte meridionale insulæ exstitisse videtur. En verba: In Mannia ex dono nobilis viri Olavi regis Insularum terras de Carnecset usque ad monasterium S. Leoc cum appenditiis … villam S. Melii … terram S. Corebric. Monasterii S. Leoc alia non reperio vestigia: Villa S. Melii videtur repræsentari ecclesia S. Malewi seu Kirkmalew, de qua in Computo ministrorum Henrici VIII [Ibid., p. 256.] et in Dictionario topographico Carlisle [V° S. Malew.] mentio fit, et quæ in mappis Topographicis Gough [T. III, p. 704.] et Bleau [Camdeni Anglia, p. 380.] , S. Mali appellatur; ex Gough [T. III, p. 700.] S. Malewus idem sit oportet ac S. Lupus socius S. Germani Autissiodorensis. Terra S. Corebric indubie locum occupabat præsentis Kirkkerbrey seu Kirkarbory, quæ in citatis mappis cernitur. Plura de his Sanctis ignoramus. De abbatia Russinensi seu Bala-Salla et cella Mirescog, utraque ordinis Cisterciensis, inferius ad Acta BB. Gaufridi et Serlonis nonnulla declarabimus. In mappis Gough et Bleau infra Douglas-Town ad orientem insulæ cernitur ecclesia, cui adscribitur The Nunry, et in mediis terris ad meridiem Friry Bewmakan; de parthenone nil ultra innotescit. Bewmakan vocatur a Tannero Becmachen, anno 1373 pro Fratribus Minoribus fundatum [Carlisle V° Kirk-Arbory] .

[8] [Andreas, Michaël, Lomanus, Maccaldus, Catharina, Joannes, Patricius, Brigilla, Columba, Anna, Onca et forte Marona et Jarnam,] Ad ecclesias et capellas redeamus. Ad septentrionem et ad meridiem ecclesias Christi habes, alteram Kirk Christ Lezayre; alteram Kirk Christ Rushen; hanc olim penes abbatiam Russinensem [Computus Minist. ap. Mon. Angl., t. V, p. 256.] , illam penes episcopum [Charta Th. Derbei, ibid., l. c.] . Ecclesia S. Andreæ, Kirk Andreas, ad septentrionem, dicitur antiquissimum totius insulæ templum [Ibid., V° Kirk-Andreas.] . S. Michaëlis patrocinio dicata erat insula minima ad latus orientale; ad latus vero occidentale, septentrionem versus, erat villa Thokel, quæ alio nomine vocatur Kyrkemychel [Limites terrarum, etc., ap. Mon. Angl., t. V, p. 256.] . Ejus ecclesia honestata fuit an. 1350 synodo, quam in eadem Guilielmus Russell episcopus celebravit [Mon. Angl., t. V, p. 255.] . S. Lomanus nomen suum dedit Kirklonan, seu nude Lonan [Carlisle, V° Lonan.] , olim dicto Kirkelewnam [Comput. Min. Mon. Angl.. t. V, p. 256.] , ad orientem mediæ insulæ. S. Trinitas titulus erat ecclesiæ in Leayre [Charta Th. Derbei, ibid.. l. c.] , quæ forte eadem est ac S. Trinion's Church in meditullio insulæ [Gough. t. III, p. 703.] . S. Maccaldus, de quo num. 1 dictum, nomen suum dabat ecclesiæ S. Maccaldi [Charta cit. Th. Derbei.] , vulgo appellatæ Kirk Maughold [Carlisle V° Kirk-Maughold.] , ad latus orientale septentrionem versus. Ex opposito latere versus meridiem cernitur in mappis topographicis S. Catharinæ capella et paulo superius capella S. Joannis. Kirk Balalough, ad littus occidentale septentrionem versus, patrona erat B. Maria [Charta cit. Th. Derbei.] . S. Patricius, Hiberniæ Apostolus, præter alios venerationis modos [Cfr eadem charta.] , duas ad latus occidentale ibidem habebat ecclesias: et S. Brigitta, inter Hibernos non parum item celebris, templum sui nominis habebat ad septentrionem, nunc Kirk Bride dictum [Carlisle, V° Kirk-Bride.] . Terra Sancti Columbæ, quæ vocatur Here, legitur in charta Thomæ Derbei, et in computo ministrorum regis Henrici VIII [Monast. Angl., t. V, p. 256.] Kirkeharbert, alias sancti Columbæ firma rectoria; hanc ad septentrionem olim sitam arbitror. Kirke Saynton [Ibid., l. c.] seu nude Santon [Carlisle, V° Santon.] , ad latus orientale versus meridiem, dicata dicitur S. Annæ [Ibid., l. c.] , regi Anglorum Orientalium, cujus laudes celebrantur a Ven. Beda et memoria fit die IX Decembris [Memorial of British piety, p. 169.] . Kirk Marown, quæ in quibusdam mappis scribitur Kirk Mortown et in media insula sita est, vocatur in charta Derbei Kirk Marona; in veteribus mappis cernitur item Kirk Jarnam versus mediam insulam ad occidentem; Marona et Jarnam a Sanctorum nominibus derivata esse nonnemo fors suspicabitur. Kirk Oncan, Kirk Conchan seu nude Oncan nomen suum sumpserat a S. Onca, matre S. Patritii [Carlisle, V° Oncan] , et jacet ad orientem supra Douglas. Huic agmini Sanctorum, quos olim Mannia coluit, addit Martyrologium Britannicum [Memor. of British piety, p. 99.] ad diem III Julii SS. Contentum, Bladum et Malchum, quondam in hac insula episcopos.

[9] [necnon SS. Bradanus et Orora olim in insula Mannia colebantur.] Superest tandem ut dicamus de SS. Bradano et Orora, quorum occasione hæc omnia contulimus. Auctor Martyrologii Anglicani [Ibid., p. 147.] celebrat utriusque memoriam ad hanc diem: In insula Mannia, inquit, commemoratio SS. Bradani et Ororæ, olim cultorum in duabus ecclesiis, quæ etiamnum eorum nomen retinent. Certe exstat etiamnum [Monast. Ang., t. V, p. 253.] S. Bradani ecclesia, Kirk Brodon seu Kirk Braddan dicta, ad orientem prope Douglas; atque in ea Marcus Sodorensis episcopus anno 1291 synodum celebravit [Ibid., p. 256.] ; et Thomas Derbeus in sæpe citata sua charta anni 1505 bis meminit ecclesiæ S. Bradani et semel terræ S. Bradani, quas episcopo Sodorensi Huano confirmat [Carlisle, V° Kirk-Braddan.] . In nullis mappis seu descriptionibus topographicis memoratam reperi ecclesiam S. Ororæ; exstabat tamen ineunte sæculo XVI, ad septentrionem (ni fallor), quum in charta Thomæ Derbei legamus: Ecclesias S. Patricii de Jourby (ad septentrionem) cum ecclesia S. Croræ; quo S. Crora repræsentari S. Ororam res indubitata est. Sed, ut monui, nullum amplius de hoc templo vestigium aut memoria superesse videtur. Plura nec de S. Bradano nec de S. Orora reperio. Ast stylum ponere nolo quin lectorem moneam passim insulas Scotiæ, partem ipsius Scotiæ, et totum latus occidentale Angliæ Sanctis abundare, quorum hucusque sola plerumque nomina innotuere. Videntur tamen latere prisci de eis Commentarii. Prodeant hi tandem aliquando, ut quot gratias Deus bonus olim in insulam Sanctorum effuderit omnibus pateat.

DE S. SINDULPHO, EREM. ET CONF. ALSONTIÆ IN AGRO RHEMENSI,

CIRCA INITIUM SÆC. VII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Sindulphus, presb. et conf. in pago Remensi (S.)

J. V. H.

§ unica. Memoria S. Sindulphi in fastis sacris; Vitæ synopsis; Acta et tempus translationis in Altumvillare.

[Sancti memoria in Martyrologiis:] Martyrologium Romanum sub hac die celebrat memoriam S. Sindulphi sequentibus verbis: In pago Rhemensi sancti Sindulphi confessoris. Cui annuntiationi consentiunt quædam Usuardi Auctaria, ut videre licet in Usuardi editione Sollerii nostri ad hanc diem, quo etiam Molanus hoc de Sancto nostro texuit elogium: Depositio Sindulphi confessoris; cujus vita, quam fuerit Deo accepta, testantur ipsius miracula. Celebrabatur Sancti festivitas ritu simplici in diœcesi Rhemensi; ejus enim Breviarium, anno 1779, jussu Armandi de Rohan, archiepiscopi editum, hæc habet sub die XX Octobris: Commemoratio S. Sindulphi presbyteri, cum sequenti Lectione: Sindulphus, in Aquitania natus, studio perfectionis Evangelicæ accensus, relictis patria, parentibus, facultatibus et amicis, Remos venit, et in pago, qui Alsontia dicitur, fixit pedem. Ibi, constructa sibi cellula hominibus ignotus, soli Deo notus, orationi, jejuniis, continuisque virtutum et pœnitentiæ exercitiis totum se dedit, modico pane et aqua tantum ad vesperam vesci solitus, austeram anachoretarum vitam ducens. Varie a dæmone tentatus, divino suffultus auxilio, quod humiliter, implorabat, humani generis et boni cujuslibet hostis calcavit insidias.

[2] [Vitæ compendium ex Breviario Rhemensi:] Virtutum omne genus adeo excoluit æquabili diligentia, ut in qua potissimum excelleret, non ita facile fuerit judicare. Quum novos in singulis de die in diem faceret progressus, latere diu non potuit tanta viri sanctitas. Ad eum fluxit vicinorum multitudo, quibus dabat monita salutis, plus eos ad pietatem accendens exemplo quam verbo. In intelligendis scripturis dono singulari præditus, eas tum ad suarum actionum normam, tum ad aliorum instructionem mirifice coaptabat. Sacerdotii honore insignitus, ita apud Alsontiæ incolas se gessit, fovendo inopes, consolando miseros, ægrotos sublevando, ut illius loci pastorem fuisse traditum sit a pluribus, quod si non titulo, opere saltem ac merito. Tandem post innumeros labores, crescente semper pietatis ardore, nec ætatis detrimenta sentiente, toleratos, migravit ad Dominum, et in ecclesia Alsontiæ tumulatus est. Quum miraculis inclaresceret ejus sanctitas, tunc e tumulo post duo sæcula extraxit Hincmarus et sacris ejus pignoribus Altivillarense dotavit monasterium, cujus loci parochialis ecclesia, Deo sub sancti Sindulphi invocatione consecrata est.

[3] [Acta ab Almanno,] Quæ hactenus ex Breviario Rhemensi citavimus, desumpta sunt pleraque ex Actis S. Sindulphi, quæ infra dabimus. Joannes Mabillon, ex quo illa edemus, cum codice S. Nicasii Rhemensi, ex quo et Historiam translationis damus, collata, eorum auctorem dicit Almannum, Altivillarensem monachum, qui sæculo nono floruit, Vitamque edidit occasione translationis S. Sindulphi in suum monasterium. Adrianus Baillet in Tabula critica auctorum et Actorum, mensi Octobri præmissa, hæc habet circa S. Sindulphi biographum: Ejus vita scripta a monacho Altivillarensi, quem aliqui fuisse existimant Almannum, de quo Sigebertus agit capite XCIX virorum illustrium. Et vero recte illos existimasse constat ex ejusdem Sigeberti testimonio, qui libro de scriptoribus ecclesiasticis cap. XCVIII ita loquitur [Miræus, Biblioth. eccles., p. 145.] : Almannus, monachus Altvillarensis, scripsit Vitam S. Nivardi, archiepiscopi Remensis, Vitam Sindulphi, Vitam Helenæ reginæ, et translationem ejusdem a Roma ad cœnobium Altivillarense, et quia suo tempore Francia a Normannis vastabatur, exemplo Hieremiæ Prophetæ, desolationem Franciæ et sui cœnobii quadruplici planxit Alphabeto. Si quis autem, fontem Sigebertianum non sectatus, Bailleti rivum libaverit solum, is facile sibi persuadebit, sententiam opinantium Almannum S. Sindulphi esse biographum, labili omnino niti fundamento: tamen Sigebertus, omni dubitatione submota, aperte profitetur Almannum Vitæ S. Sindulphi fuisse scriptorem. Quod ideo hic observandum censeo, quia Bailletus passim inter eos numeratur, qui severioris et accuratioris critices gloriam aucupati fuerint.

[4] [monacho Altivillariensi conscripta:] Trithemius in Chronico Hirsaugiensi [Trithem. Chron. Hirs., p. 35. Edit. San-Gall. 1690.] dicit Almannum claruisse circa annum Christi 883, eumque, sicut Sigebertus, scriptorem facit Vitæ S. Sindulphi. Ast quoniam saltem annis 150 a Sancto, cujus vitam exarabat, distabat, parce omnino et absque aliqua nota Chronologica bene definita, res gestas narrat. Hanc conjecturam afferunt Historiæ litterariæ Franciæ scriptores [Hist. lit. de la Fr., t. V. p. 620.] , eamque probamus, quamvis et id nobis adjiciendum videatur, anachoreticam vivendi rationem S. Sindulphi non parum quoque contulisse, ut ejus historia ignoraretur, cui demum accedit, Sancti corpus diuturno tempore Alsontiæ, in ignobili villa pagi Rhemensis delituisse, ubi Sancti memoria traditione magis, quæ chronotaxin plerumque negligit, quam scriptis documentis perseveravit. Hinc etiam factum est, ut Almannus scriptor, quod recte animadvertunt scriptores Historiæ litterariæ [Ibid.] , multis ambagibus narrationem suam exornare quærat: nam cæterum in scribendam historiam illum sedulo investigasse, testatur epitaphium, quod satis barbarum et jejunum, in suos commentarios transtulit. Quod vero, contra morem illorum temporum vitam non finierit consueta doxologia, id tribuunt laudati scriptores translationi Reliquiarum, cujus narratio, ut videtur, Vitæ subjuncta fuit, idque confirmatur ex eo, quod Almannus translationis historiam ordiatur a verbis: Præterea, qui scire voluerit etc.: ast id etiam omittendum non est, et in fine hujus narrationis in nostro manuscripto deesse doxologiam, sive quia numquam apposita fuerit, sive librarii oscitantia oblitterata.

[5] [in Aquitania sæc. VI natus, Rhemos venit,] S. Sindulphi patriam fuisse Aquitaniam et Vita et Epitaphium testantur, quin tamen propius designent eam Aquitaniæ, regionis amplissimæ, partem, ex qua Sanctus prodierit. Nulla quoque allegatur ratio, cur, relicto patrio solo, Rhemensem agrum pro palæstra suæ asceseos elegerit. Ast hujus prædilectionis rationem qualemcumque nobis forsan haurire licet ex Flodoardo, qui Hist. Rem. Eccl. lib. II, cap. III [Biblioth. Max. Patt., t. XVII, p. 532.] agens de S. Basolo, Sindulphi nostri conterraneo et æquali, dicit illum a partibus Aquitaniæ, patrocinia S. Remigii desiderabiliter appetentem, Remensem devenisse ad urbem. Parem rationem movisse Sanctum nostrum suspicari licet, maxime quum ex Chronico Sigeberti Gemblacensis habeamus utrumque Sanctum eodem tempore claruisse, ut recte animadvertit Guilielm. Marlot in sua Historia Rhemensi lib. II, cap. XXVIII [Marlot. Metrop. Rhem., t. I, p. 236.] . Sigebertus enim sub anno Christi 567 dicit [Pistor. Rer. Germ. Scriptt., t. I. p. 739.] : S. Basolus abbas et Syndulphus, presbyter et reclusus in Francia clarent. Ac istis quidem verbis initia utriusque indicari existimo, ex eo quod passim S. Basolus mortuus referatur circa annum Christi 620 [Butler. Vies des Saints, XXVI Novemb.] . Conjecturam nostram firmat etiam, quod habent Acta edenda, nempe S. Sindulfum floruisse tempore Brunehildis, quæ ab anno 566 ad 613 in Galliis vario titulo variaque fortuna regnavit. Quoniam porro ex laudatis Actis scimus, senem obiisse Sanctum, cum biographis, qui de Sancto scripsere, ejus obitum sub initio sæculi septimi ponimus. Quæ si ita sint, consequitur, S. Sindulfum in Rhemensi pago vixisse sub Ægidio archiepiscopo, qui Cathedram ab anno 565 ad 590 occupavit; cujus quidem in excipiendis peregrinis benignitas laudatur a Fortunato poeta apud Flodoardum lib. II, cap. II [Biblioth. Patt., t. XVII, p. 531.] his verbis:

Qui venit huc exsul, tristis, defessus, egenus,
      Hic recipit patriam, te refovente, suam;
Quæ doluit tollis, gemitus in gaudia vertens,
      Exsilium removens, reddis amore lares.

[6] [ubi solitariam magis quam actuosam vitam agit] Legenda Breviarii, citata n. 2, insinuare videtur Sanctum presbyteratus honore ornatum fuisse, postquam Rhemensem agrum incolere jam cœpisset; hæc enim dignitas tum ei primum tribuitur, postquam relatum fuerit ad eum fluxisse vicinorum multitudinem, quibus dabat monita salutis, in intelligendis scripturis dono singulari præditum, eas tum suæ tum aliorum instructioni coaptavisse. Quod si tali modo citatam Legendam interpretemur, videmur discedere ab Actis Almannianis, quæ presbyteratus adeptionem referunt, antequam de Rhemensi peregrinatione agere incipiunt. Crevit, inquiunt num. 2, in ecclesiasticis gradibus, quousque fieret æterno Deo sacerdos… Quumque quotidie studeret vir fieri perfectus, exemplum sequens beati Abrahæ patriarchæ, relicto genitali solo, … ex Aquitaniæ partibus … se in hujus Remensis civitatis contulit regionem. Quibus verbis Almannus clare indicat, prius presbyterum, post peregrinum factum fuisse S. Sindulfum. Quoad vero attinet, Sanctum parochi seu pastoris vices in vico Alsontiæ sustinuisse, ut habet laudata Legenda [Marlot., t. I, p. 236.] , nihil quidem in eo est, quod a norma illius temporis abludat, quoniam in concilio Aurelianensi IV, anno 541, can XXXIII [Labbe, t. V, Conc., col. 387.] jam indicantur cautiones, sub quibus diœcesim seu parochiam in agro suo habere quis possit, nempe ut terras ei deputet sufficientes et clericos, qui ibidem sua officia impleant. Quoniam tamen propter solitudinis amorem in longinquas terras profectus fuerat S. Sindulphus, neque quidpiam ejus Acta indicant, de vivendi genere magnopere mutato, crederem magis temporariam, si quæ fuerit præter monita salutaria concurrentibus data, fuisse hanc curam parochialem. Præterea in eremo perseverasse testatur secundus versus Epitaphii num. 10: Hic cella clausus velut in eremo bene vixit.

[7] [ejus corpus probabiliter an. 866 in Altumvillare transfertur.] Sancti corpus in Altumvillare monasterium translatum fuisse, testatur Almannus, S. Sindulphi biographus, peculiari narratione, quam edemus post Sancti Vitam: ex qua præcipua desumpsit Flodoardus lib. II, cap. IX [Bib. Patt., t. XVII, p. 537.] . Verum neuter aliquatenus definit tempus, quo id acciderit. Gulielm. Marlot [Rhem. Metrop., t. I, p. 237.] dicit id contigisse, postquam ad Altumvillare nuper Roma fuerant advectæ Helenæ imperatricis Reliquiæ. Joannes vero Mabillon, qui S. Helenæ translationem in suis Annalibus lib. XXXIII, § LXXXVII [Mabillon. Annal., t. II, p. 643.] anno Christi 849 illigat, habet, post aliquot annos ad Altivillariense cœnobium translatas fuisse Beati nostri Reliquias. Atque hanc posteriorem opinionem veriorem judicamus. Almannus enim suam translationis historiam scripsit, postquam nuper accidisset; siquidem n. 11 refert miracula, quæ post multa tempora depositionis ejus, NUPER in translatione illius ad hoc SUUM Altivillarense cœnobium patrata sunt. Ast, ut censent Auctores Historiæ litterariæ Franciæ [Hist. lit. de la Fr., t. V, p. 619.] , non diu ante annum 868 se accinxit Almannus ad Vitas Sanctorum conscribendas. Etenim quum illo anno Theudoinus, præpositus Catalaunensis, invitaret Almannum, ut Vitam S. Memmii, primi Catalaunensis episcopi, litteris consignaret suis, dicit quidem illum ab ineunte ætate in loco religioso nutritum, in hoc maxime operam dedisse, ut in nullo expers grammatos, etiam vel hoc proficeret, ut nullatenus esset imperitus graphidos [Mabillon. Vet. Analect, p. 424.] . Quod si jam diu scriptionem hagiographicam excoluisset Almannus; adeoque ejus lucubrationes latius innotuissent, videtur satis probabile, et hoc allegaturum fuisse Theudoinum, ut illum ad scriptionem alliceret. Ex hactenus dictis consequitur, quod si, ut probant nostri in Commentario prævio Actorum S. Helenæ ad diem XVI Augusti [Act. SS., t. III Aug., p. 600, n. 6.] , hujus translatio anno 640 aut sequenti celebrata fuerit, S. Sindulphi translatio ab Heleniana toto vicennio distet; ita ut satis consentiam Mabillonio [Act. SS. Ord. S. B. sæc. IV, part. II, p. 153.] et auctoribus Historiæ litterariæ Franciæ [Hist. lit. de la Fr., t. V, p. 620.] , qui Sancti nostri adventum in Altumvillare sub anno 866 consignant; adeo ut Gul. Marlot, utramque translationem fere conjungens, non sat accurate locutus videatur.

VITA S. SINDULFI CONFESS.
Auctore Almanno, monacho Altivillarensi, qui IX sæculo floruit,
Ex Mabillonii Actis Ord. S. Bened. sæc. I, p. 368 collata cum apographo monast. S. Nicasii Rhemensis, e quo historia translationis deprompta est.

Sindulphus, presb. et conf. in pago Remensi (S.)

BHL Number: 7792, 7793

AUCTORE ALMANNO MONACHO.

[Prologus.] Postquam Dei vivi Filius, pro salute nostra humanatus, terram corporea præsentia illustrare est dignatus, et homo, qui mortis erat stipendiarius, sua passione est redemptus, et resurrectione solidatus; tantus Sanctorum surrexit chorus, ut sicut cœlum ornatur sideribus, ita Sanctis decoraretur hic mundus, et ubique Domini declararetur virtus. Quum ergo religio christiana per mundi floreret climata, et multi honestam ducerent vitam, Dei favente gratia, fuit tunc inclytus vir, in vita sua valde venerabilis, justus, bonus, placens Deo, parentibus christianis progenitus, nomine Sindulfus. Quem bonorum omnium dator, qui sponte justos diligit, omnique bonæ animæ virtutem tribuit benignitate sua, sic in bonum provexit, ut orthodoxæ fidei auctorem in sacro pectore gerens et vitam cœlibem ducens, tantam mente gestaret religionem, tantam * moribus prætenderet sanctitatem, ut viris religiosissimis, de quibus magnæ referuntur virtutes, per omnia putaretur æqualis. Nam sicut pulchra rosa vel speciosissimum lilium aut stella clarissima, lucisve columna, sic iste meritis inter virtutum viros suo tempore reluxit.

[2] [Virtutibus ornatus Rhemos venit,] Fuit enim beatissimus Dei sacerdos Sindulfus hilaris mente, vultu clarus, moribus mansuetus, dives bonorum opibus *. Quæ prima erat virtutum hunc accinxit charitas *, proxima * luce vernans in gloriam exaltavit humilitas, ac vinculum totius perfectionis, modestissima exornavit castitas * a. Studebat omne opus laude dignum implere, justitiam colere, Deum * super omnia amare, mente sancta cœlestia cogitare. Erat miserorum consolator, pauperum recreator, pietatis conservator. Crevit in ecclesiasticis gradibus, quousque fieret æterno Deo sacerdos dilectissimus b. Qui ob amorem cœlestis regni cervicibus suis leve jugum imposuit Christi. Quumque quotidie studeret vir fieri perfectus, exemplum sequens beati Abrahæ patriarchæ, relicto genitali solo, cunctisque, quibus delectantur sæculi amatores, paupertatem Christi super divitias ambiens et pro amore ipsius peregrinationem expetens, Angeli * referens instar, tempore Brunehildis, reginæ Francorum, ex Aquitaniæ partibus, unde erat oriundus, Dei, ut patet, dispositione placidis se passibus in hujus Remensis civitatis contulit regionem. Quem Christus tanta gratia prosecutus est, et sic venit spiritualibus delibutus unguentis, et redolenti virtutum fragrantia inspirans, ut posset dicere cum Apostolo: Christi bonus odor sumus Deo in omni loco. Et quia ex totis præcordiis suis summopere Christum dilexit, nomen ejus sanctum invocavit, et ipse in misericordia sua omnes vias ejus ad justitiam dirigebat, sanctique Angeli ejus almum sacerdotem suum ubique custodiebant.

[3] [hinc Alsontiam concedit,] Hic ergo cellam constituens in vico, qui vocatur Alsonsia c, accinctus robore virtutis, athleta Dei anachoreticam vitam exsecutus est. Nam in ea clausus et Deo magis quam hominibus cupiens esse notus, macerabat jejuniis corpus, et tanta inedia castigabat, ut parco cibo vix ossa * refoveret. Esca erat ei interdum, etiam post solis occasum, panis siccus et potus aqua, et sic per plurimum tempus hoc arido carnem domans instituto, velut quamdam pœnitentiam Deo devotus exhibebat. In orationibus vero *, psalmis, hymnis et canticis spiritualibus omne illi tempus expendebatur. In talibus actibus et in Deo suo, qui fons bonorum est, gaudebat; et ita vixit sobrie, ut imitatoria conversationis Christi exempla niteretur exprimere. Quem inimicus humani generis callide astuteque dæmoniacis phantasiis, dolisque et multis argumentis appetiit: sed Christi virtus divino intuitu Sanctum suum respiciens, cujus censura semper prava coercet, vires adversariæ potestatis insurgentis allisit, ejusque tyrannicam insaniam contrivit. Nam quoties diabolicus spiritus sacerdotem Dei tentare nitebatur, toties ars ejus maligna et dolositas versuta a sancto viro contemnebatur. Christi enim victoria fretus, cernebat diabolum pavidum, nec culicis vel formicæ virtutem habentem, sed sicut invalidum vermiculum vix repentem. Terebat quoque caput impii vermis, vel siquando fortior fiebat, cervicem pessimi premebat serpentis, nec suggestionibus illius assensum præbebat, sed erigentem se sive comprimentem æqua lance pensabat. Tandem agonithetæ sui Dominus misertus, qui pedes Sancti sui servavit et in gloriæ magnitudinem illum exaltavit, in spiritu furoris sui inimicum abstulit, ac tela ejus, in quibus confidebat, confregit. Consolatus est quoque Dominus servum suum et dedit ei gaudium et lætitiam et pacem cunctis diebus suis.

[4] [ubi populum accurrentem] Et quoniam licet quis velit bona sua abscondi, a lumine, in quo fiunt, manifestantur; sic isdem vir Dei * Sindulfus, quamvis se tali clausuræ manciparit et Deo servire in * secrete in abdito cellulæ delegerit; tamen ab eo, qui opera ejus vidit, in exemplum sanctæ conversationis multis manifestatus est d. Placuit enim Deo vita ejus; memoriam ejus inter homines constituit. Cognoscentes namque populi Dei sacerdotis sanctitatem et magnam gratiam, diligebant servum Dei *, et jucundam gloriosamque faciem ejus ardenter videre festinabant, Deum magnificantes et ipsi gratias agentes. Ita enim pacificum vultum habuit et magnæ cujusdam gloriæ faciem, tantæque os lætitiæ, ut quisquis sanctum virum videre mereretur, exsors mœstitiæ omnis redderetur. Lucebat enim in eo justitia, sanctimonia, benignitas, virtutum cumulus omnisque bonitatis speculum erat. Cernebant in terreno vasculo thesaurum Dei, et hominem Angelum factum videbant. Tantus autem odor sanctitatis ejus ad omnes pervenit, et sic de sanctissimis factis opinio crevit, ut fama bonæ actionis procul motus cunctos * desiderio sui plurimum accenderet; veniebantque ad eum et honorem ei deferentes, exosculabantur manus ejus et genua ejus et deicolam amantissimumque patrem vocabant.

[5] [salutaribus monitis pascit;] Erat autem sermo sancti viri ad omnes de Prophetis et Apostolis et Evangelio Christi. Nam datum ei erat donum intelligentiæ ab Altissimo, et ita eum scientiarum Dominus instruxit, ut eum in edito * sapientiæ solio collocaret, et divina illuminatione illustratus, quæ erant utilia et quæ cunctis proficua prædicaret. multosque admonitione sancta ad Dei gratiam perduceret. Sic * est virtus tua, Domine, hoc opus tuum, quod operaris in Sanctis tuis. Hæc omnia efficacissima pietas tua facit, qui solus mirabilia magna facis. Per te bene operantur servi tui, per te hic pater noster * Sindulfus cœlestem in terris conversationem agebat, et spirituali agone diabolum vincebat; per te etiam divini verbi semine multos ad æternam salutem dirigebat *.

[6] [virtutum exemplis ædificat,] Quod vero memorabile * in sancto viro, silentio supersedendum minime censeo. Plurimi Sanctorum * diversam Dei gratiam in vita sua assecuti leguntur, et sicut * hic fide emineret, spe alter præpolleret, alius charitate præcelleret, iste quoque humilitatem maxime * coleret, ille pietatem nutriret, quidam continentia vel castitate fulgeret, cæterisque virtutibus diversi tamquam felici dote bonorum in * magna venustate nitescerent. Ex quibus quasi quibusdam multi generis lapidibus muri cœlestis Jerusalem construuntur, aut velut ex variis * pulcherrimæ supernæ coronæ texuntur. Hic autem prænobilis Dei signifer et inclytus princeps, beatissimus Sindulfus, ita in qualibet virtute perfectus erat, ut multam * bonarum rerum possessionem sibi vindicaret, et * quid in eo magis laudari posset perpensus censor vix nesciret *; ut creatoris sui oculis complaceret, hoc erat ejus labor, hic cardo totius desiderii, ut dum volubili sole frueretur et reciprocum flatum traheret, spiritu et mente in servitio Dei solide persisteret. Instanter itaque gemma Dei et margarita pretiosissima, Sanctus Sindulfus, multis annis cum devotione omnipotenti Deo famulatum impendens, magnum quoddam cœlestis sideris exemplar erat, et meritorum multiplicitate lucens, divina promissa et æternitatis bravium a perenni rege exspectabat. Concupiscebat eum, qui formosissimus est, ut norunt beati oculi Sanctorum, sed Deus ad * hoc desiderium ejus differebat, ut dilatione auctum, dignum præmii reciperet fructum.

[7] [orationi continue insistens,] Sciens vero quia qui perseveraverit usque in finem hic salvus erit, Dei cultus conservator idoneus exstitit, et thronum pietatis ejus, humili contritoque corde, pro se et pro cunctis assidue adiit. Orabat enim sanctus vir non solum pro se, sed pro omnium salute fidelium; obsecrantique ei crebro patuit janua largissimæ miserationis * Dei. Numquam dignissima mens ejus cœlo aberat, sed jugiter patulo hiatu mentis * Deum sitiebat: quem in corde hauriens, et plenum pectus sanctitate gerens, totis visceribus spirituali lætitia refluebat. Et quia beatus et sanctus sacerdos animæ meritum clarum valde sciebat apud Deum, hanc probitatis lumine et cunctis virtutum monilibus exornare contenderat *. Quod ut posset, et ipsi collatum est munere divino, scilicet ut mereretur effici civis cœli et adscribi castris regis æterni,

[8] [in virtutibus quotidie proficiebat:] Quum vero * beatissimus Christi sacerdos Sindulfus ævo esset maturus et plenis annis præditus e, tantus illi inerat fervor, ut quando se remissius agunt, hic beatus vir amplius pro cœlestibus laboraret. Ergo omni studio et festinantia ad montem supernæ hereditatis recto calle properabat, et licet ætate defectus esset, amor vires reddebat. Certabat etiam in Christi militia tyrones superare, nec onus Christi * sibi suave volebat aliquando deponere. Dum laboribus darent tempus dies, optabat in lacrymis seminare, ut post semper in gaudio meteret. Hunc pulchrum vitæ statum charo sibi devinxit amore et semper hic concupivit tenere, et Deus, cordis ejus inspector, voluntatem illius dignatus est adjuvare, apud quem numquam ingrata est servitus: atque ita miris modis ejus gratia dives, ut quod simpliciter recipiat, centuplicato fœnore rependat, a quo tanta gloria mentis * acquiritur, quanta nullo modo concipitur. Quam videre tanti est honoris instar, ut eum beatus vir mutuare non speret cum rebus, quas totus mundus possidet, et ita feliciter exaltatur, ut vertice sideribus inferatur. Ubi in amicitia Dei decoratus, non fidei suæ pignore fraudabitur, sed etiam plusquam spe præsumeret, accipere merebitur. Hic illa sublimia munera inveniet, quibus gaudent omnes, qui ea adepti fuerint; ubi fas est parvis magna sperare, et vilibus pretiosissima commutare; ubi tanto, qui meritus fuerit, ditabitur honore, ut auctor illius non alius quam Deus possit æstimari: ubi qui hic pro eo cum vili veste processerit, auratis illam vestibus mutabit. O beatissime pater Sindulfe, talia membra tua decent gestamina, quæ hic pro Deo non recusabant esse vilibus induta: o felix, quæ hic te dignus ingessisti, o miles beate, qui te talibus contulisti.

[9] [plenus meritoram et dierum] Beatus igitur * Sindulfus post diuturnam terreni incolatus peregrinationem, in qua Christum elegit, rebus omnibus proposuit *, et illi indefesse servire studuit, tandem quod optavit, invenit, ut hinc sancta illius anima ab Angelis in sinum Abrahæ portaretur, et Deo arctius jungeretur. Reliquit terrestrem tunicam, et indutus est stola gloriæ; reliquit parietes luteos et ætheream domum et communem Sanctorum promeruit patriam, perpetuo semper sole fulgentem, ubi sincerum semper diem videt, ubi inæstimabilis lux auratum jubar jacit, ubi cœlesti ornatu mentem juvat, delectatque videre senatores cœli, coronis redimitos aureis, et palatia, extructa gemmis, lacteisque basibus et niveis subnixa columnis. Prospicit nunc omne candidum, omne conspicuum, sub pedibusque videt sidera et cum grege candido sequitur agnum, quocumque ierit. O Beate pater Sindulfe, etsi in terris quondam natus fueras, cœlo genitus exstitisti. O Beata anima, cujus gloria Dei est, magna tibi data * præmia confido et dari meruisse approbo *; quæ fixa tibi manent in æternum, et prius gloria natis hominum auferetur, quam tua præmia minuantur. Quid abest tuæ animæ, quæ tantum habet bonum in regione justorum? Primum locus amœnissimus placet, et cum perpetuitate crescit amor illius. Obtinuisti, ut vere fateor, honores, quibus divitiæ nullæ præferuntur, immo nec aliquatenus eis coæquantur. Deinde regem tuum, quem semper desiderasti, Angelosque et Sanctos ejus felicibus oculis cernis, de quibus dicere omne ingenium deficit, et lætitiæ cantica audis, et * perennibus gaudiis sine fine perfrueris. Quapropter multarum * miseriarum memor, ora pro nobis, sacerdos beatissime, quatenus piis precibus tuis fideliter vivere, et cum Christo * esse mereamur.

[10] [sancto fine quiescit.] Beatissimus denique sacerdos Dei, Sindulfus, post * transitum ejus sepultus est honorifice in ecclesia prædicti vici, ubi cellam sibi fundaverat, Angelis et Sanctis gaudentibus * et Deo laudes canentibus, hominibus quoque piis de obitu ejus flentibus et de meritis exsultantibus. Scriptumque est epitaphium hujuscemodi super tumbam ejus:

Sindulfi merito recubant hic membra sereni,
Hic cella clausus velut in eremo bene vixit.
Adgaudens huc progenies Aquitannica vertit;
Tunc regionis erat regina hujus Brunebildis,
Sublimisque chorus refuga labente relucet.
Tripudiant testes, seu missi, pontificesque,
Carmen virgineus * cœtus canet * omnipotenti;
Interea gaudet chorus, emicat et polus omnis f.

Transiit autem Beatus confessor Christi et sacerdos, Sindulfus, ad Dominum et ad felicitatem perpetuam tertiodecimo Kalendas Novembris. Qui in gymnasio contemptus mundi spiritualiter agonizans, volubilem solem vertit in usum, ac perfecte præsens ævum despiciens, ex toto corde secutus est Christum. Cujus conversatio virtutibus et miraculis corruscans, cœlibem * declarat eum vitam duxisse, quique duplicem terram efficaciter fugiens atque ab ea exiens cum Patriarchis in lacrymis seminans, fructumque sanctæ conversationis relinquens, cum Apostolis seipsum pro Christo mactans, cum Martyribus utrasque manus de solo hujus peregrinationis protendens ad littus, cum Confessoribus digitos suos implens myrrha probatissima, cum Virginibus animæ suæ sponso respondit cantico novo, quousque illi occurreret super montes aromatum simili capreæ hinnuloque cervorum.

[11] [corpus sancit Alsontia] Præterea qui plenius scire desiderat, quam promerite beatus vir vixerit, legat miracula, quæ post multa tempora sacræ depositionis ejus nuper in translatione illius ad hoc nostrum Altivillarense cœnobium g in itinere militis ejus patrata sunt, et videbit eum apud Christum vivere, qui tantus post mortem salutis medicinam potuit obtinere, qui hic subter annotata legere voluerit duobus modis invenire; scilicet soluta oratione et prolixiori opere cum quodam rythmo polite descripto h. Ex loco igitur ubi beatissimi fuit conditum corpus Sindulfi, dum nobiliter nostrum veheretur ad cœnobium medio itinere Spies super flumine i cunctis illic adstantibus insigne claruit miraculum: nam prætereuntium ut audivit strepitum mulier quædam, capta oculis multis jam temporibus, sciscitabatur, quid hoc esset a secum conversantibus: mox ut rei veritatem aure percepit, huc illucque nutando ostium cellulæ pertransiit, feretroque Beatissimi obviam venit Sindulfi. Statimque ut se in orationem dedit, munera lucis recepit. Quum autem portæ civitatis appropinquaret Remensis, advenit obviam ei multa caterva populi, cum quibus una simul perrexerat muta ac debilis una puella; illico ut se in terram prostravit, ex utroque membro sanari promeruit. Quum omnes, qui noverant hoc factum, mirarentur, allata ex vicino illuc muliercula loco, cui manuum erat et genuum contractio: eam aliquando suus propter hanc infirmitatem reliquerat maritus: continuo autem ut ibi ad terram demissa est, solidato gressu, sanitati reddita est; sanaque facta dicere quibusdam secum conversantibus cœpit, quod vellet nollet suus eam reciperet maritus; ut hæc locuta est, ad miseriam pristinam reversa est: hoc visu attoniti stupefacti sunt tunc quoque cuncti; ambæ autem erant notæ a multis, quum in suburbanis conversabantur locis.

[12] [Rhemos solemni pompa,] Itaque ut ventum est ad basilicam sanctissimæ genitricis Dei Mariæ k, dum laudum perstreperet chorus, advenit quædam puella pectore reptando, genibusque totum corpus per humum volvendo, quæ miro modo annis curvata fuerat tribus: continuo ut feretrum ante altare conspexit, subito sub oculis omnium sanari promeruit, erectaque cœlum didicit feliciter suspicere, quæ eatenus curva solam terram noverat infeliciter despicere. Adducta est et cæca, dum celebraretur Missa, fuerat autem septem annis ipsa in infirmitate sua detenta; sed mox ut valvas templi adiit, lucem videre meruit. Hæc vero ab infantia habitaverat in civitate ipsa, ac propterea pene omnibus erat notissima. Officio autem peracto, egressum est Beatæ ex aula Mariæ Sancti corpus Sindulfi, cum laudibus et hymnis: translatumque est almigeri præclaras ad ædes Remigii l. Et altero sole illuscescente, magna cum reverentia sublatum est inde. Quumque transiret per quoddam puellarum monasterium, cui est Avennacum m proprie vocabulum, sanctimoniales occurrerunt fœminæ, atque ad præfatum deduxerunt monasterium. Ibi quidam obvius venit hominiculus, ibidem nutritus atque cunctis notus, cujus planta pedis per duorum curricula annorum, nullatenus poterat figere gressum. Dum autem hoc qui cernebant, Deo laudes referebant, additur huic mirum ac venerabile signum: ferebatur namque ibi muliercula, sub annis decem ex omni parte contracta, quæ, cunctis intuentibus, rectis est restituta gressibus: hoc cernentes Deo sacratæ, quæ semper eam cognoverant, sese præ gaudio in lamentum dedere, atque Dominum laudantes, qui dignatus est talia retribuere.

[13] [atque hinc in Altumvillare transfertur.] Inde transvectus est sanctus vir Sindulfus ad locum, sibi a Deo paratum, ubi tunc plurima ostensa sunt prodigia. Nam præmodia quoque puella, a primo anno suæ nativitatis cæca, ipso itinere toto patris vecta recubans ulnis, ut ad januam nostri monasterii venit, extemplo lucem claram aspexit. Duo provectæ ætatis fratres illuc venerunt germani, oculorum luce in uno anno privati: oratorium ingressi, statim ut in orationem se dederunt, oculi eorum pro lacrymis cruorem fluxerunt, atque sanctissimi Sindulfi sepulchrum nova luce viderunt. Quæ pertulit quædam Deo sacrata verbis aggredior referre paucis. Hæc nostrum ut deduceret sancti Sindulfi corpus ad monasterium suis votum fecit cum sociis. Medio itaque peracto itinere, dixit ut reverterent ad propria, quia minime patefieret monasterii janua: reliquæ tetenderunt infatigabiliter iter, quod cœperant, ipsa vero reversa est ad locum proprium. Illico ut pervenit ad cellulæ statum *, contractis genibus ac plantis, poplites cœpit habere pro pedibus, atque ipsius brachia obriguerunt tam accerrime, ut vix buccellam panis afferrent. Igitur plaustro subvecta invecta infeliciter * ad præfatum adducta est cœnobium, ibique diu in hac ægritudine morata, tamquam * pristinæ est sanitati meritis beati Sindulfi restituta n.

ANNOTATA.

a Quamvis passim in hac Vita lectio Mabilloniana Nicasiano codici præferenda mihi videatur, hic tamen magis Nicasianam probo, tum quia accuratior est virtutum gradatio; tum non de castitate, sed de charitate dicitur esse vinculum perfectionis, Coloss. III, 14.

b In Commentario prævio, num. 6, jam indicavimus, probabilius S. Sindulphum sacerdotio initiatum fuisse, antequam terram patriam relinqueret,quamvis contrarium innuere videatur Rhemense Breviarium.

c Alsontia (hodie Aussonce, dept. Ardennes Arrond. de Rhetel) vicus est, qui S. Sindulphum patronum habet, quemadmodum duo alii vici, nempe Altumvillare (Hautvilliers) et Villare Turnosum (Villers-le-Tourneur, dept Ardennes, arrond. de Rhetel).

d Hic textus satis aperte insinuat Sanctum nostrum in proposito solitudinis colendæ perseverasse usque ad mortem; licet semel accolis Alsontiæ manifestatus, magnam sanctitatis opinionem excitarit, atque adeo spiritualis illis adjutor fuerit, imo temporariam operam impenderit, non facile tamen crediderim S. Sindulphum parochi officium ordinarium implevisse. Cfr. Comm. præv. num. 6.

e Hæc verba et quæ sequuntur, unicam nobis notitiam præbent ad definiendum utcumque tempus obitus S. Sindulphi: etenim ejus adventum in pagum Rhemensem circa annum Christi 567 contigisse affirmat Sigebertus Gemblacensis; ex diuturna porro mora in eremo Alsontina, mortem Sancti usque ad initium sæculi VII procrastinandam diximus, Commentarii prævii, num. 5.

f Tam implexus est horum versuum sensus, utillum explicari non aggredior: quid enim sibi volunt illi testes seu missi pontificesque? quid sublimis chorus refuga labente relucet? Num forsan epitaphium tritum, scribentium imperitia adulteratum ad nos pervenit? Nihil equidem habeo, quod respondeam: certe manuscriptum monasterii S. Huberti totum illud omittit, nulloque verbo interposito, phrasim de meritis exsultantibus connectit cum sequentibus: Transiit autem Beatus confessor Christi etc.

g Jam sæpius sermo fuit de monasterio Altivillarensi ejusque fundatione, confer quæ diximus in Vita S. Bercharii abbatis ad diem XVI Octobris [Act. SS. t. VII Oct., p. 993. n. 34 et p. 1015, not. d.] .

h Joannes Mabillon, acturus de translatione S. Sindulphi [Act. SS. O. S. Ben. sæc. IV, part. II, p. 153.] , dicit Almannum eamdem litteris mandasse, sed modo adeo exili atque jejuno, ut ejus libellum integrum exhibere non videatur operæ pretium: quapropter opportunius judicat rei gestæ narrationem ex Frodoardi Hist. Rhemensi, lib. II, cap. IX [Biblioth. Max. Patt., t. XVII, p. 537.] , mutuari: nobis tamen, qui antiquiores scriptores recentioribus præferendos professi sumus, Almanni lucubratio minime omittenda videtur: maxime quia ex hac suam scriptionem huasit Frodoardus; et cæterum Altivillariensis monachiopusculum, licet librariorum oscitantia luxatum, suis est numeris absolutum, apteque cohæret. Quaod vero attinet prolixius opus cum quodam rythmo polite descriptum, id quidem nuspiam mihi occurrit.

i Hanc villam Spidam appellat Flodoardus in Historia Rhemensi, lib. I, cap. IX [Ibidem, l. c.] , qui cœterum aliud non facit, quam Almannum presse sequi. Est Spida (hodie Epoye dept Marne, arrond. de Rheims, cant. de Bourgogne) villa, sita ad rivulum cognominem, qui in Sapiam (la Suippe) influit.

k Scilicet ad ecclesiam cathedralem Rhemensem, sub patrocinio Beatæ Dei Genitricis hodiedum etiam dedicatam.

l Celebre olim Rhemense archimonasterium Ordinis S. Benedicti, cujus templum hodie facta est una ex tribus primariis parochialibus ecclesiis civitatis [Cfr Gall. Christ., t. IX, col. 219.] .

m Avennacum, quod ab Avenis Avenacum scribendum dicit Gallia Christiana [Ibid., col. 277.] , hodie Avenay, est parochia ruralis diœcesis Rhemensis (arrond. de Rheims, cant. d'Ay). Erat istic celebre monasterium puellare, cui præerant abbatissæ ex nobilissimis Galliæ familiis oriundæ, quodque vicissitudine sæculi elapsi interiit.

n Totus hic locus, qui de sanctimoniali tractat, omnino luxatus est; quocirca in margine apposuimus aliquas correctiones, quæ sensum sanant. Flodoardus autem rem ita narrat [Bibliot., t. XVII. p. 537.] : Quædam Deo sacrata votum habuit cum sociis, ut iret ad locum pignoris (seu sepulchri S. Sindulphi): quæ de itinere medio, cæteris iter peragentibus cœptum, reversa, ut ad suæ locum cellulæ pervenit, poplitibus brachiisque contracta, diriguit. Postea plaustro ad præfatum devecta cœnobium, postquam aliquamdiu ibidem in hac est ægritudim remorata, exsultat tandem pristina sibi sospitate redhibita.

* tam

* operibus

* castitas

* add. que

* charitas

* Dominum

* l Angelo reserante iter

* add. arida

* enim

* add. Beatus

* deest in

* Christi

* exitistentes

* medio

* hæc.

* add. Beatus

* erudiebat

* add. erat

* ut plurimi eorum

* ut hic

* deest maxime

* deest in

* add. floribus

* mille

* ut

* nosceret

* deest ad

* pietatis

* deest mentis

* eontendebat

* add. jam

* deest Christi

* multis

* add. vir

* præposuit

* deest data

* deest et dari meruisse approbo

* deest et

* nostrarum

* add semper

* add. sanctum

* cantantibus

* virgineum

* canit

* cœlestem?

* stratum?

* feliciter?

* tandem?

DE S. FINTANO CORACH, EPISCOPO CLONFERTENSI, ET DE S. FINTANO MOELDUBH, ABBATE IN CLONENAGH, IN HIBERNIA.

AD FINEM SÆCULI VI ET ANNO 625.

SYLLOGE HISTORICA.
Utriusque S. Fintani ætas, munia et loca, quæ incoluisse traduntur.

Fintanus Corach, conf. in Hibernia (S.)
Fintanus Moeldubh, conf. in Hibernia (S.)

V. D. B.

[Quare de utroque S. Fintano hac die agatur.] S. Fintani Corach memoria celebratur in omnibus antiquis Festilogiis ad dien XXI Februarii; ad quam Colganus [Vit. SS. Hiberniæ, t. I, p. 385.] Syllogen de eo dedit. Quum autem ibidem dixisset fieri posse ut S. Fintanus Corach unus idemque esset ac S. Fintanus Moeldubh, qui die XX Octobris colitur; decessores nostri omiserunt de S. Fintano Corach ad diem XXI Februarii agere, et quæ de utroque Fintano reperirentur ad præsentem diem differenda judicarunt [Cfr Act. SS., t. III Febr., p. 235.] : quocirca hæc jam nos manet sparta; quam ita adornare conabimur, ut prius referamus quæ alterutri tribuuntur gesta, et deinde dispiciamus an in unum virum sint confundendi.

[2] [S. Fintanus Moeldubh succedit S. Fintano Gabhreni] Initium ducamus a S. Fintano Moeldubh, quod certiora de eo narrantur. Colganus [Ad XVII Febr., t. I, p. 356.] , texens catalogum abbatum monasterii de Cluain-edhnech, hæc exhibet: S. Columba, Crimthanni filius, primus abbas de Cluain-edhnech et postea primus abbas de Tyrrdaglas, obiit anno 548. — S. Fintanus filius Gabhreni, abbas de Cluain-edhnech, floruit anno 560, et decessit XVII Februarii. — S. Fintanus, cognomento Moeldubius, abbas de Cluain-eidhnech, obiit anno 625. — S. Fintanus, cognomento Corach, episcopus Cluain-fertensis et abbas de Cluain-eidnech, XXI Februarii. — S. Munna, filius Tulchani, qui et Fintanus dicitur, episcopus et abbas de Cluain-edhnech, obiit anno 634, XXI Octobris. Secundum hanc itaque chronotaxin S. Fintanus Moeldubh successit S. Fintano Gabhreni filio: et quidem recte, quum in hujus Vita [Act. SS., t. III Febr., p. 20, n. 26; Act SS. Hibern., t. I, p. 353, n. 54.] ad calcem legatur: Cum ergo exitus ejus advenisset, vocavit ad se populum suum, sciens diem obitus sui; et cum licentia et benedictione fratrum et sanctorum, qui convenerant ad ipsum sanctum patrem visitandum, constituit ipse in loco et in sede sua post se virum, genere nobilem et moribus, Fintanum Mældubhium eodem nomine nominatum.

[3] [in administrando monasterio de Clonenagh et moritur anno 625.] Priusquam autem procedamus longius, vestigia aliquantisper relegenda videntur. Monasterium de Cluain-edhnech dicitur etiam Cluain-ednach, Cluainenagh et vulgo Clonenagh. Situm erat in baronatu Maryborough, in agro Reginæ, in Lagenia, anno 938 vastatum fuit a Danis, et dein sæpius restitutum multasque iterum injurias passum; atque etiam nunc parœcia catholica titulum abbatiæ retinet [Cfr Lanigan. eccl. Hist. of Ireland, t. II, p. 62 et 64, t. III. p. 374 et seq.; Lewis, Topogr. dict. of Ireland, V° Clonenagh; Carliste, Topogr. dict. of Ireland, V° Clonenagh.] . Quandonam autem S. Fintanus Moeldubh ibidem abbas factus fuerit erui potest ex tempore obitus decessoris sui S. Fintani Gabhreni, qui ante S. Columbam abbatem Hiensem [Cfr Colganus, t. I, p. 355, n. 26; Act. SS., t. III Febr., p. 16, n. 5; Lanigan, t. II, p. 245 et 247.] , id est ante 597 [T. I, p. 355, n. 27.] , vita functus videtur. Mortem S. Fintani Moeldubh consignat Colganus, Chronicum Cluanense secutus, ad annum 625. Archdallium, plurimum in his a vero aberrantem multaque inter se confundentem, castigat Lanigan [T. II, p. 231 et seq.] ; sed satis nobis fuerit monuisse lectorem cavendum sibi esse ab illo scriptore, ubi de monasterio Cluain-edhnech disserit.

[4] [Videtur magister fuisse S. Fechini] Reliqua, quæ de S. Fintano Moeldubh innotescunt, ex Martyrologiis Hibernicis hauriuntur. Apographum Martyrologii Dumgalensis, quod in bibliotheca regia Bruxellensi seu Burgundica asservatur, filium eum facit Amalgadii. Marianus et Ængussius auctus [Ap. Colganum, t. I, p. 355, n. 27.] scribunt eum natum in provincia Momoniæ (Munster); Martyrologium Casselense [Ibid., l. c.] locum magis determinat, tradens eum fuisse de regione Eoghanacht Cassil; quem locum in vicinia civitatis archiepiscopalis Casseliæ ad septentrionem collocat Lanigan [T. II, p. 231.] . Idem Casselense Martyrologium testatur eum institutorem fuisse S. Fechini, abbatis scilicet Fovarensis; quod satis convenit cum priori S. Fechini Vita, in qua hic Sanctus legitur prius erudiendus datus S. Nathineo, et inferius [Ap. Colganum ad 20 Januar., t. I. p. 130.] : Post hæc bonæ indolis puer ad sanctum alium virum discendi desiderio inspiratus pervenit. Cumque idem vir Dei de adventu tanti discipuli exultasset, atque eum in obsequio humilitatis comprobare vellet, cujusdam agri herbosi curam ei commisit, ut illibate ab animalibus custodiret. Quoniam S. Ængussius auctus et Martyrologium Casselense S. Fechinum discipulum faciunt S. Kyerani Cluanensis, æstimat Colganus [Ibid., t. I. p. 140. n. 8.] in recitato Vitæ loco de S. Kyerano agi, licet hinc sequatur S. Fechinum ad annum ætatis 130 pervenisse. Sed explodit jure merito hanc fabulam Lanigan [T. III. p. 46.] ; cui multo verisimilius videtur S. Fintanus Moeldubh secundus S. Fechini magister fuisse. Plura de ejus gestis non reperio.

[5] [colitur die XX Octobris in Dermach, in regione Yduach, cujus situs investigatur.] Ejus natalis, inquit Colganus [T. I, p. 355, n. 27.] , celebratur in ecclesia de Dermagh in regine Yduach, XX Octobris juxta S. Ængussium, Marianum, Martyrologium Tamlactense et Calendarium Casselense. Alibi [T. I, p. 359, n. 14.] distinguit idem Colganus tres Dermacenses ecclesias: unam in Arteach, regione Connaciæ, sitam, et dictam Dermaigia de Cuil-chaouna, de qua mentio fit in Actis S. Cormaci, episcopi Athtrumensis et dein Armachani [Ibid., loc. cit.] ; secundam in Lagenia, in regione de Fera-keall, seu in finibus Mediæ australis et comitatus Regis et baronatuum Moycashel et Ballincowen, olim dictam Dermagh, Dairmagh, Anglis Durogh [Ibid., t. II, p. 506.] , Durrow seu Dervagh [Lewis et Carlisle. V° Durrow.] , et abbatia a S. Columba fundata [Cfr Colganus. t. II, p. 506 et seq. et Act. SS., t. II Junii, p. 183, 201 et seq.] celeberrimam; tertiam in regione de Yduach, in qua S. Fintanus Moeldubh cultus fuisse legitur. Yduach autem, quæ et Hiduach a Colgano scribitur, videtur esse Idogh; quam regionem notatam reperio in antiquis Mappis geographicis, quas typographus Amstelodamensis Bleau inseruit descriptioni Hiberniæ Camdeni [Cfr p. 15 et seqq. Mappæ Lageniæ et Baronatus Idroniæ.] ; respondet vero ei parti comitatus Carlow, quam nunc Idrone West appellamus. Quæ conveniunt cum his quæ habent apographum Dungallense et Colganus [T. I, p. 355] , statuentes Hiduach, in Ostrigia (id est Ossoria [Beauford, Ancient topog. of Ireland, ap. Vallancey, Collectanea de rebus Hibern., t. III, p. 403; Thomas de Burgo, Hibernia Domin., p. 297. n. f.] ) septentrionali. Verumtamen fatendum est locum Dermagh mihi in hac parte non obviare in Mappis Lewisii, Gough, Blaeu et cl. v. Vander Maelen, quoniam forte Dermagh nunc minimus quidam vicus sit. Quocirca S. Fintani Moeldubh popularibus situm Dermaciæ accuratius determinandum relinquo.

[7] [Ex Festilogiis parum recte deduxisse videtur Colganus S. Fintanum Corach præfuisse Leamchuill, incerto loco,] Quæ vero de S. Fintano Corach traduntur, repetuntur fere omnia ex his, quæ habent Festilogia Hibernica ad diem XXI Februarii; quæ idcirco præmisisse juvabit. S. Ængusius itaque ad hanc diem: Solemnitas Fintani, post contemptum mundum; Martyrologium Tamlactense: Fintani Corach in Lemchuill vel Cluaineidhnech; Calendarium Casselense: Fintanus Corach quiescit in Leamchuill inter Hyduach et Laigis, vel in Cluainaitchin, vel in Cluainferta Brendani. Dicitur autem Corach, quia peregrinaturus sponsores dedit se aut vivum aut mortuum reversurum; Marianus Gormannus: Fintanus Corach, episcopus de Cluanferta Brendani; est etiam in Cluaineidhnech; Martyrologium Dungalense iisdem utitur verbis: quæ omnia collegit Colganus [T. I. p. 385, n. 14.] , hinc deducens S. Fintanum Corach omnes rexisse ecclesias, in quibus eum quiescere vel esse hæ memoriæ Martyrologicæ perhibent. Ecce ut exorditur: S. Fintani, cognomento Corach, meminerunt domestici passim hagiographi: et licet nullus, quæ licuit videre, produxerit Acta; ea tamen multi paucis tradunt de ipso, quæ eum virum gravibus functionibus et eximia vitæ sanctitate celebrem satis indicant: non solum enim in abbatis officio, sed et in pontificali dignitate annis multis curam gessisse animarum, pluresque successive legitur rexisse ecclesias. Verum hæc secundum dicenda accipiat lector. Prima fuit, sic pergit Colganus, ecclesia de Leamchuill in Lagenia in confinibus regionum Laigisiæ et Hui-duach sita; quod assertum repetitur ex Kalendariis Casselensi et Tamlactensi, tradentibus eum vel in Leamchuill vel alibi quiescere: quam conclusionem ab erudito Lanigan [T. II, p. 303.] admissam fuisse jure merito mirandum est, dum certe Cathaldus Maguirius, tribus sæculis anterior [W. Nicolson. Irish Histor. Library, p. 37 et seq] , vocabulum quiescere aut esse de reliquiis intellexerit [Cfr Colganus, t. I. p. 385, n. 14.] . Miror insuper ad diem XVI Novembris prodire apud Colganum [T. I. p. 355. cap. I.] S. Fintanum de Leamchuill, qui tamquam alius exhibetur: adeo ut, quum video Martyrologos jam uni jam alteri loco assignare S. Fintani Corach corpus, subeat mihi in mentem, plura de hoc prædicari quæ ad alios Fintanos pertineant. Utut est Leamchuill fuit olim episcopalis sedes, quandoquidem olim die XIII Januarii colebatur S. Conannus seu Mochonna episcopus Lemchallensis [Ibid., p. 60, n. 2.] ; ast de ejus situ variæ circumferuntur sententiæ. Archdall id reponit in ea comitatus Reginæ meridionali parte, quæ finitima est baronatui de Fassaghdining in comitatu Kilkenny [Cfr Lanigan., t. II, p. 305.] ; unde proxima foret pristino Dermacensi S. Columbæ monasterio, nunc Durrow dicto; de quo verbum fecimus num. 5. Contra Carlisle [Top. Dict. of Ireland, V° Leamchuill.] situm ejus assignat in parte septentrionali comitatus Reginæ, videlicet in baronatu Portnehinch; Lewisio placuit locum hunc intactum relinquere. Neque nos pares sumus definiendo accurate ejus situi. Ex Kalendario Casselensi Leamchuil jacuisse inter Hyduach et Laighis tenendum est. Hyduach seu Idog cum præsente Idrone West convenire diximus, Laighis vero, seu Hy-laoighis aut Hy-leagh [W. Beauford, op. cit., p. 365.] complectebatur comitatum Regis, Leix seu partem meridionalem comitatus Reginæ et nonnullos alios agros, huc non facientes: adeo ut Leamchuill jacuerit oporteat in Slieumargue, nunc ad comitatum Reginæ spectante, inter rivos Douglas et Barrow et montes Comer; quæ sententia proxime Archdallii asserto accedit; quum Fassaghdining adjaceat Slieumargue.

[7] [item monasterio de Clonenagh; fuit hic Sanctus episcopus Clonfertensis;] Secunda ecclesia, quam secundum Colganum [T. I, p. 385.] rexerit S. Fintanus Corach, nobile est monasterium de Cluain-ednech in prædictæ Lagisiæ regione jacens: in quo vel id vita egisse vel post mortem jacuisse constat; licet et plures alii ejusdem nominis et non disparis sanctitatis prælati ibidem floruisse constet. Atque hæc iterum erui a se posse arbitratur Colganus ex Mariano Gormano et ex Martyrologiis Dungallensi et Tamlactensi, num. 7 adductis: an vero hæc inde sequantur, ex ipsis documentis dispiciat lector. De monasterio Cluain-ednech, nunc vulgo Clonenagh, dictum est num. 3. Tertia ecclesia, quam a S. Fintano Corach administratam tradit Colganus [Ibid., loc. cit.] , fuit ecclesia de Cluainferta in Connacia; in qua duo erant a prima fundatione munia, abbatis nempe et episcopi: quæ ambo ipse legitur obiisse. Quæ colliguntur ex antiquis ad S. Aengussii Festilogium Scholiis, in quibus ad diem XXI Februarii legitur [Cfr Colganus, t. I. p. 385, n. 7.] : Fintanus Corach, Senachus Garbh et Colmannus amicabilis filius Congelli erant tres Nigri Domini, successive unus post alterum in eadem abbatia succedentes. Nigros Dominos Benedictinos fuisse (prout suggerit Colganus) jure merito explodit Lanigan [T. II, p. 306, n. 22.] , quum nil certius sit quam multo tardius Benedictinos in Hiberniam introductos fuisse. Abbatiam vero, quæ hic memoratur, esse Cluainfertam seu Clonfert, liquet primo ex Quatuor Magistrorum Annalibus [Cfr Colganus, t. I, p. 385, n. 6.] : Anno 620 Senachus, cognomento Garbh, abbas de Cluanferta Brenaind, obiit; deinde ex Mariano Gormano, qui S. Fintanum Corach episcopum de Cluanferta Brendani appellat [Cfr supra, n. 7.] ; atque hæc unica forte probanda notitia est, quam de S. Fintano Corach habeamus. Porro Clonfert, in Connacia, etiamnum est sedes episcopalis.

[8] [dubium est utrum habitarit in Cluainaitchin, incerto loco;] Quartam etiam ecclesiam, ait Colganus [T. I, p. 385.] , nempe de Cluainaitchin in Lagisia ab eo fundatam vel administratam alii indicant: in quæ verba animadvertit Lamgan [T. II, p. 306, n. 18.] se vehementer suspicari Cluainaitchin et Cluainedhnech (Clonenagh) inter se confundi; Kalendarium enim Casselense, quod illud obtrudit, mansionem in Cluainedhnech omittit; et vicissim pleraque, quæ hanc enuntiant, Cluainaitchin non novere: et quidem si admittas a S. Fintano Corach ecclesiam de Cluainaitchin rectam fuisse, non vero ecclesiam de Cluainedhnech, facilius curret chronotaxis; secus enim quomodo hæc inter se conciliari poterunt: S. Fintanum Moeldubh, anno 626 mortuum, præcessisse in administrando Cluainedhnech S. Fintano Corach: et eumdem S. Fintanum Corach in sede Clonfertensi præcessisse S. Senacho Garbh, anno 620 vita functo? Secundum hanc animadversionem expungendus est S. Fintanus Corach ex catalogo abbatum de Cluainednech, num. 2 recitato, et parum probabilis fit conjectura Colgani [T. I, p. 385.] , credentis S. Fintanum Corach, vel, abdicata cura de Cluainaitchin, ad monasterium de Cluainedhnech juxta sua promissa (ut suggerit Kalendarium Casselense) reversum esse, vel saltem ibi sepultum. Porro Cluainaitchin in Lagesia situm fuisse docet Cathaldus Maguirius [Cfr Colganus, t. I, p. 385, n. 14.] ; ubi vero locorum frustra quæres. Cæterum videat iterum lector an ex eo quod S. Fintanus in Cluainaitchin quiescere dicatur, ut in aliis multis locis, colligi queat ab eo hanc administratam fuisse ecclesiam.

[9] [traduutur de eo plura alia incerta.] Annis centum triginta quinque vixisse Fintanum Corach psalmos continuo cantando juxta fontis marginem ex S. Aengussio tradit Colganus [Ibid., n. 12.] . Verum an hi centum et triginta anni, S. Fintano Corach adscripti, magis probandi sint quam eadem ætas, tributa S. Fechino, vehementer dubito. Quum vero, ut num. 7 vidimus, S. Senacho Garbh, anno 620 ad superos transgresso, præcessisse tradatur, hinc collegit Colganus [Ibid., p. 385.] eum sub finem sæculi VI floruisse; neque est cur dissentiamus. De cognomento Corach monet et hæc Colganus: Vox Corach, inquit, in patrio idiomate sub diversa ratione plura denotat, nunc volubilem, nunc sponsorem, nunc melodem seu modulatorem significans. Unde quia vel locum mansionis et regiminis sæpius mutavit, vel quia dicto jam modo spopondit se ad pristinum locum reversurum; vel quia modum psallendi seu laudes divinas persolvendi priscis monachis consuetum mutavit novumque canendi modum introduxit, ut dubitanter indicat Maguirius ad diem XXI Februrii [Ibid., n. 11.] , vel insuper quia scrinia, in quibus ejus jacent reliquiæ, visa sunt miraculose se movere, ut idem Maguirius suggerit [Ibid., n. 14.] . Atque hæc a me potius recitari, ut norit lector quæ de S. Fintano Corach scripta fuerint, quam ut hæc inter res historicas recenseat, vix operæ pretium est monere.

[10] [S. Fintanus Corach et S. Fintanus Moeldubh sunt diversi.] Porro quod initio quærebamus sitne unus idemque Sanctus S. Fintanus Corach et S. Fintanus Moeldubh, dispiciendum superest. Eruditissimus Lanigan [T. II, p. 305, n. 17.] aperte negat, quoniam alter die XXI Februarii colitur, alter die XX Octobris; quod argumentum maximi sane ponderis est. Adde cognomina Moeldubh et Corach diversissima esse. Quod autem ait Colganus [T. I, p. 385, n. 3.] , eodem loco, eodem nomine, et eodem tempore eumdem Sanctum satis indicari, meminit sane lector valde dubium esse utrum S. Fintanus Corach in Cluainedhnech versatus fuerit; dein alterum anno 625 obiisse, alterum vero diu ante; et demum Fintani nomen apud Hibernos valde vulgare fuisse, ita ut Colganus [T. I, p. 355.] ipse catalogum texuerit viginti quatuor Sanctorum, quibus Fintani esset nomen.

DE B. SONNATIO, ARCHIEPISCOPO REMENSI IN GALLIA.

ANTE AN. 633.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
B. Sonnatii cultus periit; ejus corpus transfertur; concilium celebrat; fines regni Dagoberti, Austrasiæ regis; statuta B. Sonnatio tributa.

Sonnatius, episc. et conf. Remis in Gallia (B.)

V. D. B.

[B. Sonnacius, cujus corpus anno 1204 translatum fuit,] Saussayus in supplemento ad Martyrologium suum Gallicanum celebrat præsenti die memoriam B. Sonnatii Remensis metropolitæ; sed aliis minoris formæ typis usus, neque addito Sancti aut Beati titulo, indicare videtur sibi de cultu non constare; verumtamen initium aliquod ejus cultui datum fuisse eumque inter Beatos relatum, non est quod ambigamus. Quocirca, licet numquam plurimum ejus cultus floruisse videatur adeoque cum sacris ejus ossibus interierit jam pridem, non minor de eo dicendi est ratio, quam de tot Martyribus, quorum sola ex Hieronymianis fastis nomina innotescunt. Ante omnia itaque dicendum est de ecclesiasticis eidem tributis honoribus. De his autem non alium testem habemus præter Democharem, (cujus Gallicum nomen Antonius de Mouchy), virum gravem, doctorem et professorem Sorbonensem, et in concilio Tridentino laudatum theologum. Tradit autem ipse, et secundum eum Marlotus [Metropolis Remensis Hist., lib. II, cap. XXXI, t. I, p. 247.] et Gallia Christiana [T. IX, col. 19.] elapso plurium annorum curriculo, Deum, miraculis in tumulo coruscantibus, sanctitatem ipsius mundo revelasse, temporibus præsertim Raynaldi (II, qui sedit ab anno 1124 ad 1138), Samsonis, (qui successit usque ad annum 1161) et Henrici, (qui diem obiit anno 1175), archiepiscoporum, sacraque ejusdem ossa ab ecclesia S. Remigii ad cathedralem fuisse translata IV Novembris anni 1204, elevationis, pompam Widone Cardinale Prævestino (et simul electo Remensi archiepiscopo [Leonardus Cecconi, Storia di Palestrina, lib. IV, cap. II, p. 257] ) celebrante, ast hæc paulo post fortuito incendio, quo deformata ecclesia, cum ingenti supellectile periisse. Sæculo itaque XII et XIII floruit B. Sonnacii cultus; unde nil mirum si nulla hujus venerationis vestigia apud Flodoardum appareant.

[2] [episcopus factus ante annum 613, et verisimiliter multis annis ante,] Omnia fere, quæ de B. Sonnatio innotescunt, tradita fuere posteris a Flodoardo, ecclesiæ Remensis historico; neque hæc multa sunt numero, aut gravibus disquisitionibus sunt obnoxia. Quæritur tamen primo quo anno Remensem sedem conscenderit B. Sonnatius, secundo quo eam, ad superos transiens, vacuam reliquerit, et tertio demum quo anno frequentissimam celebrarit synodum. De ejus episcopatus initiis variæ circumferuntur opiniones. Cointius [Annal. eccl. Franc. ad an. 593, n. 13 et 14, t. II, p. 406.] hanc texit chronologiam: Romulfus, B. Sonnatii decessor, ex S. Gregorio Turonensi [Hist. eccl. Franc., lib. X, cap. X et XIX, ap. D. Bouquet, t I, p. 368 et 376.] sedem Remensem conscendit anno Childeberti regis decimoquinto, Guntchramni undetricesimo, id est Christi quingentesimo nonagesimo: neque de his ulla est disputatio propter certam S. Gregorii auctoritatem. VII Kal. Junias, indictione undecima, seu anno 593, ob pseudoprivilegium Medardense, datum hoc tempore, superstitem volunt. Ast hæc nullius frugis, quum omnes conveniant, etiam ii quibus probatur hoc privilegium, subscriptiones, quas inter Romulfi nomen venit, esse commentitias [Cfr Bréquigny et du Theil, diplom, t. I, p. 88 et seqq.] . Neque majoris pretii est Chenutii assertum Romulfum tres annos Remis sedisse, quum nullo antiquo testimonio id nitatur. Marlotus [Metrop. Rem. Hist, lib. II, cap. XXVI, t. I, p. 233.] Romulfo tribuit sex aut septem annos regiminis; verum ex mera conjectura, quum ipse continuo post fateatur ignorari ejus depositionis annum. Albericus Trium Fontium [Ap. Leibnitzium, Access. hist., t. II, p. 49.] ad annum 626 scribit: Remis episcopo Romulfo successit Sonacius; verum ad hunc annum videtur retulisse istam successionem, non quod tunc facta esset, sed quod dicendum ei esset de concilio Remensi circa hoc tempus habito: cæterum certum est B. Sonnatium sat diu ante cathedra Remensi potitum esse. Autumat Marlotus [T. I, p. 233.] aliique Romulfum obiisse ante finem anni 596 seu tempore Childeberti regis Austrasiorum, quod hic, teste Flodoardo [Hist. Rem. eccles., lib. II, cap. XIV, Bibl. PP. Max., t. XVII, p. 533.] , sua auctoritate ejus testamentum probavit. Argumentum non omnino inane est, licet fieri potuerit, (ut recte animadvertit Gallia Christiana [T. IX, col. 18.] ), ut Childeberto post concessum privilegium Romulfus superfuerit. Nullus itaque certus limes suscepti a B. Sonnatio episcopatus figi potest, præterquam quod, episcopus jam creatus, res quasdam cum Brunechilde commutavit, ut testem habemus Flodoardum [Lib. II, cap. V, p. 535.] : quod factum sit oportet ante messem anni 613; quo tempore Brunechildis obiit [Cfr Gebhardus, Reg. Franc. Merov., p. 72.] .

[3] [obiit ante annum 633;] De anno obitus B. Sonnatii non minor inter scriptores pugna. Cointius [Ad an. 631, n. 14, t. II. p. 841.] statuit annum 631; Marlotus [Lib. II, c. XXXI, t. I, p. 247.] annum 633; rem non definit Gallia Christiana [T. IX, col. 20.] . Verum ex gestis Leudegisili, B. Sonnatii successoris, limitem licet stabilire ultra quem hujus episcopatus extendi nequit. Leudegisilus nempe ordinavit S. Autbertum episcopum Cameracensem [Cfr Cointius ad an. 632, n. 9, t. III, p. 8. Gallia Christ., t. III, col. 6 et Act. SS. Belgii, t. III, p. 536.] , et quidem certo ante diem XV Januarii anni 638, quo Dagobertus, crebro ad sanctum Cameracensem præsulem venire solitus [Cfr Vit. S. Autberti, Act. SS. Belgii, t. III, p. 541.] , diem obiit [Cfr. Gebhardus, Reg. Fr. Merov., p. 116.] . Sed et ipso die XXI Martii anni 633 hanc ordinationem factam fuisse deduxit Cointius [Loc. sup cit.] ex eo quod ordinatio illa in Martyrologiis notatur ad XII Kal. Aprilis, quæ circa id tempus anno tantum 633 cum die Dominica, qua ordinationes celebrandæ erant, concurrit. Riveto [Hist. litt. de France, t. III. p. 539.] tamen B. Sonnatii mors ante annum 628 consignanda videtur, quoniam ejus successor tempore Dagoberti episcopium rexisse a Flodoardo [Lib. II, cap. VI. Bibl. M. PP., t. XVII, p. 535.] traditur. Verum hinc non elicitur eum Remensi cathedra potitum ante Dagoberti regnum, quod ab anno 628 ad diem XIX Januarii anni 638 duravit; sed tantum quod per aliquot tempus intra hoc decennium episcopali munere functus est. Satis itaque nobis fuerit ante mensem Martium anni 633 B. Sonnatii mortem statuere. De die conveniunt omnes: Robertus [Gall. Christ., p. 118.] , fratres Sammarthani [Gall. Christ., t. I, p. 479.] , Marlotus [Lib. II, cap. XXXI, t. I, p. 247.] , Cointius [Ad an. 631, n. 14, t. II, p. 841.] et Gallia Christiana [T. IX, col. 19.] unanimes tradunt eum præsenti die obiisse; neque abludit Saussayus [Mart. Gall. suppl. ad 20 Oct.] , quem Marlotus falso accusat de relata B. Sonnatii morte ad diem XXV Octobris. Potuit eis facile ex obituario seu Kalendario hæc innotescere dies.

[4] [circa annum 625 celebravit concilium,] De tempore celebrati a B. Sonnatio concilii dictum fuit sæpius in opere nostro, maxime ad diem XVI Octobris in Commentario de S. Magnobodo [T. VII Oct., p. 738.] . Sirmundus [Concil. Gall., t. I, p. 479.] id celebratum dixerat anno 630; quod non placuit Labbeo [Conc., t. V, col. 1688 et 1693.] , Cointio [Ad an. 625, n. 14, t. II. p. 751.] , Mabillonio [Annal. Bened., t. I, p. 331 et seq.; Opp. posth., t. I, p. 440.] , Tusanno Du Plessis [Hist. de l'Égl. de Meaux, t. I, p. 623.] et plerisque aliis, annum 625 assignantibus. Argumenta, quibus nituntur, repetunt ex subscriptis nominibus S. Sulpicii Bituricensis, Senoci Elosani et S. Arnulfi Metensis. S. Sulpicius enim, ut ostendit Henschenius tum in Commentario de S. Amando [T. I Februarii, p. 830.] , tum in alio de S. Austregisilo [T. V Maji. p. 228.] , non potuit Bituricensis creari episcopus ante diem XX Maji anni 624, quo S. Austregisilus vita functus est: unde consequitur Remensem synodum post medium annum 624 coactam fuisse. Ex altera vero parte propter Senoci seu Sidoci Elosani episcopi præsentiam colligitur id factum ante hujus exilium; quod Fredegarius [Chronic., n. 54, ap. D. Bouquet, t. II, p. 434.] anno XLIII regni Chlotharii seu 626 illigat. Simile repetitur argumentum ex præsentia S. Arnulfi, qui episcopatum Metensem verisimilius mense Septembri anni 625 abdicasse videtur Boschio nostro [T. IV Julii, p. 429 et seq.] , licet aliis id ab eo factum anno 626 non displiceat. Certo itaque habitum est id concilium inter annum 624 et 626; et propter Boschii calculum valde probabile est id anno 626 non esse factum; manet itaque ut vel exeunte anno 624 vel ante mensem Septembrem anni 625 locum habuerit.

[5] [quo convenerunt e ditione Chlotarii II plures quam quadraginta episcopi,] Ut testis est Flodoardus, qui Acta habebat præ oculis, huic concilio interfuere quadraginta vel eo amplius Galliarum episcopi; quorum ipse, præter Sonnatium, quadraginta nomina recenset. Sex metropolitanos adfuisse statuit D. Ceillier [Aut. ecclés., t. XVIII, p. 789.] : Sonnatium Remensem concilii præsidem, Theodericum Lugdunensem, Sindulfum Viennensem, Sulpitium Bituricensem, Medegiselum Turonensem et Senocum Elosanensem. Ast complures alii interfuere, quorum sedes metropolitanæ aliquando fuere; verum disputatur utrum sæculo VII hoc fruerentur jure. Quocirca, ne longius excurrendum sit, malumus intactum relinquere quot huc convenerint archiepiscopi. Vult præterea Ceillier hanc synodum coactam fuisse ex episcopis, qui Chlotharium II regem habebant; etenim a Kalendis Martii anni 622 [Cfr Gebhardus, p. 114.] Chlotarius Dagobertum filium suum consortem regni fecerat eumque super Austrasios regem constituerat, retinens sibi quod Ardenna et Vosagus versus Neuster et Burgundiam excludebant. Ad quæ observavit sequentia Pagius [Fredegarius, Chron., c. XLVII, ap. D. Bouquet. t. II, p. 432.] : Itaque Austrasiæ regnum, Neustriam versus Ardenna silva, et Burgundiam versus Vosago monte sic circumscriptum multo minus quam antea patebat: Clotharius enim diœceses Remensem, Catalaunensem, Meldensem, Laudunensem et Cameracensem sibi retinuit cis Ligerim, cum multis aliis trans eum fluvium ac Rhodanum in Aquitania et in Provincia, quæ prioribus Austrasiæ regibus quondam paruerant. Similia jam antea scripserat Henschenius [Crit. ad an. 622, n. 11.] , notans insuper Arduennam hic eodem intelligi sensu, quo apud Cæsarem de B. G. lib. VI, cap. XXVI, scilicet ad Nervios usque extensam.

[6] [dum ditio Dagoberti diœcesi ferme Tullensi capiebatur.] Ego vero arbitrarer Dagoberti regnum vix ultra priscam diœcesim Tullensem (antequam scilicet diœcesis Nancejensis ex ea dissecta fuit) extensum fuisse; si enim probe considerentur Fredegarii verba, hos videntur indicare terminos; deinde interfuere Remensi concilio vicini omnes episcopi, Metensis, Trevirensis, Coloniensis, Laudunensis, Virdunensis, Cameracensis, Moguntinensis et Catalaunensis. Aberat autem Tullensis; et re quidem vera Tullum sub Dagoberti potestate fuisse testis est Fredegarius [De tribus Dagobertis, p. 24.] , narrans Godinum, Warnacharii majorisdomus filium, sibi male a Chlothario timentem, tergis versis ad Dagobertum regem perrexisse in Auster, et in ecclesia S. Apri, in Tullensi suburbio, regio timore perterritum, fecisse confugium. Prout ostendit Henschenius [Chron., cap. LIV, ap. Bouquet, t. II, p. 334.] ingens pars pristinæ provinciæ Bituricensis aliquando Austrasiæ adscripta fuit; aderant tamen Remensi synodo omnes hujus partis episcopi; unde satis liquet eos Dagoberto non fuisse obnoxios; neque magis Dagoberti regno adscripserim episcopos Provinciæ seu regionis Massiliensis, licet ex ea unus tantum episcopus Regiensis interfuerit synodo: nullus enim liber aditus fuisset Dagoberto a Tullo sua sede ad hunc Galliæ angulum; dein Vosagus constituitur a Fredegario tamquam limes meridionalis et orientalis regni Dagoberti; et præterea ex aliis Chlotharii regni partibus abfuere complures quoque episcopi: unde ex illorum absentia nullum certum argumentum. Atque ut hæc concludamus, ex dictis manifestum est nationale id fuisse concilium: eoque majoris ponderis, quod plures, qui ecclesiastico nunc fruuntur cultu, ei præsentes fuerint, et de maximi momenti rebus in eo sit actum. Quum autem decreta passim in collectiones conciliorum translata fuerint, prout ea posteris servavit Flodoardi cura, ea inferius omittemus.

[7] [B. Sonnatio tribuuntur etiam alia statuta,] Invenit Colvenerius in archivo Majoris Monasterii et appendicis loco ad Historiam Flodoardi edidit statuta synodalia ecclesiæ Remensis per Dominum Sonnatium; quæ hinc transierunt in Historiam Marloti et in Conciliorum collectiones. In hæc notavit Colvenerius sequentia [Act. SS., t. I Febr., p. 210 et seq. a n. 22 ad 26.] : Etsi enim sint in his quædam, quæ non videntur recolere antiquitatem: ut quod titulus PASTORIS tribuat parochis, qui ætate Sonnatii et multo post PRESBYTERI tantum aut SACERDOTES solent appellari: quod item festum Nativitatis B. Mariæ inter festa celebranda absque omni opere forensi reponat, quod in his partibus non videtur tam antiquum fuisse, quandoquidem Fulbertus Carnotensis, qui vixit anno 1017, id primum in Gallia celebrasse dicatur, si Demochari credimus. Verum facile potuit fieri, ut loco presbyteri a recentiori aliquo positum sit nomen pastoris, et festum illud ab aliquo forte adjectum. Scribit tamen S. Hildephonsus (qui eadem ætate vixit cum Sonnatio) in libro de virginitate et parturitione B. Mariæ Nativitatem ejus ex auctoritate totius ecclesiæ celebrari et venerari. Sunt his statutis similia quæ scribit Jesse, Ambianensis episcopus in epistola ad sacerdotes suæ diœcesis et constitutio Riculfi episcopi, quæ cum Hincmari opusculis edidit Joannes Cordesius.

[8] [in quibus difficultatem facessunt nomen pastoris, datum parochis, festum Nativitatis B. M. V.] Calculo suo hæc probant Marlotus [Metrop. Rem., lib. II, cap. XXIX.] et Rivetus [Hist. litt. de France. t. III, p. 540.] , addentes pastoris titulum in altero concilio Remensi, de quo modo diximus, can. IV pro parochis æque ac pro episcopis venire: sed falso, ut ex verbis patet: Si qui hæretici adhuc esse suspicantur in Galliis, A PASTORIBUS ECCLESIÆ perquirantur; pastores ecclesiæ aperte sunt episcopi. Riveto tamen non placet argumentum ex libro de S. Ildephonsi, quoniam hæc scriptio potius anonymo sæculi IX tribuenda est; quocirca conatur difficultatem elidere, dicendo ex singulari forte pietate festum Nativitatis B. M. V. a B. Sonnacio celebrandum inductum fuisse. Pro more suo nonnulla docte collegit de hac festivitate R. D. Binterim [Denkwürdigk., t. V, part. I, p. 450 et seq.] , ex quibus sequitur hoc festum signari in antiquissimis sacramentariis SS. Gelasii et Gregorii; processionem hac die indictam fuisse a Sergio papa; librum seu sermonem de Virginitate B. M. V. erudita dissertatione Ludovici Andruzzi vindicatum fuisse S. Ildephonso; id tamen festum non venire inter festa, quæ cum operum servilium omissione celebrari jussit concilium Mogutinense anni 813, Ahyto Basileensis et S. Adelardus Corbejensis; sed inter festa in foro, quæ peragi præcepit Herardus Turonensis anno 858 et Rodulphus Bituricensis anno 847; sæculo autem X in Anglia quoque jam celebratum fuisse id festum videri. Hæc tamen non sufficere arbitramur ut difficultas sublata dicatur.

[9] [et fundationes Missarum pro mortuis:] Consurgit et alia difficultas ex canone 18, qui ita sonat: Suffragia defunctorum omnino servari præcipimus, et ne missarum solemnia præter fundatorum mentem alio modo convertantur: quæ quum sæculum VII non sapere aliqui dicerent, animadvertit Rivetus [Hist. litt., t. III, p. 540.] hoc sæculo fundationes multas fuisse factas, et proin fieri potuisse ut earum auctores certam præscripserint (quam vocant) intentionem. Quod Rivetus hanc dubitandi formam hic adhibeat in causa est Mabillonius, qui missarum stipendiis initium assignat sæculum VIII. Sed errasse in his doctissimum hunc virum jam in confesso est; adeoque stipendia hæc, intentiones privatas pro vivis et defunctis, et ipsas in hanc rem fundationes antiquissimas esse manifestissimum est ex his quæ eruditissime de his rebus disseruit laudatus R. D. Binterim [Denkw., t. IV, part. III, p. 376 et seqq.] . Concedendum itaque difficultatem ex canone XVIII esse vanam. Vana est item alia difficultas, scilicet nullam mentionem fieri a Flodoardo de his statutis; nam, ut recte observat Rivetus [Tom. cit., p. 540.] , multa alia fugerunt Flodoardi diligentiam. Quod autem a Colvenerio et secundum eum a Marloto et Riveto asseritur similia esse hæc statuta epistolæ Jesse Ambianensis et Constitutioni Riculfi, id ego non reperio; forma enim alia omnino est et multa in his omittuntur, quæ in statutis B. Sonnacio adscriptis attinguntur.

[10] [verum propterea non ei videntur abjudicanda.] Quid ergo de his judicandum? Imprimis hæc statuta sunt certo antiquiora concilio Lateranensi sub Alexandro III habito, in quo præter titulum beneficii admissus fuit titulus patrimonii, dum in his statutis, num. 12 præscribitur: Qui ad ordines promoveri volunt, habeant beneficium ad alimoniam sufficiens, idque ad examinationem virorum proborum et juratorum; ubi excluditur titulus patrimonii. Quin imo sæculo IX antiquiora habenda sunt, quum hoc ævo passim in Gallia in foro et in choro celebraretur festum Omnium Sanctorum; quod tamen in his statutis deest. Quod vero ad superstites difficultates attinet, nomen pastoris datum, ut volunt (nam id negari fors posset), parochis, æque pugnat cum usu sæculi IX et sequentium ac cum consuetudine sæculi VII; de qua re videri potest Nardi [Dei Parrochi, t. 1, p. 1 et seqq.] ; unde id argumentum nimium probare videtur. Superest difficultas ex festo Nativitatis B. Mariæ repetita; sed quum hoc festum sæculo VII certo ageretur in choro, quid ita mirum si aliquis archiepiscopus id in foro quoque observandum indixisset? Conveniunt quoque hæc statuta B. Sonnatio, in quantum ab archiepiscopo sunt condita: num. enim 19 legitur monitum ad episcopos suffraganeos: Sint episcopi fideles etc. Quod demum ultimum animadverti velim, quum ea legis, crederes (si verba et modum attendas) decreta sæculi XIV aut XV tibi obvia esse; et tamen certo, ut vidimus, multo antiquiora sunt; et quidem non arbitror ullum repertum in his iri verbum, quod exemplis sæculi VII aut VI non excusabis. Subibit et cogitatio hæc statuta alius forte esse Sonnatii; verum in indice conciliorum Labbe et in supplemento Mansi nullus homonymus occurrit. Quocirca non ausim ea abjudicare B. Sonnatio; quod nec ausi sunt Colvenerius, Marlotus, Rivetus et ipse Binterim, passim ea sub B. Sonnatii Remensis laudans.

[11] [Non transtulit S. Remigii corpus; ante episcopatum erat archidiaconus.] Contra inter B. Sonnatii gesta nequaquam referam translationem S. Remigii, quam anno 600 a B. Sonnacio fieri potuisse adstruit Gallia Christiana [T. IX, col. 18.] . Ostenderunt quippe decessores nostri [T. I Oct., p. 113.] hanc factam ante annum 585, et proin a Mapinio vel Ægidio Remensibus archiepiscopis. Reliquum sub Romulfo suo decessore archidiaconi munere fungebatur B. Sonnacius, ut testis est Flodoardus [Lib. II, cap. IV, Bib. M. PP., t. XVII, p. 533.] ; qui de Romulfi testamento loquens scribit: Cujus adhuc testamenti pagina in archivo Remensis ecclesiæ reservatur cum auctoritate Childeberti regis: qua petitus idem rex a præfato præsule per Sonnatium diaconum, virum venerabilem, hoc testamentum confirmare decrevit. Subdit et hæc alia æque ad B. Sonnacium ac ad Romulfum pertinentia [Ibid., loc. cit.] : Quasdam quoque res, a quibusdam pervasas, (Romulfus) apud regiam majestatem, agente præfato Sonnatio archidiacono, evindicasse reperitur, regiæ auctoritatis super his evindicationibus adhuc manentibus instrumentis. Superest ut reliqua B. Sonnatii gesta seorsim recitemus; prout hæc apud Flodoardum [Ibid., cap. V, p. 533 et seqq.] leguntur.

VITA B. SONNATII, REMENSIS ARCHIEPISCOPI,
Ex historia Remensis ecclesiæ Flodoardi.

Sonnatius, episc. et conf. Remis in Gallia (B.)

AUCTORE FLODOARDO.

[B. Sonnatius celebrat concilium,] Romulfum sequitur in episcopatu Sonnatius a, qui synodum celebrasse reperitur cum aliis quadraginta vel eo amplius Galliarum episcopis. Ubi etiam Sanctus Arnulfus, Metensium præsul, invenitur interfuisse, cum Theoderico Lugdunensi, Sindulfo Viennensi, Sulpitio Bituricensi, Medegiselo Turonensi, Senoco Elosanensi b, Leontio Xantonensi, Modoaldo Treverensi, Chuneberto Coloniensi, Richerio Senonensi, Donato Vesontionensi, Auspicio Augustidunensi; item Modoaldo Lingonensi, Ragneberto Bajocensi, Childoaldo Abrincatensi, Bertegiselo Carnotensi, Palladio Autissiodorensi, Gondoaldo Meldensi, Leudeberto Parisiacensi, Chainoalgo Lauduni Clavati, Godone Virdunensi, Ansarico Suessionensi, Claudio Rejensi c, Berthoaldo Cameracensi, Agomaro Silvanectensi, Cæsario Arvernensi, Vero Rutenensi, Agricola Gabalensi d, Lupoaldo Magontiacensi, Willegiselo Tholosano, Constantio Albiensi, Nammatio Egolemensi, Rustico Caturcensi, Auderico Auscensi, Emmone Aresetensi e, Felice Cathalaunensi, Hadoindo Cenomannensi, Magnebodo Andegavensi, Joanne Pictavensi, Leobardo Namnetico. In qua synodo multa leguntur utilia constituta f…

[2] [curat res temporales ecclesiæ suæ;] Præterea res ecclesiæ præfatus præsul domnus Sonnatius probabiliter ordinasse legitur, augens etiam episcopium, terris ac mancipiis dato pretio coemptis, quarum adhuc emptionum nonnulla reperiuntur monimenta. Quasdam quoque res, quas pravi quidam pervaserant, apud regiam majestatem, tam per seipsum, quam etiam per suos actores, Marco presbytero quoque legato suo causas agente, repetitas et obtentas ecclesiæ rite restituit. Colonias etiam villarum quarumdam episcopii dispositis ordinavit servitiis. Præcepta necnon regalia super ecclesiasticarum immunitate rerum, sed et traditionum quarumdam obtinuit firmitate. Sed et res invenitur quasdam cum regina Brunechilde commutasse pro utriusque partis opportunitate.

[3] [et testamentum condit, et multa legata pia facit.] Testamentum quoque rerum suarum condidit, in quo plura diversis donaria contulit ecclesiis. Basilicam tamen Beati Remisii g præcipue sibi hæredem instituit, ubi et sepulturam se habiturum delegit: ibique missorium h argenteum deauratum deputavit. Cochlearia quoque duodecim, et salareum, argenteum ac portionem suam de villari quodam cum mancipiis, vineis pratis cæterisque adjacentibus, et alia nonnulla, quæ se dato pretio meminit comparasse. Ad basilicam Sanctorum Timothei et Apollinaris i delegavit casas quasdam tam juxta ipsam ecclesiam quam infra civitatem. Ad basilicam Sancti Martini k, quem peculiarem patronum suum dicit, villam Mutationis, quam comparavit, ad integrum sicut a se possessa est tradidit. Insuper et aurum dedit, unde calix inibi fieret. Ad basilicam Sancti Juliani l recuperandum auri solidos V. Ad basilicam Sancti Nicasii m similiter solidos quinque. Ad basilicam Sancti Joannis n solidos V. Ad basilicam Sancti Sixti o, similiter in auro solidos tres. Ad basilicam Sancti Mauritii solidos III. Ad basilicam Sancti Medardi p solidos III. Ad monasterium puellarum q vineam in Germaniaco r sitam, cum quibusdam vasis ipsi basilicæ profuturis. Ad basilicam, quæ dicitur ad Apostolos s, auri solidos III, cum aliis munusculis unde calix fieret. Ad basilicam Sancti Petri t in civitate auri solidos III. Ad basilicam Sancti Theoderici u portionem suam de villa Germaniaco, cum mancipiis, vineis et cæteris ad ipsam pertinentibus: argentum quoque ad sepulcrum domni Theodulphi x fabricandum vel exornandum. Ad basilicam Sancti Viti y vas quoddam argenteum ad calicem faciendum et in auro solidos XV. Ad basilicam Sanctorum Martyrun Rufini et Valerii z in auro solidos XV. Ad basilicam Sanctorum Martyrum Crispini et Crispiniani aa auri solidos XV. Ad bb matriculam præterea sanctæ Remensis ecclesiæ nonnulla contulit donaria. Cæteris quoque matriculis vel congregationibus cc diversa delegavit munera. Quibusdam hæredum quoque suorum personis prædia quædam eo tenore dereliquit, ut ad loca Sanctorum a se destinata post eorum reverterentur decessum. Mancipia nonnulla libertate donavit, additisque ditavit peculiis. Quod viri Dei testamentum regalis præcepti reperitur pagina roboratum.

ANNOTATA.

a De B. Sonnatii nomine annotat Colvenerius, id in Ms. suo littera m signato fere scribi Sompnacius et interdum Sompniacius; in altero vero c indicato Sonnacius; in reliquis vero Sonnatius: quod retinuimus, quum communius sit, licet sincerum nomenvideatur Somnatius.

b Sedes Elosanensis seu Elusana olim metropolitana erat; destructa civitate, diœcesis ipsa conjuncta fuit cum Ausciensi, ad quam transierunt quoque metropoleos jura [Cfr Gallia Christ., t. I, col. 965 et seqq.] .

c Claudium Rejensem assignat Colvenerius diœcesi Rivensi (Rieux) in provincia Tolosana potius quam Regiensi (Riez) in provincia Aquensi; sed male: quum Rejus, Alebecum Rejorum Apollinarium, Colonia Rejorum antiquum sit nomen civitatis quæ postea Regium dicta est [Ibid., col. 388.] .

d Gabalensis sedes translata fuit postmodum Mimatum (Mende), primum in provincia Bituricensi, dein in Albiensi.

e Aresetensis, Arisidensis, Arisitiensis diœcesis ex quindecim constabat parœciis, et provincia Bituricensi capiebatur; prius adjecta fuit diœcesi Ruthenensi; a qua postea cum reliqua diœcesi Vabrensi desecta fuit et provinciæ ecclesiasticæ Albiensi adjuncta. Arisitium vero, pristina sedes episcopalis, præter vicum Arsat nulla alia sui reliquit vestigia [Cfr Cointius, ad an. 569, n. 26. t. II, p. 118; Expilly, Dict. Geogr. de France, V° Arsat.] .

f Sequuntur hic loci ipsa synodi statuta; de quibus pauca dicta fuere in Commentario prævio n. 6.

g Basilica S. Remigii est celeberrimum Remense monasterium S. Remigii; et quum vox basilica sæpius hic recurrat, meminerit lector hanc vulgo isto ævo apud Gallos monasterium indicare; de qua re a pluribus et sæpius disceptatum fuit. S. Remigii monasterium primitus fuit ædicula cœmeterialis, B. Christophoro sacra; quæ, per S. Remigii sepulturam illustrata, postea factum est amplissimum asceterium. Quum olim extra civitatis mœnia esset non secus ac reliqua cœmeteria, postea, quum civitatis ambitus ad meridiem accrevit, intra pomœrium jacuit [Cfr Gall. Christ., t. IX, col. 219 et seqq.] .

h Missorium, Vaissiaux a mettre viande pour table; ita Glossarium latino-gallicum Sangermanense. Plura alia refert Cangius, quæ eodem fere recidunt. Missorium videtur etiam aliquando rebus liquidis capiendis adhibitum fuisse; sed rarius.

i Basilica seu monasterium SS. Timothei et Apollinaris seu nude Timothei facta est postea ecclesia collegiata [Ibid., col. 177.] .

k Flodoardus [Lib. IV, cap. XLIX et L, Bibl. Max. PP., t. XVII, Pag. 617.] de cultu S. Martini in diœcesi Remensi hæc habet: In honore quoque B. Martini multæ circumquaque per totum circiter episcopium habentur ecclesiæ, divinis miraculis illustratæ, ad quæ neminem credimus enarranda sufficere. Et quidem ante ipsum S. Remigii episcopatum duæ Remis exstiterunt [Marlotus, Metr. Rem. Hist., lib. I, cap. XXXII, t. I, p. 109.] . In vico [Cfr de hoc vico Flodoardus, lib. IV, cap. XLVI, Bibl. M. PP., t. XVII, p. 616.] denique sancti Remigii, sic pergit Flodoardus, constat ecclesia hujus Beati Confessoris, quæ Clericorum olim fertur habuisse congregationem. In testamento B. Sonnatii verisimiliter de hoc loco mentio fit [Cfr Marlotus, lib. I, cap. XL, Vet. eccl. Nomenclatura, t. I, p. 131, n. 14.] ; quod initio fors fuerit monasterium, deinde in congregationem Clericorum seu Canonicorum abierit; nisi tamen Flodoardus per clericos intelligat monachos.

l Basilica S. Juliani repræsentatur verisimillime parœcia Remensi S. Juliani.

m Basilica seu monasterium S. Nicasii prius titulum habuit S. Agricolæ, et complurimum Remensium cineres accepit. Fuse illustratur in Gallia Christiana [T. IX, col. 203 et seqq.] .

n Marlotus et Gallia Christiana omittunt hanc S. Joannis basilicam seu monasterium. Crederem ejus locum fuisse ad dexteram abbatiæ S. Nicasii, ubi scilicet ecclesia S. Joannis cernitur in Mappula viæ Cæsareæ, quam habes apud Marlotum [Metr. Rem. Hist., lib. I, cap. XXI, t. I, p. 75; cfr t. I, p. 131, n. 12.] .

o Basilica S. Sixti nomen suum debet sepulturæ S. Sixti, qui ibidem non secus ac S. Sinicius, tumulatus fuit. Sæculo IX ineunte certe erat abbatia [Gall. Christ., t. IX, col. 175.] . Plura de hoc loco Flodaardus [Lib. I, cap. III, Bibl. M. Patr., t. XVII, p. 507.] tradens præter alia tempore B. Sonnatii decem aut duodecim Clericorum congregationem ibidem exstitisse; sed medio sæculo X unum tantum presbyterum.

p Omittit has SS. Mauritii et Medardi basilicas Gallia Christiana. Cernitur tamen S. Mauritii ædes parœcialis extra portam Basilicarem in præcitata Mappula. Eam memorant Expilly [Dict. Geogr. de France, v° Rheims.] et Martotus [T. I, p. 131, n. 9.] .

q Quod sit hoc monasterium puellarum determinari non posse videtur.

r Ad marginem annotat Colvenerius Germaniacum vulgo jam dici Germigny; qui vicus tribus fere leucis a Remis distat secundum dictionaria geographica Galliæ.

s Vel periit jam pridem hæc Apostolorum basilica, vel eadem est ac ecclesia S. Symphoriani [Marlotus, t. I, p. 130, n. 8.] , quæ initio templum cathedrale fuit Remense, titulum habens SS. Apostolorum; postea vero diaconia facta est cum nomine S. Symphoriani.

t Erant olim intra mœnia, seu, ut loquitur Flodoardus, infra civitatem duo S. Petri monasteria: alterum inferius, alterum superius. In Commentario de S. Balderico ad diem XVI Octobris [T. VII Octob., p. 912.] ostendimus hic agi de monasterio S. Petri superiori. Marlotus insinuare videtur potius hic donum fieri ecclesiæ S. Petri veteris, quæ curtis dominica in testamento S. Remigii appellatur, et præcipua Remensis parœcia fuit.

u Monasterium S. Theodorici in monte Or, tribus a Remis milliaribus, illustratum habes in Gallia Christiana [T. I, p. 130, n. 5.] .

x Domnus Theodulfus, vulgo S. Thiou, tertius S. Theodorici abbas, colitur die I Maji; ad quam in opere nostro ejus Acta illustrata fuere.

y Basilicæ S. Viti nulla monumenta superesse videntur.

z De SS. Rufino et Valerio, qui inter Galliarum apostolos habentur, dicemus ad diem, quo coluntur, XVI Novembris.

aa De basilica SS. Crispini et Crispiniani hæc habet Marlotus [T. IX, col. 180.] : Ecclesia SS. Crispini et Crispiniani ad portam Treviricam crucis erectione tantum cognoscitur. Olim ad eam fiebat statio.

bb Ante hanc ultimam donationem adjiciunt duo codices: Ad basilicam S. Medardi solidos quindecim: quæ omisimus, inquit Colvenerius, alia exemplaria secuti, quia supra de ecclesia S. Medardi dictum fuit.

cc Omittit fors Flodoardus harum basilicarum et monasteriorum nomina, quod in ea caderent quæ alibi disserit [T. I. p. 130, n 4.] : Plures denique apud nos quondam Sanctorum fuere basilicæ, sed et monasteria, quæ modo non haberi probatur

DE S. JOANNE III EPISC. CONF. COMI IN ITALIA.

POST AN. 650.

COMMENTARIUS HISTORICUS.
S. Joannis genus et ætas. Schismati Aquilejensi implicatur Comensis ecclesia.

Joannes III, episc. et conf. Comi in Italia (S.)

V. D. B.

Comum, civitas episcopalis regni Longobardici Veneti, [S. Joannes III, die XX Octobris a medio sæculo XVII Comi cultus,] viginti duos primos suos episcopos inter Sanctos recenset, licet ex eis olim duodecim ecclesiastico officio non honoraret; de qua re nonnulla quæsivit Limpenus noster in Sylloge de S. Victorino ad diem V Septembris [T. II Sept., p. 541.] . Verum circa medium sæculum XVII, Lazaro Caraffino episcopo, etiam de his duodecim [Ibid., l. c. cfr Tatti, Annali sacri della citta di Como, t. I, p. 571, not. f.] officia ecclesiastica celebrari cœperunt. In hac posteriori classe, quorum festa recentiora sunt, venit S. Joannes III [Tatti, t. I, p. 701.] . In Martyrologio Comensi Ludovici Tatti, in Hagiologio Italico Ferrarii et in Martyrologio Mediolanensi Petri Pauli Bosca ad præsentem diem, qua eum obiisse volunt, memoria recolitur. En ut ejus laudes celebrat Bosca: Novocomi Sancti Joannis, civis Mediolanensis, qui Novocomensem ecclesiam magna cum sanctitatis laude gubernavit. Juverit et his attexere encomium, quod apud Ughellum [Ital. sacr., t. V, col. 262.] obvium est, ut unico conspectu lector capiat, quid de eo disputetur: S. Joannes III Joanni subrogatur: hic e nobilissima Castillionea familia Comensis fuit, tametsi Antonius Beffa Negrinus illum Mediolanensem efficiat in libro elogiorum Castillionensis prosapiæ; qui cum pie sancteque Comensem ecclesiam administrasset usque ad annum 668, die XX mensis Octobris requievit in Domino, tumulatusque est in cathedrali. Hæc ille.

[2] [traditur de Castillionensi genere fuisse;] Disputant scilicet inter se Comenses et Mediolanenses de patria S. Joannis, quem utrique suum popularem fuisse contendunt. Utrique statuunt S. Joannem e gente Castillionensi ortum esse [Tatti, t. I, p. 697.] ; unde concludunt Mediolanenses eum suum esse civem, cum familia Castillionensis Mediolani habitaret; sed intercedunt Comenses, ostenduntque Castillionensem domum medio ævo per totam Insubriam, adeoque per Italiam et Galliam fuisse sparsam, quin imo viros e nobilissimo hoc genere, ad sæculum XIII pertinentes et Comi versatos, nomine designant [Ibid., p.698.] . Verum hæc disceptatio plane caduca est quum ante omnia stabiliendum fuisset S. Joannem e domo Castillionensi ortum esse; sed nulla omnino afferuntur in hanc rem vetera testimonia. Re quidem vera credidit hæc Franciscus Abundius Castellionensis, ab anno 1562 Bobiensis episcopus et dein cardinalis [Ciacconius et Oldoinus, Vit. RR. Pontif. et Card., t. III, col. 1560] , scripsitque in Catalogo virorum illustrium domus suæ [Tatti, t. I, p. 698.] : Joannes de Castiliono, Novocomensis episcopus, anno DCXXXV. Verum hæc obtrusa fuerunt nobilissimæ genti a nescio quibus viris, quibus olim solemne fuit multa comminisci ut illustriores facerent familias, dum potius hac via eas sæpe ridiculo exponerent. Quod autem S. Joanni III Castillionense genus pro libitu affictum fuit, testem habemus sapientissimum Ludovicum Tatti [Ibid., loc. cit.] , qui et recte animadvertit illo ævo gentilitia nomina in usu non fuisse. Quocirca vix capio quomodo eruditus vir Cæsar Cantu [Storia della citta e diocesi di Como, t. I, p. 144.] S. Joanni III Castillionense cognomen dederit.

[3] [ejus episcopatus, de quo alii alia scripsere,] In determinando S. Joannis episcopatus tempore varii in varias abivere sententias. Ut paulo supra vidimus cardinalis Castillionensis retulit ejus episcopatum seu potius mortem ad annum 635; quem narratum complures receperunt. Ughellus [Italia sacra, t. V. col. 262] ejus episcopatum extendit ab anno 644 ad 668; Tatti [T. I, p. 699.] pro initio assignat annum 660; de fine dubius hæret. Joannes Rusca [Act. SS., t. I Oct., p. 355.] illigat decessoris, S. Joannis II, mortem et proin S. Joannis III episcopatus exordium anno 714, medio sæculo alios pone sequens; demum laudatus historicus Comensis Cæsar Cantu [Op. sup. cit., t. I, p. 144.] , dubius tamen plurimum [Ibid., p. 147.] , claudit S. Joannis III episcopatum inter annum 660 et 663 seu 668. Sed quod ex his assertis ad veritatem magis accedit? Equidem ut Jacobus Bueus [T. I Oct., p. 353.] S. Joannem II ad sæculum VII retulit, sic et ipse non curabo certos assignare annos, sed potius extremos constituere temporis limites conabor. Ut autem id fiat, præ oculis habenda est series episcoporum Comensium a S. Agrippino usque ad Deodatum, prout ea nobis subministratur a Benedicto Jovio [Hist. Novocomensis. lib. II, in Burmanni Thesauro Ant. et Hist. Ital., t. IV. part. II, col. 102 et seq.] , Ughello [Italia sac., t. V, col. 261 et seqq.] , Ludovico Tatti [T. I, p. 571 et seqq.] et Cæsare Cantu [Storia di Como, t. I, p. 142 et seqq.] . Ordine itaque veniunt S. Agrippinus, S. Rubianus, S. Adalbertus, S. Martinianus, S. Victorinus, S. Joannes II, S. Joannes III, S. Octavianns, S. Benedictus, S. Flavianus, Deusdedit seu Deodatus. Porro S. Agrippini ordinationem factam esse post annum 606 seu 607, quo Aquilejensem sedem conscendit seu potius usurpavit Joannes, antea abbas [Cfr De Rubeis, Monum. Eccles. Aquilejensis, col. 289 et seq.] , vel ex eo liquet quod ab hoc Joanne, concilii generalis V seu Constantinopolitani II hoste acerrimo, ordinatus est. Cujus rei testem habemus lapidem sepulcralem ipsius Agrippini, de quo multa commentatus est Balthasar Oltrocchi [Eccl. Mediol. Hist. Ligust. Langob., lib. III, cap. IV, p. 482 et seqq.] , Cæsar Cantu [Storia di Como. t. I, p. 145 et seqq.] aliique.

[4] [propter ordinationem S. Agrippini inter 607 et 613 factam et ætatem Deodati anno 721 florentis referendus est post 650;] In hoc monumento post multas S. Agrippini laudes, sequentia leguntur [Ibid., p. 484.] :

Hunc etenim quem tanta virum documenta decorant,
      Ornat et pm̄æ nobilitatis honor.
His Aquileja ducem illum destinavit in oris
      Ut gerat invictus prælia magna Dei.
His caput est factus summus patriarcha Johannes,
      Qui prædicta tenet primus in urbe sedem.
Quis laudare valet clerum populumque Comensem,
      Rectorem tantum qui petiere sibi.
Hi sinodos cuncti venerantur quatuor almas,
      Concilium quintum postposuere malum.
Hi bellum ob ipsas multos gessere per annos,
      Sed semper mansit insuperata fides.

Etiam paulo accuratius constituere licet S. Agrippini ordinationem. S. Columbanus quippe in celeberrima sua ad Bonifacium papam IV epistola [Bibliot. PP. Max., t. XII, p. 28 et seqq.] meminit se ad scribendum in defensionem Italorum, Trium Capitulorum condemnationem impugnantium, motum fuisse ab Agripp… Quibus litteris manifeste indicatur S. Agrippinus Comensis [Cfr C. Cantu. t. I, p. 151.] , qui in præmissa inscriptione quam maxime de suis contra concilium V gestis laudatur. Atqui quum hæc epistola verisimilius ad annum 613 referatur [Cfr Oltrocchi. p. 463, nota (*), p. 481 et alibi.] , hinc exordia S. Agrippini episcopatus inter annum 607 et 613 concludenda sunt. Similiter Deodati ævum investigare licet. Anno enim 721 donationem accepit a Luitprando et die II Aprilis anni 724 SS. Proti et Hyacinthi reliquias transtulit [Tatti, t. I. p. 736 et 741; Coleti ap. Ughellum, t. V, col. 263, not. 1.] . Quocirca inter undecim episcopos distribuendum est paulo plurium quam centum annorum spatium; quod ab anno circiter 607 usque ad 724 cucurrit; et quum S. Joannes III inter hos ordine septimus veniat, episcopatus ejus post medium sæculum VII constituendus videtur.

[5] [Ecclesia Comensis certissime involuta fuit schismati Aquilejensi.] Verum inquirendo S. Joannis ætatem ad alium offendimus scopulum, multo periculosiorem: hunc scilicet Comensem episcopum, non secus ac decem saltem alios ex ejus decessoribus et successoribus, ab ecclesia Comensi ut Sanctos cultos, in suspicionem duximus participati schismatis Aquilejensis. Rem paulo altius repetamus, sed brevibus. Post concilium Constantinopolitanum II, ubi Tria damnata fuerant Capitula, passim episcopos Occidentis adversus Orientales commotos fuisse, quod concilio Chalcedonensi injuriam illatam crederent, satis innotescit. In Italia episcopi Aquilejæ, Ravennæ et Mediolani cum reliquis Liguribus, Veneticis et Istris non dubitaverunt sanctam ecclesiam lacerare; dum, alii quibus etiam minus probabatur Constantinopolitana sententia, eo usque non procederent; adeoque consummatum est schisma in synodo Aquilejensi circa annum 557 [De Rubeis, col. 219.] . Interea Pelagii I opera in caritatis viam reducti sunt metropolitæ Ravennas et Mediolanensis; quos tunc temporis secutam esse Comensem ecclesiam probabile est: Comensis quippe episcopi nomen nec synodo schismaticæ, tunc temporis habitæ [De Rubeis, col. 253.] , neque synodo in causa Severi Aquilejensis circa annum 587 celebratæ [Ibid., col. 258.] , nec libello schismaticorum anno 591 imperatori Mauritio oblato [Ibid., col. 273.] subscriptum est. Verumtamen non multo post schismati implicita reperitur Comensis ecclesia, ut satis constat ex epistola S. Gregorii M. ad Constantium Mediolanensem episcopum, in qua legitur [Lib. IX, epist. LIII, ind. II.] : Cognovimus clericos ecclesiæ Comensis, quos sacerdotali studio reverti ad unitatem ecclesiæ monuistis, repondisse non sibi talem a nobis affectum impendi, ut ad hoc redire, caritate suadente, prævaleant; et quum conquererentur de retenta quadam sua villa ab ecclesia Romana, eo usque humanitatis dein procedit sanctissimus pontifex, ut se paratum dicat eam illis (si ad unitatem revertantur) concedere, etiamsi eis nil juris in ea competeret. Ita S. Gregorius indictione II seu anno 599. Quid ad hæc olim Comenses historici? Falso accusatam fuisse ecclesiam Comensem apud S. Gregorium; aut si quid peccatum fuisset, per epistolam S. Gregorii correctum [Tatti, t. I, p. 644 et seqq.] ; seu hanc labem clericis inustam, non episcopo, quod tunc temporis sedes forte vacaret [Oltrocchi. p. 476 et seq.] . Verum hæc omnia responsa, quæ olim in excusationem afferri poterant, vana esse et ecclesiam Comensem in schismate aliquandiu perseverasse per S. Agrippini monumentum manifestum factum est. Unde ut S. Joanni III sanctitatis gloria servetur, ostendendum est vel id schisma ante ejus cessasse tempus, vel saltem innocuum esse potuisse.

[6] [quum antea non esset sub metropoli Aquilejensi,] Ut de tempore, quo Comenses Aquilejensi schismati nuntium remisere, aliquid investigare liceat, ante omnia quærendum est ad quam metropolim pertinerent. Censet Ughellus [Ital. sac., t V, col. 256.] eos ab initio sub episcopo Aquilejensi fuisse, primo quoniam credibile est S Hermagoram, S. Marci discipulum et episcopum Aquilejensem, apud Comenses fidem prædicasse; verum hæc mera est opinatio, nullis nitens antiquis documentis; secundo, quoniam traditio quædam exstat jam inde episcopum Comensem Aquilejensi suffraganeum fuisse in ejusque electionem antiquitus tulisse suffragium, conciliisque provincialibus illius patriarchatus interfuisse; verum quam minimæ fidei esse id genus traditionum, quum ex recentiorum dictis originem ducant, nulloque antiquitatis testimonio fulciantur, neminem præterit; tertio quod in concilio Lateranensi sub Alexandro III, anno 1179, Anselmus Comensis inter Aquilejenses suffraganeos subscribat; verum hinc non sequitur etiam sæculis præcedentibus Comenses intra terminos fuisse patriarchatus Aquilejensis; quarto quod olim in diæcesi Comensi appellaretur ad patriarcham Aquilejensem: res certa est id factum fuisse, neque ullus negat jam pridem Comenses subjacuisse Aquilejensi antististi, sed antiquæ desiderantur appellationes, quum de antiquo rerum statu agatur; quinto demum quod usque ad annum 1598 canendi ritus patriarchicus apud Comenses in usu esset; verum quidni statuant quam antiquus esset hic cantus et quo ævo apud Comenses inductus sit?

[7] [sed sub Mediolanensi,] Porro vera sententia videtur esse Comum primitus de Mediolanensi provincia fuisse; tempore schismatis descivisse ad metropolitam Aquilejensem, eique exinde subjacuisse, donec Benedictus XIV annis 1751 et 1752 sedem Aquilejensem abolevit eique substituit Goritiensem, et Josephus II, nominans Josephum Bertieri Comensem episcopum, petiit anno 1789 a Pio VI ut archiepiscopo Mediolanensi subesset [C. Cantù, t. II, p. 368.] . Quod enim initio Mediolanensis juris esset, deducit id de Rubeis [Col. 179.] ex epistola IV S. Ambrosii, anno 380 ad S. Felicem Comensem data, in qua num. 6 legitur: Ordinatio non reprehendetur, quam accepisti per impositionem manuum mearum. Timebat enim S. Felix synodo Laudensi interesse, quod ab uno S. Ambrosio (non vero a tribus episcopis, propter operariorum paucitatem, grassante Arianismo), ordinatus fuerat. Qui Felix ille idem videtur qui subscripsit epistolæ synodali concilii Mediolanensi de Joviniani hæresi [Ibid., col. 181.] . Similiter synodo Mediolanensi, quam anno 452 Eusebius celebravit pro recipienda epistola dogmatica S. Leonis M. ad Flavianum, Abundantius Comensis pro se et Asinione Curiensi subscripsit [Ibid., col. 182.] . Præterea, ut num. 5 vidimus, Constantius Mediolanensis antistes auctoritatem suam anno 599 exserebat ut ad pacem ecclesiam Comensem reduceret. Quibus accedit Comum Mediolano ferme adjacere et ab Aquileja mirum in modum distare; et quarto sæculo, quum provinciarum ecclesiasticarum divisio nonnullis videtur esse facta, Comum æque ac Mediolanum Liguria contenta fuisse. Re quidem vera adversus hæc omnia exceptiones seu potius divinationes propositæ [Cfr Cantù, t. I. p. 152 et seq.] sunt; sed licet fors concedi posset singula hæc argumenta satis non valere, nemo tamen non videt maximum eorum esse pondus, si simul expendantur: adeoque actum erit de investigandis metropoleon antiquis terminis, si per tot signa in unum concurrentia rem non confici arbitremur.

[8] [occasione schismatis transiit sub Aquilejam; cui deinceps subjecta remansit,] Diximus deinde Comenses præsules Aquilejensis patriarchæ suffraganeos factos et deinceps remansisse, ex quo tempore schismati se involverunt et S. Agrippinum a patriarcha Aquilejensi accepere. Imprimis nemini mira videri debet hæc per schisma inducta terminorum provinciarum mutatio. Acre enim erat bellum schismaticos inter et catholicos; atque ut hi tres diœceses abstulerant Aquilejensi metropolitæ [Cfr Libellus ad Mauritium imp. ap. de Rubeis, col. 276, 189 et seqq.] , ita nec illi credendi sunt manus abstinuisse ab alienis, si qua partium suarum augendarum adesset occasio. Cæterum Arianismi tempore eadem agendi ratio utrinque observata fuerat. Quod vero post consummatum a Comensibus per S. Agrippini ordinationem schisma, sub Aquilejensi metropolita remanserint, vel ex eo constare videtur quod nulla amplius jurisdictionis Mediolanensis vestigia appareant. Et quidem ex parte V, capite VIII Decreti Ivonis recitat de Rubeis [Ibid., col. 450.] epistolam Stephani V, aliquamdiu post annum 885 scriptam [Cfr C. Cantù, t. I. p. 218 et seq.] , qua iterum monetur Walbertus patriarcha Aquilejensis ut ne diutius pro privilegio seu jure metropolitico suæ sedis negligat Liutwardum Cumensi ecclesiæ consecrare; qua epistola nil luculentius inveniri potest ad adstruendam jurisdictionem patriarchæ Aquilejensis. Supersedeo longius dicere de numerato Alberico Cumano inter episcopos provinciæ Venetæ, Aquilejensi metropoli subjectos, in synodo Romana anni 1027 [De Rubeis, col. 513.] , deque Liutero Cumano inter eosdem subscribenti synodo Ticinensi anni 1064 [Ibid., col. 452.] .

[9] [licet aliter visum sit Saxio:] Verumtamen non hæc omnino placent Josepho Antonio Saxio, contendenti post schisma Aquilejense rediisse Comenses sub jurisdictionem metropolitæ Mediolanensis, cui adhuc subnoxii fuerint anno 874, quum scilicet Helibertus, Liutwardi proximus decessor, sedem Comensem teneret. Quod ut demonstret, allegat Judicatum Ansperti Mediolanensis antistitis in causa Heliberti et monachorum S. Ambrosii Mediolanensis; asserens jure proprio metropolitico litem hanc prolata sententia diremptam fuisse ab Ansperto [Mediol. Antist. hist., p. 306.] . Verum, ut omittam Saxii conclusionem apertissime pugnare cum prælaudata Stephani papæ epistola ad Walbertum Aquilejensem, toto cœlo aberrat a rei veritate Saxius, quum Anspertum jure proprio metropolitico processisse statuat. Judicatum enim istud, editum a Muratorio [Antiquit. Italiæ. t. V, col. 987.] , hoc habet initium: Dum in Dei nomine, civitate Mediolani, in episcopio sancte Mediolanensis ecclesie, in judicium residentes venerabilis domnus Anspertus ejusdem sancte Mediolanensis ecclesie archiepiscopus et Boso comes, Missi domni Imperatoris, una simul cum Albericus comes ipsius civitatis etc. Sedebat itaque in hoc judicio Anspertus, non qua archiepiscopus, sed qua Missus dominicus; unde nil concludere sit de terminis provinciæ ecclesiasticæ Mediolanensis. Neque negotium facessit Heliberti Comensis subscriptio quæ inter episcopos provinciæ Mediolanensis occurrit in synodo Ticinensi, anno 876 celebrata, in qua Caroli Calvi imperatoris electio confirmata est; fuit namque synodus ex optimatibus Italici regni coacta, ac etiam subscriptus legitur Adelardus Veronensis [De Rubeis, col. 452] ; cujus sedes, licet olim Mediolanensi præsuli obnoxia esset [Maffeo. Verona Illust., t. I, p. 541 et seqq.] , a tempore tamen schismatis, quin imo forte ab ævo S. Leonis M. [Ibid., p. 543.] de jure Aquilejensis metropolitæ erat. Joannes Villa in eruditissimo opusculo de metropoli et metropolita Mediolanensi [Fasti della Metropoli di Milano, p. 94.] , quod anno 1830 edidit, aliud systema proponit, nempe post Aquilejense schisma Comenses episcopos jam Aquilejæ, jam Mediolani suffraganeos fuisse, adeo ut incertum esset jus variaque ditio pro temporum varietate. Quæ ut stabiliat, refert ex una parte quæ et nos de auctoritate Aquilejensis patriarchæ in Comenses retulimus; et ex altera parte judicatum Ansperti (quod ad rem minus facere ostendimus) et demum Frederici I Constitutionem anni 1159 de pactis conventionis et conditionibus pacis cum Mediolanensibus factæ. Articulus I hujus conventionis habet [Goldasti, Constit. imper., t. I, p. 269.] : Cumas et Laudam civitates ad honorem imperii relevari non prohibebunt (Mediolanenses) … et ultra se non intromittent ut sint liberæ illæ civitates, sicut Mediolanenses ab ipsis sunt liberi: excepto respectu juris ecclesiastici quod habent ad archiepiscopum et ecclesiam Mediolanensem. Dari potest Mediolanenses sæculo XII ut auctoritatem civilem sic et ecclesiasticam in Comenses extendisse; sed quum id breve tempus durarit, in tanta annorum serie vix id computandum videtur.

[10] [hinc et ex aliis argumentis sequitur Comenses sehismati addictos fuisse,] Quidquid id est, consequitur ex hactenus dictis Comenses ad finem usque partes Aquilejensis antistitis amplexos esse; si enim ante finitum schisma ad ecclesiæ pacem redivissent, subjecissent se denuo auctoritati pristini sui Mediolanensis metropolitæ; verum quum id factum non sit, argumentum hinc exsurgit eos Aquilejensem patriarcham ad finem schismatis usque secutos; cui dein (multa nempe toleranda pro pace) remanserint obnoxii [Cfr Oltrocchius, p. 486 et seqq.] . Sedato enim schismate, termini provinciarum moti non sunt; et quidem ecclesia et provincia Gradensis, quæ ex nonnullis Aquilejensis diœcesis et provinciæ partibus, unitatem catholicam amplexis, exorta erat, integra servata fuit [De Rubeis col. 313 et seqq.] . Ceterum, ut Oltrocchii [P. 487.] verbis utar, post patriarcham Joannem (Aquilejensem) et Agrippinum (Comensem) usque ad finem sæculi VII nullibi legitur Comensis antistes ulli catholicæ synodo subscripsisse. Nam si Romanam synodum Agathonis consulamus, sub Constantino Pogonate celebratam anno DCLXXX in causa Monothelitarum, nec inter XXV episcopos in provincia Mediolanensi, neque in provincia Aquilejæ novæ seu Gradensi, neque alibi legitur Comensis episcopus. Altum item de eo silentium in synodica S. Mansueti epistola ad Constantinum Pogonatem Or. Aug. Mediolani anno eodem dictata sub Bertharido et Cuniberto Longobardorum regibus, ut Labbæus observavit. Hæc Oltrocchius.

[11] [donec id cessarit non sub Honorio I,] Verum quo demum tempore schisma Aquilejense cessarit determinandum jam est. Arbitrantur plures ei finem factum tempore Honorii I, anno videlicet 627, septuaginta annis post celebratam anno 557 pseudosynodum Aquilejensem [De Rubéis, col. 299 et seq.] . Et re quidem vera habes apud Gruterum [Inscript., t. II, p. 1183.] sequens in laudem Honorii epigramma:

Histria testatur possessa hostilibus armis
      Septies et decies scismate pestifero.
Esset ut impletum Hieremiæ voce canentis
      Ultio captivis tam numerosa fuit.
Sed bonus antistes, dux plebis, Honorius armis
      Reddidit ecclesiis membra revulsa piis.

Septies et decies pro septies decies seu septuaginta annis scribi patet ex allusione ad captivitatem babylonicam. Non absimile habes apud Aringhum [Roma subterranea. lib. II, cap. VIII, t. I, p. 164, edit. Paris. 1659.] :

Utque sagax animo divino in carmine pollens
      Ad vitam pastor ducere novit oves:
Histria nam dudum sævo sub schismate fessa.
      Ad statuta patrum, teque monente, redit.

[12] [cujus tempore aliquot episcopi conciliati sunt,] Verum qui arbitrati fuere tunc temporis universam Istriam, quæ cum Venetiis pro una provincia habebatur [Paulus Diac. de gestis Langob., lib. II, cap. XIV. ap. Muratori Scriptt. rer. Italic., t. I. col 431.] , ad pacem catholicam rediisse, ii non advertere horum carminum scriptores synecdoche uti, seu totum pro parte scribere. En quid rei fuit. Schismatici invaserant sedem Gradensem, quam ex parte catholica diœcesis Aquilejensis enatam superius innuimus. Dedit itaque Honorius epistolam ad episcopos per Venetiam et Istriam constitutis, et pro sua auctoritate episcopum Gradensem constituit pallioque donavit subdiaconum suum Primogenium, jubens ut omnes eum metropolitam suum agnoscerent [Cfr de Rubeis, col. 297.] . Paruere non catholici tantum, sed nonnulli etiam ex schismaticis, non tamen omnes. Quam in rem, ut iterum Oltrocchii [P. 612 et seq.] verbis utar, placet hic observare nomina eorum antistitum, quos ex Aquilejensi patriarchatu video Romanæ Agathonis synodo subscripsisse. Ea scilicet sunt Gradensis episcopi Agathonis cum Romana ecclesia sentientis; Cyriaci Polensis ecclesiæ; Aureliani Parentinæ; Ursini Cenetensis; Andreæ Vejentanæ; Gaudentii Tergestinæ; Benenati Opitergiensis; Ursiniani Paduanæ (seu Pucinanæ); Pauli demum Patavinæ (græce Altinensis). At ubinam, pergit Oltrocchius, veteris Aquilejæ patriarcha, ubi Veronensis, ubi Mantuanus, ubi Mantuanus, ubi Comensis, episcopi? Quorsum latent nomina Concordiensis, Caprulensis, Bellunensis, Æmoniensis, Vicentini, Feltrensis, Justinopolitani? nisi quod adhuc sordentes in schismate eorum ecclesiæ nondum Romanæ sedi atque unitati adhærescebant.

[13] [sed tempore S. Sergii, testi bus Beda,] Tantum itaque abest ut omnes Istriæ episcopi per Honorii operam ad ecclesiasticam unitatem redierint! Abolitum itaque schisma in acceptis referendum est S. Sergii Papæ studiis. Beda quippe, auctor synchronus, scribit [De Temporum ratione, et de sex mundi ætatibus, Opp. Edit. Giles t. VI, p. 329.] : Synodus, Aquilejæ facta (anno 557), ob imperitiam fidei quintum universale concilium suscipere difidit, donec, salutaribus beati Papæ Sergii monitis instructa, et ipsa huic cum cæteris Christi ecclesiis adnuere consentit: quæ ad verbum fere descripserunt Anastasius Bibliothecarius [Edit. Bianchini, t. IV, p. 183.] et Paulus Diaconus [Lib. VI, cap. XIV, ap. Muratori Scriptt. rer. Ital., t. I, p. 404.] . Nonnulli præstantissimi scriptores hæc mirum in modum vexarunt. Abnegarunt alii fidem Bedæ, alii Aquilejenses olim omnes e schismate emersisse, partem dein relapsam et tempore S. Sergii iterum eo liberatam, alii Sergium loco Pelagii ab Amanuensibus scriptum dixere; alii Sergii tempore Aquilejæ synodum habitam, alii anno tantum 557, quum primum consummatum est schisma; alii demum alia in hunc locum commentati fuerunt. Verum hæc omnia jam ruunt et integra hujus initæ pacis historia innotescit, ex quo detectus est ab Oltrocchio in duobus codicibus Rythmus synchronus in laudem Cuniberti regis Langobardorum [Ap. Oltrocchium, p. 536, 579, 612 et seqq.] et per eum intellectum fuit epitaphium Thomæ, ministri ecclesiæ Ticinensis, jam pridem a Grutero [Inscript., t. II. app., p. 1189.] editum.

[14] [et rythmo quodam; ex quo deteguntur conventus episcoporum Aquilejensis,] Quæ ad rem nostram pertinent ex utroque monumento decerpemus et cum Bedæ componemus dictis. Exorta scisma jam prisco de tempore,… Aquiligenses dissidentes, … fides ut esset in tota Hesperia coadunata, advocari præcipit rex Cunincperctus. Hæc ex Rythmo; verum excitatum Cunibertum jure merito arbitratur Oltrocchius [p. 648.] a Sergio Papa, quem verisimiliter ad id moverat Benedictus Mediolanensis archiepiscopus. Porro, hoc consilio inito, Thomas Ticinensis Aquilejam missus videtur, qui schismaticos episcopos nomine Cuniberti Ticinum advocaret. Ad quod iter non secus ac ad iter Romanum paulo post susceptum pertinent hæc ultima Thomæ epitaphii carmina:

Errore veteri diu Aquilegia cæca
Diffusam cœlitus rectam dum renueret fidem,
Aspera viarum ninguidosque montium calles
Calcans indefessus, glutinasti prudens scissos.

Convocavit tunc Petrus, Aquilejensis patriarcha suorum asseclarum concilium, prout testatur vetus chronicum Aquilejense his verbis [De Rubeis. app., p. 9.] : Hujus tempore universalis synodus apud Aquilegiam celebratur. Mitia ibidem capta fuere consilia; Aquilejenses itaque venerunt ad Ticinense concilium, in quo quid actum fuerit, ita Rythmus exprimit: Urbi, ubi resedet rex, Ticino dicta ab amne qui confluet, proprium gerens Papia vocabolum, aulam regiam ingressi orthodoxi pariter adversus pravos ceperunt contendere, libros legentes sancitos a Patribus, et salutaria monita Sergii, de quibus Beda, Pauli et Pyrri detegentes heresem, Theodori, Ibæ simulque Theodoriti. Unde manifestum est non tantum de Tribus Capitulis, quæ Aquilejensis schismatis origo erat, verum etiam de Monothelismo in hac Ticinensi synodo actum fuisse.

[15] [necnon synodi Ticinensis et Romana, in quibus ad pacem ecclesiæ rediere schismatici:] Ast schismatici, pergit Rythmi auctor, per illam lectionem se jam victos cognoscentes, ilico petunt a rege ut jurent catholici melius quintam recepere sinodum; et se promittunt consensuros postea ac juraturos credendos recepere. Namque obantes (ovantes) ingressi ecclesiam, jurejurandum adfirmant concordiam; adque uniti caritatis vinculum, eucharistiam concordes participant. Nullus de tanto gaudio potuerat catholicique sive de scismaticis se temperare a fleto et lacrimis: omnibus tanta supplevit compunctio; cernerent Christum ibi ac si patule. Utreque parti rex pius elegere Cunincpert juvit (jubet) legatos diregere sedem ad sanctam, ubi Christo presole data potestas nectere et solvere Petro piscanti cœli arceclavio; ubi resedet Papa pius Sergius, suos qui jussit adesse episcopos, (en concilium Romanum, de quo alia non exstat memoria), gaudens recepit Thomam Christi ministrum, Theodaldo simul, legum peritissimum; (erant hi Ticinensis concilii legati;) aderant quoque Aquilienses pariter. Sedenti Pape ante ora omnium scedula, seu epistola synodalis, datur, continens præterita, seu acta Ticini; quam vir excellens Damianus, pontifex Ticinensis, pio direxit dictata effamine. Sergius Papa regi est pollicitus sua a Deo adempta facinora; illud prophetæ, ubi inquit, recolit: Qui peccatore ab errore convertit, sua a morte liberavit anima. Merito juste pastor apostolicus, digni quod erant, secte prave codices, quos antefati conscripserunt auctores, jussit conburi, ultra ne potuerint pravorum mentes qui erant de scismate.

[16] [hæc acta anno forte 698.] Quo vero hæc facta sint anno difficile definire est. Beda hæc illigat temporibus Tiberii Absimari, qui ab anno 698 ad 705 regnavit [Art de vérifier les dates, t. I, p. 419.] . Ex Rythmo novimus ea pertinere ad Cuniberti tempora, qui anno 700 Ticini obiit [Cfr Muratori in Pauli Diac. lib. VI, cap. XVII, annot. 73, Scriptt., t. I, p. 496.] , et simul ad S. Sergii Papæ ævum, qui secundum Bianchinium, scriptores de stabilienda chronologia [Art de vérifier les dates. t. I, p. 255.] et plerosque recentiores die VIII Septembris anni 701 obiit, Papebrocbio [Propylæum Maji. p. *111 et seq.] tamen ad annum sequentem ejus funus differente. Placuit de Rubeis [Col. 312.] , Muratorio [Annali d'Italia. t. IV, p. 194.] et Oltrocchio [Pag. 659.] Sigeberti Gemblacensis [Ap. Pertz, Monum. Germ., t. VI, p. 328.] calculus, ad annum 698 Aquilejensium reconciliationem signantis. Nil est quod repugnet. Ex his, quæ hactenus disseruimus, satis manifestum est Aquilejense schisma usque ad finem sæculi VII perseverasse, et proin verisimile esse ea labe ad hoc usque tempus infectos fuisse Comenses præsules: quæ cæterum sententia est Oltrocchii [P. 486 et 613.] , neque ipse recentior historicus Comensis Cæsar Cantu [T. I, p. 151.] ab ea abludere videtur, errans tamen quum Deodatum jam concilio Mediolanensi catholico anni 680 interfuisse scribit.

[17] [ex dictis verisimiliter in schismate vixit S. Joannes III;] Quæ si ita sint, quœret jam lector utrum inter Sanctos retinendus sit necne S. Joannes III episcopus. Verum nostrum non esse pronuntiare de delendis aut retinendis Sanctorum nominibus in fastis sacris nemo non intelligit. Quum itaque Comenses eum huc usque colant; quumque sedes apostolica non impediverit cultum ipsius S. Agrippini, licet ex ejus sepulcrali lapide certissime constet eum in schismate obiisse; absit ut e diptychis sacris expungamus S. Joannis III memoriam; de quo forte non æque manifestum est eum in schismate obiisse. Præterea aliud est schisma formale, aliud materiale tantum; quod posterius saluti et sanctitati non obesse testes sunt Sancti, qui in schismate Occidentali seu Avenionensi defuncti sunt. Jam vero si quis considerate expendat schismatis Aquilejensis originem et causas, non ita difficile intelligitur sanctissimos viros zelo suo potuisse ita abripi ut bona mente crederent sibi hanc ineundam esse viam.

[18] [quem tamen mulla a formalischismate excusare queunt,] Etenim primo certum est damnationem Trium Capitulorum suggestam fuisse imperatori Justiniano ab Theodoro, Cæsareæ Cappadociæ episcopo, Origenis defensore et acephalo, ut tamquam retractata synodus Chalcedonensis, atque purgata, susciperetur ab acephalis per omnia et in omnibus; secundo, post editum Justiniani librum et edictum triumphasse acephalos seu monophysitas; tertio, Vigilium Papam aliquandiu huic damnationi ipsique concilio Constantinopolitano obluctatum esse, nec assensisse nisi salva synodi Chalcedonensis reverentia, qua exceptione acephalorum delusit fraudes; quarto, initio totum fere Occidentem abhorruisse abs Constantinopolitana synodo et trium capitulorum damnatione, non quod hæc probarent, sed quod damnatio eis hæreticus videretur laqueus; et quidem quum Pelagius I Vigilio successit, tertius in Italia repertus non fuit episcopus a quo consecraretur; quinto, inter eos, qui hanc damnationem non reciperent, duas postea factas esse partes: quorum alii arbitrabantur fidem quidem in synodo quinta non fuisse proditam, sed imprudenter ibi res gestas, neque proin justam esse causam vitandæ communionis defensorum hujus concilii: atque hos a summis pontificibus inter schismaticos minime relatos fuisse, licet quintam synodum aversarentur, jam in confesso est: alii autem non quidem, ut Facundus Hermianensis de se testatur, pro Theodori damnatione se a contradicentium seu Capitula damnantium communione subtraxerunt, nec tantam esse causam judicarunt: sed quia ex persona Theodori epistolam Ibæ Nestorianam probare conati erant et ex epistola synodum Chalcedonensem improbare. Non enim advertebant Ibam et Theodoretum nonnisi post depositos errores in Chalcedonensi synodo admissos fuisse; et præterea acephalorum post quintam synodum triumphus (vanus sane, sed perquam strepitosus) alte eorum menti ingesserat vulnus Chalcedonensi concilio et proin sinceræ fidei per trium Capitulorum reprobationem inflictum fuisse, atque idcirco abstinendum a communione eorum, qui hæc rata habuerant.

[19] [maxime quum tunc vigerent, ut ex S. Columbani epistola patet,] Atque ita factum est, ut fere per sesqui sæculum habuerint Pelagium ejusque successores intrusos in sedem Romanam, quemadmodum totus fere Occidens initio Pelagium habuerat. Cavendum præterea est ne eos dijudicemus secundum principia quædam, quæ nobis clara omnino sunt et manifesta, sed quæ non ita fulgebant hoc ævo. In quam rem juverit præ oculis habuisse S. Columbani de his rebus sententiam. Adhortans enim Bonifacium IV Papam ut congregaret synodum qua caligo suspicionis tolleretur de cathedra S. Petri, sic scribit [Biblioth. PP. Max. Lugd., t. III, p. 30.] : Inde conventum coge, ut ea quæ vobis objiciuntur purgetis: non enim lusus currus vobis objicitur. Hæreticorum enim receptio, ut audio, vobis reputatur, quod absit credi verum fuisse, esse vel fore. Dicunt enim Eutychen, Nestorium, Dioscorum, antiquos, ut scimus, hæreticos, a Vigilio in synodo, nescio quam, in quinta receptos fuisse. Ecce causam totius, ut ajunt, scandali. Si et vos sic recipitis, ut dicitur, aut si et ipsum Vigilium sic infectum defunctum fuisse, quare illum contra conscientiam recitatis? Omne enim, quod non ex fide, peccatum est. Jam vestra culpa est, si vos deviastis de vera fiducia et primam fidem irritam fecistis: merito vestri juniores vobis resistunt, et merito vobiscum non communicant, donec perditorum memoria deleatur et oblivioni tradatur. Si enim hæc certa magis quam fabulosa sunt, versa vice filii vestri in caput conversi sunt, vos vero in caudam: quod etiam dici dolor est; ideo et vestri erunt judices, qui semper orthodoxam fidem servaverunt, quicumque illi fuerint, etiamsi juniores vestri videantur. Ipsi autem orthodoxi et veri catholici, qui neque hæreticos, neque suspectos aliquos aliquando receperunt, neque defenderunt, sed in zelo veræ fidei permanserunt. Si igitur et isti non tales sint ut seniores ordine, culpa tamen majores, juste judicent, certatim invicem veniam pro tam longa discordia postulantes et utrique nullum contra rationem defendentes, nec vos hæreticos, nec illi suspectos, quo utrique culpabile celerius concordate.

[20] [principia quædam minus probanda.] Et inferius: Vos prope cœlestes estis, et Roma orbis terrarum caput est ecclesiarum, salva loci Dominicæ resurrectionis singulari prærogativa. Et ideo sicut magnus honor vester est pro dignitate cathedræ, ita magna cura vobis necessaria est, ut non perdatis vestram dignitatem propter aliquam perversitatem. Tamdiu enim apud vos erit, quamdiu recta ratio permanserit. Ille enim certus regni cœlorum clavicularius est, qui dignis per veram scientiam aperit, et indignis claudit. Alioquin si contraria fecerit, nec aperire nec claudere poterit. Cum hæc igitur vera sint et sine ulla contradictione ab omnibus vera sapientibus recepta sint, (licet omnibus notum est et nemo qui nesciat qualiter salvator noster S. Petro regni cœlorum contulit claves) et vos per hoc forte superciliosum nescio quid præ cæteris vobis majoris authoritatis ac in divinis rebus potestatis vindicatis, noveritis minorem fore potestatem vestram apud Dominum, si vel cogitatis hoc in cordibus vestris: quia unitas fidei in toto orbe unitatem fecit potestatis et prærogativæ, ita ut libertas veritati ubique ab omnibus detur et aditus errori ab omnibus similiter abnegatur. Jam vero secundum hæc principia, quæ tunc temporis per ipsa forte dissidia invaluerant, nemo non videt oportuisse ut Aquilejenses se in tuto esse crederent, quandoquidem sibi persuasum habebant Vigilium Papam reapse cum acephalis sensisse aut saltem communicasse.

[21] [Præcipui aliquot de hoc schismate auctores.] Porro non magis mirabile videri debet aliquot ecclesias in hac sententia per sesqui sæculum bona fide perseverasse, quam integrum fere Occidentem per breve tempus idem æstimasse; adde schismaticorum inflammatos fuisse animos, eoque magis quod Romani pontifices ab imperatoribus Græcis, quintæ synodi promotoribus, imploraverant adversus eos auxilium brachii sæcularis: unde omnia magis magisque suspecta fiebant Aquilejensibus, minus proinde pronis ad dociles præbendas aures monitis et explicationibus catholicorum. Qui plura velit de Aquilejensi schismate adeat non tantum Baronii Annales, Dissertationemque Norisii de synodo quinta, sed et monumenta ecclesiæ Aquilejensis De Rubeis, Annales ecclesiæ Sabionensis seu Brixinensis Josephi Reschii, eccclesiæ Mediolanensis Historiam Ligusticam Oltrocchii, Disquisitionem Roschmanni de episcopatu Sabionensi S. Cassiani Martyris deque S. Ingenuini ejusdem urbis episcopi Actis, atque huic oppositas Vindicias Romani Martyrologii XIII Augusti S. Cassiani Foro-Corneliensis Martyris, et V Februarii SS. Brixinonensium episcoporum Ingenuini et Albuini memoriam recolentis, in opere vero nostro ad diem V Februarii Commentarium de S. Ingenuino, et id genus alia.

[22] [Monita de quibusdam viris inter Sanctos relatis.] Quibus tandem finem imponimus, tria lectorem monentes: primum jam olim a nonnullis optatum fuisse ut Comensium fasti sacri castigarentur; verum hæc vota, ut plerumque fit, inania fuisse, quum alii temerarium haberent id consilium; licet iidem, ut scite animadvertit Comensis historicus [C. Cantù, t. I, p. 151.] , facili animo pro jussis cæsareis expunxissent e libris liturgicis S. Gregorii VII festivitatem. Secundum, si ii omnes, qui schismati Aquilejensi impliciti fuere, forent expungendi, rem latius patere quam quis prima specie sibi forte in animum inducat. Tertium demum, etiamsi hi viri, qui ecclesiasticis fruuntur honoribus, non materiales tantum sed formales fuissent schismatici, id nil officere ecclesiæ catholicæ sanctitati, quum res peculiarium ecclesiarum hic agatur. Sed de his satis.

DE S. IRENE, VIRGINE SANCTIMONIALI ET MARTYRE, SCALABI, IN LUSITANIA.

ANNO DCLIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Irene, virgo et martyr in Lusitania (S.)

J. V. H.

§ unicus. Scalabis nomen propter Sanctam mutatum; Sanctæ memoriæ in fastis sacris, ejus professio monastica.

[Scalabis, hodie Santarem.] Est Scalabis, ait Lud. Nonius in sua Hispaniæ descriptione [Hispan. illustr., t. IV, p. 418.] , urbs priscis temporibus non ingloria, siquidem, teste Plinio, inter tres Lusitaniæ conventus annumerata. Mutationis nominis causam refert Vasæus in Chronico suo: nam cum anno Domini 653 D. Irene in oppido Tomar, procorum libidini pudicitiam, Deo votam, prostituere nollet, ab iisdem interfecta, et in Nabanis fluenta corpus projectum a sicariis, per Tagum Scalabim secundo flumine delatum fuit, ibique magno cum honore sepultum: urbs relicto prisco nomine, cœpta dici S. Irenes, et labente ævo in Santaren corruptum fuit. Hac igitur die Romanum Martyrologium, cum Usuardo et Adone eorumque Auctariis, Sanctam nostram annuntiat hisce verbis: In Lusitania Sancta Irenes Virginis et Martyris. Paulo plura, sed non satis accurata, habet Martyrologium Hispanicum Joannis Tamayi ad hanc diem: Apud Navantium, oppidum Lusitaniæ, S. Irenes Virginis et Martyris, quæ cum pro castitatis honore, cœlesti sponso debito, a quodam sacrilego comite cæderetur, palmam martyrii celebris agonista promeruit. Ejus sacrum corpus, in Tagi fluminis alveo demersum, ad Scalabim usque civitatem delabitur, ubi Angelorum manibus extractum et in tumulo, ab ipsis elaborato, reconditum, ibidem accolarum veneratione percolitur.

[2] [S. Irenes laus in fastis sacris] Auctarium Martyrologii Romani, Lusitanice editum medio fere sæculo proxime elapso, plura habet, quæ hic omittenda non sunt: In oppido Santarem S. Irenes, Virginis et Martyris, quæ quum esset ex nobilissimo genere Lusitano, et educata a tenera ætate in omni virtute, multos labores majoresque ignominias pro defensione virginitatis passa est: sed hæc omnia offerebat Christo sponso suo, quem, licet aliud false opinarentur homines, unice amabat. Stans demum in oratione, jubente filio cujusdam viri primarii, cui Sancta prodigiose vitam servaverat, in ore gladii occisa fuit. Ejus corpus in flumen Nabantiam præcipitatum fuit: sed Deo, totam rei seriem ejus avunculo, Silio abbati, revelante, et locum, ubi Angeli gloriosam corpori sepulturam dederant, indicente, Silius abbas cum clero sæculari et regulari et magna populi multitudine processit, et sequendo marginem fluvii usque ad Tagum in finibus oppidi Scalabitani, viderunt istic tumulum ex pretiosissimo marmore in quo corpus Sanctæ reconditum erat. Volentes autem illud tollere, non potuerunt loco dimovere: unde Reliquiarum vice crines et partem vestimenti secum abstulere. Brevi post Tagus sepulchrum aperuit, concurrentibus utrinque aquis, quæ ante se ad hunc thesaurum revelandum, prodigiose diviserant. Sæpius dein extra aquas apparuit sepulchrum, illudque vidit sancta Elisabeth regina. Juxta eumdem locum visitur rupes, aut naturaliter excreta, aut ab auctore Deo illic posita in signum tanti miraculi. Oppidum vero, hactenus Scalabis appellatum, a S. Irene nomen suum derivavit, et hodie Sanctarem vocatur. Hispanis Lusitanisque S. Irene, Iria vel Eyria appellatur, et hinc inde apud Martyrologos quosdam Irenæa dicitur.

[3] [ejusdem Acta] Quoad Acta S. Irenes attinet, non alia habemus, quam quæ ex veteri Breviario Eborensi excerpsit Henricus Florez in Hispania sacra [Florez. Españ. Sagr., t XIV, p. 389.] : sed in eorum sinceritatem conspirant quotquot de rebus Hispanicis aut Lusitanicis scripserunt. Joannes Mariana [Hist. de Españ., t. II, p. 315. Edit. Valent. 1785.] , Jacobus Saavedra [Coron. Gothica, t. I, p. 365.] , Antonius de Heredia [Vidas de Sant. de la Relig. de S. Benito III. Oct., p. 119.] , Alphonsus de Villegas [Flor. SS., fol. 407 V°. Edit. Cæsaraug. 1583.] , Petrus Ribadineyra [Flor. SS. sub XX Oct.] , Franciscus Giry [Vies des SS. XX Oct.] , Gabriel Bucelinus, Hugo Menardus [Martyrol. Bened. XX, Oct.] , Aloysius Torelli [Secoli Agostin., t. II, p. 660.] aliique plurimi. Hi omnes quoad circumstantias vitæ et martyrii attinet, satis conveniunt. Sed Franciscus Mendoza, sub hac die a Tamayo citatus, plurimum ab aliorum narratione abludit: nullo enim verbo attingit sanationem Britinaldi proci, nihil profert de promissione facta non nubendi alteri, de indigno modo, quo fama pudicitiæ virginalis labefactata est: ast omnia ita exhibentur, quasi procus, cæco furore actus, obsistentem sibi Virginem ipse obtruncasset, quum ex Actis habeamus id Britinaldum per sicarium quemdam effecisse, non quidem quia libidinem satiare non potuerat, sed quia fidem olim datam fregisse S. Irenen suspicabatur. Ex istiusmodi exemplo liquet, non continuo simpliciora Acta etiam veriora et antiquiora esse, quum Mendoza laudatus anno 1626 vitam clauserit, quando jam multi sinceriorem S. Irenes Vitam scripserant: id solum excusare scriptorem utcumque potest, nempe Viridarium sacræ et profanæ eruditionis ligato stylo elucabratam fuisse, adeoque plus poësi, quam veritati adhæsisse [Anton. Bibl. Hisp. nov., t. I, p. 446.] .

[4] [a Fr. Mendoza alterata.] Ne verius quidem laudatus Mendoza exponit genus vitæ, a S. Virgine assumptum, cum canit nullis blanditiis parentum, eam in sæculo retinere nitentium, cor ejus emollitum:

Hos Irena dolos, patrio sub amore jacentes
Cauta fugit: secreta petit non serius antra,
Legibus addicit puerilia membra severis.

Quasi nempe S. Irene anachoreticam vitam sectata fuisset: quum ex Vita infra danda num. 2 constet, infra oppidum supra Nabanem Sanctam deguisse Irenam cum castissimis virginibus, quarum duæ sorores patris ejus erant: referturque deinceps Sancta ex eo claustro semel in anno, in festo Beati Petri, cum cæteris Virginibus, orationis causa exire consuevisse ad ipsius Apostoli ecclesiam. Quæ quidem verba satis indicant, S. Irenen non eremum, sed cœnobium quoddam Virginum incoluisse, qualia plurima jam illa tempestate exsistebant in Hispania et Lusitania, ut id luculenter monstrant concilia Hispana longe antiquiora. Etenim de monachis Hispanis agunt Siricius Papa ad Himerium Tarraconensem anno 385 cap. VI et XIII [Daguirre. Conc. Hisp., t. III, p. 14 et 16. Edit. Rom. 1753.] et concilium Cæsaraugustamun anni 540 can. VIII [Ibid., p. 166.] : cæterum nimis arcta erat inter Africæ et Hispaniarum Ecclesias necessitudo, quam ut institutum monasticum, a S. Augustino adeo propagatum, ad Hispanias non extenderetur.

[5] [Antiquitas status monastici] Ast hic occurrit nobis Antonius de Siles, socius academiæ historicæ Matritensis, qui in sua dissertatione de Monachatu Hispanico ante tempora Sarracenica, dicit [Daguirre. Conc. Hisp., t. III, p. 375.] , nullum in Hispania usque ad initium sæculi VI cœnobium proprie dictum exstitisse, sed vitam anachoreticam seu solitariam monachos fuisse sectatos. Suam porro opinionem duobus fulcit argumentis, quæ rem meo judicio minime evincunt. Nulla nempe in canonibus conciliorum sæc. IV et V mentio fit abbatum aut præpositorum, adeoque nuspiam nobis veri cœnobii forma præsentatur: dein ea ipsa, quæ monachis sæculi IV exprobrat Siricius in epistola ad Himerium Tarraconensem cap. VI [Memor. de la Realacadem. de la Histor., t. VII, p. 487.] , talia sunt. ut cum vita cœnobitica nullatenus consistere possint. Et quoad prius argumentum, seu silentium de abbatibus præpositisve attinet, mere negativum est, proindeque non magni faciendum, nisi aliunde adminiculetur. Et certe ipse laudatus Anton. de Siles lubenter fatetur in gloriam gentis suæ, monasticum institutum summa promptitudine in Hispaniam traductum fuisse [Labbe, t. II Conc., col. 1019.] : ex Italia igitur, ubi sæc. IV jam florebant cœnobia stricti nominis [Mém., t. VII, p. 481.] , facile potuere, imo et debuere in Hispanias transmigrare asceteria monachorum utriusque sexus; nisi tamen quis malit Hispanos cœnobitas ex Africa derivare. Ruit itaque argumentum negativum, quum contraria ratione infirmatur. Quod et ideo quoque ruit, quod de monachis utriusque sexus, in lascivia demersis Siricius l. c. mandat has impudicas detestabilesque personas a monasteriorum cœtu ecclesiarumque conventibus eliminandas esse. Ergo jam tum erant in Hispaniis monasteriorum cœtus, erant ergo et præpositi, qui istiusmodi communitates dirigerent.

[6] [contra recentiores quosdam,] Talem conclusionem avertere satagit laudatus Antonius, dicendo cum Joanne Franc. Masdeu [S. Ambros De Virginib., lib. I, cap. XI. Oper., t. V, p. 23 et epist. LXIII, n. 82 Oper., t. VI, p. 216. Edit. Venet. 1781.] ignorasse Siricium statum rei monasticæ in Hispania, quemadmodum constitutionem sedium metropoliticarum ignoravit, sed id gratis asseritur: nam, licet juxta disciplinam vigentem, quod hic non inquirimus, primatum obtineret antiquior episcopus, non inde consequitur nullam fuisse divisionem metropoliticam episcopatuum inter varias Hispaniarum provincias; sic enim Africa primatus dignitas non ex sedis cujusdam, si Carthaginensem excipias, præeminentia, sed ex antiquori ordinatione episcoporum desumebatur, sed erat nihilominus in varias provincias divisa, quibus singulis præponebatur antiquior episcopus, cui forsan competebat in Hispanus dispensare in irregularitatibus gravioribus, qualis erat bigamia: ac tali ratione omnino recte mentionem faciebat Siricius c. VIII [Hist. Crit. de Esp, t. VIII, p. 253.] de metropolitanis episcopis, quin ignorantiæ argui debeat. Neque hic sistit Antonius, quia recte intelligebat ignorantiam unius rei non inducere ignorantiam alterius: opinatur itaque in monasteriorum cœtu nihil aliud quærendum esse, quam simplicem cellarum tuguriorumque agglomerationem, quin aliquo communitatis, adeoque subordinationis vinculo inter se varii monachi connecterentur [Labb, t. II, col. 1020.] : ast similis interpretatio communi verborum tenori contraria est, neque admittenda, nisi certissima historiæ monumenta istiusmodi interpretationem omnino exigant; alioquin non tam historiam genuinis monumentis accommodare, quam hæc ad præconceptam opinionem contorquere videremur.

[7] [solis aryumentis negativis nitentes defenditur;] Sed hisce argumentis, utpote negativis, non contentus Antonius de Siles, positivum etiam affert: videlicet vitam luxuriosam monachorum, qualis a Siricio exhibetur, consistere non posse cum disciplina claustrali et superiorum vigilantia. Fatemur libenter posterioribus sæculis multa fuisse decreta ad disciplinam monasticam sartam tectam servandam, ast propter istiusmodi canones non credimus tunc primum cœpisse cœnobia, quando leges istæ condebantur, sed potius tunc primum latas leges, quando abusus graviores in cœnobiis jam inoleverant: adeoque monasteria jam a tempore longiori exsistebant. Cæterum hujuscemodi flagitia enasci, etiam quando monachorum cœtui præsunt abbates, quod multis collatis monumentis declarari posset, monstrat concilium Toletanum IV, anno Christi 633 præside S. Isidoro celebratum; siquidem canone LI [Daguirre Conc. Hisp. t. III, p. 375.] agitur de institutione abbatum et aliorum officiorum, et tamen canon sequens, nempe LII decernit contra monachos egredientes, a monasterio, qui non solum ad sæculum revertuntur, sed etiam uxores accipiunt, ut hi in eodem monasterio, a quo exierunt, pœnitentiæ deputentur, ibique defleant crimina sua, unde decesserunt. Similia statuuntur canone LV de pœnitentibus viris et fœminis (id est veri nominis monachis, quum agatur de tonsura, de assumptione habitus sanctimonialis, de iis qui se devoverunt Religioni): si enim laici effecti sunt, nisi admoniti revertuntur, vere ut apostatæ coram Ecclesia anathematis sententia condemnentur; si vero fuerint a sacerdote comprehensi, ad cultum Religionis, acta prius pœnitentia, revocentur. Hæc sufficiunt ad monstrandum, constituto etiam legitimo monasterio seu cœnobio, posse istiusmodi flagitia accidere, adeoque ex hisce nihil argumenti valere contra institutionem cœnobiorum. De reliquo quoniam S. Irene sæculo VII jam medio, quando omnibus censentientibus, cœnobia exsistebant, vixerit, nullum dubium esse potest de ejus professione monastica.

[8] [quin certo definiri possit;] Sed ex hac quæstione enascitur alia implicatior, cui nempe Ordini monastico adscribenda est Sancta nostra? Multis quidem id evolvit Aloysius Torelli in Annalibus Ordinis S. Augustini [Mém., t. VII, p. 490.] , quum et Sanctam nec ad Cistercienses, Fratres Prædicatores Minoresve, utpote recentiores, nec ad Basilianos, quatenus numquam in Lusitania exstiterint, spectare potuisse demonstret. Reliquum est, ut S. Irenem Ordini alterutri S. Benedicti aut S. Augustini accenseamus. Pro suo quidem pugnat laudatus Torellius Augustinianus; at sunt vel inter ejus consodales, qui hanc opinionem probare minime videntur. Etenim in Breviariis, pro Ordine universo compilatis, nulla Sanctæ nostræ occurrit memoria [Torelli. Secoli Agostinian., t. II, p. 664.] , et quod majus est, Thomas de Herrera, in suo Alphabeto Augustiniano, de Sancta nostra, quam Hirenam vocat, hæc scribit: S. Hirena Virgo et Martyr (quæ choro III Theatri triumphalis, nescio quo jure, nostris Beatis adscibitur) anno circiter 650 die XX Octobris, quo ejus festum in tota Lusitania recolitur, migravit ad sponsum. Videtur igitur satis dubia professio Augustiniana S. Irenes, præsertim quum nullum, quod sciamus, exstet vestigium monasterii puellaris, a Sancta olim inhabitati, ex cujus notitia forsan deveniri posset ad qualemcumque cognitionem Ordinis, ibidem olim vigentis.

[9] [ad quem Ordinem Sancta] Eadem fere ratione opinari licet de professione Benedictina S. Irenes: suam certe proclamant Hugo Menardus in suo Martyrologio Ordinis S. Benedicti et Antonius de Heredia in Vitis Sanctorum ejusdem Ordinis, Hispanice conscriptis [Brev. Ord. Erem. S. Augustini. Venet. 1751. Propr. Windesheim, etc.] ; sed et apud Benedictinos in Breviariis Ordinis nulla occurrit ejus mentio, ac Joannes Mabillon in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti eamdem inter Prætermissos, omisso asterisco, quo genuinos sui instituti alumnos insignit, collocat [Vidas de Sant. de la Relig. de S. Benito, t. IV, p. 119.] . Neque id prætereundum est, quod animadvertit Joan. Mabillon in suis Annalibus lib. I, n. 13 [Act. SS. Ord. Bened., sæc. II. Index, p. LX.] , nempe ut in Oriente, ait, sic in Occidente, “tot propemodum typi ac regulæ erant, quot cellæ ac monasteria” inquit Cassianus. Aliis pro regula erat abbatis voluntas, aliis modus vivendi, majorum usu ac traditione confirmatus, plerisque leges scriptæ impositæ. Et quod propius ad præsentem quæstionem accedit, fatetur sibi Mabillon incompertum esse, qualem Regulam observaverint ante Isidorum et Fructuosum Hispanici monachi [Cfr Breganza. Antiguedad. de Espan., t. I, p. 17.] . S. Isidorus anno Christi 636, S. Fructuosus 665 obierunt, ita ut dubium sit, quoniam istiusmodi Regulæ satis lente propagantur, an vel alterutra in cœnobium, quod S. Irene incolebat, tunc jam introducta fuerit. Ex quibus omnibus mafestum fit, omnino incertum esse institutum, quod Sancta nostra sectata fuerit: id unum tamquam certum assumimus eamdem Sanctimonialem sub Selio avunculo suo et abbate fiusse: nam moniales sub cura et tuitione monachorum constitutæ erant, ut patet ex can. XI concilii Hispalensis anni 619 [De Aguirre. Conc. Hist., t. III, p. 349.] .

[10] [spectarit.] Vitam S. Irenes ex Veteri Breviario Eborensi, ut jam diximus, edemus: recentiores quidam singularia scripta elucubrarunt circa Sanctam nostram, scilicet Eduardus de Arauto, Canonicus regularis militiæ Christi et domus regiæ de Tomar præfectus [Antonio. Biblioth. Hispan. nov., t. I, p. 336.] , Isidorus Barreira, ejusdem militiæ presbyter [Ibid., p. 828.] et Paschalis Ribeiro Coutinho [Machado. Bibl. Lusit., t. IV, p. 562.] , qui omnes Lusitanico idiomate scripserunt. Utilissimum nobis esset, unum alterumve ex auctoribus istis coram habere, maxime ut ampliorem notitiam circa Sanctæ cultum haurire possemus: sed quando hæc scribebames ea erat temporum conditio, ut rebus ubique gentium perturbatis, e longinquioribus regionibus vix quidpiam acciri potuisset. Quocirca ea tantummodo dedimus, quæ ex antiquioribus monumentis colligere potuimus.

PASSIO S. IRENES VIRGINIS ET MARTYRIS,
Ex veteri Breviario Eborensi et Florezio Espana Sagrada, tom. XIV.

Irene, virgo et martyr in Lusitania (S.)

BHL Number: 4469

EX BREVIARIO EBORENSI.

[B. Irene sanctimonialis,] Tempore, quo in Lusitania dynasta inclytus atque christianissimus, Castinaldus, vir nobilis Cassiæ a dominabatur apud Nabantiam b, insigne Scalabitani conventus c oppidum, Irena, virgo sanctimonialis, genere nobilissima, forma pulcherrima, mortem pertulit corporalem pro castitatis integritate, super ripam Nabanis d fluminis anno sexcentesimo quinquagesimo tertio ab incarnatione Domini nostri Jesu Christi e, cujus fides, jam sparsa longe lateque, firmiter tenebatur. Hæc virgo erat pudica, pia, simplex, humilis, jejunatrix, oratrix assidua et in omni Dei obsequio devotissima. Remigius namque, doctissimus et religiosissimus monachus, eam tam litteras quam mores docuerat, sub gratia nobilium parentum ejus Hermigii et Eugeniæ, et abbatis Selii, qui frater Eugeniæ matris ipsius Virginis exstitit, et in cœnobio magno Beatæ Virginis Mariæ degebat, cum quinquaginta circiter monachis, in cœnobio juxta torrentem, qui dicitur Effon, quia sine fonte et sinuose labens in Nabanem descendit. Supra quod cœnobium versus Aquilonem, in loco plano et eminenti erant prædicti Castinaldi palatia, cum oppido pulcherrimo, dicto Nabantia, distante a fluvio jactu lapidis uno vel minus.

[2] [curato prius Britaldi principis] Infra id oppidum, super Nabanem, Sancta degebat Irena cum castissimis Virginibus, quarum duæ sorores patris ejus erant, videlicet Casta et Justa, quæ ibi postea fuerunt sepultæ in singulis lapideis monumentis f. Sancta vero Irena ex eo claustro semel in anno, in festo S. Petri, cum cæteris virginibus, orationis causa, exire consueverat ad ipsius Apostoli ecclesiam, quæ juxta Castinaldi palatia opere laudabili erat ædificata et Sanctorum plena Reliquiis: ad quam nobilissimus Castinaldus, cum proceribus suis et familia et loci incolis veniens, divina officia pene quotidie audiebat. Hic autem princeps habebat filium unicum, optimæ indolis adolescentem, Britaldum nomine, qui, audita prius Sanctæ Irenæ pulchritudine, quum semel eam in ecclesia vidisset, misere ex amore ejus angustiari cœpit: ob divinum tamen timorem et parentum Virginis et abbatis Selii reverentiam, non est ausus vim amoris sui detegere, sed tacendo more amantium ægrotavit. De cujus ægritudine parentes ejus supra modum anxii, diversorum undique medicorum opem quærebant. Qui diversas morbi causas proferentes, sed verum morbum minime perpendentes, nullum ægritudini ejus adferebant remedium.

[3] [insano amore,] Hujus ægritudinis causam quum divina revelatione Sancta Virgo Irena cognovisset, causa pietatis et humanitatis ad eum perrexit, et sola solum sic affatur: “Frater mi, hæc infirmitas non est tibi ad mortem, sed ut Dei misericordia salutem consequaris, si ea, quæ oculi tui male concupierunt, nequaquam ultra concupiscas.” Ad hæc ille: “Scio, inquit, quod noris, qua detinear ægritudine. Sic etiam noscas, quod si ex ea moriar, vel, me spreto, alium præposueris, ego ipse vel alius pro me gladio percutiet, ut ultra non vivas.” Ad quæ illa: “Absit, ait, a me, frater, ut tuam vel alterius nefandam umquam compleam voluntatem.” His dictis, eoque consolato, impositisque ei manibus cum oratione, reversa est ad claustrum suum. Ille vero statim restitutus est sanitati Sanctæ Virginis Irenæ precibus. Quare parentes ejus in Irenæ Virginis gratiam, collegium illud virginum in majori honore habuerunt, illud muneribus et privilegiis amplius honestantes.

[4] [quum in suspicionem criminis venisset,] Post rem hujuscemodi, transacto biennio, intravit satanas in Remigium monachum, Sanctæ Irenæ magistrum, et in amorem Sanctæ Virginis tam acriter ejus viscera extorruit, ut, deposito pudore, eam impudice compellaret. A qua quum graviter esset increpitus, diabolico repletus furore perversoque ingenio, maleficæ herbæ succum illi clam in potum dedit. Qua potione virgo incorrupta paulatim, prægnanti similis, intumuit, et infamiæ nota non caruit. Illa mirabatur, nesciens quod sibi accidisset, pudorem tamen suum et famam Domino commendabat. Hæc quum Castinaldi filius audisset, motus zelotypia, rogavit quemdam de amicis militem, ut eam interficeret, et in flumen projiceret. Qui miles, protinus illi insidiatus, quum forte post matutinas laudes, sub diei crepusculum ad ripam fluminis orantem, suamque innocentiam Deo commendantem adspexisset, irruens obturavit pannis os ejus, et, exutis vestibus præter melotam g, gladio confodit guttur ejus, necatamque projecit in fluvium h. Protinus tamen pœnitentia ductus, una cum Remigio monacho, Romam adiit et ambo sub pœnitentia i obierunt. Sanctum vero Virginis corpus per Nabanem in Ozecharum fluvium, et ex eo in Tagum prolapsum est, donec pervenit ad montem, qui Scalabis castrum k nuncupatur.

[5] [occiditur.] Mane autem facto, quum non fuisset inventa, universi existimabant illam præ facti verecundia cum aliquo fugisse homine, quem sibi stupro conciliasset. Deus vero, nolens eos in tam sinistra suspicione permanere, abbati Selio, quæ contigerant, revelavit. Quibus cognitis, ille gavisus valde, mixta tristitia cum lætitia, rem divulgavit, et statim cum monachis et proceribus et plebe numerosa, venit ad locum prædictum. Tunc Tago ab immensa illa voragine, Dei virtute ad sese collecto, ibi ex una parte apparuit solum quasi arida terra, ubi inventum est Virginis corpus, divinitus in aptissimo locatum sepulcro. Cumque de illo loco moveri non posset, intellexerunt Deo placuisse, eam ibidem sepeliri. Honorifice igitur et cum magnis laudibus sanctissimum corpus ibi sepelierunt, tollentes capillorum et melotæ Reliquias. Illis autem alveum egressis, Tagus, expansis desuper aquis, magna cunctorum admiratione ad limitem suum rediit. At vero abbas cum Reliquiis sanctissimi corporis ad cœnobium reversus est, ubi multi cæci, claudi, leprosi, et diversis affecti morbis, ex Sanctarum Reliquiarum tactu curati sunt, ad laudem Christi, cui est honor et gloria in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Quid sibi velit hic vox Cassia, non facile dixerim: nullum enim locum hujus nominis in Lusitania invenio; quid vero cæterum significare valeat, nemo est, qui mihi indicare potuit.

b Nabantia est oppidum Lusitaniæ, quod a flumine cognomine appellationem suam mutuatur, hodie ab Arabibus Thomar, ad Nabanem fluvium nuncupatur [De Costa. Corograph. Portug., t. III, p. 148, 158.] .

c Sub Romanis provincia Lusitaniæ distincta erat in tres conventus juridicos, constitutos in tribus urbibus, ubi jus populis dicebatur: erantque conventus Emeritensis, Pacensis et Scalabitanus [Florez. Espan̄. Sagr., t. XIII, p. 68.] .

d Nabanis fluvius, hodie Nabao, per Ozecarum, Zezere, in Tagum influit juxta locum dictum Pugnam Tagi, Punhete.

e In hunc annum martyrii consentiunt quoquot de S. Irene scripsere, quorumque nonnullos citavimus supra in Commentario prævio num. 3.

f In Gynecæo Arturi a Monasterio ad hanc diem binæ hæ sorores annuntiantur quasi neptem suam, Irenem, secutæ ad regnum diciturque earum ossibus Tomariense D. Claræ partheneum commendari.

g Quamvis secundum Cangium Melote vestem quamdam superiorem ex ovina aut caprina pelle plerumque significet; hoc tamen loco malim hanc vocem interpretari de veste interiori, forsan lanea seu subucula, sequidem Sancta omnibus vestimentis exuta fuit præter melotam: laneis autem vestibus utebantur monachi.

h Scilicet Nabanem, ad quem usque pomœriummonasterii extendebatur.

i Sacris canonibus cautum erat, ut, si quis voluntarie homicidium fecisset, ad januam ecclesiæ catholicæ semper subjaceret, et communionem in exitu vitæ suæ reciperet. Hæc habent capitula Martini, Braccarensis metropolitæ, qui post medium sæculum VI floruit [Labbe, t. V Conc., col. 913.] : atque secundum hæc verba, interpretari nos oportet, quæ habet Legenda, nempe homicidas S. Irenes sub pœnitentia obiisse.

k Explicuimus in Commentario prævio num. 1 quomodo, antiquato Scalabis nomine, hodie ista civitas Irenopolis seu Sanctarem appellatur.

DE S. VITALE EPISC. ET CONFESS. SALISBURGI IN GERMANIA.

CIRCA ANNUM DCCXXX.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Vitalis, episc. et conf. Salisburgi in Germania (S.)

A. T.

§ I. Quo sæculo, septimone an octavo, S. Rupertus ecclesiam Salisburgensem fundaverit.

[S. Rupertum sæculo VIII] Quod ad diem XXIV Septembris, circa finem Sylloges historicæ de SS. Chunialdo et Gisilario, Suyskenus monuit [T. VI Septembris, p. 712 et 713.] , ea quæ de S. Ruperti Bajoariorum apostoli ætate in nostro opere ad diem XXVII Martii asserta fuere [T. III Martii, p. 700.] , ad limam revocanda esse in Supplemento ad eumdem diem, id nunc potius a nobis præstandum videtur, quum agere nos oporteat de S. Vitali, proximo illius in episcopatu apud Juvavium seu Salisburgum successore, qui hodie cultum ecclesiasticum ibidem obtinet. Censuit Papebrochius acta S. Ruperti illustrans hujus obitum incidisse in annum 623 vel 628, idque ex communi sui temporis persuasione, secundum quam sub Childeberto II Francorum Austrasiorum rege hic Sanctus apostolatui suo initium dedisse credebatur, vitamque finiisse ipso festo Paschatis in diem VI Kalendas Aprilis incidente, quod quidem toto sæculo septimo non contigit nisi duobus annis jam dictis. Huic opinioni, etiam postquam refutari jam cœperat, adhuc patrocinati fuere Joseph Mezgerus in Historia Salisburgensi [Dissert prælim., p. 1 et seqq., item lib I passim. p. 69 et seqq.] , Bernardus Pez in Epistola ad Hansizium de Actis S. Trutperti Martyris [P. 23 et seqq.] , Joannes Henricus von Falckenstein in Historia Bojorum pragmatica [Part. II, period. II, cap. I, II et III, p. 23 et seqq.] et Antiquitatibus Nordgaviæ [Part. I, cap. VII, p. 207 et seqq.; part. II, cap. II, p. 97 et seqq.] , Benedictini Salisburgenses in Novissimo Chronico sui ad S. Petrum monasterii anno 1772 edito [Introduct. et Disquis. prælim, item sæc. I ac II passim. p. I et seqq.] , aliique scriptores, quos recensere prætermitto, præcipuos nominasse contentus. Horum vero adversarii præcipui fuere Mabillonius [Act. SS. Bened.. sæc. III, part. I, p. 339 et seqq.; Annal. Bened., t. I. lib. XVIII. n. 50. p. 564. Edit. Luc.] , Pagius [Critic. Baron. ad an. 696. n. 6 et seqq.; ad an. 718, n. 7 et 8, t. XII, p. 155 et seqq.. 282 et 283. Edit. Luc.] Eckhartus [Comment. de reb. Franc. Orient., lib. XVIII, n. 4, p. 306, 307 et 308.] , Meichelbeckius [Hist. Frising., t. I, dissert. proleg. II, p. XI et XII; t. II, dissert. proleg. I, p. II et seqq.; Chron. Benedicto-Bur., dissert. proleg. I, p. LXXV, LXXVI et LXXVII.] , Hansizius [Germ. Sacr., t. II, p. 33 et seqq.] , qui solidis rationibus demonstrarunt S. Rupertum non Childeberto II, sed Childeberto III, qui exeunte sæculo VII regnare cœpit, fuisse coævum, adeoque sæculo VIII obiisse: quamquam iis non assentior circa annum obitus, quem fuisse asserunt annum 718, si unum inter eos Hansizium excipias, qui licet prius et ipse hunc annum S. Ruperto emortualem statuisset, postea tamen inter retractandam disputationem suam [Ibid., p. 919 et seqq.] ab ea sententia merito recessit.

[2] [in Bajoariam venisse] S. Ruperti epocham haud posse regno Childeberti II illigari, inde primum deducitur quod regis hujus tempore nullus extiterit seu dux seu rex Bajoariorum Theodo sive Dioto; quo tamen nomine vocatum fuisse eum ducem qui S. Rupertum in suas terras accersivit, extra omnem prorsus controversiam est. Imo circa id tempus Garibaldus dux Bajoariis præerat, cui Clotarius I Waldetradam Theodobaldi viduam, teste S. Gregorio Turonensi [Hist. Francor., lib. IV, cap IX, apud Bouquet. Rer. Gallic. Script., t. II, p. 207.] , uxorem dederat, et cujus filiam Evin dux Tridentinorum conjugem accepit ea ipsa tempestate qua regnum Francorum Austrasiorum Childebertus II, occiso patre Sigeberto, adhuc puerulus cum Brunechilde matre regendum suscepit, uti narrat Paulus diaconus [De Gest. Longob., lib. III, cap. X, apud Muratori, Rer. Ital. Script. t. I, p. 439.] , a quo etiam discimus Garibaldum eumdem, desponsata anno 589 filia sua Theodolinda Flavio Authari Longobardorum regi, anno insequenti 590 aut certe non multo post Bajoariis imperare desiisse [Ibid., cap. XXIX, p. 449 et 450.] . Dehinc, eodem Paulo teste [Ibid., lib. IV, cap. XVII, p. 455.] , cui consonat Aimoinus [De Gestis Franc., lib. IIi, cap. LXXVI, apud Bouquet, loc. cit., p. 105.] , Tassilo a Childeberto rege Francorum apud Bajoariam rex ordinatus est; mortuo vero Tassiloni circa annum 609 successit filius Garibaldus [Paul. Diac., lib. IV, cap. XLI, p. 468.] , regnante jam ab anno 596 in Austrasia Theodeberto II Childeberti filio. Post Garibaldum II, qui quamdiu in vivis fuerit, definiri accurate nequit [Cfr. Pagius ad an 637, n. 8. t. IX, p. 321; Hansizius, tom. cit., p. 52.] , illo tempore quo S. Emmerammus Ratisbonam accessit [Cfr. t. VI Septemb., p. 462 et 463.] , ac proin satis diu post Childeberti II epocham et ante illam Childeberti III, erat dux gentis Bajuvariorum vir alacer Theoto, ut in Vita S. Emmerammi ait Aribo episcopus Frisingensis [T. VI Septemb., p. 474.] , cui consentiens Meginfredus: Hujus, inquit [Ibid., p. 491.] , monarchiam Theodo dux provinciæ qui tunc possedit, etc. Ei autem filios in regnum non successisse scribit Arnolfus Vochburgensis [Ibid, p. 495.] , qui ipse neptem habuit nuptam Adalrammo ex ejusdem Theodonis hujusque filii Lantberti, qui necis S. Emmerammi auctor fuit, posteris genito [Ibid., p. 510.] : unde conficitur, quamvis Arnolfus sæculo tantum XI suos libros ediderit [Ibid., p. 456 et 457. Cfr. Waitz apud Pertz, Monum. Germ. hist., t. IV Script., p. 543 et seqq.] , eum tamen in hac parte esse fide dignum; idque eo magis quod ipsius dicta cum aliis documentis plane authenticis in eamdem rem conspirant, ut in sequentibus patebit.

[3] [probatur ex ea quam Arnolfus Vochburgensis] Hic igitur scriptor, postquam laudavit Theodonem cui filii in regnum non successerant, ita pergit [T. VI Septemb., p. 495 et 496.] : Item alius Theodo vir strenuus et alacer, sub quo clarissimus Christi confessor Ruopertus cum aliis Dei servitoribus Juvaviam devenit, ibique cursum præsentis vitæ consummavit. Sub quo Sanctus Corbinianus Frisingam accessit. Is ergo dux filios habuit successores in regno, Diotpertum videlicet atque Grimaldum: post quos ducatum genti huic præbuit Hucbertus, qui Beato Georgio et Sancto Emmerammo sub quodam Rathario adventitio episcopo donaverat curtem, quæ in pitaciis e quibus hæc excerpsimus (id quod rursus fidem Arnolfo conciliat), Pirchinuvach nuncupatur. Hujus atque ducis temporibus beatissimus præsul Bonifacius … ingressus Bajoariam… Quo Franciam reverso, et præfato duce defuncto, sub principe Pipino, gentis hujus ducatum adeptus est Udilo. Postea memorat [P. 498.] ducem Tassilonem, quem Carolus Magnus regno privans, cum filio Diotone monachum esse compulit; seque successionem ducum non ex ingenio confinxisse, sed ex bonis hausisse fontibus, per illa verba indigitat: Duces vero qui ante hunc principem sub regibus Francorum Bajoariæ regebant ducatum, quæ bona Beato Emmerammo contulerint, pitacia eorum et testamenta penes nos satis indicant inventa; quam ob rem merito Arnolfus ab Hansizio pronuntiatur [Op. cit., p. 54.] omnino exceptione major omni.

[4] [et genuina monumenta Salisburgensia exhibent] Confirmat autem seriem ducum ab eo descriptam Annotatio Arnonis episcopi Salisburgensis de traditionibus suæ ecclesiæ factis [Apud Hansizium. tom. cit., p. 13 et seqq.] , ubi hæc leguntur: Primum quidem tradidit Theodo dux prædictum oppidum simulque et castrum superiorem domno Hhrodberto… Succedente vero filio ejus Theodberto duce, qui tradidit villulam nuncupante Ultzhilinga… Successor namque filius ejus Huebertus dux tradidit in pago Rotagoe villa nuncupante Savarstedi… Post hunc extitit Otilo dux… Post hunc vero successit filius ejus Tassilo dux. Subjicitur vero hæc Arnonis attestatio: Notitiam vero istam ego Arn una cum consensu Caroli piissimi regis, eodem anno quo ipse Bajoariam regionem ad opus suum recepit, a viris valde senibus et veracibus diligentissime exquisivi, a monachis et laicis, et conscribere ad memoriam feci. Porro apposita temporis nota in annum 788 cadit, quo Carolus Magnus, exauctorato Tassilone, Bajoariam per comites et præfectos suos administrandam suscepit [Cfr. Hansizlus, tom. cit., p. 54.] . Ab auctore pariter vetusto, certe non valde ab Arnonis ætate remoto, qui id quod refert, potissimum ex chartis originariis hausit, judice Hansizio [Ibid., p. 12.] , confectæ sunt Breves Notitiæ donationum eidem Salisburgensi ecclesiæ factarum [Ibid., p. 19 et seqq.] , ex quibus sequentia in rem nostram decerpimus: Primo igitur Theodo dux Bajoariorum, Dei omnipotentis gratia instigante et Beato Rudberto episcopo prædicante, de paganitate ad christianitatem conversus et ab eodem episcopo baptizatus est cum proceribus suis Bajoariæ… Interea vero dux Theodo infirmabatur, commendavitque filio suo Theodoberto ducatum Bavariæ et domini Rudberti episcopi causam fideliter tuendam et juniorum ejus, eique ad christianitatem suam libenter obedire, et omne opus Dei diligenter ei auxiliari… Cœpit autem Beatus Pontifex una cum consilio et voluntate domini Theodoberti ducis in superiori castro sæpe dicti Juvavensis oppidi construere ecclesiam ac monasterium sacris virginibus… Hucbertus dux filius et successor Theodoberti ducis tradidit in Rotagou villam nuncupatam Sauersteti… Post quæ de duce quoque Otilone filioque ejus Tassilone fit sermo.

[5] [ducum successione;] Ex hactenus allegatis perspicuum fit Theodonem illum qui priori Theodoni successit circa annum 680, ut autumatus est Pagius [Ad an. 680, n. 27. item ad an. 696, n. 6 et seqq., t. XII, p. 22, 155 et seqq.] , aut anno 696, ad quem in Chronico Cremifanensi, seu potius Cremifanensi ad Annales Mellicenses Auctario [Cfr. Wattenbach apud Pertz, Monum. Germ. hist., t. IX Script., p. 480, 481, 544 et 550.] , scribitur [Ibid., p. 550.] : Theodo dux Wawariæ per reges Francorum efficitur; hunc, inquam, Theodonem, cujus ducatus cum regno Childeberti III, quod intra annos 695 et 711 continetur [Art de vérifier les dates, t. I, p. 548. Edit. Paris. 1783.] , omnino incidit, ipsum esse quem S. Rupertus per evangelium Christo Ecclesiæque genuit. Proin satisfit Vitæ primigeniæ S. Ruperti, quam cæteræ ejusdem Vitæ in hac re sequuntur, et quæ omnino exigit ut ducatum Theodonis a Childeberti regno non divellamus. Ait enim [Apud Hansizium, tom. cit., p. 35 et 37.] : Tempore Hildiberti regis Francorum, anno scilicet regni illius secundo (vel quinto, ut habent alia apographa), honorabilis confessor Christi Ruodbertus in Wormacia civitate episcopus habebatur… Cumque fama sanctæ conversationis illius longe lateque crebresceret, pervenit ad notitiam cujusdam ducis Bawariæ regionis, nomine Theoto, qui supra dictum virum Dei subnixis precibus, prout potuit, lubentissime studuit rogare per missos nuntios suos, ut hanc provinciam visitando sacra illuminaret doctrina.

[6] [confirmaturque ex narratis in Vita S. Corbiniani] Magis hæc illustrantur atque etiam Arnolfi Vochburgensis auctoritas roboratur ex Vita S. Corbiniani ecclesiæ Frisingensis fundatoris, composita ab Aribone Frisingensi episcopo, qui ecclesiam hanc ab anno 764 ad annum 782 aut 784 rexit [Cfr. Meichelbeck, Hist. Frising, t. I, lib. I, cap. III, § II, p. 61, et cap. IV, § XI, p. 82; Suyskenus, t. III Septemb., p. 261 et 262. et t. VI Septemb., p. 454.] , ita ut temporis de quo agimus, suppar fuerit. Loquens nimirum Aribo de iis quæ per secundum iter suum Romanum S. Corbinianus in Bajoaria egit, ita narrat [T. III Septemb., p. 285.] : Noricam veniens, ibi quamdiu demoratus, verbi divini seminavit doctrinam, ibique nonnullorum sacra verba penetrabant gratia Dei corda in augmentum fidei Christi. Quæ gens quoque adhuc rudis erat et nuper ad christianitatem conversa. Postrema hæc phrasis aptissime sane ad recentem S. Ruperti prædicationem refertur; sed sequentia audiamus, quæ adhuc luculentius rem declarant: Eo namque tempore erat ibi devotissimus Theodo dux, insignis potentia et virilis virtute, cum filiis decorus et nobilium virorum alacritate præcipuus: cujus longe lateque fama succreverat. Provinciam ipsam sibi et suboli illius in quatuor partes divisit, carique ibi habebantur sacerdotes, sicut novitiorum mos esse compellit. Hinc præterea videre est tetrarchiam a Theodone institutam, hoc est, eum divisum imperium cum filiis tribus habuisse, Theodoberto scilicet, quem Arnolfus supra citatus Diotpertum nuncupat, Grimoaldo ac Theodoaldo. Ac de Theodoberto quidem Aribo non loquitur, quia, ut scite observat Pagius [Ad an. 702, n. 8, t. XII, p. 189.] , S. Corbinianus ad eam cui ille præerat Bajoariæ partem non venit, sed in parte quæ suberat Grimoaldo, apostolicum laborem potissimum exercuit. Ad Theodoaldum autem quod attinet, ex eodem Aribone colligitur [T. III Sept., p. 290.] hunc præmatura morte, ante obitum patris Theodonis, ut videtur, fuisse extinctum: unde bene explicatur quare ab Arnolfo duo tantum Theodonis filii, Diotpertus atque Grimaldus, dicantur parenti suo successisse. Narrat demum Aribo [Ibid., p. 291.] inselicem Grimoaldi incestuosæque conjugis Pilitrudis seu Bilitrudis, quæ vidua Theodoaldi erat, liberorumque ex iis natorum interitum; quo effectum fuit ut solus postmodum gentis suæ ducatum obtinuerit pius princeps Hucbertus Theodoberti filius, ab Aribone item laudatus [Ibid., p. 293.]

[7] [de Theodone duce ejusque filiis,] Ad jam dictam Bajoaricæ ditionis inter plures principes distributionem respexit haud dubie S. Gregorius II summus Pontifex, quando anno 716 Martiniano episcopo, Gregorio presbytero et Dorotheo subdiacono sanctæ Sedis apostolicæ, euntibus in Bajoariam, illa inter cætera in mandatis dedit [Apud Hansizium, t. I, p. III.] : Ut, consideratis locorum spatiis, juxta gubernationem uniuscujusque ducis episcopia disponatis et diœcesane subjacentia singulis sedibus terminetis. Et si tres aut quatuor vel majoris numeri visæ fuerint constitui sedes, reservato præcipuæ sedis loco pro archiepiscopo resedendo, adhibito trium episcoporum conventu, probabiles fide ac boni testimonii et eruditos sana doctrina viros ordinetis antistites, ex auctoritate Beati Petri apostoli et nostra subsequentis vigoris dispensatione locis eos traditis collocantes. Tetrarchia hac admissa, obvium quoque evadit quod ad annum 702 de Ansprando Liutberti Longobardorum regis tunc tutore annotavit Hermannus Contractus [Apud Pertz, op. cit.. t V Script., p. 97.] : Ille viribus impar primo Clavennam, inde ad Theodebertum Bajoariæ ducem confugit, ibique novem annis mansit. Quod ipsum apud Paulum diaconum legere est in hæc verba [Op. cit., lib. VI. cap. XXI, p. 498.] : Ansprandus fugit Clavennam; deinde per Curiam Rhætorum civitatem venit ad Theudebertum Bajoariorum ducem, et fuit cum eo per novem annos. Et interjectis aliquot capitibus, idem Paulus ait [Ibid., cap. XXXV, p. 501.] : Igitur postquam Ansprandus apud Bajoariam jam novem expletis annis exulasset, promoto tandem Theudeberto decimo anno Bajoariorum ductor exercitu venit Italiam, pugnavit cum Ariperto, et facta est ex utraque parte multa strages populorum. Est hic nempe Theodobertus filius Theodonis ac pater Hucberti, jam anno 702 partem Bajoariæ regendam a parente adeptus. Errantque proinde Velserus [Rer. Boic., lib. IV, p. 131 edit. Norimb. 1682. et p. 275 edit. August. 1777.] aliique scriptores [Brunner, Annal. Boic., part. I, lib. V, n. 8, col. 159, 160 et 161; et alii, de quibus vide Hansizium, p. 53. ac Falckensteinium. Hist. Bojorum, part. II, period. II, cap. I, sect. 2, p. 28 et seqq.] , qui ex Pauli diaconi verbis colligunt Theodonem illo anno mortuum esse et Theodobertum filium ei successisse: dein ei Theodoberto successisse asserunt alium Theodonem, quem Velserus quintum et aliqui sextum vel septimum hujus nominis male numerant, prout varii varias sibi quisque fictitiorum ducum series efformarunt [Cfr. Pagius ad an. 702. n. 9.]

[8] [item ex superstitibus sub S. Virgilio] Aliud argumentum pro nostra de tempore adventus S. Ruperti ad Bajoarios sententia eruitur ex narratione quæ in Brevibus Notitiis jam supra (num. 4) citatis extat [Apud Hansizium, t. II, p. 23 et 24.] de lite S. Virgilii Salisburgensis episcopi cum Urso presbytero circa bona ecclesiæ S. Maximiliani in Pongau, quam olim S. Rupertus ædificarat et consecrarat, concedentibus ducibus Theodone et Theodoberto filio ejus: quæ bona Otilo dux, nesciens quod Theodobertus dux ipsos homines ibidem tradidit et ipsam cellam cum omni traditione sua confirmavit Sancto Ruperto episcopo ad sedem Juvavensem episcopatus sui, dederat Urso presbytero capellano suo, nec deinde S. Virgilio ea pro jure sedis suæ repetenti reddere voluerat. Narratis autem quæ ab utraque parte in hac conversia in medium allata fuere, subdit Notitiarum auctor: Hæc omnia Virgilius episcopus a viris valde senibus atque veracibus diligenter perquirere studuit, posterisque ad memoriam scripta dimisit. Quidam vero ex eis qui ista illi dixerunt, discipuli S. Rudberti fuerunt et juniorum ejus, quidam filioli: ex quibus erat Isinhardus vir nobilis et filiolus beati senis Chunialdi presbyteri, et Maternus; Dignolus quoque discipulus S. Rudberti, atque Joannes; alii quoque qui hæc a senioribus audierunt, hæc ita omnia narrantes. Ex quibus Dulcissimus presbyter, Othmarus frater ejus presbyter, Madelhoch presbyter, filius Madelgori cancellarii Theodonis ducis, Ruffolus presbyter, Amandus presbyter, Latinus frater ejus, Ebo presbyter, Paldo presbyter, Reynbertus presbyter, Heimo presbyter. Item Vitalis presbyter, Salemon presbyter, Benedictus diaconus, Syndonius diaconus, Joannes subdiaconus, Wolfhardus subdiaconus, Arnhalmus monachus, Germanus monachus, Tazzo monachus, Emicho monachus. Et isti laici Ugo comes, Immin comes, Heimo comes, Gerhardus judex, Sigibaldus judex, Anno, Eber, Rudloch, Salaho, Joannes, Egilolf: omnes isti nobiles et veraces viri fuerunt.

[9] [S. Ruperti discipulis,] Habemus hic discipulos et filiolos (quæ vox baptismum vel christianam puerorum eruditionem respicere videtur) tum ipsius S. Ruperti tum juniorum ejus, hosque propriis nominibus appellatos. Inter eos unus saltem Dignolus, cui fors Joannem adjungere licuerit, discipulus S. Rudberti expressis verbis dicitur: citatur Isinhardus filiolus beati senis Chunialdi, quem S. Chunialdum esse, S. Ruperti socium, de quo et S. Gisilario Suyskenus noster egit ad diem XXIV Septembris, nemini potest esse dubium; et Isinhardo apponitur Maternus, ejus verisimiliter æqualis: præter quos Dulcissimum quoque, Othmarum ac Madelhoch cum S. Ruperto adhuc superstite per aliquot annos vixisse suspicatur Hansizius [Ibid., p. 55.] . Jam vero secundum hæc recte Pagius ita ratiocinatur [Ad an. 696, n. 12.] : Virgilium autem post annum DCCXLII episcopum Salisburgensem renunciatum fuisse nullus negaverit. Quare cum Sancti Rudberti discipulos viderit et allocutus fuerit, is initio sæculi VIII, non vero initio sæculi VII Salisburgensem episcopatum fundavit, et animam Deo reddidit. Insuper animadverti potest plerosque eorum qui S. Virgilio testes fuerunt de iis quæ ipsi a senioribus S. Ruperto coævis audierant, adhuc in vivis fuisse anno 788, quando Arno episcopus, ut supra (num. 4) retulimus, inquisitionem instituit circa bona ecclesiæ Salisburgensis. Sic enim ad calcem Annotationis cura Arnonis confectæ scribitur: Ista sunt nomina monachorum: Vitalis, Amandinus presbyter, Latinus presbyter, Cuffulus (anqui supra Ruffolus?), Zissimo (an pro Dulcissimo?), Dignolus, Benedictus diaconus, Sindo diaconus, Eno (an Ebo?) presbyter, Baldo (seu Paldo) presbyter, Letzho, Kaverheri, Reginpreht (seu Reinbertus) presbyter, Materninus, Arnhelm, Tazho, Emico, Germanus. Laicorum nomina ista sunt, qui per sacramentum factum ab antecessoribus suis ita se audisse testificaverunt, ut supra scriptum est: Immino comis, Cimo (an Eimo sive Heimo?) comis, Kerrad (seu Gerhardus) judex, Sigibald judex, Iparo, Jubianus, Eiglolf (seu Eber, Joannes, Egilolf), Helmuin, Ambrao, Amalger, Luiphram, Juvinam, Atto, Kislolf. Equidem in his mihi videor nomina pene viginti deprehendere illorum virorum quos S. Virgilius in lite cum Urso presbytero interrogavit. Quid vero si Dignolus, quod nomen utrobique annotatur, unus idemque fuerit sub Arnone ac sub S. Virgilio, nempe discipulus S. Ruperti? Quæ quidem res pro ea quam tuemur sententia non fuerit prorsus improbabilis; quamvis eam ut certam asseverare non ausim.

[10] [necnon ex poeta anonymo sæculi IX,] Allatis hactenus a nobis argumentis suffragantur incerti poëtæ versus de Ordine comprovincialium episcoporum, quos ex codice monasterii S. Emmerammi Ratisbonensis inter vetera Monumenta Mabillonius edidit [T. IV, p. 525 vet. edit. et p. 346 nov. edit.] . Poëtam hunc sæculo IX scripsisse, et quidem inter annos 855 et 875, quo temporis spatio Anno episcopus Frisingensem cathedram occupasse fertur [Cfr. Meichelbeck, tom. cit., lib. II, cap. III, p. 129 et seqq.] , demonstrat ille de eodem antistite versus:

Ecce pius sedem præsens nunc Anno gubernat. Quemadmodum et ultimos nominat inter episcopos Salisburgenses Liuphrammum atque inter Ratisbonenses Erchanfredum, quorum hic sedit ab anno 847 ad 864 [Cfr. Ried, Codex chronol. diplom. episc. Ratisbon., t. I, p. XIV.] , ille ab 836 ad 859 [Cfr. Hansizius, tom. cit., p. 127 et seqq.] . Quinam vero intra id ipsum temporis spatium pastores ecclesiarum Pataviensis ac Sabionensis essent, videtur hic auctor non satis habuisse compertum; quandoquidem pro eorum nominibus formulam ill. adhibet, prouti nos hodierno more ignota nomina per litteram N designamus. Quin etiam lacuna quædam in eo notatur tam circa Patavienses episcopos post Waldricum quam circa Sabionenses post Alimum; de qua consuli possunt Hansizius [Op. cit., t. I, p. 146 et seqq.] et Reschius [Annal. Eccl. Sabion., t. III, sæc. IX, præsertim n. 4, 26 et 38, p. 14, 95 et 115.] . Canentem modo eum audiamus de episcopis Salisburgensibus:

Dicta Juvavo fuit quondam metropolis ista,
Quam primo fundans Hrodberto rexerat almus.
Post hunc Vitalis antistes rexit eamdem.
Ipsius inde Flobargisus qui est fultus honoris.
Quartus Johannes fuerat, sedemque regendo.
Advena Virgilius statuens quam plurima quintus.
Multo plura gerens Arno super omnia sextus.
Septimus hinc successit Adalram pastor opimus,
Tempore namque suo statuens quam plurima pulchre.
Octavus veniens Liuphrammus præsul ovilis,
Officium Domini renovans formosius æque.

Atqui certum est Joannem, qui hic quartus Salisburgensium episcopus numeratur, anno 739 ad hanc dignitatem evectum fuisse a S. Bonifacio [Cfr. Baronius et Pagius ad an. 739, t. XII. p. 439, 440 et 441; Hansizius, op. cit., t. I. p. 122 et 123, t. II, p. 75.] . Unde pronum est concludere SS. Rupertum et Vitalem non esse sæculo integro ab hac epocha removendos.

[11] [cujus auctoritati neque catalogi] Verum quidem est, inquit Pagius [Ad an. 696, n. 14, tom. cit., p. 158.] , Vitæ S. Ruperti a prædicto anonymo scriptæ subjici brevem episcoporum et archiepiscoporum Salisburgensium a S. Rudberto episcopo usque ad Rudolphum archiepiscopum (qui sedit ab anno 1284) Indicem [Apud Canisium, Antiq. Lect. edit. Basnagii. t. III, part. II, p. 430.] , cujus initium est: “Sanctus Rudbertus episcopus, Sanctus Vitalis episcopus, Ansologus abbas, Savolus abbas, Ezzius abbas, Sanctus Flobargisus episcopus, Joannes episcopus, Bertricus abbas, Sanctus Virgilius episcopus, Arno archiepiscopus, Ammilon abbas”; et in fine hujus Catalogi hæc haberi: “In Catalogo istorum episcoporum quinque abbates continentur, qui absque pontificali ordine et dignitate regebant episcopatum Juvavensem. Hi vero sunt Ansologus, Savolus, Ezzius, Bertricus, Ammilon.” Sed auctor anonymus hujus Catalogi, qui pluribus sæculis post Rudberti ætatem vixit, vera falsis miscuit, et cum catalogos antiquiores invenisset, in quibus episcopi Salisburgenses et abbates monasterii S. Petri, ubi erat sedes episcopalis, et archiepiscopalis a tempore Arnonis primi archiepiscopi Salisburgensis, descriptos reperisset, inde perperam deduxit abbates illos mortuis episcopis ac sede vacante ecclesiam Salisburgensem rexisse: quod falsum esse ex dicendis patebit, et poëta noster evincit, qui in re tam recenti vix errare potuit. Opusculum enim suum Ludovico Bajoariæ regi circa annum DCCCL dicavit, ut ex ejus versibus deducitur; cui ideo fides habenda in eo quod prodit de ordine quo sederint singuli episcopi Salzburgenses, et Ratisponenses, Frisingenses, Patavienses et Sabionenses. Sed cum auctor illius Catalogi magno errore autumaret Rudbertum initio sæculi septimi in Bajoaria fuisse, videretque Vitalem et Flobargisum ab eo tempore usque ad Joannis episcopatum, cujus initium certum est, sedem Salisburgensem administrare non potuisse, vacationem illam sedis finxit, et per illam abbates ecclesiæ Salisburgensi præfuisse credidit. Quare Hundius, Cointius aliique passim qui illum Catalogum secuti sunt, magnam confusionem in nobilissimæ ecclesiæ historiam induxere, et hoc ac sequenti sæculo (id est, sæculis VII et VIII) omnia turbarunt.

[12] [episcopos abbatesque Salisburgenses mixtim exhibentes] Nimirum scriptores Salisburgenses et alii jam ab aliquot sæculis chronotaxim suam ita constituerunt ut abbates vetustis Catalogis insertos, etiamsi in episcopos numquam fuerint consecrati, tamen episcopatum Salisburgensem rexisse perinde ac episcopos asserant, idque non brevi illo intervallo quod inter mortem unius episcopi et electionem alterius intercesserit necesse est, sed per plures etiam annos. Quum enim ipsi episcopi simul abbates fuisse dicantur, negant illi scriptores alios abbates, episcopis viventibus, monasterio S. Petri præfuisse; sed mortuis episcopis eos successisse adstruunt non tantum in munere abbatiali, sed etiam in episcopali regimine [Cfr. Hundius. Metrop. Salisburg., t. I, p. 2 edit. Gewoldi; Mezger. Hist. Salisburg., lib. II, cap. VI, p. 180 et seqq.; Noviss. Chronic., p. 12. 13, 81 et seqq; Chronic. Salisburg. apud Canisium, tom. cit., p. 478; item interpolationes ad Chronic. Salisburg. alterum apud Hier. Pez, Script. rer. Austriac., t. l, p. 332.] : quod anonymus a Pagio citatus illis verbis declarat: Absque pontificali ordine et dignitate regebant episcopatum Juvavensem. Alter vero anonymus, qui seriem episcoporum produxit ad Gebehardum usque, hoc est, ad annum circiter 1074, idem exponit his versibus [Apud Hansizium, t. I, p. 66 et 67, et in Noviss. Chronic., p. 167.] :

Hæc loca Rudbertus sibi delegit pater almus,
Simul et hic sedem construxit pontificalem;
Ac sedis primæ regimen susceperat ipse,
Conducens late populos ad pascua vitæ.
Qui successorem sibi fecerat esse Vitalem,
Pastorem verum cœlesti nectare plenum.
Hinc tres abbates adeunt hoc ordine sedes,
Anzologus, Savolus, post hos Ezius venerandus.
Inde Flobargisus, pastoris nomen adeptus,
Doctrinis vitæ sanctum pascebat ovile.
Joannes post quem sedem possedit eamdem.
Virgilius exul post hunc meruit fore præsul.
Abbas Bertricus post quem stat in ordine scriptus.
Arn cui successit, qui fortiter omnia gessit,
Archipotestatem qui primus habebat eamdem.
Abbas Ammilon successit episcopus illi, etc.

[13] [neque Historia conversionis Bajoariorum et Carantanorum] Si vero altius ascendamus, occurrit auctor opusculi Quomodo Bajoarii et Carantani facti sunt Christiani, cujus ætas, judice Hansizio [Tom. cit., p. 34.] , eruitur ex ipsius verbis [Apud Hansizium, l. c. et p. 135; apud Kopitar, Glagol. Cloz., proleg. XXXVII, p. LXXV.] : Tempore igitur quo dato et præcepto Domini Karuli imperatoris Orientalis Pannoniæ populus a Juvavensibus cœpit regi præsulibus, usque in præsens tempus, sunt anni LXXV, vel, ut alii codices manuscripti habent, LXXXV [Cfr. Kopitar, loc. cit., not. 10.] . Quum enim Carolus Magnus anno 798 curam erudiendorum Hunnorum Arnoni archiepiscopo Roma revertenti per nuntium obviam missum demandarit [Apud Hansizium, p. 108.] , consequens est opusculum hoc vel anno 873 vel decennio post fuisse exaratum, ejusque proinde ætatem haud multum distare ab illa poëtæ anonymi a Mabillonio vulgati. Porro inibi illa leguntur [Ibid., p. 66.] : Igitur post excessum beatissimi Rudberti pontificis vir charus omni populo egregiusque doctor et seminator verbi Dei Vitalis episcopus sedem Juvavensem regendam suscepit. Post cujus transitum Anzologus extitit abbas. Post cujus depositionem prædictæ sedi adhæsit Savolus abbas. Cujus vitæ finito cursu, Ezius abbas successit. Quo migrante de sæculo, iterato illa sedes honorata refulsit episcopo Flobargiso. Post quem Joannes pastoralem gessit in sede præfata curam. Verum a Joanne transitus fit ad Virgilium, dehinc ad Arnonem, tum ad Adalramum, omissis abbatibus Bertrico et Ammilone, quorum ille secundum alios scriptores jam allegatos inter Joannem et Virgilium aut inter Virgilium et Arnonem, Ammilon vero inter Arnonem et Adalramum collocandi forent. Laudato igitur opusculo labefactatur quidem Salisburgensis traditio circa Bertricum et Ammilonem; at quantum ad tres priores abbates Anzologum, Savolum et Ezium attinet, habent ibi traditionis hujus patroni quo causam suam adversus poëtæ anonymi non multo antiquioris auctoritatem tueri posse videantur. Quamobrem jam antea cavi ne istius poëtæ versibus tamquam argumento peremptorio uterer, satisque habui affirmare cæteris a me adductis testimoniis, quibus rem satis jam confectam arbitror, ex iis versibus fulcimen aliquod accedere.

[14] [quidquam detrahunt.] Atque id quidem hactenus. Re vero penitius inspecta, patebit rationem non deesse asseverantius pronuntiandi eam quam impugno opinionem Historia illa conversionis Bajoariorum ac Carantanorum parum aut nihil juvari. Ut enim auctor illius Historiæ ea quæ a S. Virgilio et quatuor subsecutis episcopis Salisburgensibus, præsertim pro convertendis Carantanis aliisque populis, gesta fuere, optime noverat, ita e contrario vix quidquam satis compertum videtur habuisse de iis quæ in ecclesia Salisburgensi contigerant ab obitu S. Ruperti ad episcopatum usque S. Virgilii, sed tantummodo præ oculis habuisse Catalogum aliquem episcoporum et abbatum, ex quo ea quæ supra jam descripsi, adornarit, ratus singulos singulis a morte successisse eo ordine quo nomina eorum se mutuo excipiebant. Ejusmodi Catalogum jam supra a Pagio indicatum habemus, quem Novissimi Chronici scriptores [Introduct., n. 7, p. 6.] arbitrantur primitus absolutum fuisse anno 1186 sub S. Eberhardo archiepiscopo, deinde circa annum 1288 verbotenus transcriptum, ita tamen ut nomina antistitum suppleta fuerint usque ad Rudolphum, qui anno 1288 sedebat. Alium Catalogum iidem scriptores suppeditant [Pag. 167.] , deductum a S. Ruperto usque ad Hartwicum, cui et temporis nota adscripta est hisce versibus:

Quarto et milleno scriptus manet hic liber anno:
Hartwic præsul erat, Tito tunc temporis abbas.

Titulus est: Ordo episcoporum abbatumque Juvavensis ecclesiæ; initium vero: Ruodpertus eps. et abbas, Vitalis eps. et abbas, Anzologus abb., Savolus abb., Izzio abbas, Flobrigis eps. et abb., Joannes eps. et abb., Virgilius eps. et abb., Beretricus abb., Arn archieps. et abb., Ammiloni abb., Adalrami archieps., et ita porro cæteris archiepiscopis titulus abbatis non adscribitur, quamvis omnes, præter ultimum Hartwicum, vere abbates fuerint: quippe id munus a se abdicavit anno 987 atque abbatem Titonem instituit undecimus archiepiscopus Fredericus [Cfr. Hansizius, tom. cit., p. 162.] ; prout circa idem tempus S. Wolfgangus episcopus Ratisbonensis, ab eodem Frederico consecratus, nomen et jus abbatis S. Emmerammi transtulerat in Ramuoldum patruelem suum [Cfr. Mausol. S. Emmerami, cap. XIII, p. 43 et 44 edit. 1672; Mabillon. Annal. Bened., t. III, lib. XLVIII, n. 8, p. 585.] . Est igitur inter hunc Catalogum et illum de quo loquitur. Pagius, hoc imprimis discrimen, quod hic episcopi usque ad Adalramum simul vocantur abbates, illic contra nullus episcopus vocatur abbas præter unum Adalramum, cujus nomini adscribitur Abbas archieps., ut in Novissimo Chronico jam citato videri potest, ubi Catalogus cujus initium Pagius retulit, extat ad Fredericum usque deductus [Pag. 168.] . Alterum discrimen est quod in antiquiori Catalogo Bertricus Virgilio postponitur, cui contra præit in recentiori. Verum de iis Catalogis, qui post Historiam conversionis Bajoariorum et Carantanorum exarati fuere, hæc dicta satis sunto.

[15] [Imo vetustissimus catalogus,] Agendum restat de alio id genus documento, quod propter suam antiquitatem Meichelbeckius auro ac topazio pretiosius esse semel iterumque nec immerito pronuntiavit [Hist. Frising, t. I, dissert. proleg. II, p. XI. et Epistola ad Placidum abb. Salisburg., citata in Noviss. Chron., p. 177.] . Scribi nimirum cœpit sæculo adhuc labente octavo, archiepiscopo Arnone, qui primus ei ut in vivis agens inscriptus fuit. Aliqua ex eo publici juris fecit Bernardus Pezius in Dissertatione isagogica in primum tomum Thesauri Anecdotorum, ubi Necrologium illud vocat [Part. I, n. II, p. V et VI.] ; alia inde ediderunt in suo Novissimo Chronico Benedictini Salisburgenses, qui codicem quo id continetur, appellare solent codicem M. aut Ms. M. [P. 173 et seqq.] . Quod autem in designandis paginis hi cum Pezio non conveniant, id unice pendet a diversa utrinque ratione paginas computandi, satisque aliunde patet ab utrisque de uno eodemque codice sermonem institui. Itaque cujusmodi sit vetustior adeoque potior hujus codicis pars, paucis modo describam.

[16] [quem sæculo VIII exeunte] Principio ibi comparet Ordo patriarcharum seu prophetarum Testamenti veteris. Dein Ordo apostolorum, martyrum et confessorum. Tum sequitur Ordo episcoporum vel abbatum vivorum, in quo notantur Arn archiepiscopus, Rachto vocatus episcopus, Hildibertus diaconus, Bertricus abbas, Ammiloni abbas…, Adalhram archiepiscopus, etc. Subjicitur Ordo monachorum vivorum, ubi plures inveniuntur ex iis qui S. Virgilio testes fuerant in lite cum Urso presbytero, ac postmodum Arnoni Annotationem suam conscribenti, ut supra (n. 8 et 9) retuli: nimirum Heimo presbyter monachus, Arnhelm m., Paldo pr. m., Joannes subd. m., Cuffulus pr. m., Sindo diac. m., Lezzio m., Ævo pr. m. (dictus alibi Ebo), Latinus pr. m., Salomon pr. m.; tum etiam Augustinus pr. m., Qatto pr. m. (sive Wato), Erchanprecht pr. m., Majoranus pr. m., Caozhari pr. m., quos omnes a S. Virgilio ad Carantanos variis temporibus missos fuisse in Historia conversionis jam sæpius laudata legitur [Apud Hansizium, p. 89 et 92; apud Kopitar, p. LXXII et LXXIII.] . Atque hæc quidem nomina ex plurimis illi Ordini monachorum vivorum inscriptis ideo potissimum selegi, quia, quum aliunde nota sint, ætatem hujus codicis egregie contestantur. Post hæc ibi collocatur Congregatio S. Amandi: Arnus episcopus, Siccharius episcopus, Willihari episcopus etc. Videtur deinde sequi Ordo regum vivorum cum conjugibus et liberis, ubi primi ponuntur Charlus rex, Pipinus, Engilulphus, Charlus etc., fœminæque Fastraat, Hrodrud, Judith etc., nec non Ordo ducum vivorum cum conjugibus et liberis, cui primi inscripti sunt Thassilo et Deoto, pater nempe ac filius, quos Carolus Magnus cucullum induere compulit [Cfr. Bouquet, oper. cit., t. V, Ind. chronol., p. LXI.] . Missis cæteris vivorum catalogis, puta episcoporum, abbatum, clericorum, sanctimonialium, etc., devenimus ad Necrologium proprie dictum, quod pariter in plures partes dividitur. Harum prima est Ordo episcoporum vel abbatum defunctorum, sequenti serie scriptus, quam hic accurate repræsentare juverit sicuti a Pezio exhibetur:

	Hrodperhtus episcopus et abbas.
	Anzologus abbas.
	Vitalis episcopus et abbas.
	Savolus abbas.
	Izzio abbas.
Cundperht	Flobrigis episcopus et abbas.
episcopus.	Johannis episcopus et abbas.
	Virgilius episcopus.
	Albinus abbas.
	Hrgbaldus episcopus.
	Arn archiepiscopus.
	Hahfrid episcopus, etc.

Circa quæ nomina Pezius observat, id quod forsitan sequenti parti Necrologii etiam applicari queat, ea non unorum ecclesiæ Salzburgensis episcoporum vel abbatum esse, sed aliorum etiam, qui pio fœdere prioribus conjuncti fuerant: prouti, exempli causa, de celeberrimo Flacco Alcuino obtinet, qui hic nominatur Albinus abbas, cui arctissima fuit cum Arnone Salisburgensi præsule amicitia, ita ut hunc fratrem sæpius, nonnumquam et germanum suum appellaret, unde a nonnullis scriptoribus existimatum fuit ambos sanguine germanos fratres fuisse; atque id Alcuini studium erga Arnonem seu Aquilam suum (sic enim teutonicum nomen latine vertebat) etiam in monachos Salisburgenses redundabat, uti liquet ex datis ad eos litteris [Cfr. Hansizius, p. 100, 102 et 103.] .

[17] [scribi cœptum fuisse] Secunda Necrologii pars est Ordo monachorum defunctorum. In hoc Ordine primi sunt Kislarius pr. et m. ac Kunialdus pr. et m., quorum monachatus, de quo Suyskenus noster dubitabat [T. VI Septemb., p. 712.] , hinc certus evadit. Proximi subnotantur Gawinus pr. et m. ac Iduinus pr. et m., circa quos in Annalibus Salisburgensibus [Apud Hier. Pez, Script. rerum Austriac., t. I, p. 333; apud Pertz, Monum. Germ. hist., t. IX Script., p. 769.] hæc ad annum 784 habentur: Elevati sunt Gavinius et Idwinus, quæ videntur cultum aliquem sacrum innuere. Ex cæterorum longa serie nonnullos tantummodo deligam, ex Annotatione Arnonis, ex Brevibus Notitiis donationum atque ex Historia conversionis Bajoariorum et Carantanorum notos: quales sunt Ursus pr. m., Benedictus diac. m., Sindo diac. m., Vitalis pr. m., Warman pr. m., Akihart diac. m., Hemo pr., Madalhoh pr. m., Amicho m., Germanus m., Leczio m., Cuffulo pr. m., Arnhelm m., Latinus pr. m., Tazzo m., Kerhari m. etc. Postmodum occurrit Ordo regum defunctorum cum conjugibus et liberis, in quo recensentur Charlus, Crifo, Pipinus, Charlmanus etc. inter viros, et inter fœminas Suanhilt, Perthrocda, Hiltegard, Hrodrud etc. Tum Ordo ducum defunctorum cum conjugibus et liberis, a quo prorsus absunt ii quos merito Pagius fictitios duces vocat, sed primi memorantur Theoto, Theoperht, Crimolt ac Theotolt, tetrarchæ illi de quibus antea disseruimus (num. 6 et 7); iisque subduntur. Thassilo, Crimolt, Huiperht, Otilo: muliebrem vero seriem inchoant Folchaid et Elinhast, nescio an uxores Theotonis ac Theodoberti, nec non Pilitruth, quam Theodoaldi conjugem prius fuisse, deinde incestas nuptias cum Grimoaldo iniisse, ex Vita S. Corbiniani discimus. Ordinem defunctorum ducum sequitur promiscuus Ordo episcoporum et abbatum defunctorum, extraneorum videlicet, cujusmodi sunt Heimeramus eps., Ratisbonensium apostolus, Gurbinianus eps., apostolus Frisingensium, Agnellus eps. Sabionensis, Vivolus eps. Pataviensis, Ermperhtus eps. Frisingensis, S. Corbiniani frater, Beatus eps. Pataviensis, Gawipaldus eps. Ratisbonensis, Wilipald eps. Eichstetensis, ut mittam reliquos. Hos catalogos sequitur, aiunt Benedictini Salisburgenses [Noviss. Chron., p. 177] , quasi sine numero longissimus ordo sacerdotum et diaconorum, pulsantium, sanctimonialium, virorum laicorum atque mulierum, et in fine denique additur collecta pro defunctis, quam iidem auctores integram exscripsere.

[18] [ipse contextus manifesto prodit,] Hisce consideratis, nemo, credo, erit qui Hansizio non assentiatur hæc circa antiquum illud opus animadvertenti [In Reflexionibus ad calcem tom. II German. Sacr., n. 182. p. 1005.] : Recensio vivorum non est accipienda sic ut qui sunt ibi conscripti, vixisse putentur omnes eodem tempore; sic enim haud dubie Adalrammus archiepiscopus cum Arnone conjungi non posset: sed ita potius ut in vivis fuerint singuli tunc dum inscribebantur. Verbo, inscripti sunt vivi, non uno tempore, sed succedaneo: sicut Ordo defunctorum non probat eos qui sunt inscripti, simul eodemque fuisse tempore mortuos, sed hoc solum, fuisse, dum inscribebantur, in mortuis. Solebant enim id genus catalogi non eodem tempore, nec una manu, sed adjectis per vices aliis ad alia nominibus, prout quæque se offerebant, conscribi. Quæ quum ita sint, atque adeo de tempore ac ratione qua catalogi illi confici cœperunt, apprime constet; quumque de rebus quæ in ecclesia Salisburgensi a decessu S. Ruperti usque ad S. Virgilii episcopatum contigerunt, nihil fere memoriæ posteritatis traditum reperiatur præter mera episcoporum atque abbatum nomina, ita ut recentior aliquis chronographus Salisburgensis queribundus fateri cogatur [Apud Canisium, tom. cit., p. 478.] : De successoribus Beati Vitalis usque ad tempora Beati Virgilii propter simplicitatem vel incuriam scriptorum tempora non sunt distincta: hisce igitur de causis equidem sic existimo, uti jam antea dixi, auctori opusculi de conversione Bajoariorum et Carantanorum nullum probabile monumentum suppetivisse unde certior factus fuerit a S. Ruperto ad Joannem episcopos et abbates promiscue sibi mutuo a morte successisse in regenda Salisburgensi ecclesia; verum hoc ab eo perperam fuisse deductum ex Necrologio, in quod nomina eorum ex ordine relata esse conspexerit. Quod si quis mihi objiciat S. Vitalem ab auctore hoc præmitti Anzologo abbati, secus ac fit in Necrologio; fateor equidem verum id esse, sed simul causam inversi ab eo ordinis assignare posse mihi videor: quia nimirum apprime ei constaret, quam rem omnes S. Ruperti Vitæ perhibent nec quispiam in dubium umquam vocavit, S. Vitalem ab ipso S. Ruperto successorem designatum fuisse.

[19] [arguit abbates non episcopatui Salisburgensi, deficientibus episcopis,] Nunc ut ex ipso in quo versamur adjuncto ulterius progrediar, quæro ecquis, dum Anzologum ante S. Vitalem Necrologio insertum cernit, non statim in animum inducat, aut saltem vehementer suspicetur, illum fuisse huic præmortuum, ac per consequens non potuisse succedere. Contra hanc consequentiam video opponi posse ac revera opponi [Apud Hansizium, Observat. cœnobitæ Petrensis in tom. II Germ. Sacr., § III, n. 150, p. 989.] vitio amanuensis ordinem esse perturbatum, quemadmodum simili sphalmate, ultro concedente Hansizio [Tom. cit., p. 70.] , in Necrologio ducum Tassilo dux præpositus fuerit Odiloni patri. At certumne et exploratum omnino est Tassilonem qui proxime post tetrarchas Necrologio inscriptus conspicitur, esse Odilonis filium? Quum enim una cum ducibus conjuges et filii eorum inibi commemorentur, et post Tassilonem ponatur Crimolt seu Grimoaldus, a Grimoaldo tetrarcha haud dubie diversus; num adeo absurdum fuerit conjicere hos ambos fuisse unius aut duorum tetrarcharum filios, ante Hucbertum, qui solus demum Bajoarios rexit, extinctos? Verum esto lapsus sit amanuensis circa ducum successionem, tamen haud ignorasse credendus est S. Vitalem absque medio successisse S. Ruperto in episcopatu. Quare non possum quin in illam sententiam valde propendeam qua statuatur Anzologum jam fuisse abbatem sub S. Ruperto, atque ita porro Savolum et Ezium munere abbatiali fuisse functos sub S. Vitali et fortasse etiam sub Flobargiso episcopis: quod quidem cum nostra chronotaxi multis antea argumentis stabilita optime convenit, qua inter obitum S. Ruperti et initium episcopatus Joannis per S. Bonifacium anno 739 ordinati vix ac ne vix quidem viginti annorum relinquitur intervallum, cui explendo duo antistites S. Vitalis et Flobargisus abunde sufficere poterant [Cfr. Hansizius, p. 1004 et 1005.] .

[20] [sed monasterio sub episcopis præfuisse;] Ne autem hæc res temere videatur asserta, facit exemplum Bertrici abbatis, qui in Ordine episcoporum vel abbatum vivorum (de quo supra, num. 16) quartum ab Arnone archiepiscopo locum obtinet; unde concludit Hansizius [P. 1005.] : Post inscriptum Arnonem archiepiscopum in illo vivorum Ordine, fuit in vivis Bertricus abbas, ut et ipse potuerit inscribi; imo vero [P. 100.] manifestum fit anno 798, quo Arno dignitate archiepiscopali ornatus est, in vivis etiam Bertricum fuisse, atque adeo numquam occupasse locum episcopi, nisi velis eum dignitate, quod in mentem nemini venit, excidisse. Quo et facit, inquit idem [P. 1005 et 1006.] , alter catalogus, nempe Ordo defunctorum, in quo cum omnes cæteri decessores Arnonis adscripti sint, nullus tamen nominatur (nempe ante Arnonem) Bertricus, qui tamen prætenditur esse præcessor Arnonis proximus: quem quis credat per incuriam omissum? Quid verisimilius quam ante Arnonem non esse defunctum? Dato igitur fuisse Bertricum abbatem jam sub Virgilio (nempe sex ultimis S. Virgilii annis, ut quidam asserunt), tamen ea quæ diximus, probant continuasse nomen et officium abbatis etiam deinde sub Arnone jam archiepiscopo. Ubi jam non superest locus effugii, quin saltem Bertricus abbas admittatur fuisse, quod ante disputatum est, abbas secundarius sub Arnone primario, vel saltem suffectus: ac ratio conformitatis suadebit id ipsum quoque credi de Amilonio; ac sane probabilius etiam de tribus illis prioribus, Anzologo, Savolo et Ezio. Verumtamen concedi forsitan queat, quod Hansizius quoque innuit [P. 1006.] , mortuo episcopo, curam sedis vicariam aliquantisper penes abbatem fuisse, quoad scilicet alius eligeretur episcopus; prouti circa sedem Lugdunensem vacantem olim abbatibus Insulæ Barbaræ concessum fuisse apud Mabillonium videre est [Annal. Bened., t. II, lib. XXVI, n. 74, p. 312 et 313.] .

[21] Neque enimvero insolens existimetur, quod cum Hansizio adstruxi, sub episcopis abbatibus præsedisse monasterio S. Petri Salisburgensi abbates alios, [prout alibi quoque, nominatim in Anglia] quos secundos sive secundarios non male dixeris. Nam quum in aliis monasteriis, ut Mabillonius pluries in Annalibus [T. II, lib. XXXII, n. 73, p. 601; t. III, lib. XXXIX, n. 63, p. 261; lib. XLII, n. 85, p. 358; lib. XLVII, n. 12, p. 544.] et Hansizius in Reflexionibus [P. 1003 et 1004.] demonstrant, nonnumquam contingebat ut abbati adesset alter abbas conjunctus aut subordinatus, tum idem quandoque fiebat in monasteriis cathedralibus quibus ipsi episcopi ut abbates præerant, idque eo potiori de causa quod episcopi regendis populis aut etiam convertendis satis essent distenti. Certe pro Anglia, ubi plures ecclesiæ cathedrales a monachis possidebantur [Cfr. Reyneri Apostolatus Benedict. in Anglia, tract. I, sect. I, § XVII, p. 77 et seqq. Mabillon Annal. Bened. t. II, lib. XXI, n. 5, p. 81.] , habemus luculenta Venerabilis Bedæ testimonia. Sic in Vita S. Cuthberti, postquam alicubi episcopi Lindisfarnensis, ac deinde monasterii et abbatis Lindisfarnensis mentionem fecerat, lectorem his verbis admonet [T. III Martii, p. 105; et Oper. Ven. Bedæ. t. IV. p. 256 et 258. edit. Giles.] : Neque aliquis miretur quod in eadem insula Lindisfarnea, cum permodica sit, et supra episcopi, et nunc abbatis et monachorum locum esse dixerimus: revera enim ita est. Namque una eademque servorum Dei habitatio utrosque simul tenet, imo omnes monachos tenet. Aidanus quippe, qui primus ejusdem loci episcopus fuit, monachus erat et monachicam cum suis omnibus vitam semper agere solebat: unde ab illo omnes loci ipsius antistites usque hodie sic episcopale exercent officium, ut, regente monasterium abbate, quem ipsi cum consilio fratrum elegerint, omnes presbyteri, diaconi, cantores, lectores cæterique gradus ecclesiastici monachicam per omnia cum ipso episcopo regulam servent. Idem brevius in Historia sua ecclesiastica sic exprimit [Lib. IV, cap. XXVII, Oper. t. III, p. 136.] : A temporibus antiquis ibidem et episcopus cum clero et abbas solebat manere cum monachis; qui tamen et ipsi ad curam episcopi familiariter pertinerent: quia nimirum Aidanus, qui primus ejus loci episcopus fuit, cum monachis illuc et ipse monachus adveniens, monachicam in eo conversationem instituit: quomodo et prius Beatus Pater Augustinus in Cantia fecisse noscitur. Præterea hujusmodi abbates episcopis Lindisfarnensibus adjuncti nominibus etiam suis designantur: sicut inter alios apud laudatum Sanctum Bedam [T. III Martii, p. 101; et Oper. t. IV, p. 232.] Herefridus presbyter et abbas quondam monasterii Lindisfarnensis, necnon [Hist. eccles., lib. V. cap. I. Oper. t. III, p. 158.] Guthfridus venerabilis Christi famulus et presbyter, qui etiam postea fratribus ejusdem ecclesiæ Lindisfarnensis, in qua educatus est, abbatis jure præfuit; et apud posteriores historiographos is qui sæculo IX media sui parte elapso monachis Lindisfarnensibus sub episcopo præerat Eadredus abbas, miræ apud Deum sanctitatis nec exiguæ nobilitatis apud homines, ut Mabillonius loquitur [Annal. Bened., t. III, lib. XXXIV, n. 84, p. 37.] , qui et mox subjicit: Hinc confirmatur id quod alias diximus, in cathedralibus monachorum apud Anglos ecclesiis præter episcopum extitisse quandoque abbatem, qui monachis sub episcopo præesset [Cfr. t. I, lib. X, n. 11 et seqq., p. 246 et seqq.; t. II, lib. XX, n. 22, p. 47; lib. XXI, n. 27, p. 90; l. XXXIII, n. 76, p. 638 et 639.] . Quo pariter pertinet quod Venerabilis Beda de ratione multiplicandorum apte episcopatuum, quorum numerum augeri necesse judicabat, S. Egberto Eboracensi antistiti consulit [Oper. t. I, p. 122 et 124.] : Prospiciatur locus aliquis monasteriorum, ubi sedes episcopalis fiat. Et ne forte abbas vel monachi huic decreto contraire ac resistere tentaverint, detur illis licentia ut de suis ipsi eligant eum qui episcopus ordinetur, et adjacentium locorum, quotquot ad eamdem diœcesim pertineant, una cum ipso monasterio curam gerat episcopalem.

[22] [ac Ratisbonæ, aliquando obtinuit.] Quin imo ex ipsa Bajoaria atque adeo ecclesiæ Salisburgensis vicinia exemplum petit Hansizius: Quæ res ut indubitatissima sit, inquiens [P. 1004.] , en exemplum in promtu ex ecclesia Ratisbonensi et monasterio S. Emmerammi, quod unum erat e monasteriis cathedralibus a tempore Gaubaldi episcopi, per S. Bonifacium instituti. Illic erat CONSUETUDO PRISCA, teste Arnolfo ejusdem loci præposito [Lib. II de Mirac. S. Emmerammi, apud Canisium, t. III, part. II, p. 123, edit. Basnag.] , UT QUI ANTISTITES, IIDEM ESSENT ET ABBATES, idque non tantum eatenus quoad sedes episcopalis apud S. Emmerammum manebat (quod fuit usque ad Carolum Magnum), sed etiam deinceps ad usque S. Wolfgangum, qui abbatis officium et nomen abdicavit. Hoc ita cum esset, tamen præter abbates episcopos erant alii qui vulgo PRÆPOSITI nuncupati, CUM DECANIS MONASTERIUM REGEBANT POST EPISCOPUM, ut itidem scribit Arnolfus, et iidem abbates appellabantur. Consulatur abbatum Sant-Emmerammensium catalogus, qui ad ipsum illud sæculum octavum, quo Gaubaldus et ejus successores episcopi simul et abbates erant, tamen sub abbatum et ipsi nominibus recensentur [Cfr. Hofmanni Hist. Episc. Ratisb. apud Oefelium, Rer. Boic. Script., t. I, p. 547, 548 et 549; Hundius. Metrop. Salisb., t. II. p. 256; Mausol. S. Emmerammi, c. XXVI et seqq., p. 69 et seqq. edit. 1672.] : Sandradus, Alaboldus, Babo, Richobaldus, qui erat abbas sub Adalwino episcopo, abbatemque se vocat in traditione quam fecit anno DCCCXIV, quæ in codice legitur Anamoti sub num. LXVII et LXX [Apud Bern. Pez, Thes. Anecdot., t. I, part. III, col. 240 et seqq.] . Sub Adalwini successore Baturico, qui itidem episcopus simul et abbas erat, attamen erat alter abbas Sigefredus, cujus ampla donatio visitur in Cod. Traditionum Ratisbon., ubi Sigefredus ipse sic loquitur [Ibid., col. 8 et seqq.] : “Ego indignus servus servorum Dei abbas Sigefredus trado ad S. Emmerammum, ubi venerabilis vir Baturicus abbas et episcopus præsens rector esse videtur” etc.; et infra: “Placuit etiam mihi una cum venerabili viro episcopo et abbate loci ejusdem…” Legitur item in eodem Codice commutatio facta inter Baturicum et Sigismundum abbatem anno DCCCXXVIII [Ibid. col. 209 et 210.] , item alia inter Apollonium abbatem et Erchenfridum diaconum anno DCCCLXVI [Ibid. 249 et 250.] . Ex quibus omnibus sane manifestum est in monasterio cathedrali S. Emmerammi fuisse præter abbatem episcopum alium abbatem domesticum, monasterii curatorem: illum quidem habitum abbatem primarium, hunc vero illius vicarium, ut loquitur Mabillonius [Annal. Bened., t. II, l. XXIX. n. 4. p. 428.] . Assignat idem Hansizius aliam quoque hac ipsa in re analogiam inter Salisburgensem ecclesiam et Ratisbonensem, dum quæstionem sibi proponit et solvit hunc in modum [P. 1007.] : Quid primo dumtaxat ecclesiæ Salisburgensis sæculo et quod excurrit, inveniantur abbates quidam ab episcopis distincti, non item sæculo sequenti et deinceps usque ad Titonem, in quem Fredericus I archiepiscopus monasterii curam plene transtulit? Perfacilis est responsio: nam idem ipsum usuvenit in ecclesia Ratisbonensi, in qua post Apollonium abbatem, qui nominatur in charta quadam ad annum 866, per sæculum et amplius ad Ramvoldum usque nulli nominantur abbates ab episcopis distincti, vel quod episcopi nomen abbatis cum vicariis partiri nollent, vel quod annotati non sint. Imo abbates hosce, si extitissent, annotatos non fuisse, haud facile crediderim; sed putem ab illis temporibus eos qui dictis monasteriis sub episcopis præerant, tantum præpositos aut priores, non autem abbates, audivisse; quod etiam circa cathedralia apud Anglos monasteria observari potest.

[23] [Frustra objiciuntur Acta S. Trutperti.] Itaque, ut satis longam disputationem tandem claudamus, omnino stare arbitror illam conclusionem, Salisburgensis ecclesiæ initia a S. Ruperto posita fuisse ineunte sæculo octavo. Nec jam opus mihi erit discutere argumentum quo ex Actis S. Trutperti Martyris, a se in codice Zwifaltensi repertis, Hansizianam sententiam, quæ nostra est, impetere conatus fuit Bernardus Pezius [Epist. ad Hansizium, edit. Viennæ 1731.] . Pauca de eo dixisse suffecerit. Ac primum quidem verba illa quæ in codice Zwifaltensi leguntur: Anno Dominicæ Incarnationis sexcentesimo septimo, sub Beato Bonifacio tertio, regnante Foca imperatore, nil aliud esse quam interpolationem, eaque adeo prorsus abesse a codicibus San-Gallensi, Basileensi atque Argentoratensi; ut proinde ad tempus martyrii S. Trutperti determinandum nihil conferant. Deinde credi non posse, quod Actis illis asseritur, SS. Rupertum ac Trutpertum ex Hibernia fuisse insula ortos; quum nomina eorum plane sint teutonica, quantumvis nitatur Pezius ea hibernicæ linguæ asserere [P. 5 et seqq.] , a qua aliena esse pronuntiat recens scriptor Hibernus Joannes Lanigan, qui tum hac tum aliis de causis hos Sanctos patriæ suæ abjudicat [Ecclesiastical history of Ireland, t. III, cap. XIX, § VI, not. 65. p. 162, 163 et 164.] . Accedit doctos viros in varias abire sententias, utrum S. Rupertus ac S. Trutpertus reapse fratres fuerint necne, etsi dissertissime id affirmat illorum Actorum scriptor. Quod si certissima etiam foret hæc fraternitas, ne tum quidem nostra demonstratio de S. Ruperti ætate nutaret, imo vero ex ipsa lumen petendum foret ad ætatem S. Trutperti atque Otperti viri nobilis, qui eum in Brisgoviam venientem recepit, tandem aliquando agnoscendam: quoniam adhuc sub judice lis est utrum Rampertus, qui basilicam S. Trutperti instauravit ibique corpus ejus honorificentius extollendum curavit, sive anno 815 aut 816, sive anno 835 (nam dubium adhuc est tempus), prædicti Otperti nepos an vero abnepos vel pronepos fuerit; quippe quum varia sit hac in parte variorum codicum lectio. Atque hæc ego breviter: de quibus si quis ampliora videre desideret, ea suppeditabunt præter Henschenium nostrum [Act. SS. Aprilis, t. III, p. 424 et seqq.] Bernardus Pezius jam citatus, Joannes Michael Lorenzius Actorum S. Trutperti ex Codice Argentinensi editor, Marquardus Herrgott [Geneal. diplom. Habsburg., t. I, proleg. II, p. XV et seqq.; lib. II, cap. XII et XIII, p. 170 et seqq., et Act. S. Trutperti, p. 285 et seqq.] , Martinus Gerbertus [Hist. Nigr. Silv., t. I, lib. III, n. 10 et seqq., p. 47 et seqq.] , Trutpertus Neugart [Episcopat. Constant. sæc. VII, n. 20 et seqq., p. 42 et seqq.] .

§ II. Quo circiter anno S. Vitalis S. Ruperto in episcopatu Salisburgensi successerit.

[Ex die obitus S. Ruperti,] Proxime investigandum venit, quod cum superiori disputatione connexum esse patet, quo anno aut saltem circa quem annum S. Vitalis noster ecclesiam Salisburgensem ut præcipuus in ea sacrorum antistes regendam susceperit, seu quandonam S. Rupertus, cui illum proxime successisse constat, ad superos abierit. Atque hoc loco possem equidem ea quæ a patronis sententiæ quam hactenus refelli, circa annum emortualem S. Ruperti in medium allata fuere, prorsus omittere, utpote jam omnino pro refutatis habenda. Quia tamen eorum expositio ac discussio aliquid affert ad nostram sententiam firmius stabiliendam, præterquam quod ita totius controversiæ antea institutæ et deinceps quoque instituendæ status conspectui lectorum nostrorum clarius subjicietur, ideo haud abs re fore duxi si ea etiam huc adducerem. Hoc vero postquam præstitero, narrantis potius more quam disputantis, exinde conflictandum erit cum iis scriptoribus quorum chronotaxim hucusque secutus fui, uno excepto Hansizio, cui a cæteris de anno obitus S. Ruperti tandem dissentienti, prout jam dudum monui (num. 1), omnino adhærendum mihi esse arbitror.

[25] [XXVII Martii, quem diem Paschatis fuisse autumabant,] Ut dies quo ex hoc mundo S. Rupertus discessit, nulla umquam fuit oblivione deletus, sed omni tempore fixum ratumque apud omnes fuit hunc esse diem VI Kalendas Aprilis, qui et dies Resurrectionis Domini nostri Jesu Christi audit; ita anni quo obitus ejusdem Sancti contigit, memoria paulatim fuit temporis decursu, quod eum annotare coævi neglexissent, apud Salisburgenses oblitterata: ut adeo sæculo XII, quum notitia ejusdem anni desideraretur, ad eam conjectura quadam eniti necesse fuerit. Testem hujus rei habemus scriptorem, cujus lucubrationem Hansizius se in codice Ms. Bibliothecæ Cæsareæ reperisse ait [Germ. Sacr., t. II, p. 35.] , et cujus hæc sunt verba, ab eodem Hansizio [Ibid., p. 50.] allegata: Numerum annorum a transitu S. Rudberti, pro quo interrogastis, diffinite scriptum non reperimus. Conjectura tamen potest fieri ex consideratione temporum in quibus fuisse legitur. De temporibus ejus legitur sic: “Temporibus igitur Hildiberti regis Francorum, anno scilicet regni ejus secundo, venerabilis confessor Christi Rudbertus in Wormacia episcopus habebatur.” De die obitus ejus, qui in VI Kal. Aprilis celebratur, sic legitur: “Die orto Resurrectionis Christi Missarum solemnia lætus persolvit, et munitus Dominici Corporis Sacramento inter verba fratres confirmantia exuit hominem.” Et alibi: “Sic suum contigit Phase sacro Paschæ tempore.” Inventa autem tempora regis invenire docent tempora episcopi. Temporibus igitur Justini junioris et Tiberii Constantini et Mauritii imperatorum Romanorum Hildebertus rex Francorum filius Sigiberti et Brunhildis extitisse legitur… Circa hæc tempora Sanctum Rudbertum vixisse patet. Quæ postremam hanc phrasim præcedunt, desiderarem ut Hansizius etiam descripsisset; quamquam suppleri utcumque possunt ex altero scriptore quem mox citabimus. Cæterum audi quid porro Hansizius referat: Reliquum corruptum est scioli forte cujuspiam immutatione: nam confundit Childebertum II Sigiberti filium cum Childeberto I filio Clodovei; et statuit Rupertum obiisse anno DXLIV, quo dies Paschæ in VI Kal. Aprilis evenerat; et subdit: “Sunt autem a transitu ejus in præsentem annum, qui est Dominicæ Incarnationis millesimus centesimus I” (omittitur trigesimus, inquit Hansizius), “quingenti octoginta octo anni: ipse est annus VII Lotharii regis” (qui regnare cœpit anno 1125). Deinde novo errore subjicitur: “Evangelicum pastorem Rudbertum ab anno adventus ejus de Wormacia in Bawariam usque in diem vocationis suæ Juvavensem sedem rexisse an. Nat. Domini DCXCIII”; ubi celsissimus Gentilotus existimat voluisse constituere novam epocham Ruperti, quum sit merum sphalma librarii. Mens enim auctoris patet ex præcedentibus. Scilicet, quantum ego quidem intelligo, discerni debet auctor primarius ab uno vel forsitan duobus qui verba ejus temeraverint; et genuina mens illius fuisse videtur S. Rupertum obiisse anno 623: ita ut librarii vitio alterum C pro X positum fuisse existimem.

[26] [quidam scriptores sæculo XII] Ejus quem primarium vocavi auctoris conjecturam atque adeo ipsa fere verba adoptavit scriptor alius aliquanto recentior, quem discipulum S. Eberhardi appellare Canisio placuit, et ex quo, ut paulo ante monui, suppleri possunt quæ ex anteriori auctore Hansizius transcribere prætermisit. Disquisitio hæc discipuli Eberhardini ter omnino, non sine aliqua vocum varietate, occurrit apud Canisium [T. III, part. II, p. 284, 431 et 475 ed. Basn.] : eamdem ex codice suo H denuo edidere Benedictini Salisburgenses in Novissimo Chronico [P. 25 et 26.] . Juxta quatuor igitur hæc exemplaria eam modo repræsentabo. Initium est: Numerum annorum a transitu S. Rudberti diffinite scriptum non reperimus. Quæ deinde sequuntur, cum iis quæ ex antiquiori auctore Hansizius desumpsit, dempto tantum Justini junioris nomine, conveniunt usque ad voces extitisse legitur. Post has voces ita scriptor pergit: Anno Dominicæ Incarnationis DLXXV Tiberius Constantinus regnavit. Anno Incarnationis Dominicæ DLXXXII Mauritius regnavit (sic namque corrigendam puto Canisianam lectionem DLXXXVIII Hildibertus XXII Mauritius regnavit, quam ortam puto ex perperam hic insertis XXVIII Hildibertus, quæ pertinent ad mox sequentia). Item anno Incarnationis Dominicæ DLXXXVIII Hildibertus filius Sigiberti super Francos regnavit. Anno Incarnationis Dominicæ DCIII (sic unum exemplar Canisianum, cætera DXXXIII, quod manifesto erroneum est) Focas regnavit, qui post Mauritium factus est imperator. Circa hæc tempora Sanctum Rupertum vixisse patet. Hactenus ille. Prius autem quam reliquam ejus ratiocinationem audiamus, notari velim falsam quidem esse chronologiam qua exordium regni Childeberti II anno 588 affigitur, at eam tamen non esse discipulo Eberhardino imputandam. Nimirum anachronismi hujus auctor est monachus San-Gallensis, qui Herimanni Contracti Chronicon in epitomen quamdam redegit, turbato nonnusquam ordine temporis, ac speciatim quidem in historia Clodovei et successorum ejus, ut animadvertit cl. Pertz in Præfatione ad Herimannum [Monum. Germ. hist., t. V Script., p. 73.] , ubi et illud addit: Liber loco Herimanni exeunte sæculo XI et sæculo XII ab Ekkehardo Uraugiensi excerptus, et in Austriam translatus, Chronicis Mellicensi, Claustroneoburgensi et inde derivatis Cremifanensi, Garstensi, Salisburgensi, Austriæ, Leobiensi pro fundamento fuit. Hinc igitur in hisce Chronicis [Cfr. ibid. t. IX Script., p. 479 et seqq.] anni emortuales regum Merovingiorum perperam designantur: puta Clodovei 522 pro 511, Theodorici 544 pro 534, Theodoberti 558 pro 547, Childeberti I 561 pro 558, Clotarii 573 pro 561, Sigiberti 588 pro 575, Chilperici 596 pro 584, Guntrammi 607 pro 593, Childeberti II 610 pro 596, et ita porro de aliis.

[27] [annum 623 vel 628 ei emortualem statuerunt.] Unde annus secundus Childeberti II nostro auctori fuit 589. Quo anno S. Rupertum, utpote jam episcopum, sane tricenarium aut tricenario aliquanto majorem fuisse supposuerit. Tum annum 624, quo secundum hanc hypothesim Sanctus fuisset circiter septuagenarius, quasi metam aliquam videtur statuisse, a qua mors ipsius, sive citra sive ultra eam incidisset, certe non longe potuisset distare. Ac demum annos quærit anno 624 proximos, quibus solemnitas Paschatis in diem XXVII Martii incidit: qui quidem sunt anni 623 et 628. His præmonitis, sequentia ejus verba exhibeo ea formula quæ mihi ex collatione variarum lectionum (quas hic notare operæ pretium non duco) magis genuina videtur: Requirat autem nunc qui vult, ubi ante annum DCXXIV Dominicæ Incarnationis aut post eumdem annum dies Dominicus Paschæ in VI Kalendas Aprilis evenerit, ut hoc nec ante nec post illum terminum longius quam humanæ vitæ mensura id sit. Si qui hoc ante invenerit, invenire poterit quot anni sint a transitu S. Rudberti. Si autem alieno invento credulus esse maluerit, qui semet hujusce indaginis labores desperet attingere, sciat quod DCXXIII anno Incarnationis Dominicæ ante supra notatum annum, et post eumdem DCXXVIII dies Paschæ VI Kalend. Aprilis. In quo e duobus anno ipse de quo sermo est Sanctus obierit, non legi: considerata tamen superiori temporum conscriptione, dubium non est eum in uno eorum obiisse; et quamvis certum non sit si supervixerit DCXXIII, quo dies Dominicus Paschæ in VI Kal. Aprilis venit, certum tamen est eum non supervixisse DCXXVIII annum Dominicæ Incarnationis, in quo similiter Dominicus dies Paschæ in VI Kal. Aprilis evenit. Si altius repetere voluerimus, ut videlicet sub primo Hildiberto Francorum rege, Clodovei seu Ludovici filio, qui temporibus Justiniani magni et primi regnabat, S. Rudbertum floruisse contendamus, tunc in altero subscriptorum anno obiisse constat, sive DXXXIII anno Dominicæ Incarnationis, sive DXLIV anno, in quibus ambobus dies Dominicus Paschæ VI Kal. Aprilis evenit. Ideo quod inter duo dubia certius est, eligamus, et computemus annos de transitu S. Rudberti ab anno DCXXIII Dominicæ Incarnationis. Sunt autem a transitu ejus usque ad præsentem annum, qui est Dominicæ Incarnationis millesimus centesimus octogesimus sextus, anni quingenti LXIII: ipse est annus XXXVI regni Friderici imperatoris.

[28] [Recentiores adoptarunt annum 623,] Itaque ex hujusmodi computatione, quam quis primus excogitaverit, mihi non constat, profectæ fuere chronographorum a sæculo XII et deinceps annotationes: quorum alii ad annum 623, ut Garstensis [Apud Pertz. op. cit., t. IX Script., p. 563.] et Admuntensis [Apud Pez, Script. rer. Austriac., t. II, col. 167; apud Pertz, tom. cit., p. 571.] necnon Salisburgensis Canisii [T. III ed. Basn.. part. II, p. 478.] , alii ad annum 628, ut Salisburgenses Pezii [Op. cit., t. I, col. 331.] et Pertzii [Tom. cit., p. 767; et t. I, p. 89.] , S. Rupertum obiisse scribunt. Et in Salisburgensi Chronico apud Pezium videre est hanc additionem ad annum 623 manu recentiori factam: Hoc anno obiit S. Rudbertus episcopus et abbas I ad S. Petrum Salisburgi, in festo Paschatis, quod eo anno Martii 27 fuit. Quum autem in ipso Chronico antea scriptum extaret ad annum 628: Transitus S. Ruberti sub Honorio Papa, Heraclio imperatore, Francorum rege Lothario patre Dagoberti: succedit Vitalis Sancto Ruberto; his verbis corrector nescio quis illa apposuit: Hoc verum. Verius supra anno 623. Ita lapis sepulchralis diu absconditus, apertus sub Paride archiepiscopo (anno scilicet 1627). Hinc consequenter obitum S. Vitalis, qui prius ibi notatus erat ad annum 649, corrector ad annum 646 retraxit: Hoc anno, aiens, vere S. Vitalis obiit clarus miraculis; qua in re convenit cum Chronico Salisburgensi Canisii, ubi hæc de Sancto nostro asseruntur: Beatus Vitalis successor S. Rudberti, primus abbas S. Petri, quod S. Rudbertus fundavit, ordinatus est in episcopum Juvavensem, cujus cathedralis sedes multis annis apud S. Petrum habebatur: hic sedit annis viginti duobus: obiit DCXLVI in profesto Ursulæ (id est, XX Octobris). Atque ita demum Salisburgenses, quum antea fluctuantibus fuissent sententiis uter potius annus 623 an 628 esset adoptandus, reperto tandem anno 1627 lapide sepulcrali S. Ruperti, omnino sibi persuaserunt hunc Sanctum non alio anno quam 623 ex hac vita migrasse; sicut et lapis sepulcralis S. Vitalis eodem fere tempore detectus certissimum indicium iis videri cœpit hunc obiisse anno 646.

[29] [lapidi sepulcrali S. Ruperti inscriptum:] Priori lapidi hæc verba inscribuntur [Apud Hansizium, p. 49; in Noviss. Chron., p. 14 et 54.] characteribus semigothicis, ut apud Meichelbeckium, qui partem hujus inscriptionis typis ipsam litterarum formam imitantibus repræsentavit [Hist. Frising., t. II, in tabula paginæ 124 apposita.] , videri potest: Anno ab Incarnatione Domini DCXXIII in die Resurrectionis ejusdem obiit S. Rupertus hujus monasterii fundator et primus Salisburgensis hic episcopus sepultus. Alter vero lapis hanc fert epigraphen [Apud Hansizium, p. 68; in Noviss. Chron., p. 68.] : Præsul Vitalis cubat hic, ægrisque medetur. Ao 646, XIII Kalend. Novembris. Utrumque en quam confidenter Mabillonio opponat Mezgerus [Hist. Salisburg. Dissert. prælim. § II, p. 7.] : Obstat autem primo immobile testimonium lapidis marmorei sepulchralis (gravis utique testis), sub quo post D. Virgilium hactenus reconditum jacebat in ecclesia S. Petri S. Ruperti corpus. Is Divum nostrum 27 Martii anno 623 decessisse diserte loquitur: ergo non primum venit in Boiariam anno 696, annis post mortem 73. Obstat secundo etiam lapis noster sepulchralis S. Vitalis secundi præsulis et abbatis nostri, qui illum anno 646 XIII Cal. Novembris obiisse dicit. Verum enimvero tantum abest ut hi duo lapides quidquam roboris addiderint conjecturæ olim institutæ, de qua supra diximus, ut potius ex hac ipsa conjectura derivatæ ambæ inscriptiones fuerint: quamquam Salisburgensibus monachis, secundum Chronicon ab abbate Martino Hättinger, qui eis ab anno 1584 ad 1615 præfuit [Noviss. Chron., p. 490 et seqq.] , ex aliquanto vetustioribus concinnatum [Ibid., p. 87 et 88.] , aliquamdiu insedit opinio auctorem harum inscriptionum esse Ansologum abbatem, quem proximum a S. Vitali monasterii et ecclesiæ Salisburgensis rectorem extitisse statuunt.

[30] [is autem lapis antiquior haud est] At audiatur in contrarium Meichelbeckius ita disserens [Op. cit., t. I, Dissert. proleg. II, p. XI.] : Ea doctissimorum virorum dissensio movit nonneminem, ut in præcipuum P. Josephi Mezgeri fundamentum, nempe in antiquitatem inscriptionis lapidis marmorei sepulchralis S. Ruperti inquirendum censeret… Neque sane deerat ratio dubitandi num hæc inscriptio redoleret stylum et manum septimi sæculi; quippe quo tempore, in his saltem partibus, plane insolitum erat annos ab Incarnatione Christi ponere, ut eruditis constat et e Frisingensibus instrumentis per decursum ad oculum patebit: ubi tacemus cætera quæ antiquitati inscriptionis illius opponi possent. Itaque data fuit opera ut oculis conspiceretur forma litterarum lapidis illius sepulchralis: hac feliciter detecta, judicabant viri antiquorum characterum discernendorum minime imperiti inscriptionem illam lapidis sepulchralis S. Ruperti neutiquam sæculo Christi XV aut XIV esse antiquiorem; atque eo ipso fundamentum illud R. P. Mezgeri tantum pondus non habere quantum is illi tribuendum censuerat. Ea observatione adhibita, Mabillonii sententiæ non potuit non majus pondus accedere ejusque opinionem firmare. Quibus Meichelbeckii dictis calculum suum adjiciens Hansizius [P. 60.] : Hæc, ait, vir modestissimus: qui quam recte disserat, patet ex relatione abbatis Amandi in Disquis. Vit. et Miracul. S. Vitalis [Disq. IV, cap. II.] pag. 80. “Lego, inquit, in Ms. R. sub Petro abbate” (qui anno 1436 auspicatus est), “fol. 475, col. 2, lapidem illum sepulchri constitutum esse a Dom. Petro abbate, et constitisse duodecim et mediam libras argenti, quem hactenus putavimus ab Ansologo fuisse constitutum”. Et idem Hansizius paulo ante observarat ipsum nomen Rupertus esse indicium ætatis nuperioris, quia antiquitus scilicet Hrodbertus, Rodbertus, Rudbertus, Ruodpertus scribebatur; sicut et vox Salzburgensis vetus est, nova Salisburgensis.

[31] [sæculo XV,] Quid multis? Ipsi Novissimi Chronici scriptores hæc in Mezgeri assertionem animadvertunt [Pag. 15.] : Pio certe desiderio hoc scriptum esse credimus, quod et nos exoptaremus; qua autem confidentia et authoritate munitus hæc scribat, penitus ignoramus: forte ad hoc scribendum inductus fuit Mezgerus noster relatione cujusdam manuscripti recentioris, quod est Chronicon ad finem sæculi XVI scriptum, quod fol. 32 de Ansologo abbate et successore S. Vitalis sequentia refert: “Hic, nimirum Ansologus, sepulchra Sanctorum Rudberti et Vitalis marmore contexit, titulis et candelabris exornavit” etc. Ast si tam antiquus esset lapis sepulchralis, foret testis utique gravissimus et ferme synchronus; quo loquente, plena et consummata penes nos staret victoria, et jam dudum omnes historici tacuissent: unde majorem antiquitatem sæculo XV circa medium huic lapidi (idem plane censemus de lapide sepulchrali S. Vitalis) attribuere non possumus; præsertim quia characteres et notæ lapidi incisæ illius sæculi characteribus, ut lexica diplomatica examinanti patebit, velut ovum ovo correspondent. Hinc nobis quasi certum est quod hunc lapidem excidi et sepulchro imponi curaverit abbas noster Petrus in ordine 57, qui abbatiam rexit ab anno 1436 usque ad annum 1466, et, ut ex ejus actis habemus, devotissimus cultor fuit S. Ruperti et S. Vitalis, sub quo abbate etiam sepulchrum S. Ruperti fuit apertum. Colligitur id clarius ex eodem supra citato manuscripto sub litt. R, pag. 157, quod hic abbas, nimirum Petrus, hunc lapidem supra sepulchrum fieri curaverit, et constiterit 12 et mediam libras argenti. Idem testatur noster Amandus abbas in Vita S. Vitalis, disquis. 4, c. 2, pag. 80, qui idem citat manuscripta R, quamvis quoad paginam nobiscum non conveniat, etc. Amandi Pachler abbatis testimonium jam supra ex Hansizio excepimus. Atque huic domestico Salisburgensium documento, quo lapidis ætas certis indicatur notis, potius standum puto quam suspicioni Meichelbeckii [Op. cit., t. II. p. 124.] , secundum quam foret is lapis ad tempus Wichardi archiepiscopi, nempe ad annum 1315, reserendus: quin imo constat longe diversum alia cum epigraphe, quæ ad rem nostram nihil confert, tunc erectum fuisse lapidem, quem Hansizius [P. 445.] et Novissimum Chronicon [P. 53 et 321.] describunt. Bernardum Pezium non moror, qui Ansologi inscriptionem Petro abbati, ut novo eam stylo exprimeret, præluxisse comminiscitur [Epist. ad Hansizium, p. II et 12.] .

[32] [sicut nec ille S. Vitalis.] Nec magis juvatur Mezgerus, imo minus etiam, lapide sepulcrali S. Vitalis. Hujus enim inscriptio, ut Hansizius ait [P. 71 et 72.] , ejus generis est cujus inscriptio sepulchri S. Ruperti; apparetque vel ex numeris arabicis, quibus exarata est, recentiorem esse… Advertit autem Amandus abbas in opusculo de S. Vitali pag. 80 “lapidem sepulchri S. Vitalis longe artificiosius esse excisum, ac referre personam S. Vitalis in habitu pontificio affabre et pulchre effigiatam; cum vix ætas illa vetus his in terris artem sculptoriam novisset, præcipue cum lapis sepulchri S. Ruperti longe minori et imperiori arte sit factus.” Ita ille. Ac satis constat lapidem illum marmoreum, in cujus margine illud epigramma incisum est, anno 1462, quando de Vitale in Sanctos referendo agebatur, nondum extitisse: nam species tumuli, quæ tunc fuerit, describitur particulatim in tractatu canonizationis (de qua nobis postea agendum erit)… Post aliquod deinde tempus, incertum quo anno, facies hæc sepulchri immutata:.. impositum illud saxum incisam Vitalis personam referens cum capite radiato, et epigraphe ad limbum exarata illa quæ annum et diem obitus designat. Unde clarum est ejus ætatis non esse quæ apud antiquarios pretium ferat. Hæc Hansizius, Novissimi Chronici scriptoribus conclusionem hanc ultro concedentibus, at simul tamen aientibus [Pag. 66.] sibi indubitatum esse quod saltem medium sæculi decimi quinti iste lapis sepulchralis S. Vitalis non excedat, uti (inquiunt illi) litteras inspicienti et ad leges antiquorum characterum examinanti patebit, et eumdem fieri curaverit Petrus abbas forte uno alterove anno serius ac lapidem sepulchralem S. Ruperti: quasi vero intra biennii aut certe paucorum annorum spatium tantos ars sculptoria ibi fecisset progressus.

[33] [Alii, ex Paschatis item die ratiocinati,] Sed stylum modo converto in Mabillonium aliosque qui veram quidem SS. Ruperti ac Vitalis ætatem certis argumentis asseruerunt, at minus feliciter in determinando anno versati fuere, quo S. Vitalis, abeunte S. Ruperto ad cœlos, ecclesiam Juvavensem regendam suscepit. Placuit eis ille quem diximus veterum Salisburgensium sæculi XII ratiocinandi modus; eoque in rem suam usurpato, annum quem quærebant, sibi visi sunt haud dubie invenisse. Ita cæterorum dux Mabillonius scribit [Act. SS. Bened., sæc. III, part. I, p. 345. Cfr. Annal. Bened., t. II, lib. XX, n. 23, p. 47.] : Rudbertus, designato successore, “inter verba orationis reddidit spiritum die Resurrectionis Domini nostri Jesu Christi.” Scriptores antiqui diem Dominicam non raro diem Resurrectionis Domini appellant; at diem Paschæ hoc loco interpretantur auctores alii qui de S. Rudberto scripsere. Cum ergo Rudberti in Bajoariam accessus anno Domini DCXCVI constitutus a nobis sit, constetque ex tabulis Saltzburgensibus eumdem obiisse VI Kalendas Apriles, ejus obitus illigandus est anno Christi DCCXVIII, quo Pascha in eum diem incidebat. Nec minus asseveranter Pagius ad eumdem annum 718 [N. 7, t. XII, p. 282.] : Hoc anno Sanctus Rudbertus episcopus Saltzburgensis in Bajoaria “inter verba orationis reddidit spiritum in pace, die videlicet Resurrectionis Domini nostri Jesu Christi”, inquit anonymus in Vita ejus… Hoc enim sæculo, quo S. Bonifacius Joannem episcopum Salisburgensem constituit anno DCCXXXIX, Pascha non incidit in diem XXVII Martii, quo Rudbertus creditur mortuus, nisi annis DCCVII et DCCXVIII. Nempe annum 791, quo idem occursus locum habuit, Pagius jure seposuit ut nimis remotum.

[34] [mortem S. Ruperti anno 718 affixere:] Neuter autem duorum horum insignium scriptorum pervidit quam esset hic, ut Hansizii locutione utar, movendum saxum arduum: nam eorum thesi, ut idem observat [P. 56.] , objicitur difficultas ex ætate ducum quibuscum Rupertum convixisse proditur; eamque difficultatem sensit quoque Suyskenus noster, dum chronotaxi S. Corbiniani ordinandæ allaborabat, ubi eam pronuntiat non facile enodandam [T. III Septemb., p. 268.] , et iterum dum disserebat de SS. Chunialdo et Gisilario, ubi apertius etiam innuit [T. VI Septemb., p. 712.] sibi non satisfacere rationes quibus Hansizius evincere conatus fuerat mortem S. Ruperti in annum 718 incidisse. Nempe haud diligenter satis volumen Hansizianum de archiepiscopatu Salisburgensi versavit Suyskenus. Ea tantum legit quæ Hansizius operose magis quam feliciter disputaverat pro tuenda thesi Mabillonii ac Pagii [P. 56 et seqq.] ; sed non legit Corollaria ad calcem voluminis extantia [P. 919 et seqq] , in quibus is scriptor hanc thesim deseruit, et ad quæ ipse nos remittit, dum in Præfatione ad lectorem ita fatur: Tam est in lumine collocata res, tam in oculis posita, ut prope manibus teneatur, videaturque indubitabilis; hoc magis quod etiam difficultates quarum Haræus nihil attigit, Mabillonius insolutas reliquit, Pagius novis difficultatibus implicuit, pro modulo meo non incommode, quantum assequor, dissolvi: ubi mature te velim admonitum ut postquam ea legeris quæ sunt in Actis Ruperti de ejus ætate et anno mortis, continuo consulas etiam illa quæ sunt in Corollariis ad Rupertum annotata. Ibi dirupi necessitatem qua et ego me primum et ante me Mabillonius Pagiusque constrictos putarant, annum mortis Ruperti ad septingentesimum octavum decimum defigendi. Hæc ille: quæ si Suyskenus attendisset, facili negotio, ut equidem arbitror, solvisset eos quos offendit nodos.

[35] [verum quæ post annum 716] Porro quod obstat quominus S. Rupertus anno 718 obiisse credatur, illud est, scilicet eum Theodoni duci superstitem fuisse, Theodonem autem adhuc fuisse in vivis anno 716, ac post hujus mortem, etiamsi ea supponatur intra eumdem illum annum accidisse, plura esse a S. Ruperto peracta quam ut comprehendi potuerint brevi illo temporis spatio quod inde ad XXVII Martii 718 intercessit. Ut ab eo ordiamur quod secundo loco dixi, anno 716 adhuc vixisse Theodonem, testem habemus Anastasium Bibliothecarium in Vita S. Gregorii II, ubi postquam dixerat [T. I. p. 165 edit. Blanchini, et apud Muratori, op. cit., t. III, p. 154.] : Hujus temporibus signum in luna factum est indictione XIV, et visa est cruentata usque ad mediam noctem, in quibus habetur evidens anni 716 nota [Cfr. Muratori. op. cit., t. I, p. 505, not. 180.] , mox adjecit: Eo itaque tempore Teudo dux Bajoariorum ad Apostoli Beati Petri limina primus de gente eadem occurrit, orationis voto. Hoc ipsum iisdem pene verbis apud Paulum Diaconum legitur [De Gest. Longob. lib. VI, cap XLIV, apud Muratori, t. I, p. 505.] : His diebus Theudo Bajoariorum gentis dux orationis gratia Romam ad Beatorum Apostolorum vestigia venit; ubi quamvis exacta anni designatio desit, atque ordo rerum chronologicus in Pauli narratis sæpe desideretur, ea tamen quæ præcedunt, nos ad annum 716 deducunt: nempe Pipino Heristallio defuncto, Carolum Martellum ejus filium principatu potiri cœpisse [Ibid., cap. XLII, p. 504.] , ac Liutprandum Longobardorum regem donationem patrimonii Alpium Cottiarum Romanæ ecclesiæ confirmasse [Ibid., cap. XLIII. p. 504.] , quæ duo facta ad annum 715 pertinent; ut cætera mittam ad idem sere tempus revocanda [Cfr. Muratorius ibid. in notis; Zanetti, del regno de' Longobardi. lib. V, n. 31. p. 502 et 503; de Rubeis, Monum. eccl. Aquilej., cap. XXXVI, n. 5, col. 316 et 317; Delle antichita Longobardico-Milanesi. vol. I, Dissert. I, n. 35, p. 58.] . Interim monitum lectorem velim comma illud de Theodonis peregrinatione Romana, una cum commate sequenti de Callisto post Serenum ad patriarchatum Aquilejensem promoto, abesse a codice Bambergensi sæculi X, quem cl. Sprunerus nuper adhibuit ad Pauli Diaconi Historiam Longobardicam germanice vertendam [K. von Spruner, Paul Warnefried's Geschichte der Langobarden, Hamburg 1838, p. 165, not. 30. Cfr. ejusd. Introd., p XIII.] ; quin ideo putem horum commatum authentiam labesactari: nam utrumque in suis codicibus constanter reperisse videntur Pauli editores, a quibus circa comma de Theudone nil notatur nisi varia lectio vestibula pro vestigia; cum illo vero de Sereni successore Callisto, quod incipit a vocibus Apud Forum Julii, aptissime cohæret id quo proxime sequitur: Quo, ut diximus, in tempore Pemmo Forojulianis præerat Longobardis, quemadmodum etiam duas hasce res simul conjungit Andreas Dandulus dux in suo Chronico Veneto [Lib. VII, cap. III, part. I, apud Muratori. op. cit., t. XII, col. 134.] , Paulum Diaconum absque dubio præ oculis habens.

[36] [sub duce Theodoberto] Deinde alterum quod ostendendum habemus, S. Rupertum supervixisse Theodoni, Hansizius ex libello Donationum seu Brevibus Notitiis jam supra (num. 4 et 8) a me allegatis eruit. Narratur ibi [Cap. II, apud Hansizium, p. 20 et 56.] ecclesiam S. Maximiliani in Pongeu a Sancto cum venia Theodonis ducis ædificari cœptam esse, ac mox subditur: Interea vero dux Theodo infirmabatur, commendavitque filio suo Theodoberto ducatum Bavariæ et domini Rudberti episcopi causam fideliter tuendam, … et ut ad ipsum locum, in suam elevando mercedem, fideliter per omnia adjuvaret. Facta autem ibi ecclesia, S. Rudbertus convocavit ibi Theodobertum ducem, et nuntiavit ei ipsam causam per ordinem; et ita ab eo accepta potestate, consecravit ipsam in honore S. Maximiliani, et ipsum locum nominavit Pongeu. Tunc quoque dux Theodobertus dedit ibidem de Forste suo tria milliaria in omnem quamcumque partem. Equidem non reticebo hæc eadem de ipso Theodone narrari in Annotatione Arnonis, quæ ita habet [Apud eumd., p. 18.] : Perrexit dominus Hrodbertus ad Theodonem ducem, et dixit ipsa miracula, rogansque eum licentiam sibi dare ut cellam ibi construeret, et ita ei Theodo dux licentiam dedit. Veniensque domnus Hrodbertus iterum ibidem cum hominibus suis et cum suprascriptis fratribus, et cœpit ibi stirpare et locum mundare et oratorium facere. Facto autem oratorio, venit iterum ad Theodonem ducem, et rogavit eum secum ibidem venire. Venientes autem ibidem domnus Hrodbertus consecravit ipsum oratorium, et Theodo dux tradidit ipsum locum ad S. Petrum ad Salzburch monasterium, et ex omni parte milliarios III. Discrepantiam hanc præteriit Hansizius; neque eam Anselmus Berthodus, in opere nostro ad diem XII Octobris de cultu S. Maximiliani episcopi et martyris agens [T. VI Octob., p. 38.] , videtur attendisse. Libello Donationum in hac parte consonat Vita S. Ruperti satis bonæ notæ, quæ anno 1462 pro canonizatione S. Vitalis ex libro authentico, ut asserebatur, et vetusto producta fuit, et cujus alterum exemplar Papebrochius quoque invenit in insigni Ms. conventus FF. Prædicatorum Florentiæ [Cfr. t. III Mart., p. 700.] , ex quo Ms. collato cum editione Canisii eamdem nostro operi ut sinceram inseruit [Ibid., p. 702 et seqq.] . Vitæ illius auctor, posteaquam narravit S. Rupertum, communicato consilio cum Theodone, ecclesiam S. Maximiliani cum habitaculis servorum Dei ædificare cœpisse, mox ad ultimum Theodonis morbum extremaque mandata filio Theodoberto data transit, ac dein subjungit: Cumque hujusmodi mandatis et omnibus quibus voluerat filium instruxisset, ultimum diem clausit migrans ad Dominum. Post hæc vero Theopertus dux cum optimatibus suis ad S. Rudbertum visendi gratia ire perrexit; et veniens ad illum in supradicta eremo locum pio venerabatur affectu, dans ad ecclesiam quam S. Rudbertus ibi construxit ac ipso duce præsente in honorem S. Maximiliani dedicavit, tria milliaria undique de eadem silva, etc. Quamobrem suspicio mihi est mendum irrepsisse in Notitiam Arnonis, in eaque Theodonem bis scriptum esse ubi Theodobertus scribendus fuerat.

[37] [a Sancto gesta fuerunt,] Cæterum si ex illo qualicumque dissensu minus firma evadat hæc prior Hansizii probatio, stat certe altera petita ex tempore quo contigere ea quæ in Vita breviori S. Ruperti, quam Hansizius primigeniam nuncupare amat, in hunc modum declarantur [Apud Hansizium, p. 45 et 46.] : Tunc prædictus doctor Rodbertus, cupiens aliquos adipisci socios ad doctrinam evangelicæ veritatis, propriam repetivit patriam; iterumque cum duodecim revertens discipulis, secumque virginem Christi nomine Erendrudam adducens, quam in superiori castro Juvavensium statuens, ibidem colligens congregationem rationabiliter, sicut canonicus deposcit ordo, per omnia disposuit. De monasterio hocce Nunburgensi vel Nonnenbergensi (id est, castri vel montis sanctimonialium) agens Arno in Annotatione [Ibid., p. 17.] : Item, inquit, de monasterio puellarum, quod constructum est in honore Sanctæ Dei Genitricis semper Virginis Mariæ, juxta ipsum episcopium in castro superiore, quem dominus Hrodbertus episcopus ac confessor primum ædificavit, quem et Salzburg appellavit: in quo et neptiam suam Christi famulam Erndrudam constituit cum aliis puellis, in quo loco honorifice requiescit; et quod inibi traditum est a Theodoberto duce subter annectimus. Tumque singillatim enumerat fundos ac villas cœnobio a Theodoberto donatas, quin ullam de Theodone injiciat mentionem; et vero, ut scite observat Hansizius [Pag. 58.] , quum data cœnobio loca sita essent in pago Salzburgoe, nihil in ea juris erat Theodoberto, nisi vita functus esset pater ejus Theodo: quandoquidem ex donationibus Theodonis liquet penes ipsum in divisione tetrarchica de qua jam supra (num. 6 et 7) sermo fuit, permansisse illam Norici partem in qua erat pagus Salisburgensis.

[38] [omnino exigunt] Id autem quod ex Annotatione Arnonis ratiocinando deduxi, aperte produnt tum Notitiæ Breves [Cap. III. apud Hansizium, p. 21.] , tum præsertim Vita apud Papebrochium [Loc. cit., p. 703 et 704.] . Illæ enim diserte docent ædificationem ac consecrationem ecclesiæ B. Mariæ a S. Ruperto factam fuisse cum consilio et voluntate domini Theodoberti ducis, nec non per licentiam et voluntatem ejusdem inibi positam fuisse S. Erendrudem cum aliis sanctimonialibus, et ipsum ducem plurimas largitiones fecisse in alimoniam ancillis Dei et in mercedem genitoris sui et sui ipsius. In Vita vero, post narratam Theodonis mortem et consecrationem ecclesiæ S. Maximiliani, sequentia legere est: His ita gestis, videns vir Dei Bavaricæ dignitatis culmen jugo Christi sese subdidisse, sed gentilitatis errore plures involutos superesse, ad patriam suam repedavit, et inde cum duodecim ad prædicandum sibi sociis electis (inter quos erant eximii Beatus Kunialdus et S. Gisilarius, ambo presbyteri, ambo viri sancti), et secum virginem Christi S. Erndrudam neptem suam adducens, quasi cum tot luminaribus ad urbem Juvaviensem regreditur. Tunc in superiori castro ejusdem civitatis construxit in honorem D. N. Jesu Christi Salvatoris et suæ S. Genitricis perpetuæ Virginis Mariæ monasterium, et ibidem cum congregatione sanctimonialium posuit S. Erndrudam ad servitium cœlestis Regis; atque cum Theodoberti ducis adstipulatione, qui possessiones ad illud cœnobium tradidit infinitas, earum conversationem per omnia rationabiliter disposuit. His itaque ita expletis, vir iste beatus inceptum magnæ prædicationis opus cum summi Pontificis adjutorio studens ad perfectum perducere, Norica regna, discipulorum suorum comitante caterva, circuire destinavit, et ab urbe Juvaviensi egrediens, et gentes quibus nondum lumen fidei resplenduerat visitans, eis triticum credulitatis, lolio pereunte, seminavit… Cumque sic Bavarorum terminos circuiret, ac omnes ad Christi fidem convertisset, eos ut in fide stabiles permanerent admonuit; et dimissis ibi presbyteris et viris Deo plenis, qui populum ad divina mysteria consuescerent, ipse ad urbem Juvaviensem studuit remeare, quia spiritu prophetico repletus, diem vocationis suæ instare præscivit.

[39] [ut anno 718 supervixisse statuatur;] Atque ex his tam multis tamque magnis laboribus post Theodonis mortem susceptis ad oculum patet, si Theodo ad annum 716 Romam peregrinatus fuit, nullo modo fieri potuisse ut S. Rupertus anno 718, idque tertio hujus anni mense nondum plene evoluto, obierit. Differendus ergo est beatissimi viri transitus ad annum aliquem posteriorem, qui sufficiens intervallum a morte Theodonis ei superstiti relinquat. Theodonis autem annum emortualem chronographi aliquot sæculis ab ejus ætate remoti statuunt vel 717 vel 718 [Hansizius, p. 59, 923 et 924; Hier. Pez, Script. rer. Austriac., t. I, col 333; t. II, col. 66; Pertz, Monum. Germ. hist., t. IX Script., p. 551, 563 et 768.] , qua fide, nescio; sed video ab eis successores illi assignari Theodoaldum et Grimoaldum filios, prætermisso Theodoberto: quod indicio est eis præsto fuisse Vitam S. Corbiniani ab Aribone scriptam; unde etiam ad annum 712, 716 vel 719 de S. Corbiniano mentionem faciunt. Neque tamen est quod putemus Theodobertum eis fuisse ignotum: norant eum utique ex Salisburgensibus monumentis, sed sæculo integro antiquiorem credebant ex præjudicata de ætate S. Ruperti opinione. Pagius, sicuti alterum S. Corbiniani iter Romanum ad annum usque 722 vel 723 distulit [Ad an. 716, n. 7, ad an. 723, n. 9, et ad an. 724, n. 6, t. XII, p. 265. 309, 318 et 319.] , ita per necessariam consequentiam eousque vitam quoque Theodonis protendit; verum huic chronotaxi præferenda est illa Mabillonii [Act. SS. Bened., sæc. III, part. I, p. 503 et 508.] et Suyskeni [T. III Septemb., p. 269.] , censentium Romam iterum ivisse S. Corbinianum circiter annum 717 aut certe non multo post, ita ut de tempore obitus Theodonis cum chronographis jam allegatis fere conveniant. Et sane eo tempore sat provecta ætate fuerit Theodo: quippe qui sub initium sæculi VIII filios tres adultos habebat, quibuscum principatum suum partiretur; et horum natu maximi Theodoberti filius Hugbertus jam anno 725 Bajoariis imperare cœpit [Ibid., p. 275.] , quando et soror ejusdem Hugberti Guntruda jam nupserat Liutprando regi Longobardorum [Paul. Diac., op. cit., lib. VI, cap. XLIII, p. 504.] : quamvis eam pro nepte filiam Theodonis faciat Baronius [Ad an. 726, n. 43. p. 363.] , in errorem inductus exemplari quo utebatur Pauli Diaconi, a quo nomen Theodoberti patris Guntrudæ abest, quod tamen exprimunt codices Lindenbrogianus, Ambrosianus, Modoetiensis [Cfr. Muratori, loc. cit., not. 175.] et Bambergensis [K. von Spruner, op. cit., p. 165.] . Est adeo is lapsus facile summo Baronio condonandus; sed illud miror qui Pagius vir solers scribere potuerit [Ad an. 723, n. 9, p. 309.] Theodobertum fortasse ante patrem Theodonem e vivis excessisse, quum præ manibus habuerit ac sæpius allegaverit Breves Notitias, in quibus haud obscure contrarium adstruitur.

[40] [et sane, quum dies XXVII Martii,] Utut sit de Theodone, sane S. Rupertum vitam ultra annum 720 protraxisse nemo, reor, erit qui non facile admiserit; præsertim si obicem illum quo præoccupati Mabillonius aliique post eum fuere quominus annum 718 prætergrederentur, cum Hansizio, qui eodem aliquamdiu retentus fuit, demum sustulero. Itaque is in hanc rem ait [Pag. 921] : Vetus ecclesiæ traditio fert Dominum die XXV Martii passum et affixum cruci, die XXVII Martii surrexisse de tumulo. Quamobrem in vetustissimis ecclesiæ fastis et Martyrologiis ad diem quidem XXV Martii legitur adscripta Passio et Crucifixio Christi, ad diem vero XXVII Martii Resurrectio Christi. Hieronymi verba sunt in Martyrologio: “Octavo Kalendas Aprilis Hierosolyma Dominus crucifixus est; sexto Kalendas Aprilis Hierosolyma Resurrectio Domini nostri Jesu Christi celebrata est.” Quæ ipsa leguntur in Martyrologio Adonis, Rabani et aliis fere omnibus quæ consuli possunt apud Hagiographos Belgas tom. VII Junii. Sic ibi Martyrologium Richenoviense: “VI Kal. Aprilis. Hierosolyma Resurrectio Domini nostri Jesu Christi”: iisdem verbis Augustanum, Labbeanum, Corbejense et omnia fere cætera. Sic Rosweydianum, Centulense, Bruxellense, Greveni, Molani. Sic et Wandelbertus in Martyrologio metrico ad diem VIII Kal. Aprilis seu XXV Martii. “Angelus octava venturum nuntiat Agnum: Agnus et ipse cruci mundi pro morte levatur.” Ad diem sextam ante Kal. Aprilis, id est, XXVII Martii: “Agni surgentis resplendet sexta triumpho.” Kalendarium antiquum Polemei Silvii anno CCCCIIL conscriptum: “VIII Kal. Apr. Æquinoctium: principium veris. Christus passus hoc die. VI Kal. Apr. Resurrectio.” Eamdem ecclesiæ traditionem affirmant Augustinus, Beda, Usuardus, aliique passim, quos vide citatos tom. III Martii, pag. 540 item pag. 687.

[41] [uti ex antiquissimis monumentis ecclesiasticis,] Ita hactenus Hansizius: cui interloquor, ut præter duplicem Majorum nostrorum tractatum ad XXV Martii de Sacra Memoria Jesu Christi crucifixi et ad XXVII Martii de Sacra Memoria Jesu Christi resurgentis, cui brevi post accessit nova Henschenii Exercitatio [T. I April. Diatr. prælim., Exerc. I, p. V et VI.] , lectoribus insuper indigitem ea quæ de Passionis Dominicæ solemni die VIII Kal. Aprilis deque Resurrectionis gaudio consequenter in VI Kal. Aprilis reponendo ex Patribus aliisque scriptoribus ecclesiasticis congessit Florentinius, Martyrologium Hieronymianum illustrans [Vet. Occid. Eccl. Martyrol., p. 396, 397, 399 et seqq., item 406.] ; et potiori etiam jure pro eodem argumento dilaudem præclarissimam de anno Dominicæ Passionis Exercitationem chronologicam Henrici Sanclementii [De emend. vulgaris æræ. p. 493 et seqq.] , ubi nota de die VIII Kal. Aprilis, tamquam insigne de ipso anno quo Christus passus est argumentum, egregie illustratur non solum ex disertis Tertulliani, S. Sulpicii Severi, S. Augustini, Hilarii Diaconi, S. Bedæ aliorumque Latinorum scriptorum testimoniis, quibus et ex Oriente aliquod a Theodoreto et S. Cyrillo accedit suffragium, atque ex Catalogo Liberiano Kalendariisque ac Martyrologiis in nostro opere (ut supra dictum est) vel ad triginta et amplius allatis, sed speciatim ex duobus monumentis summopere venerandis, quibus in hanc rem nemo ante Sanclementium usus fuerat. Sunt autem, inquit ipse [P. 506 et 507.] , Cyclus Hippolyti Martyris et Paschalis Periodus annorum LXXXIV, quæ Supputationis Romanæ nomine antiquitus circumferebatur. In Cyclo Hippolyti postrema sede secundæ Hendecaeteridos notatur Pascha Domini die VI Kal. April. Ex quo sequitur feriam sextam præcedentem incidisse in diem XXV mensis Martii. Atqui in eadem sede inscriptæ leguntur notæ ΠΑΘΟC ΧC, quæ, ut alibi probatum est, certo indicant consummatam Christi Passionem in cruce jungendam esse ex Hippolyti mente et ratiociniis cum anno V. C. Varr. DCCXXCII, cui nomen dedere Gemini consules. Habes igitur in tam brevibus notis certam notitiam de tempore Passionis Christi Domini et de die VIII Kal. April., cui ea ex computo ecclesiastico Divi Hippolyti illiganda sit. In Supputatione pariter Romana ad annum 68, qui 32 Hippolytei Cycli respondet, Pascha indictum reperies die VI Kal. April. Ex quo patet utramque Periodum in omnibus convenire quoad annum diemque Passionis Christi… Quod si in Supputatione Romana nulla adjicitur nota aut indicium quod cum anno 68 ejus Periodi Passio Christi jungenda sit, eamdem tamen subintelligendam esse fidem faciunt quotquot ex Latinis Patribus diem VIII Kal. April. cum Geminorum consulatu conjungunt. Utriusque enim characteris chronologici conjunctio certum exhibet argumentum eos Patres vel Cyclum Hippolyti vel Supputationem Romanam vel certe aliam quamlibet ab utriusque minime discordem adhibuisse. Sed hæc selegisse sit satis: cætera videantur apud ipsum Sanclementium, qui opinionem qua Christi Mors diei XXV ac Resurrectio diei XXVII Martii affiguntur, non dubitat hisce verbis commendare: Hæc propria extitit universæ ecclesiæ Latinæ; hæc originem suam ducit ab ipsis fidei christianæ incunabulis, hæc constans atque incorrupta servata est usque ad Leonis M. ætatem; hæc denique posterioribus etiam sæculis post Leonem M. nec numero plures nec fide magis dignos quam habeat testes desiderare potest. Cujusmodi testes sunt utique Kalendaria ac Martyrologia, quæ etiam postquam per Periodum Victorii primum, deinde magis per Dionysii Exigui Cyclum, introducta Alexandrina methodo, antigua illa occidentalis Ecclesiæ traditio, ut loquitur Sanclementius [P. 508.] , de sua sede et gradu dejecta fuit, nihilominus perrexerunt ad sæpe dictos dies Passionem et Resurrectionem Salvatoris passim inter sacras memorias consignare; atque adeo quædam addunt die V Maji Ascensionem Domini et XV Maji Adventum S. Spiritus.

[42] [fastis sacris plurimis,] Etsi autem sat magnus est numerus fastorum hujusmodi ecclesiasticorum tomo III Martii in opere nostro allegatorum, quibus, ut jam monuit Hansizius, accedunt illi quos Sollerius ad calcem Junii nostri edidit, qui fere omnes eamdem traditionem de diebus Mortis et Resurrectionis Christi conservarunt; juverit tamen nonnulla a sæculo IX et deinceps descripta et in idem conspirantia Martyrologia et Kalendaria indicare, quæ post editum Martium nostrum in lucem protracta a viris eruditis et typis mandata fuere. Itaque huc faciunt vulgata a Dacherio Hieronymianum ex codice Corbeiensi, Gellonense et additamenta soluta oratione ad Wandelbertinum [Spicileg., t. II. p. 1 et seqq. nov. edit.] ; a Martenio et Durando Autissiodorense, Morbacense, Corbeiensia tria, Lyrense [Thes. nov. Anecd., t. III, col. 1543 et seqq.] , item Bedanum Trevirense, Floriacense, Anglicanum, Gallicanum, Stabulense, Verdinense, Autissiodorense [Ampliss. Collect., t. VI. col. 633 et seqq.] ; ab Eckharto Frisingense [Comment. de reb. Franc. Orient., t.I. p. 835.] ; a Beckio Germanicum [Martyr. Eccl. Germ., Aug. Vind. 1687.] ; a Schiltero Alemannicum [Thes. Antiq. Teuton., t. I, part. II, monum. VII, p. 70.] ; ab Hontheimio Trevirensia unum S. Maximini unumque et alterum S. Simeonis [Prodom. Hist. Trevir., part. I. p. 373 et seqq.] ; ab OEfelio Diessense [Rer. Boic. Script., t. II, p. 654 et seqq.] ; a Gerberto Rhenaugiense, Sangallense, Petershusanum, Augiense, Murense [Monum. vet. Liturg. Alem., part. I, p. 455 et seqq.] ; a Binterim Coloniense [Kalend. Eccl. Germ. Colon. sæc. IX. Colon. 1824.] et Xantense [Die Erzdiöcese Köln, t. I. p. 373 et seqq.] ; a Lelong Ultrajectinum lingua vernacula [Beschryving van de Reformatic der stadt Amsterdam, p. 262 et seqq.] ; a Michaele Monacho Capuanum [Sanctuar. Capuan., p. 391 et seqq.] ; a Florentinio Lucense [Vet. Occid. Eccl. Martyrol., p. 1049 et seqq.] ; a Georgio Fuldense, Ottobonianum, Laureshamense, Vaticanum, Palatino-Vaticanum [Martyrol. Adon., p, 656 et seqq.] ; a Muratorio Ambrosianum et Sitonianum [Rer. Ital. Script., t. II. part. II. p. 1027 et seqq.] ; a Zaccaria Florentina duo [Excurs. litt. per Ital., cap. XV, p. 290 et seqq.] et Brixianum [Ibid., cap. XVI, p. 353 et seqq.] ; a Tartarotti Tridentino-Veronense [Apologia delle Memorie antiche di Rovereto, p. 329 et seqq.] , ab Althano Gertrudianum ac Mosacense unum alterumque [De Calendariis, p. 105 et seqq.] ; a Lamio Tuscanicum seu Florentinum [Eccl. Florent. Monum., t. IV, p. 62 et seqq.] ; a Bandinio item Florentina quinque [Catal. cod. Latin. Biblioth. Medic. Laurent, t. I. col. 172 et seqq.; Biblioth Leopold., t. I. col. 133 et seqq., 205 et seqq., 215 et seqq., t. III, col. 147 et seqq.] : quibus accedit Kalendarium Neapolitanum a Mazochio citatum, qui præterea asserit sibi præsto fuisse Sicula aliaque Kalendaria eam traditionem de qua agimus attestantia [In vet. marm. S. Neapol. Eccl. Kalend. Comment. ad XXV Mart., t. I. p. 113.] . His quoque de eadem re consentire Martyrologium Hibernicum Tamlactense, ex schedis a Bollando relictis intelligo; nec dubito quin de pluribus aliis quæ mihi videre non contigit, id ipsum dici queat: nam intra illos solum libros quæ in bibliotheca nostra extant, me continui. Inter hos habemus et tres codices Usuardinos ejusdem rei testes, videlicet duos membranaceos, quorum alter Belisiensis, alter Tusschenbecani parthenonis olim fuit, ac chartaceum abbatiæ olim Villariensis; necnon Breviarium ac Missale manuscripta atque Horarium picturatum, quorum tria Kalendaria, illa latino, hoc gallico idiomate, veterem de diebus Passionis ac Resurrectionis Christi traditionem exhibent. Quin imo hæc post inventam artem typographicam adhuc conservata fuit in Kalendariis satis multis Breviariorum et Missalium; ut me docent Breviaria Leodiense anni 1488, S. Servatii Mosæ-Trajectense 1503, Moguntinum 1507, Ultrajectensia 1508 et 1512, S. Pauli Leonense 1516, Dolense 1519, S. Albini Andegavense 1531, Leodiense 1535, ac Missalia Leodiensia 1486, 1502, 1515 et 1552, Ultrajectense 1511, Strigoniense 1512, Parisiense 1516, denique insignis ecclesiæ Sarum in Anglia tam Missale 1527 quam Horarium 1556 [This prymer of Salisbury. Rouen 1556.] , quibus adjunge Kalendarium ex Missalibus potissimum Sarisburgensi, Eboracensi ac Dunelmensi, ex Martyrologio Anglicano et Legenda Capgravii ab erudito viro (nempe, ut fama fert, a Joanne Lingard presbytero catholico et insigni Angliæ historiographo) multa cura excerptum, quod cl. Harris Nicolas operi suo de Chronologia Historiæ inseruit [The chronology of History. p. 95 et seqq., edit. Lond. 1838.] . Hactenus citatis addendi sunt martyrologi Canisius sæculo XVI et Saussayus sæculo XVII, qui ambo ad XXV Martii Passionis Jesu Christi et ad XXVII Martii Resurrectionis ejusdem meminerunt, morem veterum secuti.

[43] [nonnullis medii ævi] Sunt et alii testes antiquam illam traditionem, de qua Ven. Beda, licet ipse Victorianam amplexus Periodum, ita dicit [De temp. ratione, cap. XLV, t. II Op., p. 89. edit. Colon. 1612; aut cap. XLVII, t. VI Op., p. 242 edit. Lond. 1843.] : Quod autem VIII Calendarium Aprilium crucifixus, VI Calendarum earumdem die resurrexit, multorum late doctorum ecclesiasticorum constat sententia vulgatum, etiam dudum post Bedæ ejusdem tempora vulgo perseverasse. Unum adducit Hansizius, qui sic loqui pergit [Loc. cit.] : Fuitque vulgaris aliquando persuasio sæculo XI de tempore supremi judicii, quod existimabant anno venturum illo quo dies VI Kal. Aprilis, cui adscribitur Resurrectio Christi, cum Dominica Paschæ concurreret. Qua de re biographus Divi Altmanni (Passaviensis episcopi) sæculi XII scriptor sic refert: “Eo tempore (nempe anno 1065) multi nobiles ibant Jerosolymam invisere sepulchrum Domini, quadam vulgari opinione decepti, quasi instaret dies judicii, eo quod Pascha illo anno evenisset VI Kal. Aprilis, quo scribitur Resurrectio Domini: quo terrore permoti non solum vulgares, sed et populorum primores, genere et dignitate insignes, et ipsi diversarum civitatum episcopi, magna gloria et summo honore fulti, patriam, cognatos et divitias reliquerunt, et per arctam viam crucem bajulantes Christum secuti sunt.” Hæc ille [Cfr. t. II Augusti, p. 366 et 367.] . Cui consentit alter S. Altmanni biographus Resurrectionem Domini VI Kal. Aprilis inscriptam fuisse [Ibid., p. 379.] ; quamvis neget Sigifredum Moguntinum, Guntherum Bambergensem, Ottonem Ratisponensem ac Guilielmum Trajectensem episcopos pro vulgari illa opinione peregrinationem Jerosolymitanam tunc suscepisse. Et sane, observat Boschius noster [Ibid., p. 368 not. i.] , apud chronographos istius ætatis qui de hac peregrinatione meminerunt, nemo, quod sciam, hanc affert suscepti itineris causam.

[44] [chronographis,] Utut sit, eorumdem tamen chronographorum præcipui illam de qua loquimur traditionem comprobant. Sic Bernoldus Constantiensis [Ad an. 1065, apud Ussermann. Germ. Sacr. Prodrom., t. II, p. 8; item apud Pertz, Monum. Germ. hist., t. V Script., p. 428.] : Eodem anno ab Incarnatione Domini MLXV, quando et Pascha celebratum est VI Kalendas Aprilis, in qua die et Christus resurrexit, etc.; ubi, ut recte annotavit Ussermannus [Ibid., not. 4.] , non id intendit Bernoldus Christum in Paschate resurrexisse, quæ docto scriptore indigna animadversio foret, sed Pascha hoc anno die XXVII Martii evenisse, quo die Dominicam Resurrectionem factam esse credebant veteres: unde et eodem die in antiquis Calendariis passim notatur Resurrectio Domini, uti et die XXV Martii Incarnatio et Passio Domini. Distinguebant ergo scriptores medii ævi diem Paschæ quolibet anno variantis a die Resurrectionis in Calendariis ad XXVII Martii fixo. Id quum haud satis adverterent posteriores, in varios subinde anachronismos sunt prolapsi. Qui vero Bernoldo synchroni fuere Marianus Scotus et Sigebertus Gemblacensis hoc ipso ex capite magnum Cyclum annorum DXXXII erroris contra evangelicam veritatem arguunt quod secundum eum Cyclum nec Passio Christi in VIII Kal. Aprilis nec Resurrectio in VI Kal. Aprilis incidisset: prouti apud Marianum videri potest toto libri ejus tertii decursu, ubi hac ipsa de causa inter suam et aliorum chronologiam differentiam viginti duorum annorum constanter statuit, ita ut annus duodecimus æræ vulgaris, quo Dominica Paschatis fuisset dies XXVII Martii, ei sit annus trigesimus quartus, et ita porro [Apud Pertz, op. cit., t. V, p. 481 et seqq.] ; Sigeberti vero animadversiones legere est ad annos 532 et 1063 [Ibid., t. VI. p. 316 et 361.] .

[45] [aliisque scriptoribus colligitur,] Post hos citandus est Guilielmus Durandus Mimatensis episcopus, qui pariter de Christo Domino nostro asserit [Ration. div. Offic., lib. VI. c. LXXVII, n. 28, fol. 213, edit. Lugd. 1551.] : Crucifixus est eadem die qua conceptus est de Virgine, scilicet in sexta feria, quæ fuit VIII Calend. Aprilis; item [Ibid., cap. LXXXVI, n. 11, fol. 227.] : Vere surrexit in die VI Calend. Aprilis; describitque et versus nescio cujus poetæ de die XXV Martii [Lib. VII, c. IX, n. 3, fol. 267.] , quorum duo primi ita sonant:

Salve festa dies, quæ vulnera nostra coerces.
Angelus est missus: est passus et in cruce Christus.

Et sæculo XV quam alte ea persuasio adhuc animis insideret, inde patet quod, ut Petavius notat [De Doctr. temp., t. II, lib. XII, cap. IX, p. 232 et 233, edit. Venet.] , Alphonsus Tostatus, cum Senis in Etruria inter capita XXI quæ disputanda proposuerat, hoc ipsum edidisset, Christum die XXV Martii non esse mortuum, sed die tertia Aprilis, anno XXXIII ætatis suæ ineunte, instante Joanne Turrecremata Cardinali postulatus judicio atque damnatus est, uti Mariana noster meminit libro de anno et die mortis Christi cap. X; qua de re longissimam Apologiam scripsit Tostatus, Defensorii nomine. Petavii autem verba dum refero, animus mihi non est illa discutere quæ is antiquæ illi traditioni opposuit. Discussit illa sapienter Sanclementius: mihi vero satis est, quod abunde demonstratum esse reor, traditionem illam per multa sæcula vix non communem in Ecclesia occidentali fuisse.

[46] [pro fixo haberetur Resurrectionis Christi anniversario,] Concludit proin merito Hansizius [Loc. cit.] : Res igitur est explorata diem Resurrectionis Domini vetusto scriptorum et tabularum ecclesiasticarum sensu diem esse fixum ad VI Kalendas Aprilis seu XXVII Martii; proinde longe diversum a Dominico Paschatis, utpote festi, ut vocamus, mobilis, et pro eventu lunæ XIV jam in Martium, jam in Aprilem incidentis. Quibus hunc in modum statutis, perspicuum est ea verba Rupertinæ Vitæ quæ notant reddidisse spiritum die Resurrectionis Domini, haud imponere necessitatem nobis ut die Dominico Paschatis mortem oppetivisse credamus, sed hoc tantum et non amplius quam esse mortuum die XXVII Martii, quam ipsam ad diem Martyrologi decessum sancti viri constituunt. Sic Rosweydianus post factam commemorationem Resurrectionis Domini ad eamdem diem VI Kal. Aprilis apponit: “Ruotberti episcopi et confessoris.” Coloniensis sic: “Eodem die Sancti Ruperti episcopi in Wormacia et confessoris.” Grevenus: “Resurrectio Domini”; deinde: “Ruperti episcopi civitatis Vangionum, quæ nunc Wormacia dicitur, et confessoris.” Molanus: “Hierosolymæ Resurrectio Domini nostri Jesu Christi”; et postea: “Wormaciæ S. Ruperti episcopi et confessoris, qui temporibus Childeberti in Bavaria, Austria, Styria et toto Norico doctrinam Christi propagavit.” Similiter Kalendaria Frisingense apud Eckhartum, Mosacense I apud Althanum ac Diessense apud OEfelium utramque memoriam Resurrectionis et S. Ruperti conjungunt. Peropportunum ad rem nostram, prosequitur idem, exemplum visere licet apud Ughellum in episcopis Tridentinis [Ital. Sacr., tom. V, col 596. edit. Coleti.] de Altemanno fundatore collegii Subonensis in Bavaria, de quo sic: “Jam factus senex excessit e vivis die Dominicæ Resurrectionis VI Kal. Aprilis, anno 1130.” Ubi itidem manifestum est diem Resurrectionis Dominicæ non capi pro Dominico Paschatis: nam anno memorato 1130 Dominicus Paschæ non incidit in diem IV Kal. Aprilis, sed in diem III Kal. Aprilis, id est, XXX Martii; dies autem Resurrectionis VI Kal. Aprilis ceciderat in feriam V sacratioris hebdomadæ. Quamquam autem hic annus obitus Altmanni non recte sit ab Ughello consignatus, cum certum sit non annum modo tricesimum ejus sæculi, sed etiam quadragesimum annis aliquot superasse [Cfr. Gentilotti apud Ughellum. ibid., not. 1 et 2; Tartarotti. Apologia delle Memorie antiche di Rovereto, p. 297 et seqq.] ; tamen ad annum 1155, quo primum dies XXVII Martii Paschalis fuit, haud pertigisse, satis compertum est. Denique consulenti tum chronicos tum biographos, ubi referunt rem die Paschatis factam, semper edisserere diserte factum aut in Solemnitate Paschali aut Dominico Paschæ aut in Pascha simpliciter; vix umquam autem dicere in die Resurrectionis: quod sexcentis locis demonstrari posset; ac si quando vocem Resurrectionis usurpent, eam signant apposito SOLEMNIS aut FESTI, sic: die festo Resurrectionis, die solemni Resurrectionis.

[47] [prorsus distinguendo] Quæ hactenus attulimus Hansizii ratiocinia, ea repetit fere Martinus Gerbertus, dum agit de epocha S. Ruperti (quam tamen incertam relinquit) occasione narrandæ a se originis monasterii S. Trutperti [Hist. Silv. Nigr., tom. I, lib. III. n. 14, p. 53.] . Eadem probabilia etiam visa fuere Reschio [Annal. eccl. Sabion., tom. II, sæc. VII, not. 155, p. 548.] , scribenti de anno ac die obitus S. Ruperti. Et jam antea calculum suum iis adjecerat Tartarottus in annotationibus suis ad Catalogum episcoporum Tridentinorum [Op. cit., p. 268.] et ad Kalendarium Tridentino-Veronense [Ibid., p. 344.] ; ubi addidit non satis se intelligere quomodo ab Althano [De Calendariis. cap. X, p. 87 et 88.] laudari potuerit Laurentius a Turre quod existimasset Kalendarium Gertrudianum, cui ad XXVII Martii Resurrectio Domini inscribitur, exaratum fuisse anno 981, quia tunc Paschatis celebritas in illum diem incidit: id quod sane vel eo magis mirandum est quod Althanus ipsemet observavit in veterrimis Martyrologiis Resurrectionis Dominicæ diem veluti proprio loco VI Kal. Aprilis memorari [Ibid., cap. VI, p. 55.] , et biduo ante Annuntiationi Dominicæ Crucifixionem adjungi [Ibid., p. 58.] ; ut adeo conjectura illa Laurentii Turrii potius inter anachronismos, de quibus supra (num. 44) Ussermannum loquentem audivimus, deputanda esse videatur, non secus ac illud Lamii ratiocinium de Kalendario Florentino a se edito [Eccl. Florent. Monum., t. IV. p. 61.] : In Calendario Pascha (imo Resurrectio Domini) diei VI Kal. Aprilis adsignatur; eo autem sæculo illa die Pascha non contigit nisi annis MXVI, MXXXV, MLIV, MLXXIII, MXCII; Sanctus autem Bononius abbas (Kalendario inscriptus) obiit anno MXXVI: quare oportet ut hic codex scriptus fuerit vel anno MXXXV vel MLIV. Denique merito Helwigius in opere chronologico pro dignoscendo tempore datorum diplomatum [Zeitrechnung zu Erörterung der Daten in Urkunden, p. 7, 10, 13, 14, 44, 49, vocibus Ascensa, Commemoratio Passionis, Crucifixio, Passio, Resurrectio.] indicat apud medii ævi homines dies XXV et XXVII Martii reputatos fuisse uti fixos Passionis seu Crucifixionis et Resurrectionis Domini anniversarios, sicut et V et XV Maji Ascensionis Domini et Descensus Spiritus Sancti; hosque proinde bene distinguendos esse a solemnitatibus mobilibus quibus ecclesia quotannis illa sanctissima mysteria recolit.

[48] [a mobili solemnitate Paschatis,] Putem autem documentum sacræ antiquitatis nullum extare ex quo ea inter fixum Resurrectionis diem ac mobilem Paschatis solemnitatem distinctio manifestius eluceat quam ex ordine vigiliarum quem S. Perpetuus sextus Turonensium episcopus in sua ecclesia instituit sæculo V, et quem S. Gregorius Turonensis suæ Historiæ insertum nobis conservavit [Hist. Francorum, lib. X, cap. XXXI, apud Bouquet, Rer. Gall. Script., t. II, p. 386.] . In eo ordine inter cæteras majorum festivitatum vigilias illæ duæ indicuntur [Cfr. Ruinart, ibid. in not.; Carpentier, Supplem. ad Cangii Glossar., voce Resurrectio, t. III, col. 399.] : Sexto Calendas Aprilis, Resurrectione Domini nostri Jesu Christi, ad basilicam domni Martini. Pascha, in ecclesia, nempe cathedrali, quæ alia erat a S. Martini basilica. Unde colligendum videtur Turonensem et fortasse alias quasdam Gallicanas ecclesias tunc temporis, præter solemnissimam Paschatis Dominicam a varietate lunæ pendentem, diem quoque XXVII Martii festum egisse in memoriam Christi resurgentis [Mabillon, de Liturg. Gallic., p. 103; Ducange, Glossar. med. et inf. Latin. voce Resurrectio. t. V, col. 1387. edit. 1734; Florentinius, Vet. Occ. Eccl. Martyrol., p. 406; Tartarotti, op. cit., p. 344.] . Huc respicere videtur quod S. Martinus Dumiensis sæculo VI testatum reliquit [De Pascha, apud Flores, España sagrada, t. XV, append. III, p. 414.] : A plerisque Gallicanis episcopis usque ante non multum tempus custoditum est ut semper VIII Kal. Aprilis diem Paschæ celebrarent, in quo facta Christi Resurrectio traditur. Equidem video tractatum S. Martini Dumiensis de Paschate vix esse aliud quam repetitionem eorum quæ in Synodo Cæsariensi, præside S. Theophilo, circa annum 198 pro Paschatis die recte statuendo disputata fuere, et in veteri de his narratione sub ipso exordio legi [Baluzii Nov. Collect. Concil., col. 13 et 14.] : Nam omnes Galli unum diem anniversarium VIII Kal. April. Pascha celebrabant, dicentes: Quid nobis est ad lunæ computum cum Judæis facere Pascha? Sed sicut Domini Natalem, quocumque die venerit, VIII Kal. Januarii, ita et VIII Kal. Aprilis, quando Resurrectio traditur Christi, debemus Pascha tenere; unde et S. Beda [De temp. ratione, loc. cit., item de æquinoct. vern., t. II Op., p. 232, edit. Colon. 1612.] atque ex eo B. Rhabanus [De Computo, cap. LXIV, apud Baluzium, lib. I Miscell. seu t. II, p. 76. edit. Mansi.] ita habent: Nam Galli quacumque die VIII Calendas Aprilis fuisset, quando Christi Resurrectio fuisse tradebatur, Pascha semper celebrabant. Verumtamen conjicio laudatum S. Martinum, quandoquidem id a Gallis usque ante non multum tempus custoditum ait, non ex solis actis Synodi quadringentis fere annis antea habitæ, sed ex accepta recentius notitia, neque hac satis accurata, ita locutum fuisse. Non satis accuratam dico notitiam, quia supponit diem fixum Resurrectionis pro ipsa Paschali solemnitate a Gallis adhuc fuisse celebratum; perinde ac si nondum sese subjecissent universalibus Ecclesiæ decretis de Dominica Paschatis: quod quum ex aliis documentis historicis, tum vero ex ipso ordine vigiliarum Turonensi satis refellitur. Quare sic equidem existimo fuisse in Gallia ecclesias quæ primitus non nisi fixo die, prout narratio jam citata perhibet, annuam Resurrectionis Domini memoriam egerint; postmodum vero, decisa controversia de Paschate, easdem ecclesias sese cæteris omnibus catholicis in die Paschatis observando conformasse quidem, sed simul pristinam illam Resurrectionis fixo die recolendæ consuetudinem aliquamdiu retinuisse. Quod autem scriptores modo allegati dicunt fixum hunc diem apud Gallos fuisse VIII Kal. Aprilis, haud scio an dictum sit potius secundum Orientalium persuasionem, quam etiamnum Menæa Græcorum exprimunt, Christum scilicet VIII Kalendas Aprilis surrexisse [Cfr. t. III Mart., p. 542 et 543, item Petavius, op. cit. lib. XII, cap. XI et XII, p. 235 et 236.] , quam secundum veram Gallicanarum illarum ecclesiarum praxim. Utcumque hoc se habeat, certe ordinatio S. Perpetui, sicut plerique fasti latini de quibus antea egimus, Resurrectionem non VIII, sed VI Kalendas Aprilis affigit.

[49] Quod si quis velit ex vetusta illa Gallorum consuetudine interpretari quod in Vitis S. Ruperti narratur, [necesse non est S. Rupertum ipso Paschatis die mortuum dicere.] die orto Resurrectionis Christi eum Missarum solemnia lætum persolvisse, haud multum repugnabo: quamquam potius reor locutioni ejusmodi non eam significandi vim inesse ut tali interpretatione opus sit; siquidem satis constat dictionem Missarum solemnia usurpari haud raro de Sacris sine ullo speciali apparatu factis. Si vero illa phrasis: Sic suum contigit Phase sacro Paschæ tempore stricto verborum sensu accipienda esset (quod tamen mihi dubium est), quum sacrum Paschæ tempus non sola Paschalis Dominica sit, sed multo latius pateat, obitus S. Ruperti innectendus foret anno quo dies XXVII Martii intra tempus Paschale incidit: qualis fuit annus 726, sed non item 723, ut erronee signat Hansizius [P. 922.] , nisi Sabbato Sancto, quod anno 723 die XXVII Martii occurrit, et a cujus Missa tempus Paschale ex Ecclesiæ usu incipit, Sanctus ex hac vita migrasse dicatur. Ad extremum attendi velim scriptorem annotationis de translatione S. Ruperti annuaque ejus memoria, annexæ Brevibus Notitiis sæpe a me allegatis [Apud Hansizium, p. 33; apud Canisium, tom. cit., p. 284 et 475, t. III Mart, p. 702.] , satis innuere Resurrectionis diem a se quoque ut fixum atque adeo a mobili Paschatis festo diversum haberi. Etenim hunc in modum is loquitur: Et dies transitus ejus, VI Calend. Aprilis die Resurrectionis Dominicæ, propter Officia Quadragesimæ vel ipsius Paschæ raro sicut dignum est, contingit celebrari; quæ verba satis clare indicant diem Resurrectionis Dominicæ intra Quadragesimam cadere potuisse, id quod de Paschatis festo absurdissimum dictu foret.

§ III. De S. Vitalis vita, episcopatu, morte ac sepultura.

[De S. Vitalis] Ex præmissis hæc fere chronotaxis rerum a S. Ruperto gestarum videtur statui posse. Anno secundo vel quinto Childeberti III, id est, anno Christi 696 aut 699, S. Rupertus erat in Wormatia civitate episcopus. Non diu post, invitatu Theodonis ducis, primum aliquot sacerdotes in Bajoariam destinavit; deinde ipse illuc accessit, et Ratisbonæ Theodonem cum optimatibus et multo populo ad fidem Christi conversum baptizavit. Circa id tempus Theodo ditionem Bajoariæ cum tribus filiis divisam habebat; quæ divisio non serius quam anno 702 facta fuit. Ratisbona digressus, Sanctus expeditionem suscepit apostolicam per alveum Danubii usque ad fines Pannoniæ inferioris; tum inde revertens, Laureacum pervenit, ibique aliquamdiu substitit; postea iter denuo arripuit, evangelium multis locis cum fructu prædicans: quæ quidem omnia itinera ac labores annorum certe aliquot spatium exegerint necesse est; ita ut Salisburgensis ecclesiæ primordia non ante annum 710 collocari posse, imo potius aliquanto post hunc annum collocanda esse videantur. Eo igitur tempore, magna Norici parte peragrata, Sancto ad lacum Walarium, Wallersee populari nomine dictum, locus erigendæ cathedræ episcopali sese obtulit, ubi templum in honorem S. Petri dedicavit. Sed inventis postea haud procul inde splendidæ quondam urbis Juvaviæ ruderibus, eo demum transtulit fixitque episcopii sedem, molitus novam sub S. Petri item nomine basilicam. Interim anno 716 locum habuit ducis Theodonis peregrinatio Romana: ex qua is redux, consensum præstitit ædificationi ecclesiæ S. Maximiliani in Pongau; nec diu post vita functus est, prius scilicet quam hæc ædes Deo consecraretur. Quo opere absoluto, sub Theodoberto patris in ea principatus parte successore, Sanctus præsul patriam suam repetiit: ex ea reversus cum duodecim viris apostolicis atque Erendrude nepte, cœnobium virginum condidit et recto ordine disposuit: dehinc regionem circuivit verbum Dei undequaque spargens, templa erigens, ministros sacrorum constituens; donec tandem instantis mortis præscius Salisburgum remeavit, ibique in Domino obdormivit post annum, ni fallor, 720, delecto sibi in successorem S. Vitale, de quo nunc nobis specialius agendum.

[51] [vita et actis] Ut copiosa satis sunt scripta miracula S. Vitalis gloriamque ejus posthumam illustrantia, de quibus inferius recurret sermo; ita e contrario in magna documentorum penuria versamur quod ad vitam ejus et actiones attinet: quoniam nullus noscitur ætati ejus æqualis aut propinquus qui eas posterorum memoriæ commendare curaverit. Quare pro hac parte paucis ita disserit Hansizius [P. 71.] : De S. Vitale hoc unum peculiare memoriæ proditur quod Pinzgavienses ad fidem converterit. Populus est inter Alpes diœceseos Salisburgensis, qui S. Vitalem hodieque ut suum venerantur Apostolum. Ab auctore opusculi de Conversione Bajoariorum et Carantanorum laudatur hoc elogio: “Vir carus omni populo, egregiusque doctor et seminator verbi Dei Vitalis episcopus.” A poeta anonymo prædicatur “Pastor verus, cœlesti nectare plenus.” Sane compendium laudum argumentumque præsentissimum sanctimoniæ et spiritus ejus apostolici est testimonium S. Ruperti, qui eum e cœtu discipulorum suorum, quos operæ apostolicæ consortes habuerat, præ omnibus delegit qui in opus ab se cœptum succederet; haud dubie non facturus nisi dignissimum omnium censuisset. Quo etiam manifestum fit laborum S. Ruperti fuisse in omnibus participem, sociumque eorum itinerum quibus “totum spatium istius circumivit patriæ” evangelii prædicandi gratia. De genere ac patria nihil compertum. Vitalis nomen latinum est, cujusmodi plures occurrunt in tabulis Sanctorum. Monachum S. Petri fuisse colligit Yepesius ex Bulla Pii secundi Papæ super Relatione de miraculis S. Vitalis, ubi ait “testari libros antiquos et veteres scriptores, esseque de hoc vocem et famam quod sanctissimus pater Rupertus inter plures suæ congregationis perfectos singulariter S. Vitalem statuit successorem.” De anno emortuali documentum item legitimum non extat.

[52] [pauca admodum certo noscuntur.] Enimvero quæ præter hæc ab Hansizio indicata menologi aliique scriptores novissimorum sæculorum de vita virtutibusque S. Vitalis affirmant, non multum certitudinis habent; sed intra fines probabilis conjecturæ aliqua (nam de omnibus ne id quidem dixerim) continentur. Nullum, quantum equidem scio, documentum de S. Vitali a nostra ætate remotius adducere quis umquam potuit quam librum notabilem et pretiosum de veteri scriptura minime suspecta, sed omni prorsus vitio et suspicione carente, ex quo antiquissima quæ noscuntur S. Vitalis miracula ad canonizationem ejus obtinendam prolata fuere [Apud Canisium, tom. cit., p. 358.] . In eo autem libro, nescio quando, sed certe post annum 1181 exarato, Sancti nostri laus brevissime ita textitur: Sanctus Rudbertus primus Juvavensis doctor venerabilem Christi confessorem Vitalem, ob eximiam castæ conversationis gratiam, migraturus ad Christum successorem sibi designavit. Qui susceptum regimen, ut in Vita prænominati Patris Sancti Rudberti legitur, et prudenter administravit et feliciter complens requievit in Christo XIII Cal. Novembris. Cujus merita Deus revelare dignatus est ad sepulchrum ipsius, quod in Salzburgensi monasterio S. Petri habetur, ad honorem nominis ejus multa miseris mortalibus ad ipsum clamantibus beneficia præstat. Neque ulla præterea S. Vitalis biographia in causa canonizationis memoratur; sed testes in ea interrogati super articulis de sanctitate notitiam suam passim repetierunt ex legendis quas vocant authenticis SS. Ruperti et Virgilii atque ex seniorum traditione. Unde sponte patet non magni faciendum esse, quod Canisius seu Vitam quamdam S. Vitalis edidit [Ibid., p. 348 et 349.] , oratorium potius quam historicum encomium, a Martino Hättinger abbate Salisburgensi sub initium sæculi XVII concinnatum [Cfr. Noviss. Chron., p. 64, 501 et 502.] , in quo præter operam conversioni Pinzgaviensium aliorumque populorum impensam prædicantur virtutes omnes optimo pontifice dignæ, præ cæteris vero mansuetudo plane insignis, misericordia erga pauperes et afflictos, ac singularis dissidia componendi ferocissimosque animos ad humanitatem flectendi gratia; tum de natalibus Sancti et de miraculis ab eo vivente patratis ita scribit idem auctor: Quis, inquam, ambigere poterit quin illustri prosapia aut regum aut principum beatissimus Vitalis progenitus sit, cum a S. Rudberto tantopere excultus, veneratus, dilectus, prælatus, et in secundum episcopum Salisburgi electus fuerit? Quantis certe miraculis in vita floruerit, ex hoc quilibet animadvertere potest quod provolutis in terram cæcis visum solo cœli intuitu, claudis gressum uno solo suspirio, paralyticis membrorum sanitatem unica familiari salutatione reddidit. Verum hæc equidem miracula ex iis fuisse arbitror quæ ad tumbam S. Vitalis a sæculo præsertim duodecimo contigerunt: quæ quum in tabulis tumbæ contiguis, de quibus in Actis canonizationis fit sermo [Apud Canisium, loc. cit., p. 363.] , sic a pictore repræsentata essent ac si Sanctus ea præsens operaretur, hinc panegyrista conjecerit rem ita vere se habuisse [Cfr. Noviss. Chron., p. 64.] ; neque aliter dixerim de Dominico Hessio Ord. S. Francisci, qui in Catalogo metrico præsulum Salisburgensium [Cfr. id., p. 59.] illa de miraculis S. Vitalis carmina pepigit [Ibid., p. 72.] :

Quid loquar exiguo miracula plurima versu?
Quod panacea nequit (cunctos sanare dolores
Quam vis dicatur), nequeunt quod Pæonis herbæ,
Hoc sanctæ signo ille crucis validaque precum vi
Præstitit, invisos morbos lethique ministros
Pellendo, atque aliis decus immortale parando
Miraclis: pietas animi valet integra tantum.

[53] [Insulse Basnagius de miraculis] Quamquam explodendus Basnagius, qui hisce piorum virorum cogitatis, quæ et Bucelinus [Menolog. Bened. ad XX Oct.] , Mezgerus [Hist. Salisburg., lib. II, cap. II, p. 168.] , Bertholdus Rizelius [Sanct. et Beat. Austr., p. 171.] aliique adoptarunt, non veretur impietatis notam inurere: Quis vero ferat, inquiens [Observat. de Monum. Salisburg. in nov. edit. Canisii, tom. cit., p. 272 et 273.] , Vitalem iisdem lineamentis, eadem illa miraculorum potestate, si non majori, ac olim Messiam Johannis Baptistæ discipulis [Matth. XI, 5; Luc. VII, 21, 22.] armatum repræsentari? Sufficiebat ipsi ictus oculi, imo salutatio. Nec ferme magis pensi habet miracula quæ S. Vitalis jam in cœlo regnantis intercessione constat fuisse patrata. Sed est, ait jure Hansizius [P. 980 et 981.] , hominis istius institutum, ex sua videlicet disciplina, sugillare passim miracula, tanta libertate ut hoc unum prope sufficiat ad illudendum quod præter ordinem naturæ sit. Quo persecutores isti miraculorum omnia propemodum extraordinaria Dei beneficia convellunt, et præterquam illa quæ sunt in sacris litteris, cætera ludibrio habent omnia, scriptorum quantumvis veterum ac testium etiam oculatorum fide contempta et irrisa: quo magnam historiæ sacræ et ecclesiasticæ partem una plaga succidunt; scriptores etiam gravissimos malæ fidei aut anilis credulitatis arguunt, ipsi videlicet soli sapientes et arguti, Deo assidentes a consiliis legemque dictantes: Non plus ultra, quam scilicet quantum ipsi capiunt; fidem quoque derogantes pollicitis Christi [Joan. XIV, 12.] : Majora horum facient.

[54] [aliisque rebus ipsius] Ad hæc indoctum quoque Basnagius idem se prodidit de rebus historicis censorem, quando hæc in chartam conjecit quæ subdo [Loc. cit.] : Si quid sentiam aperire licet, credam multo potius (contra decem scilicet sæculorum fidem) Vitalem eum esse qui cum Emerammo venit e Gallia, teutonicam callens linguam, cujus ope Pannonios ad Christum adducere tentabat [Vit. S. Emmerammi. cap. V et XII, apud Basnagium, t. III, part. I, p. 95 et 99; t. VI Sept., p. 474, 478, 490 et 493.] . Vixit Emerammus an. 697. Et paulo post de S. Vitali rursus ait: Vix episcopum aut hominem fuisse confitetur Mabillonius: “Ipse facile Vitalem Rudberto successisse crediderim, inquit [Act. SS. Bened, sæc. III, part. I, p. 346.] ; si tamen alius fuit a Vitali qui Arnonis indiculo subscripsisse invenitur.” At hominis inscitiam cum mala fide conjunctam audi quibus verbis castiget sæpe laudatus Hansizius [P. 981 et 982.] : Illud autem prius punctum de Vitale, quem potius credit e Gallia cum Emmerammo venisse, linguæ Teutonum interpretem, quam e Wormatia cum Ruperto, sic habe, lector: conjecturam esse minus libratam. Emmerammum ait vixisse an. 697, nullo teste laudato; fortassis quod legerit hoc anno monasterium Ratisbonæ conditum, a S. Emmerammo dictum. Poterat Basnagius levi opera, si tantilla fuisset cura, legere apud Hundium et Velserum epitaphium Emmerammi, quod notat eum esse passum anno DCLII. Triennio fuerat in Bajoaria versatus, ut liquet ex ejus Vita per Cyrinum (is est Aribo Frisingensis episcopus) scripta. Igitur anno 649 cum Vitale presbytero appulit ad Bojos. Jam vero si Vitalem hunc dixeris dein successisse Ruperto anno circiter 720 (et sane anno 718 obiisse S. Rupertum censet Basnagius), quot annos tandem natus erat id temporis Vitalis? Minimum aliquot supra nonaginta. Nam anno 649, cum fuerit jam presbyter, annos aliquot et viginti habuerit necesse est; quibus adde annos 70, qui ab anno 649 ad annum 720 lapsi sunt. Colliges annos ætatis universim 95 minimum: quo jam adeo decrepitum ægre persuadeas ad episcopalem curam, quæ navum hominem illo præcipue rudi Salisburgensis ecclesiæ principio requirebat, esse vocatum.

[55] [disseruit.] Quid multis? Poterat in Vita S. Emmerammi, ut et apud Meginfredum, quem inter opera Canisii eodem tomo quarto (imo tomi tertii parte priore) vulgavit, legere quid illo presbytero Vitale factum sit ab Emmerammi morte. Adstiterat is Martyri moribundo: ab ipso Martyr in suo sanguine jacens pro refrigerio petierat aquam; iste cunctatus: “Quid, inquit, refocillari vis, cum sis membris corporis destitutus, cui expediat mori quamprimum, quam in tantis cruciatibus vivere?” Mox pœnam accepit, ut quoties potum admoveret ori, mentis fieret inops. Id ita factum: Vitalis enim diu post obitum magistri Ratisbonæ vixit, homo cætera multarum conspicuus exemplo virtutum, id unum perpessus ut potione quavis alienaretur a mente, huc illucque discurrens per voragines et abrupta, per turres et culmina, nulla tamen sui nec aliorum noxa. Hæc Cyrinus octavi sæculi scriptor, fide sane dignus, utpote cum ipse Basnagius non aliunde quam ex ipso Vitalem illum didicerit. Nullum ibi somnium de episcopatu Salisburgensi, quem quis credat aut ignorari potuisse ab Cyrino aut dissimulari? præclarum certe locum Emmerammi laudandi non prætermissuro, si inter ejus discipulos episcopum licuisset Juvavensem memorare. Ratisbonæ ait ipsum ab obitu Sancti Martyris vixisse, non Salisburgi. Sed res teneri, ni fallor, manibus potest. Facessat igitur conjectura Basnagii. Vitalis fuit Ruperti successor, credibile sociorum unus ex illis quos Rupertus adduxerat e Wormatia. Quæ Mabillonius ambigue primum de Vitale scripserat, paulo post perduxit ad liquidum invento catalogo metrico vetusto illo, quo sumus et nos usi. Sed idipsum disci poterat ex Historia conversionis aliisque monumentis, quorum meliora produximus in Actis. Et qui Mabillonium dubium tenuerat Vitalis Annotationi Arnonis subscriptus, hunc ne quis jam cum S. Vitale episcopo confundere ulla probabili ratione queat, facit Ordo monachorum defunctorum antea memoratus (num. 17), cui inter centum primos non minus quam sex inscribuntur eodem Vitalis nomine appellati, et tribus horum attribuitur titulus presbyteri [Noviss. Chron., p. 174.] .

[56] [Inquiritur] Rejectis igitur quæ Basnagius aut effinxit aut ex Mabillonio, quando hic se ipse jam correxerat, recoxit, curandum nobis restat ut defectum genuinæ Vitæ S. Vitalis, qualem desiderari jam dixi, quoad ejus fieri poterit, notitiis vel certis vel saltem satis probabilibus aliunde haustis, suppleamus. Qua in re diligentissimam navavit operam Amandus Pachler Salisburgensis monasterii ad S. Petrum abbas, edito ad annum 1663 volumine cui titulum fecit: Disquisitiones in vitam et miracula Sanctissimi Vitalis Confessoris et Pontificis, … collectæ ex antiquis monimentis: quo ex libro pleraque sua acceperunt qui deinde S. Vitalis acta commentati sunt, Mezgerus, Rizelius, Novissimi Chronici scriptores aliique. Sunt autem disquisitiones Amandi septem: prima de patria, parentibus et discipulatu S. Vitalis; secunda de successione ejus in episcopatum; tertia de gestis in episcopali regimine; quarta de felici transitu, sepulcro, imaginibus, reliquiis; quinta de sanctitate, canonizatione, inventione et translatione; sexta de miraculis; septima demum de cultu S. Vitali tam olim quam hodie præstito. Ac nomine quidem Disquisitionum consulto ille ac sapienter usus est, quum, ut bene advertit ipsemet [Pag. 5.] , omnes fere partes dubiis suis et quæstionibus non careant, ut adeo oporteat disquirere quæ vera quæque dubia in his omnibus contineantur. Cæterum quod abbas Amandus prolixa indagine, nos breviter transigere satis habemus.

[57] [de natalibus S. Vitalis,] Patriam habuisse S. Vitalem cum S. Ruperto communem sententia plerorumque omnium est qui de utroque scripserunt. Itaque horum longe maxima pars Francigenam fuisse S. Vitalem statuunt; quia persuasum habent S. Rupertum in Francia natum fuisse, et quidem ex regali prosapia Francorum, ut sinceræ Vitæ ipsius adstruunt: Franciam autem intelligunt regionem illam omnem quæ Francorum regibus tunc parebat, neque adeo Galliæ hodiernæ finibus continebatur, sed late per Germaniam quoque hodiernam suos protendebat fines. Quare, quod S. Rupertus primitus in civitate Wormatia habebatur episcopus, non defuere qui locum ejus natalem apud Vangiones statuendum esse determinarint: quam tamen conclusionem latius patere quam præmissas (quod vetant dialectici) nemo non perspicit. Alii, præeunte Vita spuria, originem S. Ruperti ex regibus Francorum simul ducibusque Scotorum repetentes, cunas ejus in Hibernia collocant: quam male, videsis jam dudum a Papebrochio [T. III Mart., p. 700.] , deinde a Mezgero, qui tamen rem minus dirimit [Op. cit., lib. I, cap. II, p. 76 et seqq.] , tum ab Hansizio [Pag. 36.] aliisque [Noviss. Chron., p. 33 et 58.] demonstratum; quamvis pro Hibernia adhuc pugnaverit Bernardus Pezius, sed imbellibus telis, ut jam dictum est (num. 23), ac Pezii Mellicensis monachi auctoritate ductus Mellicensis Bertholdus Rizelius item scripserit [Op. cit., pag. 166.] : E patria Vitalem adduxit sua Rupertus: hic gente Hibernus erat: quid superest nisi ut Vitalem gentis fuisse ejusdem concedamus? Sapientius est quod idem Rizelius ad quæstionem quinam qualesque parentes S. Vitalis fuerint, respondet: Incerta, dicam potius omnino incognita, pro certis venditare mihi non est animus… Regia eum forte, aut ex illustri certe stirpe oriundum, recentiorum divinant aliqui (duce abbate Martino, num. 52 citato), quin et cognatum ejusdem S. Ruperti fuisse arbitrantur; sed res testimonio caret omni [Cfr. Noviss. Chron., p. 58.] . Nec mihi proin hic ultra sistendum, qui ne illam quidem Rizelii additionem satis probo: Id saltem augurari licet, tam præclaram indolem haud ignobile stemma aluisse.

[58] [de tempore quo se socium] Proxime sese offert quæstio quam agitat abbas Amandus [Disquis. I, cap. III, p. II et seqq.] , quo tempore S. Vitalis Ruperto magistro uti seque ei socium adjungere cœperit: num Wormatiæ adhucdum consistenti, unde vel ante ipsum legatus cum aliis ad Theodonem ducem vel saltem cum ipso in Bajoariam fuerit profectus, eumque exhinc ad fines Pannoniæ et sic tandem ad Juvaviam usque, quæ nunc Salisburgum est, comitatus; an vero serius, prædicante jam Bajoariis Ruperto, primum discipulis ejus aggregatus fuerit, sive ut minister verbi Dei, sive in puerili schola Salisburgensis monasterii, ad quam, ut habent Breves Notitiæ [Apud Hansizium. p. 20 et 21.] , Ledi quoque et Urso frater ejus commendaverunt domino Rudberto episcopo nepotes suos, nomine Wernharium et Dulcissimum, ad discendas litteras et officium Dei ad Juvavensem sedem suam, additque Arno [Ibid., p. 18.] et ad tondendum ad Salzburch monasterium; denique an ex duodenario illo virorum apostolicorum numero fuerit quos S. Rupertus postremis vitæ suæ annis in patriam suam adlectum ivit. Ultimum hoc Aventino ratum fuit in tantum ut non dubitaverit S. Vitalem cum decem aliis designare nomine quemque suo, oblitus duodecimum nominare, inquit Papebrochius [T. III Mart., p. 704.] ; et Aventini assertio, quantum saltem ad S. Vitalem spectat, longe quam cæteræ probabilior habetur a Novissimi Chronici auctoribus [P. 59.] pro vitiosa scilicet quam tenent chronotaxi, secundum quam iter illud S. Ruperti in patriam præcessisset ædificationem ecclesiæ S. Maximiliani in Pongau mortemque Theodonis [P. 43 et seqq.] . Longe aliud est judicium Amandi abbatis [Disquis. I, c. III, p. 20 et 21.] , cui probabilius videtur, iisdem auctoribus referentibus [P. 58 et 59.] , S. Vitalem puerum adhuc innocentem, forsan duodecim et amplius annorum, S. Ruperto in episcopatu Wormatiæ veluti discipulum et alumnum adhæsisse, ac postea clericum et nondum sacerdotem cum S. Ruperto circa annum 580 (imo haud citius utique anno 696 id fieri potuerit) venisse ad Theodonem, indeque cum S. Ruperto Danubio devectum in reditu consedisse tandem Salisburgi, atque ibi plantato monasterio, induisse sacræ professionis habitum… Cui demum jam quinquagenario aut sexagenario moriturus veluti digno successori utrumque regimen et episcopatus et abbatiæ commisit.

[59] [S. Ruperto adjunxit,] Quod Amando Pachlero verisimile, idem certum Mezgero [Op. cit., lib. II, cap. II, p. 166.] ac Rizelio [Op. cit. p. 166.] , a teneris pueritiæ annis Ruperto Vitalem adhæsisse; quod et Martinus abbas pridem conjectando edixerat [Apud Canisium. loc. cit., p. 348.] : A pueritiæ prætexta sanctissimi pontificis Rudberti non tantum itineris socius fuit, sed alumnus et laborum atque vigiliarum æmulus, quin imo primarius ex discipulis et Jesu Christi dignissimis præconibus. Sane si credere omnino oporteret S. Vitalem a pueritia sua cum S. Ruperto consuesse, non foret ambigendum quin factum id fuisset antequam monasterium Salisburgense, nedum puerilis in eo schola, extaret: quandoquidem brevius spatium inter primordia Salisburgensis ecclesiæ et S. Ruperti obitum intercessit, quam est ab annis puerilibus ad ætatem episcopatui idoneam distantia. Verum nulla ratio nos cogit relatæ Pachleri sententiæ, quanta est, subscribere: ut adeo puerne an vir Vitalis sese disciplinæ S. Ruperti subdiderit, in medio relinquere malim. Illud tamen, uti Pachlero, sic et mihi credibile apparet, Sanctum nostrum prius discipulum atque adjutorem S. Ruperti fuisse quam is extremum in patriam iter susciperet. Quam in opinionem ut magis propendeam, facit prior apud Papebrochium Rupertinus biographus. Namque hic Sancti reditum ex patria cum duodecim ad prædicandum sibi sociis electis describens [T. III Mart., p. 704.] : Inter quos, ait, erant eximii B. Kunialdus et S. Gisilarius, ambo presbyteri, ambo viri sancti, tacetque de Vitali, quem tamen, si inter eos duodecim viros fuisset, nominatim æque ac SS. Chunialdum et Gisilarium videtur fuisse designaturus; quippe quum paulo post Vitalem deprædicet virum sanctum et omni populi acceptum, atque hanc ob causam a S. Ruperto successorem designatum: quemadmodum et a scriptore Historiæ conversionis Bajoariorum et Carantanorum Vitalis vocatur [Apud Hansizium, p. 66.] vir carus omni populo egregiusque doctor et seminator verbi Dei. Accedit quod nec bene concipitur qui tanta apud populum Salisburgensem gratia fuisset Vitalis, si fuisset tantum recenter eo advectus et ne tum quidem ibi commoratus: nam redux e patria Rupertus cœpit mox Norica regna, discipulorum suorum comitante caterva, circuire. Unde nec mihi admodum displicet id quod Pachlerus suspicatur [Noviss. Chron., p. 59.] , quando S. Rupertus Salisburgo in patriam abiit, S. Vitalem propter insignem suam pietatem et prudentiam domi fuisse relictum, et eidem interim vicarium regimen episcopatus et abbatiæ commissum.

[60] [et num fuerit ejus popularis.] Porro ex modo dictis consectarium est ut mihi non tam firmiter persuadeam quam plerique ante me sibi persuaserunt, S. Vitalem fuisse S. Ruperti popularem. Quum enim incertum sit utrum S. Ruperto Bajoariam primum intranti socius necne jam fuerit, minusque etiam probetur unus ex duodecim fuisse quos postmodum Sanctus ille ex patria sua illuc accivit: consequitur posse etiam aliunde adventasse Vitalem ut novellæ christianitati apud Bajoarios suppetias ferret: siquidem, ut ex Aribone S. Corbiniani biographo ante didicimus (num. 6), cari ibi habebantur sacerdotes, sicut novitiorum mos esse compellit. Atque ex Vitalis quidem nomine, quod pure latinum est, nihil ad hanc rem elucidandam potest derivari; siquidem rarum non erat homines in Francia, Anglia aliave barbara (ut Romani vocabant) terra genitos aut nomina latina ab infantia gestasse aut patria nomina cum latinis commutasse, maxime eos qui de clero erant, et per clericatum sub legem Romanam transibant. Sic jam supra vidimus Vitalem appellatum fuisse presbyterum S. Emmerammi interpretem teutonice scientem. Sic Aribo Frisingensis episcopus teutonicum nomen suum (quod hodie Erb Germanis est, Belgis erf) latine vertit Hæredem, sicut et Cyrinum se per hebraismum dici interdum voluit [Cfr. t. III Septemb., p. 261.] . Arnonem antistitem Salisburgensem Aquilam sæpius ab Alcuino vocari, supra item notavi (num. 16); prout alibi me dixisse memini bohemice Kadim appellatum fuisse qui latino nomine audiit Gaudentius, primus archiepiscopus Gnesnensis [Auctar. ad Acta SS. t. V Oct., p. 39.] . Et nomen S. Virgilii, qui ante Arnonem Salisburgensi ecclesiæ præsedit, ex hibernico Feargil aut Feargal, judice Lanigan [Eccl. hist. of Ireland, t. III, cap. XIX, § X, not. 127, p. 180.] , parce detortum est, ut ex Sedna Sidonius [Ibid., not. 132, p. 182.] ; cujusmodi mutationum exempla permulta apud eumdem Lanigan occurrunt. Sanctissimos vero gentium apostolos Winfridum ac Willibrordum una cum unctione episcopali hunc Clementem, illum Bonifacium Romana nomina accepisse quis ignorat? Quare, uti jam indicavi, patriam S. Vitalis dubiam relinquamus necesse est. Monachatum autem ejus nullo satis probabili argumento negari posse arbitror, eumque prodi voce illa ac fama ex antiquitate repetita, quod sanctissimus pater Rupertus inter plures SUÆ CONGREGATIONIS PERFECTOS singulariter S. Vitalem statuit successorem, ut habent Acta canonizationis: quin disceptare modo velim num congregatio illa jam tunc stricto vocabuli sensu Benedictina fuerit [Cfr. Observat. cœnobitæ Petrens. § IV. apud Hansizium, p. 992 et seqq., et Reflex. Hansizii, p. 1000 et seqq.] , qualis certe postmodum extitit atque etiamnum existere perseverat.

[61] [Ab eodem morituro] Ab ipso S. Ruperto Vitalem electum successorem, et summa quidem populi eum adamantis gratulatione, testantur Vitæ Rupertinæ omnes, excepta nec tamen quidquam in contrarium asserente illa quam Papebrochius ex Ms. Rubeæ Vallis publici juris fecit, cujus posterior pars circa laudem S. Erendrudis potissimum versatur. Vitis adstipulantur versus poetæ anonymi alias memorati (num. 12), de S. Ruperto canentis:

Qui successorem sibi fecerat esse Vitalem,
Pastorem verum cœlesti nectare plenum.

Adstipulantur item liber vetus (de quo num. 52) antiquæque tabulæ [Noviss. Chron., p. 61.] , consonis vocibus attestantes venerabilem Christi confessorem Vitalem ob eximiam castitatis et sanctæ conversationis gratiam fuisse ab Ruperto migraturo ad Christum successorem designatum. Imo et ab ipso ordinatum fert Vita primigenia; ubi credo verbum ordinare de vera sacri Ordinis episcopalis collatione accipiendum esse: ita ut de Vitali post Rupertum in thronum ecclesiæ Salisburgensis ascendente, haud immerito usurpari queant, mutatis nominibus, quæ de S. Laurentio Cantuariensi scripsit Beda Venerabilis [Hist. eccles., l. b. II, cap. IV.] : Successit Augustino in episcopatum Laurentius; quem ipse idcirco adhuc vivens ordinaverat, ne, se defuncto, status ecclesiæ tam rudis, vel ad horam pastore destitutus, vacillare inciperet. Vacillavitque enimvero aliquanto post tempore status ecclesiæ Bajoaricæ, dum, illuc adveniente S. Bonifacio legato apostolicæ Sedis, Christiani episcopos non habebant in provincia nisi unum, nomine Vivilum, Pataviæ scilicet [Gregorii III Epist. ad Bonif., quæ est XLVI inter Bonifacianas. apud Würdtweia, p. 99, apud Giles. p. 97.] , et grassabantur in ea regione destructores ecclesiarum populique perversores, teste Willibaldo S. Bonifacii biographo [T. I Junii, p. 468. Cfr. Seiters, Bonifacius, der Apostel der Deutschen, cap. VI et VII, p. 265, 266, 277 et seqq.] ; quorum alii pridem falso se episcopatus gradu prætulerunt, alii etiam presbyteratus se officio deputabant, alii hæc atque alia innumerabilia fingentes, magna ex parte populum seduxerunt.

[62] [electus et consecratus,] Quo magis lucescit prudens hoc fuisse S. Ruperti consilium ut gregi suo, antequam in cœlos abiret, de bono pastore provideret: quod ipsum sæculis anterioribus multoties a sanctis episcopis factum fuerat, clero populoque consentiente, ut late ostendunt Natalis Alexander [Hist. eccles., sæc. V. cap. VI. art. II, et sæc. VI, cap. VI, art. III, t. V, p. 150 et 396, edit. Venet.] et Thomassinus [Discipl. de l'Eglise. part. II, lib. II, cap. LV, LVI et LVII, col. 1070 et seqq.] ; neque canones quibus vetabatur ne, episcopo vivente, alter constitueretur episcopus, neu episcopus sibi ipse eligeret successorem, videntur ita stricte fuisse intellecti ut numquam liceret episcopo, sive propter bonum evidenter secuturum sive ad mala præcavenda, sin minus spe longioris vitæ adhuc affulgente, saltem ea hora qua se de præsenti sæculo migraturum cognosset, quæ sunt S. Zachariæ ad S. Bonifacium scribentis verba [Epist. LII apud Würdtwein, p. 113, seu L apud Giles. p. 109.] , sibi successorem designare; præsertim quando id fieret grege non invito, adeoque abesset pessimus ille abusus quem hisce verbis proscripsit Romana Synodus anno 465 sub Hilaro Papa [Labbe. Concil., t. IV, col. 1061 et 1062.] : Nonnulli episcopatum, qui non nisi meritis præcedentibus datur, non divinum munus, sed hæreditarium putant esse compendium; et credunt, sicut res caducas atque mortales, ita sacerdotium velut legatorio aut testamentario jure posse dimitti. Nam plerique (id est, multi) sacerdotes in mortis confinio constituti in locum suum feruntur alios designatis nominibus subrogare: ut scilicet non legitima expectetur electio, sed defuncti gratificatio pro populi habeatur assensu. Quod quam grave sit, æstimate. Atqui id vitii genus omne ab electione S. Vitalis procul exulavit.

[63] [successit ei in episcopatu,] Quæ quidem electio et consecratio peracta fuisse videtur aliquot ante obitum S. Ruperti hebdomadibus, quando is de propinqua morte divinitus præmonitus se in urbem receperat: quod quo anno contigerit, dudum docuimus accurate definiri non posse. Rem ita narrat biographus S. Ruperti [T. III Mart., p. 704.] : Ipse ad urbem Juvaviensem studuit remeare; quia spiritu prophetico repletus diem vocationis suæ instare præscivit, quem discipulis suis prænuntiavit: qui tali et tam tristi indicio consternati, cur eos et tam novellam christianitatis plebem magnam desereret, mœrore ingenti affecti, lacrymati sunt. Ille autem, spe erecta ad Christum, Juvaviensem urbem et populum Noricorum et omnes ad fidem Christi conversos omnipotenti Deo altissimo commendavit, et Vitalem virum sanctum et omni populo acceptum sibi fieri successorem elegit. Cum vero dies quadragesimalis observantiæ agerentur, febrium ardore vir Dei Rudbertus episcopus fatigari cœpit. Ubi ad oculum cernis extremam sancti præsulis ægrotationem promotioni S. Vitalis in episcopum postponi.

[64] [quem non diu tenuit.] Tempore Vitalis, inquit Hansizius [P. 74.] , mortuo Theodeberto duce, ac deinde Grimoaldo (fratre Theodeberti) anno 725 interfecto (uti Vita S. Corbiniani docet), successit in monarchia Bajoariæ Hugbertus Theodeberti filius, cujus beneficia in ecclesiam Salzburgensem referuntur in libello Arnonis… Plura recenset libellus Donationum. Sub hoc principe, exacto per sat breve tempus episcopatu, S. Vitalis vivere desiit. Eum excessisse circa annum 730, a quo item anno mors S. Corbiniani non longe destitit [Cfr. t. III Sept., p. 276.] , conjectura est laudati Hansizii, ita de Flobargiso S. Vitalis successore scribentis [Pag. 75.] : Quis autem de annis divinet? Si verum sit, quod in Chronico quodam legi, annis VII sedisse, colligi præterpropter potest eum anno DCCXXX ad sacros fasces admotum. Nam anno DCCXXXIX, S. Bonifacio tertium in Bajoariam ingresso, quando provinciam in quatuor parochias seu episcopatus divisit, nullum in Bajoaria episcopum invenerat præter unum Vivilonem Pataviensem: quo manifestum fit sedem Salzburgensem tunc vacasse. Neque Flobargisus legitur in numero episcoporum illorum Alemanniæ et Bajoariæ quibus Gregorius III Papa S. Bonifacium in Germaniam reducem commendaverat anno DCCXXXVIII [Epist. XLV apud Würdtwein, p. 97; apud Giles, p. 96. Cfr. Seiters, op. cit., cap. VII. p. 268 et seqq.] . Utcumque vero de tempore Flobargisi statuendum sit, certum saltem ex his evadit S. Vitalem non valde diu cathedram occupasse.

[65] [Fertur Pinzgavienses] Neque interim exiguam laudem sibi promeritus est conversione Pinzgaviensium, qui eum perpetua inde traditione apostolum suum dicunt ac venerantur. Ut hanc conversionem non nisi post mortem S. Ruperti procuratam opiner, me movet quum hæc ipsa fama, eam singulariter S. Vitali adscribens, tum series itinerum quibus Juvaviam usque S. Rupertus pervenit. Eo enim accessit ex partibus septemtrionalibus et orientalibus, ubi Danubius juxta Ratisbonam, Pataviam, Lincium, Vindobonam versus Pannoniam fluit; sed Pinzgavia longius ad meridiem ditionis Salisburgensis sita, in occiduam plagam protenditur Tirolim versus. Jacet Pinzgavia, ait Benedictus Pillwein [Legenden Heiliger Gottes, etc., p. 241 in not.] , in boreali parte seriei montium Tauriscorum inter medias Alpes diœceseos Salisburgensis; estque vallis perlonga ac partim etiam satis lata, cui plures valles laterales connectuntur. Regionem feracem et lætam gens robore ac forma corporis animique industria spectabilis incolit… Præcipua inibi loca sunt Lofer, Saalfelden, Taxenbach, Zell ad lacum et Mittersill. Ex hisce Saalfelden inscribitur Annotationi Arnonis, ubi refertur [Apud Hansizium, p. 15.] : Boso liber, qui et presbyter, et Joannes frater ejus tradiderunt per licentiam Tassilonis in pago Pinushgaoe loca, nuncupantes Bisonshio et Salafelda. Quod item Breves Notitiæ sic indicant [Ibid., p. 26.] : Buso presbyter et Joannes frater ejus tradiderunt Deo et S. Petro atque S. Rudberto ad Juvavensem sedem pro animabus suis omne quod proprietatis habuerunt in villa quæ vulgo dicitur Walchwisz, et in Bisoncio, quod nunc Pinzcou dicitur, atque ad Salvelt super Sala fluvium. Locus autem Bisonshio, de quo porro ait Arno: In supermemorato loco Bisonshio ædificata est cella, in qua monachi labore manuum suarum vivunt, idem, ni fallor, est ac vicus hodie Piesendorf dictus, ubi cœnobium Benedictinum extitisse asserit auctor Lexici topographici Bavariæ [Geograph, Statist.-Topograph. Lexikon von Baiern, Ulm, 1796, voce Piesendorf, t. II, col. 651.] .

[66] [ad fidem Christi convertisse.] De fide Christi per S. Vitalem in Pinzgaviam illata scriptores Novissimi Chronici in hunc modum loquuntur [P. 65.] : Minime autem dubitandum quod Pinzgovienses, inter quos non pauci monasterio nostro sunt subditi, et non minima pars diœcesis Salisburgensis inter Alpes versus Tyrolim sitas, lacum Cellensem cohabitantes, sint filii spirituales in Christo per evangelium geniti a Sancto Vitale: cujus conversionis indicium non penitus spernendum est quod prædicti subditi Pinzgovienses ad festum S. Vitalis singulis annis certos caseos servire debeant monasterio nostro, qui postea cum certo pane benedicto in ipso festo S. Vitalis inter pauperes dividuntur, et a Beato Vitale nomen sortiuntur Panis S. Vitalis et casei S. Vitalis; quibus etiam rusticis annuum convivium exhiberi solet usque in hodierna tempora. De quibus omnibus saltem prudens dubium oriri solet an non tam sanctæ antiquitatis sint indicia. Secus enim, unde hæc ortum trahant, nihil reperitur, nisi quod aliquis Purgravius Salisburgensis Conradus fundaverit 150 caseos, quos ordinavit in pauperes erogandos anno 1218 sub Simone abbate; uti legitur in manuscripto R fol. 404. Movent tamen hæc quæ diximus, animum ut fere credamus hoc signum esse peculiaris in S. Vitalem obligationis ex prima eorum subditorum conversione. Idem etiam sentiunt de conversione Pinzgoviensium authores non pauci, et ex recentioribus P. Hansizius, cæteroquin primis nostris initiis quoad historiam et chronologiam summe adversus. Hactenus illi.

[67] [Obiisse videtur circa annum 730, XX Octobris.] Jam si quis Indicem rerum secundi voluminis Bavariæ Sanctæ a Matthæo Radero nostro concinnatæ ad nomen S. Vitalis consuluerit, notatum ibi reperiet eum multos scripsisse libros. Verum nihil aliud esse quam sphalma, statim deprehendet quisquis ipsam Vitam S. Vitalis a Radero textam leget [P. 36.] . Errandi occasionem præbuere verba illa: Loquuntur integra volumina viri sanctissimi vivi mortuique immortalia opera, benignitatem in egentes, clementiam in afflictos, etc. Quibus verbis postmodum oscitanter perlectis, Raderus vel aliquis fortasse Raderi amanuensis de S. Vitale in Indicem retulit: Multa volumina scripsit, ubi dicendum potius fuerat: Multa volumina de eo scripta. Sed in hunc errorem digitum intendisse, ne quis per inadvertentiam hac in re fallatur, satis erit. Nec plura habeo quæ de rebus a S. Vitale in vita sua gestis disseram: consulto enim prætermitto quæ de beata ipsius morte Martinus abbas rhetorice, poetice Dominicus Hessus, uterque vero ex genio suo, litteris mandarunt, utpote ad historiam non attinentia. Obiisse videri S. Vitalem circa annum 730, paulo ante (num. 64) jam diximus: diem vero obitus seu depositionis monumenta omnia unum eumdemque designat XIII Kalendas Novembris, quem profestum Ursulæ vocant Chronica Salisburgensia apud Canisium; isque etiamnum memoriæ Sancti antistitis sacer est. Locus sepulturæ, qui semper idem permansit, est ad angulum australem templi S. Petri, juxta murum qui ab hoc templo ædem S. Catharinæ ei a latere adhærentem dividit; ubi erat ara olim honori S. Andreæ apostoli dicata [Cfr. Mezgerus, op. cit., lib. II, cap. III. p. 170. et lib. VI, class. III, p. 1113; Hansizius, op. cit., p. 74; Noviss. Chron., p. 67; Geograph. Lexik. von Baiern. t. III, col. 194 et 195.] . Quod autem Martinus Hättinger de Ansologo abbate, quem proximum a S. Vitali gubernatorem episcopatus Salisburgensis fuisse credidit, enarrat [Noviss. Chron., p. 87.] : Hic sepulchra S. Ruperti et Vitalis marmore contexit, titulis et candelabris aliisque ornamentis et insigniis exornavit; hujus equidem asserti fidem, nullo idoneo vade suffultam, penes suum auctorem relinquo, Cæterum de tumulo S. Vitalis plura dicendi locus erit in sequentibus.

§ IV. De miraculis S. Vitalis et processu canonizationis.

[S. Vitalis] Ab obitu S. Vitalis spatium quatuor sæculorum ac dimidii emetiendum est, quin ulla interim de ipso mentio in annalibus sese offerat; donec perveniatur ad annum 1181, ultimum pontificatus Alexandri Papæ III, regni vero Frederici I imperatoris vigesimum octavum: quo anno Conradus Salisburgensis archiepiscopus et S. R. E. Cardinalis legatusque apostolicæ Sedis metropolitanam S. Ruperti basilicam, ante aliquot annos incendio dirutam, a fundamentis instauravit; atque interim Deus ecclesiæ Salisburgensi, quæ propter suam erga Petri cathedram fidelitatem graviter a schismaticis afflictata fuerat, insigne decus contulit glorificatione corporum sanctorum antistitum Virgilii, Hartwici et Eberhardi in templo S. Ruperti conditorum, et S. Vitalis nostri in monastico S. Petri templo. Ex quibus quatuor, inquit ovans Baronius [Ad an. 1181. n. 16, t. XIX, p. 527.] , mox uberrima miraculorum erupere flumina, de quibus singulis illud Davidicum merito dici potuerit [Psalm. XLV, 5.] : “Fluminis impetus lætificat civitatem Dei.” Quibus et universa Germania irrigata est exuberante gratiarum profluvio omnium corda incolarum exhilarante. Tum, recitato exordio Historiæ miraculorum S. Virgilii a Canisio in lucem erutæ, sic rursum loqui piissimus auctor pergit [Loc. cit., n. 17 et 18.] : Adeo ut de Germania ob schismata in squalentem conversa desertum illud Isaiæ dici potuerit [Is. XXXV, 7.] : “Quæ erat arida, erit in stagna, et sitiens in fontes aquarum.” Ut plane apparuerit nobilissimæ ecclesiæ, quæ sola inter Germanos fœdari schismate non consensit, ea divinitus fuisse concessa in fine vitæ cursus sanctissimi Romani Pontificis (Alexandri); quo significaretur cœlites ipsos piis fidelibus communione conjungi et catholicis esse præsidio militantibus, qui cum Deo regnant in Ecclesia triumphante.

[69] [cum aliis Sanctis Salisburgensibus] At non e S. Virgilii tantum venerandis reliquiis ejusmodi quæ sunt dicta miraculorum fluenta manarunt; sed paradisus velut [Genes. II. 10.] Saltzburgensis ecclesia tunc quatuor est irrigata fluminibus virtutum cœlestium in ostensione signorum, nempe a S. Virgilii corpore inprimis, de quo diximus, nec non a tribus aliis ejusdem ecclesiæ pontificibus, e quorum hoc eodem anno itidem adinventis sacris corporibus totidem scaturigines miraculorum e cœlo potius quam e terra divinitus erupere. Consignata sunt ista quadruplicibus Chronicis, in quibus hæc summatim: “Anno Domini millesimo centesimo octogesimo primo Alexander Papa obiit, Lucius successit: Vitalis, Virgilius, Hartwicus, Eberardus episcopi Saltzburgenses signis claruerunt.” Porro, sicut Virgilii, ita et Vitalis in codice Antiquæ Lectionis singula eademque multiplicia miracula ex antiquioribus ejusdem ecclesiæ monimentis jam edita habentur ejusdem Canisii Noviomagensis industria: reliquorum vero desiderantur. Hucusque Baronius, quem nescio an præterierint miracula SS. Eberhardi et Hartwici, quæ apud Canisium post eorum Vitas extant [Tom. cit., p. 305, 306, 307, 310, 311, 414, 415, 416, 417 et 420, edit. Basn.] , licet minori copia quam illa SS. Vitalis ac Virgilii; possuntque etiam in opere nostro legi, ubi S. Eberhardi Acta Henschenius [T. IV Junii, p. 260 et seqq.] et S. Hartwici Janningus [T. VI seu Append. Junii, p. 127 et seqq.] illustrarunt. Nec omittendum est ecclesiam quoque Pataviensem, cujus antistes Dietpoldus seu Theobaldus, schismate abjurato, amice Conrado metropolita suo tunc utebatur [Hansizius, German. Sacr., t. I, p. 330 et 331.] , in participationem gloriæ ejusdem venisse. Nam chronographus Reicherspergensis, ubi ad annum 1181 narravit [Ludewig, Script. rer. Germ., t. II, col. 319.] : Eodem anno revelatum Dei nutu sepulcrum B. Virgilii III Kal. Martii, et cœperunt coruscare miracula ad sepulcrum ejus et ad sepulcra aliorum beatorum pontificum in civitate Salzburgensi, mox subdit: Non multo post locus Pataviensis combustus est… Statim vero et ibi cœperunt divinitus ostendi præclara miracula ad sepulcrum B. Pilgrimi episcopi et ad sepulcra aliorum pontificum ipsius loci.

[70] [miraculis inclaruit] Quadruplicia quæ laudat Baronius Chronica illa ipsa sunt quæ in causa canonizationis S. Vitalis adduxit procurator, uti postea referam. Consentiunt hisce alii Annales libri. Mellicensis ait [Apud Hier. Pez, Script. rer. Austriac., t. I, col. 234; apud Pertz. Monum. Germ. hist., t. IX Script., p. 505.] : Juvavensis ecclesia per sanctorum episcoporum revelationem Virgilii, Vitalis, Eberhardi, Hertwici mirifice a Christo glorificatur, et ex omnium terrarum populis votis et muneribus laudabiliter sublimatur, regnante Papa Alexandro et imperatore Frederico. Cremifanensis [Apud Pertz, ibid., 546.] : Ad laudem nominis Dei hoc anno in metropolitana ecclesia Salzpurge signis et prodigiis diversis claruerunt Virgilius, Eberhardus, Haertwicus archiepiscopi, et apud Sanctum Petrum Sanctus Vitalis. Admuntensis [Apud Pez, t. II, col. 190; apud Pertz. tom. cit., p. 585.] idem breviter declarat; Garstensis autem sic [Apud Pertz. ibid., p. 585 et 586.] : Apud Juvavum, id est Salzburch, Sanctus Virgilius episcopus, octavus (imo quintus) a Beato Ruperto, Domino revelante reperitur. Cum quo et alii sancti pontifices Vitalis, Hertwicus, Eberhardus, et ipse primus et præcipuus eorum Sanctus Rupertus, multis miraculis declarati, a cunctis fere non solum vicinarum, sed et longe positarum regionum populis frequentantur. Et in margine codicis Garstensis annotatum est: Hoc anno hæc cronica scripta est Garsten.

[71] [sæculo XII,] Ait porro Hansizius, de S. Vitali agens [P. 72.] : Qua occasione sepulchrum beati viri miraculis inclaruerit, nemo prodit; nec in antiquioribus monumentis monasterii Petrensis ante sæculum duodecimum titulus ei Beati aut Sancti tribuitur. Ab anno igitur dicto 1181, quo corpus ejus inventum atque revelatum est, miraculorum ac venerationis ejus epocha merito ducitur: quamquam certum videatur famam sanctimoniæ ejus ex antiquo apud Juvavenses viguisse. Inde enim concepta fidelium ad eum invocandum pietas ac fiducia, quæ beneficiorum cœlestium principium esse consuevit. Atque ad hanc pietatem excitandam vivificandamque prædicto anno multum contulisse equidem arbitror detectionem tumuli S. Virgilii: quo plurimis miraculis clarescente, fidelibus fiducia accesserit ac studium cæteros quoque sanctos antistites Salisburgenses, et inter hos Vitalem, ardentius invocandi.

[72] [incertum vero an etiam antea,] De reliquo satis cum Hansizio convenit Amandus abbas, nisi quod annum 1171 etiam signat, dum proposita sibi quæstione num. S. Vitalis statim a morte miraculis fuerit clarus, ita loquitur [Disquis. VI, cap. I, p. 113 et seqq.] : Non est supervacanea hæc disquisitio, etsi ex subjectis miraculis per se clare pateat quæstionis veritas. Certum enim est ab anno 1171 claruisse multis miraculis; non est autem adeo clarum ante illum annum ab eo patrata fuisse aliqua miracula. In tabula antiquissima, quæ anno 1462 suspensa cernebatur publice ad tumbam S. Vitalis, quæ adhuc quidem adest, sed confracta, quam describi curavi in Ms. A tabula I, nulla fit mentio ullius miraculi ante annum 1171 editi, sed hæc formalia habet…: “Anno igitur Incarnationis Domini MCLXXI subscripta signa tale habuerunt exordium.” Prosequitur postea miracula… Unde arbitror … B. Vitalem quidem statim post mortem, imo et in vita in opinione sanctitatis fuisse, miracula tamen ejus clarius illuxisse circa annum Domini 1171 aut 1181. Unde et nullum miraculum in specie, nisi forsan de lilio, notatum reperitur ante hos annos. Sic ille. Quod autem testatur tabulæ isti antiquæ inscriptum esse annum MCLXXI, suspicor provenire ex omissione unius notæ X: namque apud Canisium eidem miraculorum seriei ex libro notabili a procuratore canonizationis prolatæ hæc verba præeunt [Loc. cit., p. 358.] : Anno igitur Incarnationis Domini MCLXXXI suscripta signa tale habuerunt exordium et principium; et omnia Chronica quæ paulo ante laudavi, annum eumdem 1181 perhibent, uno discrepante illo quod Canisius vulgavit, ubi anno 1171 [Loc. cit., p. 480.] miracula non S. Vitalis tantum, verum etiam SS. Virgilii, Hartwici et Pilgrini (omisso Eberhardo) affiguntur: ex qua ipsa Sanctorum illorum conjunctione error scriptionis aut transcriptionis patet; siquidem restauratio ædis Salisburgensis a Conrado archiepiscopo eique connexa inventio corporis S. Virgilii, a qua miraculorum illorum initium repetendum est, iis a narratore miraculorum S. Virgilii afficiuntur indiciis chronologicis quæ anno 1181, non autem 1171 congruant Notantur nempe ibi indictio XIV, Apostolatus Alexandri Papæ III annus XXI et ultimus, regni Frederici imperatoris annus XXVIII: neque enim, dum ita hæc indicia rite inter se componunter, morari nos debent evidentia sive librarii sive typothetæ sphalmata, quæ Canisio itemque Basnagio excidisse quisque lector facile deprehendet [Cfr. ibid. p. 289 et 399.] .

[73] [Lilium quod ex pectore ejus] Sed ultima quæ modo recitabam Amandi abbatis verba admonent nos ut loquamur de lilio S. Vitalis, circa quod in processu canonizationis legitur [Ibid., p. 354.] : Quod cum quidam post ejusdem Patris obitum de miraculis suis diffisus, atque dixisset se hæc non crediturum nisi lilium ex tumba ejusdem crescere conspiceret; quadam vice, dum proximus tumbæ accederet, oculis suis lilium unum album de corde sancti viri ascendere respexit et credidit. Item quod in hujus spectaculi memoriam a vetustissimis temporibus usque modo Sanctus Vitalis cum diademate ad instar aliorum Sanctorum et cum lilio albo ex corde suo crescenti depictus reperitur, et hodie depingitur forma sub eadem. Et Martinus Hättinger in S. Vitalis encomio ita fatur [Ibid., p. 349.] : Lilium sanctissimi ex confessoris corde per marmoris summam duritiem tanta fertilitate in altum excrevit ut nec æstatis nec hiemis nec æstus nec frigiditatis vi a viriditatis flore dejici potuerit; quod in testimonium suæ puritatis, castitatis et innocentiæ contigisse adstruit liber manuscriptus paulo antiquior [Noviss. Chron., n. 73] . In hanc rem sic commentatur Hansizius [P. 72.] : Symbolum lilii de ejus corde existentis eidem vulgo appingitur. Attamen Simplicius monachus S. Petri in punctis et indiciis sanctitatis B. Vitalis anno 1462 conscriptis ait “in scripturis hac de re nihil reperiri certi.” Item refert in Passionali magno, ubi miracula ejus conscripta sunt, ita haberi: “Sanctus igitur Rudbertus primus Juvavensium doctor venerabilem Christi confessorem Vitalem ob eximiam castitatis et sanctæ conversationis gratiam migraturus ad Christum successorem sibi designavit.” Unde suspicio subiit nonneminem an non ob hanc ipsam castimoniæ prærogativam veteres ei adpinxerint lilium e corde excrescens, ex quo deinde apud imperitos extiterit fama miraculi ita decantati, qua existimatum sit lilium aliquando revera de corde mortui succrevisse.

[74] [sepulcro supercrevisse tradunt,] Verum Hansizio reposuit cœnobita Petrensis [Observat. § I, apud Hansizium, p. 986.] : Traditio de lilio virginei et thaumaturgi nostri tutelaris S. Vitalis … vetustissima audit; siquidem jam ante annum 1459, ubi ipsius processus canonizationis inceptus fuit, frater Simplicius noster talia de hoc lilio scripsit: “Facit pro ejus commendatione quod, postquam sepultus esset, excrevisse album lilium de ejus castissimo pectore senes a senioribus et senissimi posterorum memoriæ reliquerunt: unde et in antiquissimis” (ita has imagines eruditus hic censor jam pro suo tempore antiquissimas fuisse indicat) “picturis ita cernitur depictus…” Isthoc insuper schemate depictus cernitur in illa nostræ ecclesiæ tabula quam processus canonizationis anno 1462 in vim instrumenti redactus antiquissimam nominat. Et quomodo tantum miraculum pro significanda B. Vitalis sanctitate sapientissimi viri quibus negotium inquisitionis in sanctitatem ejusdem B. Vitalis a summa Sede concessum fuit, adferre ausi fuissent, nisi maximis veritatis argumentis suffultum judicassent? Ad quæ Hansizius breviter [Reflex. n. 188. p. 1009.] : De lilio S. Vitalis, de quo traditio est a senioribus et senissimis, ut ille loquitur, accepta, certe tamen haud vetustior quam sint illæ priores (de ætate S. Ruperti, de corpore S. Martini Salisburgi reposito): cui cerulam ego quidem in Actis apposui; sed hæc non ultra quam suspicio est, quam piæ credulitati nolim officere. Stet igitur et hæc de lilio … traditio suo loco: nihil attinet a me quidquam decerni.

[75] [dubitatur merito] Abbas vero Amandus Pachler multa more suo in utramque partem disputans [Disquis VI. cap. II, p. 117 et seqq.] : Si lilium, inquit, ex corde ejus excrevit, ubi illud est hodie, præcipue si nec æstu nec frigore potuit dejici…? Cur non in antiquo sepulchro indicium quoddam visum aut annotatum fuit, ubi penetravit lilium? Denique, si illud exaruit, numquid in sacrario potuisset conservari saltem ad tempus? Præterea vel istud lilium statim post mortem excrevit aut primum post annum 1181, ubi ipsius miracula incepere inclarescere: post obitum autem statim contigisse hoc unicum miraculum, non est credibile; nam videtur non statim post mortem claruisse miraculis, cum miracula ejus primum inceperint anno 1181… At vero hoc miraculum de lilio ideo contigit quia aliquis de miraculis S. Vitalis dubitaverat: ergo, quando contigit hoc, jam miracula ejus fuere divulgata. Si vero hoc contigit circa annum 1181, ubi incepere divulgari miracula, mirandum sane est quod hoc unicum et solum, cum inter cætera fere sit præstantissimum, non fuerit annotatum in illa antiquissima tabula, in qua annotata legebantur alia miracula quæ ab anno 1181 contigerunt. Quid ad hæc dubia dicendum, dubius hæreo. Dico tamen, ubi soli traditioni fides adhibenda, non valere similes rationes nisi expresse convincant contrarium. Potuit enim illud lilium primis annis conservari aut in sepulchro aut in sacrario: potuit et tanto tempore prorsus corruptum fuisse. Id certe convenit, lapidem marmoreum a S. Ansologo factum fuisse supra sepulchrum S. Vitalis, per quem forte excrevit hoc lilium. Quis scire poterit a mille et amplius annis quid in hac re actum fuerit? An etiam hoc solum miraculum aut alia post mortem statim contigerint, nullis scriptis memoriæ fuit traditum; etsi putemus multa ab eo fuisse patrata, quæ tamen primum ab anno 1181 fuere annotata. Certe monasterium nostrum aliquot incendia passum est, quibus plurimæ antiquitates periere: paucissima fragmenta tantum et Mss. vix ultra sexcentos annos adsunt, quæ tamen de his rebus non tractant: fuere forsan alii codices, in quibus antiqui monachi etiam hæc annotavere, qui cum aliis incendio perierunt.

[76] [verumne fuerit] Neque refert antiquam illam tabulam nil meminisse hujus miraculi, sed solum illa enumerare quæ ab anno 1181 contigere. Ex hoc enim ipso videtur confirmari illud de lilio antiquius esse, et sola traditione ad posteros derivatum fuisse: si enim circa annum 1181 contigisset, non utique scriptor illorum miraculorum hujus unius fuisset oblitus. Certe antiquissimæ imagines, quæ ante ducentos annos (scribebat Pachlerus anno 1663) fuere productæ ad sanctitatem B. Vitalis demonstrandam, cum omnes lilio illo ornatæ fuerint, indicant non esse eam traditionem novam neque vanam aut excogitatam, sed ob venerandam antiquitatem multa fide et credulitate dignissimam. Hisce Amandi abbatis dictis adstipulatur Mezgerus, e quo illa tantum describam [Op. cit., lib. II. cap. III. p. 172.] : At si omnino naturale, ut vocant (non mere symbolicum), etsi gratiæ cœlestis artificium, illud lilium extitit, ubi nunc est? ubi in thesauris servatur? cur non ostenditur? In antiquorum silentio, quod respondeam non habeo. Forsan, ita operante Numine, ut intactæ mentis et virtutis symbolum esset, tangi se non passum, aut humano violatum contactu emarcuit. Forsan extractum, repositum, servatum, postea aut annosa ætate consumptum, aut alio casu, forte ignis incendio, uti nonnullæ aliæ ex nostris rebus, destructum interiit. Utut perierit, fuisse visum tam constans antiquitatis traditio est ut dubitare sit nefas. Loquuntur omnes picturæ, imagines, statuæ, lapides Sancti effigie insigniti, ipse modernus plusquam sæcularis lapis marmoreus (imo satis recens, ut num. 32 ostensum fuit) insigni opera sculptam magni pontificis formam exprimens, Vitalem in cœlo existentem terrestri lilio honoratum: hoc illi a Deo dicatum symbolum, ut numquam sine suo flore, sine lilio visatur Vitalis.

[77] [an potius symbolicum.] Sane ad incredulos aut dubios de sanctitate vel miraculis servorum Dei convincendos mira sæpe prodigia per divinam virtutem fuisse effecta, veridicis proditur historiis; atque insigne rei hujuscemodi exemplum refertur in narratione miraculorum S. Virgilii [Apud Canisium, loc. cit., p. 290 291, 400 et 401.] , de quibus antea sermo fuit. Sed illud utique admirationem movere natum est, si reapse lilium candidum ex pectore S. Vitalis excreverit, et ita quidem ut per marmor eruperit foras, totam facti adeo naturæ vires superantis fidem traditioni orali tam diu fuisse concreditam, ut nulla prorsus scriptura anno 1459 vetustior habeatur quæ facti illius meminerit; sed picturæ tantum S. Vitalem cum lilio ex corde ipsius prodeunte repræsentantes existerent: quæ utrum miraculi reapse olim ostensi tesseræ sint, an potius ad castimoniam S. Vitalis per lilii symbolum oculis fidelium subjiciendam ordinatæ primitus fuerint, ambigere sine piaculo licet. Interim illud secundum hactenus dicta stare debet, nulla esse certa Sancti nostri miracula anno 1181 anteriora.

[78] [Anno 1459 Pius Papa II] Sed ab anno quo dixi, ait Hansizius [Pag. 72 et 73.] , quum gratiæ ad ejus tumulum impetratæ claruissent, exindeque frequentissimi fierent multitudinis ad eum devenerandum concursus; Officia quoque et Missæ in ejus honorem a devotis peregrinis curarentur; anathemata, tabulæ, ceræ fictiles membrorumque humanorum diversæ imagines, recuperatarum sanitatum testes, aliaque beneficiorum acceptorum signa quotidie aggererentur; lampas etiam accensa jugiter penderet, cereique supra cratem ferream quæ monumentum operiebat, identidem collucerent; effigies beati viri passim cum diademate depictæ viserentur; orationes conceptis verbis descriptæ ad ejus opem implorandam recitarentur; aliaque perpetim fierent, quæ non nisi cœlitibus publicæ venerationi expositis adhiberi solent: demum anno 1459 Burchardus de Weispriach ecclesiæ Saltzburgensis præpositus, per occasionem legationis quam nomine Friderici Cæsaris obibat [Cfr. Hansizius, p. 510 et seqq.] , supplicavit pontifici Pio secundo uti Vitalem rite Sanctis adscriberet. His per synopsin delineata habes incrementa quæ fidelium erga S. Vitalem veneratio atque devotio lapsu trium sere sæculorum accepit: eadem magis singillatim explicabuntur processu ipso canonizationis, de quo nunc dicendum est.

[79] [examen institui jussit] Burchardus igitur, in Italiam ab imperatore Frederico III missus qui Pio II acceptam summi pontificatus dignitatem gratularetur, pietati suæ erga S. Vitalem satisfaciendi ergo, cum licentia Sigismundi de Volkensdorf antistitis Salisburgensis, eidem Pio per supplicem libellum exposuit insignia miracula quæ Deus per merita S. Vitalis operatus jam dudum fuerat, honoresque quos is Sanctus consequenter a populo fuerat consecutus: quibus supremam adhiberi summæ Sedis approbationem postulavit. Annuit votis Romanus Pontifex, moxque binas litteras apostolicas ad Joannem Tulbeck Frisingensem, Ulricum Plankenfelser Chiemensem et Georgium Uberacker Seccoviensem episcopos direxit; quarum priores ita sonant [Apud Canisium. tom. cit., p. 351 et 352; apud Hansizium, p. 511 et 512; in Noviss. Chron., p. 74 et 75.] : Pius episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus Fratribus Frisingensi et Seccoviensi et Chiemensi episcopis salutem et apostolicam benedictionem. Ut corda fidelium in sui amorem Rex cœlestis accendat, et incredulos convertat ad fidem, Sanctos suos miraculis magnificat gloriosis. Devotiores enim fideles ipsi redduntur Altissimo, dum vident electos ipsius post exitum hujus vitæ felicem virtutibus coruscare; ac reliqui eum sequi desiderant, cum se sequentibus æterna præmia largiatur. Sane de meritorum excellentia quibus Sanctus Rupertus quondam Saltzeburgensis antistes et confessor Domini gloriosus sub nostræ mortalitatis habitu vitam duxit sanctissimam, processit quod ipsum post obitum suum crebris coruscantem miraculis apostolica Sedes catalogo adscripsit Beatorum; et sicut dilectus filius Burchardus præpositus et archidiaconus Salzburgensis nobis exposuit, felicis memoriæ Vitalis, quem Deus, qui ecclesiam suam semper nova prole fœcundat, in ecclesia Salzburgensi prædicta fecit immediate succedere, cum pie vixisset in hoc sæculo, viam salutis docendo verbis pariter et exemplo, tandem præsentis vitæ cursu feliciter consummato, multis ab eo tempore miraculis Deus decoravit, ac in præmium sanctitatis ejus episcopi fidelibus usque in præsentem diem monstrare dignatus est: ita quod, remanentibus tam scriptis suis quam operum vestigiis, Christi fideles ipsi reliquias suas devota et assidua visitatione frequentant, ac si catalogo prædicto jam haberetur adscriptus. Cum itaque non deceat eum apud homines sine veneratione relinqui, quem merita Sanctum ostendunt et miracula; nos, quos providentia docet festinos in certis et lentos in dubiis inveniri, dicti Burchardi devotis in hac parte supplicationibus inclinati, fraternitati vestræ, de qua gerimus in Domino fiduciam pleniorem, præsentium auctoritate committimus, quatenus, si adeo super hæc publica fama in partibus illis invaluit, quod de ipsius Vitalis, cujus corpus in ecclesia monasterii Sancti Petri Salisburgi requiescit, vita et miraculis inquirendum videatur, de virtute morum et veritate signorum, operibus scilicet et miraculis, secundum interrogatoria quæ vobis sub bulla nostra inclusa mittimus, diligenter inquirentes, quod super præmissis invenietis, conscriptis fideliter, sub vestris sigillis et cum vestrarum litterarum serie testimonio remittatis. Datum Senis anno Incarnationis Dominicæ millesimo quadringentesimo quinquagesimo nono, duodecimo Calendas Maji, pontificatus nostri anno primo.

[80] [de virtutibus ac miraculis S. Vitalis:] Litterarum vero quibus norma interrogandi testes præscribebatur, hæc sunt verba: Pius episcopus etc. Hodie per nos accepto quod felicis recordationis Vitalis quondam Salzburgensis antistes, cujus corpus in ecclesia monasterii Sancti Petri Salisburgæ requiescit, tot et tanta miracula jugiter operaretur quod episcopi fideles illarum partium ejusdem Vitalis invocarent suffragia ac devota veneratione ipsius visitarent reliquias, ac si de catalogo Sanctorum haberetur adscriptus: nos tunc volentes super hoc ad plenum certiorari, vobis per alias nostras litteras commisimus et dedimus in mandatis, quatenus de vita et meritis Vitalis ac miraculis hujusmodi et cæteris circumstantiis juxta interrogatoria vobis sub bulla nostra transmittenda, veritate per vos diligentius inquisita, nobis, quæ inveneritis, per litteras vestras fideliter intimare studeretis. Testes igitur legitimos, quos super præmissis debetis recipere, prius ab eis præstito juramento, diligenter examinare procuretis; et de omnibus quæ dixerint, interrogetis eos quomodo sciunt, quo die, quibus præsentibus, quo loco, ad cujus invocationem et quibus verbis interpositis, et de nominibus illorum circa quos miracula facta dicuntur, et si eos antea cognoscebant, et quot diebus ante viderunt eos infirmos, et quot diebus fuerint infirmi et quanto tempore visi sunt sani, et de quo loco sunt oriundi; et interrogentur de omnibus circumstantiis diligenter, et circa singula capita fiant, ut expedit, præmissæ quæstiones, et series testimonii et verba testium fideliter redigantur in scriptis. Datum Senis etc. ut supra.

[81] [cui jussioni triennio post] Nihilominus triennium fere pependit negotium; usquedum, mortuo Sigismundo de Volkensdorf, ipse Burchardus de Weispriach, unanimi capituli suffragio die XVI Novembris 1461 electus, possessionem archiepiscopatus Salisburgensis XXVIII Februarii 1462 adiit, dehinc die IX Maji episcopus consecratus, et ultima mensis ejusdem die publicatus (nam a biennio eum Pius II in pectore reservarat) S. R. E. presbyter Cardinalis [Cfr. Hansizius, p. 514.] . Is ergo, statim ac regendæ Salisburgensi ecclesiæ fuit designatus, procuratorem ad processus instructionem promovendam constituit magistrum Gasparem Westendorffer; qui litteras apostolicas tribus episcopis jam nominatis rite tradidit. Ac Chiemensis quidem et Seccoviensis datam sibi a Summo Pontifice commissionem pro se quisque acceptarunt; Frisingensis vero, legitimis causis impeditus, partes suas Petro Klueghamer abbati Salisburgensis cœnobii ad S. Petrum, Georgio abbati Michaeliburano ac Benedicto Trauner præposito Hegelwertensi Ordinis canonicorum regularium legitime concredidit per sequentes litteras [Apud Canisium, p. 352.] : Joannes Dei gratia episcopus Frisingensis, judex et commissarius causæ infrascriptæ, a Sede apostolica una cum collegis nostris specialiter delegatus, venerabilibus et religiosis N. Sancti Petri Salisburgensis et N. in Peurn Ordinis S. Benedicti abbatibus, necnon in Hegelwert Ordinis S. Augustini præposito, Salzburgensis diœcesis, salutem et sinceram in Domino charitatem. Litteras Sanctissimi in Christo Patris et Domini nostri, Domini Pii divina providentia Papæ secundi, ejus vero bulla plumbea in cordula canapi more Romanæ curiæ impendens, bullatas, sanas et integras, non vitiatas, non cancellatas, nec in aliqua parte suspectas, sed omni prorsus vitio et suspicione carentes, nobis præsentatas, nos cum ea qua decuit reverentia noveritis recepisse, hujusmodi sub tenore: “Pius episcopus” etc. Sed quia nos tam nostris quam ecclesiæ nostræ negotiis causisque variis legitime impediti, cognitioni hujusmodi causæ et negotii in præsens vacare et utiliter intendere commode non valemus: idcirco de omnium vestrum legalitate ac religiositate plene confisi, vobis in hac parte plenarie committimus vices nostras; volentes nihilominus ut in negotio hujusmodi secundum traditam a Sede apostolica formam, ac alias ut de jure fuerit procedendum, procedatis. In cujus rei testimonium præsentes litteras nostri sigilli jussimus et fecimus a tergo impressione communiri. Datum in castro nostro Frisingensi die octava mensis Martii anno Domini MCCCCLXII.

[82] [multo studio] Accepta hac subdelegatione, Petrus abbas Salisburgensis jussit Simplicium cœnobii sui monachum, virum doctum et in sacris canonibus versatum, colligere puncta quædam atque indicia sanctitatis S. Vitalis: quam jussionem is executus, commentariolum abbati tradidit, in quo argumenta sanctitatis desumit primum ex laudibus quibus biographi S. Ruperti Vitalem ornant; deinde ex miraculis ipsius, speciatimque ex prodigioso lilio; tum ex eo quod semper et ubique reperitur cum diademate, et præsertim, ait, in circumferentia majoris altaris ecclesiæ nostræ inter alios sex Sanctos episcopos ipse septimus et primus erga S. Rudberti imaginem ponitur; in qua circumferentia infra scripta metra nigro colore sunt depicta:

“Hi Patres grati, dulci de germine nati,
Quando vivebant, hic jus cathedrale regebant.”

Sunt autem isti Rudbertus in medio, collaterales Vitalis, Ansologus, Savolus, Ezzius, Flobargisus et Joannes. Hæc illius verba adduxi, quia hanc picturam in specie haud video memoratam in processu canonizationis. Addit denique argumentum ex accensa diu noctuque lampade apud Sancti tumulum, fideliumque eo confugientium frequentia. Hæc autem puncta, quæ in extensum in Novissimo Chronico legere est [P. 76.] , communicavit posthæc laudatus abbas Gaspari Westendorffer, qui ex iis probationem sanctimoniæ Vitalis confecit, ut mox videbimus.

[83] [obtemperatum fuit.] Nimirum, procurante eodem Gaspare, processus ritu modoque legitimo tandem institutus fuit octiduo integro, a die XVI ad diem XXIII mensis Martii anni 1462. Cujus totum decursum operæ pretium fuerit ex ipsa authentica relatione Romam destinata accipere, transmissis tamen (ut suo loco monebo) nonnullis partim jam datis, partim commodius ad calcem hujus Commentarii collocandis. Ea igitur ita se habet [Apud Canisium, p. 351 et seqq.] : Sanctissimo in Christo Patri et Domino nostro Domino Pio divina providentia Sacrosanctæ Romanæ et universalis Ecclesiæ Summo Pontifici, Domino nostro clementissimo. Ulricus Chiemensis et Georgius Seccoviensis ecclesiarum episcopi, ejusdem vestræ Sanctitatis humiles creaturæ, executores ad infrascripta a vestra Sanctitate delegati; Petrus permissione divina S. Petri Salisburgi, Georgius S. Michaelis in Peurn, monasteriorum Ordinis S. Benedicti Salzburgensis diœcesis abbates, et Benedictus præpositus in Heglwert Ordinis S. Augustini canonicorum regularium ejusdem diœcesis, per Reverendum in Christo Patrem et Dominum D. Joannem episcopum Frisingensem, una cum dictis Dominis episcopis per Beatitudinem vestram ad subscripta delegatum, subdelegati, ejusdem vestræ Sanctitatis oratores humiles et devoti: obedientiam et devotissima pedum oscula beatorum.

[84] [Causæ procurator] Beatissime Pater, nos Ulricus et Georgius episcopi delegati prædicti binas vestræ Sanctitatis litteras, nos vero abbates et præpositus subdelegati litteras subdelegationis præfati Domini episcopi Frisingensis una cum litteris apostolicis prædictis, nobis pro parte Reverendissimi in Christo Patris et Domini D. Burchardi sanctæ Salzburgensis ecclesiæ electi et confirmati, apostolicæ Sedis legati, per providum virum magistrum Caspar Westndorffer ejusdem Domini electi et confirmati procuratorem legitimum, prout de hujusmodi suæ procurationis mandato nobis facta est plena fides, coram notariis publicis et testibus infrascriptis præsentatas, nos cum ea qua decuit reverentia recepimus, hujusmodi sub tenore. Sequuntur ipsæ litteræ, quales eas num. 79, 80 et 81 dedimus. Post quas continuatur relatio in hæc verba: Post quarum quidem litterarum præsentationem et receptionem fuimus per supradictum magistrum Caspar procuratorem nomine quo supra procuratorio debita cum instantia requisiti, quatenus ad executionem earumdem litterarum procedere dignaremur. Nos itaque Ulricus et Georgius episcopi delegati, Petrus et Georgius abbates et Benedictus præpositus subdelegati supradicti, adjunctis nobis viris doctis et juris peritis, super prædictis mature deliberavimus; et quia requisitionem antedicti procuratoris justam et rationi consonam cognovimus, idcirco ad procedendum ad executionem prædictam, quantum in sufficientia nostra pro tam grandi et sancto opere suppeteret, nos obtulimus gratis animis paratos.

[85] [designatis judicibus] Quo facto, magister Caspar procurator supradictus quosdam articulos et petitiones negotium inquisitionis præscriptum tangentes coram nobis exhibuit atque produxit; quorum articulorum tenor de verbo ad verbum sequitur et est talis: “Coram vobis Reverendis ac Venerabilibus in Christo Patribus et Dominis D. Ulrico Chiemensi et D. Georgio Seccoviensi ecclesiarum episcopis per SS. D. N. D. Pium divina providentia Papam secundum, una cum Rev. in Christo Patre et Domino D. Joanne episcopo ecclesiæ Frisingensis delegato, necnon D. Petro S. Petri Salzeburgæ, D. Georgio in Peurn Ord. S. Benedicti abbatibus, et Benedicto in Hegelwert canonicorum regularium Ord. S. Augustini civitatis et diœcesis Salzburgensis præposito, per præfatum D. Joannem episcopum Frisingensem subdelegatis et deputatis, procurator et procuratorio nomine Reverendissimi in Christo Patris et Domini D. Burchardi Dei et apostolicæ Sedis gratia electi et confirmati sanctæ ecclesiæ Salzeburgensis, pro inquisitione famæ et veritatis, sanctitatis et miraculorum Beati Confessoris Vitalis olim ejusdem Salzburgensis ecclesiæ antistitis, dat, exhibet et in medium proponit capitula et articulos infrascriptos; ad quorum probationem necessariam, non superfluam, se offert et admitti petit. Et priusquam submittantur articuli famæ sanctitatis et miraculorum hujusmodi, protestatur procurator nomine procuratorio quo supra, quod præfatus Reverendissimus Dominus electus et confirmatus in ea re canonizationis dicti quondam Salzburgensis ecclesiæ præsulis B. Vitalis, quam sua Reverendissima Paternitas admodum cordi habet atque prosequitur, nulla umquam avaritiæ atque temporalis commodi sive ambitionis, honoris aut quavis alia fuerit vel sit motus sinistra intentione: quin imo quod etiam, si opus foret, jurejurando confirmare posset hæc omnia dumtaxat pro Dei Sanctorumque ejus laude, gloria et honore, populorum devotione, animarum salute, meritorum quoque cumulatione, atque instantium adversitatum et ineffabilium undique persecutionum, ejusdem B. Vitalis meritis, diminutione et propulsione, et non aliter quam ut præmissum est, fieri, facere ac prosequi vult atque cupit.

[86] [articulos] Hac igitur protestatione præmissa, ponit primo et probare ut supra intendit dictus procurator, quod ecclesia Salzburgensis a sui primordio et fundatione multos et diversos pro tempore antistites sanctosque patres habuit et pastores: quorum aliqui jam dudum, utpote Rudbertus primus et Virgilius octavus, catalogo Sanctorum adscripti habentur et canonizati, quorum etiam præcellentia sanctitatum floruit atque floret hodie; atque etiam Salzburgensis ecclesia præ aliis ecclesiis dicta est et hodie acclamatur sancta. Item quod hi sanctissimi duo patres Rudbertus et Virgilius inter alia sua magnalia etiam Bavariam et Carinthiam prædicatione sua et doctrina ad fidem reduxerunt, gentes primum baptizarunt, primas earumdem partium ecclesias fundarunt ac clericos instituerunt: unde etiam a cunctis apostoli earumdem partium nominantur et existunt. Item quod de præmissis fuit et est tanta fama quod nec puer nec alterius ætatis homo ratione utens hæc ignoret. Primum igitur sanctitas B. Vitalis constat et sumitur ex præficientis sanctitate. Secundo ex vitæ et morum puritate. Tertio ex proximorum fructu et ædificatione. Quarto ex divina tam in vita quam post mortem per multorum operationem miraculorum approbatione. Quinto ex continua sine intermissione populi adoratione ipsiusque tumuli visitatione, necnon cereorum aliarumque rerum ac munerum insigniorumque oblatione, imo et certissima fide nullis umquam temporibus a fidelium cordibus evellenda.

[87] [de S. Vitalis sanctitate] Dicitur primo quod ex præficientis sanctitate. Testantur namque libri antiqui et veteres scripturæ, estque de hoc vox et fama, quod imminente Sanctissimi Patris Rudberti de hoc sæculo emigratione, in die videlicet sancto Paschæ (imo Resurrectionis Domini anniversario), divinis prius ab ipso peractis, dum spiritus ejus felicissimus jam cœlos penetrare deberet, inter plures suæ congregationis perfectos singulariter B. Vitalem sibi statuit successorem, juxta continentiam Vitæ ejus sic dicentis: “Urbem Juvavensem et populum Noricorum omnipotenti Deo commendavit, et Vitalem virum sanctum et omni populi acceptum sibi fieri successorem elegit.” Secundo et tertio sanctitas B. Vitalis dicitur constare ex meritorum et vitæ puritate, nec non proximorum fructu et ædificatione. Certum namque habetur B. Vitalem coætaneum atque discipulum sanctissimi Rudberti extitisse. Et quid inde certius concludi valet nisi quod Patris inclyta merita præclaraque vita ac salutaris doctrina redundaverit atque effulserit in tam capaci discipulo? Tanta enim magistri sanctitas stare sine redundantia nullis modis credi debet: dum enim fidem Christi usque ad metas Ungariæ discurrendo sanctissimus vir Rudbertus disseminaret, nulla admittit verisimilitudo quod hunc suum dilectum discipulum reliquerit absentem, sed magis sodalem et fidelem creditur inter cæteros habuisse coadjutorem. Quarto sanctitas B. Vitalis reluxit et relucet divina approbatione, ex miraculorum scilicet tam in vita quam post mortem ostensione. Tradit enim antiquitas, et idem veteribus libris, codicibus, multis etiam variis registris, tabulis, figuris et picturis descriptum habetur, quod post transitum Beati pontificis Vitalis multi et varii arrepticii, cæci, claudi, contracti, variis etiam aliis languoribus dentium et aliorum membrorum depressi, etiam de longe advenientes, per invocationem ejusdem et apud tumbam suam provoluti, subito sunt et ad integrum atque perfectum restituti. Et quod hæc in specie per singula describere nimis protelosum foret et extensum, idcirco ad libros veteresque et approbatas scripturas producens ipse se remisit, unicum tamen præsentibus designans MIRACULUM DE LILIO ALBO: Quod cum quidam etc. ut supra num. 73.

[88] [ac sanctitatis fama] Quod autem S. Vitalis ex continua adoratione et populorum confluxu atque indubitata fide eorumdem, quinto modo præscripto, Sanctus habeatur, nemo civitatis Salzburgensis et omnium vicinarum civitatum et partium ratione utens ignorat, atque conspicientium oculis subjicitur. Sine intermissione provolvuntur passim ibidem coram et super tumba ejus viri et mulieres, juvenes et senes, omnisque ætatis et conditionis homines; imo procumbentes deosculantur tumbam. Nunc cereos offerunt et accendunt: jam imagines ferreas, jam cereas, jam ligneas, pedes, manus seu aliorum membrorum figuras ibi offerunt et relinquunt. Trunco quoque suæ tumbæ contiguo pecunias imponunt; atque ipsius nomine humiliter invocato, consolati discedunt: prout hæc et alia magis conspicientium testimonio quam quovis scripto apparent. Ad idem quod exteri pro certis anni temporibus ibi pro veneratione S. Vitalis accedunt, processiones faciunt, Missas et Officia in ipsius honorem atque suffragii impetrationem legi et cantari disponunt; atque votis suis persolutis et finitis, ad propria sua redeunt consolati. Item quod a vetustissimis temporibus omnium hominum memoriam longe excedentibus, atque a sæculo in sæculum, necnon a generatione in generationem, de B. Vitale a clero et populo civitatis Salzburgensis, imo et circumjacentium partium plebibus, hoc semper dictum, creditum, relatum, habitum, prædicatum et recognitum fuit, erat et est, dictum B. Vitalem fore Sanctum atque canonizandum et catalogo Sanctorum adscribendum; fuitque de ipsius sanctitate publica vox et fama. Item ad tumbam B. Vitalis passim ab hominibus utriusque sexus fiunt adorationes, candelarumque et luminum aliarumque rerum oblationes. Proponitur præterea coram paternitatibus vestris, quod, quia prælibati Vitalis veneratio sine intermissione usque ad præsentia tempora duravit et hodie non cessat, quod etiam non solum vetera et dudum descripta miracula effecerit, quin imo sine intermissione hodie pro meritis et dispositione petentium operetur: licet ex negligentia modernorum non advertantur, neque de his inquisitio fiat, neque scripto memoriæ commendetur. Nisi enim Sancti hujusmodi suffragia et succursus a diversis sentiretur, nulla verisimilitudo aut causa subesset venerationis et adorationis ejusdem. Pro quorum etiam veritate producens testes petit examinari juratos. Item quod de omnibus et singulis præscriptum est, et est hodie commune et vulgare verbum veraque reputatio ac credulitas firma, etiam fides atque ubilibet publica vox et fama.

[89] [proposuit;] Petit igitur producens præscriptus, vice et nomine Reverendissimi in Christo Patris et Domini D. Burchardi electi et confirmati Salzburgensis etc. memorati, per vos Reverendos ac Venerabiles in Christo Patres et Dominos a Sede apostolica delegatos et subdelegatos seu commissarios, de omnibus et singulis præscriptis eorumque connexis emergendis, incidendis et dependendis fieri diligentem et exactam inquisitionem, necnon libros et codices veteres atque quascumque desuper confectas scripturas, registra et tabulas, picturas veteres universaque ad hæc deservientia diligenter conspici et lustrari; testes quoque nominandos citari, examinari, et ad exhibendum libros ac quævis monumenta deservientia personas similiter nominandas compelli; omnia quoque alia fieri in bullis et litteris apostolicis transmissis contenta; atque post plenam omnium cognitionem inquisita et debita in forma authentica clausa, sub vestris litteris et sigillis, memorato D. N. Pio divina providentia Papæ secundo deleganti transmitti: ut sanctissimum opus salubriter inchoatum pro gloria et laude Dei ac Sanctorum saluteque populorum felicissime terminetur. De et super quibus omnibus et singulis præmissis dictus producens vos et quemlibet vestrum requirit, cum protestatione de addendo, supplendo et extendendo, si necesse fuerit, præmissa, necnon corrigendo, immutando seu minuendo, prout fuit et est moris atque styli et observantiæ communis.”

[90] [eosque comprobavit] Quibus articulis ad supra memorati procuratoris instantiam per nos receptis, idem procurator coram nobis proposuit quomodo in potestate venerabilium in Christo Patrum et Dominorum decani et capituli ecclesiæ metropoliticæ necnon prioris et conventus monasterii S. Petri Salzburgi et D. Bernhardi de Krayburg decretorum doctoris, curiæ Salzburgensis cancellarii, nonnulli libri seu codices et scripturæ authenticæ pro verificacatione et probatione articulorum præinsertorum facientes et deservientes consisterent: petens debita cum instantia, quatenus eosdem capitulum et conventum ac cancellarium ad exhibendum et tradendum libros ac scripturas hujusmodi, quoad effectum præmissum, auctoritate apostolica nobis in hac parte concessa, per censuram ecclesiasticam compellere dignaremur. Nos igitur hujusmodi petitioni tamquam justæ et rationi consonæ annuentes, prænominatos DD. capitulum et conventum ac cancellarium, per certum nostrum cursorem in forma juris ad hoc deputatum, super exhibitione librorum et scripturarum prædictarum in certo termino eis per nos assignato requiri fecimus et moneri. Qui sic moniti et requisiti, statim quosdam libros et scripturas inferius specificandos coram nobis exhiberi fecerunt: quos prælibatus procurator in vim probationis et verificationis articulorum præscriptorum produxit.

[91] [quum ex veteribus Legendis] Primo siquidem super articulis de sanctitate B. Vitalis memoratus procurator produxit certos libros notabiles et pretiosos, et, uti asserebat, authenticos, de antiquis et optimis litteris, prout nostris apparebat oculis, conscriptos, in quibus multorum continentur legendæ Vitæ Sanctorum; inter quas S. Rudberti patroni et primi episcopi ecclesiæ Salzburgensis concorditer habetur hujusmodi tenoris: cujusmodi scilicet eam Papebrochius ad diem XXVII Martii nostro operi inseruit ex Ms. Florentino cum Canisiana editione collato. Item super veritate articulorum miracula B. Vitalis episcopi commemorantium dictus procurator produxit quemdam librum notabilem et pretiosum de veteri scriptura minime suspecta, sed omni prorsus vitio et suspicione carente; in cujus principio subscripta per ordinem continentur miracula sic incipientia: “Sanctus Rudbertus” etc. Quem prologum miraculorum num. 52 jam præbui legendum: ipsam vero miraculorum seriem Commentario huic subjiciam.

[92] [ac Chronicis,] Post hæc ad effectum præexpressum procurator supra memoratus produxit quatuor Chronicas de litteris antiquis etiam minime suspectis, sed elegantibus et pretiosis; quarum una inter cætera sic canit: “Anno Domini MCLXXXI Alexander Papa obiit; Lucius succedit: Vitalis, Virgilius, Hartwicus, Eberhardus episcopi signis claruerunt.” Alia vero Chronica inter cætera hæc continet verba: “Anno Domini MCLXXXI Alexander Papa obiit, pro quo Lucius constituitur: Manuel imperator Græcorum obiit: Hermannus dux Karinthiae obiit, cui filius Ludovicus successit: Ludovicus rex Franciæ obiit: Heinricus dux Bavariæ de summis honoribus, agente Friderico imperatore, non immerito corruit; cui Otto de Witelinespach palatinus comes successit: Salzburck crebris miraculorum virtutibus Sanctorum ejusdem urbis pontificum corpora revelata sunt, videlicet Virgilii, Vitalis, Eberhardi, Cunradi: in Patavia sepulchrum B. Pilgrini miraculis clarescere cœpit.” Tertia vero Chronica sic canit: “Anno Domini MCLXXXI Alexander Papa obiit; Lucius successit: Vitalis, Virgilius, Hartwicus, Eberhardus episcopi signis claruerunt.” Quarta Chronica sic dicit: “Vitalis, Virgilius, Hartwicus Salzburgenses et Pilgrinus Pataviensis episcopi claruerunt miraculis.”

[93] [tum ex appositis Sancti sepulcro] Post hæc magister Caspar procurator sæpe nominatus se in vim et effectum probationis articulorum præscriptorum ad tumbam seu sepulturam B. Vitalis, quam esse dicebat in monasterio S. Petri Salzburgæ in dextra parte chori versus plagam meridionalem, necnon ad tabulas, et ad scripturas beati Vitalis miracula continentes, effigies quoque, picturas et imagines, diversorum quoque membrorum figuras ex cera, ferro et ligno ac aliis materiis confectas, ibidem oblatas, et quæcumque alia tumbam eamdem concernentia et eidem imposita, appensa, annexa seu quovis modo applicata, referebat; ac ea omnia et singula in finem et effectum præscriptum produxit: quæ ut nobis clarius et evidentius constarent, dictus procurator nobis debita cum instantia supplicavit, quatenus tumbam prædictam accedere, ac situm ejusdem cum omnibus et singulis ad eam, ut præfertur, requisitis conspicere et perlustrare dignaremur. Nos itaque delegati et subdelegati supradicti, ad memorati procuratoris instantiam, dictam S. Petri ecclesiam cum notariis publicis et testibus infrascriptis intrantes, locum tumbæ prædictæ accessimus, ac ipsam una cum picturis, figuris atque tabulis, suffragiis quoque et orationibus S. Vitalis inibi descriptis, ac aliis præmissis ipsam tumbam respicientibus ac B. Vitalis miracula demonstrantibus, una cum cereis ibi oblatis et accensis, ad oculum vidimus, lustravimus, legimus atque conspeximus: quæ talia habentur.

[94] [luminaribus,] In ecclesia S. Petri monasterii Salzburgensis Ord. S. Benedicti, quam vetustissimam et a S. Rudberto primo Salzeburgensi episcopo erectam fore constat, extra chorum ejusdem in parte dextra, versus plagam meridionalem, sepultura B. Vitalis habetur sic formata: In angulo quidem dictæ partis chori, juxta altare S. Andreæ orientem respiciens, in modum lapidis monumentalis est murus in superficie planus, ex minutis lapidibus more veterum constructus, ad altitudinem medii cubiti a terra erectus, duabus partibus murum ecclesiæ prædictæ contingens. Munit autem eumdem monumentalem murum seu sepulchrum illud quædam cancellatura ferrea altitudinis cubitorum trium semi quadrata, duabus etiam partibus muro ecclesiæ infixa; per quam quidem cancellaturam ostiolum pro ingressu et egressu habetur. Inter eamdem cancellaturam dependet lampas una jugiter ardens, et super tumbam posita sunt candelabra, in quibus cerei et candelæ per Christi fideles oblatæ ponuntur et accenduntur. Apparent etiam ibi cineres in multa quantitate, qui ex candelis combustis superremanserunt. Cancellaturæ vero per ordinem infixi sunt clavuli acuti, in quibus cerei figuntur et accenduntur.

[95] [donariis volivis,] Item in muro ecclesiae intra tumbam est quædam pictura vetustissima, pulchra tamen et artificialis, qua ostenditur quod funus B. Vitalis ibi deponitur coram circumstantibus sacerdotibus, quorum aliqui funus deponunt, aliqui thurificant, aliqui aquam benedictam aspergunt, cæteri vero orationi insistunt. Item intra cancellaturam prædictam positus est acervus baculorum et lorarum, in quibus claudi et infirmi ad tumbam venerunt, et sanitate accepta, illas ibi reliquerunt. Sunt et illic in magno numero circuli ferrei et equorum ferramenta et compedes ferrei, quibus captivi vincti fuisse dicuntur. Item intra cancellaturam ac supra et extra eamdem circumquaque in magna copia imagines hominum de cera et ferro confectæ, quarum aliquæ in infulis et pontificalibus, aliquæ vero in armis, cæteræ in utriusque sexus hominum vestitu apparent. Adsunt etiam diversorum, puta capitum, oculorum, dentium, mandibularum, brachiorum, manuum, crurium, pedum et aliorum membrorum figuræ quasi innumerabiles, de cera, ferro et ligno confectæ, per Christi fideles, quibus Dominus per meritum B. Vitalis languentium membrorum sanitatem restituit, oblatæ et ibidem relictæ.

[96] [pictis tabulis,] Item supra tumbam in muro plagæ meridionalis est una tabula bipartita, lata et pretiosa opereque artificiali confecta; in cujus parte superiori pictum cernitur quomodo S. Rudbertus primus sanctæ ecclesiæ Salzeburgensis episcopus B. Vitalem sibi successorem elegit et constituit, et quomodo ecclesia Salzeburgensis coram clero et populo volente atque petente B. Vitali committitur. Inferius autem miracula B. Vitalis videntur depicta, inter quæ illa sunt præcipua: primo claudos et aridos reformat; secundo dæmoniacos et arrepticios liberat; tertio cæcis lumen et surdis auditum restituit; quarto naufragantem in mari salvat. Et pro qualibet vice imago B. Vitalis ad instar Sancti sub infula et diademate cernitur depicta. Simili modo eadem imago picta videtur in quadam antiquissima tabula, altari B. Andreæ, prædictæ tumbæ contiguo, apposita; ubi sub pedibus imaginis de antiqua littera scriptum est: Sanctus Vitalis. In vitro vero circa tumbam eamdem versus orientem imago B. Vitalis sub infula et diademate et cum lilio albo de corde ejus crescente picta videtur.

[97] [precationibus] Item extra cancellaturam tumbæ memoratæ est truncus magnus, in quo Christi fideles in venerationem ejusdem B. Vitalis pecunias offerre solent. Similiter extra tumbam prædictam sub vitro præmemorato dependet una tabula certam de B. Vitale orationem continens hujusmodi tenoris: “Lætare civitas Juvavensis, quæ tali patrono muniris corporaliter tuis retento laboribus. O felix viri sancti anima, plena deliciis per omnia, cujus in terris claritas floris refulget gloria. O corpus mirificum, cujus antiqua miracula Dei renovantur gratia. Auster Sancti Spiritus tuum perflat hortum, ut fluant aromata, quæ valentibus sufficiant et debiles reficiant. Vers. Justus germinabit sicut lilium: Et florebit in æternum ante Dominum. Collecta. Deus, qui Ecclesiam tuam B. Vitalis gloriosi Pontificis floridis lætificas miraculis: da, quæsumus, ejus suffragiis, ut per vitam placidam flori Christo Jesu immarcessibili perenniter valeamus inhærere. Qui tecum vivit” etc.

[98] [aliisque scripturis] Item in muro ecclesiæ juxta tumbam B. Vitalis versus meridiem est quædam tabula magna, quæ in modum valvarum aperitur et clauditur; in qua de S. Rudberto et exordio ecclesiæ Salzburgensis multa continentur: quibus subjunguntur illa triginta novem B. Vitalis miracula, in præsenti processu superius de verbo ad verbum inserta. Post vero miracula hujusmodi in eadem tabula orationes seu suffragia atque epitaphium de B. Vitale continentur in hunc modum: “Sancte Vitalis, confessor Dei electe, qui Spiritu Sancto plenus, vita temporali vitam et misericordiam æternam promeruisti, qui sanctitate et virtute castitatis Deo placuisti, qui doctrina et exemplo vitæ populo digne præfuisti: da nobis, quæsumus, ita sanctitatis tuæ merita venerari ut per gratiam S. Spiritus et tuis precibus ab ardentis libidinis æstu liberati, ad amorem continentiæ, obedientiæ aliarumque virtutum tuo exemplo possimus informari. Amen. Tu præsul insignis et dispensator prudens, qui doctrina et miraculis viam veritatis demonstrasti, et multos ab errore viæ suæ revocasti: fac nos peccatores mala nostra derelinquere, et viam mandatorum Dei læto corde currentes, divino timori et amori semper adhærere. Amen. Tu, o dilecte Dei, qui cæcos illuminasti, debiles et claudos curasti, dæmonibus imperasti, et alias virtutes præclaras perpetrasti: illumina, quæsumus, oculos cordis nostri, ne umquam per impotentiam, ignorantiam vel malitiam obdormiamus in morte: gressus nostros dirige in viam justitiæ, dæmonum allide consilia, et nos in omni bono ac sancta voluntate confirma.

[99] [miracula ejus attestantibus:] Sancte Vitalis, serve Dei bone et fidelis, auge nobis fidem, spem et charitatem cum perseverantia bonorum operum, et præsta nobis feliciter præsentium necessaria cum religionis augmento, beatoque fine fac nos transire de hoc sæculo ad cœlestem patriam, ubi videamus et glorificemus regnantem in sæcula sæculorum. Amen. Kyrie eleison. Christe eleison. Kyrie eleison. Vers. Amavit eum Dominus, et ornavit eum: Stola gloriæ induit eum. Vers. Domine exaudi orationem meam: Et clamor meus ad te veniat. Oratio. Omnipotens sempiterne Deus, qui in meritis S. Vitalis confessoris tui atque pontificis semper et ubique es mirabilis: quæsumus clementiam tuam, ut sicut ei eminentem gratiam contulisti, ita ad promerendam misericordiam tuam ejus nos tribuas præcibus adjuvari. Per Dominum nostrum Jesum Christum” etc.

Epitaphium Sancti Vitalis.

“Nunc non est talis qualis fuit ille Vitalis
In toto mundo, qui vixit corpore mundo.
Hic Pater insignis meritis fulget quoque signis.
Ægrotos sanat: virtus de marmore manat
Quo tegitur tumba: vir simplicitate columba,
Et serpens astu. Tibi consulo quod venias tu
Huc, si sanari cupis et membris solidari.
Surdus hic auditum recipit, mutus quoque ritum
Ut lingua fetur, cæcus petit ut sibi detur
Lumen: quod restat, præsul populo quoque præstat
Urbe salis clarus, Christo super omnia charus:
Quamvis translatus non sit Pater iste beatus.”

[100] [quibus accessit testium auditio] Consequenter vero magister Caspar procurator, nomine quo supra procuratorio, coram nobis delegatis et subdelegatis comparens proposuit quomodo ipse ad præinsertorum articulorum probationem legitimam, ultra prius producta, nonnullos testes idoneos producere intenderet. Qui quidem testes suere universim octoginta novem, quorum plerorumque jurejurando firmatas declarationes de miraculis sibi aliisque factis postmodum ex epitome a Pachlero confecta afferemus. Hisce autem processui insertis, ita clauditur commissariorum relatio: Notandum etiam quod nos Ulricus et Georgius episcopi delegati, Petrus et Georgius abbates ac Benedictus præpositus subdelegati, executores præscripti, omnes et singulos testes prænominatos, quos summarie brevitatis causa, ut præmittitur, examinavimus, de fama sanctitatis B. Vitalis ac sepultura ejusdem, de picturis, provolutionibus et orationibus, cereorum accensionibus, imaginum et figurarum oblationibus, venerationibus et adorationibus, prout superius in articulis deducitur, diligenter interrogaverimus. Super quibus testium præscriptorum quilibet singillatim dicit hæc omnia, prout in articulis continentur, esse vera; quodque per civitatem Salzeburgensem ac oppida Hellel, Hall et Lauffen ac totam patriam vicinam sit vulgare dictum, firma credulitas, communis reputatio et assertio, publicaque vox et fama, quod B. Vitalis sit Sanctus, qui priscis et modernis temporibus claruerit et quotidie clareat miraculis plurimis, et quod ad eumdem tamquam miraculorum effectorem Christi fidelium habitus sit et hodie habeatur recursus, venereturque ut Sanctus, et propterea canonizandus atque catalogo Sanctorum veniat adscribendus.

[101] [rite legitimeque peracta.] In quorum omnium et singulorum fidem et testimonium præmissorum, nos delegati et subdelegati præscripti, ad sæpe memorati magistri Caspar Westendorffer procuratoris instantiam atque petitionem, præsentes nostras litteras sive hoc præsens publicum instrumentum, hujusmodi nostrum processum in se continentes sive continens, exinde fieri, et per notarios publicos subscriptos, a nobis ad hoc receptos et deputatos, subscribi et publicari necnon claudi, ac sigillorum nostrorum jussimus et fecimus appensione communiri. Acta sunt hæc partim in curia præposituræ metropoliticæ, partim vero in monasterio S. Petri Salisburgæ, et partim in curia mei Georgii episcopi Seccoviensis in civitate Salzeburgensi situata: sub anno a Nativitate Domini MCCCCLXII, indictione decima, die vero Martis, sedecima mensis Martii et diebus sequentibus usque ad diem vicesimam tertiam ejusdem mensis inclusive, Pontificatus Sanctitatis vestræ anno quarto: præsentibus ibidem venerabilibus et circumspectis viris DD. Paulo Meck in decretis licentiato, canonico Ratisponensi, vicario in spiritualibus generali ecclesiæ et officiali curiæ Salzburgensis, Heinrico de Pegnitz decretorum licentiato, protonotario cancellariæ, Joanne Stubmer magistro curiæ jam dictæ, et Joanne Paumgartner in decretis baculario, rectore parochialis ecclesiæ ad S. Crucem prope Landstrost Salzburgensis et Aquilegiensis diœcesis, et aliis quampluribus fide dignis testibus, ad præmissa vocatis et specialiter requisitis. Ad extremum Ulricus Prossinger et Joannes Berner de Rosenhaym clerici, ille Salisburgensis, hic Frisingensis diœceseos, ambo publici auctoritate imperiali notarii, instrumentum totius processus, triginta tribus soliis pergameni manu Joannis Berner inscriptum, a se in publicam formam redactum riteque consignatum attestantur: quorum verba, quum formulis magis constent quam rebus, operæ pretium haud fuerit adducere.

§ V. De S. Vitalis cultu ecclesiastico, corporis detectione atque elevatione, imaginibus et reliquiis.

[Decretum canonizationis S. Vitalis] Inquisitione de sanctitate ac miraculis S. Vitalis legitime ad exitum deducta, statim Burchardus de Weispriach archiepiscopus Salisburgensis cogitare cœpit de authenticis rei actis Romam pro obtinenda canonizatione mittendis. Horum latorem causæque apud Summum Pontificem procuratorem ab archiepiscopo designatum fuisse Petrum Klueghamer abbatem S. Petri, eumdem qui processui instituendo subdelegatus vice episcopi Frisingensis interfuerat, refertur in Ms. R. a Martino Hättinger abbate [Noviss. Chron., p. 77.] ; sed utut verum id esse potuerit, nusquam tamen legitur illud iter fuisse reapse a Petro abbate institutum: quem id munus detrectasse facile crediderim, sive ob grave senium infirmitatesque quibus laborabat [Ibid., p. 396.] , sive etiam quod archipræsul non solum canonizationem S. Vitalis, sed translationem quoque ejusdem ad templum metropolitanum cum assensu Pie II saciendam animo destinasset; quæ res non poterat cœnobitis San-Petrensibus non minus grata accidere. Imo ne intra ipsam quidem S. Petri ecclesiam translatum umquam fuisse Vitalem canebat ipsius Epitaphium; etsi alias, ut notat Hansizius [P. 72.] , hæc olim solemnitas adhibebatur illis quorum cultus in populo gliscebat. Atque adeo traditio a majoribus accepta inibi vigebat, referente Amando Pachler [Disq. V. cap. III, p. 106.] , sæpius quidem antea fuisse tentatam translationem corporis S. Vitalis, numquam tamen potuisse deduci in effectum, eo quod quicumque id facere allaborassent, aut statim aut brevi fuissent ab exequendo proposito morte impediti.

[103] [a Pio II expeditur quidem,] Instrumentum igitur inquisitionis missu archiepiscopi Romam detulit magister Ernestus de Nataga; qui, ut narrat Pachlerus, cujus verbis utar [Ibid., cap. II. p. 104 et 105.] , Romæ ita omnia feliciter egit, ut, viso processu inquisitionis, Summus Pontifex consenserit in canonizationem et translationem S. Vitalis de loco ad locum. Interea cum bulla pontificia fuisset Romæ expedita, cum eadem Ernestus de Nataga reversus est Salisburgum. Attamen ob certas causas nullus consiliariorum Burchardo archiepiscopo consulere voluit ut in causa procederet: imo vero dehortabantur archiepiscopum ne amplius procederet in hoc negotio; quorum unus magister Stephanus Schröttl in faciem dixit archiepiscopo: “Reverendissime Pater, quid vultis facere? Nolite mittere manum in S. Vitalem: vere dico vobis, ipse se defendet, et de domo sua non se patietur transferri.” Quæ verba acriter permoverunt Burchardum ut a toto negotio desisteret. Paulo post, elapso vix medio anno, magister Ernestus de Nataga mortuus est. Ipse etiam Burchardus archiepiscopus paulo post Ernestum emoritur anno 1466 decima sexta Februarii; cum etiam ante biennium ipse Summus Pontifex anno 1464 mense Augusto e vivis excessisset. Atque ita totum hoc negotium et canonizationis et translationis fuit sopitum et intermissum, et “B. Vitalis in hodiernum diem cum suis Patribus (ait Ms. R.) dormit, et in ecclesia S. Petri novissimam expectat tubam.”

[104] [at non omnino executioni datur.] In hoc negotio nostri religiosi, quorum non pauci erant, videlicet viginti sex numero, uti lego in sæpe dicto Ms. R., partim gaudio, partim et magis dolore afficiebantur. Cougratulabantur quidem B. Vitali de tali honore et glorificatione; sed quod e monasterio nostro esset transferendus, inconsolabiliter lamentabantur, utpote quem unum e potentissimis patronis et tutelaribus venerabantur. Ex quo forsan factum ut S. Vitalis noluerit a suis transferri filiis, qui tenerrimo affectu ipsum prosequebantur. Itaque contigit ut duplici de causa gauderent nostri religiosi, et quod B. Vitalis dignus fuerit habitus a Sede apostolica qui canonizaretur, et quod, translatione impedita, adhuc imposterum frui beatissimi patroni præsentia potuerint. Porro cum bulla et signatura per Ernestum de Nataga fuisset allata Roma, sine alia licentia ulteriori Burchardus per suos capellanos fecit in altari S. Vitalis, quod S. Andreæ alias dicebatur, decantari solemnem Missam de S. Vitale Statuit ei Dominus; quamvis a consiliariis suis propterea reprehenderetur, quod nondum Roma licentia id faciendi fuisset obtenta: ita lego in Ms. R.

[105] [Benedictini Salisburgenses] Aliquanto post tempore, circa annum videlicet 1495, quo anno Ruperto Keutzel abbati mortuo successit abbas Virgilius Pichler, instabant monachi S. Petri Salisburgenses ut sibi a Romano Pontifice, qui tum erat Alexander VI, facultas fieret diem S. Vitalis festum agendi Officii Missæque de eo recitatione; et ad id operam suam promiserat P. Henricus Institor Ordinis Prædicatorum, hæreticæ pravitatis inquisitor, qui Salisburgensis ecclesiæ lectoris officium, testibus Quetif et Echard [Script. Ord. Præd., t. I, col. 896.] , annis obivit pluribus: quo dum fungeretur, vocatus est a magistro Ordinis F. Jacobo Turriano Venetias ad annum MCCCCXCV, qui publicas haberet de sacro cultu et adoratione Eucharistiæ concertationes occasione contentionis cujusdam illic ortæ, de qua hic dicendi non est locus. Extant de hoc cultus S. Vitalis negotio litteræ Institoris die XXI Martii 1496 Roma datæ ad abbatem Salisburgensem [Pachler, disq. VII, cap. I, p. 180 et 181.] : ex quibus conficitur licentiam publice colendi S. Vitalem Officio canonico eatenus nondum fuisse concessam. Quare, ut docet Annotatio a cœnobita San-Petrensi nescio quo ad Hansizium transmissa [Apud Hansizium, p. 1022 et 1023.] , licet Kalendarium Breviarii anno 1495 scriptum festo S. Vitalis apponat notam duplex majus, qua tunc temporis summæ insigniebantur festivitates, quarum ritus nunc duplex primæ vel secundæ classis audit, tamen in ipso Breviarii ejusdem corpore nulla prorsus Sancti hujus memoria ad diem XX Octobris extat. Iterum, addit cœnobita citatus, in Breviario sub Leonardo archiepiscopo (qui sedit ab anno 1495 ad 1519) typis impresso in Calendario posita sunt hæc formalia: Vitalis Confessoris; et rursus in ipso Breviario altum desuper silentium, ex ratione nimirum statim allegata.

[106] [a Leone X] Ita res stetit ad annum usque 1519, quando repetitis precibus Benedictinorum Salisburgensium, quibus tunc Simon Garchanez abbas præerat, concessit Leo Papa X, dato brevi apostolico die IV Novembris; in quo, post summariam allegationem eorum quæ in causa S. Vitalis antea acta fuerant, postque laudatas dictorum monachorum pias petitiones, hanc facit Pontifex concessionem [Apud Canisium, tom. cit., p. 383 et 384; Noviss. Chron., pag. 78 et 79.] : Nos igitur … hujusmodi supplicationibus inclinati, intellectaque relatione nobis per dilectos filios nostros Achillem S. Mariæ trans Tiberim et Dominicum S. Clementis titulorum S. R. E. presbyteros et cardinales super examinatione vitæ, miraculorum et operum ejusdem Vitalis olim per certos subdelegatos a dictis episcopis vigore litterarum Pii prædecessoris hujuscemodi facta, vobis et pro tempore existentibus dicti monasterii religiosis, quod pro vestra et populi spirituali consolatione et devotione in ecclesia dicti vestri monasterii Missas de uno Confessore et Pontifice ad honorem dicti Vitalis, quoties vos aut vestrum aliquem ad id devotio moverit, atque in die dictæ depositionis ad honorem ejus horas canonicas in ecclesia vestri monasterii similiter de uno Confessore et Pontifice, non tamen omissis horis per eumdem diem occurrentibus, cum orationibus, responsoriis et antiphonis ad id congruentibus decantare, donec dictus Vitalis per nos aut successores nostros Romanos Pontifices aliorum Sanctorum Catalogo adscriptus fuerit, libere et licite possitis et valeatis, auctoritate apostolica tenore præsentium ex nostra certa scientia perpetuo concedimus.

[107] [facultatem obtinent] Quod vero vel non provide satis vel ex abundanti erga cultum S. Vitalis studio monachi illi petiverant atque adeo obtinuerant ut horas de Sancto hoc publice decantare sibi liceret una cum Officio diei currentis, id inde a primo experimento nimis molestum esse ac vix fieri bene posse senserunt; præsertim quum illo tempore omnes Officii ecclesiastici horas de die et nocte cantu persolvere moris adhuc ibi esset. Quocirca supplici libello Romam misso efflagitarunt, quandoquidem die XX Octobris nullum festum occurreret ac proin de feria tunc recitari Officium secundum rubricas soleret, facultatem sibi fieri Officium hoc feriale recurrente eadem die XX Octobris deinceps omittendi, ita ut sola horarum solemnium de S. Vitali recitatione pensum illius diei ecclesiasticum persolvisse haberent satis. Facile id obtentum a Summo Pontifice, qui vivæ vocis oraculo votis monachorum annuit; uti Laurentius Puccius tituli SS. Quatuor Coronatorum presbyter cardinalis ac major pœnitentiarius ad eos rescripsit die V Martii 1521 [Noviss. Chron., p. 79 et 80.] .

[108] [recitandi Officium et Missam] Exinde, ut retulit Hansizio cœnobita jam memoratus [Apud Hansizium, p. 1023.] , semper occurrente festo S. Vitalis die XX Octobris quam devotissime a Sant-Petrensi conventu recitatæ sunt publice in choro horæ canonicæ de S. Vitale, et primis quidem temporibus modulatis vocibus, cantu tamen chorali, … horæ omnes etiam nocturnæ sunt persolutæ, cum collecta propria, quæ est: “Omnipotens sempiterne Deus, qui in meritis S. Vitalis” etc., eadem videlicet quam tabulæ magnæ prope tumulum Sancti inscriptam fuisse supra demonstratum est (num. 99). Hæc ipsa collecta Breviario monastico pro diœcesi Salisburgensi anno 1610 impressa fuit, ubi pro lectionibus 1 et 2 Noct. assignabatur Sermo S. Augustini: “In hac vita positi, fratres Christi, ita agite, ut cum hinc migraveritis” etc.; Evangelium “Sint lumbi” cum Homilia S. Leonis: “Pater familias est unusquisque.” Sic quidem Officium se habebat ante Breviarii monastici reformationem, litteris apostolicis Pauli V anno 1612 approbatam: ut proin mirandum non sit primo Nocturno lectiones non de Scriptura, sed de Sermone S. Augustini fuisse ibi assignatas; cujusmodi res in veteribus Breviariis sæpe obvia est. Hodierna vero ætate, pergit idem cœnobita, scribens anno 1729, festum S. Vitalis XX Octobris ceu duplex 2 classis celebratur: Lectiones 1 et 2 Noct. de communi Confess. Pontif. ex 1 loco; Evang. “Homo quidam”: quod puto esse Homo quidam peregre proficiscens, ut in multis Missalibus tam scriptis quam excusis legitur, dum hodie a Romano aliisque abest vox quidam; siquidem hoc potissimum Evangelium, non vero alterum illud Homo quidam nobilis abiit, competit Missæ Statuit, de qua statim. Circa Missam nempe apud suos dici solitam annotat idem: Missæ quas in honorem S. Vitalis ejusdem canonizationis processus anno 1462 solemniter institutus testatur maximo in numero oblatas fuisse, potius ordinariæ quam peculiares de ipso S. Vitale erant. Neque enim in ullo antiquiori Missali aliqua Missa specialis de S. Vitale legitur usque ad annum 1519, quo a Leone X Summo Pontifice monasterio nostro data est specialis licentia legendi de S. Vitale Missam publicam; quæ adhuc hodie in nostra congregatione dicitur Missa Statuit. Collecta: “Omnipotens sempiterne Deus, qui in meritis.” Secreta: “Deprecationem nostram, quæsumus, Domine, benignus exaudi; ac per hanc hostiam immaculatam, intercedente B. Vitale Confessore tuo atque Pontifice, inter innumera vitæ præsentis pericula peccatorum nostrorum nexibus liberemur. Per Dominum.” Postcommunio: “Deus qui Ecclesiam tuam”, etc. ut supra in processu canonizationis (num. 97). Olim etiam dicebatur Sequentia de S. Vitale.

[109] [in honorem S. Vitalis.] Hæc Sequentia sive Prosa, quæ S. Vitali cum SS. Ruperto, Virgilio et Amando communis erat, ita ut nomina tantum essent varianda, sic sonabat [Ibid., p. 1022.] : Gloriosa fulget dies: exultet Ecclesia. Angelis, hominibus pax et lætitia. Immortali emicat memoria Vitalis Pontifex, spes nostra, salus et gloria. Gaudet cœlum inclyta præsulis ex anima: terra meritis corpore triumphat felix Juvavia. Sanctitatis odor, fons vivus cœlestis gratiæ. Mox profluit ægris virtus, mœstis consolatio, lapsis venia. Sanctitatis, vitæ, doctrinæ, signorum trophæa, quibus claruit pastorali sede, canit Noricorum provincia. O Vitalis, præclara pietatis oliva. Hoc palmite plurimum afferenti fructum floruit apostolica latius vinea. O sacra, innocens, viva summi Patris hostia, quæ spiritus gladio immolata Deo meruit triumphalia Martyrum præmia. Ad Angelorum consortia vita profectus angelica, cum Sanctis pascitur intima lucis æternæ theorica. Inde nunc, Pater optime, nos respice: vasa gratiæ ex vasis nequitiæ transfer et emunda. Peccantes reconcilia, salvifica, vota suscipe et nostra patrocinia Deo fac jucunda: ut nos tuæ depositionis (vel festivitatis) munere de sinistris erepti gregibus, ad dexteram collocati transferamur ad pascua superna, ubi stola jucunditatis aurea infulatus, cum tuis paribus quam celebrem audis vocem: Euge intra in gaudia æterna. O Vitalis, Christi sacerdotum gloria.

[110] [Claret hic novis miraculis,] Interea dum hoc pacto splendidior evadebat S. Vitalis cultus, non cessabat ille plurima se invocantibus indies præstare beneficia; de quibus anno 1602 Joannes Stainhauser secretarius Salisburgensis in Vita S. Vitalis a se exarata in hunc modum loquitur [Cap. V, ut ex Ms. refert Noviss. Chron., p. 74] : Non tantum ante multos centenos annos effulsere miracula S. Vitalis; verum etiam eadem in hodiernum diem usque inclarescunt aperte: quamvis his ferreis temporibus nostris corda multorum fidelium ita sint frigida ut debitam devotionem et cultum non exhibeant; unde fit ut etiam voti compotes quandoque non fiant. Neque hisce temporibus ea diligentia adhibetur ut miracula manifestarentur et annotarentur; prout tamen nostri majores id diligenter observavere: quos non puduit se tanta in infirmitatibus suis beneficia curationum accepisse, sed publice suos morbos et sanationes profitebantur ultro. Quod si adhuc hodie fieret, tanta miraculorum B. Vitalis copia congregaretur ut facile codicem implerent. Ac postquam hæc a Stainhausero scripta fuere, alia continuo miracula miraculis accessisse, speciatim circa parturientes fœminas, testis est qui anno 1651 inter responsiones ad Bollandi nostri quæsita rescripsit monachus S. Petri Salisburgensis [Inter Mss. Biblioth. Burgund. Bruxell., n. 8915.] : Fiunt autem singulis annis ad intercessionem hujus S. Vitalis nonnulla miracula cum prægnantibus mulieribus, quæ a nobis petunt cingulum S. Vitalis, eoque in difficultate partus se cingunt, et illico sentiunt alleviationem felicemque habent partum: nos autem deinde exigimus schedam ab eis et attestationem accepti beneficii, et tales schedas non paucas habemus et asservamus. Testis item Amandus Pachler, qui in suis Disquisitionibus non antiqua solum miracula S. Vitalis, sed et multa ab anno 1462 ad annum 1663, quo opusculum suum edidit, patrata descripsit [Disquis. VI, cap. V et VI.] . Testis Mezgerus, cujus Historia Salisburgensis anno 1692 lucem vidit; qui fere quotidianum esse ait [Lib II. cap. IV, pag. 176] postulari ex sacristia S. Petri cingulum S. Vitalis, deferri ad partu laborantes, et cum gratiarum actione referri: quod, inquit, etsi non super inter prodigia referamus, inter beneficia tamen et gratias cœlestes B. Vitalis numerari decet. Testes denique ad annum 1772 Novissimi Chronici auctores, qui, recitatis Mezgeri verbis: Quod ille, inquiunt [P. 74.] , suo tempore scripsit veraciter, nos pariter eamdem beneficentiam S. Vitalis post octoginta et amplius annos confirmamus.

[111] [et sepulcro ejus additur ornatus.] Beneficum in se S. Vitalem anno 1601 expertus fuerat ipse quem supra laudavi Joannes Stainhauser, nempe intercessione illius a gravi morbo liberatus. Hinc in amorem Sancti sospitatoris vir pius singulariter exarsit. Neque solum librum de S. Vitale scripsit; verum etiam, teste Mezgero [Loc. cit.] , erexit propriis sumptibus altare antiquum S. Andreæ prope sepulchrum Divi; sedilibus novis capellam, uti tunc erat, exornavit: ita suo exemplo multorum pietati et quæ dein secuta beneficiis cœlestibus facem prætulit. Nescio an per eam occasionem, vel certe non multo inde tempore, contigerit illa immutatio faciei sepulcri S. Vitalis de qua supra loquentem Hansizium audivimus (num. 32). Nempe anno 1462, ut docet processus canonizationis (num. 94), super sarcophagum humo demersum extabat opus cœmentitium quadratum ex minutis lapidibus ad altitudinem dimidii cubiti a terra erectum, plana superficie, ferreis septum cratibus: similemque in modum illud Joannes Stainhauser anno 1602 describebat [Cfr. Mezger, Op. cit., lib. II, cap. III, p. 170; Noviss. Chron., p. 67.] . Credibile autem non est tam in Actis canonizationis quam a Stainhausero cætera ad formam monumenti pertinentia, siquidem jam tunc extitissent, fuisse omissa, ut auctores Novissimi Chronici contendunt. Itaque mutatio illa intra spatium quod ab anno 1602 ad annum usque 1627 effluxit, locum habuerit necesse est. Nempe submoto quadrato illo latericio, vel certe partibus ex eo ablatis, supra tumbam positus fuit ad altitudinem trium circiter pedum lapis marmoreus S. Vitalis effigiem incisam referens (de quo vide num. 32), isque innixus sex columellis pariter marmoreis, sub quibus vacuo relicto spatio homines devotionis causa poterant irrepere, et pavimentum sepulcri pie deosculari.

[112] [Anno 1627] Dehinc, ubi piis studiis Paridis de Lodron archiepiscopi atque Alberti Keislin abbatis die XXII Junii 1627 detectæ fuerunt partes corporis S. Ruperti, quas S. Virgilius olim, quando potiora ejusdem ossa in ædem cathedralem a se extructam transtulit, in monastica S. Petri ecclesia reliquerat [Mezgerus. Op. cit., lib. V, cap. XXV, p. 730 et 731; Hansizius. p. 770 et 771; Noviss. Chron., p. 545.] ; desiderium eumdem abbatem incessit investigandi quoque lipsana S. Vitalis, quæ primævo adhuc tumulo recondita nec a quoquam eousque visa fuisse sciebantur: quo opportune accedebat quod sub idem tempus novum altare veteri S. Andreæ substituendum parabatur; quod ut debitum situm teneret, sepulcrale saxum effigie S. Vitalis ornatum ad duos pedes retrorsum removeri oportuit. Haud difficile voti compos Keislinus est factus a Paride archipræsule, cui et ipsi eximia erat in S. Vitalis honorem cultumque propensio ac studium antiquitatum in lucem eruendarum. Deputatus igitur ab antistite fuit ad hanc rem commissarius idem qui nuper detectioni tumuli S. Ruperti eodem nomine interfuerat, Christophorus Schrefius: quo præsente, aliisque viris spectabilibus in testes adhibitis, quid circa tumulum ac reliquias S. Vitalis actum fuerit, sequens docet instrumentum a notario publico confectum [Mezgerus, lib, VI, p. 1068 et seqq; Hansizius, p. 774 et seqq.; Noviss. Chron., p. 68 et 69.] .

[113] [cum consensu archiepiscopi] In Nomine Christi. Amen. Universis et singulis hoc publicum instrumentum visuris, lecturis aut legi audituris notum sit et pateat evidenter: quod, cum anno a Nativitate Christi millesimo sexcentesimo vigesimo septimo, indictione decima, Pontificatus Sanctissimi in Christo Patris ac Domini D. Urbani divina providentia Papæ VIII anno quarto, die nono mensis Julii, admodum Reverendus Dominus Albertus abbas ad S. Petrum Salisburgi versus plagam templi sui australem Deo vero in memoriam S. Andreæ apostoli renovatam aram statuere decrevisset, inopina loci angustia, ut judicarunt opifices, impeditus fuerit; eo quod in angulo ad cornu Epistolæ lapis monumenti obstiterit e rubro marmore, sex columnis æque marmoreis et per intervalla dissitis innixus, quarto latere parietem attingens, novem pedes longus, quinque latus, profunditate pedis unius, cui opere anaglyphico insculpta videtur imago S. Vitalis, temporum tenus irradiata, cujusque margini secundum latus quod populum respicit, hæc incisa legitur epigraphe: “Præsul Vitalis cubat hic, ægrisque medetur. Ao 646. XIII Kalend. Novembr.” Ut igitur altare decentius constitui posset, retro ad duos fere pedes amotum est marmor, et hoc ne circa servitium altaris noviter erecti impedirentur ministri. Post hæc apud animum suum reputans R. D. Albertus abbas quantum devotioni plebis accresceret, si B. Vitalis reliquiæ piorum venerationi exponerentur, supplicandum censuit Illustrissimo Principi ut monumentum bona ipsius venia resignaretur, et ossa sacra, si quæ superessent, susciperentur. Impetrato a proclivi Principe consensu, et adhibito admodum Reverendo, nobili et clarissimo viro D. Christophoro Schrefio Illustrissimi Principis consiliario et commissario ad id deputato, lapidem illum marmoreum gravissimum artifices et murarii labore magno revolverunt, una cum sex columnis quibus sustentabatur. Amoliti sunt etiam pavimenti lapidem qui prætactas sex columnas fulciebat.

[114] [corpus Sancti detegitur] Deinde cum omnia impedimenta de medio sublata essent, sudari cœptum est in legenda scriptura antiquissima: notarunt enim artifices litterarum aliquid e cœmentitio sepulcri plano emicare, ut sane erant gypsei characteres per lateritiam incrustationem depicti. Ad hanc famam accurrere prudentes doctique viri complures, multumque operæ in eruendo sensu scripturæ posuere, oleo pavimentum leniter macerantes; quoad hæc inscriptio luculenter exsculpta fuit: Scs. Vitalis episcopus et alii tres. Fodere dehinc pergentibus duo saxa, sed rudia et impolita occurrebant: submotis illis, optatæ reliquiæ sese ostenderunt, corpus quidem unum (haud dubie S. Vitalis) honestiore et separato loco versus altare duobus lapidibus a cæteris corporibus divisum; trium vero anonymorum corpora simul ac velut ad pedes S. Vitalis decumbebant. Ea cum reliquiis S. Vitalis in aram D. Andreæ sublevata sunt, rursumque puræ sindoni involuta: ipsas sindones ego doctor notarius meo sigillo obsignavi. Corpora demum præfata priori sepulchro, distincte tamen, ut ante jacuerunt, remandata fuerunt. Interea dum hoc inæstimabili thesauro publice gauderetur, dubitare subiit num prædicta corpora secundum omnes partes constarent. Proinde ex Illustrissimi et Reverendissimi Principis Salisburgensis mandato admodum Reverendus D. Albertus abbas et D. Commissarius supra allegatus nobilem et clarissimum virum D. Antonium a Colle medicum aulicum ad VIII Idus Augusti anni ejusdem advocarunt, ut singula ossa partesque suis locis componeret, serioque num quid requisitorum ossium desideraretur, ediceret: id quod etiam fideliter præstitit, attestans de corpore quidem S. Vitalis, præter radios brachiorum, partem maxillæ inferioris mediam, os jugale, aurium, temporum et capitis interiora, dextræ spatulæ particulam et ambas claviculas, nil deesse; nec etiam dubitandum quin omnes prædictæ partes et membra totius corporis simul fuerint recondita, nec umquam imminuta; nunc vero per diuturnitatem temporis attrita esse quæ ad supplementum desiderantur: ut e pluribus fragmentis constitit, judicio medici ad æquandos defectus sufficientibus. Ad hæc ab eodem medico tria reliqua corpora, quæ ut et reliquiæ S. Vitalis, donec solennius exaltentur, in sarcophagum stanneum ex ordine ut prius jacuerant, reposita et mei doctoris notarii sigillo aliquot locis denuo obsignata fuere.

[115] [et recognoscitur.] Super his omnibus antedictus Dominus commissarius a me doctore notario publicum fieri instrumentum petiit: cui æquissimæ petitioni cum e commisso mihi officio libens annuerim, præsens hoc publicum instrumentum super susceptione, exaltatione et recognitione præinserta merito confeci et expedivi. Acta sunt hæc in sæpe dicto monasterio ad S. Petrum Salisburgi, anno, indictione, mense, die, pontificatu et tempore quibus supra: præsentibus ibidem multum Reverendis et nobilibus, doctissimis viris D. Jacobo Kneissl SS. Theologiæ licentiato capellano Salisburg., D. Augustino Fabro parocho in Kestendorff, et D. M. Melchiore Scheid capellano civico, testibus fide dignis et ad præmissa singulariter accersitis et vocatis. Et quia ego Georgius Reitter J. U. D. causarum forensium Salisburgi advocatus necnon utraque authoritate notarius publicus præinsertæ sepulchri resignationi, S. Reliquiarum susceptioni, exaltationi ac recognitioni omnibusque aliis et singulis, dum sic ut præmittitur fierent, una cum prætactis Dominis testibus semper interfui; depictam figuram ad vivum quasi ab ipsa incrustatione lateritia ipsemet adumbravi; situm locumque sepulchri accurate deprehendi, ac demum sacras Reliquias in stanneum sarcophagum ex ordine repositas proprio sigillo aliquoties obsignavi: ideo præsens hoc publicum instrumentum, manu quidem alterius fideliter ingrossatum, exinde confeci, publicavi et manu hac mea propria subscripsi; necnon etiam solito notariatus mei signo et sigillo communivi in fidem et testimonium præmissorum, specialiter vocatus, rogatus et requisitus, tempore et loco supra notatis. Georgius Reitter J. U. D. notarius publicus. Ecgraphen delineatæ a Reittero inscriptionis videre est apud Hansizium [Pag. 74.] , alteramque magis (ni fallor) ad exemplar exactam in Disquisitionibus Pachleri [Pag. 110.] .

[116] [Dehinc cultus ejus ad totam archidiœcesim extenditur,] Neque hic constitit Alberti abbatis erga S. Vitalem pietas; sed is brevi post permovit Paridem archipræsulem ut cultum publicum ejusdem Sancti, qui eatenus intra solum S. Petri cœnobium obtinuerat, extendi curaret ad totam diœcesim; id quod anno 1628 concessum fuit sequenti decreto S. R. C. [Apud Hansizium, p. 770; in Noviss. Chron., p. 80.] : Archiepiscopus Salisburgensis supplicavit privilegium concessum monachis Benedictinis S. Petri Salisburgensis diœcesis recitandi Officium et Missas celebrandi in honorem B. Vitalis quondam archiepiscopi (imo episcopi) Salisburgensis et abbatis prædicti monasterii, extendi ad omnes sacerdotes suæ diœcesis; et Sacra Congregatio censuit concedendum, si Sanctissimo placuerit: die 12 Junii 1628. Et Sanctissimus annuit. Joannes Baptista Cardinalis episcopus Portuensis. Exinde S. Vitalis colitur ab universo clero diœceseos Salisburgensis Officio de communi Confessoris Pontificis sine lectionibus propriis; idemque cultus deinde etiam obtinuit in episcopatibus suffraganeis ab Eberhardo II archiepiscopo sæculo XIII fundatis, scilicet Seccoviensi, Lavantino ac Chiemensi, qui postremus, mutato regimine territorii, hoc sæculo extinctus fuit.

[117] [honoresque majores a Salisburgensibus] Jam dicto anno 1628 die XXIV Septembris solemnissima pompa, quam ex Dukero descripsere Mezgerus [Lib. V, cap. XXVI, p. 733 et seqq.] et Hansizius [P. 772 et seqq] , nec a me hic describi attinet, ad ædem cathedralem novo opere a fundamentis erectam ac postridie sacro ritu a Paride Lodronio archiepiscopo dedicandam delatæ fuere SS. Ruperti ac Virgilii reliquiæ. In hac celebritate suus S. Vitali locus non defuit. Nam inter quinque arcus triumphales quos magnifice appararant princeps archiepiscopus, capitulum metropolitanum, cœnobium S. Petri, juventus academica et civicus magistratus, quatuor omnino erant quæ S. Vitalis referebant effigiem. In arcu aulico, cujus ima pars tribus portis aperiebatur, mediam simulacra SS. Ruperti et Virgilii occupabant, superius eminebant gradatim septem columnæ, quarum altissimæ S. Vitalis insistebat, a dextra lævaque habens SS. Amandum, Augustinum, Thiemonem, Martinum, Wolfgangum et Eberhardum. Inter decoramenta portæ triumphalis a monachis erectæ conspiciebantur SS. Ruperti et Vitalis imagines virentibus coronatæ frondibus. Collegium universitatis suo item arcui inseruerat S. Vitalem lilio ex corde prorumpente conspicuum, adscripto lemmate Planta; sicut et S. Virgilio adscriptum erat Serva, S. Eberhardo Fove, S. Thiemoni Rege. Denique in arcu magistratus S. Vitalis pariter liliato corde resplendebat, ita cives alloquens: Non unus flos e meo crevit pectore: quotquot pii cives estis, mei flores estis. Præterea laudatus Paris archiepiscopus suam erga S. Vitalem pietatem significavit, quando inter opera quibus urbem Salisburgensem et castra communivit, sub Sancti hujus nomine tutelaque constituit portam civitatis juxta Juvavum seu Salzam fluvium, unde alio quoque nomine porta aquaria (vulgo Wasserthor) audit, turre propugnaculoque instructam; ubi et statua S. Vitalis marmorea intra ædiculam sive loculamentum posita fuit [Hansizius, p. 1061; Geogr. Lexik. von Baiern, t. III, voce Salzburg, col. 162.] . Idem præsul, quando germano fratri Christophoro de Lodron nata erat proles mascula, nummos mille imperiales (thaleros vulgo vocant) ad Sancti tumulum aræ adornandæ obtulit [Pachler, Disquis. IV, cap. II, p. 81; Mezgerus, lib. V, cap. XXV, p. 732 et 733.] .

[118] [ei tribuuntur.] Ab eo etiam tempore, ut scriptores Novissimi Chronici testantur [Pag. 80.] , festus S. Vitalis dies in San-Petrensi abbatia splendidius agi quotannis cœpit, ipso abbate sacris Officiis præsidente (id quod potioribus solemnitatibus peculiare est) et concionatore aliquo panegyricam de Sancto orationem pronuntiante; præter quæ anno 1727 pomeridianæ per integrum octiduum Litaniæ fuere introductæ. Accessere, ut Bollando anno 1651 a monacho San-Petrensi scriptum fuit, indulgentiæ plenariæ anno 1647 ab Innocentio X ad septennium concessæ omnibus confessis et sacra communione refectis qui ecclesiam S. Petri die festo S. Vitalis a primis Vesperis inchoando devote visitarent ibique ad solitas Romani Pontificis intentiones pias ad Deum preces effunderent. Altare autem cui collocando jam anno 1627 locus parabatur, quodque a Wolfgango Flekhamer positum fuisse Mezgerus ait [Lib. VI, p. 1114.] , anno 1642, eodem scriptore teste, Joannes Christophorus de Liechtenstein episcopus Chiemensis in honorem S. Vitalis consecravit; indeque nomen ab hoc Sancto ei indi cœptum est, ut fit a Pachlero [Loc. cit.] , Mezgero [Loc. cit.] et Hansizio [P. 1065.] : quamquam eum quem antea gerebat S. Andreæ titulum anno 1762 nondum desiisse ostendent instrumenta mox adducenda. Atque ad eum quidem annum usque monumentum sepulcrale S. Vitalis tale permansit quale id antea descriptum vidimus; nisi quod post detectionem reliquiarum anno 1627 factam intra spatium aliquanto angustius, ne novo altari impedimento esset, contractum fuit: nimirum lapis Sancti effigiem insculptam ferens, dum antea horizonti plane parallelus jacuerat, tunc eo fuit positus situ ut posteriori sui parte versus murum templi esset elevatior, anteriori vero versus populum declivis. Ardebat jugiter juxta sepulcrum lampas, quæ aliquo tempore intermissa, restituta fuit anno 1662: visebatur ibidem vetus tabula bipartita, imagines votivæ et omnis generis anathemata; cujusmodi plurima recensita supra habemus in Actis canonizationis.

[119] [Anno demum 1762] Quod unum fere supererat ad complendum apud Salisburgenses cultum S. Vitalis, ut scilicet sacra illius ossa, quæ infra pavimentum tam diu quieverant, supra terram aliquando exaltarentur, id demum effectum fuit anno 1762 exeunte, ut oculati testes Novissimi Chronici auctores referunt [P. 69 et seqq.] . Dum ergo, inquiunt, post tot annos antiqua ecclesia nostra renovatione in- et externa erat indiga, atque eapropter aliam faciem regularem magis induit, hujus monasterii abbas Beda (cognomine Seeauer) supplicem libellum obtulit Celsissimo principi et archiepiscopo Sigismundo ex comitibus de Schrattenbach, ut non tantum liceret in præsentia Reverendissimi commissarii et notarii publici, remoto grandi marmoreo lapide, reliquias S. Vitalis elevare et ad tempus transferre, verum etiam in eodem loco pro majori decore in perpetuam memoriam sepulchri tot beneficiis clari novum ex marmore altare extruere: ita ut sub marmorea eaque ornatiori tumba sarcophagus ille stanneus continens ossa S. Vitalis et aliorum trium recondi, et simul in hoc novo altari ubi est sepulchrum S. Vitalis, sacrificia Missæ cebrari valeant. Annuit humillimis precibus clementissime Celsissimus Ordinarius; atque pro prima elevatione et respective translatione designata fuit ejusdem anni dies tertia Novembris: pro secunda autem translatione, usquedum gravis ille lapis remotus et nova tumba altaris marmorea præparata fuit, dies Decembris decima tertia. Quæ autem in hac bina elevatione et respective translatione acta fuerunt, docebunt duo instrumenta fide notarii publici erecta.

[120] [corpus ejus e terra levatum] Horum instrumentorum prius ita se habet: In nomine Christi. Amen. Universis et singulis præsens hoc publicum instrumentum visuris, lecturis aut legi audituris notum sit et pateat evidenter: quod anno a Nativitate Christi millesimo septingentesimo sexagesimo secundo, indictione Romana X, Pontificatus Sanctissimi in Christo Patris ac Domini nostri Clementis divina providentia Papæ XIII anno V, regnante vero Serenissimo Principe Francisco I Romanorum Imperatore semper augusto, regiminis ejus anno XVIII, die tertia mensis Novembris, ad preces Celsissimo ac Reverendissimo Archiepiscopo et S. R. I. Principi Salisburgensi etc. a Reverendissimo et Amplissimo Domino Beda abbate ad S. Petrum oblatas, Reverendissimus, illustris ac clarissimus D. Josephus Christophorus Mayr J. U. D., alte fatæ Celsitudinis suæ Reverendissimæ consiliarius intimus, director consistorialis ac collegii B. V. Mariæ ad Nives canonicus qua clementissime deputatus commissarius, in abbatia monasterii a Reverendissimo Domino abbate ac toto venerabili capitulo in floccis congregato exceptus ac per sacristiam usque ad sepulchrum S. Vitalis in ecclesia ejusdem monasterii situm deductus fuerit: ubi ab hora circiter media secunda pomeridiana usque ad mediam tertiam, ruptis ex utraque parte muri parietibus, tumba stannea sex pedes longa, duos lata ac unum et dimidium profunda, ante centum triginta quinque annos ibidem reposita, apparuit; quæ uno adhuc antiquo sigillo munita, ac a Reverendissimo Domino commissario recognita, per me notarium novis sigillis obsignata, et a sex Patribus ejusdem conventus, incensatis prius in pontificalibus a supradicto Domino abbate sacris reliquiis, in aram Divi Andreæ interim translata, ac novo muro ex parte anteriore altaris, inspiciente conferta utriusque sexus et omnis status hominum turba, obducta fuit. Acta sunt hæc in sæpe nominato monasterio et ecclesia ad S. Petrum Salisburgi, anno, indictione, mense, die, pontificatu, regimine et tempore quibus supra: præsentibus ibidem admodum Reverendis Dominis Benedicto Schmuzer et Antonio Schipfl metropolitici chori vicariis, testibus fide dignis et ad præmissa singulariter vocatis et rogatis. Et ego Franciscus Leopoldus Stegmayr SS. Theologiæ doctor, collegii B. V. Mariæ ad Nives canonicus, consiliarius et secretarius consistorialis ac notarius publicus in archivio Romanæ curiæ immatriculatus, quia omnibus et singulis, dum sic ut præmittitur fierent, una cum præfatis Dominis testibus interfui, ideo publicum instrumentum desuper confeci, manu propria subscripsi, ac solitum notariatus signetum una cum sigillo apposui in fidem præmissorum, specialiter vocatus et requisitus. Franciscus Leopoldus Stegmayr notarius, qui supra.

[121] [marmoreæ tumbæ novi allaris] Alterius instrumenti verba, omissis iis quæ ex superiori satis colligi possunt, sunt sequentia: In Christi nomine. Amen. Universis … notum sit … quod… die decima tertia Decembris… D. Josephus Christophorus Mayr … qua clementissime deputatus commissarius, in abbatia monasterii ad S. Petrum a Reverendissimo et Amplissimo Domino Beda abbate ac a toto venerabili capitulo in floccis congregato circa horam secundam pomeridianam humanissime exceptus, ac per sacristiam usque ad altare S. Andreæ, sub quo in tumba stannea ad tempus reconditæ erant reliquiæ S. Vitalis, deductus fuerit: ubi, muro qui hactenus tumbam cum reliquiis custodiebat, destructo, prædicta tumba, comparente in pontificalibus Reverendissimo Domino abbate cum solitis ministris, a sex Reverendis Patribus stola indutis ex suo loco ad pedem altaris in medio constituta, recognitis prius sigillis, remoto operculo aperta; ac in eadem, coram inspiciente Reverendissimo Domino commissario, me notario et testibus, S. Vitalis honestiore ac separato loco a cæteris divisæ, trium vero anonymorum simul et velut ad pedes S. Vitalis inventæ, sacræ reliquiæ omnium oculis in innumerabili hominum concursu expositæ; tumba autem posthac a me notario novis sigillis de novo obsignata, ac sub intonata antiphona “Sacerdos et Pontifex” etc. et a musicis figuraliter intonato hymno “Iste Confessor Domini” etc., per sex sacerdotes ejusdem conventus elevata et cum debita reverentia ad tumbam marmoream cum sacris reliquiis rursus incensatis reposita; ac lapis sepulchralis seu mensa altaris, per quam ipsa tumba in qua sunt reliquiæ, custoditur, superimpositus; tandem pro Reverendissimo Domino commissario in medio ante summum altare præparato condecenti strato cum scabello et cussino, per Reverendissimum Dominum abbatem hymnus Ambrosianus “Te Deum laudamus” etc. intonatus ac per musicos solenniter decantatus, et sic huic solennitati finis impositus fuit. Acta sunt hæc etc. ut in altero instrumento.

[122] [sub nomine ejus erecti includitur.] Paulo post, subdunt modo dicti historiographi, dum hæc stannea tumba, continens ossa S. Vitalis et aliorum trium, marmoreæ tumbæ fuit inclusa, integrum altare novum in honorem S. Vitalis ad conservandam perpetuam sepulchri memoriam ex novo marmore surrexit; in quo S. Vitalis statua in justa figura collocata videtur, superius autem picta imago referens tres viros beatos, quicumque demum illi fuerint, cum inscriptione: Sanctus Vitalis episcopus, et alii tres; inferius autem hæc verba leguntur: Sepulchrum Sancti Vitalis episcopi Salisburgensis. Ut autem memoria sepulchri eo firmius in mentibus fidelium permaneat, in medio tumbæ marmoreæ locus apertus remansit deauratis cratibus obductus, per quem omni tempore aspectus patet ad ipsum sarcophagum stanneum, cui imago S. Vitalis in tumulo quiescentis est affixa, et in quo sarcophago ossa S. Vitalis et aliorum trium, ut sæpe diximus, continentur. Grandis autem ille lapis ex rubro marmore retro fuit positus, ut et hujus memoria non penitus aboleatur. Nimirum retro altare, non intra ipsam S. Petri ecclesiam, sed in capella S. Catharinæ, quam meridionali ecclesiæ lateri contiguam esse supra diximus (num. 67), lapis ille superiori sui parte infixus est parieti, inferiori parte declivis, ita ut conspectui populi pateat illa epigraphe imo margini incisa: Præsul Vitalis cubat hic ægrisque medetur etc. [Pillwein, Legendem Heiliger Gottes, p. 243; Geograph. Lexik. von Baiern, t. III, voce Salzburg, col. 194 et 195.] . Præsenti autem tempore, ut R. P. Michael Filz prior Michaeliburanus Ord. S. Benedicti nuper ad nos rescripsit, adhuc perstat sepulcrum S. Vitalis eodem loco visendum eademque conditione ac anno 1762.

[123] [Variæ effigies S. Vitalis tam pictæ] Superest ut ex libello Amandi Pachler aliqua addamus circa imagines S. Vitalis ejusque (ut quidam volunt) sacras vestes ac reliquias. Undecim enumerat Pachlerus imagines [Disq. IV, cap. III, p. 82 et seqq.] , quarum quatuor in processu canonizationis memorantur. Prima est quæ ordinationem Sancti et aliquot ejus miracula repræsentat (vide supra, num. 96); de qua ait laudatus scriptor: Circa hanc imaginem notes velim quod in superiori parte tabulæ duo videantur episcopi tenentes ecclesiam in manibus coram altari et in ecclesia, assistentibus duobus in pluvialibus, et præsentibus pluribus monachis nostri Ordinis in habitu monachali, a longe stante quadam principe persona in nigro habitu et oblongo talari et pallio, assistentibus eidem aulicis et pluribus sæcularibus personis: quibus proinde intelligitur a S. Ruperto traditam fuisse S. Vitali ecclesiam in præsentia cleri et populi, et teste Ms. G fol. 75, § 14, ille princeps videtur repræsentare Theodebertum ducem Bavariæ cum suis aulicis; quod est credibile, quia S. Rupertus sub Theodeberto fuit mortuus, et successit B. Vitalis. Secunda est imago funeris S. Vitalis (num. 95), quæ, ut ait Pachlerus, an fuerit picta in aliqua tabula mobili, an in ipso muri fundo cæmentitio, ignoratur; et probabilius est fuisse ipsi muro pictorium opus illitum, atque adeo, mutato sepulcro et renovato muro, picturam fuisse elisam et dealbatam: nullibi enim hodie vel vestigia apparent hujus picturæ. Tertia est imago altari S. Andreæ olim appensa (num. 96); neque hujus imaginis vel altaris S. Andreæ quidquam amplius extat vestigii, erecto anno 1627 novo altari S. Andreæ, et S. Vitalis nomine intitulato. Quarta illa est quæ cernebatur in vitro circa tumbam (num. cit.); scribitque de ea Pachlerus: De hac vitrea imagine ait Joannes Stainhauser cap. II Vitæ ejus, fol. 9 et 10, eam fenestram seu vitream imaginem a Martino abbate sublatam esse et honorifice asservatam, ne periret, quum propter antiquitatem vix posset amplius consistere. Verum, etsi diligentissime in toto nostro monasterio eamdem quæsierimus, invenire tamen eamdem amplius non potuimus. Quintam vocat idem auctor illam quæ in antiquo templo S. Petri, antequam fuit renovatum, circa altare majus conspiciebatur cum imaginibus S. Ruperti et quinque aliorum, prout jam supra (num. 82) indicavimus.

[124] [quam sculptæ,] Tum pergit: VI. Imago, quamvis parva et exigua, vetusta tamen, affixa est tabulæ cuidam ligneæ cum lilio et pedo pastorali, in qua Ode inscripta est in honorem S. Vitalis composita per Joannem Panetianum [Cfr. Disq. VII, cap. IV, p. 203 et seqq.] … Tabula adest adhuc, et vix legibili charactere scripta, olimque ad tumbam S. Vitalis videtur fuisse suspensa. VII. Adest etiam recentior S. Vitalis imago pectoralis argentea deaurata in sacristia cum lilio argenteo circa pectus. VIII. Adest picta imago ante cubiculum domini abbatis inter alios abbates, quæ tamen non videtur esse admodum antiqua, referens S. Vitalem in pontificali habitu cum corde liliato, cum hac subscriptione: “S. Vitalis abbas S. Petri et in episcopatu Divi Ruperti successor, sanctitate et miraculis clarus, e vivis excessit anno DCXLVI.” Nona imago est ipse lapis sepulcri, qui resert figuram S. Vitalis in habitu pontificali circa tempora irradiati, apposito ad pectus lilio. Denique hodie in ecclesia nostra effigies S. Vitalis ex ligno affabre sculpta tam in summo altari ex cornu Epistolæ quam in ipso altari S. Vitalis cernitur; in quo altari B. Vitali in nubibus sedenti offeruntur omnis generis miseri, ægroti, aridi, claudi, etc.: adsunt etiam plurimæ imagines votivæ circa tumbam et altare ipsius appensæ, quæ a fidelibus S. Vitali oblatæ fuere, quæque prostant oculis omnium, in quibus fere omnibus S. Vitalis depingitur cum lilio aut corde liliato. Hactenus ille. Nunc etiam in novo altari marmoreo anno 1762 erecto statuam Sancti extare, paulo ante dictum fuit (num. 122); et pridem memoravimus marmoream statuam a Paride de Lodron archiepiscopo Salisburgensi apud portam civitatis aquariam seu S. Vitalis erectam (num. 117).

[125] [vestes sacræ,] De vestibus, quarum originem aliqui a SS. Ruperto atque Vitale repetierunt, sequentia Pachlerus scribit [Disq. IV, cap. IV, p. 86 et seqq.] : Sunt in sacristia nostra in primis duo antiqua pluvialia seu casulæ antiquo modo factæ, instar campanæ undique clausæ, circa collum solummodo apertæ, ut caput solum eminere possit: una hujuscemodi casula est nigri coloris, et admodum lacera ac debilis; altera est viridi coloris, et ex materia constante et forti, quam hodie nemo mercatorum vocare aut nominare potest. Nigræ casulæ secundum fimbrias litteræ phrygiato opere insertæ leguntur:

“Hanc vestem claram Petri patravit ad aram
Hainrich peccator, ejus sit ut auxiliator.”

Adsunt et tres antiquissimæ insulæ, antiqua forma humiles, ex materia bombycina interdistincta filis aureis, atque ornamentis argenteis utcumque ornatæ, quarum uni parvulæ litteræ aureis filis intextæ legi vix possunt, hæc tamen carmina adhuc legibilia apparent:

“ Prævia stella maris, lapsis via jure vocaris,
Da cordi lumen verum cognoscere Numen,
Infer et ardorem superum qui nutrit amorem.
Ave, tuum nomen mihi da solamen et omen.
A me, Virgo pia, triplices expelle, Maria,
Hostes, atque veni, me sacro flamine leni.
Divinas laudes superans super æthera plaudes.”

Adest insuper pedum pastorale, dependente vexillo, antiquissimo opere gypseo simili, baculo ligneo superinducto: adest et minor baculus cum manubrio eburneo; item et argenteus calix cum patena antiquissimæ formæ; insuper et cingulum coreaceum, argenteis laminis et fibulis ornatum, reticulato opere involutum, ne frangatur.

[126] [quas quidam ab eo repetunt,] Hæc, inquam, monimenta nostra ætate singulis annis in festo obitus S. Vitalis XX Octobris ad altare ejus publice visenda exponuntur et suspenduntur, tamquam sanctæ antiquitatis devotissima monimenta: unde factum est ut hæc omnia existimentur hodie a S. Vitale relicta, tamquam reliquiæ ipsius. Verum reperio in Ms. R, fol. 497, sub Petro abbate hæc quidem omnia, excepto solo cingulo, circa annum 1462 fuisse conservata in sacristia nostra, non tamen omnia tum temporis fuisse habita pro reliquiis S. Vitalis… Eamdem descriptionem sacrarum rerum sub Petro abbate et Fr. Stephano vicecustode factam anno 1462 reperi in scheda separata, … ubi eadem verba D. Abbatis Petri de his sanctis vestibus habentur, et nulla fit mentio cinguli S. Vitalis; quod forte est indicium hoc cingulum olim non fuisse asservatum in sacristia, sed forte in archivio monasterii. Quod enim tempore D. Petri abbatis illud cingulum jam in magno honore fuerit habitum, clare patet ex duabus litteris ad abbatem Petrum datis a sereniss. ducissa Bavariæ Anna ducis Alberti Pii uxore, quæ anno 1448 partui proxima per litteras a D. Petro abbate petiit hoc cingulum, et remisit; rursus petiit sequenti anno partui vicina. Utrasque litteras in originali habemus. Et eas integras germanico, quo exaratæ erant, idiomate describit Pachlerus; nos vero, quum nihil notatu dignum contineant, eas prætermittimus. Ex his, prosequitur ille, litteris colligitur cingulum hoc in summo honore jam eo tempore fuisse habitum, atque parturientibus sæpe sæpius fuisse adhibitum; quod et in hodiernum diem multæ partui vicinæ mulieres petunt, devote se eodem circumcingunt, ac plerumque feliciter enituntur, uti plurima testimonia afferemus infra… Insuper illud advertendum, cingulum istud ea ætate non fuisse habitum pro cingulo S. Vitalis, sed S. Ruperti, ut aperte loquuntur istæ litteræ (ubi dicitur S. Rueprechts Gürtl); quamvis hoc tempore communiter vocetur cingulum S. Vitalis. Verum potuit esse utriusque : nam relictum utique a S. Ruperto S. Vitalis quoque in summo honore habuit, ac posteris reliquit.

[127] [et ossium ejus particulæ] Porro de cimeliis jam enumeratis ita die XXVII Junii 1852 e Burano suo ad S. Michaelem cœnobio ad nos rescripsit R. P. Michael Filz: Adhuc supersunt in gazophylacio monasterii S. Petri duo pluvialia antiqua seu casulæ et mitræ cum baculis pastoralibus, calice argenteo et cingulo coriaceo. An autem S. Ruperto aut S. Vitali adscribantur, jam veteres in dubio hæsitarunt. Mihi nec una nec altera opinio placet. Pluviale ab Henrico I abbate (qui monasterio ab anno 1147 ad 1167, dein episcopatui Gurcensi ad annum usque 1174 præfuit) in memoriam sui relictum esse, satis indicant versus secundum fimbrias opere phrygiato inserti… Eidem Henrico una quoque mitra adscribenda videtur ob versus ejusdem metri. Lipsana talia usque ad ætatem S. Ruperti aut S. Vitalis referre non audeo, ob nimiam sane vetustatem, quæ nobis tam sero venientibus nihil nisi ossa reliquit. De ossibus vero ipsis S. Vitalis hæc a Pachlero annotantur [Loc. cit., p. 90 et 91.] : Reperio in Ms. T. antiquo codice antiquissimas consecrationes altarium et capellarum ac ecclesiarum nostrarum , in quibus tamen usque ad annum 1629 nullibi reperi reliquias de S. Vitale fuisse altari alicui inclusas; quum tamen de cæteris Patronis nostris, ut SS. Martino, Ruperto, Amando, Virgilio, Chunialdo, Gislario, Chrysantho, Daria, Hermete, etc. quorum reliquias conservat Salisburgum, aliquoties reperiam particulas sacris altaribus fuisse inclusas : quod sine dubio inde provenit quod nullæ reliquiæ de sancto corpore ipsius extra sepulcrum fuerint ante annum 1627. Quum enim anno 1627 fuisset corpus inventum, aliquas particulas D. Albertus abbas, minutas tamen, servavit extra tumbam, de quibus aliquas anno 1629 altari in capella in Peterslind ab eodem erecta consecrato includi fecit, item et anno 1642 altari S. Vitalis noviter consecrato, et eodem anno altari SS. Wolfgangi et Benedicti in capella prope introitum ecclesiæ nostræ; ut colligitur ex tabulis consecrationum in eodem Ms. T.

MIRACULA ANTIQUA S. VITALIS
in processu canonizationis producta [Cfr. Comment. præv., n. 72 et 91.] .

Vitalis, episc. et conf. Salisburgi in Germania (S.)

BHL Number: 8706

EX ACTIS CANONIZATIONIS.

[Ab anno 1181] Anno igitur Incarnationis Domini MCLXXXI subscripta signa tale habuerunt exordium et principium a. Quædam mulier uxor cujusdam civis Salzburgensis tumida nimis erat, et habebat ventrem ita inflatum, tamquam, ut ipsa fatebatur, imprægnata esset geminis. Dolore ita se mordente mortemque instanter minitante, venit ad sepulchrum B. Vitalis, et cum magna fide pro salute sua postulans, totum corpus stravit super sepulchrum Sancti, plenamque per orationes recepit sanitatem. Adolescens quidam non longe manens a civitate arreptitius a parentibus illuc adductus est, positusque super sepulchrum præfati Confessoris, per multas circumstantium orationes et lachrymas a dæmone cum ejectione sanguinis liberatus est. Item cujusdam pistoris uxor de civitate in tantam ægritudinem inciderat ut a sacerdote viaticum peteret et acciperet. Quo accepto, manibus et pedibus contrahi et obmutescere cœpit, vovensque animo candelam ad sepulchrum B. Vitalis, eadem hora tam vocem quam vires recepit. Quidam de familia ecclesiæ S. Petri, mente captus, cum post crebram Sanctorum visitationem minime sanatus esset, tandem a patre ductus est ad tumbam ejusdem Confessoris, pristinamque ipsius intervenientibus meritis recepit sanitatem. Quidam puer oriundus de loco qui dicitur Putlingen b, sinistro pede ac dextera manu curvus illuc pervenit, fusisque ibi paulisper orationibus, in utroque perfecte curatus est. Item puer de Krayndorff c, cum ab immundo spiritu vexaretur, ad sepulchrum B. Virgilii adductus, curatus est: dehinc ad domum reversus, ea qua et prius infestatione spiritus maligni agitabatur; dum demum ad B. Vitalis tumbam a matre delatus est, perfectam omnino recepit sanitatem. Non longo post tempore puella quædam energumena de S. Floriano d illuc adducta fuit, quæ, multis tam religiosis quam laicalibus personis coram positis, miseratione Dei curata est.

[2] [S. Vitalis patrocinium] Quædam vidua honesta de foro Creynburck e infantem fere quinquennem habebat, qui a nativitate omni gressu caruerat; et super sepulchrum prænominati Confessoris positus, matrem, quæ orationis causa parum secesserat, gressu per merita B. Vitalis accepto subsecutus adivit. Item vir quidam cæcus de Eringen f ex episcopatu Patavensi, cum devote illic pro sui illuminatione orasset, lumen accepit. Alius item puer de Taghartingen g graviter a dæmone vexatus, ad B. Vitalem cum adductus fuisset, meritis ipsius intervenientibus plene liberatus est. Quædam etiam puella, filia cujusdam mulieris de Eckstatt h, muta et debilis pedibus facta fuerat; et dum mater pro ea imploraret gratiam Dei et orationes B. Vitalis, domi adhuc manens loqui cœpit, adductaque ad sepulchrum ejus etiam gressum recepit. Quædam fœmina de Ulspruch i, pede debilis curvamque habens manum, orationes illuc effudit; dehinc cum paululum secessisset, non longe a sepulchro curata est. Alia quædam mulier paupercula de Nendilszkirchen, orationis gratia cum venisset illuc, tantum unum habens nummum, dubitabat utrum illum B. Vitali offerret an pro sua indigentia expenderet: sic vero in dubio posita, tandem deliberavit Sancto Dei illum offerre; quo facto, rursus oram pepli sui, unde illum resolverat, attingens, alium, quod est mirabile dictu, ibidem nummum invenit.

[3] [ægri] Item mulier de civitate Salzburgensi tanta ægritudine laborabat, ut cruribus contracta, omnino esset desperata: quæ cum ad sepulchrum B. Vitalis prostrata, candelam juxta mensuram corporis sui factam obtulisset, domum inter manus reducta, paulisper in lecto quievit; et a labore dimissa, recurrens ad ecclesiam cum magna fidelium turba, Deo et B. Vitali pro recepta sanitate gratias egit. Item alio tempore puella quæ muta fuerat a nativitate, adducta ad sepulchrum viri sancti, post obsecrationem parentum et oblationem, dum recederet a sepulchro, loqui cœpit in ecclesiæ vestibulo. Præterea puer quidam cæcus de Osterhoffen k, allatus illuc a parentibus, visum recepit; cui miraculo plebani venerabiles intererant. Mulier quædam de Leibnitz l, quæ, plebano ipsius aliisque vicinis testantibus, triennio cæca fuerat, veniens ad sepulchrum B. Vitalis, post orationes illic fusas exaudiri et illuminari meruit. Item mulier quædam de Pruckkirchen m cæca domi manens in somnis admonita est ut sepulchrum B. Vitalis inviseret, et orationes illic ad Dominum pro salute sui funderet: dehinc candelam ad mensuram capitis sui faciens, priusquam illuc pervenisset, visum recepit. Alia itidem fœmina de Erdendorff n arrepta a dæmone fuit: crebrescentibus autem signis Salzeburgæ ad sepulchra Sanctorum, amici ejus illuc eam adduxerunt; cumque gratia obtinendæ sanitatis tumbam B. Vitalis frequentaret, et ejus auxilium continuis orationibus imploraret, meritis ipsius orationum suarum effectum consecuta est. Vir quidam de Purckhausen o paralysi toto corpore adeo dissolutus fuit ut inter manus amicorum ad limina Sanctorum deferretur: ad ultimum vero, cum ad Beatum delatus fuisset, Deo ac præfato Confessori intimis se commendavit precibus; domumque reversus, optatæ sanitati restitutus est.

[4] [malisque] Erant quidam tres viri, qui communi voto Sanctos Salzeburgæ visitare statuerant: cum vero in ipso itinere Danubium necesse haberent transire, in medio fluminis navi cum rebus omnibus eorum et negotiatorum mercibus, quas vehebant, submersis, periclitati sunt; nutu autem Dei, cum in ipso mortis discrimine unus B. Rudberti, secundus B. Vitalis ac tertius B. Virgilii auxilium implorasset, quilibet ipsorum Sanctorum se inclamanti subvenit, sicque naufragium evaserunt, ut nihil eorum quæ portabant, præter negotiatorum merces, amiserint p. Plebanus quidam de Marchia, de loco qui dicitur Stubenberg q, plebanis suis comitatus, ad B. Vitalem venerat; ubi cum inter reliquorum oblationes quidam denarium obtulisset, de vase quo illum posuerat, sacerdote aliisque videntibus atque stupentibus, exilivit: mulier autem quædam, quæ proxima illi in oratione accumbebat, manu extenta oblationem ipsam apprehendit, fusisque ad Dominum precibus ut a se illam dignaretur recipere, in locum suum eam reposuit. Alius quidam de parochia Stulfelden r oblaturus illuc dextra manu candelam, sinistra autem myrrham gestabat; inter oblationem autem candelæ subito myrrham labiis ac dentibus adhærentem invenit: quo facto fidelis ille in admirationem versus, de ore illam tulit, suppliciterque super tumulum B. Vitalis locavit. Quidam de Volckenmarckt s filiam cæcam ad B. Vitalem adduxit: per triduum pro illa cum in orationibus perseverasset, domum redire statuit, sperans a Deo se pro illuminatione filiæ per merita B. Vitalis exaudiri; nec spe frustratus, in ipso reditu, domi suæ appropinquans, quod pro filia petierat assecutus est t.

[5] [variis] Carantanus etiam quidam brachium omnino ariditate invalidum habebat: is, comperta virtute signorum B. Vitalis, memoriam illius pro sui sanitate precibus et oblationibus invisere statuit, meritisque præfati Confessoris, domi adhuc manens optatam consecutus est sanitatem. Mendicus quidam de Helingersperge u ad memorati Confessoris sepulchrum venit, qui aliquanto jam tempore oculorum officio caruerat: is cum illic triduum in orationibus continuasset, visum quem fideliter petiit, efficaciter est consecutus. Mulier quædam de civibus Salzburgensium diutino affecta languore, lecto tandem decubuit, omnique membrorum compage contrahi cœpit: invocato igitur B. Vitalis auxilio, subitam curationem, meritis ejusdem intervenientibus, adepta est. Item fœmina quædam infirma de villa Hallensi x sanitatis obtinendæ gratia S. Vitalem visitaverat; sed post orationes domum reversa, nihilominus ea qua prius tenebatur infirmitate: pridie vero quam esset anniversarius ejusdem memorabilis Patris, divinitus in somnis admonita fuit eumdem anniversarii diem debere cum devoto venerari jejunio; quod dum evigilans pro sui debilitate adimplere se posse diffidebat, Dei vero adjutorio matrisque suæ, cui visum somnium retulit, exhortationibus roborata, indictum in pane et aqua exolvit jejunium, ac dehinc nocte subsequenti perfectæ sanitati Patroni sui meritis est reddita.

[6] [affecti] Abbas venerabilis monasterii cujusdam, quod dicitur Mosnize y, adversam inciderat valetudinem, multamque in medicos cum erogasset expensam, tandem ab eis desperatus est, qui solum illi superesse dicebant sepulchrum. Suggerentibus autem ei quibusdam de fratribus ut Sanctorum quorum memoriæ Salzburgæ habentur, opem imploraret, causatus est ille quod prius adhuc sano corpore nihil venerationis eis impenderit. Fratres contra hortati sunt eum non ideo illi fore desperandum, sed Dei adjutorium per merita eorumdem Sanctorum in tanto discrimine implorandum. Acquievit ergo fraterne consulentibus, et nutu Dei præ aliis Sanctum eligens Vitalem, ipsius se patrocinio commendavit sanandum; quem Deus mira celeritate interventu sui Confessoris optatæ restituit sospitati. Matrona quædam de Salzeburgensi civitate infantulum habebat gravi ægritudine laborantem; quem cum ad B. Vitalis memoriam fidelibus votis in anniversaria ejus die attulisset, Domino illic pro eo preces et oblationes exolvit: deinde domo se cum ipso infante recepit, consignansque illum sub tuitione præfati Confessoris, se in lecto puerumque in cunis cubitum locavit. Omnibus igitur sopore depressis, candela accensa, quæ incautius juxta relicta fuerat, pannos infantis corripuit, flammisque tam eum quam vestes involvit: mater vero crepitante incendio evigilans, jam circumquaque vestibus exutis, infantem, quem mira Dei potentia sicut tres pueros in camino ignis servavit, meritis B. Vitalis nihil læsum eripuit. Item de ipsa civitate mulier quædam cruribus paralysi contracta lecto decubuerat; quæ diutino dolore affecta, candelam ad mensuram sui corporis B. Vitali deferendam pro sanitate consequenda fieri fecit, et ea consummata, optatæ sanitati est restituta.

[7] [experiuntur.] Conjunx cujusdam civis Salzeburgensis, quæ cæca fuerat, B. Vitalem pro sui illuminatione assidue implorabat: nocte igitur quadam idem Dei Confessor per visum ei apparuit, ferens in manu pulverem medicinalem; quem et oculis ejus aspergens, omnem visus est abegisse cæcitatem. Somno itaque excitata, ita plenarie oculorum se invenit officio restitutam ac si numquam aliquid sinistri in his pertulisset. Alia item probabilis vitæ fœmina dolore quem physico nomine vocant phthisin, gravissime tenebatur, in tantum ut sæpe quasi suffocata expiratura crederetur: cujus animo cum occurrisset ut opem B. Vitalis pro ipsa debilitate imploraret, venit ad sepulchrum ejus, oransque ad Dominum ibidem, ab ipso incommodo omnino erepta est. Mulier quædam de Austria civis Viennensis miserabiliter dæmone arrepta vexabatur: quæ cum ad memoriam præfati Confessoris adducta fuisset, meritis ejus et precibus liberata est. Infantulus cujusdam pauperis fœminæ, jam fere quinquennis, ab utero matris et claudus et mutus fuerat: qui dum ad tumbam Beati viri a matre crebris orationum votis delatus fuisset, divina clementia ab utriusque debilitatis molestia salvatus est. Simili etiam modo, cum alia quædam mulier filiam cæcam haberet, sepulchrum illius S. Confessoris cum ipsa visitavit; ubi cum preces et oblationes Domino obtulisset, domum rediit, et optatæ illuminationis gratiam in filia consecuta est. Item fœmina quædam de Flossingen z, habens filium genuum contractione claudum, pia animi devotione disposuit ut ad velum quod Beato conficiendum audierat, ipsa etiam aliquantam filorum particulam de labore manuum suarum pro filii sanitate transmitteret. Eisdem igitur filis spe meritorum S. Vitalis puerum involvit, moxque interventione B. Confessoris et fide Martyris puer salvatus gressum accepit. Cujus nimirum fama miraculi ad aures matronæ cujusdam pervenit, quæ dolore capitis, quo nimium vexabatur, oculi unius visu privata fuerat. Similem igitur et ipsa filorum portionem, quam devote B. Vitali offerendam voverat, ad tumbam ejus transmittere disponebat, et eadem fila similiter capiti suo circumvolvens, sanitatis remedium adepta est. Item puer quidam Fredericus nomine de familia S. Petri contractus et mutus ad sepulchrum S. Vitalis a parentibus delatus est; ubi cum a fidelibus oraretur, ipsius Sancti meritis intervenientibus, ab utriusque languoris molestia liberatus est aa.

ANNOTATA.

a Miracula hæc ex veteri libro producta fuere in processu canonizationis, ut in Commentario nostro (num. 91) dictum fuit. Eadem, ut ibidem fuit relatum (num. 98), inscripta erant tabulæ antiquæ, olim ad sepulcrum S. Vitalis suspensæ, quæ in modum valvarum claudi et aperiri poterat, teste P. Amando Pachler [Disq. VI, cap. III, p. 122.] . Adhuc adest, inquit hic scriptor, sed ad tumulum non est amplius suspensa, sed conservatur in archivio, quamvis valvæ ab invicem sunt separatæ. Testatur autem se verba tabulæ incorrupta afferre: nos textum Canisianum ex processu canonizationis assumptum descripsimus.

b Videtur hic indicari vicus Pietling seu Biedling, ripæ sinistræ fluvii Salzæ vicinus, haud procul a Tittmoninga Bavariæ oppido.

c Vicus quidam diœceseos Ratisbonensis Kraindorf appellatur. Pachlerus vero ex veteri tabula edidit Chaydorf, quo nomine nullus mihi occurrit locus; sed in Bavaria reperio Kay vicum opud Tittmoningam, in Styria vero duplex Kaindorf, alterum prope Leibnitz, prope Hartberg alterum.

d Plura sunt loca quæ S. Floriani nomen gerunt: nescio an hic de eo agatur qui jacet prope amnem Prien ex parte occidentali lacus Chiemensis, vulgo Chiemsee dicti.

e Pro Kreynburck apud Pachlerum est Chraiburg, quod hodie Kraiburg scribitur, nomen loci ad OEnum fluvium siti, non procul ab OEttinga.

f Jacet Ering ex parte sinistra OEni, haud magno ab oppido Braunavia intervallo, adeoque in confiniis Bavaricæ ditionis.

g Locus hic hodie vocatur Tächerting, ad sinistram amnis Alzæ, in via quæ a Trostburgo ad Veterem OEttingam ducit.

h Incertum est sitne hic sermo de civitate episcopali Eichstettensi, an de vico Eichstätt diœceseosRatisbonensis.

i Nulla equidem comperta habeo loca, quibus nomina Ulspruch et, quod mox sequitur, Nendilszkirchen, quæ Pachlero sonant Ulspurch et Neudiskürchen, hodie conveniant; nisi forte priori nomine designetur castrum Ursprung haud procul Salisburgo.

k Osterhofen diœceseos Passaviensis oppidum est, antiquo cœnobio insigne, quod primitus Benedictini, postmodum Præmonstratenses incoluerunt, quibus deinde successit nobilium feminarum collegium.

l Olim oppidum, hodie vicus est Leibnitz, Pachlero Libniz, juxta flumen Sulm in Styria, medio fere itinere Græcium inter et Marburgum. Sedes erat vicedominorum qui pro archiepiscopo Salisburgensi jus in Styria dicebant, ut ex Stainhausero notat Hansizius [German. sacr., t. II, p. 1077.] .

m Qui hic a Canisio Pruckkirchen et a Pachlero Burchürchen scribitur, est haud dubie vicus Burgkirchen, seu Purkirchen, non longe a fluvio Mattig et oppido Braunavia dissitus.

n Pro Erdendorff Pachlerus habet Frundorf; neutro autem nomine locus mihi occurrit.

o Est Burghausen sive Burkhausen Bavariæ oppidum ad ripam sinistram Salzæ fluminis, quod duobus circiter inde leucis in OEnum influit.

p Liberatio viri hujus naufragi verisimiliter illa est quæ apud sepulcrum S. Vitalis depicta cernebatur, uti num. 96 Commentarii prævii vidimus.

q Per Marchiam hic Styriam intellige, vulgo Steyermark, in qua jacet castrum Stubenberg, non procul ab oppido Hartberg, Hungariæ vicino.

r Parochia Stuhlfelden propingua est vico Mittersill in Pinzgavia, de qua vide num. 65 Commentarii prævii.

s Ambigere licet utrum hic agatur de vico Vöcklamarkt, qui ab amne Vöckla nomen habet, ac Salisburgo Lincium euntibus occurrit, an vero de oppidulo Volkermarkt ad Dravum fluvium in Carinthia.

t Miraculo huic vigesimo quarto subjicit Pachlerus [Loc. cit., p. 127.] : Hæc legebantur in prima ala seu valva illius tabulæ. In altera vero sequentia.

u Nomini Helingersperge, quod frustra equidem quæsivi, sat propinquum videtur Hilgartsberg sive Hilkersperg in diœcesi Passaviensi.

x Villa Hallensis est oppidum Reichenhall tribusa Salisburgo leucis ad Salam flumen. Salinis copiosissimis celeberrimum est.

y Doceri velim quodnam sit aut fuerit monasterium illud Mosnize nuncupatum, quod mihi quidem investiganti nusquam obvium fuit. Notatur nomen Muschnitz in Mappa quæ Zeilleri Topographiam Styriæ comitatur in editione Matthæi Merian Francofurtensi, videturque vicus illius nominis jacere in confiniis Styriæ et Carinthiæ ad amnem qui non longe inde Lavanto fluvio conjungitur, inter Obdach et Reichenfels.

z Situs est vicus Flossing prope ripam dexteram OEni e regione oppidi Mühldorf in Bavaria.

aa Ultimum hoc miraculum, quod trigesimum nonum est, abest ab editione Canisii Basnagiana; sed ab Amando Pachler ex veteri tabula affertur: reipsa autem fuisse miracula numero triginta novem, ex processu canonizationis constat. Cfr. Comment. præv., num. 98.

MIRACULA SÆCULI XV
ex processu canonizationis in compendium redacta a P. Amando Pachler [Disquis. de S. Vitale, disq. VI. cap. IV, p. 130 et seqq.] .

Vitalis, episc. et conf. Salisburgi in Germania (S.)

BHL Number: 8706

AUCTORE A. PACHLER.

[Miracula in processu canonizationis referunt testes primus,] Cum anno 1462 octoginta novem testes sub juramento fuissent requisiti, ut testimonium ferrent circa famam miraculorum ac sanctitatis B. Vitalis, ii non parvo numero sponte aliqua deposuere curationum beneficia, quæ ipsimet aut in seipsis aut in aliis veluti vivi et oculati testes viderunt et experti sunt; quæ quidem apud Canisium tom. VI in ipso processu longius describuntur: ea non piget in hanc disquisitionem breviter inserere, ut elucescat quanta tum temporis fuerit de sanctitate B. Vitalis publica opinio et fama a. Et in primis ab ipso D. Petro abbate incepere testimonia miraculorum conquirere Domini delegati; qui quidem non testis, sed ut subdelegatus interfuit inquisitioni miraculorum: arbitrabantur autem RR. DD. delegati optimam notitiam se accepturos a Domino abbate loci in quo B. Vitalis corpore requiescit. Unde et ipse Dominus Petrus juramentum præstitit, et veluti primus testis specialis deposuit se ante 45 annos fuisse novitium in dicto monasterio S. Petri; ubi dum gravi dolore dentium afflictus fuerat, ut facies intumuerit ut nemo eum agnosceret, eaque infirmitate fere per mensem detentus, denique consilio alterius connovitii accepit cereos qui pro more monasterii dabantur novitiis pro nocte, et ad tumbam S. Vitalis obtulit et accendit, ipseque se prostravit ad tumbam, et B. Vitalis patrocinium devote invocavit: unde mox dolore mitigato, paucis post diebus plene restitutus est. Ita examinatus Dominus abbas Petrus, et rursus pro subdelegato inquisitore assumptus, cum cæteris RR. DD. delegatis et subdelegatis aliorum testium juramenta et testimonia miraculorum excepit.

[9] [2, 12, 16, 17,] Secundus testis requisitus fuit R. D. Hadmarus Ord. Can. Regul. decanus ecclesiæ cathedralis Salisburgensis: qui fatebatur se a gravissimo capitis dolore, invocato patrocinio B. Vitalis, liberatum fuisse, ac propterea eum se colere uti specialem Patronum b. Nobilis D. Ulricus Panichner, testis 12mus requisitus et examinatus, fassus est se in foro vidisse casu rusticum, qui duos pedes, unum ligneum, ferreum alterum portabat. Interrogatus rusticus quo hisce cum pedibus iret, respondit ad S. Vitalis tumbam se diu utroque pede claudum, et modo B. Vitalis meritis sine medicina alia curatum, deportare voti causa. R. D. Joannes Saller, testis 16us, decanus vicariorum ecclesiæ cathedralis, cum anno 1457 dolore non modico in dextro crure et nervis afficeretur, vovit se decem cereos B. Vitali oblaturum. Vix voto completo diminuitur dolor, et paucis diebus postea integræ sanitati restituitur Joannes. R. D. Joannes Impach sacerdos diœcesis Salisburgensis, testis 17us, fatebatur se jam sacerdotio initiatum annis fere septem ita oculorum officio et luce diei destitutum ut neque videre litteram posset, nedum legere; adhibitis etiam variis medicinis nihil profecisse: concepto vero voto ad tumbam B. Vitalis, et devotione maxima persolutis precibus, ut saltem tantillum luminis acquireret ut legere Missam et Horas canonicas posset, mox aliquid luminis accepit, et paucis post diebus tam perfecto visu donatus est ut Horas canonicas et Missas pro animi voto legere posset; atque ideo B. Vitalem inter suos peculiares accensuit Patronos.

[10] [18, 19, 20,] Wilhelmus Pirger civis Salisburgensis, testis 18us, archiepiscopo Burchardo familiaris et gratus, prudens et nominatus vir, sub juramento testatur se plures habere pueros, quos diversis infirmitatibus detentos cum mater ad B. Vitalis tumbam devovisset, semper sanitati fuisse restitutos; insuper seipsum quondam gravi dolore oculorum occupatum ad B. Vitalis sepulchrum preces devote exolvisse, ac sanitati paucis post diebus restitutum fuisse. R. D. Henricus Plaichueber clericus Salisburgensis diœcesis, ætatis suæ 60 anno testis 19us sub juramento testabatur se ante 40 annos tantis oculorum doloribus affectum fuisse ut judicio medicorum naturalia remedia non superessent amplius, quibus a triennali cæcitate, in quam propterea inciderat, sublevari et liberari posset. Spe vero in B. Vitalem concepta, cujus tunc miraculorum fama in vicinia percrebuit, accessit ad tumbam illius; ubi peractis precibus et oblatis pupillis ligneis, confestim dolore deterso, paululum luminis accepit, et pluribus deinde diebus continuatis precibus, plene sanitati fuit restitutus. Nobilis vir Sigismundus Keuzel, testis 20us ætatis 58 annorum, deponit sub juramento se in juventute ante 46 annos servisse D. Ottoni abbati S. Petri: quo tempore plurimi dæmoniaci et arreptitii afferebantur ad Ottonem abbatem; quos cum abbas ad S. Vitalis tumbam deduxisset et pro illis preces devote fudisset, omnes fuerunt a dæmonibus liberati. Insuper fatebatur se honestam personam habuisse in sua domo, quæ habebat filiam longa infirmitate depressam; quare matrona nomine Margarita Karterin consilio aliarum amicarum puellam ad S. Vitalis tumbam devovit, et precibus peractis, filiæ sanitatem integram obtinuit.

[11] [21, 22, 23,] Georgius Clauser mercator et civis Salisburgensis testabatur 21mo loco se habuisse uxorem, de qua aliquot liberos tulisset, quos tamen crudelis mors sustulisset omnes; demum filiolam ante quinquennium acquisiisse, quæ infans materna ubera per quatuordecim dies ita abhorrebat ut præ debilitate morti vicina esset. Noctu vero in somnis uxor moneri videbatur ut aliquid de terra sepulchri B. Vitalis acciperet, et mamillam liniret. Expergefacta mulier matri suæ somnium retulit: quæ mox accurrens ad sepulchrum terram sustulit, et mamillam filiæ linivit; quo factum ut infans imposterum sugeret, et ad firmam valetudinem convalesceret. Burchardus Nestler astronomus Salisburgensis et civis, testis 22us, fatebatur se multos vidisse pueros, qui a diversis languoribus fuerant liberati per merita S. Vitalis. Insuper dicebat se interfuisse, quando Ulricus Panichner (ut in tertio miraculo dictum) rusticum interrogavit, atque a rustico se audivisse illud miraculum quod ambobus pedibus claudus per merita B. Vitalis fuisset restitutus sanitati. R. D. Conradus Fischer sacerdos Salisburgensis diœcesis, testis 23us 60 annorum, profitebatur sub juramento se ante 30 annos, dum scholam regeret in monasterio S. Zenonis prope Halam oppidum (hodie Reichenhall), audivisse a Joanne Kessner laico honesto et opulento, quod per annum integrum infirmitate gravi lecto decubuisset, multisque adhibitis medicinis, imo et Sanctorum invocationibus, nullum morbi relevamen sensisset: donec tandem in somnis admonitus ut sese ad B. Vitalis tumbam devoveret, lectum e cera, imposita ægrotantis figura, fieri fecit; qua cerea specie perfecta, ita convaluit ut pedes Salisburgum sese ad tumbam B. Vitalis votum oblaturus contulerit, ubi tandem oratione completa, sanitatem perfectam obtinuit, ac lætus ad propria rediit, Beatumque Vitalem imposterum singulis diebus uti potentem Patronum coluit. Insuper attestabatur se plures puerulos vidisse variis infirmitatibus detentos, et adductos ad sepulchrum B. Vitalis convaluisse: se quoque audivisse ab Henrico Balckner cive Salisburgensi, quod in gravi inflammatione genitalium per invocationem B. Vitalis subito fuerit sanatus.

[12] [24, 25, 26,] Albanus Haug ædituus ecclesiæ cathedralis Salisburgensis, testis 24us, fatebatur multos sæpe peregrinos ad se venisse, et interrogasse ubi tumba S. Vitalis esset; quam cum eis ostendisset, interrogassetque qua de causa ad tumbam ejus properarent, responderunt sese variis languoribus detentos eo devovisse, sperareque liberationem, imo nonnullos, obtenta sanitate, exolvere votum B. Vitali conceptum. Martinus Abmesser laicus civis Salisburgensis, testis 25us sub juramento requisitus, testabatur se ante octo annos gravi dolore in altero crure affectum fuisse, ut denique etiam putrescente carne stillaret saniem: quare per annum lecto affixus, cum chirurgi manus juvare non posset, aliorum amicorum consilio ad B. Vitalis tumbam loris seu sustentaculis quæ e sepulchro ipso acceperat, claudicavit. Fusis precibus et repetita aliquoties hac visitatione sepulchri, tandem perfectam sanitatem consecutus loras restituit, et Deum in meritis B. Vitalis glorificavit. Mirabile dictu est quod deposuit testis 26ma Catharina uxor Joannis aurifabri Salisburgensis. Genuerat hæc filiolum altera manu ita male curvum ut penes juncturam manus videretur esse cartilago loco ossiculorum quæ manum firmant: unde, licet per vim manus elevaretur, videbat tamen intro ob cartilaginis et juncturæ debilitatem. Mater ob pueruli formosissimi infortunium male affecta, cum per sex septimanas manum pueri bacillis et involucris veluti sustentaculo quodam illigasset, advertit tamen se aquam frustra ferire. Quodam vesperi cum casu incideret in memoriam B. Vitalis in miseros pietas, concepit votum se parvulum cum cerea manu ad tumbam oblaturam: mox mater cum parvulo obdormiscit; mane vero ita pueri manus perfecte sana reperta fuit ut mater præ gaudio fuerit oblita quænam manus parvuli fuerit curva, neque potuerit ut testis requisita edicere quæ manus fuerit sanata. Mater proinde parvulum cum cerea manu portavit ad tumbam, ac Deo et B. Vitali immensas retulit gratias.

[13] [27,] Mirabilius est quod deposuit Elisabetha uxor Joannis Weildorfer civis Salisburgensis, testis 27ma, quæ fatebatur se ante 30 annos ex suo marito accepisse filiolum; qui dum anniculus esset, annulum argenteum, quem ancilla joci causa puerulo in digitum apposuerat, absente in ecclesia matre, deglutivit: at hærente in faucibus annulo, puerulus suffocatus est et mortuus. Mater in ecclesia constituta interno motu monebatur domum iret, rem circa parvulum non recte agi. Abivit mater, cumque in foro esset, rursus interno et occulto instinctu commovebatur ut properaret: cucurrit igitur, et insolito cursu per medias turbas honesta matrona domum ferebatur; ubi, aufugiente interea ancilla, reperit humi jacentem puerulum extinctum et mortali frigore jam rigidum. Exhorruit misera, et inter domesticos et vicinos ad spectaculum hoc concurrentes lamentis omnia complet, discitque ex iis causam tam subitæ mortis. Tandem vero memoriæ incidit se habuisse avunculam Gertrudem, quæ multa veneratione B. Vitalem prosecuta fuerat; cujus proinde patrocinio etiam ipsa confisa, parvulum certo modo ad tumbam B. Vitalis devovit. Vix votum animo conceperat, et en ecce annulus occulta vi violentiaque de gutture resilit, puerulus respirat et reviviscit, et omnes qui aderant, Deum in suo Sancto glorificant. Mater confusione et gaudio plena non poterat ut testis requisita dicere quinam adfuissent huic spectaculo.

[14] [28, 29,] Rupertus Tixel civis et opificio pellifex Salisburgi, testis 28us sub juramento requisitus, narrabat se puerum adhuc quinque annorum ita pedibus contractum fuisse ut ire neutiquam posset amplius. Attractis tandem ad posteriora usque pedibus, ac suris cruribusque putrescentibus, ulceribusque fœtentibus misere per 24 annos afflictus, malo omnem medicorum et chirurgorum operam et remedia respuente, medicis etiam de recuperanda sanitate ejus desperantibus, B. Vitalem in subsidium vocat, de cujus miraculorum fama multa audierat. Se igitur cum imagine sui ipsius cerea et denario quem in singulos annos veluti censum esset soluturus, ad B. Vitalis tumbam devovet, et mox paululum melius se habet; verum ut integre sanaretur, duobus sustentaculis ad tumbam claudicat, non sine magno dolore, pedemque putridum tumbæ acclinat, et B. Vitalem tamquam potentem medicum devote implorat. Vix absolverat preces, et evanescente omni penitus dolore ac fœtore, dimissis ad sepulchrum loris, domum incolumis rediit, solis foraminibus in pede residuis; quæ tamen pauco tempore postea, viva carne succrescente, consanata, et pedes consolidati fuere, sine ullo adhibito alieno remedio. Huic etiam miraculo fidem adjuravit et testimonium tulit Margarita uxor Conradi macellarii, testis 29a sub juramento requisita.

[15] [30, 31,] Ursula uxor Martini Abmesser (de quo superius in miraculo 13 mentio facta) testis 30a deposuit se ante annos 26 gravissimum dolorem sensisse in nervis dextri cruris, ut per sex septimanas lecto decumberet; cum vero dolor intensior fieret, devovisse se ad tumbam B. Vitalis, seque accessisse et pedem male affectum tumbæ acclinasse: ubi fusis precibus, mox omnis dolor evanuit, et intra paucos dies integre sanata fuit. Insuper illud miraculum suo viro de quo n. 13 mentio facta est, contigisse testabatur, seque vidisse et interfuisse. Henricus falconista, testis 31us laicus et incola Salisburgi, sub juramento deposuit se ante 12 annos gravem in oculis infirmitatem sensisse, ut cæcitatis periculum jamjam timeret; inter has autem anxietates sese B. Vitali devovisse, oblatis ligneis pupillis: vix votum exolverat, et sanus a sepulchro digressus cum magna consolatione domum rediit. Insuper idem testis fatebatur se ante annos quatuor tumorem durissimum in altero testiculo acquisisse, ut inde se moriturum timeret; sed pristini beneficii a B. Vitale accepti memor, cum cera in certa quantitate sese ad tumbam B. Vitalis contulit, et oblata cera, ac fusis ad Deum precibus, tumor evanuit. Insuper fatebatur et hic testis ante annos 20 fuisse Salisburgi Georgium tubicinem in sua domo, qui utroque pede claudus longo tempore lecto decubuerat: qui tandem de tumba B. Vitalis duas loras sustulit, quibus subnixus tumbam accessit; solutisque votivis precibus, perfecte sanatus, relictis sustentaculis, domum reversus est, Deumque in B. Vitale ex animi gaudio glorificavit.

[16] [32, 33,] Margarita vidua relicta Stephani Kartner, testis 32a, habebat puellam octo annorum ante quatuor annos, quæ ita manibus pedibusque contracta erat ut per duos menses præ doloris vehementia de uno latere in aliud se movere non posset. Vidua spem suam in B. Vitalem posuerat, cujus tumbam sæpius accesserat, et assem unum, cum ob pauperiem plus non posset, singulis vicibus gazophylacio penes tumbam imposuit: tandem etiam ceræ partem aliquot denariis comparavit et B. Vitali obtulit ea die qua puella gravius solito doloribus afficiebatur. Vix oblatione peracta, interno motu domum properavit, ne in sua absentia emoreretur puella: cum vero domum rediisset, puellam deprehendit deambulantem juxta scamnum in pavimento domus, satis bene habentem; quæ paucis post diebus integre restituta fuit sanitati. Elisabetha uxor Georgii Seznagl, testis 33a, fatebatur se habere puellam Magdalenam nomine 12 annorum, cujus oculum quidam juvenis casu improviso lapide ita læserat ut pupilla oculi emarcesceret et difflueret. Desperatum tandem fuit a medicis et chirurgis, qui fatali judicio prædicebant cæcitatem. Miserta vero Elisabetha puellam cum duabus pupillis e cera fictis devovit ad tumbam B. Vitalis: vix voto et oblatione peracta, ac fusis ad tumbam precibus, oculus puellæ ita restitutus fuit eadem hora ut sine omni defectu oculo posset uti.

[17] [34, 35, 36,] Elisabetha uxor Henrici opificio cerdonis sub juramento examinata, testis 34a, deposuit se ante octo annos filiolum habuisse 16 hebdomadarum, continuis infirmitatibus ita debilem ut in festo S. Margaritæ dubitaret an infans esset mortuus aut vivus; putabatque verius demortuum esse. Spe vero in B. Vitalem concepta, in pulvinari infantulum deportavit ad tumbam B. Vitalis tumbæque per horam imposuit, multis præsentibus, inter quos sacerdos quidam accessit, mulieremque interrogavit quid infanti accidisset; cui cum omnia ex ordine narrasset, sacerdos mulieri ignotus infantis frontem et labia terra de sepulchro sumpta delinivit: quo facto, puerulus oculos confestim aperuit et revixit, et per octo annos incolumis vixit. Mater vero præ gaudio non potuit advertere aut dicere quinam interfuerint huic spectaculo. Nobilis Laurentius Seereuter, testis 35us, sub juramento fassus est se ante annos duos gravissimum dolorem sensisse in sinistro crure, quo adeo pes contrahebatur ut duobus digitis altero esset brevior. Medici judicabant dolorem quidem curari posse, non vero contractionem. Verum Laurentius spe fretus B. Vitalis patrocinium, oblato cereo ad tumbam, invocavit: vix voto soluto, dolor evanuit, et sanus cum gaudio domum recessit. Testabatur hujus miraculi certam scientiam habere magistrum venatorum Salisburgi et quamdam fœminam cognomine Oekerlin. Margarita famula Elisabethæ Seznaglin civis Salisburgensis, testis 36a, fassa est se ante tres annos gravem in dentibus sensisse dolorem, quem tumor ingens subsecutus est: quare sese ad tumbam B. Vitalis devovit, et e cera gingivam obtulit; moxque omnis dolor et tumor evanuit.

[18] [37, 38, 39, 40,] Elisabetha vetula ex hospitali civium Salisburgensi, testis 37a, requisita deposuit se ante annes 16 epilepsia gravi quarta jam vice laborasse; at vero cum familiares quædam matronæ miserarentur Elisabethæ, pro ea B. Vitali ceram unius libræ obtulerunt. Completo voto, et ab infirmitate caduca et a furia in quam propterea inciderat, ex integro liberata, hactenus nil sensit amplius; Beatum quoque Vitalem peculiaribus precibus in singulos dies non destitit venerari. Elisabetha uxor Christiani Pechlinger incolæ Salisburgensis, testis 38a, fatetur se tredecim annorum in castro Radeck c famulatam, surdam evasisse in utraque aure, ut parum amplius audiret: crescente vero surditate, vovit velle se in singulos dies B. Vitali unum Pater et Ave recitare; quo voto emisso, statim melius habuit, et parvo tempore integre restituta fuit. Margarita uxor Conradi lanionis Salisburgensis civis, testis 39a, fatebatur se habere filiolum sex annorum, cui ante duos annos pectus contrahebatur, ut ob angustias graves dolores sentiret: mater vero filiolo compassa, deportati ad tumbam B. Vitalis pueruli pectus oleo de lampade S. Vitalis illinivit; et mox omni dolore liber puerulus paucis etiam diebus postea tota molestia liberatus est. Barbara uxor Friderici Stadlmayr de familia Ill. archiepiscopi Burchardi, testis 40a, edixit suum maritum ante tres annos in itinere in Gastein d (quam Castunam vocat Productio miraculorum) cecidisse sub currum onustum, qui pectus et brachia ita læserat ut cum periculo vitæ Salisburgum fuerit deportatus. Uxor vero mariti infortunio contristata, devovit cereum ad tumbam B. Vitalis; quo oblato et accenso, mox Fridericus melius habuit, et intra octiduum sanus et incolumis fuit.

[19] [41, 42, 43, 44,] Erentrudis vidua Jacobi Schaurer, testis 41a, fassa est se ante decem annos habuisse biennem parvulum Joannem nomine, quem epilepsia aliquando corripuerat, ut prostratus amens decumberet cum periculo mortis. Eadem hora ex consilio cujusdam matronæ mater pro filio cereum in pueri longitudine B. Vitali obtulit; et facto nondumque expleto voto, puer ita convaluit ut misero morbo numquam fuerit afflictus amplius. Margarita filia quondam N. Weinzurl de castro Halbenbang ditionis Salisburgensis, testis 42a, fatetur se a juventute passam defluxionem ex aure dextra, quæ anno 1460 continuo duraverat a festo Nativitatis Domini ad festum Purificationis Beatissimæ Virginis usque, cum alias paucis diebus per annum pateretur. Quocirca se B. Vitali devovit cum cereo se singulis annis visitaturam tumbam B. Vitalis, quamdiu viveret; cum vero prima vice votum exolveret, defluxio cessavit penitus. Fridericus de Weining agricola de Kestendorf e diœcesis Salisburgensis, testis 43us, sub juramento dicebat se ante 30 annos in adolescentia in femore dextro supra genu gravi impetigine et scabie affectum, gravemque inde dolorem perpessum, devovisse cum cereo certæ quantitatis ad tumbam B. Vitalis; quo oblato et accenso penes sepulchrum, a dolore, paulo post etiam a scabioso affectu liberatum esse. Erentrudis uxor Joannis tinctoris, testis 44a, fassa est ante aliquot annos suum parvulum biennem altero pede contractum non potuisse ullo medicorum remedio juvari: cum vero puerulum detulisset ad tumbam B. Vitalis et Missam in honorem ejusdem celebrari fecisset, ipsa orante ante tumulum, finita Missa, ita pedem parvuli restituit divina virtus ut alteri pedi per omnia videretur esse similis.

[20] [45, 46, 47,] Barbara uxor Ægidii lebetarii seu figuli civis Salisburgensis, testis 45a, fatebatur se habere filium octo annorum, cui trienni caducus obvenerat morbus, qui miserum sæpius deturbaverat in terram: mater vero compassa filio, cum aliud non suppeteret remedium, puerum cum cereo certæ quantitatis obtulit et devovit B. Vitali, seque obligavit quotannis cereum oblaturam ad tumbam: accenso proinde cereo et peracta oratione, convaluit puer, quia hactenus numquam id mali genus passus est. Barbara conjunx Martini Staynmüller civis Salisburgensis, testis 46a, edicit se ante triennium gravissimo capitis dolore affectam devovisse se cum certo circulo ferreo ad capitis sui magnitudinem, ea etiam obligatione quod vellet singulis annis suæ vitæ una die in honorem S. Vitalis jejunare: oblato proinde circulo, ac Missa perlecta et precibus ab ea fusis, evanuit omnis dolor, ut eadem die integre sanaretur. Hæc etiam testis aliud enarrabat miraculum: cum enim ante duos annos partui vicina in platea obvium habuisset furiosum hominem cultrum manu gestantem, territa aufugit; quo terrore et concitatione fœtus loco suo dimotus tempus prævenire et egredi tentabat: quare misera per octiduum doloribus excruciata, memor alterius beneficii a B. Vitale accepti, spem in eumdem conjicit, cereamque infantuli imaginem promitttit B. Patrono se oblaturam: nondum votivam obtulerat imaginem, et elegantem pepererat infantem, qui medio anno supervixerat, cum jam de matris simul et infantis vita conclamatum fuisset. Diemudis vidua Martini sartoris, testis 47a, per viginti annos patiebatur tinnitum aurium graviter: cum vero proximo octiduo audisset B. Vitalem inter Sanctos referendum, cum cereo venit ad sepulchrum B. Vitalis; quo succenso et solutis precibus, sonitus ille instar campanæ aures molestans prorsus desiit, non alio adhibito remedio.

[21] [48, 49, 50, 51,] Margarita carpentarii monialium Nunbergensium f Joannis relicta vidua, testis 48a, deposuit suum maritum ante 15 annos gravi infirmitate diu detentum denique ad extrema devenisse. Uxor miserta mariti B. Vitalem accessit, ac magna devotione auxilium in extrema necessitate imploravit: mox vero domum repetiit; et en ecce virum extra lectum orantem sat bene habentem reperit, qui paucis post diebus integram sanitatem est consecutus: quare obstupuit mulier, et Deum in B. Vitale ex corde glorificavit. Christina vidua Christiani Schön, testis 49a, fassa est maritum in pede dextro ante 40 annos gravem passum dolorem per 18 dies: cum vero ambo conjuges B. Vitali pedem ligneum pro voto obtulissent, persoluta ad tumbam oratione devota, Christianus prope tumbam subito ita convaluit ut baculum quo claudus adierat sepulchrum, in tumulo relinquens, sanus rediret domum. Agnes relicta vidua Andreæ Schaurer, testis 50a, fatebatur se ante octo annos gravem in oculis sensisse dolorem ex fervida defluxione, quæ glaucomate et bustulis ac pelliculis obumbrabat ita oculos ut videre amplius non posset. Devovit se itaque ad tumbam B. Vitalis, oblatis pupillis cereis; ac fusis devotis precibus, dolor sublatus, pauco post tempore etiam cæcitas abstersa fuit. Christina vidua Joannis Schmälzl de Teusendorff g prope Salisburgum, testis 51a, testabatur sibi ante octo annos ita contabuisse fœdis ulceribus sinistrum brachium ut medicorum ingenia defatigarentur, ac tandem incurabile malum censeretur. Quare altiore medico usa, B. Vitali supplex brachium imposuit tumbæ per horæ spatium: ubi brachium saniem stillare desiit, et paucis diebus postea, relictis solis cicatricibus, perfecte sanatum est. Item eadem Christina fassa est se a juventa contraxisse dolorem in articulo genu dextri; quo afflicta se B. Vitali certis precibus in singulos dies vitæ suæ persolvendis devovit: unde qua die illam orationem persolvebat, a dolore liberam se esse; qua vero negligebat, eadem dolore se affici dicebat. Et hoc pro maximo miraculo tenebat Christina.

[22] [52, 53,] Mirabile plane est quod contigit Dorotheæ uxori Andreæ Erman in Müln h extra civitatem Salisburgum habitantis. Hæc in testem 52am vocata et interrogata de miraculis B. Vitalis, sub juramento deposuit quod proxime elapso autumno gravi ægritudine depressa, circa præcordia tantum dolorem fuerit experta ut loqui non posset, et jam moritura ab adstantibus crederetur. Inter dolores vero ita sibi constitutæ apparuisse dicebat virum quemdam, cujus quidem speciem præ dolore videre et advertere non poterat, qui tamen se Vitalem nominabat, et monebat ut sese ad tumbam suam devoveret. Quare, cum ipsa ore exprimere nihil posset, corde et animo concepit votum accedendi ad sepulchrum: quo facto, mox oculos aperire et maritum inclamare cœpit, rogareque ut ipse interea ad tumulum properaret, et B. Vitalem pro sanitate recuperanda invocaret. Vix maritus preces suas ad tumulum complevit, cum rediret domum, uxorem extra lectum satis bene habentem reperit; quæ intra octiduum pristinam sanitatem adepta ipsamet tumbam adiit, et Deo ac B. Vitali summas devotissime egit gratias. Pari modo B. Vitalis Annæ uxori Jacobi Schaller incolæ Salisburgensis, testi 53æ, apparuit in somnis, cum ante tres annos graves pateretur dolores capitis; monebatque ut ad tumbam suam cum cereo certæ quantitatis accederet, sananda certo certius. Illa expergefacta a familiaribus matronis sciscitabatur ubinam tumba B. Vitalis esset: cum vero, ostensa tumba, cereum illuc tulisset, maximo dolore adhuc vigente, et preces fudisset ad tumbam, accenso cereo, ita omnis dolor capitis evanuit ut hactenus similem dolorem non senserit amplius.

[23] [54, 55,] Catharina uxor Henrici Todt civis Salisburgensis, testis 54a, stupendum sane miraculum sub juramento attestata, dicebat se ante 18 annos parvulum habuisse tanta hernia de matris utero affectum ut alterius testiculi scrotum usque ad genua inflatum protenderetur: accessit postmodum et calculi dolor et urinæ retentio acerrima, qua ventriculus inflabatur supra modum cum gravi periculo pueruli. Miserta mater chirurgo bene perito commendat puerulum, ut per incisionem vel alio meliori modo sanaretur; verum chirurgus se nonnisi cum periculo mortis incidere puerum posse asseverabat. Cum porro puerulus una præcipue nocte graves sensisset dolores, mater de humanis remediis desperans ex animi affectu B. Vitalis patrocinium implorat, et vovet sese in crastinum parvulum sive vivum sive mortuum cum cereo oblaturam ad tumbam ejus. Interea obdormivit mater; sed mane expergefacta vultu hilari puerum ridentem reperit, et herniam ita depressam et sublatam ut nihil de tumore aut inflatione adverteretur. Exclamavit igitur stupens mulier, et miraculum agnovit, et Dei ineffabilem pietatem in meritis B. Vitalis dilaudavit, puerumque cum cereo B. Vitali pro suo voto pia devotione obtulit. Catharina vidua Erhardi Denck, testis 55a, edicit ante annos viginti filium suum quinquennem capite ita infirmatum fuisse ut medio anno lecto decumberet: instructa vero mater ab aliis fœminis, cum cereo detulit puerum in lectulo ad tumbam B. Vitalis, ubi tumbæ puerulum in lectulo imposuit; et accenso cereo ac persolutis votivis precibus, puerulus de lectulo surrexit, et pedes domum cum matre incolumis rediit.

[24] [56, 57, 58,] Nobilis D. Martinus Reuter præfectus in Radek prope Salisburgum, testis 56us, deposuit sub juramento suam uxorem Claram ante aliquot annos dolorem gravem et veluti cancrum passam in altero ubere, ut etiam ulcera et foramina quinque sanie diffluerent; neque remedia adhibita quicquam juvabant: quare aliorum consilio mamillam ceream Martinus pro sua uxore B. Vitali ad tumbam obtulit; ct Clara paucis post diebus integre restituta fuit. Margarita uxor Stephani pileatoris ex Lauffen i, testis 57a, deposuit se ante annos 30 fluxum menstruum passam sine intermissione per integrum annum cum magno periculo vitæ: adhibitis vero frustra humanis remediis, consilio cujusdam devotæ matronæ devovit se B. Vitali cum sex dierum jejunio; cum vero semel jejunasset, ad tumbam se contulit, sed nondum sanata, peracto plene jejunio, perfectam sanitatem adepta est. Barbara uxor Philippi de Trübnbach k prope Lauffen, testis 58a, fatebatur se ante unum annum dolore capitis fuisse afflictam, qui sensim per artus usque ad crura se extendebat, quæ adeo demum intumuere ut vix se movere, nedum ire posset. Multorum Sanctorum patrocinia invocabat; quibus tamen nihil adjuta, tandem in somnis videre sibi visa est peregrinum, qui dicebat: “Ego sum B. Vitalis: devoveas te ad sepulchrum meum cum cereo, et bene habebis.” Excitata mulier de somno, cum nesciret sepulchrum B. Vitalis, a contubernalibus didicit ubi esset: quare, concepto solum voto offerendi cereum, dolore de cruribus sublato, ambulare cœpit: paulo post Salisburgum cum cereo ad tumbam venit; quo oblato, perfectæ sanitati restituta rediit ad propria.

[25] [59, 60, 61, 62, 63, 64,] Magdalena uxor Friderici Tunkl civis Salisburgensis, testis 59a, referebat ante tres annos se puellæ filiæ suæ unius anni infanti inconsolabiliter flenti porrexisse annulum aureum compescendi gratia a fletu puellam: quem puella ori impositum diglutivit; sed hærente in gutture annulo, matri ac cæteris qui aderant, videbatur puella jamjam suffocari, nigrescente jam facie. Territi spectaculo omnes in genua provoluti opem subito a B. Vitali inclamant; et en ecce annulus ultro de gutture resilit, et puella reviviscit, stupentibus omnibus et Dei misericordiam in meritis B. Vitalis glorificantibus. Hujus miraculi testimonium tulit etiam filia dictæ Magdalenæ, quæ in testem 60am assumpta, quamvis quatuordecim tantum annorum puella; quæ dicit se interfuisse cum illud miraculum fieret. Agnes relicta vidua Jacobi gladiatoris civis Salisburgensis, testis 61a, retulit dictum Jacobum herniam tam gravem passum esse ut anno 50° suæ ætatis ire amplius præ dolore non posset; deerant autem necessaria vivendi remedia, quæ pro herniosis doloribus jam sibi amplius comparare non poterat: quare afflictus Jacobus, humanis destitutus subsidiis, ad B. Vitalis opem confugit, seque ad tumbam devovit; et mox, nullo alio adhibito remedio, perfecte hernia disparuit, ipseque sanus pluribus annis supervixit. Huic miraculo fidem adstruit alter gladiator Andreas, qui de ruptura Jacobi notitiam habebat, sed qua ratione subito sanatus fuerit, nesciebat; insuper Joannes Kleindienst asserebat se scire Jacobum ruptum subito fuisse sanatum, sed rationem et modum se nescire: qui proinde pro testibus 62° et 63° requisiti fuere. Petrus Emersdorfer civis Salisburgensis, testis 64us, sub juramento adstruxit se ante sexennium habuisse filiolum biennem nomine Erasmum, qui ita calculo laborabat ut lapillus in orificio vesicæ hærens impediret urinam; mater vero cum e pueruli virgula ore attrahere lapidem conaretur, auxit graviter dolorem, ut puellus in mortis periculum incideret. Destituti ergo humano jam auxilio, ad B. Vitalem parentes confugiunt, et votivam ceram certæ quantitatis ad tumbam ejusdem devovent: vix autem votum animo conceperant, et lapillus instar fabæ mediocris multa vi cum urina prosilivit. Unde et testis lapillum ostendit inquisitoribus.

[26] [65, 66, 67,] Joannes Psandler incola oppidi Lauffensis, testis 65us, sub juramento retulit quod ante 20 annos e senestra domus in eodem oppido gravem casum fecerit, ut quatuor mensibus lecto decumbere coactus fuerit; cum vero adhibita medicamenta nihil proficerent, consilio aliorum promisit B. Vitali quod unam Missam vellet curare legi in ejus honorem ad tumulum ejus: in quem finem navi Salisburgum avectus, duobus fulcris innixus tumbam cum dolore accessit; et lecta Missa fusisque devotis precibus, ita sanus et incolumis evasit ut sustentaculis non egeret amplius, sed ea in tumbam veluti anathema offerret, et gaudens rediret domum. Stephanus sutor oppidanus in Lauffen, testis 66us, fatebatur se habere puerum annos quinque habentem, qui dum octo dierum esset, acquisivit herniam ita gravem ut omnium judicio moriturus crederetur. Fugit ergo ad subsidium spirituale, cum humana consilia deficerent, et parvulum suum B. Vitali devovit, oblato vivo animali: proinde concepto tantum voto, et nondum expleto, herniosa apertura consolidata, puer penitus sanatus est; et in hodiernum diem, dicebat testis, validus et sanus est. Cæcilia conjunx Simonis Penninger oppidani Lauffensis, testis 67a, deposuit ante plures annos gravi se dolore capitis laborasse per integrum annum sine interruptione, ut subinde vesana et furiosa fieret; cum vero plures Sanctos Patronos invocasset, nihil obtinere potuit. Tandem in somnis audire visa est sibi dicentem: “Devoveas te ad tumulum S. Vitalis.” Expergefacta igitur vovit B. Vitali singulis annis se certum censum soluturam, quamdiu viveret. Emisso voto, melius quidem habuit, sed perfecte non est sanata, donec sese ad tumbam contulit; ubi fusis ad Deum precibus, omnis dolor evanuit ita ut hactenus nihil senserit amplius.

[27] [68, 69, 70,] Christina uxor Laurentii Stadler oppidani Lauffensis, testis 68a, referebat suum maritum ante octo annos gravi infirmitate oppressum, manibus pedibusque contractum, novem mensibus lecto affixum fuisse; cum vero ambo pauperes simul essent, pusillanimes et desperabundi fiebant ob hoc infortunium: verum consilio alterius fœminæ Christina pro marito B. Vitali manum de cera factam pro incolumitate obtulit; cum vero ex itinere domum rediisset, reperit virum ita restitutum ut saltem utramque manum levare posset, qui paucis deinde diebus plenæ sanitati restitutus fuit. Agnes vidua Simonis æditui cathedralis ecclesiæ Salisburgensis, testis 69a, profitebatur se ante 20 annos a verno tempore per integram fere æstatem passam fuisse dysenteriam, quam nullo remedio restinguere poterat: quare ceram certæ quantitatis obtulit B. Vitali; et illa nocte quidem parum adhuc sensit, altera vero die sanitatem adepta est integram. Brigida vidua Joannis Astgern, testis 70a, sassa est se tribus ante annis commoratam in villa Veklacstorff diœcesis Pataviensis; ubi nocte quadam sibi nescio quo casu labia ita intorta et dissoluta et curvata fuerunt ut de consolidatione spem non haberet: devovit autem sese cum cereo ad tumbam B. Vitalis; quo succenso et persoluta votiva prece, integre os restitutum fuit, antequam de tumba discederet.

[28] [71, 72, 73,] Christina vidua Joannis Hinderlechner, testis 71a, de villa Haldenbang Salisburgensis diœcesis, sub juramento fassa est quod ante 14 annos trimestrem habuerit puellum, cui umbilici nervus solutus ad unius digiti mensuram e ventre propendebat; adhibitis vero frustra remediis, B. Vitali puerum obtulit, et incolumen recepit. Elisabetha vidua Bernhardi telonarii Salisburgensis, testis 72a, jurabat se a 25 annis continue dolores capitis passam fuisse: cum vero ante octiduum primum de inquisitione miraculorum S. Vitalis audisset, animo concepto ad B. Vitalis tumbam accessit, caput dolore plenum tumbæ acclinavit, et quamprimum cum sonitu quodam et strepitu notabili e capite dolor omnis sublatus est, neque hactenus quicquam amplius sensit. Mirandum plane est quod sub juramento examinata referebat coram inquisitoribus Barbara uxor Leonardi sartoris civis Salisburgensis, testis 73a. Fatebatur enim se ante 12 annos tanta infirmitate totius corporis afflictam ut omnes de vita dubitarent et pene desperarent: quadam vero die, cum tantum valeret, baculo subnixa tumbam B. Vitalis accessit, veluti Patrono suo, quem multo tempore coluerat, morti vicina valedictura. Non defuit grato animo magnus Patronus: cum enim ad tumbam preces funderet, corruit veluti amens et moribunda, sibi tamen ita præsens interius ut in animo diceret: “O B. Vitalis, intercede pro me coram Deo Creatore meo.” Et en eodem momento tanta violentia ab intrinseco dolor per exteriora membra extrahi cœpit ut putaret sibi violenter extrahi omnia vestimenta. Ita tandem sibi restituta surrexit; et dimisso apud tumbam baculo miraculi teste, sana et sine fulcro domum recessit, ac viro suo omnia retulit, qui una cum uxore Deum in B. Vitale glorificavit ex animo.

[29] [74, 75, 76,] Erentrudis vidua Danielis coqui, testis 74a, referebat se ante 13 annos in autumno incidisse hydropisin incurabilem, qua tumida et misera medio anno lecto dccumbebat; cum vero noctu quondam vigilaret, in animo veluti instrui sibi visa est ut adiret sepulchrum B. Vitalis certo receptura sanitatem: quare paucis diebus postea, resumptis viribus, accessit tumbam, et fusis ad Deum precibus, meritis B. Vitalis ab hydropico fluxu penitus curata fuit. Barbara Conradi cerdonis civis Salisburgensis uxor, testis 75a, deposuit se habuisse sororem nomine Catharinam, quæ annum agens 18 inciderat surditatem, adeo ut leniorem sonum audire non posset: instructa vero Barbara de miraculis frequentibus S. Vitalis, votum emisit pro sorore sua, quod singulis annis semel imposterum vellet visitare tumbam B. Vitalis, si sorori auditus restitueretur; eaque intentione ambæ sese ad sepulchrum contulerunt, ubi Catharina jussa est caput supra tumbam reclinare: quo factum ut intra octiduum integer sensus restitutus fuerit sorori. Elisabetha uxor Joannis Kochermacher, testis 76a, fatebatur quod ante annos septem tantam corporis senserit ægritudinem ut manibus ac pedibus arefacta quasi fuerit; cum vero multa de miraculis B. Vitalis audisset, vovit, si sanitatem reciperet, se velle primam pecuniam quam nendo posset acquirere, cum aliud ob paupertatem non posset, offerre B. Vitali: vix voto edito, eadem die adhuc integre sanata, paulo post 60 denarios nendo acquisitos attulit et ad tumbam obtulit, ac custodi monasterii S. Petri tradidit B. Vitali applicandos.

[30] [77, 78, 79,] Ursula vidua, quondam uxor Christophori Hopfer civis Salisburgensis, testis 77a, fatetur se habuisse filium quatuor annorum, qui adeo calculo laborabat, ut, urina impedita, intumesceret puelli venter; quare cum in periculo vitæ constitutus puerulus ad tumbam B. Vitalis fuisset deportatus et tumbæ impositus, accenso votivo cereo et peractis devote precibus, parvulus de tumba levari petiit; quem cum mater reciperet de tumba, copiose urinam dimisit, et sanus domum a matre reductus est. Anna uxor Udalrici Grabner civis Salisburgensis, testis 78a, jurata edixit se filiam habere nomine Annam nunc maritatam, quæ ex utero materno rubicundam maculam sub scapulis sinistris acquisierat, quæ tandem in fœdam bustulam et ulcus purulentum degeneravit. Judicio medicorum Persicus ignis et incurabilis morbus censebatur. Cum ergo videret mater filiam humano destitutam auxilio, devovit eam cum certis cereis ad tumbam B. Vitalis accendendis. Vix emiserat votum, jam sanies defluere desiit: ad tumbam vero deducta, et accensis cereis, melius habuit, et ulcus illud intra paucos dies sine alio remedio perfecte sanatum fuit, sola cicatrice remanente. Huic miraculo fidem sub juramento adstruebat Margarita vidua Georgii sutoris civis Salisburgensis, quæ tum temporis erat ancilla Annæ et præsens, quando illud fiebat miraculum circa Annæ filiam: unde et pro teste 79a examinata et requisita fuit.

[31] [80, 81, 82, 83,] Nobilis domina Barbara uxor Jacobi Pfeffinger, testis 80a, fatebatur se puellam adhuc tredecim annorum tanto dolore capitis et phrenesi correptam fuisse ut medici arbitrarentur cerebrum fuisse consumptum, ac propterea incurabile malum esse; parens vero misertus filiæ fiduciam in B. Vitali locabat, eamque devovit ut singulis annis denarium offerret imposterum B. Patrono: vix votum emiserat, et Barbara integerrimæ sanitati restituta statim est. Erat in aula Ill. Burchardi archiepiscopi tubicen; cui dentes adeo dolebant ut unum post alterum sibi curaret extrahi; cum vero, evulso uno, inciperet alius dolere, timebat ne, si omnes erueret, edentulus prorsus fieret: quare votum fecit B. Vitali se ceream gingivam cum cereis dentibus ad tumbam oblaturum; unde dum iret ad sepulchrum, in itinere omnino dentium dolor evanuit. Idque ante duos annos sibi contigisse sub juramento attestatus, pro eo miraculo testis 81us constitutus et requisitus fuit. Udalricus opificio cerdo de villa Gaylnbach prope Salisburgum, testis 82us, fassus est se a cholicis doloribus et torminibus, quæ per annum fere passus est, paucis intervallis cessante dolore, humano destitutum auxilio, oblato certo munusculo ad tumbam B. Vitalis, penitus liberatum fuisse. Ursula uxor Joannis Fabri civis Salisburgensis, testis 83a, edixit se ante annum tanto dolore capitis correptam ut in amentiam et furiam ferme incidisset; neque ullum adhibitum remedium levare dolorem poterat: unde a B. Vitale opem devote petiit, et oblato accensoque cereo ad tumbam ejus, eadem hora sublato dolore, salva et sana facta est.

[32] [84, 85, 86, 87,] Admiratione dignum est profecto quod deposuit Margarita uxor Wolfgangi lanionis Salisburgensis, testis 84a, quæ sub juramento attestabatur eadem die qua in testem assumpta fuerat, secum contigisse sequens grande miraculum. Dicebat autem se ante tres menses tam gravi infirmitate afflictam fuisse, quam medici hepaticam ægritudinem ex urinæ indicio dicebant, ut tandem viribus destituta, inter gravissimos dolores et corrosiones consumpta et pene moribunda æstimaretur a domesticis, qui jam pluribus noctibus cum fatali cereo et lumine mulieri assistebant, et in omnia momenta morituram expectabant. Interea audierat aliquid de inquisitione miraculorum B. Vitalis; unde animo concepit desiderium invisendi tumbam B. Vitalis, si modo id vires admitterent: prohibebat id confessarius, veluti impossibile quod hisce viribus posset accedere tumbam. Hodie vero (dicit Productio miraculorum), postquam a medio noctis diris tormentis divexata, circa meridiem sensisset dolorem mitigatum, statuit, omni dissuasione postposita, tumbam accedere, et B. Vitalem Patronum pro sanitate recuperanda implorare; cumque hæc secum mente revolveret, sensit vires occulta virtute sibi restitutas fuisse: unde confestim de lecto surrexit, et nudis pedibus non ivit, sed cucurrit ad sepulchrum S. Vitalis, stupentibus et admirantibus omnibus qui aderant. Pervenit ergo ad tumbam, et seipsam supra tumbam inclinavit et prostravit: unde, fusis paulisper precibus, surrexit sana et incolumis, atque eadem die in testem coram inquisitoribus vocata, grande miraculum cum gaudio recensuit; unde et inquisitores in hoc testimonio addunt sequentia verba: “Nos quoque delegati et subdelegati prædicti præfatam mulierem sanam conspeximus, præmissa omnia cum lætitia narrantem.” Huic miraculo sub juramento etiam fidem adstruit ipse maritus ejus Wolfgangus; qui propterea in testem 87um vocatus sub juramento affirmabat quæ circa Margaritam facta sunt subito, esse vera, et se interfuisse et vidisse quod per triduum morti fuerit vicina omnium opinione, et subito surrexerit ex lectulo: qua virtute autem id factum sit, se dicebat ignorare. Similiter et Catharina uxor Henrici Krappenmacher referebat quod fuerit secuta Margaritam currentem ad sepulchrum S. Vitalis, videritque in tumba jacentem, et facta oratione, surgentem sanam et incolumem; item et Veronica filia Margaritæ confirmat sub juramento omnia circa matrem suam ita contigisse, et se interfuisse et vidisse morti vicinam, et ad tumbam B. Vitalis ab omni ægritudine liberatam fuisse: unde et hæ duæ personæ in testes vocatæ et numero 85° et 86° inter testes relatæ fuere.

[33] [88 et 89,] Joannes Schumel ex oppido Hall, testis 88us, sub juramento deposuit se ante aliquot annos fortuito casu brachium ita confregisse ut de restitutione vix amplius spem haberet; fiduciam autem suam posuit in B. Vitale, cujus tumbam accessit, et brachium de cera devote obtulit, et fusis precibus, eadem hora apud tumbam perfectam brachii sanitatem recepit. Denique ultima testis 89a Margarita uxor Leonardi Stoffer de oppido Hall diœcesis Salisburgensis sub juramento deposuit se trium aut quatuor annorum puellam laborasse in uno brachio gravi defluxione, ut brachium fieret claudum et inutile; cum vero a parentibus devota fuisset B. Vitali, expleto ad tumbam voto, se perfecte in brachio fuisse sanatam. Atque hæc sunt miracula anno 1462 in publica inquisitione manifestata.

ANNOTATA.

a Visum fuit hæc S. Vitalis miracula ex compendio ab Amando Pachler concinnato potius quam ex ipso processu canonizationis describere; præsertim quod hoc pacto, dum ex miraculis nihil detrahitur, commode omittuntur longiores sibique passim similes responsiones, quibus primi viginti quinque testes articulos de sanctitate ac sanctitatis fama S. Vitalis, a Gaspare Westendorfer causæ procuratore propositos, ut in Commentario prævio legere est (num. 86 et seqq.), confirmarunt.

b Inter secundum testem et duodecimum interrogatifuere Petrus prior monasterii S. Petri Salisburgensis, Stephanus Pretschleipfer custos ejusdem monasterii, Henricus Hefelder ejusdem librarius, Fredericus Prancker canonicus et plebanus ecclesiæ Salisburgensis, Bernardus de Rohr canonicus et hospitalarius ibidem, Meinhardus Glimpff primissarius et pœnitentiarius officii, vicarius ecclesiæ Salisburgensis, Thomas Matseer ejusdem ecclesiæ vicecustos, Wolfhardus Uberacker et Wilhelmus Turner de Newpeurn laici ejusdem ecclesiæ ministeriales; sed hi omnes nulla miracula in specie retulerunt, sicut nec Joannes Strasser et Georgius Haunsperger item ministeriales ejusdem ecclesiæ, neque Bernardus de Krayburg ecclesiæ S. Bartholomæi in Frisaco præpositus, qui in testes 13um, 14um et 15um fuerant vocati.

c Castrum Radek pervetustum prope Salisburgum adjacet colli Plainensi, cui inædificatum est sacrarium B. Mariæ Virginis thaumaturgæ, quam Consolatricem appellant: unde loci nomen vulgare Maria Plain. De hujus sacrarii origine et progressibus late agit Mezgerus [Hist. Salisburg., lib. V, cap. XXXVII, p. 845 et seqq., cap. XLVIII, p. 913 et seqq.] .

d Vicus Gastein appositus est amni cognomini inSalzam influenti in Pongavia Salisburgensis archiepiscopatus pago. Fuit olim titulus comitatus jure fiduciario ab ecclesia Salisburgensi dependentis, scilicet ad annum usque 1323, quo anno ad eam ecclesiam rediit, transigente de hac re cum familia Godecensium Frederico Leibnitzio archiepiscopo, ut apud Hansizium videre est [Germ. sacr., t. II, p. 451.] .

e In mappa topographica Hansizii notatur Kestendorf juxta Neumarkt non longe a lacu Wallersee; verum in mappa a Fr. Orlitsek delineata et anno 1836 Salisburgi edita eo loco scribitur Keelendorf.

f De Nunbergensi monasterio dictum fuit num. 37 et 38 Commentarii prævii.

g Nunc scribitur Teisendorf vel Deisendorf, estque vicus Bavariæ, Salisburgo Traunsteinium euntibus medio fere in itinere occurrens.

h Nomine germanico Müln utitur Pachlerus pro molendinis extra murum Salzburgæ, quæ in processu canonizationis hoc loco designantur.

i Oppidum Laufen adjacet Salzæ fluvio quatuor circiter a Salisburgo leucis septemtrionem versus.

k Castrum Trübenbach sive Triebenbach itemprope Salzam situm est ad meridiem oppidi Laufen modo memorati.

MIRACULA SÆCULI XVI
ex Joanne Stainhauser relata a Pachlero [Disq. VI, cap. V.] .

Vitalis, episc. et conf. Salisburgi in Germania (S.)

AUCTORE A. PACHLER.

[Sanantur ope S. Vitalis] Infinitus est thesaurus divinæ Bonitatis, de quo veluti per rivulos quosdam per manus et patrocinia SS. Cœlitum emanant e cœlo fluenta gratiarum in miseros mortales, cum suas fiducias non vanis affigunt et caducis hujus mundi rebus, sed veluti anchoram veræ fidei jactant cor suum in Dominum, qui potens est eripere nos de omni infirmitate et miseria. Hoc sole clarius perspeximus in miraculis et stupendis prodigiis per S. Vitalis merita ad tumbam ejus a Deo ostensis; sed nondum finis est mirabilium operum ejus, quæ in hodiernum diem usque demonstrare non desinit: lego enim in Vita B. Vitalis auctore Joanne Stainhauser edita, cap. V, aliam quamdam tabellam sua ætate pependisse apud tumbam, in qua sequentia miracula fuere descripta, quæ contigerunt post inquisitionem publicam miraculorum. Quæ quidem tabula non amplius extat: forsan in mutatione sepulchri amota fuit, uti et aliæ tabulæ ad majus ornamentum novi altaris in honorem S. Vitalis erecti e parietibus hinc inde sublatæ fuere. Eam oculatus testis clarissimus vir Joannes Stainhauser, sedulus antiquitatum Salisburgensium scriptor, descripsit germanice in libello citato de Vita S. Vitalis, cap. V, et in Ms. L, fol. 669. Tabula vero ita incipiebat: “Laudate Dominum in Sanctis ejus: hæc verba loquitur regius Propheta David in libro Psalmorum; et ideo ad Dei omnipotentis laudem hic breviter enarrantur aliquot miracula, quæ ipse patravit et quotidie patrat per S. Vitalem, qui fuit hic Salisburgi abbas” etc.

[35] [mulier quædam] Walpurga Osannerin igne S. Antonii, quem ignem sacrum nominant, aliquot diebus afflicta fuit, quo dextræ manus digitus minor et proximus infecti pustulis instar nucis scatebant usque ad cubitum. Cum vero medicorum opera deficeret, honestæ personæ suaserunt Walpurgæ ut ceream manum devoveret S. Vitali, quod et fecit; et cum primum obtulisset manum ceream, eadem hora manus perfecte sanata fuit. Post duos vero annos rursus ægritudine tam gravi occupata fuit ut per septem hebdomades lecto decumberet, mentisque vix compos, insuper cæca et muta et manibus pedibusque arida ac immobilis fieret: paululum vero melius habens, ex consilio devotæ personæ rursus sese ad tumbam B. Vitalis devovit, tumbam accessit, vix sibi conscia quid ageret, et confestim prope tumbam dextro latere videre et audire cœpit. Deinde et sinistrum latus acclinavit tumbæ, moxque et in hoc latere sensus deperditos recuperavit, et paulatim de die in diem melius habere cœpit, donec perfecte fuerit sanata et curata.

[36] [aliique morbis] Virgo quædam decem annorum malas pustulas patiebatur et ariditatem nervorum, adeo ut per duos annos ire non posset. Interea B. Vitali devote sese commendavit, vovitque se oblaturam pedem cereum. Vix votum emiserat, nondum expleto voto, movere pedes et ire potuit: quare ipsa pedem cereum ad tumbam deportavit et cum magna humilitate et gratiarum actione obtulit, feria tertia post festum S. Catharinæ anno Christi Domini 1494. Alia persona manibus pedibusque contracta devovit se S. Vitali et obtulit duo genua, quæ mox et ex illa hora melius habuit. Item parvulus quidam vario languore detentus, a propinquis B. Vitali devotus, confestim, diminutis diversis ægritudinibus, convaluit. Alia quædam mulier devota de Werfen a quatuor annis jacuit malis pustulis et sanie scatens, quibus adeo infirmabatur ut nihil sese movere posset, nisi quo portaretur ab aliis. Huic aliquando in somnis apparuit B. Vitalis dicens: “Veni ad sepulchrum meum, et sanitatem consequeris.” Confestim mulier surrexit e lecto sana et incolumis, et B. Vitali ad tumbam aliquid obtulit, ac divinæ bonitati in meritis B. Vitalis de obtenta sanitate gratias egit. Testis hujus miraculi est ædituus monasterii S. Petri, in festo S. Joannis Baptistæ anno 1502.

[37] [doloribusque variis] Margarita Wagingerin de Straswalchen b inciderat in periculosum morbum, quo etiam mentis inops et ita furiosa effecta est ut vix eam quatuor viri tenere possent. Dum vero furiæ suæ intervallum et lenimentum sensisset, vovit B. Vitali unam Missam et septem dierum jejunium ac quod vellet imposterum eleemosyna vivere: quo facto voto, immediate sanitati est restituta; atque hoc miraculum ex cathedra fecit promulgari, parata coram omnibus id contestari sub juramento, si id a quoquam peteretur, anno 1503. Jacobus Schott civis. Hallensis gravi ægritudine oppressus jacebat, adeo ut officio pedum penitus fuerit destitutus; neque spem convalescendi habebat amplius. Quare, desperatis rebus, fiduciam suam in B. Vitalem posuit, vovitque ad tumbam ejusdem unam Missam cum duobus pedibus cereis. Paulo post, omni languore deterso, sanus et incolumis evasit, eodem anno 1503. Petrus Wagner civis Salisburgensis gravi morbo contractionis nervorum afflictus per quatuor septimanas, zonam ceream vovit et obtulit B. Vitali ad tumbam, ac mox ab omni ægritudine liberatus fuit. Georgius Brungürtler in Staindorff c habebat parvulum, qui phrenesi ita correptus jacebat ut per integram horam nullum in eo signum vitæ amplius adverteretur; devovit vero parvulum ad tumbam B. Vitalis cum aliqua oblatione, ac mox parvulus vivere et sanus esse cœpit.

[38] [afflicti,] Atque hæc legebantur in illa antiqua tabula. Quibus ipse Joannes Stainhauser aliqua superaddit, quæ sua ætate et memoria contigerunt d … Anno 1593 faber lignarius brachium fregerat Salisburgi: quare se voto adstrinxit, oblaturum se B. Vitali donativum quoddam, si recuperaret pristinam sanitatem ad laborem suum necessariam. Vix votum compleverat mente solum, et jam ægritudinis sensit diminutionem, ideoque ipse e ligno brachium excidit et obtulit B. Vitali, anno 1594, II Aprilis. Vir quidam gravissimo dolore capitis ita affligebatur ut putaret se furiosum et mentis impotem futurum; deficiente autem humano consilio et auxilio, B. Vitali vovit se aliquid oblaturum: paulo post, sublato omni dolore, votum ad tumbam personaliter persolvit. Item vir quidam multis tentationibus ad pusillanimitatem usque redactus, cum divinam gratiam et misericordiam ac patrocinium B. V. Mariæ et SS. Cœlitum, præcipue B. Vitalis invocasset, multum pauco tempore interna afflictio mitigata fuit: quare B. Vitali summas egit gratias, et votum devotissime ad tumbam ejus exolvit. “Hæc et similia alia signa (subjungit Stainhauser) in hodiernum diem ad tumbam B. Vitalis fiunt, licet debita diligentia non annotentur; et ex his sole clarius apparet in quanta gloria apud Deum sit B. Vitalis, cujus meritis tot et tanta miracula operatur misericors Deus. Beatus enim Vitalis numquam deest suo potenti patrocinio iis qui ipsum veluti venerandum Patronum sibi eligunt, et uti Sanctum Confessorem et amicum Christi Domini laudant, honorant et amant.” Hæc Joannes Stainhauser in suo libello Vitæ S. Vitalis anno 1602 Salisburgi edito.

[39] [quos inter Joannes Stainhauser senator.] Unum adhuc hic addere placuit, quod de ipso isto Joanne Stainhauser annotavit D. Martinus abbas noster in separata quadam schedula, quæ ipsius manu propria conscripta est, et conservatur in archivio cum cæteris miraculorum attestationibus. Ejus verba describo. “Anno Domini 1601 erat in hac civitate quidam civis et senator nomine Joannes Stainhauser, vir litteratus, pius et devotus, qui postquam infirmitate quadam gravaretur, precibus et votis S. Vitali quondam episcopo Salisburgensi, apud S. Petrum condito, commendando se pro reparatione sanitatis consequenda votum nuncupavit. Cujus desiderium Deus respiciens, intercessione S. Vitalis a morbo haud longe post liberatus, integræ valetudini est restitutus. Exhinc dictus Stainhauser singulari quodam amore erga memoratum S. Vitalem accensus, altare S. Andreæ (quod hodie S. Vitalis dicitur) prope S. Vitalis sepulchrum, crucifixi Salvatoris cum aliis imaginibus exsculptis et coloribus egregie exornatum, propriis sumptibus erexit, novisque sedilibus capellam exornavit e. Ejus devotione perplurimi commoti sepulchrum et capellam ejusdem S. Vitalis frequentare cœperunt; ejusdemque intercessionis ibidem ope implorata, multi infirmi curationum beneficia sunt consecuti, quemadmodum donaria ex cera et alia materia oblata honoraria testatum faciunt. Truncus etiam ab eo tempore in capellam positus bis apertus satis largam eleemosynam a fidelibus injectam exhibuit: primo namque die Junii quarto 1602 inde levati sunt 40 floreni, quæ summa postea pro renovatione et depictione totius capellæ ab abbate est impensa; deinde anno 1606 in Octobri secundario reseratus 112 florenos, 5 asses, 10 nummos nobis elargitus est, de quibus novi cancelli facti; anno 1607 XXI Augusti 90 florenos, 18 crucigeros, unum nummum; anno 1610 die XI Augusti 156 florenos, 7 asses, 2 nummos” etc. Hæc legebantur in schedula.

ANNOTATA.

a Vicus Werfen, latino nomine Pervia, ad Salzam fluvium jacet in valle perangusta intra ditionem Salisburgensem, adjectumque habet castrum prærupto colli inædificatum.

b Distat Strasswalchen sex fere leucis a civitate Salisburgo in septemtrionem.

c Nomen Steindorf pluribus in Bavaria locis commune est, neque adeo discernere queo de quonam hic agatur.

d Prætermisi, quas hic Pachlerus affert, querelas Joannis Stainhauser de frigescente fidelium pietate et miraculorum annotandorum incuria. Vide Commentarium prævium num. 110.

e Paucis hæc attigimus in Commentario prævio, num. 111.

MIRACULA SÆCULI XVII
ex scriptis testimoniis collecta a Pachlero [Disq. VI, cap. VI.] .

Vitalis, episc. et conf. Salisburgi in Germania (S.)

AUCTORE A. PACHLER.

[Miracula facta annis 1623,] Miracula quæ a sexaginta et uno proximis annis contigerunt, sunt in duplici differentia: quædam enim solummodo colliguntur ex votivis tabulis ad tumbam a fidelibus oblatis et suspensis; quædam vero insuper per attestationes et chirographa a fidelibus quibus contigerunt, confirmata et publicata fuere. Unde, ne confundamus, hoc capite ponemus attestationes diversorum fidelium, quibus varia beneficia curationum per B. Vitalis patrocinium evenere. Et in primis anno 1623 monasterii S. Georgii ad Lengsee in Carinthia diœcesis Salisburgensis Ordinis S. Benedicti abbatissa erat dignissima D. Cordula N., quæ ad diem XXX Septembris litteras misit D. Mariæ Magdalenæ Schneweissin abbatissæ in Nunberg Salisburgi, in quibus fatetur se per octodecim menses in altera auricula globulum vitreum habuisse instar ciceris magnum, qui nescio quo infortunio aut casu in auriculæ concavitatem adeo inciderat ut nulla humana arte potuerit extrahi. Chirurgus ter instrumentis suis extrahere tentaverat: sed adeo auriculæ interiora læsit ut emanaret sanguis non sine gravi dolore. Res plane videbatur desperata. Quare R. D. Cordula spem suam in B. Vitalem posuerat, quem proinde devote invocavit ut in hac tribulatione dignaretur suo patrocinio succurrere, quem sciebat multis infirmis subito mirandam opem tulisse. Vix votum animo conceperat, et post mediam horam sponte sua, nihil advertente ipsa, globulus ex aure prosiliit. Quapropter ipsa pro rei novitate obstupefacta agnovit et dilaudavit Dei benignitatem in meritis B. Vitalis; et pro gratiarum actione misit B. Vitali togulam ex serico cum corporali, et simul pecuniam pro una Missa in honorem S. Vitalis legenda. Litteræ in originali adsunt num. 1 signatæ, datæ 1623, XXX Septembris.

[41] [1624,] Anno 1624, XVI Augusti, Elisabetha Lospichlerin matrona honesta Salisburgensis testatur per schedulam se cingulo B. Vitalis a in periculoso partus dolore liberatam, feliciter enixam esse. Eodem anno 1624 Jacobus Praschler civis et panni tonsor in Müldorf b per speciale testimonium fatetur se adeo ex sacro igne perdidisse pedum usum ut præ dolore nec ire nec stare posset: inter graves ergo dolores constitutus devovit sese B. Vitali duos ardentes cereos cum libra ceræ ad tumbam oblaturum. Voto emisso, evanuit dolor, et sacer ignis disparuit e pedibus. Anno 1625 obtulit testimonium Martinus Selner nuntius cameralis Salisburgi, qui fatetur sese circa festum Purificationis dicti anni missum fuisse Viennam, ubi tanta membrorum omnium contractione afflictus fuit ut per medium annum officio pedum penitus destitutus, nullam etiam adhibitis diversis medicamentis opem senserit: quare, desperatis velut rebus, ad B. Vitalis patrocinium confugit, et vovit se aliquid ad tumbam ejus oblaturum ac cum una Missa certas preces se persoluturum, si pristinam acquireret sanitatem. Unde in dies mox cœpit habere melius, et parvo tempore plene restitutus votum devote peregit. Hujus rei testes adduxit honestos viros Joannem Kimpfler culinæ aulicæ procuratorem et Matthæum Kumpfmülner nuntium cameræ aulicæ.

[42] Anno 1625 Veronica Koppin Samuelis Koppen civis Salisburgensis legitima et honesta conjunx per chirographum speciale attestatur se hoc anno XVI Martii, [1625,] adhibito cingulo S. Vitalis et persolutis ad S. Vitalem certis precibus votivis, feliciter enixam fuisse, postquam jam tertio die inter partus dolores et labores constituta, humanisque consiliis et auxiliis destituta, in præsenti jam vitæ periculo versata fuisset. Eodem anno ad XIV Julii M. Wolfgangus Strobelius notarius publicus J. U. candidatus Salisburgi testatus est suam uxorem Magdalenam, adhibito devote cingulo S. Vitalis a periculoso partu feliciter liberatam fuisse; ac propterea Deo et Sanctis ejus ob tantum beneficium collatum summas sese egisse gratias, filiumque inde natum Bonaventuram appellatum fuisse. Eodem anno schedula ex pergameno adest, quæ refert honestum virum quemdam diu gravi febre detentum, ejusque filiolum labiorum pustulis laborasse: cum vero multa remedia in vacuum adhibita fuissent, consanguineorum consilio ambo tumbam S. Vitalis adiere, duas de cera imagines deferendo ac unam Missam offerendo. Ab illo die febris desiit, et pueri quoque ægritudo, quamvis puer etiam chirurgi opera usus fuerit, mitigata est. In cujus rei gratiarum actionem et memoriam ea schedula ad tumbam fuit affixa.

[43] [1626,] Anno 1626 honestus vir Jacobus Scheibl sartor Salisburgensis attestationem attulit XII Martii, qua fatetur uxorem suam in periculoso partu, cum primum cingulo S. Vitalis sese circumcinxisset, subito a partus doloribus liberatam feliciterque enixam fuisse. Eodem anno XV Septembris simile beneficium contigisse Elisabethæ uxori Christophori Graser, adhibitoque cingulo, partu solutam fuisse, ipsius maritus schedula contestatus est. Anno 1628 in parochia nostra Gredich c habitabat parochianus quidam nomine Marcus Weiszflekhner, cujus uxor jam integro triduo inter partus dolores luctabatur; cum vero infans jam emortuus esse adverteretur in utero, de matris etiam vita jam desperabant omnes, neque humana auxilia quicquam promovere partum poterant amplius, matre jam totaliter defatigata et debilitata. Quare cum vicarius loci R. D. Petrus Sartorius advertisset matris periculum, misit maritum ad R. D. Albertum abbatem, rogavitque per litteras ut cingulum S. Vitalis in tanto periculo concederetur. Interea dum abiit Marcus pro cingulo, infantis emortui altera manus e matris utero prominere et mater melius habere cœpit; et tamdiu infans hæsit, donec Marcus cum cingulo advenit: qui cum primum hypocaustum ingrederetur, et periclitanti vixque semivivæ uxori cingulum adhibere vellet, subito infans emortuus prosiliit; mater vero partu soluta incolumis evasit. Hujus rei testimonium tulit ipse dictus D. vicarius Petrus Sartorius, cujus chirographum adest num. 10.

[44] [1628,] Eodem anno 1628 Joannes Freyhamer Salisburgensis fatebatur speciali syngrapha se a septem annis misera phrenesi correptum, voto ad B. Vitalis tumbam facto, lecta Missa et tribus albis oblatis cereis, penitus a dicto morbo liberatum fuisse. Ob quod beneficium Deo et B. Vitali summas egit gratias. Eodem anno rursus testimonium attulit alterum D. M. Wolfgangus Strobelius, de quo supra mentionem fecimus; cujus testimonium latinum de verbo ad verbum huc inserere placuit. Sic sonat: “Paulus Tarsensis orbis ecclesiastes recte nos docuit ut nimirum contra languores animi morbosque corporis nostros præcingamus lumbos; quod etiam consilium amore flagranti secuta est Maria Magdalena Lindmaierin, quæ ex singulari devotione erga cingulum S. Vitalis per indubitatam ejus intercessionem in suo difficillimo partu puellam est enixa, et incolumis mater servata fuit. Hoc igitur magnum beneficium prædicto S. Vitali ab utroque conjuge adscribitur: qua de causa sit optima (ut docet S. Chrysostomus) beneficiorum custos ipsa memoria beneficiorum et perpetua gratiarum confessio. Ita attestor prænominatæ prægnantis Mariæ Magdalenæ maritus ego M. Wolffgangus Strobelius J. U. candidatus, authoritate cæsarea publicus et juratus notarius, sigillo meo consueto. Actum XIII Calend. Octob. anno MDCXXVIII. (L. S.) Idem qui supra.”

[45] [1629,] Eodem anno 1628 pulcherrimum miraculum attestati sunt ambo conjuges nobilis D. Joannes Christophorus de Freising et uxor illius nobilis D. Maria Anna de Neuching: qui Joannes Christophorus, dum esset sub Ill. Principe Paride archiepiscopo Salisburgensi præfectus in Träsmaurn d et Arnstorff in inferiori Austria, habuit filiam, quæ anno 1626 gravem scabiem (argema Græci vocant vel ophthalmiam) in oculis passa, fluentibus semper oculis et sanie periculosa scatentibus, jam tres septimanas nil videre poterat amplius; cum vero dictam puellam parentes consilio amicorum B. Vitali episcopo ad S. Petrum Salisburgi quiescenti cum duobus argenteis et una Missa devovissent, paucis post diebus scabies exsiccata ex oculis veluti squama decidit, et præter omnium spem et expectationem puella integre consanata fuit, idque contigisse per indubitatum patrocinium S. Vitalis speciali chirographo attestati sunt ambo conjuges. Adest testimonium num. 13, utriusque DD. conjugis sigillo munitum, datum anno 1628, XXX Decembris. Anno 1629 mulier quædam honesta, quæ diu in aliqua occulta tribulatione constituta fuerat, sese in festo S. Vitalis XX Octobris devotissime ipsi S. Vitali, peracta Confessione et sacra Communione, commendaverat; eademque die ab occulto gravamine liberata testimonium attulit, non expresso nomine neque infirmitate. Schedulam vide num. 14.

[46] [1630, 1633,] Anno 1630, XXIX Junii, D. Margarita Pällingerin D. Wilhelmi Prandauer comitum de Lamberg præfecti Salisburgi uxor in periculoso partu, in quo jam per 24 horas strenue laboraverat, destituta tandem ab omni humano auxilio et consilio, B. Vitalis cingulo accincta, et promissa aliqua oblatione ad S. Vitalem, intra medium quadrantem, restitutis occulta et divina virtute viribus, enixa est. In cujus rei testimonium dictus Wilhelmus chirographum sua et duorum testium manu subscriptum, appresso etiam sigillo firmatum, monasterio consignavit anno et die ut supra. Testes fuere Christophorus Reutter consilii aulici cancellista et Georgius Vogl cantor ad S. Petrum Salisburgi. Adest scheda num. 15. Eodem anno, XXIII Julii, Susanna Krebsin D. Joannis Urschnis civis Salisburgensis uxor inter gravissimos partus dolores constituta per biduum, cum mater cum infante in periculo mortis jam versaretur, succincta cingulo S. Vitalis feliciter et confestim partu soluta fuit. In cujus miraculi testimonium schedulam attulit anno et die ut supra, num. 16. Anno 1633 vir quidam gravi infirmitate detinebatur, ut omnes de vita ejus jam desperarent: cum vero B. Vitali vovisset se imaginem ceream oblaturum et vitam suam serio emendaturum, stupentibus omnibus, intra paucas horas perfecte convaluit; et pro testimonio hujus miraculi schedam attulit dicto anno, XXIII Augusti, num. 17.

[47] [1636, 1647, 1649,] Anno 1636, XXIII Junii, testatur honesta matrona Margarita Wimbergerin se inter dolores partus gravissimos cingulo S. Vitalis succinctam intra sesquihoram feliciter peperisse. Anno 1647 Catharina Feuchtnerin, in gravi periculo partus dolorosi cingulo S. Vitalis usa, breviter feliciterque enixam se fatetur, ad diem XVIII Aprilis. Eodem anno in festo Pentecostes Anna Scherpin Joannis Scherpen militis in arce Salisburgensi uxor, succincta cingulo S. Vitalis, voto facto offerendi pueruli cerei et audiendi Missam in honorem S. Vitalis persolvendique certas preces ad tumbam ejus, intra quinque horas a doloribus partus periculosi liberata feliciter parturiit Ita maritus testatus est per schedulam oblatam, num. 20. Anno 1649, ad diem XXII Junii, Erentrudis uxor Joannis Wolspergers civis Salisburgensis fatetur se, adhibito cingulo S. Vitalis, geminorum partu feliciter solutam fuisse; quod quidem Deo, B. Virgini et S. Vitali beneficium acceptum multa gratiarum actione refert. Eodem anno, die XXVI Novembris, D. Christophori Katzenberger uxor Anna Ursula gravibus partus detenta doloribus non poterat eniti, donec cingulo S. Vitalis accincta confestim partu soluta fuit. Id attestatur dictus maritus ipsius et Franciscus Ring civis et pistor, per attestationem utriusque sigillo et manu firmatam, num. 22.

[48] [1650,] Anno 1650, ad diem XIV Januarii, testabatur per chirographum nobilis D. Clara Reutterin nata Feyrtagin se in periculoso partu cingulo S. Vitalis usam, ac propterea feliciter enixam fuisse: ob quam gratiam B. Vitali gratias egit per schedam subscriptam, num. 23. Anno 1650, IX Februarii, testatur Anno Siglin uxor æditui monasterii S. Petri se per duos dies non potuisse a partu infantis Scholasticæ postea vocatæ liberari; donec tandem ex singulari devotione erga B. Vitalem cingulo fuerit præcincta, ubi et feliciter a partu liberata fuit. Eodem anno, XIV Aprilis, sacrum cingulum Christinæ Wedlingerin Jacobi Ferschl coqui uxori applicatum fuit, quæ inter angustias partus constituta eadem hora feliciter peperit. Eodem anno, XXIX Junii, idem sacrum cingulum adhibuit in periculoso partu Maria Müllerin Matthæi Müller pictoris Salisburgensis uxor; quæ quidem felici partu potita fuit, in periculo tamen vitæ, dum schedam obtulerat maritus, adhuc versabatur. Ita ambo subscripti attestantur schedula, num. 26. Eodem anno, IV Julii, testatur Sabina Putschgerin tinctoris Salisburgensis uxor se ex peculiari fiducia et devotione erga S. Vitalem, cum per diem ac noctem inter angustias partus constituta infantem eniti non posset, sacrum cingulum ejus adhibuisse, et brevi post infantem cum gaudio peperisse.

[49] [1656,] Anno 1656 D. Sidonia uxor D. Matthæi Prandauer adeo periculoso partu laborabat ut judicio præsentium matronarum nisi supernaturali auxilio vix evasura crederetur. Quare Sidonia ex singulari fiducia et devotione sese B. Vitali cum Sacrificio Missæ devovit, et sacro cingulo se accinxit; ubi tandem paucis post horis partu soluta incolumis evasit. In cujus rei memoriam maritus ejus D. Prandauer attestationem sua manu et sigillo firmatam nobis attulit, dicto anno, XXIII Februarii, num. 28. Eodem anno, XXIV Julii, testabatur Georgius Hauser calculator cameræ archiepiscopalis Salisburgensis numquam in repetitis jam sæpius partubus suam uxorem Annam Mariam tam facile fuisse enixam quam hac una vice, cum ex devotione S. Vitalis cingulo induta fuisset. Quare hoc beneficium B. Vitali adscribit et gratias agit per attestationem, num. 29. Eodem anno, XI Augusti, Rosina Wimberin per specialem attestationem fatetur se tribus diebus in partu periclitatam esse, ut omnium judicio moritura jam judicaretur: cum vero quarta die cingulo S. Vitalis esset induta, circa duodecimam effuso partu, melius habere cœpit. Unde per chirographum, num. 30, Deo et B. Vitali summas gratias egit.

[50] [1662,] Anno 1662 honestissimus vir Virgilius Kendlinger civis et caupo Salisburgensis duas attestationes nobis attulit: quarum una contestatur se B. Vitali, cum filius ejus periculose ægrotaret, anno 1649 obtulisse ex devotione tabellam cum uno Sacrificio Missæ pro pueri incolumitate; unde parvulus brevi melius habere et convalescere cœpit. In altera vero attestatione profitetur omnes quatuor liberos suos una vice infirmatos decubuisse: quare antiqui beneficii memor B. Vitali se aliquid oblaturum promisit, si liberi sanitati restituerentur; qui proinde paulo post incolumitati pristinæ restituti omnes fuere. In cujus rei memoriam duo chirographa anno 1662, XX Novembris, attulit, num. 31 et 32 signata. Eodem anno, I Octobris, ejusdem Virgilii Kendlinger honestissima uxor Maria attestabatur se in periculoso partu per triduum inter graves dolores colluctatam, postquam humana media in cassum adhibita fuissent, cingulum S. Vitalis induisse, ac paulo post puerulum incolumem peperisse: quam proinde gratiam Deo ac B. Vitali acceptam fert, atque sua propria manu et chirographo, num. 33, confirmat eodem anno et die secum ita contigisse.

[51] [1663,] Anno demum currente 1663, quo hæc ipsa miracula conscripsimus et typis mandamus, attulit testimonium nobilis D. Andreas Miller perillustrium et RR. DD. Baronum de Muggenthal præfectus, quo testatur Christinam uxorem suam X Januarii dicti anni in periculosissimo partu aliorum adhortatione curasse Missam legi ad S. Petrum, et cingulo B. Vitalis præcinctam post horam feliciter enixam fuisse: quod beneficium Deo, B. Virgini et S. Vitali acceptum retulit, et summas egit gratias. Chirographum datum anno 1663, XI Januarii. Eodem anno 1663, X Martii, attulit aliud testimonium sæpe nominatus D. Virgilius Kendlinger, quo testatur filiolum suum Remigium Josephum viginti unius hebdomadarum infantem XXIII Februarii gravi morbo correptum fuisse, ut etiam materna abhorreret ubera. Postquam autem parens puerulum S. Vitali devovit atque Missam in ejus honorem legi curavit, infans ex illa hora paulatim convaluit. Eapropter parens Deo et B. Vitali, cujus meritis jam sæpius sese in tribulationibus variis sensisse levamen profitetur, summas egit gratias.

[52] [aliisque incertis.] Præter hæc curationum beneficia per attestationes additis certis annis, diebus et personis firmata, adsunt adhuc schedulæ similium beneficiorum testes et indices, sed non additis annis, diebus, personis et circumstantiis; quas etiam hic inserere placuit. Schedula refert per intercessionem B. Vitalis matronam in periculosissimo partu adjutam fuisse; ac proinde per schedulam gratias persona illa agit. Matrona quædam graves passa dolores dentium, capitis et matricis vovit B. Vitali se aliquid oblaturam; unde brevi incolumis effecta Deo et B. Vitali gratias agit. Obstetrix quædam Susanna Voglin testatur se cingulum S. Vitalis tribus parturientibus adhibuisse, semperque felicem partum subsecutum fuisse. Matrona quædam honesta viscerum dolores graves sentiebat: unde vovit B. Vitali unum Sacrificium Missæ et ventris figuram ceream, ac brevi post optatam incolumitatem obtinuit. Matrona quædam Susanna nomine devoverat sese B. Vitali in gravi ægritudine constituta, et voti compos facta, sed postea mortua, voluit pro se ad B. Vitalem legi unam Missam Defunctorum. Hæc itaque curationum beneficia sunt quæ per attestationes fidelium fidelium probari poterunt, quorum adhuc hodie multi superstites sunt; neque dubitandum est multos alios fideles, si ad inquisitionem publicam aliquando deveniretur, uti ante ducentos annos factum, confessuros et edicturos fore multa alia miracula, quæ aut ex incuria aut ex verecundia multi non manifestant, quod quidem magnopere dolendum est.

ANNOTATA.

a De cingulo quem S. Vitalisconfer dictain Commentario prævio (num. 110, 125 et 126).

b Est Mülldorf seu Mühldorf oppidum Bavariæ ad ripam sinistram OEni.

c Parochia Gredig sive Grädig propinqua est Salisburgo ad meridionalem partem.

d A fluvio Drasa, vulgo Traisen, nomen habet Traismauer, qui vicus prope abest a loco ubi fluvius jam dictus in Danubium aquas suas infert. Erat ibi castrum ad archiepiscopatum Salisburgensem pertinens, et qui illi præerat præsectus, ut apud Hansizium videre est [Germ. sacr., t. II, p. 1078.] , simul in attinentem districtum jus pro archiepiscopo dicebat.

ALIA MIRACULA SÆCULI XVII
ex votivis tabellis collecta a Pachlero [Disq. VI, cap. VII.]

Vitalis, episc. et conf. Salisburgi in Germania (S.)

AUCTORE A. PACHLER.

[Miracula facta] Illustrissimus princeps et archiepiscopus Salisburgensis Paris Lodronius S. Vitalem in summo honore habuit semper; cujus jussu sepulchrum ejus apertum et reliquiæ conscriptæ sunt; cujus etiam interventu et interpositione cultus B. Vitalis in totam diœcesim introductus fuit, obtenta licentia ab Urbano VIII anno 1628, cum prius tantum in nostro monasterio Officium canonicum de eo ex indulto Leonis X … celebraretur. Singulis fere annis in ejus festo aut celebravit in altari S. Vitalis aut saltem cum tota sua aula devote tumbam visitavit; utque ostenderet etiam ipsa sua munificentia devotum affectum erga B. Vitalem, anno 1630 obtulit ad altare ipsius mille taleros, quos jussit in honorem et cultum S. Vitalis impendi: cujus proinde anima in pace requiescat a. Nobilis D. Elisabetha Menzlin clarissimi viri Chritophori Mezger quondam cancellarii Salisburgensis uxor B. Vitali anno 1658 obtulit catenam argenteam deauratam, pro qua urceoli argentei coempti pro altari S. Vitalis. Donaria et anathemata minuta de cera indies offeruntur, ut videre licet ad tumbam ejus; ubi etiam fulcra, baculi et sustentacula claudorum, item et brachia ac pedes e ligno efformati conspici poterunt in satis magna quantitate. Gazophylacium quod anno 1601 a Martino abbate apud S. Vitalis tumbam positum fuit b,… etiam adhuc in hodiernum diem singulis annis 30, 40, 50 florenos plus minus exhibet; ex quibus proinde fidelium devotio erga S. Vitalem luculenter intelligi potest. Lego tamen in Productione miraculorum ejus apud Canisium… jam ante 200 annos tale gazophylacium fuisse ad tumbam S. Vitalis c.

[54] [annis 1630, 1632, 1633, 1634,] Porro tabulæ votivæ prope tumbam et altare S. Vitalis multæ suspensæ videntur, quarum quædam neque nomen neque infirmitatem neque votum ipsum cum circumstantiis exacte referunt; in plerisque tamen beneficium curationis cum ipsa voventis persona exprimitur: quæ proinde et huc opportune inseruntur et referuntur. Prima tabella anno 1630 oblata refert perillustrem D. Jacobeam de et in Weichs, baronissam de Closen in Haidenpurg, ob restauratam sanitatem obtulisse ad B. Vitalis tumbam. Anno 1632 honesti viri N. Kholperger infans phrenesi correptus, B. Vitali devotus, sanitati restitutus est: ob gratiarum actionem tabellam parens obtulit. Tertia tabula refert anno 1633 puerulum quemdam ab hernia per intercessionem S. Vitalis liberatum. Eodem anno Regina Hoferin gravi infirmitate oppressa Missam curavit legi in honorem S. Vitalis, et tabellam obtulit, ac paulo post sanitati restituta est. Anno 1634 persona aliqua tabellam attulit B. Vitali, quod in ægritudine aliqua lenimentum senserit. Anno 1636 D. Juditha Mayrin D. Michaelis Mayr uxor maritum suum calidissima febri laborantem, oblata tabella, B. Vitali devovit, ac mox excellens ille calor desiit, et maritus convaluit.

[55] [1636, 1638, 1640, 1642, 1644, 1647,] Anno 1636 Anna Mögelin peste correpta devovit se B. Vitali cum una tabella, unde et liberata fuit. Anno 1638 ægrota quædam persona tabellam vovit ad tumbam S. Vitalis, et brevi consanata fuit. Anno 1639 honestus quidam vir pro sua uxore, quæ dolore unius pedis ita affligebatur ut diu noctuque quietem habere non posset, tabellam cum aliquo donario B. Vitali obtulit, et uxor paulo post melius habere cœpit. Eodem anno matrona quædam vovit et obtulit B. Vitali tabellam ob diversas ægritudines, in quibus fatebatur se manifestum ejusdem Sancti Patroni auxilium persensisse. Anno 1640 duæ matronæ in gravibus mortis periculis constitutæ tabellam obtulere B. Vitali ex voto, et sensere potens suffragium et lenimentum. Anno 1642 ab aliqua ignota persona tabula oblata ob aliquam periculosam ægritudinem. Anno 1644 David Kröpfl nauta Lauffensis ob tumorem alterius pedis votivam B. Vitali imaginem obtulit, et brevi tumor dolorque evanuit. Anno 1647 Mathias Loweind et uxor ejus Magdalena suum infantulum in periculosa ægritudine B. Vitali devoverunt, ac paulo post infans sanitati restitutus est; in cujus signum tabellam obtulere. Anno eodem uxor honesti viri Georgii Prietl coriarii in Straswalchen gravibus pedum doloribus afflicta tabulam obtulit ad tumbam S. Vitalis, quo factum ut intra paucos dies sanitati restituta fuerit.

[56] [1649, 1651, 1654, 1656, 1657, 1660,] Anno 1649 Virgilius Kendlinger, cujus capite priori inter testimonia num. 31 memini d, pro suo filio tabellam obtulit. Anno 1650 honesta matrona Cordula Ständlin ex Lauffensi oppido fortuito casu crus fregit; et licet a chirurgo restituta fuerit, attamen paulo post tumorem in illo pede passa est, quem nulla remedia humana curare poterant: unde B. Vitalis tumbam votiva imagine decoravit, et paulo post, tumore sublato, convaluit. Anno 1651 David Edlman nauclerus ex Lauffen cum sua uxore ex voto visitarunt tumbam S. Vitalis, et obtulerunt tabulam, eo quod eorumdem filius Christophorus gravem in oculis infirmitatem contraxisset, cui nulla humana remedia mederi poterant, et voto persoluto, brevi filius pristinam oculorum claritatem recepit. Anno 1654 Susanna Kramingerin de villa Morzg e prope Salisburgum in aliqua infirmitate constituta tabellam vovit B. Vitali offerendam; unde et brevi sanitati restituta fuit. Anno 1656 duo conjuges filium suum jam clericum gravi morbo detentum devoverunt B. Vitali, imagine votiva ad tumbam ejus oblata; qui paulo post restitutus fuit. Anno 1657 honesta matrona in gravi ægritudine vovit B. Vitali tabellam, et obtulit; unde confestim convaluit. Anno 1660 honestus vir Paulus Lechner civis et cerevisiarius in oppido Reichenhall, cum in periculo phthisis et hydropisis versaretur, B. Vitali sese devovit, et imagine oblata tumbam decoravit.

[57] [1661, 1662 et aliis incertis.] Anno 1661 honestus vir Virgilius Kendlinger civis et caupo Salisburgensis, uno e liberis suis ægrotante, B. Vitali tabellam vovit et obtulit, ac paulo post infirmitas evanuit. Anno eodem matrona honesta Maria Haigerin suum infantem ægrotantem B. Vitali commendavit, tabellam vovit et obtulit, ac paulo post infans sanitati restitutus est. Eodem anno alia quædam persona, quæ nomen suum non exprimit, tabulam obtulit, eo quod persoluto ad B. Vitalem voto a gravi infirmitate fuerit liberata. Anno 1662 honesta vidua Magdalena Striehoferin filium suum devovit B. Vitali, gravi hernia ab utero matris contracta laborantem; a qua cum per B. Vitalis merita curatus et plene sanatus esset, in grati animi testimonium votiva tabella exornavit sepulchrum ejusdem S. Patroni. Eodem anno 1662 honesta matrona Christina Hoferin infantem suum gravi et periculoso ulcere in capite laborantem B. Vitali commendavit, in quo curando omnis humana medicina deficiebat; unde sine ulteriori medicina per merita S. Vitalis ulcus fœtidum paulatim seipso convaluit et disparuit: in cujus miraculi testimonium votivam tabellam detulit ad tumbam S. Vitalis. Adsunt adhuc aliæ duæ tabulæ sine addito anno: in una dicitur a matrona honesta infantem morbillis laborantem devotum B. Vitali curatum fuisse; in altera matronam quamdam honestam de Villach f ex Carinthia B. Vitali in gravi ægritudine vovisse unam Missam et tabulam ad tumbam se oblaturam, unde et voti compotem sanitati fuisse restitutam. Adsunt et aliæ tabellæ perplures sine nomine, sine omni inscriptione, aut solis hisce litteris adscriptis E. V., id est, Ex voto, aut solis primis litteris nominum et cognominum: quorum vota et curationum beneficia prorsus ignorantur.

ANNOTATA.

a Cfr. Comment. præv. num. 112 et seqq.

b De hoc gazophylacio mentio facta est supra ad finem miraculorum ab anno 1462 ad 1601 patratorum, ubi de sanatione Joannis Stainhauser.

c Vide num. 97 Commentarii prævii.

d Videantur miracula proxime superiora, num. 50 et 51.

e Villa Morzg seu Morzig, semileuca Salisburgo in meridiem distans, ea ipsa est quæ in Brevibus Notitiis donationum Salisburgensium vocatur Marciago, id est Morck [Apud Hansizium, p. 20.] , atque a duce Theodoberto donata fuit cœnobio monialium Nunbergensi sive S. Erentrudis.

f Est Villacum, vulgo Villach, non ignobile Carinthiæ oppidum Dravo fluvio appositum, nec confundendumcum Villaco in Pannonia, vulgo Illok in hodierno comitatu Sirmiensi, ubi S. Joannes Capistranus obiit et sacrum ejus corpus etiamnum quiescit.

DE S. ACCA EPISCOPO ET CONFESS. HAGUSTALDIÆ, IN NORTHUMBRIA.

ANNO DCCXL.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Acca, episc. et conf. Augulstadiæ in Anglia (S.)

J. V. H.

§ I. De origine et fatis Ecclesiæ Hagustaldensis in Northumbria.

[Ecclesia Hagustaldensis] Est in Northamhymbrorum provincia, inquit Monasticum Anglicanum ex Historia manuscripta Richardi Hagustaldensis sæc. XII scriptoris, de statu Hagustaldensis Ecclesiæ [Monast. Anglic., t. VI, p. 180. Edit. Londin. 1830. Cfr Twysden. Rer. Angl. Scriptt. decem., t. I, p. 289.] , haud procul a Tina flumine, ad austrum sita villa quædam, nunc quidem modico et raro cultore habitata; sed, ut antiquitatis vestigia testantur, quondam ampla et magnifica. Hæc autem a rivulo ibi decurrente et quandoque ad modum torrentis exuberante, Hestild nomine, Hestoldesham, quasi prædium Hestild, vocatur. Beata vero regina Etheldreda, Annæ, regis orientalium Anglorum filia, primo australium, Girvisorum principi, nomine Tunberto, sed, illo post modicum defuncto, deinde Ecfrido, Northamhymbrorum regi, desponsata fuit. Quæ tamen integritatis virginalis gloriam semper intactam, Deo protegente, servavit. Hæc igitur S. Wilfrido, quem plurimum dilexit, illi, inquam, jam exsistenti Eboracensi episcopo, prædictam villam cum circumjaciente regione, circa annum Dominicæ Incarnationis DCLXXIIII in perpetuam eleemosynam dedit, ut eam episcopali cathedra sublimaret, quam ipse primus et post eum alii jure ecclesiastico sederint.

[2] [anno Christi 674] Fata Hagustaldensis Ecclesiæ, quæ hodie Hexham appellatur, explicat Robertus, monachus Dunelmensis, hisce verbis [Monast. l. c.] : Ut in Chronica Haugustaldensi (quæ vulgariter Hexham, sive ut antiquitus Hextildesham a quodam flumine Hextild, ibi decurrente vocatur) scriptum est: Anno Incarnationis Dominicæ DCLXXIV et a fundatione Ecclesiæ Lindisfarnensis quadraginta annorum curriculo decurso, Beatus Wilfridus fundavit in honore S. Andreæ Apostoli dictam Ecclesiam Haugustaldensem, cum sede episcopali, in qua plures floruerunt episcopi, viri sanctissimæ vitæ: quorum ordo est, primus Wilfridus, XLV annis; secundus Eata, VII annis; tertius Tunbertus, III annis; quartus Joannes, VII annis; quintus Sanctus Acca, XXIV annis; sextus Fredbertus, XXXIV annis; septimus Sanctus Alcmundus, XIII annis; octavus Tilbertus, VIII annis; nonus Ethelbertus, VII annis; decimus Eadfredus, III; undecimus Eanbertus vel Osbertus, XIII annis; duodecimus Tydfredus, sed tempus episcopatus hujus ignoratur. Itaque episcopatus Haugustaldensis Ecclesiæ, incipiens circa DCLXXIV Dominicæ Incarnationis annum, duravit CXLIV annis (excepto ultimo episcopo, cujus tempus ignoratur) scilicet usque ad DCCCIV annum Dominicæ Incarnationis, et ex tunc (deficientibus episcopis) cessavit dicta sedes, ante devastationem provinciæ Northanaimabrorum, quæ DCCCLXXXV anno Domini Incarnationis, ab Haldano Dano facta est, et ex fundatione Lindisfarnensis Ecclesiæ CCXLI, ab obitu S. Cuthberti CLXXXIX; ex quo Haugustaldensis Ecclesiæ episcopi defecerunt LIV. Et tunc Eardulfus episcopus Lindisfarnensis, et abbas ejusdem * Eadredus, de insula Lindisfarnensi incorruptum corpus S. Cuthberti cum maxima parte thesauri illius Ecclesiæ exportaverunt, et ante faciem barbarorum per septem annos, de loco ad locum cum illo discurrerunt. Tandem vero redeuntes ad villam, olim Kunchacestram vocatam, devenerunt; ibique cum Reliquiis requieverunt; et multo tempore, deficientibus episcopis Haugustaldensis Ecclesiæ, dictus Eardulfus episcopalia officia ibidem exercere cœpit et successores ejus apud Koncestre; post apud Dunelm usque ad tempus Henrici regis primi … circiter annos episcopalia officia agebant. Sed orta dissensione inter Henricum, regem Angliæ primum, et Ranulphum, Dunelmensem episcopum, dictus rex dictum episcopum Ecclesia Haugustaldensi cum regione pertinenti privavit, et contulit archiepiscopatui Eboracensi; licet virtute devotionis factæ per reges Guthredum et Aluredum Deo et S. Cuthberto et sibi ministrantibus, de tota terra, inter Tesam et Tynam, ecclesiam de Hexham cum regione adjacente, ex parte australi Tynam, sita inter metas S. Cuthberti protinus fuerit comprehensa.

[3] [multiplicato populo Christiano fundata,] Quæ hactenus ex antiquioribus documentis retulimus, explicatione quadam indigent. Anno 673 in Concilio Herefordiensi, cui, præside S. Theodoro, Cantuariensi archiepiscopo, adfuerat quoque S. Wilfridus, Eboracensis seu Nordambrorum episcopus, statutum fuerat can. IX [Beda Eccl., Hist. lib. IV, cap. V. Wilkins Conc. Magn. Brit., t. I, p. 43. Labbe, t. VI Conc., col. 538.] , ut plures episcopi, crescente numero fidelium, augerentur. Ut vero Theodorus hoc, quod in commune tractatum fuerat, exsecutioni mandaret, Eboracensem diœcesim in tres episcopatus Eboracensem, Lindisfarnensem ac Hagustaldensem divisit, ut legere est in Vita S. Wilfridi ad XXIV Aprilis [Act. SS., t. III April., p. 301, n. 32.] , imo exauctorato Wilfrido, probabiliter renitenti, Bosam sedi Eboracensi imposuit. Et quidem hanc agendi rationem ægre tulisse non sine causa S. Wilfridum, patet ex eo, quod sede sua pulsus fuerit, instigante Ermemburge regina, quæ sancto episcopo infensissima, oggerebat Egfrido marito, Northumbriæ regi, muliebri, ait Vita citata [Act. SS., t. III April.. p. 301 n. 31.] , facundia; totum regnum tuum episcopatus ipsius est, quin et si tua potestas ejus potestati comparetur, minor est. Talibus sermonibus fraudulentis circumventus rex petiit a Theodoro, ut partiretur episcopatus Northumbriæ. Et tunc unus episcopatus adjectus est, Hagustaldensis; nam Lindisfarnensis quadraginta ante annis institutus erat [Alford. Annal. Eccl. Anglosax. An. 635, § XV et seqq.] ; sedes autem Casæ Candidæ (hodie Whithern) primum anno 723 instituta fuit et magis ad Scotos, quam ad Anglos pertinebat [Ibid. An. 723, § XIX.] .

[4] [frustra obnitente S. Wilfrido Eboracensi,] Utcumque ea sint, certe mirari nos non oportet, S. Wilfridum, qui totam illam divisionis machinam ex impotentis mulieris iracundia prodiisse, inscio probabiliter S. Theodoro, pernoverat, mandatis archiepiscopi reluctatum fuisse, ne sede sua privaretur; in exsilium abire coactus, Romam adiit et causam suam detulit Agathoni Papæ, qui, anno 679, collecta quinquaginta tam episcoporum quam abbatum synodo [Wilkins. Conc., t. I, p. 44.] , conquerentem Wilfridum audivit [Ibid., p. 47.] , quod quidam, inquit, mei episcopatus invasores, nulla in me convicta culpa, contra sanctorum scita canonum in conventu sanctissimi Theodori, Cantuariorum archiepiscopi, et aliorum convenientium antistitum, sedem meam, quam per decem et eo amplius annos tenueram, usurpare moliti sunt; et in meo episcopatu tres episcopi promoti sunt, licet canonica non sit eorum promotio. Quid autem acciderit, ut Theodorus, sanctissimus archiepiscopus, me superstite, in sedem, quam licet indignus dispensabam, absque consensu cujuslibet episcopi, tres sua auctoritate, mea humilitate non acquiescente, ordinaret episcopos, omittere magis, quam flagitare pro ejusdem viri reverentia condecet: quem quidem, eo quod ab hac apostolicæ summitatis sede directus est, accusare non audeo. Paratum dein S. Wilfridus se profitetur ad exsequendum apostolicam qualemcumque sententiam, sive ut pristinum episcopatum suscipiat, sive ut in diœcesi, cui præfuit, plures præsules adhibeantur, qui tamen tales sint, cum quibus pacifica et tranquilla possit concordia unanimiter deservire.

[5] [et appellationem Romanam] Hisce expositis, universa synodus desiniens ait: statuimus atque decrevimus, ut Deo amabilis Wilfridus episcopus episcopatum, quem nuper habuerat, suscipiat, et quos cum consensu concilii, ibidem congregandi, elegerit sibi adjutores, a sanctissimo archiepiscopo ordinati promoveantur episcopi, expulsis procul eis, qui in ejus absentia in episcopatum enormiter missi sunt. Sed S. Wilfridus, scriptis apostolicæ sedis munitus, vixdum pedem in Northumbriam intulerat, quum rex Egfridus de consilio episcoporum eum carceri mancipavit ac dein in exsilium ejecit. Quam occasionem nactus vir Dei, Euangelium prædicavit Saxonibus meridionalibus (Sussex) et accolis insulæ Vectæ (Wight), ut late refertur in ejus Vita ad XXIV Aprilis [Act. SS., t. III Apr., p. 305. Cfr Mabillon. Act. SS. Ord. S. Bened., t. IV, part. I, p. 699.] , et sic usque ad obitum Egfridi regis, anno Christi 685, in exsilio fructuose laborans permansit. Ast tunc S. Theodorus cum S. Wilfrido reconciliatus, de quorum dissidiis late agunt nostri in Commentario S. Theodori Vitæ ad diem XIX Septembris § II [Act. SS., t. VI Septembr., p. 60.] , eumdem ope Alfredi, Northymbrorum regis, in sedem suam reposuit, primum, inquit Eddius, S. Wilfridi biographus coævus [Mabillon. Act. SS., sæc. IV, part. I, p. 703. Cfr Wilkins. Concil., t. I, p. 55.] , cœnobium cum possessionibus adhærentibus in Hagustaldesa indulgens, et post intervallum temporis, secundum beatissimi Agathonis, apostolicæ sedis præsulis et sanctæ synodi judicium propriam sedem episcopalem in Eborica civitate et monasterium in HRypis cum redditibus suis reddidit, expulsis de eo alienis episcopis.

[6] [interponente.] Ex hisce quidem verbis manifestum est, initio regni Alfridi seu anno Christi 685, nondum firmatam fuisse, quatenus episcopalem, Ecclesiam Hagustaldensem, seu potius quod a Theodoro constitutum fuerat, ratum fixumque non permansisse. Stetit autem annis vix quinque pax et concordia inter S. Wilfridum episcopum et regem Alfridum [Wilkins. Conc., t. I, p. 65.] : qui et Ecclesias propriis spoliabat bonis et Eboracensem diœcesim erectione cathedræ episcopalis in Ripensi monasterio dispertitam volebat. Quibus consiliis omnimode repugnabat Wilfridus, quocirca, rege instigante et Brithwaldo, Cantuariensi archiepiscopo cooperante, iteratum sancto viro indicitur exsilium, in quo ipse secundam profectionem ad sedem apostolicam adornavit; et Romæ Joanni Papæ VI spopondit anno 701 [Ibid.] , se, si ita sedes apostolica judicaverit, demissurum Eboracensem cathedram, dummodo monasteria duo, in ea provincia posita, Ripis et Hagustaldeia, quæ fundaverat, non amitteret. Et tali ratione in Concilio Niddensi anno 705 [Ibid., p. 68.] dicuntur reddita S. Wilfrido duo optima cœnobia, qui in Rypis et in Hagustaldese cum omnibus redditibus. Atque ita vita functis Alfrido, Northumbrorum rege et Bosa, Eboracensi episcopo, Joannes Beverlacensis, qui jam ab anno Christi 686 Hagustaldensem Ecclesiam regere inter multiplices vicissitudines cœperat, ista nunc relicta S. Wilfrido, Eboracensem cathedram conscendit. Atque ex eo tempore episcoporum Hagustaldensium series decurrere cœpit. Notatu dignum est omnes illos episcopos, qui tam acriter dissensere inter se, et sanctitate insignes et cultum ecclesiasticum consecutos fuisse. S. Wilfridus colitur XXIV Aprilis aut XII Octobris; S. Theodorus Cantuariensis, XIX Septembris; S. Bosa, qui vivente S. Wilfrido, sedem Eboracensem occupaverat, IX Martii; S. Eata, Hagustaldensis, invito Wilfrido, episcopus, XXVI Octobris; S. Britwaldus, Cantuariensis archiepiscopus, IX Januarii; S. Joannes Beverlacensis. VII Maji vel XXV Octobris. Omnes enim in ancipiti quæstione optima procedebant fide: hi quidem, multiplicatis episcopis, efficacius fidem propagare volebant: illi autem, pari zelo animati, volebant præcipue disciplinam ecclesiasticam, firmissimum religionis propugnaculum, sartam tectam conservare: ac tali ratione explicamus, quomodo frequentes istiusmodi dissensiones non magnum detrimentum litigantium sanctitati attulerint.

[20] [desiit circa an. 833] Ultimus Ecclesiæ Hagustaldensis episcopus fuit Tiffridus, qui, mortuo Eanberto, anno 810 sedem occupare cœpit, incertum quamdiu continuaverit. Id autem habemus ex Gulielmo Malmesburiensi de Gestis Pontificum Anglorum lib. III [Rer. Anglic. Scriptt. Savilii. fol. 155. Edit. Lond. 1596.] , interiisse sedem Hagustaldensem irruptione Danorum. Exercitus enim Danorum, qui jam tempore Alcuini [Alford. Annal. Eccl. Angl., an. 832 num. 11.] metuebatur, veniens, habitatoribus exstinctis, habitaculorum tecta succendit et secreta cœlo exposuit. Nunc est Hagustaldium villa archiepiscopi Eboracensis. Danorum autem irruptio prima fuit anno XXXIII Egberti, regis Saxonum Occidentalium, seu anno Christi 832: videtur igitur proroganda Hagustaldensis diœceseos exsistentia usque ad hunc aut potius sequentem proxime unum alterumve annum. Id quidem verum est, de Tiffrido nihil habere antiqua documenta præter ejus electionem; sed si ante Danorum invasionem defunctus fuisset, nulla adesse videtur ratio, cur successorem nactus non fuisset. Ricardus lib. I de statu et episcopis Ecclesiæ Hagustaldensis cap. XIX [Twysden Scriptt., t. I, p. 300.] , dicit quidem cessasse episcopatum annis LIV ante devastationem Northumbriæ, factam anno Christi 875, sed hoc ita intelligendum est, ut annorum series a morte Eanberti, penultimi episcopi Hagustaldensis decurrat, quoniam, ut ibidem dicit, ultimi episcopi tempus ignoratur. Ast ne anno quidem 875 primum Dani in Northumbriam irruperunt; legitur enim apud Simeonem Dunelmensem, lib. II Historiæ Ecclesiæ Dunelmensis cap. V [Ibid., p. 12.] , jam anno 793 Paganos, ab aquilonali climate, navali exercitu, Britanniam venientes, Lindisfarnensem Ecclesiam vastasse; anno autem 867 Eboracum ejusque ecclesias et monasteria igne delevisse [Ibid., p. 14.] . Quæ sufficiunt ad monstrandum ante annum Christi 875 Danos Northumbriæ vastationem jam intulisse.

[8] [in varias diœceses dispertita.] Videtur deinceps Hagustaldensis Ecclesia in finibus Lindisfarnensis inclusa fuisse, [Camden Brittann., t. III, p.248. Edit. Lond. 1789.] ut diximus supra num. 214; quæ Lindisfarnensis sedes, translato corpore S. Cuthberti, Cestriam migravit an. 882 [Alford Annal. an. 875, num. 4 et an. 882. num. 3.] : ast anno 995, quum sacrum Cuthberti corpus denuo Dunelmum transvectum fuisset, hujus ecclesiæ et urbi nobilissimæ exordia dedit [Alford. Annal. an. 995, n. 1 et seqq.] , quæ hereditatem Cestriensis Ecclesiæ ex asse recepit, retinuitque usque ad episcopatam Ranulphi Flambardi, qui ab anno 1099 ad 1128 sedem occupavit varia fortuna. Nam summo usus favore Guilielmi Rufi, Angliæ regis, odium Henrici I, ejus successoris ob gravissimas populi et magnatum querelas incurrit: pulsus igitur sede sua, eamdem postmodum mutilatam recepit. Etenim Hagustaldia cum regione pertinenti cessit archiepiscopo Eboracensi [Monast. Anglic., t. VI, p. 181.] , Vallis Tefi (Teviotdale) Glasguensi Ecclesiæ accrevit, et regio Carletana (Carlisle) novum episcopatum constituit [Sim. Dunelm. Continuat. ap. Twysden, t. I, p. 61. Cfr Monast. Ang., t. I, p. 225.] . Hæc de antiquo statu Ecclesiæ Hagustaldensis præfati sumus, quia propter temporariam intricatamque ejus constitutionem paucis innotuit. Nunc propius ad S. Accam accedimus.

[Annotatum]

* Ecclesiæ?

§ II. S. Accæ cultus, discipulatus apud SS. Bosa et Wilfridum, Eboracenses archiepiscopos.

[S. Accæ cultus] S. Accæ, qui et Accas et Accus, et Hacca et Atta quandoque legitur, nomen abest a plerisque Martyrologiis, quin ullum ex istiusmodi silentio adversus ejus sanctitatis famam et cultum præjudicium creetur. Et quidem ad hanc diem Sancti nostri memoriam recolunt Claudius Chastelain in suo Martyrologio universali et Richardus Whitford in Martyrologio anglice conscripto juxta usum Ecclesiæ Sarisburiensis, quod in Musæo nostro manu exaratum asservatur: ad diem vero XXX Novembris S. Accam celebrant Saussayus, Menardus; Bucelinus tandem ad diem XXVIII Aprilis reponit Sanctum, quem nostri sub XIX Februarii ex Joanne Wilsono citatum, ad hunc diem XX Octobris remittunt. Ast licet recentiora ista testimonia cultum Sancti nostri obnubilare aliquatenus videantur, non est tamen ratio, cur eumdem in dubium vocemus. Nam, uti diximus, Richardus Whitford Martyrologium suum non ex corrasis undique Sanctorum et piorum nominibus pro arbitrio composuit, sed juxta usum Ecclesiæ Sarisburiensis et ut in prioratu Sion Canonicorum regularium (Elsingspittle) inter horas canonicas recitaretur [Rob. Watt. Bibl. Britan. V° Whitford.] , quæ abunde cultum indicant. Aliud argumentum cultus nobis exhibet Simeon Dunelmensis in Historia de Gestis regum Anglorum [Twysden, t. I, p. 101.] , referens S. Accæ vestimenta fratres Hagustaldensis Ecclesiæ aliquotiens populo monstrare solitos fuisse, a quo cum omni devotione deosculabantur. Demum varii scriptores agunt de honore exhibito ejus Reliquiis, de earumdem translatione, ita ut, passim dissipatis antiquæ liturgiæ testimoniis, sufficientia habeamus monumenta ad Sancti nostri cultum adeoque ejus sanctitatem demonstranda.

[10] [et Acta expenduntur;] Quoad Acta S. Accæ pertinet, non alia habemus, quam quæ in Libro de Sanctis Ecclesiæ Hagustaldensis et eorum miraculis edidit Joannes Mabillon in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti sæculo III parte I. Auctorem habet hæc scriptura anonymum quemdam, canonicum regularem sæculi XII. Refert enim ipse cap. VIII [Mabillon. Act. SS., sæc. III, part. I, p. 213*.] , Ædricum primum fuisse, qui canonicorum regularium formam in Hagustaldensi Ecclesia instituit. Ætatem autem suam prodit Anonymus, quando cap. XIV dicit [Ibid., p. 220.] , se tempore translationis, anno 1154 factæ, multis ante annis puerulum fuisse: ex quo intelligimus illum sæc. XIII non attigisse. Cæterum quæ narrat de rebus gestis S. Accæ, accurate conveniunt cum antiquioribus monumentis, quæ in Vita edenda annotabimus. Hic autem subjicimus breve Sancti elogium, quod ex laudato Whitfordi Martyrologio Anglico latine reddimus: In Anglia festum Sancti Accæ episcopi, qui fuit discipulus et successor Sancti Wilfridi: erat vir sanctus, multis revelationibus illustratus et spiritu prophetiæ præditus: fecit multa in vita et plura post mortem miracula. Prolixius encomium texuit Bucelinus sub die XXVIII Aprilis, sed multis erroribus historicis infectum, quocirca illud prætermittimus, et res gestas Sancti nostri enucleatius explicare aggredimur.

[11] [patria probabiliter Northumber,] Simeon Dunelmensis, in Historia de Gestis regum Angliæ, sub anno 740 tradit [Twysden, t. I, p. 101.] S. Accam a pueritia in clero Sanctissimi ac Deo dilecti Bosa, Eboracensis episcopi, nutritum atque eruditum fuisse. Ex hisce verbis habemus Sanctum nostrum verosimiliter gente Northumbrum fuisse; nulla enim probabilis occurrit ratio, ut adhuc puer de gente ad gentem traductus fuerit, præsertim quum non ex meridionali Angliæ regione in septemtrionalem, recentius conversam, sed magis ex hac in illam, institutionis causa migrare eum oportuisset. Quoniam porro Acca adhuc puer, Bosæ, jam Eboracensi episcopo, instituendus traditur, concludere licet, eum vix ante annum Christi 668 nasci potuisse; neque ejus ortum multum retardare licet, quin in alterum scopulum impingamus, tempus scilicet accepti episcopatus, seu annum Christi 709. Ut autem annum S. Accæ natalem circa 668 statuamus, facit quod S. Bosa Eboracensem cathedram anno 678 conscendit, ut aperte refert Beda Lib. IV. Hist. cap. XII; decennis igitur aut duodennis S. Acca sub disciplina antistitis Eboracensis traditus fuit. Verum Bucelinus in Menologio Benedictino sub die XXVIII Aprilis refert: Acca Streneshalcensis monasterii celebris in Anglia monachus, egregium, virtutum et disciplinæ regularis magistrum, Bosam nostram meruit, cui et in episcopatu successit. Sed, omisso errore gravissimo, nempe Bosæ Accam successisse, ex ipso Bedæ textu satis liquet Sanctum nostrum Streneshalæ (hodie Whitby, ad Oceanum Germanicum) monachum non fuisse: nam agens de isto cœnobio, dicit ex illo prodiisse quinque episcopos, nempe Bosam, Edam, Oftfor, Joannem et Wilfridum, omnes, ait, singularis meriti ac sanctitatis viros, quod si Acca quoque noster Streneshalensis fuisset monachus, procul dubio eumdem reliquis episcopis, alumnis hujus cœnobii, accensuisset. Manet igitur verum, ita esse intelligenda Dunelmensis verba supra allata, ut S. Acca non prius puer Bosam adierit, quam is adeptus fuerit Eboracensem sedem, adeoque Sancti nostri annum natalem circa 668 statuendum esse.

[12] [Primum Streneshalæ] Quoniam vero S. Bosa in cœnobio Streneshalensi ad monasticam disciplinam informatus fuit, ibique Regulam S. Columbæ fuit sectatus, eamdem inter discipulos suos Eboracenses retinendam præscripsit, ut opinantur nostri in Commentario ejus historico ad diem IX Martii [Act. SS., t. II Mart., p. 11, n. 1.] : quocirca Scoticam prius, quam Benedictinam ἄσκησιν secutum fuisse Sanctum nostrum omnino censemus: quando autem postmodum se sub magisterium S. Wilfridi contulit, S. Benedicti Regulam professum fuisse nullatenus dubitamus. Etenim S. Wilfridus propagatorem se Benedictini instituti per Northumbriam fuisse, aperte gloriabatur, quum iterum apud Brithwaldum, Cantuariensem archiepiscopum, inobedientiæ accusaretur: siquidem suadentibus, ut sponte sua et scripto episcopatu cederet suo, respondit [Savilius. Rer. Anglic. Scriptt., fol. 151 V°.] , se primum fuisse, qui verum pascha in Northumbria, Scotis ejectis, docuerit, qui cantus ecclesiasticos antiphonatim instituerit, qui sanctissimi Benedicti Regulam a monachis observari jusserit, pro quibus omnibus nunc senem et septuaginta fere annorum pontificem, hoc in munere recipere, ut cogatur seipsum scripto damnare. Exordium Benedictini instituti, S. Wilfrido tributum, de sola Northumbria intelligendum est, quod clare ejus biographus coævus, Eddius, indicat [Mabillon. Act. SS. Ben., sæc IV, part. I, p. 705.] : nam idem jam in aliis Anglia partibus propagatum fuisse, vel eo liquet, quod primi ejus Apostoli, a S. Gregorio missi, hanc vivendi normam Romæ hauserint, haustamque monasteriis a se institutis communicaverint. Quam sententiam, maxima verosimilitudine et propemodum evidentia niti Papebrochius noster asserit [Act. SS. Maji, t. VI, p. 374, n. 2. Cfr Reyner. Apostolat. Bened. in Angl., p. 2 et seqq.] . Northumbria porro, serius ad fidem conversa et Scotis contermina, quemadmodum postrema institutiones catholicas recepit, ita etiam tardius fæces quasdam Scoticas deposuit.

[13] [inter Scotos educatus,] Ex hactenus dictis videmus perperam Bucelinum Bosam suum, quasi Benedictinus fuisset, vocare; quum potius Scoticam monasticen professus fuerit, quam etiam Acca probabiliter secutus est. Proinde cum Alano Le Large Sangenovefano, qui Sanctum nostrum, quia in clero Eboracensi eruditum, canonicis regularibus accenset [Le Large. De Canonic. Ordine, p. 84.] , eatenus consentimus, quatenus tamen non abjudicetur monachis Scotis, qui, ut dictum fuit in Commentario Vitæ S. Galli ad diem XVI Octobris [Act. SS., t. VII Octob., p. 864. n. 36.] , actionem clericalem cum monastica contemplatione conjungebant. Id autem monachorum genus Ecclesiæ Eboracensi deserviisse facile nobis persuademus, quoniam eodem tempore eamdem formam habebat Ecclesia Lindisfarnensis sub S. Cuthberto, Eboracensi finitima, ut testatur Ven. Beda in Vita S. Cuthberti cap. XVI. Imo quum S. Wilfridus institutum Benedictinum in Northumbriam introduxisset, id quoque gliscentis discordiæ seminarium fuisse, conjicere licet. Postquam autem S. Acca, relicto ob causam nobis incognitam Bosa, aut etiam eodem mortuo, S. Wilfridi discipulus factus est, Benedictinam Regulam sectari cœpit. Quo autem tempore id acciderit, conjectura aliqua probabili assequi possumus. Beda enim factum aliquod refert, quo aliquousque tempus discipulatus determinare valemus: tradit enim Lib. III Hist. cap. XIII Reverendissimum antistitem Accam solitum fuisse referre, quia cum Romam vadens, apud sanctissimum Fresonum gentis archiepiscopum cum suo antistite Wilfrido moraretur, crebro eum audierit de mirandis, quæ ad Reliquias ejusdem reverendissimi regis (Oswaldi,) in illa provincia gesta fuerint, narrare. Jam vero bina novimus itinera Romana, quæ S. Wilfridus, jam episcopus, peregit, nempe annis 679 et 704.

[14] [sub disciplinam S. Wilfridi] Ex Vita S. Wilfridi habemus, eum in priori suo itinere, ut persecutionem Egfridi regis eluderet, in Frisia appulisse et verbum Dei prædicasse: sed illa tempestate S. Acca, undennis puer, Sancto episcopo associatus non fuit, imo S. Willibrordus utpote junior in Anglia vel Hibernia adhuc latebat [Butler. Vies des SS., VII Nov.] Fallitur itaque Remigius Ceillier, dum huic anno iter Frisiacum illigat [Ceillier. Aut. Eccles., t. XVIII, p. 36. Cfr Butler, XXX Novemb. Edit. Lovan.] . Ast anno 704, quando S. Wilfridus secundo Romam abiit, et S. Willibrordus Frisiam archiepiscopus regebat, et S. Acca annos plus minus triginta sex natus erat. Verum quidem est, binos biographos Wilfridianos, Eddium ac Eadmerum, nullam Frisiæ mentionem in isto itinere facere. Sed imprimis nihil quoque habent, quod contrarium sit, et dein coævum gravissimumque Bedæ habemus testimonium, quod soli secundæ peregrinationi convenire potest. Non est igitur dubium, quin Ultrajectina S. Accæ commoratio ad annum 704 pertineat, et satis pronum est judicare S. Wilfridum, occasionem nactum, non prætermisisse visitationem Frisiæ, ut sementis euangelici, a se jactæ, amplissimam messem coram inspiceret. Quamvis autem ex hisce habeamus S. Accam socium S. Wilfridi anno 704 fuisse, nihil tamen consecimus circa primordia istius societatis: nam tunc jam magistro intimus et familiaris, utpote cui tali Wilfridus concredere voluit revelationem cœlestem, ut narrant biographi [Mabillon. Act. SS., sæc. III, part. I, p. 223 et sæc. IV, part. I, 713.] , quod longioris cujusdam consuetudinis indicium est. Credimus itaque Sanctum nostrum S. Wilfrido adhærere cœpisse, quando, Bosa defuncto et pace cum Theodoro Cantuariensi composita, Wilfridus, secundo cathedram Eboracensem conscendit, nempe anno Christi 687 seu, ut ait Beda Lib. V Hist. cap. XIX, secundo anno Alfridi, qui post Egfridum regnavit, sedem suam (Eboracensem) et episcopatum, ipso rege invitante, recepit. Tunc igitur S. Acca viginti et unum annos fere factus, ad Wilfridum episcopum, ait Beda ibid. cap. XX, spe melioris propositi adveniens, omnem in ejus obsequio usque ad obitum illius explevit ætatem.

[15] [se contulit, et deinceps] Secundum hæc vita S. Accæ implicata fuit rebus gestis variisque vicissitudinibus S. Wilfridi, usque ad hujus obitum. Quantum autem agendi rationem suam magistro suo probaverit Sanctus noster, liquet ex eo, quod refertur in S. Wilfridi Vita, ab Eddio conscripta [Ibid.] ; nam quum S. Wilfridus, Meldis in Gallia consistens, jam animam agere videretur, apparuit ei Michael Archangelus, vitam illi ad annos quatuor, per intercessionem S. Mariæ Virginis, prorogatam nuntians, qui et addit: “memento, quod in honore S. Petri et Andreæ Apostolorum domos ædificasti: Sanctæ vero Mariæ semper Virgini, intercedenti pro te, nullam fecisti: habes hoc emendare, et in honorem ejus domum dedicare.” Et post hæc verba Angelus Dei, assumptus ab oculis ejus, decessit. Sanctus itaque pontifex noster, quasi de sommo excitatus, surgens, inter choros canentium et flentium resedit, d icens: “ubi est Acca presbyter?” Qui statim cum gaudio advenit., gratias agens Domino cum omnibus, quod eum sedentem et loquentem vidissent. Deinde ergo, remotis fratribus de domo, soli fidelissimo presbytero suo Accæ, qui nunc est beatæ memoriæ gratia Dei episcopus, per ordinem (sicut supra diximus) visionem omnem revelavit: et statim sanctus presbyter præfatus acuti ingenii, intellexit, gratias agens Domino, eo modo pontifici nostro pro intercessione Sanctæ Mariæ Virginis, Matris Domini, et pro subditorum suorum precibus annos vitæ additos, sicut Ezechiæ, regi Judæ, quindecim annos adjectos. Animadvertit Joannes Mabillon in hunc textum, nullam posthac ecclesiam construxisse S. Wilfridum, facere tamen alicujus ecclesiæ, in honorem S. Mariæ dedicatæ, mentionem: et quidem sub isto titulo templum exstitisse Hagustaldiæ, habemus ex Richardo Hagustaldensi, ut pluribus infra monstrabimus. Ideo autem hæc manifestata Accæ voluit Wilfridus, quia forsan sciebat futurum successorem et operis promissi exsecutorem, aut certe ipsi Accæ jam dederat Hagustaldense cœnobium, ut refert Eddius [Mabillon. Act. SS. O. S. B. sæc. IV, part. I, p. 719.] .

[16] [omnium gestorum consors fuit.] Nam suscepit, inquit Beda lib. V Hist. cap. XX, pro Wilfrido (IV Idus Octobris defuncto), episcopatum Hagustaldensis Ecclesiæ Acca presbyter ejus, vir et ipse strenuissimus, et coram Deo et hominibus magnificus. Nempe S. Wilfridus, anno 687 in sede Eboracensi, adeoque in episcopatu totius Northumbriæ restitutus, hanc stationem non diu retinuit, et apud Mercios exulavit, donec appellatione ad Sedem apostolicam interposita, restitutus iterum fuit anno 705. Tunc autem, ut habet Gulielmus Malmesburiensis lib. III de Gestis Pont. Anglorum [Savil. Rer. Anglic. Scriptt., fol. 153.] , Wilfridus, in concordiam receptus, sedem suam apud Haugustaldum habuit, Johanne in Eboracum migrante, quia jam Bosa defunctus erat. Ex hisce Malmesburiensis dictis facile conciliari possunt verba Bedæ supra citata cum iis quæ num. 2 hujus Commentarii dedimus. Nam Beda agit de postremo episcopatu S. Wilfridi, cui sine ullo intermedio episcopo successit S. Acca; Robertus autem Dunelmensis, quando dicit Sanctum nostrum quintum Hagustaldensem episcopum, numerat etiam illos, qui pendentibus binis appellationibus ad Sedem apostolicam, videlicet ab anno 678 ad 705 episcopi sederunt: qua ratione explicatur, quomodo S. Acca secundus et quintus dicitur Hagustaldensis episcopus. Sanctum autem nostrum ab ipso Wilfrido Hagustaldensem consecratum fuisse episcopum in reditu suo e Frisia, quo cum S. Willibrordo missus fuerat, tradit Pseudo-Marcellinus in Vita S. Suiberti: sed nullius prorsus momenti hanc scripturam, innumeris erroribus fartam, demonstrarunt nostri, ad diem I Martii commentantes de S. Suiberto [Act. SS., t. I Mart., p. 71] . Imo utramque assertionem clare Beda refutat, quum et pro Wilfrido defuncto Accam presbyterum episcopatum suscepisse, et, ut supra num. 14 diximus, omnem in Wilfridi obsequio usque ad obitum illius explevisse ætatem referat; quocirca nullum reperitur tempus aptum, quo Sanctus Frisiis prædicare potuerit.

§ III. Sancti Accæ episcopatus; templa ab eo perfecta; ejus cum Ven. Beda amicitia et epistolare commercium; exsilium et obitus.

[S. Acca, episcopus, perficit] S. Acca, episcopus factus, inter postremas curas minime reposuit perfectionem earum ecclesiarum, quas S. Wilfridus incœptas reliquerat; habet enim Richardus Hagustaldensis in libro de Statu Hagustaldensis Ecclesiæ [Twysden. Scriptt., t. I, p. 292.] : Tres ecclesias S. Wilfridus incepisse creditur, sed beatæ memoriæ Acca pontifex, successor ejus, illas consummavit. Igitur quod tamquam obscuriori traditione nixum asserit Richardus de S. Wilfrido, id omnino certus attribuit S. Accæ. Erat certe quo gloriaretur Hagustaldia; quum nulla talis ecclesia, qualis S. Andreæ Apostolo dedicata erat, sæculo octavo citra Alpes reperiri poterat. Quocirca operæ pretium duxi ejusdem descriptionem, ex laudato Richardo haustam, hic transcribere [Ibid., p. 290.] : Igitur profunditatem ipsius ecclesiæ criptis et oratoriis subterraneis et viarum anfractibus, inferius cum magna industria fundavit. Parietes autem, quadratis et variis et bene politis columnis suffultos et tribus tabulatis (ambulacra, galeries interpretor) distinctos, immensæ longitudinis et altitudinis erexit. Ipsos etiam et capitella columnarum, quibus sustentantur, et arcum sanctuarii historiis et imaginibus et variis cœlaturarum figuris, ex lapide prominentibus, et picturarum et colorum grata varietate mirabilique decore decoravit. Ipsum quoque corpus ecclesiæ appendiciis et porticibus undique circumcinxit, quæ miræ et inexplicabili artificio per parietes et cochleas inferius et superius distinxit. In ipsis vero cochleis et super ipsa ascensoria ex lapide et deambulatoria et varios viarum anfractus modo sursum modo deorsum artificiocissime ita machinari fecit, ut innumera hominum multitudo ibi exsistere, et ipsum corpus ecclesiæ circumdare possit, cum a nemine tamen infra in ea exsistentium videri possit.

[18] [templa a S. Wilfrido inchoata,] Oratoria quoque quamplurima superius et inferius secretissima et pulcherrima in ipsis porticibus cum maxima diligentia et cautela constituit, in quibus altaria in honore Beatæ Dei Genitricis semperque Virginis Mariæ et sancti Michaëlis Archangeli, sanctique Joannis Baptistæ et Sanctorum Apostolorum, Martyrum, Confessorum atque Virginum, cum eorum apparatibus honestissime præparari fecit: unde etiam usque hodie quædam illorum, ut turres et propugnacula, supereminent. Quos autem et quorum Sanctorum Reliquias, et quas et quam religiosas personas, et quantam ministrorum copiam, Deo devote servientium, ibi congregaverit, et quam magnifice et religiose pretiosis thesauris librorum, vestimentorum et quorumcumque utensilium et cæterorum ornamentorum, usui sanctæ ecclesiæ congruentium, ipsam basilicam interius ornaverit, nostræ exiguitatis sermociunculus explicare non sufficit. Atrium quoque templi magnæ spissitudinis et fortitudinis muro circumvallavit. Præterquam in alveo lapideo aquæductus ad usus officinarum per mediam villam decurrebat. Multiplicem autem et copiosissimam ædificiorum structuram, quæ vastatio et vastitas delevit, supersedemus, quum tamen fundamenta plurima adhuc ibi passim reperiantur. Sicut enim antiquæ Historiæ et Chronica testantur, inter novem monasteria, quibus prædictus pater, præsul et patronus præerat, et inter omnia alia totius Angliæ, artificiosa compositione et eximia pulchritudine, hoc eminebat: denique citra Alpes nullum tale tunc temporis reperiri poterat.

[19] [quæ describuntur,] Hæc prolixius citavimus, tum quia saltem ex parte pertinent ad S. Accam, qui opera, a prædecessore incœpta, consummavit, tum quia satis nitide explicant architecturam ecclesiasticam sæculi VII. Atque imprimis recedebat istiusmodi architectura a Scotica, tum magnitudine ædis, tum ejus forma. Pleraque enim templa, imo, Armachano excepto, omnia vix longitudinem sexaginta pedum Anglicorum (circiter 21 metra) excedebant [Petree. Ecclesiast. Archit. of Ireland., p. 161. Cfr Caumont. Hist. de l'architect relig., p. 99.] ; Santandreana vero ædes longe capacior erat, quum istic innumera hominum multitudo in ambulacris existere potuerit, quin a nemine infra exsistentium videri posset, quod inusitatæ amplitudinis indicium est. Differebat etiam et forma, nam templa Scotica erant simpliciter quadrangularia [Petree, p. 162.] ; ast Santandreanum absidem habebat, id enim designat arcum sanctuarii, Cfr. Du Cange Glossarium v° Arcus I. Id scilicet summa industria moliebatur S. Wilfridus, ejusque discipulus, S. Acca, ut, abolitis ritibus Scoticis, non solum in fide, sed etiam in disciplina, quam accuratissime conveniret Ecclesia Anglicana cum sua matre Romana; ad quod fortius urgendum, plurimum certe conferebat introductio monachorum Ordinis S. Benedicti in Northumbriam. Etenim quum monasteria illa tempestate et præsertim in illa regione essent præcipua scientiarum receptacula et seminaria, maximi momenti erat docendi munus concredere iis, qui non solum scientias sed et ritus ac disciplinam omnem a Romana Ecclesia mutuabantur, quales procul dubio erant alumni instituti Benedictini. Similem industriam adhibebat S. Benedictus Biscopus, et ipse Benedictinus coævus et conterraneus; nam in ejus Vita, Beda ejus discipulo auctore conscripta, legimus [Mabillon. Act. SS Ord. S, Bened., sæc. II, p. 1004, n. 5.] , illum cæmentarios, qui lapideam ecclesiam juxta Romanorum, quem semper amabat, morem facerent, e Galliis postulavisse et accepisse.

[20] [ad normam Romanam] Ex textu Richardi habemus quoque duplicem ædificatam fuisse ecclesiam, inferiorem et superiorem; inferior plerumque conservandis Sanctorum Reliquiis destinabatur, proptereaque Latinis Confessionarium, Græcis Martyrium appellabatur. Istiusmodi autem cryptæ, ut expresse habet Gervasius in lib. de Combustione Ecclesiæ Dorobernensis [Twysden. Scriptt., t. II, p. 1291.] , ad instar Confessionis S. Petri fabricatæ erant. Utramque vero ecclesiam S. Wilfridus seu S. Acca uno eodemque tempore ædificavere, neque facile admittendum est inferiorem ædem priorem esse tempore, nisi id monumentis demonstrari possit; habebat enim specialem destinationem, reconditorium sacrorum corporum. Videtur cæterum Hagustaldense templum simplicem, non vero triplicem navem habuisse, quum fiat solum mentio columnarum, quatenus parietes suffulciebant tribus tabulatis distinctos: unde datur intelligere partes templi laterales occupatas fuisse tabulatis seu porticibus, in quibus erant cochleæ et ascensoria, innumeraque hominum multitudo quæ in solo ecclesiæ exsistentibus invisibilis erat. Altaria, vero istic constructa, ecclesiæ corpori solummodo per anfractus viarum pervia probabiliter erant, cum eorum fornices in turres et propugnacula excrescerent. Quam altarium formam complet Beda lib. V Hist. cap. XX, dum dicit S. Accam posuisse altaria Sanctorum distinctis porticibus intra muros ecclesiæ. Tandem ipsum atrium ecclesiæ, seu ejus frons muro magnæ spisistudinis et fortitudinis circumvallabatur, non ut silentium, adeoque et veneratio loco sacro conciliaretur, sed ut objecto repagulo adversus gentes adhuc barbaras, nec omnimode ad christianitatem conversas, ecclesia defensaretur; neque enim video, cur alioquin murus magnæ spissitudinis construeretur. Tandem neque id sine animadversione prætereundum est, quod parietes, capitella columnarum et absis historiis et imaginibus et variis cælaturarum figuris, ex lapidibus prominentibus et picturarum et colorum grata varietate mirabilique decore decorata fuerint: quæ ideo certe oculis fidelium exhibebantur, ut ex istis salutarem doctrinam haurirent, quod eodem tempore eademque in regione hunc in finem præstitit, teste Beda, Benedictus Biscopus, abbas Wiremuthensis et Girwiensis [Cfr Mabillon. Act. SS., sæc II. p 1006, n. 9.] . Quocirca antiquas cælaturas suam habuisse significationem non admodum mirum nobis videtur, quamvis hodie difficilissit fortassis divinatus.

[21] [ædificata;] Præter Santandreanum templum, Hagustaldiæ ædificatæ erant binæ aliæ ecclesiæ nempe S. Petri et S. Mariæ; et hæc quidem mirandi operis, ait laudatus Richardus [Twysden, t. I, p. 291.] , in modum turris erecta et fere rotunda, a quatuor partibus totidem porticus habens, haud procul a muro matris ecclesiæ. Quo quidem testimonio monstrantur templa rotundæ formæ sæculo etiam VII ædificata fuisse [Caumont. Hist. de l'architect. relig., p. III.] . Hoc templum si ipse S. Wilfridus non incepit, ut animadvertit Mabillonius supra num. 15, certe pecunia multum ejus ædificationem promovit: nam in suo testamento, quod nobis Eddius servavit, dicit [Mabillon. Act. SS., sæc. IV, part. I, p. 717.] se unam optimam ex quatuor partibus gazophylacii sui ad munera offerenda per ecclesias Sanctorum secum deducere, donaque portare ad ecclesiam Sanctæ Mariæ, Matris Domini dedicatam. Ex his vero probabile fit, S. Wilfridum B. Mariæ templum saltem inchoasse, tum quia dicit ecclesiam dedicatam, quod plusculum saltem ultra nudum consilium indicat, tum quia voti religione obligatus, toto quadriennio vir sanctus promissi sui incuriosus non manserit; nam dictam ecclesiam et ædiculam S. Michaëlis construxit, quia, inquit Richardus [Twysden, t. I, p. 292.] , ejusdem Dominæ intercessione et ipsius Archangeli visitatione, de quadam sua maxima infirmitate, quam in Gallia apud Meldun passus est, convaluit. Tertium vero templum ad sancti Petri Apostoli honorem, quia toties ad ejusdem Sedem pro necessitatibus suis remeans, per ipsum ab ipsius successoribus honorifice susceptus, de omnibus injuste sibi adversantium calumniis cum magno honore est liberatus.

[22] [ipse curiosus sacræ historiæ,] Præter materialem templorum constructionem et splendorem, non minus sedule procurabat S. Acca ea omnia, quæ ad doctrinam et scientiam propagandam faciebant. Nam, ut habet Beda lib. V Hist. cap. XX, Historias passionum Sanctorum, una cum cæteris ecclesiasticis voluminibus, summa industria congregans, amplissimam ac nobilissimam bibliothecam fecit: conjunctum videlicet erat principali ecclesiæ S. Andreæ monasterium ad institutionem cleri. Sed ipse Sanctus noster variis lucubrationibus instructissimam bibliothecam adornasse narratur, scripsit enim teste Pitseo, 1° Res gestas Sanctorum, quorum Reliquias in sua ecclesia reconditas habebat: 2° De ecclesiasticis sui chori officiis: 3° Epistolarum ad diversos librum: 4° Varia carmina, præsertim ecclesiastica [Pitseus. De Script. Angl.. p. 141.] . Quæ omnia, si unam epistolam excipias, perierunt nam, Daci, inquit Thomas Tanner [Biblioth. Britann., p. 2.] , cognatis ursis truculentiores, destructo funditus Hagustalduno, ne pagellam, quod ego sciam, salvam reliquerunt. Verum si omnia monumenta diligentiæ Sancti nostri perierint, merito inquiri potest, quo indicio Pitseus et Tannerus ad notitiam scriptorum S. Accæ devenerint? Certe venerabilis Beda amici sui Accæ elogium texens, lib. V Hist. cap. XX, nullo verbo insinuat eumdem aliquid præter epistolas scripsisse, quamvis illum in litteris sanctis doctissimum, in catholicæ fidei confessione castissimum, in ecclesiasticæ quoque institutionis regulis solertissimum deprædicet. Quæ vero ejus referuntur scripta, utcumque explicantur, quia ut ibidem Beda testatur, historias passionum Sanctorum una cum cæteris ecclesiasticis voluminibus summa industria congregavit, ast libros colligere, non est eosdem conscribere. Quoad cantum et carmina pertinet, non dicit Beda de iis scripsisse Accam, sed cantatorem peritissimum fuisse, et apud se retinuisse cantorem egregium nomine Maban, … ut ea quæ quondam cognita longo usu vel negligentia inveterare cœperant, hujus doctrina in priscum renovarentur statu. Facile crediderim ex istiusmodi Bedæ verbis conficta fuisse opera, quæ Sancto nostro sine testimonio cuduntur. Nihilominus Carolus Du Cange meminit, se quædam scripta S. Accæ legisse in codice S. Germani de Pratis, signato num. 141, qui forsan hodie exstat in Bibliotheca principali Parisiensi [Fabric. Biblioth. med. ætatis V° Acca.] ; sed hactenus delitescunt. Quapropter unicam sancti epistolam hic exhibemus, ad Ven. Bedam directam, ut specimen aliquod ingenii Sancti nostri lectoribus innotescat: reperitur passim in capite Commentarii S. Lucæ, quoniam et Acca id postulaverat, et est sequentis tenoris.

[23] [Bedam amicum hortatur,] Reverendissimo in Christo fratri et consacerdoti Bedæ presbytero, Acca, perpetuam in Domino salutem. Sæpe quidem tuæ sanctæ fraternitati et absens scribendo, et colloquendo præsens suggessi, ut post expositionem Actuum Apostolorum, in Euangelium quoque Lucæ scribere digneris. Quod ipse hactenus verecunda excusatione differre, quam facere maluisti, attestando te duas maxime ob causas a tentando hoc opere deterritum. Quia videlicet et ipsum opus arduum, et a sanctissimo ac doctissimo antistite, Ambrosio, sit præoccupatum. Nec te negotium, vires tuas excedens, suscipere ausum, imo nec opus fore ab ullo repeti, quod a summo ingenio constaret optime completum, et esse laboris superflui post fortissima tanti viri dicta, vel eadem aliter, quasi compilatorem, dicere, vel quasi minus doctum infirmiora velle subjicere. Teque multum timere, ne in reprehensionem studii veterum nova condere puteris, dicaturque tibi illud antiqui proverbii,

In mare quid pisces, quid aquas in flumina mittas?
      Larga sed indignis munera funde locis.

Sed huic objectioni tuæ breviter respondeo, quia juxta Comicum, Nihil sit dictum, quod non sit dictum prius: et quod charitas omnia sustinet, nec Sanctis umquam moris fuerit invicem invidere, invicem provocare, sed unumquemque in ornanda domo Domini pro viribus suis obtulisse, quod potuerit. Neque enim vel Beatus Papa Gregorius timuit, ne offenderet Patres, a quibus tot expositas Euangelii lectiones in suis ipse retractavit homiliis; vel Augustinus, aut quilibet alius, Patrum antecedentium tractatorum intuitu; ne aut Psalmos, aut alia quæ rogabatur, exponeret, aut quæcumque sibi videbantur, scriberet, manum metuendo retraxit. Quin etiam, ut idem Augustinus ait, ideo necesse est, plures a pluribus fieri libros diverso stylo, sed non diversa fide, etiam de quæstionibus eisdem, ut ad plurimos res ipsa perveniat, ad alios sic, ad alios autem sic.

[24] [ut Euangelium Lucæ,] Sunt autem quædam in expositione Beati Ambrosii in Lucam tam diserta simul et excelsa (quod tuam quoque sanctitatem vidisse non ambigo) ut a doctoribus solum intelligi queant, a rudibus vero fastidiosisve lectoribus (quales in præsenti ævo plures invenias) præ difficultate vel assequendi quæ diserta sunt, vel capiendi quæ alta, ne quærenda quidem quasi se celsiora, nec quasi se fortiora putentur esse scrutanda. Nec parum dedit judicii doctissimus Pater Augustinus, qui ad Paulinam, Dei famulam, de videndo Deo scribens, non aliis magis quam ex hoc opusculo sumptis Beati Ambrosii testimoniis utendum putavit, et ea pariter non solum ponenda simpliciter, sed etiam exponenda judicavit; adeo ut ex paucissimis memorati tractatoris sententiolis non parvum volumen retractando confecerit. Quod ideo commemorandum putavi, ut et tua sancta fraternitas et legentes simul agnoscerent. Volo enim, completo a te per Dei auxilium opere, quod postulo, hanc simul epistolam in capite præponi, te non aliam quam condescensionis fraternæ gratiam in Lucam scribere rogatum, ut qui ob teneritudinem ingenii sublimia vel difficilia intellectu capere nequeant, hæc, simpliciori stylo exposita, facilius apprehendant.

[25] [Matthæi, Marci, aliosque libros exponeret,] Ergo age, dilectissime, memorato operi sedulus insiste, Beatum Lucam luculento sermone expone. Et quia Sanctus Ambrosius quædam indiscussa præteriit, quæ illi, quasi summæ eruditionis viro, plana nec quæsitu digna videbantur, hæc quoque, perspectis aliorum Patrum opusculis, diligentius vel tuis vel eorum dictis explanare curato. Credo etiam tuo vigilantissimo studio, qui in lege Dei meditanda dies noctesque ducis pervigiles, nonnullis in locis, quæ ab eis intermissa sunt, quid sentiri debeat, auctor lucis aperiet. Justum namque satis est, et supernæ pietatis atque æquitatis moderamini conveniens, ut qui, neglectis ad integrum mundi negotiis, æternum verumque sapientiæ lumen indefessa mente persequeris, et hic fructum intelligentiæ purioris assequaris; et in futuro ipsum, in quo sunt omnes thesauri sapientiæ et scientiæ abscondit, Regem in decore suo, mundo corde, contempleris. Intimandum sane tuæ sanctitati credidi, quod movet quosdam, quare in expositione Apocalypsis, ubi ad quatuor animalia ventum est, nova interpretatione Matthæum in leone, Marcum in homine designatum dixeris. Cum nonnulli contra, Matthæum homini, quia quasi de homine scribere incipiat, Marcum leoni, in quo vox in deserto rugientis audiatur, assignent. Rogoque ut in hoc opere plenius, quid tibi de his verius videatur, insinues. Memorem nostri tuam sanctam fraternitatem Deus dilectionis et pacis conservare et ad consideranda suæ legis mirabilia semper illustrare dignetur.

[26] [cui lepide respondit Beda:] Lepidum valde responsum domino beatissimo et nimium desideratissimo Accæ episcopo reddit Beda: Mira, inquit, vere est et vera mire doctoris egregii sententia; quia charitas omnia credit, omnia sperat. Datis namque ad me epistolis, ut aliqua tibi scribam, rogare te dicis, et inter rogandum, necdumque meæ consensionis accepto responso, quæsitis adhuc opusculis, quasi jam acquisitis ac perfecte consummatis, præfationis signaculum condis etc. Jam supra in Annotatis ad Vitam S. Lucæ lit. m egimus de opinationibus variis circa quatuor animalia, singulis Euangelistis tributa, ut opus non sit hic eadem repetere. Ast, quod principale hic est, monstrat hæc missa utrinque epistola, maximam inter S. Accam et Venerabilem Bedam intercessisse familiaritatem. Alia quoque monumenta intimæ consuetudinis exstant in Operibus Bedæ: nam Commentarium in Genesim scripsit, quia, inquit in epistola dedicatoria, placuit vestræ sanctitati id est Accæ tunc abbati, ut fert inscriptio, quamvis alio loco eamdem epistolam edens doctor J. A. Giles, antistitem appellet [Giles. Oper. Bedæ, t. VII, p. 1.] , id nobis officii injungere, ut de omnibus his (nempe SS. Patrum voluminibus) velut de amœnissimis late florentis paradisi campis, quæ infirmorum viderentur necessitati sufficere decerperemus. Sancto nostro hortatore, composuit quoque Beda Expositionem allegoricam in Samuelem prophetam, seu in primum librum Regum, quoniam in præfatione sua dicit: Unde tuo crebro, dilectissime ac desiderantissime omnium, qui in terris morantur, antistitum, Acca, provocatus hortatu tuis fretus orationibus, memorati prophetæ, qui tunc vocabatur Videns, scripta perlustrans, si quid, donante illo, qui ei multa spiritualia dedit videre, spirituale ac mysticum potuero contueri, litteris mandare curabo. Accæ nostro inscripsit quoque Beda Libros de Templo Salomonis, De Mansionibus filiorum Isræl et in Isaiam XXIV. 22 quæ lucubrationes primo in lucem prodiere cura doctoris Giles [Ibid., t. I, p. 198 et 203.] , et tandem Commentarios in Evangelium Marci et Acta Apostolorum. Summa etiam solertia egit S. Acca, ut Eddius, S. Wilfridi præcentor et discipulus, magistri sui Vitam litteris traderet, ut docet nos Vitæ prologus [Mabillon. Act. SS. O. S. B., sæc. IV, part. I, p. 676.] .

[27] [magnam curam quoque adhibet in cantu Gregoriano:] Præter sollicitam Sancti nostri in sacris litteris excolendis industriam, magna ei quoque cura erat cantus ecclesiastici: nam, teste Ven. Beda Hist. eccles. Lib. V, cap. XX, cantatorem egregium, vocabulo Maban, qui a successoribus discipulorum Beati Papæ Gregorii in Cantia fuerat cantandi sonos edoctus, ad se suosque instituendos accersiit ac per annos duodecim tenuit; quatenus et ea, quæ illi non noverant, carmina ecclesiastica doceret, et ea, quæ quondam cognita longo usu vel negligentia inveterare cœperant, hujus doctrina priscum renovarentur in statum. Nam et ipse episcopus Acca cantator erat peritissimus. Quo sane in studio S. Acca episcopus vestigia premebat magistri sui Wilfridi, utpote quem legimus, ex Cantia cum cantatoribus Aedde et Aeona et cœmentariis, omnisque pene artis ministerio in regionem suam (Northumbriam) reversum [Ibid.. p. 685.] . Atque cantus Romani non solum perstudiosum, sed propagatorem etiam fuisse Theodorum, Cantuariensem archiepiscopum, refert Beda lib. IV Hist. eccles. cap. II, siquidem sonos cantandi in ecclesia, quos eatenus in Cantia tantum noverant, ab hoc tempore per omnes Anglorum ecclesias discere cœperunt. Illo igitur tempore inter Sanctos Angliæ antistites, quibus et S. Benedictum Biscopum, Wiremuthensem abbatem accensemus [Ibid., sæc. II. p. 1004, n. 6.] , summum fervebat studium, ut, abolitis Scotorum ritibus, (Cfr supra num. 19) Ecclesia Anglicana quam proxime ad liturgicas præscriptiones et consuetudines Romanæ Ecclesiæ accederet. Propterea tanta erat in accurando cantu ecclesiastico solertia, qui, necdum inventa Guidonis Aretini methodo, paulatim sinceritatem suam amisisse videtur; sic S. Acca repererat in sua Ecclesia longo usu vel negligentia cantum jam ante cognitum inveterare cœpisse, utpote qui magna ex parte traditione nitebatur. Veterem cantus notationem ad certas regulas hodie redigunt viri artis musicæ periti: sperandum igitur est cantum Gregorianum, circa quem non faciles moventur quæstiones, ex antiquis codicibus emendationem aliquam accepturum.

[28] [tandem e sede sua] Neque exterioris solum disciplinæ contentus S. Acca, sedulam quoque navavit operam in fide Christiana propaganda inter Northumbros. Nam, teste Beda lib. V Hist. Eccl. cap. XX in litteris Sanctis doctissimus et in catholicæ fidei confessione castissimus, in ecclesiasticæ quoque institutionis regulis solertissimus exstitit, et usque dum præmia piæ devotionis acciperet, exsistere non destitit. Quibus verbis Ven. Beda (cui toto quinquennio superstes vixit Sanctus noster) manifestum est S. Accam vitam impendisse suam, ut populo sibi commisso veram Ecclesiæ doctrinam rectamque agendorum regulam omni solertia atque industria traderet. Non tamen ad finem usque vitæ perseveravit in cathedra Hagustaldensi Sanctus: post annos enim regiminis episcopalis XXIV sede sua pulsum dicit Richardus, Hagustaldensis prior, De Statu et episcopis Ecclesiæ Haugustaldensis [Twysden. Script.. t. I, p. 298.] : Qua autem, ait, urgente necessitate pulsus sit, vel quo diverterit, scriptum non reperi. Sunt tamen qui dicunt, quod eo tempore episcopalem sedem in Candida inceperit et præparaverit. Intricatiori aliquantulum modo loquitur Wilhelmus Malmesburiensis lib. III de Gestis Pontt. Anglorum [Savile. Rer. Anglic. Scriptt., fol. 155. Edit. Londin. 1596.] : Non prosperiori fortuna usum (Accam) quam magistrum ex Chronicis accepi: pulsumque post obitum Bedæ triennio a Sede sua, incertum an regressum. Ambiguum enim esse videtur, utrum triennium ad mortem Bedæ, an ad tempus exsilii referendum sit. Non tamen mihi probatur, triennium computari ab obitu Bedæ, anno Christi 735 defuncti; nam ista interpretatione S. Acca usque ad annum Christi 738, adeoque annis omnino XXIX sedisset, quod a reliquorum narratione constanti abludit. Sanior mihi itaque videtur interpretatio, qua triennium ad durationem exsilii referatur: post quod pœna liberatus, pristinam tamen sedem forsan non recuperavit, licet Hagustaldiam redux; istic enim verisimiliter vita functus est. Quod vero spectat ad postremam Richardi conjecturam, quam et ipse dubie affert, hæc nulla probabilitate nititur. Certum namque est Candidam Casam (hodie Withern), S. Acca etiamnum Hagustaldiæ sedente, constitutam ac occupatam fuisse a Plechtelmo, quem quidam perperam confundunt cum eo, qui circa annum 735 suppetias tulit S. Bonifacio Moguntino, uti monstrant nostri in Commentario hujus Vitæ ad diem XV Julii num. 15 seqq. [Act. SS., t. IV Julii, p. 53.] : qui igitur Casæ Candidœ præfuit Plechtelmus, teste Beda lib. V Hist. eccles. cap. XXIII, anno etiam 731 sedebat: imo si Florentio Wigorniensi, quo antiquiorem hujus rei scriptorem non habemus, credimus, in sede sua obiit anno 735, successorem nactus Frithwaldum, ut tradit laudatus auctor sub isto anno [P. 271. Edit. Gul. Howard. Lond. 1592.] .

[29] [exilio pulsus] Certum igitur est S. Accam, senio jam fatiscentem post quam annis XXIV suam rexisset Ecclesiam, a sede sua ejectum fuisse. Antiquiores autem scriptores causam istiusmodi persecutionis ignorare se profitentur. Non improbabilis tamen mihi est conjectura Alfordi, sub anno 733 num. 2 opinantis [Alford. Annal. Eccles. Britan, t. II, p. 535.] a malo genio factionem excitatam fuisse, quia eodem tempore et Northumbriæ rex Ceolulphus captus et attonsus, atque Sanctus noster sede sua motus fuit. Detumuit quidem tempestas in Ceolulfum, anno sequenti regno restitutum; ast diuturnior fuit in S. Accam; siquidem Malmesburiensis triennium, de quo num. præcedenti, recte interpretamur, tribus annis duravit exsilium, quo liberatus, sedem pristinam, prout magistro suo, S. Wilfrido, accidit, non recepit. Habemus porro ex frequentibus exemplis historiæ Anglicanæ istorum temporum, reges pro lubitu quodam suo tentasse episcoporum translationes et exauctorationes, diœcesium divisiones et id genus alia. Luculentissime id demonstrat Vita S. Wilfridi, e qua sufficientia delibavimus supra § I et latius videri potest in ejus Vita coæva, a discipulo ejus Eddio conscripta [Mabillon. Act. SS. O. S. B., sæc. IV, part. I, p. 671.] . Similia refert Ven. Beda lib. III Hist. cap. VIII, in regno Gewissarum seu Occidentalium Saxonum (Wessex) accidisse. Nam Coinwalchus petierat Agilbertum, gente Gallum, accepta ibi sede episcopali, suæ gentis manere pontificem: postmodum vero pertæsus episcopi, qui nativam gentis linguam ignorabat, diœcesim propria auctoritate dispertiit, alteramque ejus partem episcopo gentili suo, nomine Wini, regendam tradidit. Unde, pergit Beda, offensus graviter Agilbertus, quod hæc, ipso inconsulto, ageret rex, rediit in Galliam, et accepto episcopatu Parisiacæ civitatis, ibidem senex et plenus dierum obiit. Non multis autem annis post abscessum ejus a Britannia transactis, pulsus est Wini ab eodem rege de episcopatu, qui iterum, sed frustra, Agilberto oblatus fuit. Paulatim tamen, adnitentibus viris Sanctissimis Wilfrido, Theodoro, aliisque, decreta conciliorum ordinem hierarchicum, regum molitionibus quandoque perturbatum, inconcussum stabilierunt.

[30] [sancte obiit.] Quod vero attinet ad annum S. Accæ emortualem, non videtur ille quidem dubius, quum omnes ferme in annum Christi 740 conspirent; ita ut Sanctus noster ad annum ætatis 72 circiter pervenisse dicendus sit. (Cfr. supra num. 11). Florentius quidem Wigorniensis [P. 271. Edit. Howard.] annum 739 assignat, sed in hisce similibus malumus domesticos auctores sequi, qualis est Simeon Dunelmensis in Historia de Gestis regum Anglorum [Twysden. Scriptt., t. I, p. 101.] , et Richardus Hagustaldensis de Statu et episcopis Ecclesiæ Hagustaldensis [Ibid., p. 298.] , qui dicunt et sedisse annis XXIV et anno Christi 740 diem supremum obiisse. Et Richardus quidem tam particulatim sua profert, ut diligenter omnia expendisse videatur, quum nullum temporis momentum prætereat. Anno, inquit, dominicæ Incarnationis DCCCXXXII et regni Ceolulfi IV et episcopatus sui XXIV de sede sua fugatus, et, ut quibusdam videtur, postea VIII annis vixit: nam anno DCCXL, et regni Eadberti IV, sicut Historiæ testantur, XIII Kal. Novembris de præsenti sæculo sublatus est. Jam supra diximus, probabilius Hagustaldiæ diem supremum obisse S. Accam, quum ibidem, quin ullum translationis vestigium appareat, sepultus legatur. Certe Rogerus de Hoveden hæc tradit [Savile. Scriptt., fol. 230 V°.] : Eodem anno (740) reverendæ memoriæ Acca episcopus sublatus est in regionem viventium, peractis in episcopatu Haugastaldensis Ecclesiæ annis viginti quatuor, ad cujus ecclesiæ partem orientalem corpus ejus honorifice conditum est; ac deinde peractis a depositione sua plus quam trecentis annis (adeoque circa medium sæculum undecimum) a quodam presbytero divina revelatione translatus est in ecclesia intra feretrum, condigno honore positum, ubi usque hodie in magna veneratione habetur. Ob cujus sanctitatis meritum omnibus demonstrandum, casula et tunica et sudarium, quæ cum sanctissimo corpore in terra posita erant, non solum speciem, sed etiam fortitudinem pristinam usque in hodiernum diem servant. Hæc sunt præcipua, qua nobis in Actis S. Accæ illustranda occurrerunt, reliqua ad textum Vitæ adnotabimus.

VITA ET MIRACULA S. ACCÆ, HAGUSTALD. EP.,
Excerpta ex Libro de Sanctis Ecclesiæ Hagustaldensis et eorum miraculis, auctore anonymo canonicoreg. apud Mabillon Acta SS. Ordin. S. Benedicti sæc. III part. I.

Acca, episc. et conf. Augulstadiæ in Anglia (S.)

AUCTORE ANONYMO CANONICO REGULARI.

[Brevis Vitæ S. Accæ synopsis:] Miracula Sanctorum, qui in sancta Hagustaldensi Ecclesia requiescunt, ea, quæ singillatim ab eis gesta cognovimus, litteris tradituri a, a sanctissimo pontifice Acca sumamus exordium, qui in regimine sanctæ Haugustaldensis Ecclesiæ Beato successit Wilfrido b, comes peregrinationis, tribulationum particeps, exsilii socius, conscius secretorum. Primo enim in clero sanctissimi Bosani, Eboracensis episcopi c, religiosissime institutus, tandem sub doctrina Sancti Wilfridi omnem usque ad ipsius patris obitum explevit ætatem. Cum quo Romam profectus, ecclesiastica instituta et Patrum canones plenius didicit, atque in sacro pectoris sui armariolo devote recondens, loco congruo et tempore opportuno sibi subditis servanda contradidit. In quo etiam itinere præfatus vir Domini Wilfridus magnæ illius revelationis, quæ ei citum reditum, iter prosperum, vitæ tranquillitatem, honoris et possessionis restitutionem, certum sui exitus diem, per Sanctum Archangelum Michaelem gratia divina promisit, præ cæteris mortalibus Beato Accæ reseravit arcanum. Inthronizatus vero d, quantæ fuerit devotionis in Deum, quantæ in proximos benevolentiæ, cujus circa subditos disciplinæ, quantum circa officia divina sollicitus, in sacris Scripturis quam studiosus, Venerabilis Bedæ presbyteri testimonio didicistis e. Testes sunt etiam libri, quos idem Doctor, tanti pontificis desideriis favens, præmissis ad eum Præfationibus, scripsit, in quibus devotionem ejus et in divinis eloquiis solertiam satis gratanter expressit f.

[2] [vestes ejus diu post mortem incorruptæ] Sed ut quid sanctitatis ejus testes alios quærimus? cujus præ manibus habemus (ut ita dicam) signa loquentia, quæ et manibus tangere et oculis cernere perfacile est, in quibus divina radiare miracula et immaculatæ vitæ illius certa manere vestigia, ne infidelis quidem negavit. Quis, rogo, sanctissimas ejus vestes, quibus sacræ ejus Reliquiæ in terra trecentis annis fuerunt obvolutæ, ab omni corruptione servavit illæsas, nisi mirabilis Dominus in Sanctis suis, qui ad commendandam vitæ illius incorruptionem, gratiam integritatis, quam caro meruerat viventis, ad indumenta transtulit in sepulchro jacentis? Habetis certe casulam ejus sericam, similiter et dalmaticam, sudarium quoque lineum g, in quibus venustas antiqua servatur, pristina fortitudo perdurat: quibus natura cessit, terra non nocuit, vetustas non obfuit. Sed cur, ait aliquis, ob carnis meritum vestibus asseris præstitum, quod ipsi carni novimus esse negatum? Non enim caro, sed in pulvere ossa in ipsis indumentis sub terra inventa sunt involuta. Sed absit, ut hoc carni dicamus esse negatum. Non est certe negatum, sed dilatum. Carnis enim incorruptio non est hujus mortalitatis, sed futuræ æternitatis. Glorificatus proinde est sanctus Domini: in temporalibus suis temporaliter glorificabitur, in æternis suis æternaliter, quando mortale ejus induet immortalitatem, et corruptibile ejus induet incorruptelam. Habemus interim in vestimentis ejus indicium sanctitatis illius, signum incorruptionis, pudicitiæ innocentiam. Quis enim non animetur ad carnis munditiam obtinendam, quam gratam Domino, amicam Angelis, hominibus reverendam intelligit? Quam cunctarum virtutum communem quamdam pulchritudinem, omnium vitiorum potentem quamdam debellatricem agnoscit? Cui natura cedit, quam obstupescit ætas, quæ imitatur æternitatem, resurrectionis insignia præfert?

[3] [Cæcos ad sepulchrum] Nec defuit tamen circa sacratissimas Reliquias ejus gratia sanitatum, ubi et cæcos illuminatos, præsumptores territos, claudos novimus esse curatos. Fuit in regione vicina huic vir quidam, Raven nomine, qui mediocrem sub nobili quodam ac prædivite agebat vitam; homo pro modulo capacitatis suæ simplex et rectus, et præ cæteris Sanctis beatissimo Accæ multum devotus. Hujus oculos subito caligo cæcitatis oppressit, totumque adimens officium intuendi, triennio ei diem vertit in noctem. Frustra remedium sperabatur a medicis, cui medicina servabatur cœlestis. Reversus tandem in semetipsum æger, et fidei ac devotionis in semet revocans gratiam, Quid, inquit, facio? quo aufugit animus meus? quamdiu dormiet fides mea? quamdiu tepescet devotio mea? quid trepido? quid dissimulo? Surgam, surgam, ibo ad Accam meum, si forte audiat et misereatur servuli sui, noctemque vertat in diem, et post diuturnas has tenebras, desideratæ lucis gaudia repræsentet. Et jam instabat beatissimi Accæ natalitius dies, quo ab his corporeis tenebris ad veri luminis splendorem lætabundus evasit, qui a regionis hujus incolis singulis annis cum magno celebratur honore. Tunc opportunum ratus, quo suffragium peteret, quod sperabat, duci se jubet ad ecclesiam. Instat precibus homo, sacrum crebro deosculatur altare, rigat lacrymis pavimentum, et sic maximam noctis partem ducit insomnem.

[4] [vigilantes] Tandem fatigato sopor irruit, videtque per visum assistentem sibi Sanctum Domini, facie splendida, veste decora, pontificalia præferentem insignia, vultu hilari blandientem atque dicentem: Magnam, o homo, in sanctis hujus ecclesiæ habes fiduciam? Et ille: Vere, Domine, nam unicum et speciale refugium meum Sanctus Acca episcopus est. Cui Sanctus: Non frustra, inquit, neque ad insipientiam tibi. Ego enim sum Acca episcopus, cujus precibus noveris esse sanatum. Surgit homo jam videns, et stupefactus respicit intuentes. Æstimabat enim se visum videre. Denique alloquens illum, qui propius assidebat. Tune es? inquit. Et ille: Ego utique: videsne me? Plane, inquit, video, si tamen non somnio. Exsiliit ille, miraculumque effert in publicum. Sonat in ore omnium: Raven, Raven videt: surgunt omnes, immolant in tabernaculo Domini hostiam vociferationis, cantant et hymnum dicunt. Perfertur ad Dominum vici fama miraculi, qui volens se gratum Sancto præbere virum ipsum emancipatum cum omni pecunia sua Sancto tradidit, ipsiusque ecclesiæ obsequiis, quoad viveret, deputavit h. Utinam, fratres charissimi, eadem fide, pari devotione, nec impari spe, in animæ periculis ejus imploremus auxilium, considerantes in quibus lacrymis, qua precum instantia homo carnalis carnalem obtinuit sospitatem. Vos qui spirituales estis, contra spiritales animæ infirmitates, lacrymarum tanto patri offeratis libamina, orationum sacrificia immoletis, vigiliarum et psalmorum holocaustomata charitatis igne in aram cordis succendatis.

[5] [illuminat.] Sed silentio non arbitror prætereundum quemadmodum cæca mulier Reliquiarum sanctissimarum ejus sanata sit virtute i. Nostis, fratres, quemadmodum a venerabili viro Ædrico, qui primus Canonicorum Regularium in hac Ecclesia secundum apostolicæ traditionis formam vitam suam moresque instituit k, sub sancto altari duæ thecæ referantur inventæ, quarum altera Sancti Accæ, altera Beati Alchmundi l. Reliquiarum ossa quædam, mixta pulveri, secundum fidem inscripti tituli continebat m. Verum ne pretium thesauri, quem pius explorator invenerat, inventorem lateret, virtus miraculis comprobatur. Mulier quædam n, capta oculis, sed mente devota, ecclesiæ limina diebus noctibusque terebat. Sed quia paupercula ductoris quandoque frustrabatur solatio, frater prædictus, compatiens miseræ, sæpe gressus ejus, data manu, regebat. Quadam vero die dum solitum pietatis beneficium præstaret egenti, subiit animo Sanctarum Reliquiarum, quas invenerat, explorare virtutem. Igitur sacrum ingressus repostorium, facta oratione, unum producit ex ossibus, aquaque perfudit. Accedens deinde ad cæcam, jubet, ut sanctissimi præsulis Accæ meritis ac virtute confideret. Annuit illa, ac sacri peculii o bajulum, genu flexo ac demissa cervice, adorat. Tunc ille lavacro salutari linit oculos, ac signo Crucis impresso, rogat beatissimi patris adesse potentiam. Mira est! ad tactum undæ cœlestis consertas mox palpebras vis quædam divina disjunxit, sensimque, cedente caligine, lux diu desiderata successit. Exsultat uterque: illa quia commodi corporalis, ille quia fructus spiritalis experiebatur effectum.

[6] [affectum guttur sanat:] Itaque frater ille venerabilis, ipsa experientia factus audacior, et quasi de fide in fidem proficiens, de sanctissimi præsulis virtute securior, quoties offerebatur occasio, toties cœlestis potentiæ gratiam *. Accidit namque, ut faber, qui solus civitatis hujus incolis eo tempore artis suæ beneficio serviebat, circa guttur, morbo intercutaneo laboraret, adeo ut et loquendi officium vis tumoris adimeret, et meatus, per quos cibus ad interiora descendit, obcluderet. Periclitabatur civitas, dum ille salutis, isti artis necessariæ dispendium formidarent p. Sed cæteris desperantibus, sæpe prædictus frater de cœlestis gratiæ remedio præsumebat. Numquid non, inquiens, vis illa, quæ tenebras vertit in lucem, hunc perfacile non deponet tumorem? Allatam igitur aquam, qua Reliquias sacras perfuderat, in os patientis effudit. Mira res! invasit morbum unda cœlestis, et mox quasi aquam non excepisset, sed ferrum, ab inferiori parte tumoris tumoris cutis rumpitur, sanies perniciosa expellitur, paulatimque, detumescente gutture, via voci, cibo semita aperitur. Sicque factum est, ut eodem miraculo sanitas homini, ars necessaria restitueretur civitati.

[7] [clericus in Sanctum] Nostris etiam temporibus viri duo, qui in Fratrum obsequiis a puero vixerant, debitis donati stipendiis, quum jam domo, familia, pecunia haberentur clariores, fide et bonis moribus facti sunt suis civibus chariores. Convenit utrisque sanctæ Resurrectionis et dominicæ Passionis invisere loca, ut ibi peccatorum veniam mererentur, ubi sanguine Christi totius mundi sunt peccata deleta. Accendunt se mutuo, propositoque crebra confabulatione tempore congruo, signo Crucis muniti, patrocinioque Sanctorum et Fratrum orationibus se commendantes, desideratum iter arripiunt. Qui quum corpore transfretassent, ex aliis partibus adventantes perigrini in unam cum eis societatis gratiam coaluerunt. Quumque suæ civitatis patronum diebus singulis (ut fieri solet) familiarius invocarent, prædicti viri Sanctum Accam quotidianis precibus frequentabant, et inter amica colloquia, cujus esset meriti sociis insinuabant. Clericus quidam, quem cum sorore sua eorum comitatui casus adjunxerat, et quisnam esset ille Acca nec scire se dicens, simplicitatis et rusticitatis juvenes arguebat, quod eum Sanctum dicerent, cujus ipse nec virtutes audierat, nec in catalogo Patrum q nomen invenerat. Infelicissimus, qui secundum suam socordiam de Sancti meritis disputabat, putans scriptum non esse, quod ipse non legerat, nec virtutibus floruisse Beatum, quem ipse non audierat. Ridebat et illorum inscientiam, qui simplicibus eorum simpliciter fidem verbis adhibentes, cum eis beatissimum Accam sibi adesse precabantur.

[8] [blasphemus punitur:] Blasphemiis ergo blasphemias addens, in Sanctum Domini ridens invehitur. Illi ulterius maledici * non ferentes, indignationem suam justis imprecationibus prodiderunt. Detestatur tota illa multitudo blasphemum, et sua cum * societate judicantes indignum, ab illis divertere compulerunt. Illis procedentibus, maledictus substitit et statim pessima passione percussus, cadens in terram volutabatur spumans. Misera facies hominis sororem solvit in lacrymas. Sed quid faceret? timebat socios, quos exacerbaverat frater: subsistens nullum ei solatium afferebat. Dolor exigit ab illis flagitare remedium, quibus se præbuerat nimia perversitate infestum. Currens consequitur præcedentes, lacrymis et gemitu infortunium protestatur: rogat eos aliquid periclitanti præstare consilium. Negant omnes, et blasphemum juste percussum gratulantur. Unus tamen juvenum, misericordia motus: Adhuc credis Sanctum Accam in hoc posse tibi periculo subvenire? Ad nomen Sancti aperit oculos, visoque juvene, voce, qua potuit, credo, ait, credo, et vere et ex corde credo, et te illi fidei meæ obsidem trado: tantum ora pro me. Oravit juvenis, et eadem fere hora iste ab oratione, ille de terra surrexit. Postremo impositus jumento, venit ad socios, non jam blasphemus, sed ex parte sanctitatis devotus assertor. Nullus deinceps in Beati Accæ laude ferventior, nullus in fide virtutis ejus certior, nullus in periculis fluminum, in periculis latronum, in periculis montium de ejus auxilio vel consolatione securior. Experti vero in itinere plurima Beati Confessoris beneficia, visitatis locis sanctissimis, juvenes prospere remearunt ad propria, munera satis honesta Sancto, populo miraculum reportantes.

[9] Post desolationem Northanbrorum, quam irruentibus in Angliam Dacis r, miserabiliter incurrit, sicut cæteræ hujus Ecclesiæ, hæc Hagustaldensis, ut verbis propheticis utar, multo tempore sine sacerdote, [destructam a Danis Hagustaldensem ecclesiam] sine ephod, sine theraphim gemebunda residit: tunc plorans ploravit in nocte, et lacrymæ ejus in maxillis ejus. Quidquid de lignis fuerat, ignis absumpsit: bibliotheca illa nobilissima, quam præsul sanctus condiderat, tota deperiit. In qua denique devastatione monumenta, quæ de Vita et miraculis Sanctorum sancti Patres ad posteritatis notitiam stylo transmiserant, constat esse consummata. Deinde cum, defervente rabie persecutionis, pacis serenitas arrideret, floruit in Ecclesia Dunelmensi presbyter quidam, multis adornatus virtutibus, qui ab omnibus aquilonalibus Anglis Patris loco colebatur, qui ita sermonibus ejus inhiabant, ut quidquid audirent ab eo, quasi divinum oraculum suscepissent. Vocabatur autem Aluredus, filius Weston s, quem etiam ob doctrinæ et sapientiæ gratiam Alured Larwa t, id est, Doctorem nominabant. Hic divina revelatione commonitus, per sacra loca, quæ sævitia barbarorum vastaverat, discurrens multorum Sanctorum Reliquias de tumulis eruens, ad Dunelmensem transtulit ecclesiam. Veniens vero ad sanctam Haugustaldensem ecclesiam, quum sanctissimi Accæ Reliquias sustulisset, paævidens forte in spiritu (nam et spiritum prophetiæ dicitur habuisse) quid religionis, quid honoris ea ipsa ecclesia erat habitura, sacras illas Reliquias absportare noluit vel non potuit, sed eas intra ecclesiam honeste recondens v, venerationi locorum, devotioni præsentium, profectui futurorum, divina gratia disponente, consulit.

[10] [instaurat clericus Dunelmensis,] Porro quum sub rege Edwardo Nordhambria paulatim respirasset, et reliquiæ dispersionis, in suis receptæ sedibus, ad ruinas ædificandas sese accinxissent, iterum, regnante Willielmo w, quum Walcherus episcopus x interfectus esset ab Anglis, calamitatis fuga, desolatio subsecuta est. Successit Walchero Gulielmus y, habitu monachus, qui clericos ab Ecclesia Dunelmensi eliminans, monachos subrogavit, et aliis quidem possessiones extra Ecclesiam ordinavit, alios, id suscipere contemnentes, expellere non cunctavit z. Inter quos prædicti Aluredi filius, qui cæteris præerat, quum nihil ab episcopo suscipere dignaretur, adiit venerabilem archiepiscopum Thomam, qui primus Nortmannorum Eboracensem rexit Ecclesiam aa, rogans, ut ei Haugustaldensem ecclesiam concederet reædificandam. Annuit votis ejus pontifex venerabilis, et ei ecclesiam prædictam regendam commisit. Veniens ad locum homo invenit omnia desolata, muros ecclesiæ sine tegmine, sordere fœno, silvis supercrescentibus horrere, litura, imbribus et tempestate dejecta, nihil pristini retinuisse decoris. Erat autem talis terræ illius desolatio, ut fere biennio ex solo venatu et aucupio se suamque familiam sustineret. Intendit itaque animo ecclesiam renovare, et primum a parte orientali incipiens, erexit altare, et cœlestibus sacrificiis convenienter aptavit. Sed, ipso post modicum, infecto negotio, vita excedens, fructum laboris sui filio dereliquit. Qui, licet peccator secus quam oportuit vixerit, circa ecclesias tamen Christi renovandas, ornandas, serviendas devotum se et sollicitum exhibebat.

[11] [eamque tradit] Hic itaque ecclesiæ Haugustaldensi renovandæ totum animum curamque impendens, succisa, quæ supercreverat, silva, purgatis ab omni sorde parietibus, totam ecclesiam tegulis texit, et litis intus et extra parietibus, antiqua eam pictura et venustate decoravit. Strato autem in parte orientali ex quadris lapidibus pavimento, altare, subnixum columnis, loco congruo collocavit. Indigne autem ferens sacras Reliquias loco inferiori obrutas, placuit ei eas, evulsas tumulo, digno honore retro altare majus in theca, operta pallio, honestius reponere bb. Extracta igitur e tumulo ossa, donec circa locum, in quo reponenda erant, necessaria pararentur, in porticu australi super altari Sancti Michaelis, linteaminibus substratis, composuit, et ad eorum custodiam fratrem suum adolescentem, postmodum in hac ecclesia optimæ vitæ et bonorum morum canonicum, nomine Aldredum, de ejus simplicitate securus dimisit. Intuens adolescens in præsentia sua sacras Reliquias, interiori quadam suavitate compunctus, aliquam Reliquiarum illarum particulam concupivit. Non enim, inquiens, hæc sola ecclesia tanto debet munere gloriari: quum tanta ossium multitudo multis possit ecclesiis satis esse. Horrens tamen tale sanctuarium manu tangere, septem pœnitentiales psalmos cum lacrymis et compunctione præmisit: et sic facta oratione, accedens ad porticum, obviam habuit in ipso ingressu tanti caloris incendium, ut ad ostium fornacis ardentis nihil tale se perpeti posse putaret. Territus ille regreditur, credens se tanto indignum beneficio. Prosternitur iterum, lacrymatur, pectus tundit, et psalmos sacros repetens, accessum tentavit. Sed vehementior mox calor egressus e porticu, introeuntem repulit, et spem quoque introeundi ademit; nam tertio id attentare non præsumpsit. His auditis, frater ejus, qui ecclesiæ præerat, resolutus in lacrymas, cum magna devotione et compunctione sacratissimas Reliquias, pallio pretiosissimo involutas, et in scrinio convenientissimo collocatas, super tabulam lapideam, quam in hoc decenter præparaverat, cum debito honore reposuit.

[12] [canonicis regularibus,] Crescente postea circa Sanctos ipsius devotione presbyteri, cœpit intra se de sui indignitate, de ecclesiæ sanctitate, de Sanctorum reverentia districtius cogitare, et indignum se judicans tantorum Patrum accessui; timens insuper, ne post ejus excessum, etsi non minus dignis, certe minus sollicitis, ecclesia traderetur, zelo domus Domini succensus, ad virum venerabilem, juniorem Thomam, Eboracensem archiepiscopum adiit, et, ut canonicis regularibus Ecclesiam committeret, illisque se et sua contraderet, suppliciter postulavit cc. Quum vero votis ejus præsul venerabilis annuisset, officina Religioni convenientia, lignea tamen, propriis construxit manibus, et ad nutum dicti pontificis, primo Fratres duos honestæ vitæ, quorum alter in Eboracensi, alter in Beverlacensi Ecclesia laudabiliter conversatus est, in Haugustaldensem introduxit ecclesiam. Post mortem vero Thomæ succedens ei Turstinus dd, Asketillo cuidam, canonico de Huntendunensi cœnobio, ipsius ecclesiæ curam commisit, et ut regularis ibi vita servetur, in perpetuum sanxit. Erat vir ille elegans et affabilis, doctus omnium se conformare moribus, et divitum, pauperum, clericorum, militum, rusticorum sibi gratiam conciliare. Hujus temporibus in tantum tam in spiritualibus quam in temporalibus Domini domus profecit, ut in brevi bonis et honestis viris, regularem professis vitam, abundaret, et officina regularia, decenter constructa lapidibus et tegulis ligneis tecta, gratum incolis præbebant receptaculum. Ipsa insuper ecclesia, pretiosis decorata ornamentis, et Sancti Andreæ aliorumque Sanctorum ditata Reliquiis, tam advenientium quam inhabitantium devotionem adauxit. Cui successit vir quidam religiosus et optime litteratus, Robertus, cognomento Biset ee, in eadem Ecclesia professus, qui magis religioni, quam exteriorum administrationi aptus, post aliquos annos abrenuntiavit curæ pastorali, successorem habens Richardum, virum sane ab ipsa adolescentia honestæ vitæ et gravitatis, qui etiam quum esset in sæculo, ob insigne castitatis et sobrietatis fere monachus putaretur.

[13] [qui studio pietatis excitati statuunt] Interea Fratribus, quibus toties Sanctorum enituerat virtus, interior crevit devotio, ac magis amor excitabatur. Sentiebant eos non solum in Reliquiis suis, sed etiam in miraculis esse præsentes, a quibus in tristibus consolabantur, in lætis regebantur; quum tentarentur, sublevabantur, persecutione emergente, defendebantur, in qualibet necessitate fugientes ad eos exaudiebantur. Et quia eorum meritis, divitiis in dies temporalibus augebantur, etiam temporalem gloriam æmulabantur. Indignabantur vili tectos ligno, nihil gloriæ et honoris plebis præferre conspectibus, quæ ejus beneficiis sæpius jucundabatur. Et primum singulis concaluit cor intra eos, et in meditatione eorum exarsit ignis. Demum conferentes invicem, et crebrius de his conferentes sermonem, accendebant se mutuo, et quomodo res manciparetur effectui, diligentius inquirebant. Tandem convenientes super hoc sermone priorem, suo desiderio sancti viri devotionem in id ipsum excitabant. Omnium igitur voluntatibus in unum convenientibus, aggrediuntur opus desideratum, his, quorum hoc intererat, libenti animo et prompto corde necessaria præbentibus. Paratur theca congruæ magnitudinis, argentoque et auro vestitur. Inseruntur locis convenientibus gemmæ, et pro artificis industria opus summo decore variatur. Compinguntur etiam duæ minores non parvi decoris, quamvis non ejusdem pretii.

[14] [in Sanctorum corpora inquirere,] Anno autem ab Incarnatione Domini millesimo centesimo quinquagesimo quarto, paratis omnibus, prior diem solemnem, quo sacræ Reliquiæ transferrentur, constituit quinto nonas Martii. Interea Fratres psalmis et orationibus exercitiisque spiritualibus tanto se operi præparabant: et jam præfixus aderat dies, quum circa horam tertiam convenientibus in ecclesia priore cum Fratribus, ante sanctum altare nudis pedibus prosternuntur; psalmisque pœnitentialibus preces congruas adjungentes, responsorium, quod in honorem Sanctorum Confessorum in Ecclesia frequentatur, altisona voce decantant. Finita vero post cantum solemni, procedunt Fratres, albis induti et discalceati, reverendasque Reliquias cum loculo, in quo hactenus servabantur, ante gradum altaris exponentes, extractis inde sacrosanctis pignoribus, substratis honeste palliis in pavimento, cum summa reverentia collocarunt. Erant autem quatuor Sanctorum ossa singillatim a se divisa, et venustissimis palliis involuta ff. Quæ quum cœpissent evolvere, occurrit miri odoris fragrantia, quæ omnium perstringeret nares, omnium corda mulceret. Qua visitatione divina Fratres attoniti, primum sepultos eos cum aromatibus arbitrabantur: sed quum hujus rei nullum appareret indicium, intellexerunt Sanctos Domini ex odoribus paradisi, quibus fruuntur in æternum, suis Sanctis Reliquiis hanc gratiam indidisse. His itaque plurimum consolati, primi eorum sacras explorant exuvias. Inventa sunt ossa cœlesti decore corusca, colore simul et odore manifestam exspirantia sanctitatem, quæ sic omnium in se convertebant adspectum et excitabant affectum, ut eum spiritaliter non dubitarent esse præsentem, cujus Reliquias, tanta perfusas gratia, tanta majestate venerandas sentirent.

[15] [inter quæ Reliquiæ S. Accæ deteguntur.] Et ne esset posteris de nomine Sancti Confessoris cunctatio, is, qui condiderat, scripti attestatione scrupulum omne purgaverat. Inveniunt namque in ipso involucro schedulam continentem: Anno dominicæ Incarnationis septingentesimo quadragesimo, reverendæ memoriæ Acca episcopus decimo tertio Kalendas novembris de mundo ad coelum transiit, anno episcopatus sui vigesimo quarto, et hic ejus reliquiæ in pace pausant. Hac igitur sacratissima visione, etsi non satiati, plurimum tamen refocillati, cœlestia pignora pannis mundissimis iterum involventes, digno cum honore recondunt. Et ne temporum futurorum, deficiente schedula, Sancti nomen et meritum subduceretur memoriæ, in membrana simul et plumbi lamina eadem scribentes et sculpentes, Reliquiis apposuerunt. Deinde ad Sancti Alchmundi Reliquias inspiciendas sese contulerunt: quibus cum pari gloria et honore repertis, schedulam, quæ nomen ejus et officium continebat, legerunt. Et scriptura ipsius textus erat: Anno Domini septingentesimo octogesimo, alchmundus, Hagustaldensis ecclesiæ præsul, cui annis tredecim præfuit, septimo idus septembris defunctus est, qui pro meritis suis æternæ beatitudinis particeps factus est, et hic in pace pausat. Stabant autem Fratres circa thesaurum illud cœleste, intenteque scrutantes omnia, quibus corpus humanum compingitur, indumenta repererunt. Et quia hi, qui quondam Sanctos condiderant, aliquas minutias ex ossibus Beati Accæ pro devotione sustulerant, nihil tale circa Beati Alchmundi Reliquias factum mirabantur. Cur enim hoc acciderit, aliis exciderat, alii nec audierant gg.

ANNOTATA.

a In Commentario prævio num. 10 indicavimus, quo circiter tempore hæc Historia Hagustaldensis lucem aspexerit.

b S. Wilfridi Acta edidere nostri ad diem XXIV Aprilis [Act. SS., t. III April., p. 292.] ; ast tunc non innotuerat ejusdem Sancti Vita, ab Eddio coævo et discipulo conscripta, quam dein edidit Mabillon in Appendice Sæc. IV Benedictini Partis I [Mabillon. Act. SS. Ord S. Bened., sæc. IV, part. I, p. 676.] et partis II [Ibid., part. II, p. 550.] et auctius atque accuratius Thomas Gale in Collect. ScriptorumAngliæ.

c Agunt nostri de S. Bosa, Eboracensi episcopi, sub die IX Martii [Act. SS., t. II Mart., p. 10*.] .

d Explicuimus supra Commentarii prævii n. 16, qua ratione S. Acca successisse sine intermedio dicitur S. Wilfrido.

e Agit præcipue Ven. Beda de S. Acca Lib. V. Hist. cap XX, et quoniam ampliorem de Sancto nostro notitiam præbet, hic transcribenda ejus verba ducimus: Suscepit vero, ait, pro Wilfrido episcopatum Hagustaldensis Ecclesiæ Acca presbyter ejus, vir et ipse strenuissimus et coram Deo et hominibus magnificus; qui et ipsius ecclesiæ suæ, quæ in Beati Andreæ Apostoli honorem consecrata est, ædisicium multifario decore et mirificis ampliavit operibus. Dedit namque operam, quod et hodie facit, ut, acquisitis undecumque Reliquiis Beatorum Apostolorum et Martyrum Christi, in venerationem illorum poneret altaria, distinctis porticibis in hoc ipsum intra muros ejusdem ecclesiæ, sed et historias passionum eorum, una cum cæteris ecclesiasticis voluminibus, summa industria congregans, amplissimam ibi ac nobilissimam bibliothecam fecit, necnon et vasa sancta et luminaria aliaque hujusmodi, quæ ad ornatum domus Dei pertinent, studiosissime paravit. Cantatorem quoque egregium, vocabulo Maban, qui a successoribus Beati Papæ Gregorii in Cantia fuerat cantandi sonos edoctus, ad se suosque instituendos accersiit ac per annos duodecim tenuit: quatenus et ea, quæ illi non noverant, carmina ecclesiastica doceret, et ea, quæ quondam cognita, longo usu vel negligentia inveterare cœperant, hujus doctrina priscum renovarentur in statum. Nam et ipse episcopus Acca cantator erat peritissimus, quomodo etiam in litteris sanctis doctissimus, et in catholicæ fidei confessione castissimus, in ecclesiasticæ quoque institutionis regulis solertissimus exstiterat, et usque dum præmia piæ devotionis acciperet, exsistere non destitit: utpote qui a pueritia in clero sanctissimi ac Deo dilecti Bosæ, Eboracensis episcopi, nutritus atque eruditus est; deinde ad Wilfridum episcopum spe melioris propositi adveniens, omnem in ejus obsequio usque ad obitum illius explevit ætatem, cum quo etiam Romam veniens, multa illic, quæ in patria nequiverat, Ecclesiæ Sanctæ institutis utilia didicit. Hisce addit Richardus, prior Hagustaldensis in libro de Statu et episcopis Hagustaldensis Ecclesiæ [Twysden. Scriptt., t. I, p. 297.] ; postquam ad verbum Bedam retulisset: Hucusque verba Venerabilis Bedæ presbyteri de eo, quem miro venerationis et dilectionis affectu excolebat et amplectebatur. Unde etiam precibus et epistolari exhortatione ipsius episcopi provocatus, et propter ipsum et ad ipsum explanationem super Lucam et Marcum Euangelistas et quædam alia scripsisse cognoscitur. Rexit autem prædictam Ecclesiam XXIV annis Hisce addenda ducimus, quæ scribit Simeon Dunelmensis in Historia de gestis regum Anglorum [Ibid., p. 101.] circa Sancti sepulturam: Sustollitur Sanctus de præsenti sæculo XIV Kal. Novembris, cujus perducitur spiritus ab Angelis ad bravium supernæ felicitatis, corpus vero ejus ad orientalem plagam extra parietem ecclesiæ Haugustaldensis, quam XXIV annis pontificali rexit dignitate, sepultum est: duæque cruces lapideæ, mirabili cœlatura decoratæ, positæ sunt, una ad caput, alia ad pedes ejus.

f In Commentario prævio num. 22 et seqq, indicavimus libros, petente S. Acca, a Ven. Beda compositos.

g Eadem habet Simeon Dunelmensis [Ibid.] , nisi quod pro dalmatica tunicam ponat seu vestimentum subdiaconale pro diaconali. Hodie utriusque vestis discrimen obsolevit, quod olim exstitit tum quoad formam, tum quoad materiam attinet. Dalmatica plerumque serica erat, clavis purpureis ornata et in modum crucis largis manicis efformata; tunica vero linea cum manicis strictioribus [Gerbert. Vet. Liturg. Aleman., t. I, p. 244 et 264.] . Ex hisce mihi probabilius est in sepulchro S. Accæ potius dalmaticam, quam tunicam repertam fuisse: quia in anonymi textu vox similiter ad materiam referenda videtur: dein quoniam sæculo octavo subdiaconatus inter Ordines majores non recensebatur, nescio an tunica seu tunicella inter ornamento episcopalia jam annumeraretur. Juvat huc etiam referre, quæ Simeon laudatus narrat de statu sepulti corporis [Twysden, t. I, p. 101.] : Inventa est, inquit, etiam super pectus ejus tabula lignea, in modum altaris facta ex duobus lignis, clavis argenteis conjuncta, sculptaque est in illa scriptura hæc: Alme Trinitati, Agie Sophie, Sante Marie. Utrum vero Reliquiæ in ea positæ fuerint, vel qua de causa cum eo in terra posita sit, ignoratur. Attamen absque rationabili devotionis causa, summæ venerationis cultu cum sancto ejus corpore nequaquam esse condita creditur.

h Quemadmodum liberum erat dominis servos suos manumittere seu a jugo servitutis liberare, nulla adjecta conditione, ita quoque poterant suo beneficio modum aliquem ponere, injungendo aliquas obligationes, sibi vel alii præstandas. Cfr. Du Cange Glossar. V°. Manumissio. In nostro textu habetur manumissio valde liberalis, quoniam servum suum dimittit dominus cum omni pecunia sua, quæ ad dominum alioquin pertinebat. Cfr. Du Cange V°. Manus mortua et Marculfi lib. II. Form. cap. XXXIII et XXXIV [Biblioth. Part. T. XII, p. 786. Edit. Lugdun. 1687.] . Imo videntur Raven fuisse addictus ecclesiæ Hagustaldensis, quoad viveret, sed inter ingenuos repositi fuisse ejus posteri.

i Hic intercalanda arbitror miracula, a Simeone Dunelmensi relata, quæque ab Anonymo omissa sunt [Twysden, t. I, p. 101.] : Plurima vero miracula de S. Acca etiam vulgo narrantur, quæ omnia scripto explicare perlongum est. Aliqua tamen de illis memoriæ breviter commendare libet, videlicet quam mirabiliter ac terribiliter adversarios suos, pacem ecclesiæ, in quo requiescit, infringere tentantes, vel ipsam ecclesiam funditus evertere molientes, crebro coercuerit, et qualiter Reliquias de corpore suo furtim auferre volentibus sæpius obstiterit. Fuit frater quidam in præfata Hagustaldensi ecclesia, Aldredus nomine, qui nunc in Christo requiescit, vir veracissimus et morum probitate conspicuus, sed et in scripturis sanctis bene eruditus, qui tale miraculum de S. Acca, in semetipsum patratum, fratribus ejusdem ecclesiæ narrare solebat. Quum ipse adhuc esset adolescens et nutriretur in domo fratris sui, cujusdam presbyteri, qui sæpe fatam Hagustaldensem regebat ecclesiam, antequam donatione venerabilis memoriæ Thomæ secundi, Eboracensis archiepiscopi, canonicis regularibus, qui ibidem usque hodie Deo deserviunt, tradita esset, placuit eidem fratri suo ossa reverenda S. Accæ, adhuc cum pulvere corporis mixta, separare, separatimque in theca, quam in hoc paraverat, recondere. Prolatas ergo venerabiles Reliquias super altare S. Michaelis, in australi porticu ecclesiæ situm, deposuit, ibique ossa de pulvere collegit, et in sindone munda involuta, in theca recondidit, et, dum eam in chorum, ubi stare debebat, deferret, porticum illam cum Reliquiis, quæ remanserant, prædicto fratri suo tuendam delegavit. Qui solus ibi remanens cœpit inter se cogitare, quia magno munere etiam præcelsa quælibet ecclesia se ditatam crederet, si vel unum de ossibus tam gloriosi Confessoris haberet. Proposuit ergo ad altare accedere, et perquirere si forte aliquid de minutis ossibus, in pulvere relictum invenire posset, quod penes se reponens, alicui ecclesiæ ad honorem Dei et S. Accæ donaret. Sed id irreverenter perpetrare non ausus, prius humi procumbens, septem pœnitentiales psalmos devote cantavit, Deum exorans, quatenus tale furtum ei non displiceret, quod non sacrilega mente, sed piæ devotionis et venerationis gratia facere cogitabat. Post hanc orationem se erigens, quod proposuerat, explere tentabat. Cumque ostio interioris porticus, in qua erant venerandæ Reliquiæ, appropinquasset, ecce subito calor quidam quasi ignis, vaporantis de ore clibani ardentis, ei obvius fuit, eumque, magno timore perculsum, retroire coegit. Ille vero credens, hoc ei ideo contigisse, quod cum minori devotione, quam deberet, tantam rem assequi vellet, solotenus iterum prostratus, multo uberiores et devotiores preces, quam antea fecerat, Domino fudit, quatenus, quod devote desiderabat, digne adipisci valeret. Post aliquantum itaque intervallum surgens, cum timore et reverentia magna ad ostium porticus accessit, sed multo ardentiore calore, quam antea, de illa egrediente repercussus est. Quo facto intelligens, non esse voluntatem Dei, ut aliquid de Reliquiis S. Accæ furtim asportaret, tertio id tentare non est ausus.

k Thomas II, Eboracensis archiepiscopus, qui Ecclesiam, ut in annotatione præcedenti legere est, Hagustaldensem canonicis Regularibus dedit, sedem occupavit ab anno 1109 ad 1114 [Monast. Anglic., t. VIII, p. 1172.] : ad hanc igitur epocham referenda sunt exordia canonicorum regularium Hagustaldiæ; scilicet, ut scribit Richardus, prior Hagustaldensis, kalendis novembris anni 1113 introducti fuere canonici regulares in ecclesiam Hagustaldensem [Twysden, t. I, p. 304.]

l S. Alcmundus Hagustaldensis episcopus obiit anno 781 die VII idibus septembris, quo nostri hujus Sancti Acta describunt [Act. SS., t. III Septemb., p. 112.] .

m Circumstantias quasdam adfert Simeon Dunelmensis, quas adjicere libet: quum, inquit [Twysden, t. I, p. 102.] , venisset ad præfatam Hagustaldensem ecclesiam quidam canonicus regularis et sacerdos, scilicet Edricus, qui illuc primus canonicorum a viro venerabili Thoma archiepiscopo missus est, invenit acervum, de terra congestum, juxta majus altare, quod infra cancellos ecclesiæ erat, quem inde auferre volens, effodere eum cœpit. De quo quum aliquam partem fodisset, reperit thecam ligneam non admodum magnam; quam aperiens invenit duo sigilla plumbea (Cfr. Du Cange V°. Sigillus?) insculptis litteris quid intus continerent intimantia. In quorum altero scriptum erat, quod de S. Acca Reliquiæ intro haberentur.

n Addit Simeon l. c. mulierem illam fuisse sanctimonialem probabilius extra asceterium habitantem, quoniam et extra claustra ecclesiam frequentabat, et virili manu ducenda esset; quorum neutrum accidisset, si dicta sanctimonialis fœmina in conventu aliquo sacrarum virginum vixisset.

o Peculium quandoque, uti hic, sumitur pro omni re, tam mobili quam immobili. Cfr. Du CangeGlossar. V°. Peculiare.

p Hic exhibetur nobis singulare specimen raritatis opificiorum, etiam maxime necessariorum; quum infortunium fabri habeatur tamquam calamitas publica.

q Catalogus Patrum hic omnino Martyrologium indicare videtur, a quo reapse abest S. Accæ nomen.

r Nulla, quam sciam, ratione determinari potest, ad quod tempus referenda sit hæc desolatio Northumbrorum: variis enim temporibus Dani regionem istam vastaverunt: imo consequentia textus nostri, ubi paulo infra agitur de regione ista, jamjam sub S. Eduardo et Gulielmo regibus respirante, descriptam desolationem ad sæculum undecimum facile revocandam suaderet. Sed quominus huic conjecturæ subscribamus, facit textus Richardi, prioris Hagustaldensis, qui Ecclesiæ suæ devastationem tribuit Haldano, Danorum regulo, anno 875 [Ibid., t. I, p. 300.] , ac dein dicit [Ibid., p. 302.] anno 1113 ecclesiam S. Andreæ Apostoli Hagustaldensem ad religionem conversam fuisse, postquam multis annorum curriculis cum circumquaque jacente regione sæpius deprædata et depopulata et diu deserta mansisset. Hanc explicationem confirmant verba summarii capitis VIII lib. II ejusdem Richardi de statu et episcopis Hagustaldensis Ecclesiæ, ubi legitur [Twysden, t. I, p. 304.] : Quando Hagustaldensis Ecclesia post secundam vastationem a rege Danorum Haldano, ut prædictum est, factam, ad religionem est conversa. Ex quibus omnibus satis manifestum est ad Haldanum præcipuas calamitates Northumbriæ referri.

s De Aluredo seu Alfredo Dunelmensi hæc tradit Richardus Hagustaldensis [Ibid., p. 302] : Elferdus, filius Weston, vir quidem strenuus et Dunelmensis Ecclesiæ secretarius, tempore Egelwini ejusdem Ecclesiæ episcopi (ab anno 1056 ad 1071), præmonitus oraculo de terra levavit eos, nempe SS. Accam et Alchmundum.

t Larwa ex radice cognoscitur teutonica leeren, ubi quoque e in a mutatur, cujus vestigium inter Flandros exstat, ubi dicitur Godsgelaerdheyd et Godsgeleerdheyd, Theologia.

v Idem factum alio modo enuntiat Richardus Hagustaldensis [Ibid.] , scilicet Alferdum seu Alvredum SS. Accæ et Alchmundi corpora intra ecclesiam in remotioribus partibus collocavisse.

w Willielmus hic est successor S. Eduardi Confessoris, qui Normanniæ dux Angliam occupavit posterisque reliquit, unde ei Conquæstoris cognomen, Anglis præfuit ab anno 1066 ad 1087.

x Walcherus, Dunelmensis ab anno 1071 ad 1080 episcopus, patria Lotharingus, educatione Leodiensis erat, accusatus necis Liulfi, viri nobilis, tumultuario interemptus fuit [Goodwin. de Præsul. Angl., part. II. p. 104.] . Cfr. Simeonis Dunelmenses Historia lib. III. cap. XXIV [Twysden, t. I, p. 47] .

y Gulielmus de S. Carilefo (de St. Calais) ad clerum Bajocensem ante suam professionem monasticam spectabat: sedem Dunelmensem ab anno 1080 ad 1096 occupavit.

z Operæ pretium existimamus, hanc mutationem cleri Dunelmensis exhibere ex Simeonis Historia Dunelmensi lib. IV cap. II [Ibid., p. 51.] : Sedem episcopatus S. Cuthberti (Dunelmensis) (Gulielmus) gratia Dei adeptus, terram illius pene desolatam invenit, locumque quem sacri corporis sui præsentia illustrat, negligentiori quam ejus deceret sanctitatem servitio despicabiliter destitutum conspexit. Nam neque sui Ordinis monachos, neque regulares reperivit canonicos. Unde gravi mœrore confectus, Deum et S. Cuthbertum sedulo et suppliciter rogavit, ut sibi ad emendandum, quæ minus convenientia viderat, consulendo succurrerent, et succurrendo perficerent. Igitur senes et prudentiores totius episcopii homines, qualiter initio apud S. Cuthbertum ageretur, ab illo exquisiti, sedem illius episcopalem in insula Lindisfarnensi fuisse, monachosque tam vivo quam ibidem sepulto venerabiliter serviisse responderunt; quorum quoque assertioni Vitæ illius libellus et ecclesiastica gentis Anglorum concordat Historia. Longe dehinc tempore transacto, crudelis barbarorum manus non hunc solum, ut supra dictum est, sed et alia circumquaque loca vastantes, nobilem illius cœnobii cœtum ausu sacrilego neci tradiderunt. Sed non impune. Nam omnes in brevi justa Dei vindicta terribiliter percussi, a temporalibus ad æterna cruciandi tormenta sunt prærepti. His ergo perceptis, pristinum ad illius sacrum corpus restaurare pertractans servitium, ne quis quæ sui solius molimine fecisset, irritanda putaret, regis Willielmi et conjugis suæ Mathildis reginæ et Lanfranci, Cantuariensis archiepiscopi, consilium petivit. Rex statim ut ex omni parte tam utilis consilii roboraretur consensus, ad Papam Gregorium (VII) tam de his eum consulturum, quam de aliis, quæ mandaverat sibi, locuturum eum misit. Cui quum de B. Patris Cuthberti sanctitate quædam licet pauca dixisset, illius per omnia sibi placuit consilium, ut videlicet monachos, quos in duobus episcopatus locis, Wiramutha et Gyrvum invenerat, in unum coram sancto illius corpore congregaret, quia episcopatus parvitas ad tria monachorum cœnobia non sufficeret. Hoc quoque apostolica devotissime confirmando auctoritate, suas per memoratum episcopum litteras regi Willielmo et Lanfranco archipræsuli direxit, suam ex parte Domini et S. Petri benedictionem illis omnibusque hujusmodi propositum adjuvare conantibus largiens; eos vero, si qui nisu contrario talia debilitare præsumerent, perpetuo eorumdem ex parte anathemate, nisi digna satisfactione resipiscerent, feriens. Talem Papæ consensum quum rex audiisset, non mediocriter gavisus, sub testimonio Mathildis reginæ, Lanfranci archiepiscopi, cæterorumque baronum suorum ad hoc peragendum licentiam dedit, imo propere ut perageret, episcopo præcepit. Insuper etiam leges S. Cuthberti, quas ipse coram sancto illius corpore sicut umquam meliores sub aliquo priorum fuerant, fide sua sancierat, denuo tunc renovando confirmavit.

aa Thomas I, natione Normannus, sed in Saxonum scholis in Normannia educatus, Ecclesiam Eboracensem rexit ab anno 1070 ad 1100 [Goodwin. de Præsul. Angl., part. II, p. 23.] .

bb Quæ hisce verbis narrantur, exhibet quoque Richardus Hagustaldensis [Twysden, t. I, p. 302.] : Procedente, inquit, tempore in secretario ejusdem ecclesiæ Acca quidem ad dextrum cornu altaris, et Alchmundus ad sinistram honestius ac decentius in duobus arcubus positi sunt. Deinde crescente devotione fidelium, ambo simul multo convenientius et honorabilius retro et juxta altare, ut in præsenti cernitur, in una theca sunt collocati. Quatenus hic vox secretarium adhibetur, aliud non potest significare, quam ipsum chorum ecclesiæ; nam Anonymus noster de iisdem Reliquiis agens, dicit retro altare majus positas illas fuisse. Hanc vocem sub significatione chori aut sanctuarii non reperi apud Du Cange in Glossario.

cc Traditionem ecclesiæ Hagustaldensis, canonicis regularibus factam, sequentibus verbis refert Richardus Hagustaldensis [Ibid., p. 305.] : Thomas (hujus nominis secundus) consilio et auxilio capituli sui, videlicet ecclesiæ S. Petri Eboracensis, de manu Ricardi de Maton præfatam ecclesiam Hagustaldensem liberavit. Consensu quoque ipsorum canonicorum in prædicta Eboracensi ecclesia unam portionem de communi eorum pro liberatione ipsius illi dedit. Nec mora, eodem anno ad Kalendas Novembris duxit illuc canonicos regulares, quibus cum suis consuetudinibus et cum omnibus ad eam pertinentibus, quietam et liberam, sicut ipse eam in suo dominio habuerat, ecclesiam tradidit, sicut chartæ eorum testantur.

dd De Turstino, Thomæ II successore, confer quæ tradit Richardus [Ibid., t. I, p. 306.] : sedem Eboracensem, non tamen sine multiplicibus controversiis, occupavit Turstinus seu Thurstanus ab anno 1114 ad 1140 [Goodwin. de Præsul. Angl., part. II, p. 29.] .

ee Huic Roberto Biset, priori Hagustaldensi, reddidit Eilanus, presbyter sæcularis, parochiam Hagustaldensem cum præcipua dote ecclesiæ, scilicet quia, inquit Richardus [Twysden, t. I, p. 305.] , pœnituit illum ecclesiasticis rebus diu abusum fuisse, quibus Dei servi rectius sustentari debuerant: quapropter quomodo melius hanc redditionem facere posset excogitavit. Fecit igitur illam cum quodam pulchro filaterio, scilicet cruce argentea, in qua Sanctorum Confessorum et episcoporum Accæ et Alchmundi Reliquiæ continebantur.

ff Quatuor Sancti, de quorum inventione hic agitur, sunt Acca, Alchmundus, qui die VII Septembris, Fridebertus, XIX Decembris et Tilbertus seu Albertus, eodem, quo Alchmundus, die coluntur.

gg Hic expliciunt quæ ad S. Accam proprie spectant. Quod porro, ut habet Anonymus noster, aliquæ minutiæ ex ossibus B. Accæ defuerint, non mirabitur, qui Simeonis Dunelmensis Historiam de Gestis regum Anglorum legerit [Ibid., p. 102.] : nam hic narrat quomodo frater Aldredi presbyteri ossa reverenda Sancti Accæ, adhuc cum pulvere corporis mixta, separare, separatimque in theca, quam in hoc paraverat, recondere sategerit. Atqui istiusmodi separatio fieri non potuit quin aliquæ minutiæ ex ossibus deperierint. Tandem manum a tabula removere non possumus, quin coronidis loco hic apponamns, sedem Hagustaldensem nostris diebus instauratam fuisse per Breve apostolicum Pii Papæ IX gloriose regnantis, datum XXIX Septembris 1850, eidemque assignatum fuisse districtum Angliæ septemtrionalem [Ami de la Relig. 19 Octob., 1850, t. CL, p. 163.] .

* supple requirebat.

* supple verba

* eum?

DE S. ADERALDO ARCHIDIACONO ET CONF., TRECIS IN GALLIA.

POST ANNUM M.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Aderaldus, archidiac. et conf. Trecis in Gallia (S.)

A. T.

§ I. Vita hic edenda; ætas Sancti; reformatio cleri Trecensis ab eo procurata.

[Vitam Sancti, cujus unum] Nicolaus Camuzatus in Promptuario sacrarum antiquitatum Tricassinæ diœcesis, quod anno 1610 Augustæ Trecarum edidit, inter notas in Historiam Inventionis corporis S. Mastidiæ Virginis, fragmentum Vitæ S Aderaldi a se inventum affert [Fol. 56.] , hisce conceptum verbis: Venerabilis athleta Dei Aderaldus Trecis civitate Galliæ oriundus extitit, parentibus secundum sæculi pompam inclytis et in Dei servitute devotissimis. Pater ejus nobilium nobilissimus Walo est dictus, qui lingua Austrasiorum interpretatur Bonus: mater ejus non inferior genere Odrada præsignata est nomine. Qui puerulus bonæ indolis, cunarum exemptus latibulis, litterarum instruendus traditur studiis; nec sæcularibus denique commendatur scholasticis, sed Deo devote servientibus monachis: a quibus, ut ætas tunc tenera capiebat, eruditus non modice, sanctæ sedis Petri Trecorum non multo post particeps efficitur præbendæ.

[2] [et alterum solummodo fragmentum] His ita se habentibus, urbi Trecorum Manasses vir sanctus præfertur episcopus, qui virtutibus quæ decent episcopum abunde expolitus et anhelans cœlestia, postpositis sæcularibus, aurem accommodare cœpit viri sancti admonitionibus. Amat similis similem, conferebant amorem mutuum ad invicem, exercebantur colloquiis divinis et instabant orationibus continuis. Huic etiam præsul partem partitus est oneris sui, sublimans eum honore archidiaconi; sicque alter æmulabatur alterum ut in duobus crederes cor unum: præveniebant se invicem honore, et in Dei servitio alter alteri satagebat præstare. Et, ut modo diximus (lacunam subesse hæc verba innuunt), adhuc congregatio S. Petri Trecorum sæcularibus nimis erat dedita, nec his quæ canonicorum intenta; nec ex toto culpa imminebat eis, utpote qui egestate compulsi sæcularibus deserviebant, nec unde communiter viverent habebant. Quæ videns Sanctus Dei Aderaldus prædictum pontificem sæpe interpellabat super talibus; cujus crebræ persuasioni assensum præbens episcopus, ad hæc corrigenda totis intendit viribus: largitur eis jure perpetuo nonnulla quæ tenebat bona, et bonis addidit bona. Nec mirum vir Dei Aderaldus subjungit supplementum, tradens et ipse eis quod in prædiis vel in ecclesiis tenebat patrimonium; hisque constitutis, cœnobitarum more vivere cœpit congregatio S. Petri Trecassinæ civitatis.

[3] [habuit Camuzatus,] Hæc vetus illa scheda, de qua alio Promptuarii sui loco rursus loquens laudatus Camuzatus: In his, inquit [Fol. 351 verso.] , notis quas supra ad Historiam Inventionis corporis S. Mastidiæ illustrandam congessi, exiguum fragmentum Historiæ ejusdem D. Aderaldi attexui, quod eam integram reperire mihi concessum non fuerit. Et sane majore desiderio ea nobis carendum est, quod verosimillimum sit eam multa memoratu digna complecti: illa enim quæ de ejus vita in Tricassino Breviario recitantur, imperfectam tantum quamdam epitomen dictæ Historiæ continent. Camuzato felicior fuit viginti tribus postea annis P. Stephanus Binet Societatis Jesu presbyter, quando libellum conscripsit gallico idiomate de sancta Ecclesiæ Hierarchia et de Vita S. Aderaldi archidiaconi et canonici Trecensis necnon de S. Joseph proprio canonicorum patrono [De la saincte Hiérarchie de l'Église, et la vie de S. Adérald, etc. Paris 1633.] . Quisquis enim hunc libellum legerit, facile videbit integrum aliquod Vitæ S. Aderaldi exemplar auctori præluxisse, idque latine scriptum, uti verba hinc inde ex eo contextui gallico interjecta demonstrant. Cæterum Binetus veteri hoc documento sic usus fuit, ut inde actiones virtutesque Sancti acceperit ille quidem, sed pro modo suo ac scopo quem sibi præstituerat, eas probabilibus multis ornarit adjunctis et passim asceticis præceptis permiscuerit: quin etiam Sanctum aliosque persæpe inducit loquentes atque inter se de rebus agendis deliberantes.

[4] [Remigius Breyer canonicus Trecensis] Quare primigeniam Vitam S. Aderaldi nosse cupientibus magis satisfecit Nicolaus Desguerrois presbyter et prædicator Trecensis, qui latinum illius exemplar nactus, illud satis fideliter, etsi non sine aliquanta paraphrasi, gallico expressit stylo, suoque operi de Sanctis Tricassinis anno 1637 in lucem emisso inseruit [La Saincteté chrestienne, etc., fol. 246 et seqq.] . Satis etiam completa S. Aderaldi Vita, nescio an ex Desguerrois an aliunde, videtur addita fuisse gallicæ versioni operis hagiographi P. Petri Ribadeneiræ, quoad judicare possum ex Sancti encomio inter Lilia seu Flores Galliæ Sanctæ, qui Divione anno 1643 prodierunt auctore P. Jacobo Rinaldo, testante se illud accepisse ex Vita operibus Ribadeneiræ adjuncta [P. 155 et seqq.] . Latina interim scriptio ad annum usque 1724 inter schedas a Nicolao Desguerrois relictas delituit; quo tandem anno ineunte felici sorte inde erutam cum Præfatione a se concinnata typis vulgandam curavit Remigius Breyer ecclesiæ cathedralis Trecensis canonicus, illo præfixo titulo: Vita S. Aderaldi ecclesiæ Trecensis canonici et archidiaconi, autore anonymo ejus æquali et familiari. Nunc primum prodit in lucem. MDCCXXIV.

[5] [anno 1724] Libellum a se editum Breyerus mox communicavit decessoribus nostris cum sequenti epistolio gallice scripto, quod, quamvis nullum scriptoris nomen præ se ferat, equidem ipsius Breyeri manu exaratum esse conjicio: Reverende Pater, quum a te aut aliis vestræ Societatis Patribus opera detur edendis Sanctorum Actis, nonnemo censuit Vitam hanc ad vos destinandam esse; quam proinde venerabundus vobis offero, ut inter vestra collectanea collecetur. Festivitas Sancti Trecis agitur die XX Octobris, ut in Præfatione notatum fuit. Sum vobis addictissimus. Inscriptum erat epistolium rectori collegii Antverpiensis, qui tum erat Joannes Janssens; isque illud una cum opusculo Breyeriano in domum Professorum ad socios Bollandianos transmisit X Aprilis 1724, ut docet notatiuncula a Sollerio apposita.

[6] [integram vulgavit] Præfatio Breyeri satis longa est, nec omnino indocta, ut adeo nobis ad res S. Aderaldi illustandas haud parum futura sit usui. Atque jam nunc de ipso opere cui præmittitur, abs re non fuerit sequentia ex ea descripsisse: A Nicolao Desguerrois Trecensi presbytero e latino, sed παραφραστικῶς, in linguam gallicam translatam S. Aderaldi canonici et archidiaconi Trecensis ecclesiæ Vitam, diu quæsitam, nunc tandem inter schedas Desguerrois repertam, publico damus. Apographum eruit e veteribus Mss. prioratus S. Sepulchri, sed autoris nomen aberat. Hunc Trecensem fuisse canonicum Aderaldo æqualem et familiarem, planum facit opus. Ait enim cap. 5: “Nec literis mando aut explico verbis omnia quæ VEL IPSE VIDI… Nam, ut sæpe MIHI REFEREBAT IN AURE.” Cap. 6: “Multum timeo fidem mihi non accomodandam, si QUÆ VIDI voluero literis mandare.” Et cap. 9: “Mei domini et fratres S. Petri, possum hoc dicere quod in hoc tempore PRÆDECESSORES NOSTRI vivebant secularissime.” Idem judicium ex iisdem indiciis pridem tulerat Desguerrois de auctore hujus Vitæ seu potius, ut ipse jam censuit, panegyricæ laudationis coram cœtu canonicorum Trecensium habitæ; prout videri potest in animadversionibus quas gallicæ suæ versioni, de qua supra diximus, adjecit [Fol. 255 verso.] .

[7] [ex codice Nicolai Desguerrois,] Prosequitur Breyerus: Fugit nescio quo pacto codex Desguerrois Nicolaum Camuzatium Trecensem canonicum, qui tantum sudavit in evolvendis sacris ruderibus ut Promptuarium sacrarum antiquitatum Tricassinæ diœcesis evulgaret. Namque nihil nisi fragmentum Vitæ Aderaldi colligere potuit, quod Promptuario attexuit, ne injuria temporum intercideret. Quæ vero in Breviario Trecensi recitantur, quoniam imperfectam tantum Aderaldi Historiæ epitomen continent, insuper habuit. Ego id quod res est dicam. Codex Desguerrois non Aderaldi Vitam et Historiam ad amussim refert, sed esse panegyricum potius legenti patet. Dictum vero esse in monasterio quod Aderaldus ædificavit, coram canonicis quibusdam Trecensibus, quæ retuli sat probant, et hæc anonymi verba (cap. 15): “Cœnobium construxit monachorum… Illud est QUOD PRÆSENS PATEFACIT ECCLESIA, et quod summa reddidit sagacitate perfectum.”

[8] [cum aliis Mss. collato;] In quindecim capita tribuitur codex Desguerrois, quorum unicuique, si primum exceperis, appingitur brevis titulus. Fragmentum Camuzatii complectitur primum et nonum capita, cum quodam discrimine, sed levi. Breviaria autem antiqua Trecensis ritus nihil nisi summaria capitum 1, 11, 13, 14 et 15 dicti codicis novem lectionibus exhibent. Id, quæ consuluimus, confirmant duo Breviaria, quorum alterum est manuscriptum trecentorum annorum, alterum prælo excusum est Trecis anno 1594. Verum in ecclesia Trecensi extat codex quingentorum ut minimum annorum, qui cum codice Desguerrois plurimum convenit. In eo codice, qui lectionarius est, habentur in festo S. Aderaldi novem lectiones, quæ ex capitibus 1, 2, 3, 5, 11, 12, 13, 14 et 15 codicis Desguerrois ad verbum, paucis quibusdam vocabulis aut omissis aut immutatis, conflantur. Qui vero in Breviariis et in codice Trecensis ecclesiæ sileatur quod capitibus 4, 6, 7, 8 et 10 de jejuniis, eleemosynis, Romæ peregrinationibus, miraculis et eximiis dotibus Aderaldi recenset anonymus; qui pariter recitetur in eo nihil de reformatione cleri Trecensis ecclesiæ et molestiis quas in ea procuranda passus est Aderaldus, de quibus anonymus cap. 9 fuse satis disserit, divinare aliis permitto: siquidem quod causam ignorem, præ me libens fero (quæ causa fortasse non alia fuerit quam quod canonici a vita communi, quam Sanctus tanto labore redintegrarat, postmodum denuo descivissent). Ex his, concludit denique Breyerus, colligere est Breviarium trecentorum annorum et Lectionarium quingentorum pro codicis Desguerrois antiquitate et veritate niti. Posset fortasse iis adjici Glaber Rodulphus, qui Manassem I Trecensem episcopum virum sanctitate plenum appellat, quod accepisse videtur ab anonymo. Hactenus ille; sed argumentum ex Glabero Rudolpho petitum vix ullius esse ponderis equidem existimaverim, quum is æque potuerit de sanctimonia Manassis aliunde edoceri.

[9] [quam et nos dabimus.] Jam vero Vitam S. Aderaldi, vel, si ita appellare placet, Panegyrim eo omnino tenore recudemus quo Breyerus cam protulit. Scilicet non tantum eam repræsentabimus verbotenus; verum etiam eamdem servabimus capitum divisionem, quam solitis nostris numeris indicabimus, et margini adscribemus illos ipsos breves titulos quos ex codice Desguerrois editor desumpsit, uno tantum primi capitis titulo deficiente, quem proinde supplebimus. Variantes quoque lectiones quas ex Lectionario antiquo Trecensis ecclesiæ Breyerus delibavit, in Annotatis nostris indigitabimus. Ad hæc Annotata pro more etiam nostro rejicimus breves quasdam elucidationes quæ circa nonnulla Vitæ adjuncta sese faciendas offerent. Quæ vero prolixiorem aliquanto requirunt investigationem, mox aggrediemur, postquam pauca de nomine Sancti præmiserimus.

[10] [S. Aderaldi] In Breviariis, ut in codice anonymi, ait Breyerus [Pag. 6.] , Sanctus noster Aderaldus indigitatur. At in Chronicis S. Petri Vivi Senonensis [Apud Dachery, Spicil., t. II. p. 739 vet. edit., et t. II. p. 474 nov. edit.] et S. Mariani Altissiodorensis [Chron. Altissiod., fol. 74.] Adraldus; in diplomate Innocentii III [Apud Camuzat, Promptuar., fol. 355.] Arraldus; in Lectionario Trecensi Aderoldus. In charta vero Manassis Trecensis episcopi anni 991 [Ibid., fol. 83.] , quam Aderaldus chirographo suo munivit, ADROLDUS vocatur. Verum hæc nomina eodem recidunt. Quorsum autem recidant, quamquam ingenue confiteor me antiquæ Austrasiorum linguæ (sic vocat Sancti biographus) non ita scientem esse ut decretorio responso quæstionem dirimere mihi competat, si tamen conjectare licet, proferam quæ aliqua cum probabilitate dici posse mihi videntur. Posset igitur nomen Sancti esse Adherald sive Adherold, cujus interpretatio fuerit egregius præco; siquidem, Wiarda teste [Ueber deutsche Vornamen und Geschlechtsnamen, p. 46.] , ad, ed, ead, od denotant felicem, beatum, egregium, et herald seu herold, unde et nomen latinobarbarum heraldus aut haraldus, ut apud Cangium videre est, belli pacisque internuntium atque adeo quemvis legatum publicum significat. Quum vero her idem valeat ac exercitus sive agmen, hold vero etiam sit heros [Ibid., p. 46 et 50.] , si Adherhold scribas, habes egregium bellatorem. Quod si, ut suggerunt Chronicon Willelmi Godelli postea citandum et Rondet in Indice personarum Bibliothecæ historicæ Franciæ iteratis curis editæ adjecto [Bibl. hist. de la Franc. t. V, p. 209.] , Aderaldus per litterarum transpositionem esset pro Adelrado, vim significandi nobilitatem [Wiarda, op. cit., p. 47.] cum consilio aut promptitudine conjunctam haberet, essetque proin idem ac Æthelred, id est, nobilis prudens vel actuosus, aut nobilis consilio vel promptitudine [Ibid., p. 25.] . At de nomine jam satis: variam autem illius scribendi rationem indicare oportuit, ne difficultatem deinceps facessat.

[11] [non tantum annus natalis,] Quæritur modo de ætate S. Aderaldi. De ea Breyerus sic habet [Pag. 7 et 8] : Quo sæculi decimi anno et quo præsule Trecensi natus sit Aderaldus, præterit anonymus. Diu vixisse credibile est: 1° siquidem duodecies Romam venit, antequam archidiaconus Trecensis crearetur; namque anonymus peregrinationum Aderaldi mentionem facit, priusquam de electione Manassis, qui archidiaconatu donavit Aderaldum, loquatur. Multos autem annos in his peregrinationibus ponere debuit. 2° Ubi Manasses sanctæ Trecensis ecclesiæ infulas accepit, Aderaldus molitus est cleri Trecensis reformationem: hoc autem nisi vir mediæ ætatis tentare non potest. Denique dictus est pastor et pater canonicorum Trecensium: hæc vero insignia nisi in virum ætatis provectæ cadere nequeunt. Quocirca cum septem episcopis Trecensibus vixisse Aderaldum certum videtur. Hi sunt Ansegisus Rodulphi Regis cancellarius, qui anno 925 in pugna vulneratus est, et circa annum 960 aut 963 sedi suæ restitutus ope S. Brunonis Coloniensis episcopi; Gualo, qui anno 971 sanctam ecclesiam Trecensem regebat; Hadricus, cujus acta ignorantur; Milo, qui ex sepulchro S. Mastidiæ corpus, cum ædem Trecensem late explicare meditaretur, effodit, et anno 980 Concilio Senonensi interfuit; Manasses, qui naturæ satisfecit anno 993; Rainaldus, cujus nomen tantum novimus; et Frotmondus, qui in Synodi Calensis habitæ circiter annum 1008 Patribus annumeratur, et decessit anno 1046 [Cfr. Gall. Christ. nov, t. VIII, col. 493, 494 et 495.] .

[12] [verum etiam] Si per ætatem provectam intellexerit Breyerus summam senectutem, hanc satis demonstrasse rationibus a se adductis dici nequit; et obstare videtur biographus (nisi dicta ejus improprio sensu accipi debeant), qui parentes Aderaldi, quando hic iter Hierosolymitanum suscepit, quod non longe ab anno 1000 removeri potest, et cui Sanctus non ita diu supervixit (ut in sequentibus patebit), adhuc superstites exhibet (cap. 11). Quod autem scribit Breyerus Frotmundum decessisse anno 1046, accepit ex Chronico S. Petri Vivi Senonensis, auctore Clario monacho, quod in Spicilegio Dacheriano extat; ubi ad dictum annum, relata Ermenaldi abbatis morte, cui Gerbertus abbas successit, hæc scribuntur [Spicil., t. II, p. 475 nov. edit.] : Eodem tempore defunctus est Frotmundus Tricacensis episcopus, cui successit Meinardus archiclavis S. Stephani (nempe Senonensis ecclesiæ). Verum ob oculos quoque habenda sunt Camuzati de eodem Frotmundo verba [Promptuar., fol. 167.] : Obiit circa annum 1034, ut scriptum est in veteri Chronico S. Petri Vivi Senonensis, vel præcise anno 1046, ut in recentiore Chronico observatur; et verba Sammarthanorum [Gall. Christ. vet., t. III, p. 1080.] : Fromundus I obiit circa annum 1034 in antiquo S. Petri Vivi Senonensis Chronico. Quatenus duo hic S. Petri Vivi Chronica, vetus alterum, alterum recentius, distinguenda sint, non habeo unde certo discernam. Unum idemque esse suaderent illa verba, quæ tamquam ex vetere Chronico allegat Camuzatus [Promptuar., fol. 169.] , et eadem prorsus in Chronico a Dacherio vulgato leguntur [Spicil., t. II. p. 475.] : In hoc tempore Papa Leo venit Lingonas civitatem, ubi ordinavit Frotmondum (scilicet hujus nominis secundum) Trecorum pontificem: ibique obiit Petrus diaconus ejus, sepultusque est in capitulo S. Mammetis. At constat tamen duo diversa Camuzato obvia fuisse exemplaria, ipso id attestante in hæc verba [Promptuar., fol. 167.] : In eodem cœnobio S. Petri Vivi duo chirographa Chronica tractavi, quæ ex Odoranni exiguo Chronico expressa videntur, quandoquidem meo judicio mancum et truncum est, nec ea integritate ad posteros transmissum qua ab ipso Odoranno editum fuit: nonnullis videlicet a cœnobitis augusti illius domicilii in eo immutatis et additis, et annorum aliquot serie attexta. Quæ autem deinde de Mainardi episcopatu tam ex uno quam ex altero chirographo excerpsit, cum Dacheriana editione, si aliquot interdum voces phrasesque exceperis, conveniunt. Unde opinarer rerum substantiam ipsamque dictionem utrique scripto fere communem esse, discrepantiam vero præcipue positam esse in interturbato ab alterutro scriptore vel transcriptore rerum temporumque ordine. Porro quod ad Frotmundi I obitum attinet standum est veteri, non recentiori (ut Camuzatus appellat) Chronico; quandoquidem Mainardum jam anno 1035 vel 1036 cathedram Tricassinam occupasse liquet ex charta ejusdem pro ecclesia B. Mariæ de Rosnaico, quam ex archivis Dervensis monasterii ediderunt Galliæ Christianæ novæ scriptores [T. VIII, Instrum., col. 251.] . Incipit enim sic: In Dei nomine, ego Magenardus augustæ ecclesiæ Trecorum episcopus, et temporis notam illam in fine habet: Actum est hoc Trecas publice, regnante Henrico Francorum anno quinto rege. Quintus autem regni Henrici I annus a die XX Julii 1035 initium sumpsit.

[13] [emortualis] Idem undecim aut duodecim circiter annorum discrimen, quod circa Frotmundi episcopi mortem inter utrumque Chronicon observatur, sese offert etiam circa S. Aderaldi nostri ex hac vita decessum. Animam cœlo dignam, ait Camuzatus [Promptuar., fol. 351.] , exhalavit anno 1004, ut in veteri Chronico cœnobii S. Petri Vivi Senonensis memoratur. Contra apud Dacherium Sancti obitus consignatur ad annum 1015. Nempe ibi dicitur [Spicil., t. II. p. 474.] : Anno MXV facta est traditio Senonicæ urbis, et Rainardus abbas S. Petri Vivi obiit; et nonnullis interjectis quum de eodem Rainardo, tum de Leotherico Senonensi archiepiscopo, illa de Sancto nostro enuntiantur: In illis diebus obiit vir Dei Adraldus archidiaconus Tricassinæ civitatis, et requiescit in cœnobio S. Sepulchri, quod ipse extruxit in eodem pago; additurque: Eodem tempore migravit ad Christum S. Gislebertus Meldensis episcopus, cujus vita multis claruit virtutibus; ac deinde sermo fit de nequitia Rainardi Senonensis comitis, propter quam Leothericus archiepiscopus consilio Romani Pontificis et abbatis ecclesiæ Cluniacensis, necnon suffraganeorum episcoporum et optimorum procerum, præcipueque Rainaldi Parisiensis episcopi, anno ab Incarnatione Christi MXVI, X Kalendas Maji, civitatem regi Rotberto reddidit, imo anno MXV, ut ipse scriptor antea dixit, et addita in aliis Chronicis Indictio XIII ostendit [Cfr. Bouquet, Rer. Gall. script., t. X, p. CXIX.] .

[14] [ignoratur.] Interim non immerito dubitaveris utrum qui hæc scripsit Clarius monachus mortem SS. Aderaldi et Gisleberti non alii anno quam 1015 innectere intenderit, an vero eamdem minus determinatis locutionibus in illis diebus et eodem tempore summatim tantum ad tempora Leotherici archiepiscopi et Rainardi abbatis referre. Sane auctorem hunc in designandis temporibus suo ævo præviis non omnino diligentem fuisse, dudum annotarunt Historiæ litterariæ Franciæ scriptores [Hist. litt. de la France, t. X, p. 503] . Quod vero S. Gislebertum cum S. Aderaldo conjungit, idem fieri video, sed ad annum 1002 vel circiter, a monacho S. Mariani Autissiodorensis (Robertum nonnulli vocant), ita loquente [Chronic. Altiss., fol. 74, apud Bollandum, Acta SS. Febr., t. III, p. 717, et apud Breyerum. p. 20 et 21.] : Floruit hoc tempore Gislebertus Meldensis episcopus, vir eximiæ virtutis et gloria miraculorum insignis, cujus Vita stylo clarissimo edita multarum exempla virtutem viventibus et victuris per secula exhibet. Floruit et Aderaldus Tricassinæ urbis archidiaconus, pia memoria dignus et digno honore venerandus, cujus vita lux seculi, cleri gloria, honor ecclesiæ et verissimum documentum Christianorum fuit. Sepultus fuit in ecclesia S. Sepulchri in territorio præfatæ urbis, quam ipse in vita sua pietatis igne succensus fundavit et ædificavit. Quæ eadem encomia ad annum 999 ambobus Sanctis tribuit Willelmus Godellus monachus S. Martialis Lemovicensis, sic ea ordiens [Apud Bouquet, tom. cit., p. 260.] : Circa hunc et millesimum Domini annum floruit in Meldensi urbe Sanctus Dei Gislebertus… Hoc quoque item tempore floruit vir Deo dilectus Adalradus. Dum igitur ambos hosce Sanctos circa idem tempus floruisse duo hi scriptores tradunt, et quidem ad duos annos inter se diversos memoriam eorum agunt, nihil eos de anno emortuali utriusvis decrevisse ad oculum patet: quo fit ut in eam propendeam opinionem neque chronographum S. Petri Vivi voluisse annum 1015 utriusque Sancti obitui communem statuere.

[15] [Constat eum obiisse initio sæculi XI,] Accedit quod secundum Vitæ epitomen quam ex Breviario Meldensis ecclesiæ descripsit Bollandus noster [T. III Febr., p. 718.] , S. Gislebertus, cum Meldensem ecclesiam sibi creditam pie ac sancte per XX annos administrasset, … vitam angelicam felici exitu consummavit idibus Februariis, anno salutis MIX, tempore Roberti Christianissimi Francorum regis. Cui quidem asserto neque Breyerus [P. 20.] neque ecclesiæ Meldensis historiographus Tussanus Duplessis [Hist. de l'eglise de Meaux, t. I. lib. II. n. 2, et not. XLVI, p. 92 et 739. Cfr. Hist. litt. de la France. t. X. p. 404 et 405.] quidquam habent quod opponant præter ipsum Clarii monachi Chronicon, de quo controvertimus; et scriptores Galliæ Christianæ novæ, licet Historiam a Duplessis compositam præ oculis habuerint atque adeo citaverint, nihilominus, ne facta quidem Chronici S. Petri Vivi mentione, scribere non dubitarunt [T. VIII, col 1607.] : Obiit Gilbertus anno 1009 ex Actis vitæ ejusdem, postquam in episcopatu annos 20 exegisset. Neque obstant alia quæ de gestis S. Gisleberti aliquid docere possunt documenta: siquidem duo illa quæ tempore postrema sunt omnium, nimirum regis Roberti diplomata pro monasterio S. Dionysii [Apud Félibien, Hist. de l'abbaye de S. Denis. pièces justific., p. LXXXII et seqq.; apud Bouquet, tom. cit., p. 591 et seqq.] a S. Gisleberto aliisque episcopis subsignata (quorum tamen alterum spurium videri mox docebimus), solummodo ostendunt eum Calensi Synodo interfuisse, quæ circa annum 1008 habita fuisse creditur. Quæ quum ita sint, Breyero assentiri plane nequeo, ita loquenti [P. 19 et 20.] ac si ex Chronico S. Petri Vivi Dacheriano exploratum esset S. Aderaldum ad annum usque 1015 vitam produxisse; sed Bollandum de S. Gisleberto episcopo Meldensi agentem imitatus, initio hujus Commentarii ad marginem indicare satis habui Sanctum nostrum post annum 1000 obiisse, qua in re omnia Chronica quæ ante citavi, inter se consonant.

[16] [sed dubium est sub quo episcopo Trecensi.] Deinde tam ex præmissis quam ex modo afferendis nutat illa quoque Breyeri sententia sub septem episcopis Trecensibus vixisse S. Aderaldum, quorum primus absque controversia est Ansegisus, qui anno 912 aut 913 episcopatum adeptus fuit. Evidens omnino res foret, si probari posset quod de Frotmundo illorum præsulum ultimo adstruunt Galliæ Christianæ novæ scriptores, eum subscripsisse præcepto regio pro monasterio S. Dionysii VIII Cal. Febr., indict. IX, anno primo regnante Roberto rege glorioso, id est, anno 998. At quando hæc tomo suo XII inscribebant anno 1770, non meminerant id quod anno 1751 in tomo X ad Balduinum Morinensem episcopum, qui dicto instrumento pariter subscriptus legitur, recte fuerat observatum [Col. ] : Mirum nullam a Mabillonio in Annalibus factam hujus præcepti mentionem, cui præterea adaptari vix queunt episcoporum subscriptiones, qui iidem omnes Synodo Calensi adfuerunt anno 1008; unde forsan concluderet quis merito hac in Synodo datum fuisse quo de agitur præceptum. Nec attenderant idem judicium rursus anno 1760 latum fuisse a Bouqueto [Op. cit., t. X, p. 594.] , qui etiam monet sic jam dudum judicasse Labbeum in collectione historica de Cancellariis Franciæ [Pag. 151.] , et hæc insuper de præcepto illo pronuntiat: Quamquam id falsum esse non una ratio forsan suadebit multis. In eo enim multa ad verbum expressa sunt ex præcepto quod Roberto Odonis fratri tribuendum in præcedenti volumine diximus. Idem in utroque notarius, idem archicancellarius. Utrumque datum “VIII Cal. Febr., indict. XI, anno primo Roberti, in monasterio S. Dionysii.” Annus autem primus vel potius unicus quo Robertus Odonis frater regium nomen sibi adscitum habuit, a die XX Junii 922 currere cœpit. Quum igitur constet quidem Frotmundum circa annum 1008 in Calensi Synodo sedisse, sed ignoretur a quanto tempore jam tum ecclesiam Trecensem regeret, et aliunde dubium sit quoto supra millesimum anno S. Aderaldus vivendi finem fecerit, consequitur compertum non esse hunc sub illius episcopatu adhuc fuisse superstitem.

[17] [Ab episcopo Manasse] Manassi episcopo præprimis carus fuit S. Aderaldus; atque, ut biographus seu panegyrista ejus ait (cap. 9), sanctus ille præsul partem ei partitus est oneris sui, sublimans eum honore archidiaconi. Erat is honor illo ævo longe amplissimus, sed simul labore ac sollicitudine plenus, virumque requirebat quum vitæ sanctimonia, tum quoque doctrina, solertia ingeniique dexteritate eximium. Neque enim cæteris diaconis et inferiorum ordinum clericis solum archidiaconus invigilabat atque imperabat, junioresque erudiebat in scientiis ecclesiasticis; verum rebus totius diœceseos providebat tamquam oculus episcopi ejusque vicarius in omnibus, pastoralem ejus sollicitudinem et omnem propemodum jurisdictionem tam in spiritualibus quam in temporalibus participans, ita ut hoc ex capite presbyteris etiam cum potestate præesset: quæ omnia copiose ex innumeris monumentis demonstrata habemus a Thomassino in opere de Disciplina ecclesiastica [Anc. et nouv. discipline de l'Église, t. I, liv. II, chap. XVII et suiv., col. 570 et seqq.] et a Ludovico Nardi in tractatu de Parochis [Dei Parrochi, vol. I, cap. XVI, p. 436 et seqq.; vol. II, cap. XXVIII, p. 320 et seqq.] . Ac principio quidem singuli erant in singulis diœcesibus archidiaconi; postquam vero pro suppressis chorepiscopis, a sæculo præsertim nono, clero rurali præfici cœperant decani, missi episcopales, presbyteri missatici seu aliis vocati nominibus ministri episcoporum (decanos etiam nunc vel vicarios foraneos dicimus), usus paulatim invaluit ut ex clero cathedralis ecclesiæ unus pluresve deligerentur canonici, a quibus ipsi illi decani rurales seu vicarii foranei in munere suo obeundo penderent: hi autem canonici ex analogia quadam quam habebant cum archidiacono quem modo descripsimus, fuere et ipsi archidiaconi appellati, sed minores, utpote qui pares haud essent majori archidiacono, sed ei tamquam generali episcopi vicario subditi, prout modo laudatus Nardius, ad quem lectores remittimus, latius explicat.

[18] [Trecensis ecclesiæ archidiaconus] Circa archidiaconalem dignitatem S. Aderaldo collatam hæc Breyerus scribit [Pag. 7 in not.] : In Trecensi diœcesi quinque sunt archidiaconi. Totidem subscripsere chartæ Philippi episcopi anno 1090: ejus enim ætate jam urbis Trecarum archidiaconatus unitus erat capitulo Trecensis ecclesiæ. Utrum vero Aderaldus archidiaconatum civitatis, vel quem ex aliis, dum viveret, tenuerit, prorsus incertum. Reapse chartæ illi Philippi episcopi, quæ in Camuzati Promptuario extat [Fol. 118 et 119.] , assenserunt inter alios Gisbertus, Petrus, Guido, Joscelinus et Hugo, qui omnes archidiaconi vocantur. Alteri item ejusdem præsulis chartæ subscripti leguntur archidiaconi tres [Fol. 117 verso.] . Antea vero sub Hugone episcopo quatuor archidiaconorum nomina videre est in charta anni 1063 [Gall. Christ. nov., t. XII, Instrum., col. 253.] , quatuor rursus in charta anni 1075 [Apud Camuzat, op. cit., fol. 170.] , duo in charta anni 1079 [Gall. Christ. nov., loc. cit.] . Postmodum in variis chartis designantur anno 1104 [Ibid., col. 255; apud Camuzat, fol. 172 verso.] archidiaconi saltem tres; anno 1114 [Ibid., col. 257.] quatuor; anno 1138 [Ibid. col. 260.] duo; annis 1140 [Ibid., col. 261.] et 1145 [Ibid., col. 165, et Biblioth. Cluniac., col. 1407.] tres, annoque iterum 1145 [Apud Quercetanum, not. ad Biblioth. Cluniac., col. 105.] quatuor. Ex quibus perspicuum est jam sæculis XI et XII in diœcesi Trecensi extitisse plures archidiaconatus præter majorem, quem Philippus episcopus, qui diœcesim illam rexit sæculo XI exeunte et XII ineunte, in charta quadam archidiaconatum civitatis nuncupat [Apud Camuzat, Promptuar., fol. 173 verso.] . Porro minores archidiaconatus Tricassini in transactione ab episcopo Joanne de Auxeio anno 1343 cum archidiaconis inita [Ibid., fol. 205.] iisdem designantur nominibus quibus eos designat polyptychum anno 1648 Parisiis impressum [Pouillé général de l'archevêché de Sens, etc. Bénéfices du diocèse de Troyes, p. 2.] , et quæ ad finem usque sæc. XVIII servata fuisse puto, scilicet Sezaniæ, Arceiarum, S. Margaritæ et Brenæ.

[19] [creatus,] Utrum autem ævo S. Aderaldi minores hujusmodi archidiaconatus Trecis jam fuissent erecti, an contra unus tantum ibi nomen et honorem archidiaconi etiam tunc gereret, non habeo unde definiam: quippe quum nullum mihi Trecensis ecclesiæ monumentum suppetat quo res hæc elucidari queat, et aliunde videam in aliis ecclesiis citius, ut in Remensi [Marlot, Metrop. Rem. Hist., t. I, lib. III, cap. XXXVI, p. 462 et 463. Cfr. Nardi, op. cit., vol. I, p. 440.] , in aliis tardius, et in Autissiodorensi [Gall. Christ. vet., t. II, p. 287.] , titulum archidiaconi pluribus fuisse communicatum. Utut sit, probabilissimum crediderim Sancto nostro archidiaconatus majoris officium fuisse concreditum, qui a suo panegyrista Manassi antistiti conjunctissimus in rebus agendis fuisse perhibetur, ac doctor, pastor et pater congregationis S. Petri, id est, cleri cathedralis ecclesiæ, ab eodem appellatur, curasque præcipuas in illius cleri reformationem impendit. Adeptus eam dignitatem fuit intra illud temporis spatium quod ab anno 982 ad annum 991 effluxit. In priorem enim ex his duobus annis incidit consecratio ecclesiæ S. Stephani Senonensis a Seguino archiepiscopo, præsentibus Milone Trecensi, Heriberto Autissiodorensi et Rocleno Nivernensi episcopis [Gall. Christ. nov., t. XII, col. 33.] : unde liquet Manassem tunc nondum Trecenses gessisse infulas. Anno vero 991 diplomati quo conceduntur Dervensi monasterio tria altaria, videlicet de Laderciaca corte, de Dodiniaca corte et de Requiniaca corte, subscripti leguntur Manasses humilis Trecorum episcopus, Hadricus archiclavus et Adroldus indignus archidiaconus [Apud Camuzat, Promptuar., fol. 83.] , qui est utique ipse Sanctus noster. Hunc vel pridem vel certe ea occasione fuisse diaconatus ordine consecratum admittamus necesse est, ni velimus (quod facere nefas esset) Sanctum nostrum et episcopum Manassem reos agere abusus illius gravissimi contra quem Concilium Bituricense et alia deinceps Concilia a Thomassino allegata [Loc. cit., p. 586 et 587.] insurrexere, vetando ne archidiaconatum ullus haberet nisi diaconus efficeretur. Sed presbyterum fuisse ordinatum neque biographus innuit quidem, nec credibile facit temporum illorum consuetudo, cujus exemplum habemus in S. Lietberto, qui factus in ætate virili archidiaconus nec brevi spatio eo munere functus, presbyteratus ordinem non ante suscepit quam fuisset in pontificem Cameracensem et Atrebatensem jam electus ac proxime consecrandus anno 1051 [Act. SS. Jun., t. IV, p. 585, 589, 592 et 593.] : imo vero qui ex archidiacono presbyter fieret, aut degradari censebatur, teste S. Gregorio Magno [Cfr. Nardi, op. cit., vol. II, p. 199, not. I.] , aut certe, ut loquitur Sidonius [Lib. IV, epist. XXIV, apud Ducange, Glossar. latin., voce Archidiaconus.] , potestate absolvi. Quamobrem veritati consonam existimo veterem imaginem a Desguerrois memoratam [La Saincteté chrestienne, fol. 256.] , quæ S. Aderaldum diaconali vestitu indutum repræsentabat.

[20] [sua cura efficit] Quod ad cleri S. Petri Trecensis reformationem, auctore Aderaldo, de qua nunc nobis dicendum, pertinet: Nihil, Breyerus ait [P. 10 et 11.] , admirationis habet quod post sævum incendium, quo circa annum 889 a Normannis Trecensis civitas deformata est, et temporibus bellorum civilium, quibus seculo decimo tota Gallia arsit, canonica disciplina in clero refrixerit. Inter arma silere jura palam est. Collapsam disciplinam restaurasse in ecclesia sua Aderaldum ex legibus quas Aquisgranensis Synodi Patres canonicis scripserunt, anonymi verba evincunt. Dolebat vir sanctus maxime quod secularibus negotiis contra præscriptum Concilii vacarent canonici, et inopiæ prætextu ab observatione regulæ abstinerent. Idcirco, ut testatur anonymus (cap. 9), persuasit episcopo Manassi ut clericis congregationis S. Petri largiretur jure perpetuo bona non pauca; quibus Sanctus ipsemet ex propriis bonis non modicum subjunxit supplementum, tradens et ipse illis quod in prædiis et in ecclesiis tenebat patrimonium. Hisque ita constitutis, cœnobitarum more vivere tunc cœpit congregatio S. Petri Trecassinæ civitatis, Aderaldo viam recte vivendi verbis factisque præmonstrante, atque obices bono operi objectos sua constantia superante.

[21] [ut regula canonica] Operæ pretium duxit Breyerus de vitæ genere illius congregationis sequentia annotare [P. 14 et 15.] : Minime tamen regulares fuisse Trecenses canonicos et voto paupertatis (obstrictos), uti regulares canonici ætatis nostræ, qui se a dominio cujuslibet rei abdicant, colligere ex dictis licet; sed tantum in claustro suo una mansisse et in congregatione vixisse juxta decreta Conciliorum Turonensis I can. 23, Moguntini can. 9 et Aquisgranensis I cap. 120 et 121. Constat namque ex diplomate Philippi episcopi Trecenses canonicos a regularibus discerni. Aderaldus ex propriis bonis, multo postquam creatus est canonicus, Trecenses canonicos ditavit, et cœnobium S. Sepulchri fundavit. Non erat igitur paupertatis voti reus. Neque hujusmodi votum canonici tunc nuncupare tenebantur; namque possidentes canonicos bona sua non damnat Concilium Aquisgranense, sed eos dumtaxat qui ab ecclesia, quæ pauperes pascit, accipiunt, licet de suo sibi sufficiant. Imo addere scriptor potuisset illud canonicos inter et monachos discrimen ab eodem Concilio poni quod hi nihil sibi proprium reliquerunt, illi suis et ecclesiæ licite utuntur rebus [Cap. CXV, apud Labbe. Concil., t. VII col. 1389.] , idque etiamsi in congregatione vivant; in qua ideo quidem cibum potumque omnibus eumdem, sed partes eleemosynarum varia copia variis dandas esse decernitur, prout plures aut pauciores aut nullas habuerint suas vel ecclesiæ facultates [Cap. CXX et CXXI. ibid., col. 1391.] . Verum hæc omnia, licet satis demonstrent non debuisse canonicos illos omni prorsus rerum dominio sese per votum sive explicitum sive implicitum exuere, non tamen solvunt quæstionem utrum colerent necne paupertatem religiosam illam quæ cum dominio consistere potest [Cfr. Suarez, de virt. et statu Relig., tract. VII, lib. VIII, cap. VII.] , uti videre nunc est in scholasticis Societatis Jesu, nec raro olim vel in ipsis monachis. Sane vitam canonici agebant communem sub regimine et cura præpositi alteriusve prælati, chorum assidue frequentando, simul manducando et dormiendo, claustrum incolendo, quod competenti tempore reserebatur et unde nisi cum licentia foras exire non possent, etc., quæ omnia in regula sive decretis Concilii Aquisgranensis de institutione canonicorum late explicantur [Apud Labbe, loc. cit., col. 1315 et seqq. Cfr. Thomassin, op. cit., t. I, liv. III, chap. IX, col. 1376 et seqq.; t. III, liv. II, chap. XX, col. 725 et seqq.] : hæc autem vita communis, quam et Camuzatus paulo post citandus regularem vocat ac sæculari opponit, quomodo constiterit sine aliquo ex quatuor religiosæ paupertatis modis quos enumerat Suarezius [Loc. cit., n. 7.] , haud facile concipitur. Quo accedunt alia rationum momenta quæ Alanus Lelarge canonicus regularis Genovefanus proponit [De canonicorum Ordine, disq. I, cap. I, art. IV, p. 17 et seqq.; disq. II, p. 310 et seqq.] ut persuadeat utrosque canonicos regula Aquisgranensi utentes, tam peculiatos quam proprii expertes, spectatos fuisse ut religiosos, et quidem religionis ejusdem.

[22] [ibi observetur;] At constat ex diplomate Philippi episcopi, inquit Breyerus, Trecenses canonicos a regularibus discerni. Nimirum diplomate illo [Apud Camuzat, fol. 117 verso.] exponitur placuisse fratribus S. Petri, id est, canonicis Trecensibus, ponere in ecclesia S. Georgii de Gannayo regulares canonicos ea ratione ut fratres S. Georgii a Beato Petro sua teneant, a Beato autem Quintino regulam, eam nempe quæ in S. Quintini cœnobio canonicorum Belvacensi vigebat, adeoque pro regulæ observantia dicto cœnobio sint obnoxii, pro rebus vero terrenis ad justitiam veniant in manu Petri, hoc est, ditioni capituli Trecensis subsint. Sed præteriri non debet datum hoc diploma videri ad annum 1085 [Dachéry, Spicil., t. XI, p. 302, alias t. III, p. 415.] , quando jam (ut mox videbimus) canonici Trecenses a S. Aderaldi institutis declinare cœperant: unde nec præsens Breyeri argumentum ad sententiam ipsius comprobandam omnino aptum est [Cfr. Thomassin, op. cit., t. I, liv. III, chap. XI, n. 8, col. 1410.] . Contra vero fundatio canonicæ regularis S. Georgii a capitulo Trecensi facta inter illas numeranda forsitan fuerit de quibus Alanus Lelarge ita scribit [Op. cit., p. 362.] : Hoc ego quidem passim observavi præcipuarum ecclesiarum clericos undecimo seculo et duodecimo, cum a communi canonicorum regularique vita desciscebant, id vitæ genus nihilominus in aliis honorasse, sic ut suis omnibus quicumque ad Ordinis canonici perfectionem aspirarent, necessaria vitæ subsidia de suo assignarint, vel etiam condiderint canonicas regulares, quarum clerici utcumque altorum suorum statum secularem religione sua compensarent. Ac facta nonnulla assertum hoc comprobantia idem scriptor adducit.

[23] [quæ observantia circa annum 1082] Dicebam modo clerum Tricassinæ ecclesiæ a reformatione Aderaldina recessisse sub Philippo episcopo. Id sic Camuzatus enarrat [Fol. 56 et 57.] : Prædicti canonici ad tempora usque Philippi, qui cathedram episcopalem Trecensem regendam suscepit anno 1082, regularem vivendi rationem arcte tenuerunt et observarunt: quo quidem tempore secularem vitam denuo amplexi sunt, et decimarum, quas antea conjunctim cum episcopo possidebant, ex æquo divisionem fecerunt; et ut aliqua antiqui hujus vivendi moris vestigia superessent, memoratus episcopus ejusque successores solemni epulo et convivio (hoc epulum, ut in margine scribit auctor, veteres comestum appellabant) quatuor celebrioribus et præcipuis anni festis, videlicet Paschate, Pentecoste, Nativitate Domini et omnium Sanctorum, omnes dictæ ecclesiæ canonicos excipere obstricti mansere: cujus epuli loco hodie exigua pecunia capitulo ipsius ecclesiæ ab episcopo penditur, nimirum decem libræ francicæ, ut habet Desguerrois [Op. cit., fol. 264.] . Laxata vita communi, res capituli Trecensis ita sensim in pejus ruit, ut Hato episcopus anno 1145 dolens testaretur [Apud Quercetanum, Not. ad Biblioth. Cluniac., col. 104.] : Antiqua enim famosioris ecclesiæ nobilitas data erat in contemptum, gloria in confusionem: filiorum frequentia, super quorum assiduitate jocundari consueverat, versa erat in solitudinem, forinsecis quidem quos habebat canonicos, non quæ Dei, sed quæ sua erant quærentibus, debiti servitii honorem matri suæ non reddentibus. Quapropter ut foraneitati, quam vocabant [Camuzat, fol. 150 verso.] , seu canonicorum absentiæ remedium afferret, in solemni capitulo: Statuendo, inquit, statuimus assentientes, quod fecimus confirmante religioso ac venerabili viro Alberico Hostiensi episcopo, Sedis apostolicæ legato, ut qui de cætero in ecclesia nostra canonicarentur, nisi ad ecclesiæ servitium stationarios seipsos exhiberent, nihil de præbendali beneficio præter XX solidos annis singulis acciperent. Et hoc pacto detritam ille quidem disciplinam redintegravit, non tamen eum ad statum reduxit quo fuerat sub S. Aderaldo, ut quis ex Breyeri verbis [Pag. 11.] deducere forsan posset.

[24] [laxari cœpit:] Interea canonici, etsi non amplius pristina inter se communitate utebantur, nihilominus domos adhuc suas in veteri claustro habebant: aliquæ vero domus ibidem a laicis jure hæreditario possidebantur, et locabantur haud raro joculatoribus, aleatoribus, cauponibus et mulieribus impudicis, non sine clericorum et populi ad divina officia se conferentis turbatione, ut conqueritur Lucius Papa III, qui ab anno 1181 ad 1185 sedit, in litteris apostolicis hac super re datis, quas Breyerus ad calcem Præfationis suæ ex tabulario Trecensis episcopatus evulgavit [P. 23 et 24.] . Volentes igitur, ait Pontifex, communi ecclesiæ honestati consulere, auctoritate apostolica prohibemus ne domus canoniales ulterius laicis vel gratis dentur aut etiam sub quacumque occasione locentur. Constituimus etiam de domibus quas laici in claustro jure hæreditario tenent, si eas in personis propriis cum honesta familia, exclusis inhonestis personis, … inhabitare noluerint, nonnisi clericis gratis vel pro pretio concedantur. Denique perstitisse claustrum saltem ad sæculum usque decimum quartum, ita Camuzatus arguit [Fol. 57.] : In libro actorum capitularium ipsius ecclesiæ literis mandatum reperitur sub die XIX Novembris anni 1364 decretum quod sequitur: “Fuit ordinatum quod de cætero Matutinæ, prout hactenus fuit consuetum, in media nocte cantabuntur.” Quod quidem indicat et argumentum est hominum in conclusa septa constitutorum: alias enim non ita commode antelucanis Officiis interesse potuissent, si claustra eorum mœnibus circumquaque cincta non fuissent, (sed) qualia hodie videntur, cuique etiam de nocte pervia et aperta. Hæc ille.

[25] [ejus tamen restitutio aliqua tentata fuit sæculo XVII.] Iis quæ hucusque diximus, annectendum videtur, quod P. Stephanus Binet memoriæ prodidit [Op. cit., cap. XXIII, p. 383 et seqq.] , dum anno 1633 Vitam S. Aderaldi describebat, nonnullos cathedralis ecclesiæ Trecensis canonicos ab aliquanto tempore pium inter se cœtum inivisse, qui imaginem quamdam referret congregationis S. Petri a S. Aderaldo ad vitam canonicam informatæ. Itaque uno omnes tecto unaque mensa, sub qua pia lectione pascebatur animus, omnes utebantur, unumque ex suo numero delectum habebant qui communem rem temporalem curaret, ex qua, quantum ærarii ratio sinebat, etiam ad ostium domus dabantur eleemosynæ pauperibus. De choro frequentando cæterisque canonicorum muniis implendis nulli collegarum suorum concedebant: quod vero ab his muniis vacuum supererat tempus, impendebant aut studiis ecclesiasticis, aut habendis in civitate et ruri concionibus ac catechesibus, aut audiendis confessionibus, visitandis œgrotis, aliisve obeundis caritatis officiis; atque hisce sanctis laboribus intenti, simul mutuam inter se animorum conjunctionem arctamque cum Deo familiaritatem fovere satagebant. Addit Binetus institutum hoc non solum episcopo Trecensi Renato de Breslay fuisse peracceptum, verum etiam Romano Pontifici magnopere placuisse, adeoque aliis per Galliam canonicorum collegiis desiderium injecisse similis vitæ generis amplexandi; et ipse ad desiderium hoc fovendum opellam illam suam de Hierarchia ecclesiæ et Vita S. Aderaldi composuit rogatu prædictorum canonicorum Trecensium, prout in Præfatione ad lectorem docet.

§ II. Fundatio prioratus S. Sepulcri; Sancti reliquiæ, imagines, Officium ecclesiasticum, memoria in Martyrologiis.

[Prioratus a Sancto erectus,] Postrema inter actiones memorabiles S. Aderaldi fuit fundatio monasterii S. Sepulcri. Huic præivit occasionemque præbuit peregrinatio Jerosolymitana, a Sancto, ut in moribus illius temporis maxime erat, religiose suscepta, quæ a biographo satis prolixe describitur (cap. 11, 12, 13 et 14). Ex ea redux cum multis reliquiis, inter quæ erat saxi fragmentum e sepulcro Domini nostri Jesu Christi, hisce thesauris condigno honore asservandis sacrarium struere cogitavit, cujus curam piis monachis, cœnobio iis ædificato atque e suis bonis dotato, committeret. Locum delegit in villa seu viculo tribus circiter leucis a Tricassina civitate in septemtrionem dissito, quem irrigat Melda fluvius, e vicino Sequana, cui et aquas suas deinde reddit, derivatus. Is viculus tum Sambleriæ dicebatur; sed, labentibus annis, a nomine quo cœnobium suum Sanctus insigniri voluerat, Sanctum Sepulcrum nuncupari sensim cœptus est, sicque adhuc nuncupabatur ineunte sæculo XVII, ut testatur Camuzatus [Fol. 351 in nota marginali.] , atque etiam anno 1648, quo Polyptychum Trecense excusum est [Pouillé général, etc. Bénéf. du dioc. de Troyes. p. 16.] , neque aliud nomen Castellanus in Martyrologio suo ad hunc diem indicat. Nunc vero, inquit Breyerus anno 1724 scribens [Pag. 20.] , utroque nomine mutato, appellatur Villacerf, a dominio scilicet hujus nominis, quod anno 1670 in gratiam Eduardi Colbert, a quo tunc possidebatur, in marchionatum erectum fuit [Baugier, Mém. hist. de la prov. de Champagne, t. II. pag. 329.] .

[27] [et Cluniacensi subditus abbatiæ,] P. Stephanus Binet [Op. cit., cap. XVII, p. 281 et seqq.] multa circa cœnobii S. Sepulcri erectionem e suo effinxit genio, quasi S. Aderaldo luctandum fuisset cum cæteris canonicis, minus æque ferentibus quod locum monachis quam clericis sæcularibus attribuere mallet: cujus rei ne vestigium quidem in genuina Vita ejus deprehenditur. Narrat quoque Aderaldi rogatu fuisse a Cluniacensi abbate (qui erat S. Odilo) eo destinatos monachos, ut prioratum S. Sepulcri constituerent, qui a monasterio B. Mariæ de Caritate dependeret. De Cluniacensi fuisse familia credibile est; verum de monasterio Caritatis absurda est Bineti assertio: quandoquidem a duobus et amplius sæculis desertum jacebat per vastationes Wandalorum, nec e ruinis surrexit nisi post annum 1050 sub Goffrido Autissiodorensi antistite, qui illud S. Hugoni abbati Cluniacensi tradidit [Gall. Christ. nov., t. XII, col. 403.] . Quippe legerat Binetus in Catalogo cœnobiorum abbatiæ Cluniacensi subditorum inter prioratus immediate subjectos prioratui B. Mariæ de Caritate ad Ligerim hunc etiam a S. Aderaldo fundatum recenseri sequentibus verbis [Biblioth. Cluniac., col. 1719.] : Prioratus S. Sepulchri Tricassinensis sive Trecensis diœcesis, ubi debent esse, computato sacrista, tres monachi, quæ ipse minus fideliter ita refert [P. 286.] : Prioratus S. Sepulchri erit sub prioratu de Caritate, ibi debent esse tres monachi, computato sacrista; et huic fundamento narrationem suam vel potius commentum superstruxit, non attendens quantum subjectio de qua agitur, ævo S. Aderaldi serior esset.

[28] [sæculo præsertim XII] Historiam prioratus S. Sepulcri texere neque animus mihi est neque facultas. Ex paucis tamen quæ de eo supersunt monumentis aliqua delibasse non erit abs re. Horum alia apud Camuzatum legere est, alia hucusque inedita nobis humanissime suppeditavit cl. H. d'Arbois de Jubainville, archivii præfecturæ Albæ apud Tricasses custos. Diplomate igitur anni 1114, quod in lucem protulit Camuzatus [Fol. 351 et 352.] , Philippus Trecensis episcopus ecclesiæ et monachis S. Sepulcri, quibus Laudicus prior præerat, dedit ecclesiam S. Joannis Baptistæ de S. Sepulcro (id est, parochiam vici Sambleriarum) et ecclesiam de capella Vallonis cum decimis et parte oblationum, necnon ecclesiam de Villeta cum suis item decimis et censu atrii, cum jure eligendi in præfatis ecclesiis presbyteros, qui ab episcopo Trecensi curam animarum susciperent, monachis vero de temporalibus ad monasterium pertinentibus subjectionem exhiberent. Haud multo post Innocentius Papa II, qui sedit ab anno 1130 ad 1143, eumdem prioratum, ut in Bulla Innocentii III mox citanda asseritur, sub S. Petri et sua protectione suscepit, nescio an occasione injuriarum quibus ecclesiam et monachos S. Sepulcri affecerant Hugo de Romeliaco dominus de Sambleriis et uxor ejus Elisabeth: propter quas ex præcepto Romani Pontificis sententia excommunicationis in prædictum Hugonem et Elisabeth uxorem ejus et in totam terram eorum promulgata fuisse scribitur in litteris Hugonis comitis palatini Trecensis apud Camuzatum [Fol. 352 et 353.] . His litteris pro sententia Papæ et pro justitia ipsius comitis Henrici pax inter contendentes conciliata est æquis conditionibus anno 1163, Severico tunc temporis monasterii priore, et cathedram Petri occupante Alexandro III, a quo pariter prioratum sub tutelam Sedis apostolicæ receptum fuisse Innocentius III testatur.

[29] [possessionibus augetur,] Deinde adducendum venit ex archivo præfecturæ Albæ (ubi etiamnum asservatur, avulso tantum sigillo, quod ex funiculis sericis flavi viridisque coloris pependit) diploma Manassis II præsulis Tricassini datum anno 1179, quo is notum facit quod Helisabeth filia Zichariæ, soror Bovonis de Sancto Sepulchro, uxor Hugonis de Rumilliaco, … dedit ecclesiæ S. Sepulchri et B. Aderaldo ibidem quiescenti alodium suum de Valliaco, … exceptis duobus casamentis S. Quintini. Dedit etiam præfatæ ecclesiæ justitiam omnium hominum terram prædicti alodii tenentium, sive * sint de casamentis sive de hominibus S. Quintini: addens quod homines vel feminas quæ tunc temporis junctæ erant matrimonio hominibus præfati alodii, prædicta ecclesia eosdem possideret in pace et quiete. Decrevit præterea præfata domina ne liceat prædictæ ecclesiæ mittere præfatum donum in advocatione alicujus secularis potestatis, sed sit in defensione, tutela et protectione B. Petri Trecensis. Inter testes autem comparent Hugo prior S. Sepulchri et Bernardus monachus capellanus ejus, Hugo capellanus S. Sepulchri (id est, presbyter parochialis Sambleriarum), Agnellus, Bernardus et Adam servientes prædicti prioris. Quod si diploma hoc a Manasse II datum fuerit anno 1179, ut fert notitia nobis submissa, corruat necesse est Galliæ Christianæ novæ assertum Manassem Matthæo in sede episcopali Trecensi successisse anno 1181 [T. XII, col. 502.] ; cui tamen asserto suffragatur charta de ecclesia de Buceio nomen Matthæi et notam anni 1180 exhibens [Ibid. Instrum., col. 275.] , necnon Robertus monachus Autissiodorensis ad eumdem annum Matthæi mortem referens [Apud Bouquet, op. cit.. t. XII, p. 299.] , præterquam quod Matthæus etiam anno 1179 Concilio Lateranensi III adfuit. Verum in hæc digitum intendisse satis habeo.

[30] [quæ firmantur per Bullam Innocentii III] In prædicto archivo superest quoque archetypon Bullæ Innocentii III super possessionibus prioratus S. Sepulcri, a Camuzato olim vulgatæ [Fol. 354 et seqq.] . Declarat Pontifex se ad exemplar felicis recordationis Innocentii et Alexandri prædecessorum suorum ecclesiam S. Sepulcri, in qua Guido prior ejusque fratres divino mancipati sunt obsequio, sub B. Petri et sua protectione suscipere, velleque ut omnes possessiones ab eodem monasterio juste et canonice acquisitæ atque acquirendæ firmæ eis eorumque successoribus permaneant. Tum singillatim sequentes enumerat, quas compendio referam ex editione Camuzati collata cum excerptis quæ nobis ex authentico exemplo subministravit laudatus D. d'Arbois de Jubainville: Villam S. Sepulchri cum ecclesiis …; annuales præbendas … in ecclesia S. Petri Trecensis …; ecclesiam de Monte Suzanno; capellam de Gued; capellam de Albaterra; molendinum de Gued …; tertiam partem oblationum in ecclesia de Bulliaco …; domum de Bulliaco …; vineas de Lanis; ecclesiam de Viaspero, de S. Victore, de Bonavicina; ecclesiam de Albiniaco …; ecclesiam Montis Ingonis et terras ad eam pertinentes …; decimam de Redelor; ecclesiam de Bellavilla et eamdem villam …; ecclesiam de Mergi (hanc omisit Camuzatus) …; ecclesiam de Troanno …, et tertiam partem in molendino de Mediavilla …; in ecclesia de Hanium (Camuzato Humum) duas partes oblationum …; ecclesiam de Villeta ..; in grangia de Vulpeleria (Camuzato Vulperia) sex sextaria bladi …; Seeleriis quartam partem majoris et minutæ decimæ; Saveriis quartam partem majoris decimæ et minutæ; in Fontanis quartam partem totius decimæ; capellam Galonis …; Trecis aream domus S. Arraldi omnino liberam, et omnem hæreditatem quam idem Arraldus cum servis et ancillis cœnobio S. Sepulchri contulit liberam, omnibus exclusis hæredibus et sine ulla retentione, sicut in instrumento bonæ memoriæ Philippi quondam Trecensis episcopi legitime continetur; Trecis domum Theobaldi diaconi, et aliam domum quam in foro habetis; decimam reddituum duarum nundinarum quæ fiunt Trecis …; redecimam vini clausi comitis Trecensis, et quatuor libras denariorum in Trecensi moneta in unoquoque anno, quæ dedit vobis Hugo Trecensis comes; villam de Fontanis …; domum Droti …; et quidquid habetis apud alium Drotum et apud Villare; quidquid habetis apud Sosiacum et Vaucellam (Camuzato Lintella) … et apud Sezanniam, et decimam vinearum vestrarum de Bulliaco et de Lanis; quidquid juste acquirere poteritis … de casamento Trecensis comitis, de casamento Gaufridi de Bullepot et uxoris suæ Alaidis; salvamentum de Fractarippa …, de Calciniaco, de Mergiaco, de Chauchiniaco, de Fontenis, de S. Sepulchro; usuaria in omnibus nemoribus comitis Brenensis …; pasturas Guidonis de Pedaniis …, et molendina de Espiniaco.

[31] [anno 1207.] Dehinc plura statuit Pontifex de immunitate, libertate ac juribus ipsius monasterii, subscribitque cum viginti duobus cardinalibus, post quorum subscriptiones additur: Datum Laterani per manum Joannis S. Mariæ in Cosmedin Card. S. Rom. Ecclesiæ Cancellarii, VI Cal. April., Indict. IX, Incarnationis Dom. anno MCCVII, pontificatus vero Domini Innocentii Papæ III anno X. Quum autem inter hanc Bullam perlegendam desiderium mihi incessisset cognoscendi num vestigium aliquod aut memoria superesset domus illius quam S. Aderaldus olim possederat ac cœnobio S. Sepulcri transcripserat, de ea re interrogavi R. D. Fliche vicarium generalem diœceseos Trecensis et seminarii theologici superiorem, qui hæc rescripsit: Nihil novimus de domo quam Sanctus Trecis habuit: extincta ea fuerit inter continuas quas civitas nostra passa fuit vicissitudines. Quæ non tantum ipsius, sed et aliorum eruditorum virorum, quos pro nobis consulere dignatus fuit, sententia est.

[32] [Postea fit sæculare beneficium; ac demum destruitur.] Præmissis documentis, quæ etsi magnam partem industria Camuzati jam innotuerant, tamen hic breviter recensere visum est, eo magis quod Camuzati Promptuarium non sit hodie ita facile quod obvium, subjecit cl. D. d'Arbois breviarium redituum prioratus S. Sepulcri ex indice ad annum 1375 confecto. Computabantur videlicet in annos singulos frumenti modii tres cum sextariis sex et bussellis septem; secalis modii quindecim, septem sextarii et busselli tres cum dimidio; hordei quatuor modii, sextarii sex, decem busselli; avenæ modii septem supra viginti, sextarii decem, busselli quatuor et dimidius: pecuniæ libræ 136 cum septem solidis: his addebantur quadraginta ulnæ lini, ceræ libræ quindecim cum dimidia, quatuordecim anseres, gallinæ triginta sex, quinque pintæ olei, etc. Polyptychon Tricassinæ diœceseos anno 1648 editum, quod jam antea citavi, eidem prioratui pro reditu annuo assignat libras francicas bis mille [Pag. 18.] ; parochialis vero ecclesiæ proventus annuos libris sexcentis æquivalere tradit [Pag. 16.] . Quantum ad decimas papales, D. d'Arbois in polyptycho anni 1407 reperit taxam prioris S. Sepulcri fuisse triginta libras Turonicas, dum illa capituli cathedralis ecclesiæ Trecensis ad quadraginta, et illa abbatis Claravallensis ad ter mille libras ascenderet. Insuper notat, quod et ex polyptycho anni 1648 patescit, priori S. Sepulcri sæculo XVII competivisse jus patronatus sex ecclesiarum parochialium, nimirum Capellæ Walonis seu Galonis, Mergiaci, S. Sepulcri, Montis Ingonis, Montis Suzanni et S. Georgii de Troanno magno; quæ etiam nunc inter succursales (ut dicimus) diœceseos Tricassinæ ecclesias adscribuntur hisce gallicis nominibus [Almanach du clergé de France, 1851. p. 601 et 602.] : Grandes-chapelles, Mergey, Villacerf, Montangon, Montsuzain et Trouand-le-Grand. Ad extremum de statu dicti prioratus sæculo XVIII paucis dicam inde jam nescio a quo tempore excessisse monachos, quando Breyerus Vitæ S. Aderaldi a se vulgandæ præfabatur, et monasterium commutatum fuisse in beneficium quod prior fiduciarius teneret, ut is scriptor refert [P. 21.] ; ac postremo hoc ipsum beneficium cum æde sua sacra deletum fuisse inter vastationes quibus circa dicti sæculi finem religio in Gallia fuit afflicta.

[33] [Corpus Sancti ibidem quievit] Usque ad calamitosam illam tempestatem pretiosæ S. Aderaldi exuviæ in dicta prioratus S. Sepulcri ecclesia, ubi ipse verisimiliter sibi sepulturam elegerat, quieverunt. Inclusæ erant arcæ ligneæ picturis et auraturis decoratæ, quæ retro summum altare in altum elata conspiciebatur, teste Desguerrois [Fol. 256.] , qui insuper refert inibi simul cum corpore Sancti depositum fuisse cilicium ipsius et aliqua SS. Georgii et Victoris lipsana necnon saxum quod e sepulcro Domini Sanctus acceperat. Videtur arca illa venerandæ esse antiquitatis, at quo confecta fuerit tempore, non video unde colligi possit; quum autem Desguerrois ad calcem operis sui inter festa Sanctorum diœceseos Tricassinæ diem XXII Maji tamquam recolendæ translationi S. Aderaldi sacrum adscribat (id quod decessores nostri ad illum diem inter Prætermissos notarunt), suspicio mihi est ipsum esse diem quo traducta Sancti ossa in memoratam arcam fuerint. Odardus Hennequin, qui Silvanectensem episcopatum anno 1527 cum Trecensi commutavit, et prioratum S. Sepulcri una cum abbatiis S. Lupi, S. Martini, Bassi Fontis et de Virtute ac prioratibus Joviniacensi et Cellensi habuit in commendam, laudaturque quod opulentas opulentas sacerdotiorum pecunias extruendis ac sarciendis episcopatus ædificiis et operibus piis impendit [Camuzat, op. cit., fol. 248; Gall. Christ. nov., t. XII, col. 517.] , inter multa suæ munificentiæ specimina arcam quoque S. Aderaldi, ut item narrat Desguerrois [Loc. cit.] , pristino nitori restituendam ac superiorem ejus partem panno serico villoso viridis coloris cooperiendam curavit.

[34] [per octo fere sæcula:] Binetus ad hæc refert reliquias S. Aderaldi sæpius solemni ritu visitatas fuisse, quum a monachis cœnobiorum Caritatis et Cluniacensis, tum ab archidiaconis civitatis Trecensis, ac nominatim anno 1631 ab eo qui tunc Trecis erat archidiacono; de quibus omnibus visitationibus authentica instrumenta confecta fuisse dicit [Cap. XXI, p. 355 et 356.] . Ex Breyero [Pag. 21 et 22.] præterea discimus thesaurum reliquiarum cathedralis ecclesiæ circa annum 1500 (si scriptoris verba bene capiam) a Petro Dorigny canonico ejusdem ecclesiæ et priore commendatario S. Sepulcri ditatum fuisse una ex costis S. Aderaldi; quæ, inquit, anno 1644 in argentea theca, sumptibus Ludovici le Courtois quondam archidiaconi et canonici affabre facta, conclusa est mense Decembri a D. Francisco Malier Trecensi episcopo. Scripsit autem nobis R. D. Fliche hanc costam in cathedrali ecclesia adhucdum existere, sed ita aliis permixtam reliquiis ut dignosci jam non possit; thecam vero argenteam non amplius illic esse, nec reperiri usquam scripturas illas de quibus Binetus mentionem facit. At idem ex curia episcopali Trecensi sequens nobis obtinuit instrumentum de erectione monumenti in memoriam S. Aderaldi intra ecclesiam parochialem S. Sepulcri sive de Villacerf anno 1803, unde intelligi optime poterit quæ sors reliquiarum Sancti nostri fuerit nuperis temporibus. Præmonitum autem lectorem velim omnia hoc instrumento contenta, non exceptis inscriptionibus, gallico exarata esse idiomate; quæ, qua potero fide, latina faciam.

[35] [nunc vero in templo parochiæ Villacerf] Nos presbyter curatus de Villacerf, et nunc temporariam inibi exercentes animarum curam, præsentibus multis ex civitate Trecis vicinisque ecclesiis viris ecclesiasticis nobiscum subsignatis, coram D. Maudier prætore vici Villacerf auctoritatem nobis dante et numeroso cœtu incolarum vici Villacerf ad eumdem hunc finem convocatorum, ex licentia, approbatione ac potestate nobis per litteras ad nos datas die XXIX Septembris MDCCCII concessa a D. de la Tour du Pin archiepiscopo quondam Ausciensi, designato episcopo Trecensi, necnon cum consensu D. le Duc electi ad regendam diœcesim, sede vacante, vicarii generalis, secundum litteras ab eo ad nos scriptas die VII Decembris MDCCCII, visitavimus arcam S. Aderaldi presbyteri, canonici et archidiaconi ecclesiæ Trecensis, fundatoris prioratus S. Sepulcri in Villacerf, quæ continuit sanctas ipsius reliquias jam inde ab octingentis annis publicæ venerationi in ecclesia de Villacerf expositas, secundum titulos maxime authenticos qui in ipsa arca apud sanctas hasce reliquias positi erant, et secundum historiam diœceseos simul ac constantem traditionem fidelium, qui per tot sæcula pretiosas has exuvias numquam ex oculis amiserant. Reperimus arcam vacuam esse, et voce publica atque unanimi testimonio incolarum omnium vici Villacerf didicimus eamdem arcam in diebus terroris sub rerum Gallicarum perturbatione violatam ruptamque fuisse, ac pretiosa quæ continebat ossa cum aliis ossibus promiscue fuisse projecta in parvam cryptam ecclesiæ de Villacerf sitam sub altari sacelli lateralis ad dextram altaris majoris e regione ostii sacristiæ.

[36] [in crypta jacet;] Item voce unanimi omnium constitit sacra illa ossa, ex quo in locum hunc projecta fuerant, non fuisse umquam inde ablata. Quum igitur eo descendissemus cum testibus requisitis et nobiscum subsignatis, ossa nobis designata, descripta ac denominata ibi invenimus, eademque recognovimus; verum quia et alia ibidem jacebant, illa ab his discernere non satis certo potuimus ut ea arcæ insereremus ceu indubia ossa Sancti presbyteri, canonici et archidiaconi Trecensis; atque ad agendum prudentius, sancta ossa extra arcam reliquimus, quin ea a cæteris separaremus aut distingueremus. Considerantes autem pietati fidelium sufficere, si certo sciant sacra ossa in hoc sepulcro existere, horumque cineres semper fidei eorum futuros esse pretiosos, quum in memoriam revocarint pretiosas has esse exuvias corporis sancti quod vivum Sancti Spiritus templum fuit, atque eosdem cineres gloriose ad vitam redituros; considerantes pariter hosce cineres semper aptos fore ut spes quas fides nobis indit, in animis fidelium foveant, validissimumque eis inde futurum incitamentum ad invocandum cum fiducia ac salutis suæ emolumento Sanctum protectorem, qui tanta pietatis suæ monumenta reliquit, et præsertim, ne de cæteris omnibus loquamur, erigendo prioratum S. Sepulcri in Villacerf, quod pretiosum monumentum nuperrime destructum fuit: sacras proinde reliquias, post debitos honores iis exhibitos, indiscriminatim reliquimus extra arcam; sed quoniam hæc arca, licet ex querneo tantum ligno confecta sit, etiam ipsa pretiosa est pietati propter sacrum depositum quod tam diu in ea jacuit, iisdem moti rationibus et considerationibus, eam reverenter in crypta apud sacra ossa collocavimus.

[37] [supra quam monumentum] Omnibus eo in statu, ut expositum est, relictis, per auctoritatem D. archiepiscopi episcopi Trecensis et superiorum ecclesiasticorum et concessam a D. prætore de Villacerf facultatem cryptam occludendam et opere cæmentitio obducendam curavimus, ita ut jam ad alium finem ullum adhiberi nequeat, neque quacumque de causa aperiri possit sine venia superiorum: ne pretiosi cineres Sancti protectoris horum locorum amplius turbentur neve profanentur, sed e contrario sepulcrum hoc perpetuo veneratione, reverentia atque honore afficiatur secundum mentem et voluntatem D. archiepiscopi episcopi Trecensis. Hujus porro ac D. prætoris de Villacerf auctoritate supra aditum cryptæ ad altitudinem podii honorarius erigetur tumulus in memoriam S. Aderaldi cum illa epigraphe: “Sancto Aderaldo benefactori et protectori horum locorum”, ut monumentum hoc eodem haberi possit honore ac ipsa Sancti arca, in cujus locum subrogatur. Nimirum oblata a nobismet petitione D. prætori qua gratiam nobis concedi postulabamus ut monumentum illud nostris sumptibus fieret, ea concessa, illico id construi jussimus. Et de omnibus supra relatis instrumentum legitimum confecimus ad factorum probationem et perpetuam eorumdem memoriam conservandam; quod instrumentum lectum, revisum et pro vero agnitum, signatum et subscriptum fuit anno Domini nostri Jesu Christi MDCCCII in ecclesia de Villacerf, post solemnitatem Officii Sancti protectoris horum locorum, die XIII mensis Decembris, et reipublicæ Gallicanæ XXII Frimarii mensis anno XI. Signatum erat: Saget parochus de Villacerf, parochiæ pro tempore deserviens. Maudier prætor de Villacerf. Coquet parochus S. Juliani, et pro tempore deserviens parochiæ S. Urbani in civitate Trecis. Mocqueris parochus de Villiers-le-Brule, pro tempore deserviens parochiæ S. Urbani in civitate Trecis. Girardin testis. Barbousat, Petrus Herard, testes. Joannes Ludovicus Charton. Joannes Ludovicus Collot. Nicolaus Rousselet Trecensis. Claudius Joseph Creney. Dionysius Mignot. Guido Bard. Nicolaus Gouget. Claudius Quenant. Joannes Chominot. Bazin.

[38] [in S, Aderaldi memoriam] Forma monumenti S. Aderaldi. Stylobates quadratus cum sua basi ac limbo ex lapide Tornodurensi, suffulciens columnam supra eum erectam. Columna hæc cereum valde elevatum sustinet, qui corona trajicitur. Mens fuit repræsentare sacerdotales Sancti virtutes, quibus tempore vitæ suæ fulcimento, stabilimento et ædificationi fuit diœcesi Trecensi, puta fidem, zelum, caritatem, integritatem, innocentiam et bonum exemplum quod posteris reliquit. In quadrato stylobatæ legitur:

SANCTO ADERALDO
BENEFACTORI
ET
PROTECTORI
HORUM LOCORUM.

In scuto columnæ affixo scriptum est:

SUB HOC ALTARI
HONORANTUR
RELIQUIÆ,
S. ADERALDI.

Supra coronam quæ cereum ardentem trajicit, legitur:

SANCTE ADERALDE,
ORA PRO NOBIS.

[39] [anno 1803 erectum fuit.] Sequens simul attestatio nobis a R. D. Fliche ex episcopatu Trecensi transmissa fuit: Anno Domini nostri Jesu Christi MDCCXCI, prima Dominica Quadragesimæ, pretiosæ reliquiæ S. Aderaldi translatæ fuerunt ex ecclesia prioratus ad ecclesiam parochialem; et anno Domini nostri Jesu Christi MDCCCIII, prima Dominica Quadragesimæ, erectum, benedictum ac consecratum fuit in memoriam S. Aderaldi monumentum quod constructum est in ecclesia de Villacerf in sacello ad dextram altaris majoris, e regione ostii sacristiæ, supra aditum loci qui pretiosas Sancti benefactoris et protectoris horum locorum reliquias continet. In quorum fidem subsignavimus: Saget parochus de Villacerf, et multi etiam nobiscum subsignarunt. Petitjean. Edmundus Mangoust. Quiney. Petitjean. Roux. Jacobus Delaune. Laurent. Nicolaus Begat. Quenant. Broyard. Dionysius Laurent. Edmundus Vernier. Edmundus Laurent. Joannes Mignot. Petrus Herard. Goujet. Edmundus Gaudien. Barbousat. Nicolaus Sonti. Fleury. Lecorche. L. Massey. Edmundus Jacobus Feugey. Joannes Boyard. Joannes Ludovicus Collot. Claudius Creney.

[40] [Veteres Sancti effigies;] Hactenus de Sancti reliquiis. De imaginibus ita loquitur Desguerrois [Fol. 256.] : Animadversione dignum est in ecclesia cathedrali Trecensi imaginem valde antiquam anaglyptico factam opere, quæ Sanctum sedentem exhibet ad altare Sanctissimæ Crucis, eum tantummodo repræsentare uti canonicum vestitum bireto ac superpelliceo manicis clausis non pendulis, sine almutio, et librum manibus tenentem; sed longe aliter tam pictura quam anaglyphe eum expressum esse in ecclesia prioratus S. Sepulcri. Namque ibi in speculario dextro medius inter imagines S. Pauli et S. Siriæ in vitro depictus, et in altari majori prope effigiem Jesu Salvatoris resurgentis sculptus est ut diaconus indutus dalmatica et librum Sanctorum Evangeliorum gestans. Atque hæ quidem duæ posteriores imagines cum ipsa ecclesia monastica S. Sepulcri perierunt; quæ vero in cathedrali ecclesia Trecis extabat, fuit inde pariter sublata: hujus interim speciem facile assequi cogitatione poterit quisquis effigies libello Bineti insertas inspexerit, ubi tamen almutium brachio ejus impositum cernitur.

[41] [Officium ejus ecclesiasticum,] De Officio ecclesiastico hæc Breyerus habet [Pag. 22.] : S. Aderaldi dies festus XX Octobris in ecclesia Trecensi duplici ritu fit ad mentem dicti Dorigny (de quo supra, num. 34) ab anno 1500. In prioratu vero S. Sepulchri cum octava integra olim a monachis Benedictinis, cum in eo servirent Deo, celebrabatur. Quod dicit de cultu in ecclesia Trecensi, ritum tantummodo duplicem respicere videtur, qui fuerit ab anno 1500 introductus. Etenim in Trecensi ecclesia æque ac in prioratu S. Sepulcri Officium S. Aderaldi recitatum fuisse a longe remotiori ætate, aperte produnt Breviarium manuscriptum et Lectionarium de quibus antea (num 8) Breyerum loquentem audivimus, etiamsi utriusque vetustatem fortassis exaggeraverit. Quod si quæratur num Officio proprio (ut vocamus) Sanctus quondam in prioratu suo atque etiam Trecis cultus fuerit, prompta mihi responsio non suppetit. Nempe, ut nobis rescriptum fuit, quæ hodie Trecis supersunt Breviaria etiam prisca S. Aderaldo assignant Officium de communi Confessoris cum tribus de vita ejus lectionibus sat brevibus, nec potuit ibi a quoquam aliud Officium detegi. Aliunde tamen est cur non immerito quis suspicetur ex proprio quodam Officio desumpta esse responsoria, antiphonas et orationem quæ Binetus ad calcem libelli sui latina lingua posuit; quandoquidem ea stylum redolent ad hujusmodi cantus a majoribus nostris adhiberi solitum, nec ratio cernitur ob quam Binetus ea ipsemet ita composuisset. Ut lectores ipsi judicent, ea hic subjiciam.

[42] [olim forsan proprium,] De S. Aderaldo Responsorium. Beatus Aderaldus jam triumpho potitus novit suis famulis præbere cœlestia commoda, qui toto corde poscunt ejus largitiones. Illi nimirum tota nos devotione oportet committere. ℣. Ut apud Christum ejus patrociniis adjuvet spiritus. Aliud Responsorium. Pater insignis, alme Aderalde, meritisque clare, cum Christo regnans, preces nostras in aula Regis æterni subleva. Et protege utrumque ordinem, cujus egregius extitisti Levita in urbe. ℣. Incessanter pro nobis supplica Deum, ut feliciter mereamur perfrui gloria paradisi. In Laudibus S. Aderaldi Antiphonæ. Beatus vir Aderaldus plus appetiit mala mundi perpeti quam laudes, pro Deo laboribus fatigari. Antiph. Erat vir Dei Aderaldus vultu placido, canis decoratus angelicis, tantaque circa eum claritas excreverat, ut in terris positus, in cœlestibus habitaret. Antiph. Gloriosus Confessor Domini Aderaldus vitam angelicam gerens in terris, speculum bonorum operum factus est mundo, et ideo cum Christo jam sine fine gaudet in cœlis. Antiph. Ecclesiæ sanctæ frequentans limina, sacra pectori condebat mandata. Antiph. Sancte Aderalde, intercede pro nobis, ut consortes gloriæ Sanctorum tecum effici mereamur. Collecta. Omnipotens sempiterne Deus, qui in meritis Sancti Aderaldi Confessoris tui semper es et ubique mirabilis: quæsumus clementiam tuam, ut, sicut eminentem gloriam ei contulisti, sic ad consequendam misericordiam tuam ejus nos facias precibus adjuvari. Per Dominum nostrum etc.

[43] [ac mentio ejus apud Martyrologos.] Restat ut priusquam hunc Commentarium claudamus, fastos sacros indicemus in quibus obviam habuimus S. Aderaldi memoriam. In Usuardina editione quam Sollerius Lubeco-Coloniensem vocat, et in altera Coloniensi prorsus simili, sed chartæ minoris formæ impressa, sicut et apud Grevenum, legitur hoc die: Trecas Sancti Arandi Confessoris; ubi Sollerius quærit: An non Adroldi vel Alderaldi? Molanus in prima sua editione scripsit: Trecas civitate natalis S. Arandi Confessoris et archidiaconi, cui annuntiationi germanica Adami Walasser sive Canisii verba prorsus respondent; sed in aliis Molani editionibus nomen Arandi in Araldi commutatum est. Ferrarius in Catalogo generali scribit: Trecis S. Aderardi Confessoris, citans Kalendarium et Breviarium ecclesiæ Trecensis. Desguerrois inter festa Sanctorum Tricassinorum non solum hoc die Natale S. Aderaldi recenset, quod toti diœcesi Trecensi commune tunc erat et adhuc est, verum etiam die XXII Maji Translationem ejusdem Sancti, quæ soli forsan prioratui S. Sepulcri propria fuerit. Saussayus quoque, Castellanus et Franciscus Giry S. Aderaldum ad diem ejus natalem cum multa laude appellant; hisque consonant Martyrologia Parisiense, Ebroicense et Autissiodorense, in cujus annotatione Joannes Lebeuf [Cfr. Mémoires concernant l'hist. civ. et eccl. d'Auxerre, par l'abbé Lebeuf, edit. 1848, t. I, p. XXXIV et XXXV.] præter alios fontes allegat etiam Kalendaria ecclesiarum Senonensis, Nivernensis et Trecensis; quamvis ex superstitibus decessorum nostrorum scriptis videam neque in Breviario Senonensi anni 1641 neque in Nivernensi Directorio divini Officii pro anno 1637 nomen Sancti nostri occurrisse. Martyrologis hucusque citatis conjungendus foret Menardus, si audiretur Desguerrois eum sic accusans [Fol. 256.] : Benedictini hodierni, ac nominatim Hugo Menard in suis Observationibus in Martyrologium Ordinis S. Benedicti, S. Aderaldum Sanctis Ordinis sui annumerant, quod prioratum S. Sepulchri, qui ejusdem Ordinis est, fundaverit, in quo reliquum vitæ suæ eum transegisse Menardus opinatur; verum illa opinio nullo argumento nititur, quum ne verbulum quidem de ea re extet in Historia Sancti, ex qua liquet eum vixisse et obiisse canonicum et archidiaconum Trecensem. At locus ubi Menardus in Observationibus suis de S. Aderaldo nostro dixerit, prorsus me fugit. De Adraldo loquitur [Pag. 434.] , sed abbate Bremensi sive Bremetensi, qui familiaris fuit S. Petri Damiani.

[Annotatum]

* an nisi?

VITA S. ADERALDI,
auctore anonymo ejus æquali et familiari, ex editione Remigii Breyer.

Aderaldus, archidiac. et conf. Trecis in Gallia (S.)

BHL Number: 0078

AUCTORE ANONYMO ÆQUALI.

[Sancti nativitas, pueritia, adscriptio in clerum.] Venerabilis Christi servus et athleta Dei Aderaldus Trecis in Gallia civitate fuit oriundus, parentibus in seculi pompa et gloria inclytis quidem, sed in Dei servitute devotissimis: cujus pater nobilissimus vir dictus est Walo, id est Bonus a Austrasiorum lingua b; mater vero ejus, genere et nobilitate non inferior, inter vicinos et contribules suos honestate claruit, quæ Odrada nuncupabatur c. Qui puer bonæ indolis et spei fuit; et statim ab infantiæ teneris annis literarum traditur studiis, non tamen secularibus commendatur scholasticis aut magistris, sed Deo devote servientibus committitur monachis d: a quibus, ut illa capiebat ætas, eruditus non modice et bonæ vitæ disciplina imbutus, brevi spatio temporis elapso, in ecclesia S. Petri Trecorum inter clericos adnumeratus e, canonicæ particeps factus est præbendæ; in eoque non diu latuit lux sanctitatis divinitus data tamquam sub modio, sed veluti super candelabro operibus cœpit clarere, quibus replebatur talis ætatula a Deo benedicta.

[2] [Pietas in acolutho.] Ex Ordine Romanæ Ecclesiæ f in die et hebdomada magnæ solemnitatis Paschæ duo deferuntur cerei ante pontificem Trecorum, et hoc officium duobus injungitur acoluthis g: exinde diebus his transactis, quod superest de cereis hujusmodi, eisdem conceditur acoluthis. Hic puer sanctus igitur, hoc gradu jam sublimatus, hocque officio et munere functus, statim bonæ intentionis suæ lumen ostendit: nam ea illi data cera ex eaque vendita recepit aliquam argenti vicissitudinem propriamque mercedem, ex qua fecit phylacterium, id est reliquiarum sanctarum receptaculum, sibi pro sua pietate gerendum. Miramini et videte, fratres charissimi, solertissimæ et simplicissimæ mentis opusculum et devotionem, quomodo primitias fructuum suorum offerat Domino et rebus sacris addicat. Mecum perpendite unde tantillo tanta et tam bona intentio. Ipsius procul dubio id factum est dono a quo cuncta bona fulgent in terra et in cœlo.

[3] [Spiritus Sancti in eo præsentia.] Hinc pueritiæ transgressus metas, non tamen earum quas fert affinis veniarum h, ut apis sedula et argumentosa i diversorum Ecclesiæ Patrum diligenter cœpit inspicere vitas, et charismatum meliorum æmulari divitias; et reperiens tam ex scriptis autorum quam vivis vocibus aliquorum ante Pentecosten debere fieri jejunium, hac scilicet autoritate inceptum qua legimus autorem ejus Dominum nostrum tale protulisse discipulis suis edictum: “Venient dies cum sponsus auferetur ab eis, et tunc jejunabunt”, celebrata ut decens erat Domini Ascensione ante adventum Spiritus Sancti, corpus suum districta cœpit attenuare parsimonia k. Interea dum nocte quadam membra diutinis jejuniis fessa dedisset quieti et sopori, recubans in quodam patris sui cum aliis conclavi, ecce splendor visibus oculorum intolerabilis adyta subiit tecti, et circumjacentem locum radio concussit inæstimabili: quem cum nullius circumstantium sufferre posset affectus l, sed ad interiora sinus sui suos quisque declinaret vultus, vultum specialiter appetiit viri Dei, et ori ejus visus est illabi; omnibusque vitam ejus subsequentem considerantibus et spectantibus patuit certissime quod Spiritus Paraclitus illum in hoc splendore illustraverit, qui hac eadem solemnitate in linguis igneis Discipulis apparuit. Hac igitur præsentia Spiritus Sancti et illustratione divina Dei athleta illuminatus, seponere cœpit transitoria, et tota intentione curando cœlestia suspirare ad bona sine fine mansura.

[4] [Ejus jejunia,] De jejuniis ejus quid dicemus? Hoc saltem quod brevitas temporis suggeret, non ut ratio digne postulavit. Eorum parsimoniis vigilanter operam dabat, sed non quomodo modernos et in præsentiarum homines ea videmus exercere; imo longius austeriori examine ad antiquorum imitationem Sanctorum. Nam panis quo utebatur, non tantum hordeaceus et palato asperrimus, sed (quod est magis mirabile) cineri erat permixtus, ut dicere posset: “Cinerem tamquam panem manducabam.” Nec tali sustentabatur semel in hebdomada, sed quotidianum panem suum faciebat, cum familia domus, qua cingebatur non modica, deliciosis sæpe uteretur cibis, fruereturque voluptatibus: ipse vero prædictis semel et sero in die sustentabatur dapibus, nec erat quisquam hominum qui talia tentaret aut auderet ab eo eliminare.

[5] [Orationes nocturnæ.] De jejunio transeamus ad alia. Pauca quidem de multis capienda: nam testem invoco Dominum Christum ipsamque veritatem me magis magna parvis attenuare quam parva magnis ampliare; nec literis mando aut explico verbis omnia quæ vel ipse vidi vel quæ a viris verissimis mihi referentibus audivi: scilicet quod numquam gallicinium noctis illum adhuc in stratu cubantem, sed citius præ foribus vel intra fores templi invenit in Dei laudibus excubantem; quia secutus Psalmographum media nocte surgebat ad confitendum Domino. Et tunc in quiete tam ardenter meditabatur in Dei mandatis et mysteriis (eorum, dum illucesceret, operibus et satisfactionibus studens quibus noctu incubuerat) ut fessus et sudans ideo matutinis apparebat, ac si cum aliquo hoste cominus certavisset. Non enim hic silentio est prætereundum quomodo antiquus hostis a proposito nocturnarum orationum studio eum voluit revocare. Nam, ut sæpe mihi referabat in aure, dum in primis orationibus pernoctaret assidue, horrendo concutiebatur pavore, et infandorum monstrorum quatiebatur viso phantasmate, voces et inauditos sonitus hauriebat aure; nec tamen talibus dæmonum insidiis destitit a proposito suæ pietatis ardore.

[6] [Eleemosynæ.] De eleemosynarum etiam largitate multum timeo fidem mihi non accommodandam esse, si quæ vidi voluero literis mandare. Non enim sufficiebat ei largiri victualia famelicis, nudis præbere vestimenta, peregrinis aperire tecta hospitalia: quin insuper lepra scaturientes lavabat, vestibusque propriis, quibus utebatur, tegebat, et ut ex se natos confovebat; infirmorum circa jacentium loca memoriter tenebat; egenorum receptacula longe propeque morantium noverat, et eorum cuique quæ necessaria erant, suppeditabat. Os ejus insuper a divinis laudibus vel eundo vel redeundo nunquam vacabat, sed et cuique convenientia sibi seminabat; nec singularibus hoc tantum faciebat, sed et in ecclesia cunctis audientibus publice verbum Dei prædicabat m. Non aliter vivebat quam docebat, sed opus ejus voci concordabat, quæque docebat verbis, astruebat exemplis.

[7] [Romæ peregrinationes.] Interea non ei suffecit inter suos frequentare talia; verum pro Christi amore spontanea delegit peregrinationis itinera, tanquam suæ pietatis exilia. Principis Apostolorum S. Petri limina Romæ præ cunctis locis lucentia duodecies studuit adire, accepta sui pontificis voluntate et benedictione, sed non uno eodemque modo et ordine: nam aliquando equo subvectus, multoties propriis nitebatur gressibus; dumque pervenisset ad aliquem fluvium ipsis etiam invium equis, tunc, nudatis vestibus propriis, per frigus medium vel natatu vel eo quo poterat gressu transmeabat; nec calceis indutus Apenninorum montium et Alpium vitabat frigus, sed hæc juga divina gratia exsuperabat, nudis etiam pedibus; nec talia quidem bis vel tertio, sed plusquam duodecies in vitæ suæ repetiit ævo.

[8] [Miracula.] Post peregrinationes cum domi moraretur, repetebat assuetas preces et devotæ mentis orationes: nocturnis inhærebat vigiliis, et post orationum et vigiliarum suarum excubias non fabulis audiendis aut recitandis, non gyrovagis huc illuc discursibus vacabat; sed divinæ Scripturæ lectionibus lumen cordis infigebat, et quæ bona inde hauserat, in confratrum suorum utilitatem ipsis coram exponebat et dabat n. Nec talis vita miraculis caruit; sed omnia quæ Deo concedente fecit, summopere occuluit. Constat enim quod multi febrium exustione incredibiliter torti et adusti ad eum sæpe veniebant, sospitesque ab illo in propria continuo redibant: eos tamen, Christi Domini exemplo, adjuramentis quam maximis astringebat ne per illos palam fieret quod illis factum fuerat.

[9] [Solitudo, et vitæ canonicæ restauratio.] Insuper eum miramini virum fuisse sic anachoreticum ut istius ævi viros omnes dicamus excessisse. Non enim est admiratione dignum bonum inter bonos, sed bonum inter malos fulgere: salvo enim Dei timore et vestro amore, mei domini et fratres Sancti Petri, possum hoc dicere quod in hoc tempore prædecessores nostri vivebant secularissime, adhuc negotiis nimis intenti. Hisque ita se habentibus, urbi Trecorum Manasses vir sanctitate plenus præfertur episcopus, qui virtutibus quæ decent episcopum abunde ornatus et expolitus, anhelans ad cœlestia, postpositis secularibus negotiis, aurem accommodare cœpit viri sancti admonitionibus. Amat similis sibi similem, ideoque conferebant illi vitam et amorem mutuum ad invicem: inhærebant studiis iisdem bonis; exercebantur colloquiis divinis, et instabant orationibus continuis. Idcirco sanctus ille præsul partem ei partitus est oneris sui, sublimans eum honore archidiaconi; sicque alter æmulabatur alterum ut in duobus crederes esse cor unum: præveniebant se invicem honore, et in Dei servitio alter alteri satagebat præstare; et, ut modo diximus, congregatio S. Petri Trecorum secularibus nimis erat dedita, nec his quæ canonicorum erant, intenta. Nec vero ex toto eis culpa imminebat, utpote quia egestate compulsi negotiis secularibus inserviebant, nec unde communiter et invicem collecti viverent, habebant. Quæ videns Sanctus Dei Aderaldus prædictum pontificem, a quo maxime diligebatur, super talibus interpellabat. Cujus frequentibus verbis et crebræ persuasioni præbens assensum beatus episcopus ad hæc corrigenda totis intendebat viribus. Ejus ergo monitis largitur jure perpetuo clericis congregationis S. Petri nonnulla quæ tenebat bona, et bonis jam concessis alia addidit bona; quibus (nil mirum) vir Dei Aderaldus non modicum subjunxit supplementum, tradens et ipse illis quod in prædiis et in ecclesiis tenebat patrimonium. Hisque ita constitutis, cœnobitarum more vivere tunc cœpit congregatio S. Petri Trecassinæ civitatis.

[10] [Exemplum optimæ vitæ.] Congregatis autem non solum ad ecclesiæ fulcimentum, sed etiam ad clericorum S. Petri nutritionem et necessaria multis reditibus, frugibus et bonis, illisque ab ampla licentiæ via ad angustam, quæ ducit ad vitam, reductis et conversis, ad hoc ut ostenderet salutis viam omnibus, sanctus ille Deique verus vexillifer medium se offert, vel potius primum, eisque viam recte vivendi verbis præmonstrat et factis. Nec cuivis facile est verbis æquare quomodo sese in virtutis erexerit culmine. Crebro etiam diaboli persuasu a sibi contradicentibus quibuslibet intolerabiles sustinuit contumelias, opprobria et injurias; nec sic tamen inceptas vitæ melioris deseruit vias. Divites hinc, inde potentes pavorem ei voluerunt injicere; nec tamen divitum terrebatur formidine, nec potentium violentia aut majestate. Amici et affines ab ea remotiori vita revocare contenderunt; nec adulantium tamen retardabatur loquacitate. Perstitit Dei athleta invictus contra omnes incursus, nec defuit quin obvius cuique veniret a justo male aberranti tramite. Vicit tandem omnia, et pacatam in communi vita clericorum traduxit formam.

[11] [Visitatio locorum Jerosolymorum.] Vir quoque beatus cupiens de bono in melius proficere et ire de virtute in virtutem, longissima terrarum spatia et sancta Jerosolymorum cupiit adire loca: quod ubi suo innotuit pontifici, parentibus et amicis, omnes nimii stuporis et mœroris sigillantur singultibus; ideoque ne illud ab eo fieret, tunc præsul, qui eum valde diligebat, autoritate motus et charitate qua potuit, eo quod cunctis esset charus et salutaris, hanc ei peregrinationem inhibuit. Parentes quoque ejus, cognati omnes et amici magnis ob id curis et mœroribus angebantur. Plangebant ejus discessum pauperes, quia multa beneficia largiter in eleemosynis eis impendebat. Lugebant mediocres, quos in negotiis suis monebat. Mœrebantur afflicti, quos in tribulationibus solabatur. Lamentabantur cleri, absentiam illius ferre non valentes, quia eos doctrinæ sacræ monitis instruebat. At ille in Domini firmiter radicatus servitute, et ingenti devotionis coactus amore, nullius valuit revocari contradictione, non pontificis et fratrum o sedula prece, non parentum lacrymabili comploratione, non maris æstuoso furore, non denique proposita paganorum fera tyrannide. Quapropter cum nullius verbo aut mœrore posset deterreri, accepta præsulis benedictione, sed et non sine divina gratia ducente, subiit iter diu animo deliberatum et frequenti desiderio cupitum; patienterque adversa cuncta ferens, ad Apuliæ urbem et portum venit Salernum, ibique dato naulo, mare conscendit, ubi pericula vix explicanda sustinuit a malis.

[12] [Afflictiones in peregrinatione.] Aliquando tempestate orta, navis incasso navigio, nec suo directa gubernaculo, latus mari dabat adverso, nullique restabat aliquid quam naufragium vel mortis expectatio; sed ejus oratione fusa, omnes ducti statim ad littus potius miraculo quam remigio consolabantur. Aliquando etiam barbari piratæ insecuti sunt ejus navim, qua vir Dei vehebatur, ut, hominibus necatis vel submersis, omnia spoliarent et quæcumque aderant auferrent. Nautæ timore ingenti percelluntur: effugere tentant, nec datur effugiendi tempus et locus: quærunt barbaros flectere muneribus, sed nullus in eis est affectus. Instant Saraceni acriter, mortem piratæ minantur: unde, Eucharistia sumpta, jam capiendi ab illis, mortem deflebant et proximam sentiebant p. Sed vir beatus ad consueta orationis confugiens præsidia, dum dimicatur inter barbaros et suos, orationum Domino libavit holocausta. Nec mora, ecce ratis deifico impulsu transvecta, elongata est a piratis, quasi saltum dedisset, ultra decem millia: refugiunt alii ab aliorum aspectibus, nec jam amplius gentilium pavent incursus.

[13] [Aliæ afflictiones et supplicia; item silentium.] Tandem post maris varia pericula Dei auxilio Saracenorum introfertur regno. Sed ei fit male ab illis, imo in pejus incurrit: trahitur enim, spoliatur, cæditur vir sanctus, fame periclitatur, nuditate et frigore acerbe torquetur. Quod in mari effugerat, in solido solo patitur. Videte enim et audite magnam beati viri virtutem q, quam et in aliis et in hac peregrinatione semper servavit continuam. Nam regula monachorum habet et canonicorum post Completorium ab eis summum fieri debere silentium r. Hanc ergo devotæ taciturnitatis regulam ubique, sed in hac potissimum peregrinatione tenuit inviolatam. Non in aquis aut mari ventorum furore, non Saracenorum furore in terris mutari potuit. Ab eis multoties plectebatur flagris, et rogabatur rumpere regulam taciturnitatis; sed in omnibus et per omnia in Domino confisus, redditur insuperabilis. Persuadent socii precibus, cogunt inimici verberibus; nec sic cedit invictissimus.

[14] [Intra Jerosolyma, et accipit reliquias.] Jam voti compos diu optata Jerosolymorum intravit mœnia, quorum desiderio ut et aspectu ab imo pectore magna traxit suspiria. Pervolat ad locum Calvariæ, ibique Redemptorem Christum in cruce suspensum, qui totum mundum sua sanctissima redemit Passione, animo videt et adorat, et tanto lacrymarum imbre perfunditur ac si præsentialiter videret pendere. Precibus utitur latronis, Simonis lacrymis irrigatur: quasi Christum videret, ita gemitus trahit centurionis, gladioque Beatæ Virginis perforatur. Hinc autem reptabundus Domini petiit sepulchrum, quod ejus funere creditur decoratum: mulierum sanctarum repræsentat ululatus, et sarcophagum labiis humectat madentibus, tantoque cum fervore ut ab ejus loci sancti custodibus aliquod saxi sacri e sepulchro Domini frustum tanquam ingentem thesaurum mereretur accipere s. Hac illac circumcursat, cunctaque loca Domini præsentia insignita devotus lustrat. Non Bethleemitica præterit præsepia, in quibus vagientis Domini membra complectitur. Abiit ad Jordanis fluenta, Domini nostri membris sanctificata; quæ iteratis etiam vicibus sanctificandus ipse transnatavit. Locis denique sanctis omnibus visitatis, et precibus per singula sincerissime fusis, reliquiarum multarum pignoribus emptis, illisque et saxi e Domini sepulchro fragmento ditatus, ad propria redire, et inspiratione divina firmatus ex eo tempore, cœnobium monachorum habitationi habile et condignum, ubi eas omnes divitias reconderet, struere deliberavit t. Quod cum facere properaret, nec navim in qua cum sociis veheretur, reperisset, pedestre iter arripiens, martyrii centesimam desiderans coronam, gentilium furentium mensus est et transiit terram; sed Dei gratia præeunte, tandem incolumis et sanus nativa potitus est tellure.

[15] [Redit, et cœnobium struit.] Congaudent fratres congregationis S. Petri doctorem suum advenisse: suscipiunt amoris dextra extensa columbam a fluctibus periculorum maris et terræ revertentem, sanctarum reliquiarum pacificam secum olivam referentem. Jamjam minus formidant machinamenta lupi ferocis, circumvallati præsidio pastoris et patris; qui sine mora cœnobium construxit monachorum, quod propriis prædiis ditatum reliquisque bonis donatum sanctis pignoribus reliquiarum exornavit: illud est quod præsens patefacit ecclesia, et quod summa reddidit sagacitate perfectum.

ANNOTATA.

a Omnino recta videtur hæc vocis Walo per Bonum interpretatio; sicut et Otwalon a Notkero dicuntur divitiæ, id est, præstantia bona [Schilter. Thes. antiq. Teuton., t. III seu Glossar. Teuton., voc. Ol et Wal.] . Consonat adverbium wala, quod bene significabat, et pro dialectorum varietate erat etiam wela vel wola [Ibid. voc. Wela et Wol.] , aut brevius wal, wel, wol; quas formas aut saltem fere easdem hodiedum in linguis quas germanicas communi appellatione dicimus, retinuit [Adelung, Wörterbuch der hochdeutschen Mundart. voc. Wohl.] . Notat autem nostras Kilianus in egregio suo Etymologico sive Dictionario Teutonico-Latino adverbium wael vetus flandricum esse pro usitatiori wel; ac memini sane illud in veteribus libris lingua belgica scriptis mihi non semel obvium fuisse.

b Per Austrasiorum linguam intellige francicam sive theotiscam, qua Franci quidem omnes primitus utebantur; sed quam post regni divisiones sub Carolingis præsertim factas ii qui in parte occidentali seu Neustrasia morabantur, cum lingua romana rustica sensim commutarunt, dum contra Austrasii sive Orientales linguam a majoribus suis acceptam servavere [Cfr. Gley, Langue et litterature des anciens Francs, chap. I.] : quo refertur ea quæ fit apud veteres scriptores Franciam Romanam inter et Teutonicam distinctio [Cfr. Struvius, Corp. Hist. Germ., period. III, § XXXIV, p. 109 et 110.] .

c Secundum ea quæ num. 10 Commentarii prævii dicta sunt, Odrada idem est ac præstans consilio vel promptitudine.

d Observat Breyerus [Pag. 8 et 9.] : Aderaldus puer disciplinis imbuendus traditus est monachis; sed qua in schola literas didicerit, haud narrat anonymus Ea ætate plures in Occidente famosas fuisse scholas nemo nescit. Harum laudes contexuit clarissimus Joannes Launoius theologus Parisiensis in præclaro opere de Scholis celebrioribus. At quia adversaria Launoii silent de Trecensi, liceat mihi hic dicere sub finem decimi seculi Olbertum monachum Laubiensem Herigeri abbatis discipulum “apud urbem Tricassinam triennio studuisse, ubi grata vitæ et multa ab aliis didicit et prudenter docuit [Lib. de gestis abbat. Gemblac., apud Dachéry, Spicil., t. VI, p 519, alias t. II, p. 763.] .” Fuit autem Olbertus Gemblaci quartus abbas. Prius vero quam Trecas accesserit, fuit, teste scriptore Gemblacensi [Ibid.] , in cœnobio Laubiensi a puero in disciplina monastica regulariter nutritus et in studiis Scripturarum apprime eruditus, … et Parisiis aliquamdiu apud S. Germani operam dedit et studio et sanctæ quæ ibi fervebat religioni; deinde post operam Trecis discendo et docendo positam, nec Fulberti Carnotensis eum subterfugit audientia, quem peritia liberalium artium tota Francia prædicabat. Quidni Trecensis illa schola fuerit cœnobium S. Petri de Cella circa annum 650 a S. Frodoberto in suburbio Tricassino excitatum [Gall. Christ. nov., t. XII, col. 538.] ? Hoc enim, ut Camuzatus ait [Promptuar., fol. 18 verso.] , celebritate nominis semper conspicuum extitit, … quod maximo cœnobitarum numero divinis officiis et sacrarum litterarum studiis toto pectore incumbentium olim floruerit. Quorum quidem nonnulli ob insignem eruditionem cum pari pietate et sanctimonia copulatam ad ecclesiastica munera et sacrarum dignitatum apices provecti sunt. Neque adeo inverisimile fuerit S. Aderaldum nostrum prima ibidem accepisse litterarum elementa.

e Quum Ansegisus episcopatum Trecensem, quem anno 912 vel 914 acceperat, anno 960 adhuc teneret [Gall. Christ. nov., t. XII. col. 493 et 494.] , sub eo Sanctum nostrum natum esse statui debet: utrum vero ab eodem antistite an ab ejus successore Walone inter clericos fuerit cooptatus, ambiguum est, quum propter ea quæ de annis ætatis S. Aderaldi in Commentario prævio diximus, tum quia annus ignoratur quo Walo cathedram Trecensem ascendit.

f Ut magnus Bossuetius scite nitideque more suo exponit [Déf. de la tradit. sur la Comm. sous une espèce, part. II, chap. XXXVIII, t. XXIV Operum, p. 415, 416 et 417. Cfr. Guéranger, Institut. liturg., t. I, cap. X. p. 243 et seqq.] , Ordo Romanus sive Romanæ Ecclesiæ non is liber tantum dicebatur qui ritus ipsius Romanæ Ecclesiæ proprios unice continebat; verum etiam libri illi in quibus ecclesiæ Gallicanæ, libertate sua in hac parte usæ, Romanos ritus, quos plerumque Pipini et Caroli Magni voluntate atque hortatu adoptarant, ita descripserunt ut quædamtamen omitterent aut mutarent, quædam etiam adderent, servandi ergo cæremonias nonnullas quibus ex veneranda Patrum suorum traditione assueverant. Quam verum hoc sit, ostendit ipsa Ordinis Romani in variis codicibus varietas, et explicatius inde etiam apparet quod ipsi codices ac Romani Ordinis exegetæ Alcuinus et Amalarius sæpe adstruant aliter Romæ, aliter in Galliis certa quædam sacra vel sacrorum partes fieri. Loquitur ergo hic biographus de Ordine Romano, non nudo, sed Trecensis ecclesiæ usibus accommodato; quem proin Romano-Tricassinum non male quis appellaverit.

g

In Ordine Romano primo apud Mabillonium [Num. 39. 41 et 45. Mus. Ital., t. II, p. 25, 26 et 28.] ejusque appendice [Num. 9 et 10, ibid., p. 35 et 36.] , qui ritus proprios Ecclesiæ Romanæ exhibent, præcipitur ut in Sabbato Sancto, accenso cereo paschali, inde accendantur in duobus candelabris duo cerei, eosque duo notarii teneant, alter in dextro cornu altaris, alter in sinistro; dehinc illa duo cereostata, quæ ex Ordine septimo staturam hominis æquare debent [Num. 10, ibid., p. 82.] , Pontificem ad Fontes procedentem iisque benedicentem et inde redeuntem semper præcedant; demum sub Missæ solemniis iterum ex utraque altaris parte consistant. Hunc ritum, cujus mysticas significationes apud Alcuinum [Lib. de divin. Offic., cap. de Sabb. Sanct.] , Amalarium [De eccl. Offic., lib. I, cap. XX, in Biblioth. Patr., t. XIV, p. 954 edit. Lugd. 1677.] , Honorium [Gemm. anim. lib. III, cap. CI. ibid., t. XX, p. 1100.] ac Durandum [Ration divin. Offic., lib. VI. cap. LXXX, n. 11.] invenire est, aliæ ex Romana adsciverunt ecclesiæ, etsi aliquæ uno solum ejusmodi cereo addititio contentæ fuerunt, ut ex Durando colligitur. Exemplo sit ecclesia Pictaviensis, cujus Pontificale mille annorum, de cerei paschalis benedictione agens, ita habet [Apud Martène, de ant. Eccl. discipl. in divin. celebr. Offic., cap. XXIV, p 430 et 431 edit. Lugd. 1706.] : Qua expleta, statim illuminantur duo cerei staturam hominis habentes de cereo benedicto, et tenentur altrinsecus a duobus notariis in dextra parte et læva; et dexter quidem habet sibi impressum a suo notario Angelus ad caput sedens, sinister vero a suo Angelus ad pedes sedens: quique in typo duorum Angelorum in sepulchro Domini consedentium ab ipso die Dominico usque in depositionem albarum ante Evangelium illuminati deferuntur. Sed quod Romæ ac Pictavis quondam fiebat a notariis, alibi ut plurimum fiebat a pueris sive clericulis, ut inter cætera priscum Rituale Suessionense et Ordinarium Argentinense a Martenio adducta [Ibid., p. 445 et 449.] demonstrant. In dicto Rituali Suessionensi apud eumdem scriptorem [Cap. XXV. p. 497 et 498.] comparent etiam in solemni Officio Dominicæ Paschatis duo clericuli ante episcopum tenentes cereos; et in veteri Ordinario Viennensi [De Moleon, imo Lebrun Desmarettes, Voyages liturg. de France, p. 29.] ac Rituali Andegavensi [Évillion, de Procession, eccles., cap. XVII. p. 211 et 212.] videmus illud inter alia fuisse præscriptum ut antistiti, quoties in die Paschatis ad Horas sese conferret indeque domum regrederetur, bini hujusmodi præirent ceroferarii; quod quidem Andegavis nondum obsoleverat sæculo proxime elapso [De Moleon, op. cit., p, 97.] , ubi in solemni deductione episcopi ad Matutinum, Tertiam cum Missa et Vesperas iidem pueri præcinebant, choro intercinente, carmen illud paschale:

Salve festa dies, toto venerabilis ævo,
      Qua Deus infernum vicit, et astra tenet, etc.

Atque his quidem satis elucidatum esse arbitror officium quod secundum Ordinem Romano-Tricassinum S. Aderaldo puero commissum fuisse biographus narrat.

h Pro his verbis codex Trecensis ecclesiæ lectionarius (de quo videatur num. 8 Commentarii prævii) illa habet: nec tamen affinis earum quas fert nenias.

i Hauddubie animo hæc scribentis obversabatur Officium S. Cæciliæ, ubi sæpius dicitur Sancta quasi apis argumentosa Domino deserviisse. Verum, ut recte admonet R. P. D. Prosper Gueranger abbas Solesmensis in sua Historia S. Cæciliæ [Hist. de Ste Cécile, chap. V, p. 50 et 51 in not.] , vitium est in voce apis, quæ in Officium illud irrepsit inde a nono sæculo, pro voce ovis, quæ in Actis legitur, et quam prorsus genuinam esse contextus ipse ostendit. Ita enim inibi sonat phrasis: Domine Jesu Christe, pastor bone, Cæcilia famula tua quasi ovis argumentosa tibi deservit: nam sponsum, quem quasi leonem ferocem accepit, ad te, Domine, quasi agnum mansuetissimum destinavit. Ubi nemo non videt quam apte vocabula pastor, ovis et agnus sibi mutuo respondeant. Ergo Breviario Romano in hac parte præstat Missale Ambrosianum seu Mediolanense, in quo ad Offertorium Missæ de S. Cæcilia ad præsens usque tempus ovis legi consuevit. Censet cl. abbas jam citatus Hugonem a S. Theuderio veram Actorum S. Cæciliæ lectionem respexisse, quum ei sponsoque ejus Valeriano applicuit illa Isaiæ verba: Leo et ovis simul morabuntur, et eamdem a S. Bernardo quoqueinnui in Vita S. Malachiæ; quamquam in S. Bernardi verbis id non plane apparet, quæ sunt hæc [Oper. S. Bernardi. vol. I, col. 672. edit. Mabillon.] : Stetit in medio luporum pastor intrepidus, omnimodis argumentosus, quomodo faceret oves de lupis.

k Hanc consuetudinem ab Ascensione Domini ad Pentecosten usque jejunandi ævo S. Aderaldi vulgo viguisse, testatum facit Glaber Rodulphus, ubi narrat sub initio sæculi XI in Italia atque in Gallia multos episcopos inter se Synodos habuisse de diversis quæstionibus [Hist. lib. III, cap. III, apud Bouquet, Rer. Gallic. Script., t. X, p. 29.] . Nam de jejuniis, inquit, quæ plerique fidelium scilicet inter Ascensionem Salvatoris et Pentecosten observant, ita decreverunt ut ne per imperium Sacerdotum fierent, excepto Sabbato Pentecostes, et a quibus fieri vellent, ne prohiberentur fieri. Et pridem B. Rhabanus rationem quorumdam id jejunium observantium, quod ipsi minus probabatur, his verbis attulerat [De Instit. Cleric., lib. II, cap. XXI, apud Gerbert, vet. Liturg. Alemann., disq. X, cap. IV, n. 4, p. 973.] : Dicunt enim post Resurrectionem Domini quadraginta illis diebus quibus cum discipulis postea legitur conversatus, non oportere nec jejunare nec lugere, quia in lætitia sumus; postea vero quam tempus illud expletur quo Christus advolans ad cœlos præsentia corporali recessit, tunc indicendum esse jejunium. Imo, quod mirere, S. Philastrius Brixiæ episcopus sæculo IV ita scripserat [De Hæresibus, cap. CXLV, in Collect. vet. Patr. Brix. eccl., p. 124.] : Jejunandum est … in Ascensione itidem in cœlum post Pascha die quadragesimo, inde usque ad Pentecosten decem diebus; id quod postea fecerunt Beati Apostoli post Ascensionem jejuniis et orationibus insistentes. Quod præceptum, uti Gerbertus Nigræ Silvæ abbas advertit [Loc. cit.] , dissonum omnino est a dictis Tertulliani et SS. Ambrosii, Epiphanii, Hieronymi, Augustini aliorumque Patrum, qui totos quinquaginta dies post festum Resurrectionis jejunia relaxanda esse pronuntiant: unde postmodum nec defuere qui auctoritatem Patrum jejunio Rogationum objicerent [Cfr. Gerbert, loc. cit., cap. VII, n. 12; Évillion, op. cit., cap. XXI, p. 234 et seqq.; Martene, op. cit., cap. XXVII, n. 11, p. 533 et 534.] . Interim ex supra allatis abunde patet bene fecisse S. Aderaldum, quod jejunium ante Pentecosten, etsi ab Ecclesia non imperatum, probato piorum hominumsui temporis more observaverit. Illud autem sæculo XIII nondum fuisse exoletum testis est Guilielmus Durandus, qui de hebdomade festo Pentecostes prævia agens, ait [Ration. divin. Offic., lib. VI, cap. CV, n. 6 et 7.] : Attende quod … quoniam Apostoli expectabant indui virtute ex alto, hæc hebdomada dicitur expectationis; in qua solent quidam jejunare et orationi vacare usque ad Pentecosten, eo quod Apostoli jejunasse leguntur per hoc tempus. Sed magister Guilbertus probat jejunandum non esse, quia est de paschali tempore. Atque id probat etiam ipsemet Durandus, nempe ex necessitate, id est, ex mandato ecclesiastico, iis diebus jejunari non oportere; sed illud tamen, inquit, voluntarium est.

l Cod. Trec. aspectus, et paulo post quod is Paraclytus.

m Prædicatio minor, qua quis plebes, ut definitione Sacri Concilii Tridentini [Sess. V. Decr. de Reform. eap. II.] utar, pro sua et earum capacitate pascat salutaribus verbis, docendo ea quæ scire omnibus necessarium est ad salutem, annuntiandoque eis cum brevitate et facilitate sermonis vitia quæ eos declinare et virtutes quas sectari oporteat, ut pœnam æternam evadere et cœlestem gloriam consequi valeant, hæc, inquam, prædicatio legitime S. Aderaldo committi ab episcopo suo potuit etiam tunc quum diaconatus ordine nondum erat initiatus. Postquam vero diaconus et magis quando archidiaconus factus fuerat, non erat ab usu Ecclesiæ alienum, si etiam tractatus ad populum, quæ erat major prædicatio magisque propria episcoporum, nomine ac delegatione antistitis habebat. Vide hæc erudite ac copiose illustrata a Ludovico Nardi in opere de Parochis [Dei Parrochi, vol. I, cap. X et XI, p. 237 et seqq.] .

n Non immerito opinatur Breyerus [P. 18.] hoc in collationibus præstitisse Sanctum, ad quas canonici ex Regula Concilii Aquisgranensis quotidie convenire debebant [Cap. CXXIII, CXXIV et CXLV, apud Labbe, Concil., t. VII, col. 1393, 1399 et 1405.] .

o Cod. Trec. confratrum. Pro ultima hujus capitis voce malis Breyerus mari legendum suggerit, quod tamen vix necesse videtur.

p Cod. Trec. Eucharistia sumpta, vale sibi quisque mutuo dixerat, mortemque dilatam deflebat. Ad hæc usuvenit Breyeri observatio [Pag. 12.] : Eucharistiam Christianos se mari committentes gestasse secum Ambrosius in oratione de obitu fratris sui Satyri testatur. Ritum hunc adhuc viguisse Aderaldi tempore patet ex ejus Vita cap. 12. Nec tunc omnino obsolevit: seculo siquidem decimo tertio sanctissimus Francorum Rex Ludovicus “ex devotione sua”, teste Gaufrido de Belloloco, “fecit” cum licentia Sedis apostolicæ legati “poni in navi Domini Jesu Christi Corpus pro communicandis infirmis, ac pro seipso et suis, quando sibi expediens videretur.” Eadem hæc et plura alia Eucharistiæ in itinere delatæ exempla suppeditat Martenius in opere de antiquis Ecclesiæ Ritibus [Tom. I, lib. I, cap. V. art. IV, p. 253 edit. Venet.] .

q Cod. Trec. Inter hæc attende, lector benevole, virtutem viri Dei magnam.

r Silentium post Completorium servari jubet Regula S. Benedicti capite XLII, et Regula Canonicorum cap. CXXXVI.

s Fragmentum hoc saxi e Dominico sepulcro excisi olim cum sacris Aderaldi reliquiis asservatum fuisse, in Commentario prævio docuimus (num. 33), et fieri potest ut nunc etiam cum iisdem lateat in crypta ecclesiæ parochiæ Villacerf (Cfr. ibid. n. 35 et seqq.). Neque hic præteribo quod die XX Julii 1852 ad me scripsit R. D. Fliche vicarius generalis Trecensis: Plures particulas saxi cujusdam e sepulcro Jesu Christi reperi inter veteres reliquias quas hoc ipso anno recensendas habui, et quæ olim ad præcipua monasteria nonnulla civitati Trecensi vicina pertinuerant: particulæ autem illæ nescio an forte desumptæ fuerint e saxo per S. Aderaldum allato.

t Cod. Trec. habile deliberat facere: quod, ut sequens monstrabit pagina et præsens patefecit ecclesia, perfectum reddidit sagacitate summa. Nec cum sociis reperit naviculam, in qua cum sociis veheretur. Ac dictio quidem sequens monstrabit pagina paulo plura videtur promittere quam hic a biographo circa ultima Sancti gesta accepimus, et abrupte satis desinit oratio, sine ulla mentione obitus ac sepulturæ, sine ullo epilogo, qualis ab ejusmodi lucrubrationibus abesse non solet. Quare si antea dixi integrum nos Breyero debere Vitæ S. Aderaldi exemplar, id equidem dictum velim tum comparate ad fragmenta Camuzati exigua, tum etiam quod Vitam quam habemus (nec magis completam Binetus quoque habuit) nulla parte quæ alicujus sit momenti, mutilam esse existimem.

DE B. HUMBALDO, EPISCOPO CONFESSORE, AUTISSIODORI IN GALLIA.

ANNO MDXV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Humbaldus, episc. et conf. Autissiodori in Gallia (B.)

V. D. B.

§ unica. B. Humbaldi cultus et consecratio; conciliis pluribus et ecclesiarum dedicationibus interest; lites componit; donationibus piis favet; in peregrinatione Hierorosolymitana perit.

[B. Humbaldus, Autissiodorensis episcopus, a Castellano laudatus,] Castellanus in additionibus et correctionibus ad suum Martyrologium [Martyrol. universel, p. 986.] hæc subjungi jubet ad præsentem diem: Autissiodori natalis Ven. Humbaldi episcopi, consecrati Mediolani ab Urbano Papa II, titulo Sancti honestati in Libro episcoporum Autissiodorensium, dicti II ab his qui male legerant Ven. Vibaldi nomen. Magna beneficia contulit novo monasterio Fontis-humidi; canonicos regulares instituit ad S. Petri et ad S. Eusebii, ut in Chronico Roberti de S. Mariano legitur; dedit ecclesiam S. Juliani de Warchi canonicis S. Laurentii prope Conedam. Ea fuit abstinentia ut a die suæ consecrationis nec carnes nec pisces comederit. Et jam ante inter Aemeros [Ibid., p. 971.] de eodem scripserat eum Sanctum appellari sub sua imagine in ecclesia S. Stephani Autissiodorensi in sacello S. Sebastiani. Atque hæc omnia jam explicanda sunt, ita ut appareat recte a nobis de eo dici, licet Martyrologium Autissiodorense (plures alios Sanctos omittens) de eo mentionem non faciat, nec ullo eum cultu nunc prosequantur Autissiodorenses.

[2] [Beatus appellatur in vetusto catalogo episcoporum, non item in Necrologio;] Cl. v. Quantin, qui quæ olim decessoribus nostris auxilia contulit Lebeuf, eadem nobis præstare satagit, et qui de re litteraria, historica et diplomatica egregie jam meritus est, plura huc facientia ad nos misit. Imprimis animadvertit priorem partem codicis autographi de Gestis Pontificum Autissiodorensium, quæ minus integra in lucem dedit Labbeus, scriptam fuisse sæculo XII; huic vero præmitti catalogum episcoporum, eodem sæculo exaratum, inter quos venit ordine LIII B. Humbaldus, his verbis: De Beato Humbaldo. Verumtamen in ipsa Historia seu Gestis Pontificum Autissiodorensium Beati aut Sancti titulo nondum donatur, eademque appellatio omittitur in Necrologio Autissiodorensi, cui ad diem 20 Octobris medio circiter sæculo XII inscriptum fuit sequens fuit sequens encomium: Eodem die obiit Humbaldus, humilitatis ac benignitatis episcopus, qui cum multis ædificiis atque ornamentis, quibus ecclesiam intus et exterius decoravit, ecclesiam Accolaci et ecclesiam Crevenno cum decimis ac pareda fratrum stipendiis donavit. Hic siquidem, inter fratres pace prius reformata, Jerusalem causa orationis adiit, atque inde rediens, sanctamque psalmos canendo confessionem Deo faciens, maris pelago sepulturam promeruit pretiosam. Servatur nunc Parisiis [Cod. Colbert. 1696. Bibl. Royale, n. 5253 et 894, ancien fonds latin.] istud Necrologium, ex quo plurimum auxerunt cll. vv. Challe et Quantin editionem suam Historiæ Autissiodorensis, quam olim Lebeuf vulgavit. Hac nova editione ubique utemur.

[3] [imaginem cum Sancti titulo habebat olim in ecclesia cathedrali] Verum aliud cultus indicium habemus, multo insignius, videlet imaginem B. Humbaldi, intemplo cathedrali conspicuam, cum adjecto titulo Sancti, prout modo abs Castellano acccepimus. De hac imagine scribit ad nos prælaudatus Quantin eam partem fuisse picturæ muralis, qua ornatur sacellum S. Sebastiani, proximum alæ septentrionali illius ædis; ea exhiberi apotheosim (venia sit verbo) Christi Domini, quem circumdant sancti præsules Autissiodorenses, eo ordine dispositi, ut antiquiores Salvatori viciniores et proin sublimiores sint, recentiores ad infimum ordinem: qui quum plurimum detritus esset, abhinc quinquennio coopertus fuit structura lignea; unde factum est, ut nunc omnino evanuerit S. Humbaldi imago, ultimum vestigium ejus apud Autissiodorenses ecclesiasticæ venerationis. Utinam, qui auctoritatem istic habent, vel aliam imaginem pictam vel statuam B. Humbaldi alicubi in eodem templo cum titulo Sancti substituant! Secus enim extra paucissimos libros frustra quærent posteri ulla cultus sacri indicia, B. Humbaldo aliquando adhibiti.

[4] [jam ante annum 1554; quantum id valeat pro cultu ecclesiastico.] Sacellum istud constructum fuit sæculo XIV aut XV; picturas vero fieri curavit Franciscus II de Dinteville [Lebeuf. Mémoires concernant l'hist. eccl. et civ. d'Auxerre et de son ancien diocèse, t. II, p. 127. Edit. de 1851.] , ipse pictor [Gallia Christ., t. XII, col. 335.] , qui ab anno 1531 usque ad 1554 multa cum laude Autissiodorensem cathedram tenuit [Ibid., col. 334 et seqq.] . Prœter auctorem et ætatem harum imaginum, investigandum superest quantum ad cultum Sanctorum stabiliendum valeant. Sæpenumero scilicet collegerunt decessores nostri Sanctorum cultum ecclesiasticum ex imaginibus et statuis cum Sancti titulo publice in ædibus sacris expositis; verum satius fuerit observasse Prosperum Lambertinum, dein Benedictum XIV, omnino eamdem inivisse viam multis in locis, maxime ubi de picturis absidis sacelli apostolici S. Nicolai, in patriarchio Lateranensi, post in ædibus pœnitentiariæ exsistentis, fusissime disserit [De serv. Dei beatif., lib. I, cap. XLI, n. 18 et seqq.] ; ubi vero modum probandi cultum immemorialem explicat, imagines ad id valere aperte tradit [Ibid., lib. II, cap. XXII, n. 8 et seqq.] . Porro ut quis Sanctus post decreta Urbani VIII dicatur legitime frui cultu immemoriali, oportet ut ab anno saltem 1534 cultus fuerit, seu ut ei adhibiti fuerint honores ecclesiastici centum annis ante illa decreta [Ibid., lib. II, cap. XXII, n. 1 et seqq.] . Quum autem B. Humbaldi imago picta fuerit inter annum 1531 et 1554 et verisimilius post annum 1543 [Lebeuf, t. II, p. 126.] , disceptari quidem posset de legitima ejus veneratione; verum considerandum est tunc temporis ejus cultui initium non datum fuisse, quum jam pridem Sanctus appellaretur, quemadmodum ex Catalogo episcoporum, num. 2 adducto, ostendimus. Quod autem minus celebres honores ei Autissiodori concessi fuerint, in causa videtur ejus reliquiarum absentia, utpote maris undis absorpti. Sed jam de ejus gestis.

[5] [Ejus Acta brevi post mortem scripta, aliunde supplenda.] Altissiodorensis ecclesiæ non ignobilis consuetudo est, (ita scribit Frodo [Ap. Labbe, Bibliot. Mss., t. I, p. 454.] , canonicus et postea decanus Autissiodorensis, atque ipse Goffridi et Roberti episcoporum biographus [Ibid., p. 456; Cfr D. Rivet. Hist. litt. de France, t. IX, p. 324 et seqq.] ), quam cito de sæculo migrat episcopus, illico terminum vitæ, sedis introitum, ac præcipue bene gesta ipsius conscribere. Cui consuetudini debemus Acta B. Humbaldi; insignia valde, licet magis rebus temporalibus recensendis quam administratione ecclesiastica declaranda occupatus fuerit eorum auctor: quod cæterum commune totius hujus collectionis historicæ vitium est. Non itaque his solis Actis excudendis contentos nos esse licet; sed supersunt nonnulla B. Humbaldi gesta, quæ illa Historia non capiuntur, et aliunde colligenda sunt; quin etiam nonnulla, hac ipsa Historia contenta, ex aliis documentis illustranda videntur; atque hæc in præsenti Commentario præstare conabimur, plerumque vestigia Galliæ Christianæ et historici Autissiodorensis relegentes.

[6] [Consecratus fuit Mediolani a B. Urbano II anno 1095,] Canonicus Frodo, rationem reddens, quare Roberti, B. Humbaldi in cathedra Autissiodorensi decessoris, triennio post ejus obitum Acta scripsisset, monuerat [Ap. Labbe, Bibl: Mss., t. I. p. 454.] id factum fuisse quia tantus dolor de morte ipsius, tanta dissensio de futuri subrogatione pontificis intercesserat; tandem vero post triennium temperato jam dolore, necnon ecclesia tranquillata de pastoris consolatione, se a conventu capituli rogatum et ab episcopo monitum ad scribendum accessisse; hinc deduxere nonnulli [Lebeuf, t. I, p. 277.] triennium intercessisse inter mortem Roberti et B. Humbaldi electionem; verum id stare non potest. Anno scilicet 1094 dedit Robertus chartam monachis de Caritate, in Gallia Christiana [T. XII, Instr., col. 103.] et alibi obviam: Humbaldus vero ante medium annum 1095 (ut statim manifestum erit) consecratus fuit. Volunt scriptores Galliæ Christianæ [Tom. cit., col. 288.] Robertum mortuum pridie idus Februarii anni 1095 et B. Humbaldum consecratum pridie nonas Maji ejusdem anni. Verum unde expiscati fuerint Robertum hoc anno defunctum esse, me latet; et quidem in Brevi Chronico Altissiodorensi Sirmundiano [Ap. Labbe, t. XII, t. I, p. 292; ap. D. Bouquet, t. XII. p. 299.] lego ad annum 1094: Obiit Robertus episcopus, et ad annum 1095: Ordinatio Humbaldi. Ipso anno Urbanus papa habuit concilium, videlicet Claromontanum. Quidquid vero de Roberti emortuali anno statuatur, tenendum omnino est B. Humbaldum anno 1095 consecratum fuisse, quoniam Mediolani a B. Urbano II papa manuum impositionem accepit, ut ejus Acta testantur: unde consequitur errare Robertum, monachum S. Mariani, quum Daimbertum Senonensem et B. Humbaldum eodem anno 1096 infulis decoratos aperte tradit [Ap. D. Bouquet, t. XII, p. 290.] ; id explicat Ruinartus [Vita B. Urbani II, Opp. Posth., t. II, p. 182.] ope calculi Pisani, novem mensibus communi præcurrentis, quem plerique alii auctores Gallicani (maxime quum de Urbani itinere agitur) secuti fuerint; nil repugno, licet certe Daimbertus, ineunte anno 1097 electus et anno 1098 ab Urbano II Romæ consecratus, difficultatem facessat [Gall. Christ., t. XII. col. 41 et seq.] .

[7] [die, u videtur, 3 Junii; licet Comenses aliter Urbani iter flectant;] Tradit Ruinartus [Vita B. Urbani II, p. 182.] in veteribus monumentis ecclesiæ Autissiodorensis legi Humbaldum consecratum fuisse VI nonas seu die 2 Maji; Lebeuf et Gallia Christiana eamdem consecrationem signant pridie nonas seu die 6 Maji. Sed nullus indicat quæ sint hæc monumenta; quinimmo arbitror hoc assertum exortum esse ex pravo calculo temporis, quo B. Humbaldus sederit. Habet scilicet biographus episcopatum ejus durasse annos XXII (imo XX), menses IV, dies XVII; porro eum vita functum die 20 Octobris ex Necrologio Autissiodorensi jam intellectum fuit; unde si menses IV et XVII demas dies, consecratus sit oportet die 3 Junii anni 1095, quæ Dominica erat. Ruinartus vero, nescio qua animi avocatione, subduxisse videtur menses quinque et dies septemdecim completos duosque cavos; quo calculo inciderit in diem 2 Maji; ast Gallia Christiana et Lebeuf, animadvertentes (ni fallor) anno 1095 hanc diem non convenire cum Dominica, transtulerunt consecrationem B. Humbaldi in diem 6 Maji, quæ et Dominica erat et festum Apostoli, nempe S. Joannis ante portam Latinam. Cæterum, quantum indagare potui, nullis documentis ostensum est B. Urbanum II initio mensis Maji Mediolani versatum esse. De ejus in Galliam ex Italia pergentis itinerario cognovimus eum die XVII Kal. Maji seu die 15 Aprilis Cremonæ adhuc substitisse [Cfr dipl. ap. Galliam Christ., t. I, inst., col. 119; Mansi. Suppl. ad Conc. Coleti, t. II, col. 134.] ; die vero XVII Kal. Junii seu 16 Maji versatum esse Mediolani, ut ex subscriptione diplomatis pro monasterio S. Abundi Comensi manifestum est: Datum Mediolani per manum S. R. E. diaconi cardinalis XVII Kal. Junii, indict. III, anno Dominicæ Incarnationis MXCVI (secundum stylum Pisanum), pontificatus autem Domini Urbani secundi PP. Octavo [Tatti, Annali sacri di Como., t. II, p. 865.] . Ibidem adhuc erat VII Kal. Junii seu die 26 Maji [Cfr diplom. ap. Calmet, Hist. de Lorraine, t. III. instr., col. 37; et ap. Hugo. Sacræ Antiquit. Monum., t. II, præf., p. XV.] . Volunt Comenses eum die 28 Maji consecrasse ecclesiam de Nesso [Cantù, Storia della Citta et diocesi di Como, t. I. p. 312 not. 1] et die 3 Junii ecclesiam S. Abundii Comensem [Tatti. t. II, p. 284; D. Bouquet, t. XIV, p. 681, not. b.] et circa idem tempus ecclesiam B. Mariæ de Nullate seu de Lurate [Cantù, t. I, p. 312; Tatti, t. II, p. 284 et seq.] ; verum quum hæc nullis antiquis testimoniis suffulta videam, quumque adjiciant Comenses ab Urbano II tunc concessas fuisse indulgentias, pro hoc ævo plane incredibiles [Cfr. not. 76 in Auctario ad t. V Octobris. p. 51.] , nolim propterea discedere a B. Humbaldi biographo, eum Mediolani quatuor menses et septemdecim dies ante 20 Octobris seu die 3 Junii consecratum perhibente.

[8] [mense Novembri ejusdem anni interest concilio Claromontano et in negotio primatus Lugdunensis adhibetur;] Redux Autissiodorum B. Humbaldus multo cum gaudio receptus fuit. Concilio Claromontano, cui initium dedit Urbanus papa II in octava S. Martini seu XVIII Novembris, interfuisse censendus est, tum quoniam bulla Urbani II [Labbe. Conc., t. X, col. 517 et seq.] de primatu Lugdunensi indicat omnes Senonensis metropolis suffraganeos Clarummontem convenisse, tum quoniam legitur Lambertus, Atrebatensis episcopus, e carcere liber, Autissiodorum venisse ibique reperisse Richerium Senonensem suosque comprovinciales et vicinos Gervinum Ambianensem et Gerardum Morinensem; quibuscum reliquum itineris confecerit et Clarummontem advenerit die Dominica XV Kal. Decembris [De Atrebatensi episcopatu restituto, ap. D. Bouquet. t. XIV, p. 755; cfr Ruinart, Vit. B. Urbani II, p. 201.] ; qua fundendæ erant preces pro concilio postridie (pro more feria II) inchoando. Adhibuit ibidem B. Urbanus Senonensis ecclesiæ suffraganeos, ut Richerium suum metropolitam ad agnoscendum Lugdunensem primatum inducerent. Donec privilegia antiqua Senonensia reperirentur, subjecit se universa hæc provincia Lugdunensi primatui; quocirca quum anno 1097 Daimbertus, Richerii successor, electus esset, scripsit S. Ivo Carnotensis ad Hugonem Lugdunensem sciscitans quomodo ipse et suffraganei se in ordinatione Daimberti gererent [Ep. LIX ap. Chesnium, XXXIII ap. D. Bouquet, t. XV, p. 91.] . Ast Hugo, occasionem nactus suæ exserendæ auctoritatis, vetuit ne Daimberto manus imponerentur, nisi sibi prius obedientiam promisisset et primatum agnovisset Lugdunensem. Indignationem S. Ivonis movit hæc postulatio; scripsitque nomine suo, B. Humbaldi et cæterorum suffraganeorum rem insolitam esse et indebitam hanc præviam agnitionem; tamen auctorem fore ut post suam consecrationem Lugdunensem primatum revereretur Daimbertus [Ep. LX ap. Chesnium, XXXIV ap. D. Bouquet, t. XV, p. 92 et seqq.] . Sed quum primas partes in hoc negotio non habuerit B. Humbaldus, satis fuerit dixisse eum et reliquos suos comprovinciales nec secundæ Hugonis epistolæ [Ap. D. Bouquet, t. XV, p. 94 et seq.] paruisse, ita ut Daimbertus tandem Romæ consecratus fuerit ab ipso B. Urbano II; nulla præstita prævia obedientia primati Lugdunensi, sed anno sequenti tantum [Gallia Christ., t. XII, col. 42.] .

[9] [anno, ut videtur, 1096 comes Nivernensis ei dimittit jus spoliorum;] Interea dimisisse videtur B. Humbaldo Guilielmus, Nivernensis comes, pravam consuetudinem spoliorum; quod anno 1096 factum statuit Gallia Christiana [Ibid., col. 288.] : quæ temporis designatio verisimilis, non tamen certa. Diploma enim, quod biographo debemus, desinit in hæc verba: Dominica die, pridie Kalendas Septembris; porro ultima Augusti dies, litera Dominicali E signata, in Dominicam incidit annis 1096, 1102 et 1113; atqui anno 1102 in Syria versabatur Guilielmus [Art de vérifier les dates, t. II, p. 563.] ; unde superest ut vel anno 1096 vel 1113 hæc spoliorum renuntiatio facta sit: verisimiliter tamen anno 1096, propter ordinem chronologicum, quem in rebus præcipuis biographus sequi videtur.

[10] [eodem anno ei committit Urbanus papa in concilio Nemausensi reformationem abbatiæ S. Germani,] Eodem anno interfuit B. Humbaldus concilio Nemausensi, ineunte mense Julio ab Urbano II celebrato [D. Bouquet, t. XIV, p. 684, not. a.] , ibique præcipuas partes habuit in negotio Guiberti, abbatis S. Germani Autissiodorensis; de hac re mentio fit a biographo, clarius vero a Guidone, ejusdem cœnobii abbate, qui circa annum 1290 Gesta suorum decessorum descripsit. En ut hic negotium istud exponit: Guibertus, inquit [Labbe, Bibliot. Mss., t. I. p. 574 et seq.] , B. Germani a pueritia monachus, electus fuit … anno Domini 1085 … Hujus tempore, sicut a senioribus nostris audivimus, in tantum in monasterio S. Germani fervor religionis et ordinis refrixit, ut postea per se vix aut numquam posset adjicere ut resurgeret … Anno autem Domini 1096, regnante Philippo, Humbaudo Autissiodorensi episcopo, pontificatus ejus anno primo (scilicet ante diem III Junii) contigit, ut dictus Guibertus abbas in gravis culpæ infamiam laberetur: unde cum coram prædicto episcopo a monachis suis graviter accusaretur, episcopus eum ad Nemausense concilium, quod prope futurum erat, citavit. Ubi in præsentia Domini Urbani papæ dictus abbas renuntiavit. Prædictus autem papa, in Autissiodorensis civitatis confinio, (Remis secundum Ordericum, Castellione ad Matronam juxta Albericum [Cfr D. Bouquet, t. XX, p. 306, not. b.] ), natus et educatus, cum a circumstantibus cognovisset lamentabile detrimentum ejusdem monasterii olim sibi noti, vehementer condoluit, vocatumque dictum Humbaldum Autissiodorensium episcopum modeste de negligentia increpavit, deinde baculum, a dicto Guiberto sibi redditum, episcopo tradidit, blande inquiens: Vide, fili, ut huic ecclesiæ secundum præcedentium patrum institutionem tuo regimini subditæ vigilantioris curæ cautelam adhibeas, et juxta consilium meum unum monachum aut de Casa, Dei, aut de Cluniaco, aut de Majori Monasterio pie et charitative dari tibi requiras; qui, liber ab omni subjectionis prioris jugo et catholice constitutus abbas, vigorem regulæ firmiter et decenter in S. Germani cœnobio militando exerceat, ne tam turpis infamiæ deinceps de domo Dei rumor exeat.

[11] [quam ob rem rogat S. Hugonem Cluniacensem ut abbatem ex suis mittat; venit integra colonia, quæ non recipitur;] Regressus igitur a concilio dictus episcopus ad Cluniacensem abbatem (S. Hugonem) litteras direxit petens, ut non ambitionis, non cupiditatis causa, sed solius Christi amore unum monachum S. Germano daret liberum et absolutum ab ejus obedientia; qui abbas, postea ordinatus, ad tenendam regulam alios instruendo, ejusdem ecclesiæ ruinæ miseriam relevaret. Tenebant tunc temporis Cluniacenses triplex sibi obnoxiorum monasteriorum genus; quorum prima ita Cluniacensi abbati subjecta erant, ut proprii abbatis facultate carerent; alia proprium habebant, sed sub disciplina et correctione Cluniacensis; tertia demum consuetudines quidem Cluniacenses recipiebant, sed citra ullam subjectionem [Mabillonius. Annal. Bened. ad. an 1100, n. 232. t. V. p. 392.] . Octo in postremum hunc modum instituta fuerant a tempore pontificatus S. Gregorii VII [Ibid. ad an. 1101, n. 2. t. V, p. 404.] ; sed minus hæc ratio placebat Cluniacensibus, non contentis communicare suas leges, sed et auctoritatem captantibus. Hinc multæ exortæ lites, quas ideo tantum commemoramus ut lector intelligat S. Hugonis in præsenti negotio agendi rationem. Dictus autem abbas, sic pergit Guido, Yvonem, priorem Cluniacensem, virum bene litteratum [Cfr Mabillonius ad an. 1101, n. 18, t. V. p. 411; D. Rivet. Hist. litt. de France. t. IX, p. 513 et seqq.] , et cum eo quindecim monachos Autissiodorum misit; qui, venientes apud S. Germanum, in sero honorifice recepti, in crastino capitulum intraverunt. Cum autem de qualitate missionis suæ interrogarentur, responderunt se ad hoc missos, ut locum illum, et a laicis datum et ab episcopo concessum, in suum dominium acciperent, et acceptum Cluniacensi ecclesiæ subjugarent: quod audientes tam clerus quam populus civitatis indignati omnino renuerunt; monachi autem Cluniacenses verecundi recesserunt, nec tamen sic quieverunt; quin imo ad Stephanum, comitem [Blesensem, Carnotensem, Meldensem [Hugo Floriac. Libellus de modernis Francorum regibus. ap. D. Bouquet. t. XII, p. 797.] et pro parte [D. Boquet, t. XIV, p. 737, not. a.] ] Campaniæ, litteras dirigentes, dari sibi dictam ecclesiam petierunt, nec tamen impetrare potuerunt.

[12] [intercedunt comes Stephanus] Episcopus autem interim ad Casæ Dei et Majoris Monasterii abbates litteras dirigebat; sed, inpedientibus Cluniacensibus, nihil penitus impetravit. Interea ecclesia S. Germani, tamquam navis sine regimine, plus jam triennio fluctuabat. Per idem tempus prædictus comes Stephanus, per partes illas transitum faciens, ad locum illum, de quo quædam sinistra audierat, divertit, si vera essent quæ audierat probaturus: et licet plura de eo audisset religioni contraria, plurima tamen incomparabiliter adinvenit. De tam miserabili igitur exitio dolens viam quærebat, per quam tam miserabilem ruinam posset in aliquo relevare. Spiritu igitur tactus divino, una cum prædicto Humbaudo Autissiodorensi episcopo S. Hugonem, abbatem Cluniacensem, vocavit orans, ut sicut olim B. Mayolus dictum locum ab exitio liberavit, ita nunc quoque idem sanctus vir ejus miseriæ subveniret, concedendo eidem unum monachum liberum et absolutum, qui abbas effectus in dicto monasterio ordinem reformaret.

[13] [et Urbanus papa; conceditur S. Hugo Montacutius; interest B. Humbaldus anno 1197 consecrationi ecclesiæ S. Stephani Nivernensis;] Si hæc accurata sint, his tamen precibus non cessit S. Hugo, sed jussis pontificiis. Edidit quippe Baluzius [Miscell., t. VI, p. 385.] et post eum D. Bouquet [T. XIV, p. 736 et seq.] sequentes B. Urbani II literas: Urbanus episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri Hugoni, Cluniacensi abbati, salutem et apostolicam benedictionem. In Nemausensi concilio, monasterii S. Germani, quod Altissiodori situm est, abbas eamdem abbatiam in manu nostra refutavit; et sæpe ab eo rogati, locum ipsum ei restituere noluimus. Filius præterea noster Stephanus comes cum uxore sua nos deprecatus est, ut idem monasterium tibi committeremus. Hoc ipsum in Romana nuper synodo coram ejusdem civitatis episcopo (scilicet B. Humbaldo) et prædicti loci fratribus statutum est. Fraternitati igitur hæc literis præsentibus mandamus, ut præfatam abbatiam in tua deinceps provisione disponendam suscipias, et monasticam ibi religionem secundum fratrum tuorum conversationem instituas, ita tamen ut locus idem proprio abbate non careat. Hæc Urbanus ad S. Hugonem; qui concessit (ut cum Guidone pergam) Dominum Hugonem nepotem suum, a pueritia in Cluniacensi monasterio disciplinis regularibus eruditum. Hujus negotii etiam participem facit Mabillonius [Annal. ad an. 1100. n. 131, t. V, p. 392.] Guilielmum, comitem Nivernensem et Autissiodorensem; at nuspiam ejus nomen in documentis occurrit. Interea temporis ille ipse Guilielmus, Nivernensis comes, absolverat monasterium S. Stephani Nivernense; cujus ecclesiam consecravit S. Ivo Carnotensis die XIII Decembris (quæ Dominica erat) anni 1197. Huic celebritati interfuere tres alii episcopi, quos inter B. Humbaldus; in quorum omnium præsentia ante altare S. Mariæ V. et S. Stephani legendum curavit Guilielmus comes fundationis diploma, quod in Gallia Christiana [T. XII. instr. col. 332 et seqq.] integrum recitatur.

[14] [anno 1099 interest concilio Romano et eodem anno vel 1098 concilio Stampensi et forte Senonensi;] Ex B. Urbani II literis intellectum est B. Humbaldum concilio Romano anni 1099 interfuisse. Indictum id fuerat in tertiam hebdomadam post Pascha, seu in VII Kalendas Maji, (quæ feria II erat), prout habet Chronicum Malleacenses; ei autem interfuere 150 episcopi, abbates et clerici innumerabiles; decreta, ibidem condita aut confirmata adversus simoniam, schismaticos et investituras, de via S. Sepulchri deque jejunio sextæ feriæ, aliaque id genus videat lector apud Conciliorum collectores [Labbe, Conc. col. 615 et seqq.; Mansi. Supplem., t. II, col. 153 et seqq.] . Comitatus autem erat B. Humbaldus metropolitanum suum, qui Romam accesserat tum propter primatus Lugdunensis negotium tum pro communi synodica vocatione [Cfr Bulla Urbani II, ap. Gall. Christ., t. IV, inst. col. 12 et seq.] . Eodem anno B. Humbaldum interfuisse concilio Stampensi et Senonensi tradit Gallia Christiana [T. XII, p. 289.] . Et quidem circa id tempus, concilium Stampis (Etampes) habitum fuisse eique interfuisse B. Humbaldum res certa est; quum epistolæ, qua S. Ivo Carnotensis Philippum, Tricassinum episcopum, nomine comprovincialium culpat quod vocatus ad concilium Stampense non venerit, nec Senonensi archiepiscopo reverentiam exhibuerit, eique inducias datas nuntiat usque ad Dominicam proximam ante Natale Domini, quando futura est consecratio Nivernensis episcopi Hervei, hoc sit initium [Ap. Labbe. Conc. t. X, col. 716; D. Bouquet, t. XV, p. 105.] : Ivo, Dei gratia Carnotensis episcopus, Gulielmus Parisiensis, Joannes Aurelianensis, Galterius Meldensis, Humbaldus Autissiodorensis, Philippo Trecassino salutem. Congregatis in Stampensi concilio multa super fraternitate tua, licet ingratis auditoribus, nobis relata sunt etc. Hoc concilium celebratum fuisse ante annum 1100 manifestum faciunt Hervei Nivernensis anno 1100 gesta [Cfr Gallia Christ., t. XII, col. 637.] ; sed nil omnino vetat quin hæc synodus celebrata fuerit anno 1098 æque ac anno 1099 [Cfr Cossartius ap. Labbe, Conc. t. X, col. 717.] ; et quidem quum veniat illa S. Ivonis epistola inter eas quæ scriptæ sunt tempore pontificatus Urbani II die 29 Julii anni 1099 defuncti [Novaës, Elem. di storia pontif., t. I. p. 296.] , quum incredibile sit jam inde a mense Julio designatam esse Dominicam ante natale Domini consecrando episcopo Nivernensi, et demum tertio quum magis pronum videatur ut Trecensis præsul Daimberto negaverit reverentiam initio hujus pontificatus potius quam anno secundo; videant alii an recedendum sit a recepto communiter hujus concilii anno 1099. Equidem non repugnarem si quis hunc cœtum autumno seu ineunte hieme anni 1098 coactum fuisse contenderet. Indicta hæc synodus a Daimberto fuerat, ut in ea promulgarentur instituta apostolica et canonica ad correctionem pravorum [Ivo Carnot. ep. LXXVI, ap. D. Bouquet, t. XV, p. 104.] , ibique actum etiam fuit de simultanea duorum Nivernensium episcoporum electione [Ibid. et epist. seq] . Quod ad concilium Senonense attinet, hujus nulla uspiam exstat memoria; nisi quod ex citata superius S. Ivonis Carnotensis epistola appareat conventum indictum fuisse in diem Dominicam ante Natalem Domini. Neque displicet Galliæ Christianæ hinc deprompta conjectura, quum Philippus Tricassinus postea pacifice cum suis collegis vixerit [Gallia Christ., t. XII, col. 497.] , et proin huic monitioni canonicæ obedivisse censendus sit.

[15] [anno 1100 interest concilio Ansano et eodem circiter anno accipit fidei commisso ecclesiam de Crisenon;] Anno 1100 iterum concilii labores B. Humbaldus participasse legitur: Anno ab incarnatione Domini MC, inquit Hugo Flaviniacensis [Chron. Virdun. ap. D. Bouquet. t. XIII, p. 624. Labbe, Conc. t. X, col. 726.] , apud Ansam (Anse in agro Lugdunensi) convenerunt archiepiscopi [Hugo] Lugdunensis, [Anselmus] Cantuariensis, [Daimbertus] Senonensis, [Radulphus] Turonensis, [Leodegarius] Bituricensis; et episcopi octo, [Norgaudus] Eduensis, [Berardus] Matisconensis, [Walterus] Cabilonensis [Humbaldus] Autissiodorensis, [Guillelmus] Parisiacensis, [Ismio] Diensis et alii duo; et pace statuta, de via Hierosylimitana locuti sunt, eos qui voverant et voti exequutores non fuerant, a communione segregantes, quoad usque vota complerent. Plura ad nos non pertinent. Ad eumdem annum refert Gallia Christiana [T. XII, col. 289.] restaurationem disciplinæ regularis in abbatia S. Petri, per B. Humbaldam procuratam; sed ubi id repererit me latet; et quidem eo magis suspecta mihi est hæc assertio, quod ne vestigium quidem hujus rei paulo infra appareat, ubi fata et vices hujus abbatiæ explicantur [Tom. cit., col. 434 et seqq.] . Quocirca tempus hujus negotii in tenebris relinquendum videtur. Ad annum 1100 aut circumcirca pertinet fidei commissum, quod ab Hugone de Tocejo accepit B. Humbaldus. Regressus scilicet Hugo ab itinere Hierosolymitano, locum de Crisenon, jam ante datum Molismensibus et postea occupatum a monialibus, cœpit magis magisque diligere, ecclesiam lapideam, lignea prostrata, construere, sua illic deferre, omnino in ejusdem loci augmento animum suum applicare. Sed dum de regressione sua valde dubitare videretur, rursum paravit viam ut suum votum impleretur. Cum autem de hac patria recedere debuit, domini sui Humbaudi Autissiodorensis episcopi præsentiam adiit et donum quod S. Mariæ Molismensi secerat, in custodia sua et defensione posuit; ac etiam priorem ipsius loci Walterium nomine in manibus reddidit, rogans eum, ut quandiu viveret, Molismensi ecclesiæ testis fidelis ubique foret. Testes sunt ipsi dominus Humbaudus Autissiodorensis episcopus, Wauterius archipresbyter, Robertus capellanus, Odo de Avalone, Erucus frater Alexandri. Hactenus synopsis aliquot chartarum Crisenonensium [Gallia Christ., t. XII, inst. col. 104.] .

[16] [fingitur subscripsisse diplomati Molismensi; quod ostenditur vel depravatum vel falsum; detegitur alius similis error.] Subscripsit, si iterum Lebeuf [T. I. p. 285.] et Galliam Christianam audiamus [Tom. cit., col. 289.] , anno 1101 donationi factæ a Roberto, Lingonensi episcopo, monachis Molismensibus. Sed hæc iterum minus accurata videntur. Robertus quidem Lingonensis legitur anno 1101 S. Roberto Molismensi duo dedisse diplomata; neutri tamen subscripsisse B. Humbaldus. Nec difficile erroris fons detegitur: in posteriori enim, quo Robertus Lingonensis investit S. Robertum Molismensem ecclesia de Polliaco, legitur [Gallia Christ., t. IV, col. 150 et seq.] : De ipsa vos ecclesia investimus, sicut idem Arnaudus, abbas (S. Petri Vivi Senonensis), et fratres ejus apud Fontem-humosum, in præsentia domni Daimberti Senonensis archiepiscopi et nostra, astantibus quoque Willelmo Cathalaunensi, Burcardo Meldensi, Hugone Autissiodorensi, Willelmo etiam Nivernensi et Milone de Barro super Sequanam comitibus, super jam dicta ecclesia se divestire curarunt: occurrit itaque ibidem Hugo Autissiodorensis, cujus loco Humbaldus intelligendus visus est: neque ego repugnarem, si convenirent reliqua: ast abest, multumque abest. Diploma enim istud vel depravatum vel confictum est; clauditur enim his verbis: Acta sunt feliciter apud Senonas anno incarnati verbi millesimo centesimo primo, indictione nona, epacta octava decima, concurrente vero ciclo lunari sexto decimo. Paschali secundo sanctæ Romanæ urbis pontificium feliciter gubernante: quæ notæ chronicæ inter se conveniunt, ast pugnant omnino cum ætate episcoporum, qui conventui apud Fontem-humosum interfuisse ibidem dicuntur. Guillelmus scilicet sedit Catalauni ab anno 1113 ad 1122 [Ibid., t. IX. col. 877.] , Hugo Autissiodori ab anno 1115 ad 1136 [T. XII. col. 290 et seq.] , Burcardus Meldis ab anno 1120 (quum Paschalis II papa jam die 21 Januarii anni 1118 vita functus esset [Novaëes, t. II, p. 305.] ) ad 1134 [Gallia Christ., t. VIII, col. 1611 et seq.] . En ut undique ruit id diploma, quod se tamen ex autographo edere Galliæ Christianæ scriptores profitentur! Simili errore, substituens scilicet Humbaldum Hugoni, contendit Lebeuf [T. I, p. 285, not. I.] epistolam Paschalis II, quæ legitur in Chronico Vizeliacensi [D'Achery, Spicileg., t. II, p. 506, edit. in-fol.] , inscriptam esse B. Humbaldo; verum alii, qui in ea designantur, episcopi satis ostendunt eam scriptam esse non anno 1103, sed post mortem B. Humbaldi, ut unicuique episcoporum catalogos percurrenti manifestum fiet.

[17] [Anno 1104 interest conciliis Trecensi et Parisiensi;] Non itaque apparet B. Humbaldum anno 1101 conventui Fontis-humidi interfuisse aut diplomati Molismensi suum apposuisse signum; contra certissime interfuit concilio generali Galliæ, anno 1104 a die 28 Martii seu feria II post octavas Paschæ a Richardo Albanensi episcopo et Paschalis II legato, Trecis incepto [Labbe, Conc., t. X, col. 738 et seqq] , subscripsitque ibidem cum multis aliis diplomati, quo Hugo comes Campaniæ, Theobaldi filius, Molismensibus donavit villam Rumiliacum et quædam alia [Ibid., col. 740.] . Actum fuit in hoc concilio de negotiis ecclesiasticis; recepta purgatio Huberti Silvanectensis, de simoniæ crimine incusati; Godefridi Ambianensis electio confirmata; et privilegium Hugonis, Trecensis comitis, pro ecclesia S. Petri ratum habitum. Eodem anno die II Decembris interfuit concilio Parisiensi, cui nomine Paschalis II Lambertus Atrebatensis præfuit, et in quo Philippum regem post ejuratam cum Bertrada Andegavensi copulam ab excommunicationis vinculis solvit; ut ex Lamberti ad Paschalem epistola novimus, aderant præter B. Humbaldum, duo archiepiscopi, et sex episcopi, pluresque abbates; qui plura cupit, adeat Labbeum [Ibid., col. 742.] , et maxime commentarium Michaelis Brial de repudiata a rege Philippo Berta et de superducta Bertrada Andegavensi [D. Bouquet, t. XVI, præf. p. XCVII et seqq.] . Referuntur [Gallia Christ., t. XII, col. 289.] ad eumdem annum auxilia, præstita Fonti-humido et quæ biographus meminit; verum hæc temporis designatio parum certa videtur, utpote hoc solo nixa argumento, quod hoc anno duo viri nobiles bonis suis adjuverunt hujus loci eremitas [Charta Stephani Æduensis, Gallia Christ.. t. XII, instr, col. 106.] .

[18] [ab anno 1106 ad 1108 accipit epistolas a S. Ivone Carnotensi et a Paschali II; interest dedicationibus Caritatis et Floriaci;] Anno 1106 monitus fuit B. Humbaldus a S. Ivone Carnotensi episcopo de dissoluto ob defectum consensus matrimonio Pontii, filii Garnerii de Pont, cum Mathilde, filia Hugonis Albi de Firmitate; quia prædictam mulierem quidam parochianus Autissiodorensis volebat habere in conjugem [Ep. CLXVI, ap. D. Bouquet, CII, t. XV, p. 136 et seq.] . Indictione XV, quæ vel a mense Septembri anni 1106 vel a die I Januarii anni 1107 currebat [Wailly, Éléments de paléographie. t. I, p. 346.] , obtinuit B. Humbaldus a Paschali II diploma, quod biographus recitat, et quo res suæ ecclesiæ Autissiodorensi confirmantur. Eidem anno 1107 illigant [Gallia Christ., t. XII. col. 289.] introductionem Canonicorum Regularium in ecclesiam S. Petri, ex conjectura potius (ni fallor) quam ex certo argumento; cæterum videntur eamdem rem anno 1100 annectere. Vide supra num. 15. Ast certo ornat hunc annum celeberrima dedicatio ecclesiæ B. Mariæ de Caritate ad Ligerim ordinis Cluniacensis, in diœcesi Autissiodorensi, celebrata a Paschali Papa II die VIII Martii anni 1107, præsentibus tribus cardinalibus, duobus archiepiscopis, sex episcopis, abbatibus quinque; quos inter B. Humbaldus: qui omnes triduum ibidem commorati sunt [Dedicatio eccles. B. Mariæ, de Caritate, ap. Leheuf. Recueil de divers écrits, etc., t. II, p. 404; et D. Bouquet, t. XIV, p. 121.] . Altera facta est Floriaci ad Ligerim anno sequenti, die XXI Martii seu in festo S. Benedicti, cujus corpus eadem solemnitate translatum traditur: disputare quippe hic nolumus utrum Floriacenses, an vero Casinenses tunc temporis S. Benedicti corpus tenerent; de qua re dictum est in Commentario de S. Berario [Vide supra, p. 151.] . Ad hunc conventum, inquit Clarius [Chronicum S. Petri Vivi. ap. D. Bouquet, t. XII, p. 282.] testis oculatus, venit et interfuit Ludovicus rex designatus cum multis proceribus Franciæ regni, et communi lætitiæ suam conjunxit. Adfuerunt quoque Joannes, episcopus Aurelianensis, Humbaldus, episcopus Autissiodorensis, viri religiosi, cum maxima cleri ac populi multitudine. Eadem die dedicaverunt majus altare in honore S. Mariæ Dei Genitricis; et aliud, matutinale scilicet, in honore S. Benedicti, sub quo positæ sunt ipsa die sanctæ reliquiæ ejusdem patris… Eadem die fecerunt monachi ipsius ecclesiæ [abbatem], concedente præfato Ludovico et patris consensum promittente, præsentibus præfatis episcopis…

[19] [necnon inthronizationi Ludovici Grossi Aurelianis et confectioni diplomatis Bituricis;] Rex autem Philippus vixit usque in mense Julio, et in fine ipsius mensis, scilicet III Cal. Augusti, obiit apud Milidunum, præcipiens suum corpus ferri et tumulari in monasterio S. Benedicti. Volunt B. Humbaldum huic interfuisse sepulturæ [Lebeuf, t. I, p. 285, et Gallia Christ., t. XII. p. 289.] ; ast nescio quibus documentis id assertum nitatur; certe non intersuit exsequiis; nec videntur alii sepulturæ adfuisse quam qui exsequiis [Sugerii liber de vita Ludovici Grossi, ap. D. Bouquet. t. XII. p. 24.] . Contra die III Augusti præsens fuit B. Humbaldus coronationi Ludovici Grossi, festinatæ a S. Ivone Carnotensi præ timore impiarum machinationum, et peractæ in ecclesia S. Crucis Aurelianis a Senonensi archiepiscopo Daimberto cum comprovincialibus, videlicet Galone Parisiensi episcopo, Manasse Meldensi, Johanne Aurehanensi, Ivone Carnotensi, Hugone Nivernensi, Humbaldo Autissiodorensi [Ibid., p. 25. 154, 218, 223.] . Aurelianis Bituricas profectus est Ludovicus cum iisdem episcopis, cum quatuor regni primoribus et aliis nonnullis viris nobilibus; qui omnes subscripserunt diplomati Ludovici, res quasdam Floriacensibus donantis. Clausula est: Actum publice Biturico in palatio, anno ab Incarnatione Domini MCVIII, anno vero regni nostri primo. Sequuntur dein subscriptiones, quas inter Humbaudi Autisiodorensis [Mabillonius, Annal. Bened. ad an. 1108, n. 56. t. V, p. 486.] .

[20] [componit anno 1109 lites Cluniacensium cum episcopo Augustodunensi et anno 1110 Floriacensium cum domo Tociacensi;] Ad annum sequentem pertinent quæ in codice Ms. Cluniacensi leguntur [Gallia Christ., t. IV. col. 389.] : Anno 1109 querelæ, quæ erant in D. Nargodum episcopum Eduensem et monachos Cluniacenses sopitæ fuerunt per manum Richardi, Albanensis episcopi, apostolicæ Sedis legati, mediantibus Erveo Nivernensi, Humbaldo Autissiodorensi et Willelmo comite Nivernensi; quas querelas de parochis fuisse, qui ecclesias de jure Cluniacensium regerent, testis est Lebeuf [T. I, p. 285.] , tabulario prioratus de Paredo nixus: cæterum non nova erant hæc jurgia, quum Cluniacenses Nargodi consecrationi obstiterint anno 1100, ejus jam tyrannidem experti [Gallia Christ., t. IV, col. 386.] . Anno 1110 composuit B. Humbaldus alias lites, inter familiam de Tociaco et monachos Floriacenses flagrantes. Nariotus seu Nargaudus, Tociacensis dominus, primus quasdam pravas consuetudines seu iniqua vectigalia imposuerat villæ Villari; de quibus sæpius Floriacenses apud B. Humbaldum conquesti erant. Nariotus, ut credimus, sic disserit B. Humbaldus [Ibid., t. XII, instr. col 107 et seq.] , divina tactus clementia Hierosolymitanum iter adgressus, in medioque itinere morbo correptus, ad extrema deveniens, peccata sua Hierosolymitano patriarchæ confessus est, earumdemque malarum consuetudinum coram eo pœnituit. Sed audiens ab eo infructuosam esse pœnitentiam, nisi sequatur correctio, direxit litteras uxori suæ et suis, relaxandarum videlicet earumdem malarum consuetudinum gratia, mandans et rogans ut, pro salute animæ suæ, loco illi remitterentur, nec omnino deinceps repeterentur. Verum illi, sicut se habet mos quorumdam pessimis adjicere pejora, non solum easdem consuetudines relinquere noluerunt, verum etiam pejores addiderunt; super qua re prædicti fratres et prædictus Letericus, cui locus ipse commissus fuerat, nostram adierunt præsentiam de injustitia sibi et loco suo illata conquerentes, rogantesque nos ut per justitiam episcopalem eos cogeremus ipsas injustas exactiones, sicut litteræ Narioti significabant, S. Benedicto, et sibi, locoque illi liberas clamare. Quorum petitioni libenter assensum dantes, interdicto eis divino officio, ad justitiam demum venire coegimus, easdemque malas consuetudines remittere per manum nostram et clericorum nostrorum astante nobilissimo Nivernensium comite Guillelmo multisque procerum illius. Enumerantur dein quæ Narioti uxor et Hugo ejus gener, Tociensis castri tunc dominus, remiserunt. Hoc autem actum est apud prædictum locum urbis Autissiodori in capitulo S. Stephani, Incarnationis Dominicæ anno MCX, indict. III, regnante Ludovico rege Francorum. Sequuntur testes. Atque hæc recitare libuit, ut lector specimen habeat rationis, quam B. Humbaldus sequeretur in vindicandis rebus ecclesiasticis; quod quam sæpissime ab eo factum narrat biographus.

[21] [anno 1110 videtur interfuisse concilio Floriacensi et anno 1113 adest institutioni canonicorum S. Victoris Parisiensium;] Eodem anno interfuisse videtur concilio Floriacensi, Kal. Octobris a Richardo legato, Daimberto Senonensi et tribus aliis archiepiscopis celebrato; qui cum episcopos suos et abbates secum habuisse legantur in Chronico S. Petri Vivi [Ap. D. Bouquet, t. XII. p. 283.] , B. Humbaldus abfuisse censendus non est. Jura aliquot monasteriorum ibidem vindicata et aliquot lites diremptæ [Labbe, Conc. t. X. col. 766; Mansi, supp., t. II. coll. 241 et seqq.] . Anno 1113, convenientibus in unum Catalauni archiepiscopis, episcopis, comitibus et cæteris regni optimatibus, communi consensu definivit Ludovicus rex institutionem Canonicorum Regularium S. Victoris Parisiis. Inter signa bene multorum aliorum venit signum Autissiodorensis episcopi Humbaudi [Gallia Christ., t. VII, instr. col. 48.] . Circa idem fere tempus scripsit ad eum S. Ivo Carnotensis epistolam suam CCXLI; qua eum monuit, coram comite, ipsius sedis episcopalis homine, retractandam non esse causam, judicio ecclesiastico jam diremptam. Atque his demum coronidem imponit fundatio Pontiniacensis cænobii, quatuor ab Autissiodoro leucis sitæ secundæ Cistercii filiæ, et quadraginta trium matris.

[22] [lætus consentit fundationi Pontiniaci] Partem quam in hac fundatione habuit B. Humbaldus, ita explicant tabulæ domesticæ [Ibid., t. XII, col. 439.] : Quidam sacerdos, vera religione non mediocriter adornatus, Ansius nomine (imo Hildebertus, canonicus Autissiodorensis matris ecclesiæ secundum biographum et Robertum S. Mariani [D. Bouquet, t. XII, p. 290.] ), in Autissiodorensi territorio degens, rogavit dominum Stephanum, novi monasterii abbatem, monachos ejusdem loci, ut in loco suo, qui Pontiniacus dicebatur, monachis ibidem collocatis, abbatiam ordinarent. Qui spe regularis disciplinæ propagandæ incitati, voto supradicti sacerdotis se satisfacturos promiserunt, si antistes, in cujus diœcesi locus ille situs erat, hoc amplecteretur. Dehinc domnus Stephanus abbas et Ansius (Hildebertus) sacerdos, Autissiodorum venientes, causam ordinandæ in prædicto loco abbatiæ beatæ memoriæ Humbaldo episcopo aperiunt. Quorum studium laudabile pontifex audiens, lætissimus redditur, magnum se sibique commissos spiritualis boni emolumentum nacturos fore, si suo tempore gratia divina sanctæ regulæ amatores in suo multiplicaret episcopatu. Eo tempore, assensu, ac dono authoritateque domini Humbaldi episcopi et totius capituli ecclesiæ suæ ac venerabilis sacerdotis Ansii (Hildeberti) suscepit domnus Stephanus abbas Pontiniacensem ecclesiam ad abbatiam ordinandam. Plura de hac abbatia dabunt Gallia Christiana, Manrique [Annal. Cist. ad. an. 1114, cap. II, t. I, p. 74 et seqq.] , aliique.

[23] [et admitttit professionem primi abbatis cum restrictione suorum jurium.] Admisit B. Humbaldus professionem Hugonis primi abbatis, his conceptam verbis [Ibid. cap. III, p. 76.] : Ego Hugo, Pontigniacensis abbas, subjectionem, reverentiam et obedientiam, a Sanctis patribus institutam, secundum regulam Sancti Benedicti, tibi, Domine Humbalde episcope, tuisque successoribus canonice substituendis et sanctæ sedi Autissiodorensi, SALVO ORDINE NOSTRO, perpetuo me exhibiturum promitto. Primus exceptionem salvo ordine nostro professioni suæ inseruit Hugo, volente S. Stephano ut prius episcopi ratam haberent auctoritatem Cisterciensis abbatis, quam colonias emitteret [Ibid., loc. cit.] . Hæc anno 1114 acta fuisse consentiunt antiqui et recentiores; et quidem III Kal. Junii seu die XXX Maji fundatum fuisse Pontiniacum testatur Willelmus Godellus [Chron. ap. D. Bouquet, t. XIII, p. 674.] : fundatio vero vulgo computabatur a die quo novus abbas cum colonia sua e materno monasterio exierat; qui mos fusius explicabitur in BB. Gaufridi et Serlonis Vita seu Commentario.

[24] [Obit, rediens a pereqrinatione Hierosolymitana, die 20 Octobris anni 1115; ejus nepos instituit anniversarium.] Exeunte itaque mense Majo anni 1114 in diœcesi sua adhuc versabatur B. Humbaldus. Quum vero deinceps Palæstinam visitaverit et in reditu die XX Octobris mortem oppetierit, statim apparet ambigendum non esse inter canonicum Lebeuf et Galliam Christianam, quum ille [T. I, p. 286.] ejus obitum signat anno 1114, hæc [T. XII, col. 289.] anno 1115. Non enim inter quatuor et dimidium menses poterat tunc temporis id iter institui. Certum itaque est B. Humbaldum non ante annum 1115 vita functum; ast non minus certum eum non anno 1116 diem obiisse. Ejus enim successor limina Apostolorum adiit ibique a Paschali II, teste biographo, manuum impositionem accepit; et quidem III nonas Martii, ut habet Gallia Christiana [Ibid., col. 290.] ; unde, si B. Humbaldus anno 1116 e vivis abiisset, ejus successor consecratus foret ineunte Martio anni 1117; sed id stare non potest. Si enim Petri diaconi dicta conferamus cum narratione Falconis Beneventani, manifestum est Paschalem II ineunte Augusto anni 1116, seu etiam ante, Roma exivisse, neque amplius in Urbem reversum [D. Bouquet, t. X V, p.14 et seqq.] . Superest itaque ut B. Humbaldus ad cœlos iverit die XX Octobris anni 1115, et ejus successor S. Hugo Montacutius consecratus sit die V Martii anni sequentis. In Necrologio, quod num. 2 laudavimus, celebratur ejus memoria non tantum ad XX Octobris, sed ad diem VII Maji legitur Ulgerius seu Ilgerius ejus nepos et capituli præpositus, qui et cum S. Hugone de episcopatu contendit, fundasse patrui sui anniversarium et dedisse ecclesiæ cathedrali molendinum, ea lege ut quotannis hac die commune prandium canonicis præberetur. Quod ipse Ulgerius id molendinum exstruxerat, ejus nomen ei adhæsit, postea corruptum in Moulin de Fulger seu Fulget; quod apparet in Mappis Cassini ad occidentem Autissiodori inter vicos S. Martini et S. Mauritii veteris, ultra pagum Aigleny seu Egleny, intra cujus tamen ambitum molendinum hoc Lebeuf [T. I, p. 287.] reponit. Plura dabunt Acta, quæ jam subdimus.

VITA B. HUMBALDI EPISCOPI AUTISSIODORENSIS,
ex Historia episcoporum Autissiodorensium, ap. Labbe, Biblioth. Mss. t. I, p. 456.

Humbaldus, episc. et conf. Autissiodori in Gallia (B.)

BHL Number: 4035

AUCTORE ANONYMO ÆQUALI.

CAPUT UNICUM.

[B. Humbaldus, post pueritiam et juventutem] Humbaudus a bonæ memoriæ, ex decano b episcopus, natione Autissiodorensis, ex patre Humbaldo, matre Adela, [in capitulo Autissiodorensi transactam, consecratur Mediolani episcopus;] nobili videlicet prosapia ortus sedit annos XXII c, menses IV, dies XVII. Fuit autem idem episcopus temporibus Romanorum pontificum Urbani Papæ II d, Paschalis II e, regnantibus apud Francos viris illustrissimis Philippo f glorioso Francorum rege, atque Ludovico filio ejus feliciter. Hic ab infantia studiis litterarum traditus ab Heriberto g prædecessore suo, clericus atque canonicus factus, simplicitate et prudentia, castitate ac temperantia, cæterisque virtutum floribus pollens, in ecclesia Beati Protomartyris Stephani per omnia ordinum militans officia, honeste, decenterque ac religiose, ibidem Deo servire studuit h; decedente autem a sæculo præcellentissimo pontificum pontifice Roberto i, moribus et generatione nobilium nobilissimo, prudentia ac corporis specie speciosiorum speciosissimo, Humbaldus a clero et populo civitatis in pontificem eligitur k; electus quidem, apud Mediolanum Italiæ civitatem a clericis prædicto papæ, Urbano videlicet, qui pro quibusdam a sana doctrina declinantibus in Lombardiam descenderat l, consecrandus præsentatur; et ab eodem ibidem consecratus, ad propriam civitatem reducitur atque in sede pontificali cum gloria et hymnidicis cantibus juxta ecclesiæ morem a clero et populo devote susceptus est m.

[2] [recuperat multa bona ecclesiastica, a laïcis possessa;] Quidam interea ecclesiæ casati, in ecclesiam insurgentes, episcopalia bona usurpaverunt et ut propria sibi retinere voluerunt: verum Humbaldus, simplex ac prudens episcopus, utili consilio fretus, atque de Dei providentia confisus, Gaufridum Dunziacensem n, Varziaci castrum occupantem, terram hominesque ultra modum depopulantem, ecclesiastica justitia sagaciter removit, sibique ac successoribus suis obtinendum censuit. Conadam o quoque ab Hugonis tyrannica pervasione liberavit, qui episcopales ejusdem loci redditus perversa audacia usurpaverat et in posterum sibi retinere sitiebat. Tociacenses p similiter ecclesiastica disciplina coercuit, et quæ ab episcopali jure subripuerant, eos reddere coegit. Hic igitur quam pie erga ecclesiam sibi susceptam, quam benigne ac prudenter sese erga subditos sese habuit, præclara ejus facta demonstrant: etenim ecclesiam multis beneficiis intus et exterius decoravit, ædificiis multiplicavit, honoribus nobilitavit; multis etiam bonis: plura ecclesiæ contulisset, nisi qui bonis semper invidet, diabolus per prædictos et quosdam alios tyrannos q ei rerum suarum ac honoris damna intulisset. Ecclesiæ namque tecta, vetustate consumpta atque dilapsa, novis assiculis renovavit, turrem ecclesiæ, super altare Sancti Alexandri positam, mirabili et alta lignea coopertura sublimavit. Aliam quoque turrim, super chorum positam, quadratis lapidibus cooperiri fecit, ne ejus signa festiva ignis exustione (si forte contingeret) consumerentur, neve pluviis glacialibus quandoque consumpta frangerentur. Fenestras etiam quatuor, seniori altari r lumen præstantes, mirabili opere vitreari fecit; atque in anteriori parte ecclesiæ XXII, juxta chorum quoque duas vitreavit.

[3] [ecclesias, maxime cathedralem, ornat] Candelabra siquidem V miræ altitudinis ante altare apposuit, quibus cerei appositi ecclesiam nocturnis horis clarificarent, ac introeuntibus clericis sive laicis lucem lucidius ministrarent. Item dedit lineam cortinam, alterum parietem ecclesiæ s festivis diebus decorantem, regum et imperatorum imaginibus depictam; supra quam posuit tria preciosissima pallia mille solidorum t precio constantia, quorum unum viridis coloris leonibus multicoloribus circumrotatis fulget; secundum imaginibus regum similiter circumrotatis regali modo equitantium pollet; tertium quoque leonibus auricoloribus circumrotatis aspicientibus arridet. Item ad decorem ecclesiæ, memor psalmistæ dicentis: Domine, dilexi decorem domus tuæ et locum habitationis gloriæ tuæ, duo magna dedit dorsalia u lanea, leonibus multicoloribus opera insignita, atque super chori sedilia duo optima posuit tapetia. Item ad ornamentum ecclesiæ, insinuando etiam nobis quia, postpositis vitiis, intus et exterius palleati virtutibus esse debemus, dedit cappas de pallio bonas IV, dalmaticas III, albas VII, optimas casulas, stolas et manutergia x plura, pluresque libros episcopali officio convenientes. Caput quoque ecclesiæ super altare Sancti Stephani mirabili et preciosa pictura decoravit, in crypta similiter altæ Trinitatis superius et inferius picturis adornavit, et in alia crypta altare Sancti Nicolaï imagine Salvatoris, Sanctæque Mariæ et Sancti Joannis Evangelistæ depicta honestavit. Ecclesiam Sanctæ Matris Domini Mariæ, infra muros positam, ruentem ac pene dilapsam, renovavit, ac renovatam ipse dedicavit. Caput ecclesiæ Sanctæ Mariæ extra muros novis assiculis cooperiri fecit.

[4] [et ditat;] Ad stipendia denique canonicorum dedit ecclesiam Accolaci y cum decimis, quas a Guiberto milite castri Censurii acquisierat, et paredam eisdem canonicis condonavit. Ecclesiam Crevenni z similiter dedit fratribus cum decimis, et paredam condonavit, præbendas tamen duas eo pacto clericis duobus, capituli precibus, attribuit. Item dedit ecclesiam Collumni aa cum decimis prædictis canonicis, quam a Morundo milite conquisivit, eo pacto ut canonici ecclesiam destructam reficerent, et paredam condonavit. Ecclesiam quoque Ansiaci bb ab Hugone Mansello quasi jure hæreditario possessam cum presbyterio et decimis eorumdem fratrum stipendiis se daturum promiserat, et si canonici interim ab illo extorquere aliquo modo possent, episcopali donatione concesserat, quam in perpetuum habendam nobis deliberasset, nisi morte maturius intercedente præoccupatus fuisset. Nec prætereumdum silentio dignum duximus, quod villam quæ Laurea cc vocatur, inter Carcedonum Andrajamque sitam, episcopis valde congruentem, cum silvis, terris cultis et incultis, a Gaufrido Bolsario et ab hæredibus suis, precio XXX librarum et amplius eis dato, dimidiam conquisivit, sibique ac successoribus suis in perpetuum habendam censuit. Apud Altissiodorum quidem clausos vinearum episcopales, vetustate consumptos et pene emortuos, in viriditatem pristinam et fœcunditatem bonam reduxit.

[5] [obtinet ut comes Nivernensis juri spoliorum nuntinm remittat;] Consuetudinem quoque pravam, omnia videlicet episcopalis domus utensilia, quæ comites, moriente episcopo, rapere suis usibus atque usurpare solebat, a juniore Willelmo dd comite sibi ac successoribus suis in perpetuum habendum obtinuit, et ut memoriæ commendaretur scripto hoc confirmari præcepit: “In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis, notum sit omnibus tam futuris quum præsentibus, veritatem diligentibus animarumque suarum salutem quærentibus: quia ego Willelmus, Nivernensis consul, ad remissionem peccatorum meorum et patris mei et matris meæ et antecessorum suorum, laudante uxore mea Adelaya comitissa, dimitto ecclesiæ Beatæ Mariæ, genitricis Domini nostri Jesu Christi, et Beati Stephani Protomartyris et Humbaldo, episcopo Autissiodorensi, et canonicis ejusdem ecclesiæ et successoribus eorum quamdam pravam consuetudinem quam antecessores mei solebant capere, scilicet de domo episcopali et de rebus episcopi, quas post mortem episcoporum quasi proprias possidebant, vastabant et diripiebant: hanc autem dimissionem talis consuetudinis facio, ne deinceps aliquis hæres meus inde quicquam capere præsumat, aut si quicquam inde capere præsumpserit, totum honorem meum perdat. Facta autem est hæc dimissio prius super altare Sancti Stephani, postmodum in eadem ecclesia publice Dominica die, pridie Kalend. Septemb.”

[6] [viltas et oppida episcopalia aliaque bona recipit et auget;] Apogniaci ee etiam clausum episcopalem, destructum et male dissipatum, in fertilitatem suam reduxit; et furnum, ab episcopali jure sublatum, ad molendinum in Icauna flumine positum, et campos, qui vulgo Condominicati ff vocantur, episcoporum ditioni restituit; servos et ancillas plures acquisivit; et firmitatem oppidi destructam, forti maceria novisque machinis, circumquaque renovatis fossis, firmiter munivit; consuetudinem quoque ccc scilicet solidorum, quæ Joviniacensi gg comiti pro firmitate castri Apogniaci singulis annis dabatur, solidis XL minoravit, et vinearum plantas ibidem ædificavit. Giacique hh domum lapideam et capellam episcopis construxit. Varziaci ii siquidem plurium acquisivit beneficia: ecclesiam scilicet Sancti Petri, a laicorum dominio substractam; ecclesiæ similiter et Sanctæ Eugeniæ oblationes Pentecostales ac Nativitatis Dominicæ atque ipsius assumptæ Virginis festivitatis a laicali possessione liberavit, jurisque episcoporum in perpetuum esse constituit. Vinearum plantas et clausum ædificavit, servos quoque et ancillas, domos, terras cultas et incultas attribuit. Apud Conadam etiam Altissiodorensis episcopus episcopali domo carebat, ubi egregriam egregie domum construxit, ac Sanctæ Mariæ capellam juxta positam decenter decoravit; ecclesiamque Sancti Laurentii suo ingenio, magno tamen labore, a laïcali manu subtraxit, sibique ac successoribus suis in perpetuum habendam delegavit: et multa alia acquisivit beneficia. Tociaci vero episcopalem domum episcopis construxit, et ad episcoporum utilitatem et proficuum sua prudentia ibidem multa bona multo labore acquisivit.

[7] [monachos, eremitas] Neque hoc silere debuimus, quoniam monasterium Sancti Germani, ab antiquis Franciæ regibus kk ecclesiæ nostræ sublatam, a prælibato Urbano papa secundo in concilio Nemausensi obtinere meruit, quatenus Autissiodorensis episcopus in eodem monasterio abbatem in perpetuum Deo disponente poneret, et regulari ordine ecclesiam eamdem ordinare curaret: quamdiu vixit, prout potuit et debuit, fovere studuit. In alodio etiam Hildeberti, ecclesiæ nostræ canonici, quod Pontiniacus vocatur, eodem Hildeberto rogante, et submovente, monasterium monachorum sub Beati Benedicti regula viventium constituit et abbatem religiosum Hugonem ibi primum posuit ll. Cœnobium vero, quod Fons Humidus mm vocatur, in termino Autissiodorensis episcopatus positum, a Girardo, religioso viro, postmodum futuro abbate, ædificatum, beneficiis suis (in quantum potuit) sublimavit.

[8] [et canonicos regulares fovet; obtinet a Paschali papa diploma pro ecclesia sua] Ecclesiam quoque Sancti Petri nn, in suburbio Autissidorensis urbis positam, Regularium Canonicorum esse constituit, et a domino papa privilegium hoc ecclesiasticarum constitutionum habere meruit. “Paschalis episcopus, servus servorum Dei venerabili fratri Humbaldo, Autissiodorensi episcopo, ejusque successoribus, canonice substituendis, in perpetuum. Justis votis assensum præbere, justisque petitionibus aures accommodare nos convenit, qui, licet indigni, justitiæ custodes atque præcones in excelsa Apostolorum principum Petri et Pauli specula positi, domino disponente, conspicimus. Tuis igitur, frater in Christo carissime Humbalde, justis petitionibus annuentes, sanctam Autissiodorensem ecclesiam, cui authore Deo præsides, apostolicæ sedis authoritate munimus: statuimus enim ut universa, quæ ab antiquis prædecessorum nostrorum possessa temporibus vestra Autissiodorensis ecclesia in præsenti ex XV indictione oo obtinere cognoscitur, tibi tuisque successoribus libera semper et illibata serventur. Nullus omnino cujuscumque dignitatis aut ordinis invitis vobis aut ecclesiæ vestræ subjectionis aut res vestræ possessionis invadere, auferre aut aliquo modo subtrahere audeat; sed omnia in tua tuorumque successorum, canonica honestate viventium, obedientia et dispositione persistant: sic enim a prædecessoribus nostris sanctæ Romanæ ecclesiæ pontificibus per Beati Germani petitionem, cujus patrimonium Altissiodorensis parochia fuerat pp, creditur institutum. Siqua igitur ecclesiastica secularisve persona, hanc nostræ constitutionis paginam sciens, contra eam temere venire tentaverit, secundo tertiove commonita, si non satisfactione congrua emendaverit, potestatis honorisque sui dignitate careat qq; reamque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore ac sanguine Dei et Domini Redemptoris Nostri Jesu Christi aliena fiat, atque in extremo examine districtæ ultioni subjaceat, cunctis autem eidem loco justa servantibus, sit pax Domini Nostri Jesu Christi, quatenus et hi fructum bonæ actionis percipiant et apud districtum judicem præmia æternæ pacis inveniant. Amen. Amen.”

[9] [et alterum pro suo nepole præposito Autissiodorensi;] Item ejusdem ad clerum: “Paschalis, servus servorum Dei, dilectis filiis Autissiodorensis ecclesiæ canonicis salutem et apostolicam benedictionem. Quod confrater noster Humbaldus, ecclesiæ vestræ episcopus, erga filium nostrum Husgerium rr canonicum vestrum benigne se habuit, eique præposituræ dignitatem vestro consensu dedit, et ipsi et vobis gratias agimus. Notum autem vobis esse volumus, quia vos tam ipsum quam omnia ad eum pertinentia volumus sub apostolicæ sedis tutelæ protectione persistere. Præsentium itaque literarum authoritate interdicimus, ne qua ecclesiastica secularisve persona eumdem filium nostrum de prædictæ præposituræ beneficio inquietare præsumat.”

[10] [Canonicos Regulares promovet;] Inter cætera vero benigne gestorum ejus insignia vir honestæ vitæ et per cuncta laudabilis ecclesiam Sancti Eusebii ss, apud quam canonicorum nostrorum atque servientium constat fore sepulturam, Canonicorum Regularium esse constituit, et probabilis vitæ fratres sub prioratu de Abbatia plures ibidem posuit; quibus et præbendam canonici nostri mortui per annum dari studuit, cum consensu totius cleri et populi, assistente Hervejo Nivernensium episcopo, hujus nostræ ecclesiæ canonico, ut et ipsi Regulares Sancti Eusebii Canonici pro nostris mortuis missas celebrarent, cæteraque mortuorum agenda quotidie persolverent: quam etiam præbendam antecessor ejus pontifex Robertus cuidam presbytero missas pro canonico mortuo celebranti dari per annum statuerat tt. Canonicis etiam de Abbatia Regularibus, quam antecessor ejus gloriosus decusque pontificum Robertus in abbatiam extulit, dedit ecclesias plures, illam de Warchi, de Tratiaco, Sancti Martini de Trunceto, de Sancto Quintino uu, quas a laicali manu subtraxit, eisque in perpetuum habendas apostolica et episcopali authoritate concessit.

[11] [item Cluniacenses; pravas consuetudines tollit;] Monasterio Charitatis xx, similiter ecclesias multas concessit, quas a laicis eas possidentibus conquisivit. Ipse idem divinorum officiorum ecclesiasticique ordinis amator, baptisteria et sepulturas cæterasque ecclesiarum oblationes, a laicis per multa tempora usurpatas, et jam ex longo usu et quasi pro consuetudine possessas, consuetudines quoque pravas, convivia scilicet, quæ presbyteri parochiales dominis laicis per singulos annos persolvebant, strenue ac rationabiliter a laici * possessione removit; neve deinceps sacerdotes Dei laicis in talibus obedirent in synodo episcopali authoritate interdixit; prædicens illud Stephani papæ et Martyris decretum yy: “Laicis, quamvis religiosi sint, nullis tamen de ecclesiasticis facultatibus aliquid possidendi legitur umquam attributa potestas.”

[12] [laudatur ejus religio et indoles;] Hic itaque, amicus Dei pacis et benignitatis, episcopus, his atque hujuscemodi bonorum operum exhibitionibus adornatus, ita se amabilem bonis viris ac charum exhibebat, ut omnium bonorum laude dignus fieri mereretur: erat enim sagacis ingenii, prudens eloquio, providus in consilio, patientia lenis, vultu alacris, incessu et habitu jucundus, erga omnes benigne affabilis, intus et foris cunctis idoneus; vacabat opportuno tempore orationibus, et interdum familiarium fruebatur collocutionibus; disponendo de suis suorumque utilitatibus, diligebat militum atque nobilium contubernia; sed major illi inerat erga clericos affectio, et in mensa et in vestium cultu largitatis gratia eis apparebat copiosior. De illicitis siquidem carnis motibus silentium non est, quos ab eo ciborum parsimonia et potus comprimere studiosus fuit: ut, ex quo episcopus factus est, a carnibus sese abstineret, leguminis ei comestio sufficeret, nec vinum nisi parum biberet. In convivio denique hospitalitatem in invicem et in omnes sectando dapsilis fuit, nec umquam in prandio Christi pauperibus caruit, vitans illud quod scriptum est: Episcopus, nisi omnes receperit, inhumanus est. In quadragesima vero quotidie pauperes duodecim reficiebat, quibus in Cœna Domini denarios tribuebat, et in Pascha plerosque vestiebat.

[13] [aliœque virtutes; pie in naufragio obit.] Cum autem, ut plerumque fieri solet, in subditorum etiam baronum animos furor iracundiæ et discordiæ diabolico instinctu irrepsisset, mira ejus patientia atque humilitatis gratia discordantes animos concordabat; et ut pax fieret firmior et quies, inquietanti dando de suo sæpenumero propinabat. Si vero aliquando aliqua laicalis persona in clericum aut calumniæ causam aut injuriam a clerico sibi illatam haberet, eique conquerendo reclamaret; ipse, simplicitate columbæ ac prudentia serpentis instructus, et culpam, ne dedecus fieret ecclesiæ, sub silentio teneri faciebat; et negligentiam, si aliter fieri non posset, interdum dato pretio a reclamantibus redimebat. Hic itaque, operante Jesu Christi clementia, qui fidelium suorum et aspirando prævenit et adjuvando prosequitur actiones, inter fratres pace prius reformata, XXII zz episcopatus sui anno pro Salvatoris sui amore et peccatorum suorum remissione Hierosolymitanum iter prosecutus est: unde sacris locis ex more visitatis, et cum imbre lacrymarum facta oratione ubique pro peccatis, dum rediret et ecclesiæ suæ ornamenta plurima deferret, inter sævientis maris fluctus Salvatoris Nostri Jesu Christi misericordiam implorans reumque se vociserans, psalmos Deo et hymnos personando, navi dissoluta, creatori suo spiritum reddidit aaa.

ANNOTATA.

a In his Actis et alibi Humbaudus dicitur et Humbaldus; vocant eum gallice Humbaud et Hombaud.

b Decanus jam erat anno 1076, quum tunc temporis cum hac appellatione designetur in literis fundationis capituli Clameciacensis (Clamecy) in pristina diœcesi Autissiodorensi [Gallia Christ., t. XII, col. 351; Lebeuf. t. I. p. 277.] . Idem ei titulus datur in lectionibus SS. Alexandri et Chrysanthi, insertis Antiphonario Autissiodorensi sæculi XIII [Lebeuf, t. I, p. 277.] .

c Ut in Commentario prævio ostensum est, sedit ab anno 1095 ad 1115; et proin viginti tantum annos; Lebeuf [T. I. p 286.] ejus episcopatum extendit a die 6 Maji anni 1087 ad diem 20 Octobris anni 1114, per viginti sex et dimidium annos: verum hæc omnia ruunt.

d Sedit Urbanus II a die 12 Martii anni 1088 [Novaes. t. II, p. 289.] usque ad diem 29 Julii anni 1099; ad quam diem eum prætermiserunt decessores nostri, rati non constarede ejus cultu ecclesiastico ex annuntiationibus martyrologiorum seu potius menologiorum, quas congessit Ruinartus [Vita B. Urbani II, p. 330 et seq.] et ex eo descripsit Prosper Lambertinus [De serv. Dei Beat., lib. I, cap. XLI, n. 25] . Sed profecto sensissent omnino aliter, si cogitassent de picturis sacelli apostolici S. Nicolai [Vide sup. Comm. præv., n. 4] et maxime si fidem non adhibuissent Ruinarto [Op. cit., p. 330.] asserenti festivitatem ejus nuspiam in ecclesia celebratam esse. In codice enim Ms., qui olim in musæo decessorum notabatur siglis † . Ms. 160, nunc vero in bibliotheca regia Burgundica n. 8016, quique continet apographum Chronici Cavensis, præmittitur catalogus Sanctorum, qui celebrantur in Cavensi monasterio; et ad 29 Julii legitur: De B. Urbano II, pontifice maximo: fuit hic videlicet aliquando monachus Cavensis. Interea lacunam, quæ in opere nostro est, facile supplebit Vita adornato a Ruinarto, et multo melius altera collecta a Michaele Brial [Ap. D. Bouquet, t. XIV, p. 674 et seqq.] .

e Sedit Paschalis II a die 14 Augusti anni 1099 ad 21 Januarii 1118. De ejus cultu et sanctitate multa disputavit Prosper Lambertinus [De serv. Dei Beat., lib. I, cap. XLI, n 26 et seqq] .

f Philippus I regnavit ab anno 1060 ad 1108; cui dein successit suus filius, Ludovicus Grossus,usque ad annum 1137.

g Heribertus sedit ab anno circiter 1040 ad 1052 [Gallia Christ., t. XII, col. 285 et seq. Lebeuf, t. I, p. 260 et seqq] .

h Educabantur tunc temporis pueri in capitulo S. Stephani Autissiodorensi: chartæ Gossridi episcopi, anno 1159 Autissiodori datæ pro prioratu de Caritate, subscribunt, præter episcopum, presbyteros, diaconos et subdiaconos, pueri numero septem; quos inter duo Humbaldi; quorum unus certe noster Humbaldus est, quandoquidem homonymus non veniat inter alios canonicos [Ibid. inst. col. 103.] . Hinc colligere est B. Humbaldum inter annum 1040 et 1050 natum.

i Roberti mortem refert Lebeuf [T. I. p. 276.] ad diem 12 Februarii anni 1084. In commentario prævio n. 6 ostendimus eum decennio post vita functum.

k Ex canonico Frodone in Commentario prævio diximus multam dissensionem de hac electione fuisse,verisimiliter quod nobiliores familiæ de episcopatu suis asserendo decertarent. Vix dubium est quin propter hanc dissensionem ad B. Urbanum papam perrexerit B. Humbaldus, ab eo manus impositionem recepturus. In iisdem adjunctis solemne id erat hoc ævo episcopis electis; imo et aliis, ut ex Ulgerii præpositi gestis apparet. Vide infra annotatum rr.

l In Galliam veniebat Urbanus pro bello cruciato; in Langobardia versans, celebravit Kal. Martii anni 1095 concilium Placentiæ contra schismaticos, ut loquitur Bertholdus [D. Bouquet. t. XIV, p. 681.] , id est adversus simoniacos et Guibertistas; ad hæc alludit biographus: sed et de multis aliis ibi actum est [Ruinart. Vita B. Urbani II, p. 170 et seqq.] .

m Alluditur ad celeberrimum morem Autissiodorensem, quo tunc temporis nobiles ipsimet humeris suis ad templum cathedrale deferebant inthronizandum episcopum. Sæculo XVIII cessavit hæc consuetudo, ex jure feodali orta. In usu fuit in aliis quoque ecclesiis [Lebeuf, t. I, p. 220, not a; et p. 261. not. a.] .

n Clerus Autissiodorensis stabat a partibus comitum Nivernensium et Autissiodorensium adversus duces Burgundiæ, qui aliquando auctoritatem in Autissiodorum usurpaverant [Lebeuf, t. I. p. 261.] . Familia vero Dunziacensis videtur adversas tenuisse partes [Hist. Ludovici VII. ap. D. Bouquet, t. XII, p. 128. Art de vérifier les dates. t. II, p. 585.] . Huic forte causæ non secus ac occasioni vacuæ sedis tribuenda est Varziaci (Varsy) iniqua occupatio. Gaufridus vero ille, ordine II, postea bellum sacrum suscepit; a quo redux, vitam monasticam amplexus est [Art de vérifier les dates. l. c.] .

o Conada, vulgo Cone, erat de dominio episcopali; Gaufridus Dunziacensis III, eam titulo seodi tenens, statim post mortem B. Humbaldi hujus loci dominus fuisse legitur [Ibid., l. c.] ; indubie reservabat sibi jura quædam et reditus ecclesia Autissiodorensis. Hugo vero, qui eos usurparat, Cenomannicus, Mansellus, Manseau cognomine dicitur [D. Bouquet, t. XII, p. 301; Lebeuf, t. I, p. 279.] ; tuebatur hic etiam partes adversas comitibus Nivernensibus [D. Bouquet, t. XII, p. 302 et 522 et seq.] . Circa annum 1130 occupabat iterum castrum Conadam [Ibid., l. c., et Art de vér. les dates, t. II, p. 561.] .

p Tociacenses domini tunc erant Iterius in bello sacro mortuus, Hugo et Norgaudus [Gallia Christ., t. XII, inst. col. 104 et seq.] ; de quibus in Commentario prævio num. 15 et 20 dictum est. Tociacum erat de patrimonio S. Germani Autissiodorensis, ibique castrum habebant episcopi, a quibus baroniam suam tenebat Tociacense genus [La Martinière, Dict. géogr. V° Toucy.] . Inserius num. 6 legitur B. Humbaldus domum episcopalem ibidem construxisse. Mediam forte partemTociacensis dominii recuperavit B. Humbaldus [Lebeuf, t. I, p. 246, not. b.] .

q Domus Dunziacensis et Tociacensis necnon Hugo Mansellus tyrannidis hic incusantur; plerique tamen videntur fuisse homines pii et in pace cum B. Humbaldo versati. Certe exstiterunt lites inter eos et censuras ecclesiasticos adhibuit B. Humbaldus; verum hæc communis tunc erat rerum conditio, quum temporibus anteactis vasalli dominorum suorum jura usurpassent, hi vero auctoritatem suam recuperare niterentur. Eodem modo male a quibusdam habetur pientissimus et prudentissimus comes Nivernensis, Guilielmus II; de quo postea.

r Senius altare pro altari præcipuo. Ipsum hoc altare exornavit etiam B. Humbaldus: etenim in Necrologio Autissiodorensi Norgaudi Augustodunensis, de quo dictum in Commentario prævio num. 20, hæc fit memoria [Gallia Christ., t. IV, col. 389.] : VI nonas Maji obiit Norgaudus, Eduensis episcopus, hujus ecclesiæ canonicus, qui per manus Umbaldi episcopi dedit ecclesiæ nostræ V marcas argenti ad mensam altaris exornandam.

s Per alterum parietem ecclesiæ intelligit Lebeuf [T. I, p. 281.] latus sinistrum.

t Si solidi aurei fuerint (ut videtur), constiterint hæc pallia 80,000 francis.

u Dorsalia erant tapetia quæ vel ad stallorum dorsum vel muris appendebantur.

x Manutergia hæc paulatim mutata fuerunt in manipulos, qui nullius usus sunt, sed meri ornamenti.

y Accolacum vulgo Accolay; Castrum Censurii Chateau-Censoir. Jus paredæ, paretæ seu paratæ, quod episcopi in ecclesias habebant, in eo erat positum quod hujus ecclesiarum presbyteri cibum dare debebant episcopis et eorum comitatui.

z Crevennum vulgo Crevan seu Crevant.

aa Collumnum nunc Coulons; parœcia hæc amplius non exstat; sed regionis, in qua sita erat, memoria servatur nomine alterius parœciæ, dictæ St Cyr-en-Coulons; inter hanc et Courgis jacebat Collumnus [Lebeuf, t. I. p. 282. not. b.] .

bb Ausiacum nunc Oisy.

cc Laurea videtur esse canonico Lebeuf Chapelle-Laurent, inter Carcedonum (Courçon) et Andrajam (Andrie).

dd Willelmus comes, junior seu II, filius Rainaldi II, hanc dimissionem fecit verisimiliter anno 1096. Vide Commentarium prævium, num. 9. Anno ante mortem sæculum deseruit, et frater laicus apud Carthusianos factus est.

ee Apogniacum, vulgo Appoigny. Clausum istud postea dictus Regius amnis, vulgo Regennes seu Regeannes [Ibid., t. I, p. 280.] .

ff Condominicati sunt campi ab omni onere agrario immunes; origo hujus vocis videtur esse con, idiomate vulgari campum designans et domini [Cfr Cangius ad V° Condamina et Condomina.] Hi campi non secus ac surnum et molendinum sita fuerint oportet in vicinia Apogniaci, quum biographus de hoc oppido loqui pergat.

gg Joviniacum, vulgo Joigny.

hh Giacum, vulgo Gy.

ii Varziacum, vulgo Varzy; de quo jam dictum in annotato n. Ecclesia S. Eugeniæ primum ædificata fuerat a tempore S. Germani, et restaurata sæculo X a Galdrico episcopo, qui ibidem partem reliquiarum hujus Sanctæ condidit [Lebeuf, t. I, p. 232.] . Festivitas ipsius assumptæ Virginis, quæ paulo inferius venit, est canonico Lebeuf festum ipsius B. Eugeniæ. Ecclesia S. Petri parochialis erat et a Galdrico quoque renovata fuerat.

kk Novi editores Historiæ Autissiodorensis canonici Lebeuf errare videntur, episcopalis auctoritatis detrimentum referentes ad tempora, quibus duces Burgundiæ tamquam abbates laïci S. Germani monasterio præerant. Crederem etiam errare biographum, dum æstimat olim id cœnobium de jure episcopi Autissiodorensis fuisse: origine enim regium erat [Gallia Christ., t. XII, col. 361 et seqq.] , et proin visitationi archicapellani regii et missorum dominicorum obnoxium: sed alibi [Examen hist. et anon. de Juribus et offic. regul.. p. 200 et seqq.] satis superque de hoc argumento diximus. Sæculo XIII post multas lites vindicarunt suam libertatem Sangermanenses ab auctoritate episcopali. De concilio Nemausensi et reliquis vide commentarium prævium, num. 10 et seqq.

ll De fundatione Pontiniaci, secundæ Cistercii filiæ, anno 1114 die 30 Maji facta, dictum est inCommentario prævio num. 23. B. Hugo Matisconensis, primus institutus abbas et post S. Hugonem Montacutium Autissiodorensis episcopus, obiit Pontiniaci die 12 Octobris anni 1151.

mm Fons humidus, Fontismus, gallice Fonteme seu Fontemoi, jacet ad meridiem Autissiodori infra Accolacum, prope oppidulum Jugam, vulgo Joux. ad dextram viæ Lugdunensis Parisios versus; quæ intercedit inter Fontem humidum et Rigniacum, et pristinas diœceses Augustodunensem et Autissiodorensem ibidem fere separabat. Fons humidus enim in Augustodinensi et Rigniacum in Autissiodorensi jacebat. Fontis humidi sedem acceperunt BB. Gerardus et Guerinus, ambo presbyteri et eremitæ, anno 1104; et continuo multos acceperunt discipulos, quos omnium primus rexit B. Gerardus, post B. Guerinus et dein Julianus; quo mortuo, traditum est id asceterium Clarævalli; ex qua Stephanus de Tociaco cum abbatis potestate illuc missus est anno 1128; ast anno 1134 Rigniacum translata fuit hæc abbatia, ubi usque ad exiens sæculum XVIII exstitit [Mabillonius, Annal. Bened. ad 1104, n. 80, t. V, p. 1104; Gallia Christ., t. XII, col. 459 et seq., et instr. col. 106 et seqq.; Expilly, Dict. géogr. de France. Vis Joux et Rigny. etc.] . B. Gerardus a biographo abbas futurus dicitur, et similiter Julianus abbas Fontismi in charta Sangermanensi [Gallia Christ., t. XII, inst. col. 108.] legitur: an pro more, quo et aliieremitarum superiores abbates dicti reperiantur, an quod benedictionem abbatialem acceperint, non satis mihi constat. Ex loquendi modo biographi benesecerit oportet B. Humbaldus Fonti humido circa annum 1104 aut 1105.

nn Vulgo dicta S. Pere; ejus mentio occurrit jam sæculo VI in Vita S. Aunacharii, et fata describuntur in Gallia Christiana [T. XII, col. 434 et seqq.] . Sæculo XI et sequenti miro modo per Galliam et alias regiones propagatum est institutum Canonicorum Regularium [Cfr Lelarge, de Canonicorum ordine disquisitones.] . Num. 15 et 18 Commentarii prævii animadvertimus ex conjectura potius quam ex certo argumento introductionem canonicorum regularium in ecclesiam S. Petri jam ad annum 1100, jam ad 1107 a Gallia Christiana signari.

oo Vide dicta in Commentario prævio ad num. 18.

pp Universam parochiam seu diœcesim Autissiodorensem (prout hic insinuatur) patrimonium fuisse S. Germani jure merito in dubium vocat aut potius negat Lebeuf [T. I, p. 281.] . Ditissimum tamen fuisse hunc Sanctum et ditissimum item ecclesiam Autissiodorensem res manifesta est.

qq Similem formulam jam a S. Gregorio Magnoadhibitam fuisse in celebri privilegio Augustodunensi eruditum neminem præterit. Privatio autem omnis honoris et dignitatis consequentia erat excommunicationis seu pœnitentiæ publicæ; (pœnitentes enim et excommunicati eodem fere habebantur loco). Hinc pœnitentes seu excommunicati amovebantur a militia et ab omnibus politicis officiis; hinc Theodosius pœnitentiæ suæ tempore diademate caput non cinxit; hinc rex Wamba sceptrum posuit et vitam quasi monasticam duxit; hinc alii alio modo se omni sæculari honore exuerunt. Quum itaque hæc disciplina sæculo XI adhuc vigeret (ut et ipsa hæc Paschalis epistola ostendit), fuere tempore S. Gregorii VII, qui ejus de deponendo Henrico IV imperatore judicium ex his priscis pœnitentiæ publicæ legibus tuiti sint.

rr Loco Husgerii legendus videtur Hulgerius, seu Ulgerius, nepos B. Humbaldi; de illo dictum in Commentario prævio num. 24.

ss Sæculo VII S. Palladius episcopus Autissiodorensis exstruxit hanc suburbanam ecclesiam sub S. Eusebii Vercellensis patrocinio; quam alii postea sæpius renovarunt [Gallia Christ., t. XII. col. 359.] . Abbatia, ex qua B. Humbaldus Canonicos Regulares huc induxit, est ecclesia canonicalis S. Laurentii prope Conadam, dicta olim Wulfini, Longoretensis, post de abbatia, vulgo des Aubats [Cfr Lebeuf, t. I, p. 284; Gallia Christ., t. XII, col. 430.] , et sæculo VII primum exstructa.

tt Hæc non diu servata fuere; nam anno 1159 ven. Alanus, Autissiodorensis præsul, canonicis S. Laurentii, conquestis de paupertate prioratus S. Eusebii, concessit iterum, ut quoties in ecclesia Autissiodorensi vacaret canonia, toties ad unius anni circulum ecclesia S. Eusebii redditus canoniœ haberet integros [Gallia Christ., t. XII, col. 259; Lebeuf, t. I, p. 320.] .

uu Warchi, nunc vulgo Guarchy, seu Guerchy; Tratiacum, Tracy; S. Martinus de Trunceto, St-Martin-du Troncet; S. Quintinus, St-Quentin: omnes hi vici non procul ab asceterio S. Laurentii jacent. Dedit huic præterea ecclesiam S. Cyri in Collumno, St-Cyr-les-Coulons; ut ex S. Laurenti Necrologio, sæculo XIII conscripto, collegit Lebeuf [T. I, p. 284.] .

xx De monasterio seu prioratu Caritatis dictum est in Commentario prævio num. 18. Ecclesias, quas ei dedit B. Humbaldus, in ejus vicinia omnes sitas fuisse æstimat Lebeuf [Ibid., l. c.] .

yy Reperiuntur hæc verba cap. X epistolæ II S. Stephani papæ ad omnes episcopos [Labbe. Conc. t. I, cel. 735.] ; argumenta, quibus hæc suppositia esse ostenditur, vide apud Berardum [Canones Gratiani, t. I, p. 315 et seqq. Edit. 1777.] . In Labbei textu habes aliquid respondendi; quibus substituendum ille arbitratur disponendi; et quidem recte, quum cap. III Concilii Romani anni 502, parte XVI, cap. XXXVI Decreti Ivonis, et causa XVI, quæst. VII, cap. XIV Decreti Gratiani ita legatur, licet biographus possidendi habeat.

zz Immo XXI: vide supra annotatum c.

aaa Robertus, monachus S. Mariani, in suo Chronico [D. Bouquet, t. XII, p. 290.] eadem narrat, addens encomium B. Humbaldi, simile memoriæ Necrologii num. 2 recitatæ.

* laicali

DE BB. GAUFRIDO ET SERLONE, ABBATIBUS, GUILIELMO, NOVITIO, ET ADELINA ABBATISSA, SAVINIACI IN NORMANNIA.

SÆCULO XII.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Gaufridus, abbas, Saviniaci in Normannia (B.)
Serlo, abbas, Saviniaci in Normannia (B.)
Guilielmus, novitius, Saviniaci in Normannia (B.)
Adelina, abbatissa, Saviniaci in Normannia (S.)

V. D. B.

§ I. Duplex SS. Saviniacensium translatio; pauca de S. Adelina et Guilielmo innotescunt; B. Gaufredi ortus, magisterium, monachatus Cerasii et Saviniaci; quæ gessit, dum abbas esset Saviniacensis.

B. Vitalis, B. Gaufridi, B. Guilielmi, B. Petri et B. Haymonis Saviniacensium elevatio, [Sancti Saviniacenses, quorum sæpius inter Prætermissos memoria facta est,] ex Menardo, Henriquezio et Saussayo memorata fuit ab Henschenio inter prætermissos ad diem I Maji. Cui commemorationi subjecit doctissimus hagiographus: Ex his B. Vitalis Acta dedimus VII Maji; Guilielmus, cui poterit Gaufridus adjungi, refertur ab Henriquez XX Octobris. Petrus cujus Acta Mss. habemus ab eodem memoratur XXIV Decembris; Haymo, ut diximus inter prætermissos XXX Aprilis, indicatur in Kal. Divione excuso XXVI Septembris. Ex sententia itaque Henschenii præsenti die agendum est de BB. Guilielmo et Gaufrido; quibus et S. Adelinam, cum illis e terra levatam, sociamus; quin etiam B. Serlonem adjicimus, tum quoniam ejus gesta nonnihil cum B. Gaufridi gestis implicantur, tum quoniam eum ad diem 9 aut 10 Septembris præterierunt decessores nostri, licet certissime Saviniaci cultus fuerit. Ad diem 26 Septembris omiserunt quoque B. Haymonem, cujus gesta et cultus illustrata fuere a R. D. Tresvaux [Vies des SS. de Bretagne, t. II, p. 410.] . De eo dici poterit ad 24 Decembris, quoniam ejus gesta cum vita B. Petri omnino cohærent. Ante omnia vero Sanctorum Saviniacensium, ut vocantur cultum extra controversiam ponamus.

[2] [anno 1243, die I Maji, translati sunt de capella B. Catharinæ in majorem ecclesiam;] Edidit Stephanus Baluzius Chronicum Saviniacense, quod manifesto duplex est; ita ut prior pars seu prius Chronicum exordiatur ab anno 1112 et desinat ad annum 1244; posterior vero pars seu alterum Chronicum initium ducat ab anno 1122 et ad annum 1303 finiatur; cui tertius scriptor anno 1378 notulam adjecit: quæ ideo notamus quoniam juvat plures antiquos de cultu testes habere. Prius itaque, de Stephano de Lixinthonia, XVII abbate Saviniacensi agens, hæc in ejus laudem et de translatione quinque Sanctorum Saviniacensium scripsit [Baluzii Miscellan. t. I, p. 327, edit. Mansi.] : Anno Domini MCCXXIX in die Ascensionis Domini … est electus venerabilis pater Domnus Stephanus de Lixinthonia abbas de Stanleia (in Anglia), vir doctrina et scientia præditus. Hic multa bona tam in hac domo quam in tota generatione fecit, fervorem religionis ibidem amplius excitavit, conventum Savigniacensem usque ad quadraginta monachos et eo amplius augmentavit, ipsam abbatiam multis ædificiis decoravit. Hic bonus vir, undique circumspectus, corpora Sanctorum præsentis monasterii, Spiritu sancto edocente, de capella Beatæ Catharinæ, ubi multo tempore quieverant, ad majorem ecclesiam cum multo honore reportavit. Qua occasione Dominus multa et crebra miracula ostendere dignatus est. Facta est autem Sanctorum Savigniacensium reportatio prima die mensis Maji anno gratiæ MCCXLIII. Eidem vero abbati a capitulo generali eodem tempore, quo dictam rexit abbatiam, concessum est ut ante corpora dictorum Sanctorum de oblationibus fidelium continue ardeat luminare. Huic translationi præfuit Gaufridus de Majet, episcopus Sagiensis [Gallia Christ., t. XI, col. 548 et 694.] , et in ejus solemnitatis memoriam quotannis in eodem cœnobio processionem Kalendis Maji factam fuisse testis est Menardus [Martyrol. SS. Ord. S. Bened. Observat., lib. II, p. 562.] .

[3] [cujus translationis anniversarius dies valde solemnis erat;] Quam festa esset hæc dies patet ex secundo chronographo ad annum 1303 ita scribente [Baluzii Misc.. t. I. p. 329.] : Anno Domini MCCC tertio, prima die Maji, in festo Beatorum Apostolorum Philippi et Jacobi, qua die levata fuerunt capita * Sanctorum Savigniacensium et reposita circa majus altare, præsente innumerabili multitudine laïcorum, clericorum et prælatorum: quorum Sanctorum reverentia et honore fecit luminare magnum frater Guillelmus dictus Corteis, et professus fuit, et habitum sanctæ religionis cum magna devotione suscepit. Qui prædictus Guillelmus a primævæ juventutis suæ exordio fidelis exstitit et irreprehensibilis et etiam pro negotiis domus hujus ingentibus periculis se exposuit et mare ad partes Angliæ pluries transfretavit. Qui per duos dies plenarie et septimana successive pittantias duas nobis fecit et diebus cæteris emendationes condignas. Videtur itaque per integram hebdomadam hæc solemnitas durasse. Asserere tamen non ausim Officium et Missam de his Sanctis (præterquam de S. Vitali) celebrata fuisse; sed quotidie fiebat de omnibus, et quidem nominatim, memoria in Officio sacro [Tresvaux. ap. D. Lobineau. Vies des Saints de Bretagne, t. II, p. 419.] .

[4] [minus vero solemnis anniversarius prioris translationis, anno 1182 factæ.] Ast ex citatis huc usque monumentis nondum apparet quorum Sanctorum hæc essent corpora. Hæc novimus ex Gallia Christiana nova, cujus auctoribus subministrata fuere optima documenta; videlicet historia cœnobii, accurate concinnata a Guilielmo Liegard, tunc temporis illic priore, et innumeræ aliæ notitiæ. Porro istic legimus de Simone, ab anno 1179 ad 1189 abbate Savigniacensi [Cfr Gallia Christ. nov., t. XI, col. 547.] : Basilicam S. Catharinæ a Richardo Abrincensi præsule dedicari curavit V Cal. Junii 1181. Transtulit in eam 30 Martii, feria III Paschæ, 1182, corpora Sanctorum Savigniacensium Vitalis et Gaufridi abbatum, Hamonis et Petri monachoruæ, Guillelmi novitii et Adelinæ sororis S. Vitalis, priorissæ Moritoniensis. Atque hæc translatio, quoniam quotannis anniversaria non celebrabatur festivitate, vel præteriit utrumque chronographum, vel annotanda visa non fuit. Ea vero non latuit R. D. Tresvaux [Vies des SS. de Bretagne. t. II, p. 419.] , qui adjuncta etiam plura refert, videlicet huic priori translationi interfuisse episcopos Abrincensem, Rhedonensem et Cenomannensem, videlicet Richardum III, qui ab 1171 ad IV Kal. Augusti anni 1182 Abrincis sedit [Gall. Christ., t. XI, col. 482.] , Philippum qui Rhedonensem cathedram ab anno 1197 ad diem 8 Aprilis 1182 occupavit [Vies des SS. de Bretagne, t. VI. p. 18.] , et Guilielmum qui secundum Papebrochii [Chronol. episc. Cenomannens., t. III Junii, p. 868.] calculum ab anno 1143 ad 1186 Cenomannensem ecclesiam rexit. Menardus [Martyr. Bened.. lib II. Observ. p. 564.] hos episcopos translationi anni 1243 interfuisse perhibet; sed eam ab episcopo Sagiensi factam supra num. 2 diximus.

[5] [Inter hos Sanctos veniunt S. Adelina soror S. Vitalis et S. Guilielmus, qui non fuit abbas,] S. Adelina, quam in nullo Martyrologio aut Menologio indicatam reperio, prima Moritoniensis abbatissa, non vero priorissa, fuit [Gall. Christ. nov., t. XI, col. 555. B.] ; ejusque nomen in Chartis Saviniacensibus ad annum 1120 reperiri eamque circa annum 1125 mortuam testantur scriptores Galliæ Christianæ [Ibid., loc. cit. D.] . Plura de ea non videntur innotescere. S. Guillelmum abbatem fuisse Saviniacensem credidere Menardus [Martyrol. Bened. observ., lib. II, p. 564.] , Philippus Seguinus et ex iis Henriquez [Menologium Cisterc. ad 20 Oct.] , Bucelinus [Menologium Bened. ad 20 Oct.] , Manrique [Annal. Cisterc. ad an. 1148. cap. VII. t. II. p. 104 et seq.] , Henschenius [Act. SS.. t. I Maji, p. 5.] aliique. Verum quæ Menardus et Seguinus tradunt omnino stare non possunt, licet a Saviniacensibus documenta acceperint. Etenim quod ait Menardus eum tertium fuisse abbatem pugnat cum certa chronologia, quæ est in Gallia Christiana et in utroque Saviniacensi Chronico. Primus Guilielmus quinto tantum inter abbates venit loco; et tantum abest ut tamquam Sanctus colatur, ut ab utroque chronographo omissus fuerit, et forte ignoratus. Secundus Guilielmus abbas, dictus de Tolosa, ortu Cadomensis, prius anno circiter 1162 et dein anno 1178 Saviniacensis abbas fuit [Gall. Christ.. t. XI. col. 546.] . Porro hunc Guilielmum abbatem Saviniaci cultum fuisse intellexerunt Seguinus et qui eum secuti sunt: quum enim hodie Sanctum laudant, de quo nobis agendum est, huic adscribunt illius in tirocinio gesta, quæ ex Vita S. Haymonis [Tresvaux. tom. cit., p. 416] cognoscuntur. Quod vero Guilielmus de Tolosa neque cultus neque translatus fuerit Saviniaci, vel inde liquet quod anno 1179 abbas Cisterciensis electus fuerit et Cistercii obierit.

[6] [sed novitius Saviniacensis.] Et quoniam Cistercienses Annales et abbatum Catalogus in Gallia Christiana [Tom. IV, col. 989.] ad hæc tempora omnino luxati sint, placet illud certis testimoniis demonstrare. Imprimis Chronicum Savigniacense prius hæc habet [Baluzii Misc., tom. I p. 327] : Anno Domini MCLXXVIII … electus est et promotus in abbatem (Saviniacensem) vir vitæ venerabilis et litteraturæ eminentis Guillelmus de Tolosa de villa Cadomi oriundus. Et anno Domini MCLXXIX electus est idem Guillelmus in abbatem Cisterciensem, ubi diem clausit extremum. Similiter Peregrinus, abbas S. Mariæ de Fontanis, auctor omnino coævus et testis oculatus, hæc perhibet [Ap. Acherium, t. II Spicil. in-fol., p. 575.] : Alexander, de Fontanis abbas, cum se debilem et minus sufficientem cerneret, misit et accersivit abbatem de Savegneio, domnum scilicet Willelmum de Tolosa, virum utique piæ recordationis, qui secundo præfuit Savigniensi et postea obiit abbas Cisterciensis. Præterea Chronicum Mailrosense editum a Fello et Annales Waverlejenses ipsum mortis annum assignant; quum autem Mailrosense a Waverlejensibus conscriptum sit, satis fuerit ipsos laudatissimos pro rebus Cisterciensibus citasse Annales; habent autem ad an. 1181 [Gale. Angl. Hist. Scriptt. XV, t. II, p. 129; D. Bouquet. t. XVIII, p. 188.] : Obiit piæ memoriæ Willelmus de Tolosa abbas Cisterciensis, quamquam denegavit misericordiam petentibus eam. Cæterum non nova sententia est hunc Willelmum abbatem Cisterciensem fuisse ibique diem obiisse extremum. Jam pridem id notarunt fratres Sammarthani [Gallia Christ., t. IV, abbat. Gal., p. 816.] , Huetus, Abrincensis episcopus [Origines de Caen. p. 329.] , continuatores Galliæ Christianæ [T. XI, col 547.] , D. Bouquet [Recueil, t. XIV, p 497.] aliique. Quocirca inhærendum est omnino dictis Galliæ Christianæ novæ, quibus traditur S. Guilielmum, a Saviniacensibus cultum, novitium fuisse; et quidem jam diu antequam Maurini id a Saviniacensibus didicissent, ab iisdem id monitus fuerat Manrique, dicta sua idcirco in appendice [Annal. Cist., t. IV. p. 550.] retractans; et similia Cistercienses Calendario Cisterciensi seu Martyrologio S. O. C., Romanis rubricis accommodato et anno 1689 edito, inseruerant ad diem 30 Aprilis, ad quam in auctario legitur: Savigniaci in Neustria, B. Aymonis monachi et translatio corporis ejusdem ac SS. Abbatum Vitalis et Gaudefredi, Petri monachi et Guillelmi novitii. Plura de hoc Guilielmo reperire non potui.

[7] [Venit quoque inter eos B. Gaufridus, cujus vita a pluribus compendio scripta est.] Hinc deflectimus ad B. Gaufridum, seu Godefridum, secundum Saviniacensem abbatem; quem ad hunc diem ab Henchenio remissum supra diximus. B. Gaufridi olim Saviniaci exstitisse Vitam Ms., quæ ad Galliæ Christianæ continuatores devenerit, ipsi duobus in locis [Gallia Christ., t. XI. col. 541 et 544.] testantur; et similiter jam pridem ante eos de eadem dixit Menardus [Martyrol. Bened., lib. II, Observ., p. 563.] . Eam collectioni suæ, cui Neustria pia nomen est et quæ olim apud FF. Minores de Observantia, seu Recollectos, cum Parisienses tum Rothomagenses, asservabatur, Arturus a Monasterio inseruit [Cfr Hermant, liist. du diocese de Bayeux, p. 188.] . Atque hæc omnia nobis deesse vix est quod moneamus lectorem. Præsto tamen nobis est triplex B. Gaufridi Vitæ compendium: primum depromptum ex Vita illa Ms. legitur apud Menardum atque hinc apud Henriquez [Menolog. Cistere. inter omiss. ad III Junii, ad calcem] et Manrique [Annal. Cisterc. ad an. 1148, cap. VII, num 3, t. II. p. 104.] , aliud in Gallia Christiana nova [T. XI. col. 544.] et tertium demum apud Hermant in Historia diœcesis Bajocensis [Hist. du diocese de Bayeux, p. 186 et seqq.] . Sunt et alii fontes, quos pro re nata indicabimus.

[8] [Natus hic fuit Bajocis nobili domo;] Bajocis natum B. Gaufridum habet Menardus, Gallia Christiana et Hermant, adeoque in priori Saviniacensi Chronico et ab Orderico Vitali [Hist. eccles Normann., lib. VIII. ap. Chesnium, p. 715.] Bajocensis dicitur. Ineunte sæculo XVIII sciebatur etiamnum Bajocis locus ubi parentes habitaverant, ut liquet ex Hermant, narrante domum eorum castello civitatis vicinam fuisse, eamque diu exstitisse, sed post dirutam, neque amplius vestigia suo tempore superfuisse. Servarant et aliud monumentum Bajocenses in B. Gaufridi nativitatis memoriam, videlicet in suburbio S. Joannis prope forum granarium sacellum S. Gaufridi appellatum, postea vero S. Ludovici, donec dirutum fuerit. Nomen matris latere videtur, pater vero dicebatur Alanus, miles professione [Gallia Christ., t. XI. col. 544.] ; adeoque pater et mater genere traduntur nobiles [Menardus, Hermant, l. c.] , et quinque aucti liberis, qui omnes, præter Gaufridum, natu minimum, militaria arma induerint [Hermant, l. c.] . Tradunt et patrem Bajocensi castro præpositum fuisse; sed id ortum arbitror quod Alanum consuderint cum Gunherio de Alneio, a quo urbem Bajocasinam conservatam seu potius custoditam tradit Ordericus Vitalis [Hist eccles., lib. XI, ap. Chesnium, p. 818; et ap. Bouquet, t. XII, p. 698] , quum eam Henricus I rex Angliæ obsedit et incendit.

[9] [miraculum parum certum in incendio Bajocensi ante ejus nativitatem contigisse narratur.] Mirabilia de B. Gaufridi nativitate narrantur a Menardo et Hermant, Vitam Ms. secutis. Cum adhuc esset in alvo materna, inquit Menardus, templum S. Mariæ Magdalenæ Bajocis conflagravit, et quædam pyxis, in qua particulæ aliquot de reliquiis S. Mariæ Magdalenæ, S. Georgii et quorumdam Martyrum conditæ erant, ex ipso templo in sinum matris Beati Gaufridi non sine miraculo delapsa est. Quod indicium fuit futuræ in puero sanctitatis. Id factum fuisse habet Hermant, quum Guilielmus II (immo Henrirus I), rex Angliæ cum fratre suo Roberto bellum gereret, et anno 1106 Bajocas incendisset. Et accurate quidem occasionem indicat, scilicet quum B. Gaufridi mater, ex suburbio S. Joannis in suburbium S. Patricii fugiens, flagrantem S. Mariæ Magdalenæ ecclesiam præteriret. Verum quomodo in plateam devenit hæc reliquiaria pyxis? quomodo in sugientis fœminæ sinum volavit? Magna utique miracula, sed quæ cum ordine chronologico parum conveniunt. Etenim hæc duo tenenda sunt: imprimis istud incendium anno 1106 accidisse, ut novimus ex Orderico Vitali [Ibid., l. c.] et ex compluribus aliis, quos in re manifestissima frustra citarem. Juverit tamen ex Serlone, cujus carmina de capta Bajocensium civitate hoc demum sæculo excusa fuerunt [Notic. et et extr. de la biblioth. du roi, t. XI, part. II, p. 169 et seqq.; D. Bouquet, t. XXII, præf. p XC et seqq.; Pluquet, Essai hist. sur la ville de Bayeux. cap. XXII, Caen 1829.] , duos de ecclesiarum incendio excerpsisse versus, nempe 160 et 161. Sonant autem:

Hac fuit usta die sacra Virginis aula Mariæ,
Templaque bis quina simili periere ruina.

Quod præterea non minus est certum, B. Gaufridus anno 1113, postquam jam tempus aliquod Cerasiensi in monasterio vitam monasticam egisset, S. Vitalis disciplinæ se subdidit; et anno 1122 Saviniacensis abbas factus est: unde septennis mutasset majoris perfectionis ergo monasterium, et quindecim aut sedecim annos natus rexisset monasterium, et bene multa alia Saviniaco subjecta. Fabulas itaque hic vendi liquidum est, et proin Vitæ Ms., de qua superius dictum est, auctoritatem omnino labare. Aliquid tamen veri his fabulis subesse crediderim; rempe B. Gaufridum, quindecim forte annos natum, cum matre sua in ecclesiam S. Mariæ Magdalenæ confugisse; (constat quippe ex laudato Serlone, teste oculato, passim homines ad templa confugisse [Cfr versus 43 et seqq.; 160 et seqq.; 184 et seqq.] ); tentasse cives res sacras hostium direptioni et flammis subducere; atque ita penes B. Gaufridum factas SS. Georgii, Mariæ Magdalenæ aliorumque reliquias; quas eum secum Saviniacum detulisse et earum tactu multa patrasse miracula testis est Menardus [Martyrol. Bened. Obs., lib. II. p. 563.] , Vita Ms. nixus.

[10] [Cum B. Serlone. olim ejus discipulo,] Sed de his satis. In suburbio S. Patricii natum B. Gaufridum perhibet Hermant, matremque singulari sollicitudine curasse ut a teneris Dei timore imbueretur. Primo monachum induit, inquit Menardus, apud Ceresiacum, abbatiam ordinis S. Benedicti in territorio Bajocensi. Verum prius in sæculo docuisse et discipulos habuisse constat ex Chronographo Saviniacensi, hic partim sua dicta depromente ex Roberto de Monte S. Michaelis [Tractat. de immut. Ord. Monach. ap. Acherium, post Guibert. de Novig., p. 811, et Bouquet, t. XIV, p. 381.] ; porro quæ Chronologus Roberto inseruerit, uncinis includemus: [Beatus Vitalis…, habet ille [Baluzii Misc., t. I, pag. 326.] , anno Domini MCXXII gloriose migravit ad Dominum.] Huic successit Beatus Gaufridus Bajocensis monachus, vir admodum litteratus et in religione fervens, [generis nobilitate pollens, sed vitæ sanctitate excellens.] Hic multa monasteria ædificavit, et consuetudines prioribus arctiores * Savignacensibus imposuit. [Qui abbatiæ Savignacensi præfuit annis XVI et anno Domini MCXXXVIII Domino reddidit spiritum]. Cui post Evanum * Anglicum, qui parvo tempore eidem monasterio præfuit, successit venerabilis Serlo de Valle Badonis juxta Badocas, qui fuerat prædicti Gaufridi in sæculo discipulus et monachatum susceperat prius cum eo in monasterio Cerasiensi; sed, relicto illo monasterio, pro majori religione Savignejum expetierat. Ex quibus constat in sæculo operam dedisse litteris B. Gaufridum, multum in his profecisse, adeoque discipulos etiam habuisse quos inter B. Serlonem. Quin etiam eum Parisiis studiorum cursum absolvisse aperte tradit Gallia Christiana [Gallia Christ., t. XI, col. 544.] . Atque ex his denuo convellitur fabella de reliquiis.

[11] [Cerasii monasticam vestem induit, et deinde cum eo Saviniacum transiit, cujus consuetudines] B. Gaufridi Cerasii, (vulgo Cerisy, quatuor ad occasum a Bajocis distabat leucis [Ibid., col. 408.] ,) monachatus stabilitur etiam Orderici Vitalis testimonio: Quo (Vitali) defuncto, inquit [Hist. eccl., lib. VIII, ap. Chesnium, p. 715.] , Bajocensis Goisfredus ac Cerasiacensis monachus successit, qui et ipse immoderatis adinventionibus studuit, durumque jugum super cervices discipulorum aggregavit. Hæc ille, solitus Saviniacensia, Cisterciensia aliaque nova instituta carpere. Cerasii observabatur S. Benedicti regula, prout tum vulgo in Gallia lex monachorum erat. S. Vitalis, quum anno 1105 seu etiam ocius [Gallia Christ., t. XI, col, 541; Biograp. univ. V° S. Vital., t. XLIX, p. 280.] Saviniacense asceterium in confinio Normanniœ, Britanniæ et Cenomanniæ inchoavit, eamdem quidem regulam discipulis suis dedit; verum alia nonnulla adjecit instituta, Cisterciensibus similia [Cfr Gallia Christ., t. XI. col. 541 et 543; et Cod. Utic. Orderici Vit. ap. D. Bouquet, t. XII, p. 700, not. a] ; quæ inter vestis venit grisea, non vera nivea seu alba Cisterciensium: nam licet in Rotulo, per monasteria et episcopales sedes post mortem B. Vitalis transmisso atque etiamnum Parisiis servato, inscripserit Hugo Abrincensis episcopus [Biograph. univ. loc. cit.] :

Hic vestes niveas se subjectosque fideles
      Induerat, casti pectoris indicium;

in Vita tamen Ms. dicebatur B. Gaufridus, Cerasio Saviniacum veniens, habitum griseum induisse et usus mutasse [Gall. Christ., t. XI, col. 541.] ; et quod potissimum est, quum transivere Saviniacenses ad Cistercensienses, aperte dicuntur vestem suam griseam cum alba commutasse. In Historia enim fundationis Furnesii in Anglia notatur color griseus tamquam antiquatus per receptos usus Cistercienses [Monast. Anglic. nov., t. V, p. 246.] , et in Carminibus historicis de eadem fundatione legitur [Ibid., loc. cit.] .

In Tulket fuimus GRISEI monachi situati;
Hic sumus ALBATI præsenti tegmine: scimus.

Atque his sane potius standum est quam Yperii [Chronicum S. Bertini, Martene, Anecdota, t. III, col. 603.] , post medium sæculum XIV, et Adriani de But [Chronicum Dunense, p. 5, Brugis, 1839.] exeunte sæculo XV scribentium testimoniis; quorum ille Saviniacensium vestem nigram facit, hic vero similem fere nigris habitibus.

[12] [Cisterciensibus similes erant; ibidem anno 1122 creatur abbas,] Usus vero Saviniacenses ex Orderico, ex Chronico Saviniacensi ex Roberto de Monte S. Michaelis [Tract. de immut. Ord. Monach. ap. Acherium, post Guibert. de Novig., pag. 811, et D. Bouquet, t. XIV, p. 382.] , et ex aggregatione cum Cistertio, paulo post secuta, videntur satis severi fuisse, neque dubito quin initio multa cum moribus eremiticis haberent communia. Hoc vitæ genere delectatus, B. Gaufridus Cerasienses reliquit, et Savinejum seu Saviniacum transiit anno 1113 [Gall. Christ., t. XI, col. 544.] , uno videlicet anno postquam Radulphus de Filgeriis in perpetuum dedisset silvam, in qua jam pridem B. Vitalis cum discipulis degebat [Cfr Biographie univ., t. XLIX, p. 280.] . Erant autem centum quadraginta numero [Ibid., loc. cit.] . His priorem datum B. Gaufridum perhibet Gallia Christiana [Tom. et loc. citt.] , nullam tamen addens notam temporis. Quum autem die 16 Septembris anni 1122 mortem oppetiisset B. Vitalis, communi monachorum voto abbas ei substitutus est B. Gaufridus, prout ex Orderico, ex utroque Saviniacensi Chronico, ex Roberto de Monte S. Michaelis [Ap. Bouquet. t. XIV, p. 382.] et ex Auctario ad Chronica ejusdem Roberti [Ap. Pertz, t. VI, p. 487 et 493.] intelligere est.

[13] [multa monasteria fundat; ecclesiam Saviniacensem perficit; capitulum annuale instituit; bullam ab Honorio II obtinet;] Ex quo B. Gaufrido Saviniacense pedum concreditum est, studuit maxime quaquaversum monachorum emittere colonias; de qua re uno tenore dicemus, ubi B. Serlonis gesta explicaverimus: atque hinc intelliget lector B. Gaufridi tempore Saviniacensem congregationem non octodecim accrevisse monasteriis, ut habet Menardus [Martyr. Bened. Observ., lib. II, p. 564.] , nec viginti novem, ut tradit Gallia Christiana [T. XI. col. 544.] , sed viginti quatuor omnino virorum cœnobiis. In gubernio severitatem sectatum non ex Orderico tantum verum etiam ex Chronico Saviniacensi et Roberto de Monte patuit; atque in tanta paupertate monachos in Anglia constituit, ut B. Serlonis tempore querelæ devenerint Saviniacum, quemadmodum inferius dicetur. De curis ejus in perficienda et dicanda Saviniacensi ecclesia hæc ad initium anni 1124 legimus in Auctario ad Robertum de Monte [Ap. Pertz, t. VI, p. 487.] : Æcclesia Savigneji dedicata est Kal. Jun. in honorem S. Trinitatis, ab abbate Vitale incepta et usque ad retro chorum expleta, dein a Gaufrido abbate perfecta. Huic dedicationi interfuerunt episcopi quinque Curgisus (imo Turgisius) et Ricardus Constantiensis et Ricardus Bajocensis et Johannes Sagiensis et Hildebertus Cenomannensis. Eadem tradunt Gallia Christiana Sammarthanorum [Abbatiæ. p. 816.] et Maurinorum [T. XI, col. 544.] , necnon Hermant [Hist. du dioc. de Bayeux. p. 187.] , cum hoc tamen discrimine quod ecclesiam ad odeum usque a B. Vitali erectam et dedicationem VI idus Maji factam affirment. Malo adhærere Auctario Saviniacensi, tum quod probum et vetus testimonium est, tum quod Kalendæ Junii, non vero VI idus Maji, in Dominicam anno 1124 inciderent; qua die vulgo hæ solemnitates celebrabantur. Visitationes et capitulum generale totius congregationis abbatum apud Saviniacum per triduum quotannis in festo SS. Trinitatis instituit anno 1132, ut tradit Gallia Christiana nova [T. XI, col. 544.] et Hermant [Hist., etc., loc. cit.] . Et sane hæc jam anno 1132 invaluisse ex Peregrino, Fontanensi abbate, inferius colligetur. Bullam obtinuit ab Honorio II ad preces Turstini Eboracensis archiepiscopi V idus Decembris. In ea confirmantur bona concessa et concedenda Saviniacensi monasterio, salva nimirum diœcesani episcopi justitia et reverentia [Martene, Anecd., t. I, col. 361.] . Quæ restrictio mira videtur, quum in diplomate fundationis legamus [Ibid., col. 333.] : Quam nimirum quietem et tranquillitatem Turgisius Abrincensis sedis episcopus ab omni consuetudinum episcopalium exactione ratam et inviolabilem possidendam concessit.

[14] [literas inter suos foret] Norat etiam B. Gaufridus ipse vir doctus et eruditus, quantum intersit disciplinam literariam in monasteriis non negligi et viros aliquot adesse egregia ornatos doctrina. Habemus id ex epistola Johannis Constantiensis ad Gaufridum abbatem, Richardum priorem, et monachos Savigniensis monasterii, seu præfatione in librum de computo ecclesiastico; in qua eos ita alloquitur [Ibid., col. 362.] : Vos autem Domini mei beati et veri philosophi, quorum vera philosophia in humanis atque divinis jam longe lateque diffunditur, si quid inutile in hoc opusculo videritis, illud corrigite, vel corrigendum mihi notificate; novi enim sanctum venerandumque collegium vestrum multos honestos et eruditos viros habere: qui, si placuisset vobis hoc opusculum, potuissent sufficientes explere et ubi fuerit opus iidem poterunt emendare. Erat et Saviniaci medicus quidam, fama non vulgari fruens, nomine Petrus de Quinciaco, qui (quod nonnihil mireris) aliquandiu in aula Alani, comitis Britanniæ, versatus est. Sed de hac re num. 33 et ubi de initiis monasterii Jorevallensis.

[15] [Innocentii II partes tuetur;] Quum autem anno 1130 ortum esset infelix schisma propter electionem fere simultaneam Innocentii II et Anacleti II, stetit cum suis Saviniacensibus B. Gaufridus a partibus Innocentii II, ut habemus ex epistola S. Bernardi CXXVI, ad episcopos Aquitaniæ anno (ut videtur) 1131 data; in qua Clarævallensis abbas, recensens congregationes pientissimas monachorum, quæ Innocentium verum, Anacletum falsum pontificem habebant, loquitur in hunc modum [Opp. S. Bernardi, t. I, col. 136.] : Itaque Camaudulienses, Vallambrosani, Cartusienses, Cluniacenses, et qui de Majori Monasterio sunt, meique quoque Cistercienses, Cadumenses, Tironenses et Saviniacenses, universitas denique et unanimitas fratrum, tam clericorum quam monachorum regularis vitæ probatæque conversationis, sequentes episcopos, tamquam greges pastores suos, Innocentio firmiter adhærent, sincere favent, humiliter parent, verum Apostolorum successorem fideliter recognoscunt. Ubi vides Saviniacenses inter optimos illius temporis monachos a B. Bernardo recenseri. Plura de Saviniacensium gestis, in medio hoc dissidio non novimus; de quo imprimis legi meretur Gallia Christiana nova [T. II, col. 1000 et seq.] , acta Gerardi Engolismensis explicans.

[16] [non videtur secessisse Claram Vallem;] Tradit Hermant [Hist. de Bayeux, p. 188.] B. Gaufridum, posteaquam disciplinam inter suos recte instituisset, secessisse in Claram Vallem, ut ibidem hominibus ignotus soli Deo colendo vires suas omnes impenderet; dein Saviniacum rediisse ibique posthac octo aut decem annos mortificandi sui studiosum, vixisse; unde istud iter et secessus ad annum circiter 1130 pertineret; verum unde hæc hauserit Hermant, non indicat; neque alii scriptores, tum veteres, tum recentiores, quos obviam habui, verbum ullum de hoc secessu habent: unde hæc quam maxime dubia censemus, quin imo orta ex confusione cum B. Serlone.

[17] [moritur die 8 Julii 1138;] Jam de beati viri morte. In Vita Ms. mortuus legitur B. Gaufridus VIII idus seu die 8 Julii anni 1139 [Gall. Christ., t. XI, col. 544.] et, teste Hermant [Hist. de Bayeux. p. 188.] , contendebant suo tempore Saviniacenses hunc tenendum annum. Verum majoris ponderis mihi videtur Auctarium Saviniacense ad Roberti de Monte Chronica, ad sæculum XIII pertinens, in quo ad annum 1138 legitur [Pertz, Monument., t. VI, p. 493.] : Obiit Gaufridus secundus abbas Savign.; item Chronicum prius Saviniacense, in quo (ut vidimus) dicitur anno MCXXXVIII defunctus; et demum alterum, in quo habes [Baluzii Miscell., t. I, p. 327.] : Anno Domini MCXXXVIII obiit domnus Gaufridus hujus loci abbas secundus VIII idus Julii. Neque aliquid est in his, quæ de ejus successore novimus, cur ab hac sententia recedamus. Re quidem vera parvo tempore Saviniaco præfuisse legitur Evanus [Ibid., p. 326.] ; verum quum anno 1140 mortuus videatur [Gall. Christ., t. XI, col. 544.] , nemo dixerit biennii spatium breve non esse tempus.

[18] [bis transfertur et miracula patrat.] Sepultus est B. Gaufridus in tumulo lapideo [Ibid., loc. cit.] ; inde levatus est anno 1182 [Vide supra, n. 4.] et in novam S. Catharinæ ecclesiam translatus; ex qua anno 1243 delatus est in majorem ecclesiam [Vide supra, n. 2.] et positus ante altare B. Nicolai [Gallia Christ., t. XI, col. 544.] . Subdit Menardus [Martyrol. Bened. lib. II. Obs., p. 564.] : Multis fuit post mortem miraculis clarus, quæ etiam prope sunt quotidiana maxime erga febricitantes. Sæculo post eadem perhibebat Hermant [Hist. de Bayeux, p. 188.] .

[Annotata]

* corpora?

* Chron. altiores

* Chron. Enavum

§ II. B. Serlonis cultus; disciplina sub B. Gaufrido, monachatus Cerasii et Saviniaci, gesta, dum Saviniaco præesset; secessus ad Claramvallem; obitus.

[B. Serlo non propter translationem in Claravalle factam,] B. Serlonem Sanctis adscribendum esse ex translatione, a Clarævallensibus facta, probare conatur Manrique [Annal. Cisterc. ad an. 1157, cap. II, n. 1, t. II, p. 293.] . Verum quum hæc translatio non ratione cultus, sed necessitatis facta fuerit, ut alibi videbitur, debilius est argumentum hoc ad antiquitatem ejus cultus adstruendam: idem dixerim de ejus elevatione, seu de sepultura supra humum [Ibid., loc. cit.] ; quæ, quum in claustro, non vero in templo facta sit, minoris etiam ponderis est: conjunctio vero cum viris sanctis, quam tertio loco urget Manrique [Ibid., loc. cit.] , valeret sane, si constaret hos viros reapse ut sanctos cultos fuisse; verumenimvero, quoties hi fere in opere nostro obvii fuere, inter prætermissos reponendi visi sunt. Quocirca ex hoc capite dicere non ausim B. Serlonem cultu ecclesiastico honestatum fuisse. Cæterum inferius fuse dabimus, quæ ad B. Serlonis sepulturam pertinet. Ex Martyrologiis et Calendariis liturgicis stabiliri etiam non potest ejus cultus, quum nulla sint quæ ejus nomen exhibeant; Menologia autem et alios id genus libros huc non pertinere nemo ignorat.

[20] [sed propter reliquias Saviniacum translatas et cultas inter Sanctos habendus est.] Quocirca ad ei vindicandos ecclesiasticos honores suppetit tantum Galliæ Christianæ testimonium, quæ post narratam ejus mortem: Cujus, inquit [Gallia Christ., t. XI, col. 546.] , duos digitos et aliquot dentes Petrus Clarevallensis abbas anno 1184 attulit apud Saviniacum, qui in majori reliquiarum theca inibi reverenter asservantur. Atque hæc secundum doctrinam Benedicti XIV [De Canonizat. SS., lib. II, cap. XXIII. n. IX et alibi passim.] satis sunt ut quis habeatur Beatus (licet non Sanctus) seu ut inde argumentum pro cultu immemoriali desumatur. Atque hinc ipsi scriptores Galliæ Christianæ, quibus pauci difficiliores exstiterunt in tribuendo Dei servis titulo Sanctorum et Beatorum, Serlonem tamen Beatum appellant; quo titulo etiam ornatur ab Hermant in Historia diœcesis Bajocensis [Hist. du dioc. de Bayeux, p. 189.] . Ipsos Cistercienses omitto. Porro, quum Petrus Clarævallensis abbas has reliquias Saviniacum detulerit, suspicio nascitur etiam in Claravalle aliquod cultus publici initium anno 1184 obtinuisse. Utut est, satis superque constat de cultu Saviniacensi.

[21] [Compendium] Ex his quæ de B. Gaufrido disseruimus, jam innotuit B. Serlonem de Valle Badonis *, duabus a Bajocis distante leucis, oriundum fuisse; in seculo sub B. Gaufridi disciplina litteraria vixisse; cum eo Cerasii induisse monachum et majoris perfectionis causa transiisse ad Saviniacenses. Reliqua ejus gesta paucis capiuntur encomio, quod ex libro Sepulcrorum Clarævallis edidit Henriquezius [Fasciculus SS. Ord. Cist., lib. II. dist XXVI, t. II, p. 305.] , quodque hic præmittimus, reliqua dein ordine chronologico subjecturi: In Claravalle Beatus Serlo sanctissimæ conversationis monachus. Hic inter Benedictinos regularem disciplinam amplexus, cœlestium rerum meditationem omnisque Christianæ perfectionis integritatem ita impense coluit, ut omnes suos commilitones multis gradibus in virtute præcesserit. Cumque ibidem jejuniis, vigiliis, lectionibus, concionibus et aliis sibi et aliis utilibus exercitiis incumberet, numquam tamen in eo fervor contemplationis diminuebatur; sed potius in die augebatur crescens in eo desiderium ad sublimiora semper petendi.

[22] [ejus vitæ.] In tantum profecit, ut communi plane omnium suffragio melior et dignior aliis monachis habitus, præ cæteris omnibus in abbatem fuerit electus Savigniacensis cœnobii. Erat monasterium Savigniacense congregationis Benedictinæ reformatæ caput, diversa sub se tum in Gallia tum in Anglia et Flandria continens monasteria, quæ omnia singulari zelo beatus archimandrita rexit, donec perfectiorem vitam appetens, Cisterciensibus institutis se subjicere cogitavit. Qua intentione in capitulo generali ordinis nostri, præsente pontifice summo Eugenio III, sanctissimo abbati Bernardo Savigniacum cum triginta ejusdem instituti abbatiis submisit. Aliquibus vero transactis annis dignitatem etiam abbatialem deseruit et in Claravalle sanctissime conversatus est. Post obitum vero Beati Bernardi individuum se exhibuit socium Beato Roberto frequenterque sermones ad monachos magno cum fructu habebat. Erat enim non solum integritate morum, sed etiam doctrinæ laude clarus, mirabilique eloquentia pollebat. Cum tamen prædictus Robertus sanctissime diem suum obiisset et loco ejus Beatus Fastredus Camberonensis antistes primus fuisset substitutus, Beatus Christi famulus Serlo, variis virtutum titulis ornatus, viam universæ carnis ingressus est quarto idus Septembris.

[23] [Fit abbas Saviniacensis anno 1140, ut ex diplomatibus colligi videtur.] Quum hæc examini subjicienda sint, primo loco occurrit disquirendum quo anno abbatiale pedum adeptus fuerit B. Serlo. Consentiunt scriptores omnes Saviniacensi Chronico Evanum B. Gaufridi successorem parvo præfuisse tempore. Verum dissentiunt nonnulli ab eodem documento, ubi Serlonem Evano successorem datum fuisse perhibet, adeoque Hermant [Hist. de Bayeux, p. 189.] Evanum inter et Serlonem Guilielmum interserit; et, quod animadversione dignum est, diem obitus Guilielmi istius accurate designat, quasi præ manibus habuisset probos commentarios: scribit nempe eum mortuum die 20 Octobris anni 1143. Verum enimvero inter fabulas hic versamur. Ut enim mittam prælaudatum Saviniacense Chronicum, Robertus de Monte [Tractat. de immutat. Ord. Monach. ap. Bouquet, t. XIV, p. 382] auctor coævus, primorum Abbatum Saviniacensium successionem exhibens, ignorat omnino hunc Guilielmum; et similiter Historia Fundationis Furnesejensis [Monast. Anglic. nov., t. V, p. 246.] vocat Serlonem quartum abbatem Saviniacensem. Quod vero multo majoris ponderis est, habemus non tantum diploma XIII Kal. Octobris anni 1143 (quale illud est quod primo loco de Serlone in Gallia Christiana [T. XI, col. 544.] refertur) verum ex Historia fere synchrona fundationis Bellælandæ [Monast. Anglic., t. V, p. 350.] plane innotescit Serlonem abbatem fuisse Saviniaci et capitulum generale celebrasse ad festum S. Joannis Baptistæ seu potius a die 14 Junii (quæ tunc sacra erat SS. Trinitati) anni 1142. Præterea edidit D. Morice [Mémoires pour servir à l'hist. de Bretagne, t. I. col. 585.] chartam, qua Henricus de Filgeriis confirmat ecclesiæ Sanctæ Trinitatis de Savignejo et Serloni abbati et monachis hujus loci terram dominicalem, quam iisdem donarat Paganus Sanseline. Hæc charta facta dicitur æstivo tempore anni MCLXI; sed legendum MCXLII monet Morice, quod ipse fors noverat ex ordine quo veniebat id diploma in Chartulario Saviniacensi, nunc in archivio præfecturæ de la Manche asservato [Rapport au roi sur les archives départementales. ap. Quantin. Diction. de diplom., col. 911.] . Atque his excluditur omnino commentitius ille Guilielmus ex abbatum Saviniacensium catalogo et omne impedimentum tollitur, quin fidem habeamus Galliæ Christianæ [T. XI, p. 544.] , B. Serlonem anno 1140 Evano successisse perhibenti.

[24] [Scribit ad Lucium III, a quo plures obtinet literas in defensionem et securitatem suæ congregationis;] Quum itaque B. Serlo Saviniacense abbatiale pedum teneret, scripsit ad Lucium III papam, qui sedit a die 13 Martii anni 1144 ad 25 Februarii 1145 [Novaës, Elementi di storia pontif., t. III, p. 64 et seqq.] ; eumque monuit ab Henrico Filgeriensi et Juhello Meduanensi multa Saviniaco collata fuisse beneficia, rogans ut eos ad pergendum in bene cœptis adhortaretur; quod præstitit pontifex epistola, data Lateranis VII idus Decembris anni 1144 [Martene, Anecdota, t. I, col. 396.] . Efflagitavit insuper ut monasterium Saviniacense suaque bona sub sedis apostolicæ protectione susciperet et privilegio confirmaret; quod ei concessum est per bullam solemnem, datam nonis Decembris anni 1144 et subscriptam non per pontificem tantum, sed et per octo cardinales, præter cancellarium [Martene, Ampliss. Collect., t. I, col. 775 et seq.] . Petiit insuper ut confirmarentur Saviniacensis congregationis leges, videlicet: vivendum secundum regulam S. Benedicti et instituta regulæ competentia; jus corrigendi quoscumque abbates, monachos et conversos penes abbatem Saviniacensem esse, adeoque deponendi abbates post binam trinamve monitionem incorrigibiles; nullum abbatem schisma facere posse in ordine, aut commissam sibi abbatiam vel quemlibet alium locum absque assensu communi alterius ditioni tradere; in benedictione abbatum interdici exactionem cappæ, vestimenti, pastus seu cujuslibet terreni quæstus; et episcopis non licere Saviniacenses abbates ad synodum appellare, nisi in evidenti religionis causa aut culpa manifesta, nec conversos, qui monachi non sunt, absque abbatum licentia suscipere; quæ per alteram bullam, eadem solemnitate vestitam, concessit iisdem nonis Lucius papa [Peregrinus, Hist. prælat. de Fontanis, part. II, ap. Dacherium, Spicileg., t. II, p. 578] .

[25] [ejus nomen occurrit in aliis diplomatibus;] Anno 1145, quum Joannes Dolensis dedit abbatiæ de Veteri Villa, filiæ Saviniaci, Heremitagium nemoris de Borgoth, die quo Robertus abbas benedictus est, præsente domno Serlone Savign. abbate id factum esse notatur in diplomate [Morice. Mémoires pour servir à l'hist. de Bretagne, t. I, col. 597.] . Ante annum 1447, (ut ex præsentia Petri abbatis Montisburgi patet [Cfr Gallia Christ., t. XI, col. 927.] ,) subscripsit cum Algaro episcopo Constantiensi aliisque chartæ Engelgerii de Bohun, terram quamdam in insula Vectæ Quarreræ monachis donantis [Monast. Angl., t. V, p. 317.] ; itemque memoratur in charta Alani Rhedonensis episcopi, qui sedit ab anno 1141 ad 1156 [Tresvaux, Église de Bretagne, p. 16.] , qua declarat se coram abbate Clarævallensi et duobus archidiacanis investiisse Serlonem abbatem et monachos Savigneji dono, quod Dodo et Adam de Muscon et sex alii eis largiti erant: quæ ad annum 1149 recte referre videtur D. Morice [Mémoires pour l'hist. de Bretagne, t. I, col. 604.] . Multas alias donationes accepit Saviniacum, B. Serlone abbate; sed quum ejus ibidem nomen non compareat, eas omitto. Similiter hic loci prætereo disceptationes quas de Bellalanda et Jorevalle habuit cum abbate Furnesiensi, conjunctionem Saviniacensium cum Cisterciensibus, monasteria ab eo fundata; quæ omnia inferius declarabuntur. Quocirca transeo ad ultima B. Serlonis gesta.

[26] [Anno 1152 vult auctoritatem suam ponere et remanere in Claravalle,] In auctario Saviniacensi ad Roberti de Monte chronica hæc ad annum 1151 seu 1152 subduntur [Pertz, Monum. German., t. VI, p. 500, et D. Bouquet. t. XIV. p. 295.] : Hoc anno institutum est in capitulo Cisterciensi, ne aliquam novam abbatiam sine majori consilio construerent, quia numerus earum, quæ constructæ erant de illo ordine, usque ad quingentas fere abbatias processerat. Post hujus anni capitulum domnus Serlo, abbas Savigneji, apud Claram vallem remansit, curam abbatiæ suæ volens relinquere, ex hoc sibi et ecclesiæ putans consulere. Et quia hoc tamdiu desideraverat et quæsierat, utpote amator sanctitatis et quietis, ut inquietudines et vanas exaltationes refugeret, visum est Bernardo, abbati de Clarevalle, ut ejus petitioni assentiret, si tamen monachi Savigneji consentirent. Misit ergo Philippum priorem suum, qui suasit eis ut alium abbatem eligerent. At illi dixerunt, consilium abbatum, qui de illa domo exierant et citra mare erant, super hoc se velle habere. Convenientes igitur abbates habuerunt consilium, domnum Serlonem se nolle dimittere. Et tamen, quia de reditu ejus dubitabant, duas alias venerabiles personas elegerunt, ut vel unam earum haberent. Sed ambe renuerunt. Nolens ergo Bernardus abbas omnino desolatos esse monachos Savigneji, remisit eis domnum Serlonem, ut domum conservaret, donec ipse illuc veniret et ut tam ipsi quam domui consulerent.

[27] [quod an. 1153 post Pentecosten tandem perfecit;] Rediit ergo B. Serlo Claramvallem, non anno 1152, sed sequenti; neque quum Saviniacum venit S. Bernardus, sed quum venit Gotsuinus, quintus Cistercii abbas; neque post mortem S. Bernardi, ut plerique volunt [Manrique, Ann. Cist. ad an. 1153, cap. XV, t. II, p. 246; Hist. litter. de France, t. XII. p. 522; Gallia Christ., t. XI, col. 545; etc.] , sed post Pentecosten. Quæ omnia suis testimonis stipanda sunt. Prius Chronicum Saviniacense hæc habet [Miscell. Baluzii, t. I, p. 326.] : Dictus vero Serlo abbas, quietem contemplationis desiderans, post conversionem domus Savigniacensis quinque annis tantummodo abbatizavit et anno Domini MCLIII cessit et apud Claramvallem remansit. Similiter Necrologium Clarævallis [Ann. Cist. loc. cit. et Hermant, Hist. de Bayeux. p. 190.] tradit B. Serlonem officium posuisse et transgressum ad Claramvallem eodem anno, quo S. Bernardus ab hac vita migravit, scilicet XIII Kal. Septembris anni 1153 [Act. SS., t. IV Aug., p. 324.] ; et Auctarium Saviniacense ad Chronica Roberti de Monte: Anno præsenti (1153), inquit [Pertz, Monum. Germ., t. VI, p. 502.] , post Pentecosten venit Savignejum domnus Gotsuinus abbas Cistercii, domnumque Serlonem secum reduxit. Et tunc creatus est Saviniacensis abbas, non Richardus de Corcejo, ut pergit idem Auctarium et Chronicum Saviniacense, sed Guilielmus I, ut docet Philippus Bellælandensis [Monast. Anglic., t. V, p. 573.] et ut recte ostendit Gallia Christiana [T. XI, col. 546.] , utpote id constare ex charta ipsius Guilielmi [Monast. Anglic., t. V, p. 573.] , in qua ecclesiæ de Bellalanda confirmat abbatiam de Jorevalle ad instar decessoris sui D. Serlonis, et ex charta Richardi [Ibid., loc. cit. et 576.] successoris, decessorum suorum Serlonis et Guilielmi abbatum ea de re confirmantis; sed Guilielmus ille, quum ne annum quidem abbatialem sedem tenuerit, abs Saviniacensibus oblivioni datus est.

[28] [in Claravalle conciones habet, quarum aliquot supersunt;] Dum in Claravalle versaretur B. Serlo, mortuus est S. Bernardus. Dominus Robertus, ante Dunarum in Flandria abbas, ei feliciter, Domino disponente, successit; cui B. Serlo sese individuum comitem (privatam vitam agens in Claravalle) et in omnibus officiosum exhibuit. In opere sanctæ prædicationis ad ædificationem fratrum toto tempore, quo præfuit, ad ejus imperium jugiter labovit. Id enim officium eidem imponebat; quem ad hoc ipsum promptissimum fecerat exercitatio diuturna et benignitas gratiosa. Ita Necrologium Clarævallis a Manrique [Ann. Cist. ad an. 1153. cap. XV, t. II, p. 246.] et Hermant [Hist. du dioc. de Bayeux, p. 190.] recitatum. Aliquot sermones, quos vel Saviniaci vel in Claravalle B. Serlo habuit, reperit D. Bertrandus Tissier in codice Ms. Ursicampi, cum nonnullis ejus dictis et sententiis; quæ omnia edidit tomo sexto Bibliothecæ patrum Cisterciensium anno 1664 [P. 107 ad 130.] . Habes itaque ibidem quinque illius sermones in festo Pentecostes; duos dein in festo S. Joannis Baptistæ; unum in festo SS. Petri et Pauli; duos in festo Assumptionis B. Mariæ V.; duos in festo ejusdem Nativitatis; quatuor in festo omnium Sanctorum; duos in Dedicatione ecclesiæ; unum in Adventu Domini, alterum in ejusdem Nativitate, tertium in Annuntiatione Dominica, quartum de Sacramento Altaris; et demum septem scripturæ sacræ loca mystice explicata: quæ Dicta D. Serlonis abbatis Saviniaci, id est, sententiæ ejus in quosdam Scripturæ locos a B. Bertrando Tissier dicuntur et confuse cum sermonibus ab eo reperta fuerant. Videntur autem hæc Historiæ litterariæ Galliæ scriptoribus [Hist. litt. de France. t. XII, p. 523.] totidem deperditarum Sermonum fragmenta; quæ sententia certe verisimillima est. In his omnibus B. Serlo modum tenet S. Bernardi.

[29] [ei attribuuntur alia quoque scripta.] Iidem recolunt in Bibliothecis regia Parisiensi [Num. 2795.] , Sangermanensi, in Cantabrigensi S. Benedicti [Cat. Mss. Angl., part. III, n. 1631. 8.] , in Alnensi [Sanderus. Mss. Belg., part. II, p. 252.] et alibi servari ineditam B. Serlonis moralem explicationem Orationis Dominicæ, claram, solidam, unctione plenam, brevem tamen et parum ornatam. Verumtamen haud scio an audacius locuti fuerint iidem scriptores, quum sine ulla tergiversatione hunc commentarium B. Serloni adscribunt. Oudinus [Comment. de Scriptt. eccles., t. II, col. 1427.] , qui eum legit in Biblotheca Colbertina cod. 5207, et prima notavit verba: Protector noster Dominus Jesus, prudentius procedit, subdens: Hunc Commentarium porro in Orationem Dominicam attribuit Serloni, abbati de Eleemosyna ordinis Cisterciensis in Brabantia, Carolus Dufrenius, allegatque Ms. codicem 563 Bibliothecæ S. Germani Parisiensis in Indice authorum, ex quibus composuit suum Glossarium ad scriptores mediæ et infimæ latinitatis, pag. seu col 147. Hæc ille. Alii tamen aliis Serlonibus tribuunt: Tannerus [Bibliot. Brit. Hib., p 662.] Serloni abbati Gloecastrensi; Lelandus [Ibid., not. g.] et Seldenus [Præf. ad X Scriptt. editos a Twysden, t. I, p. XXVII.] Serloni Grammatico, ex canonico Eboracensi facto monacho Fontanensi in Anglia. Et quidem Bostonus Buriensis Ms., qui ineunte sæculo XV diem obiit, eidem Serloni tribuit tractatum de Oratione Dominica, et librum de Dictionibus dissyllabis; præterea inter codices Mss. Collegii S. Benedicti Cantabrigensis, num. 1631, 8, venit sub titulo: Expositio magistri Serlonis de Oratione Dominica; ubi vox magister verisimillime ad Serlonem grammaticum pertinet, et certe non ad B. Serlonem abbatem. Neque dicatur diversos forte esse tractatus: quem enim legit Lelandus et Serloni grammatico adscripsit, iisdem incipit verbis, quibus ille, quem legit Oudinus Parisiis. Cæterum in Indicibus Catalogorum Mss. Gallicanorum et Anglicanorum videre est et alia opera, tam stylo soluto quam ligato conscripta, quæ B. Serloni adscribuntur, licet aliorum Serlonum partum esse sat manifestum sit. Inter primos scripsit B. Serlo Historiam ordinis Cisterciensis, quam præ manibus habuit Mabillonius et ex qua locum recitavit [Refléxions sur la rép. de l'abbé de la Trappe au traité des études monast., p. 193.] ; ast ubi jam esset, reperire olim non potuerunt Historiæ litterariæ Galliæ scriptores [T. XII, p. 523.] . Servavit insuper Philippus Bellælandensis [Monast. Angl., t. V. p. 570.] chartam B. Serlonis, quam propter testes in Angliam datam arbitor et qua Jorevallem Bellælandæ assignavit. Alia ejus scripta me latent.

[30] [Moritur die 10 Septembris anni 1158;] De ejus mortis tempore hæc colligere licuit: Anno vero Domini MCLVIII, inquit prior Saviniacensis chronographus [Baluzii Miscell., t. I, p. 327.] , domnus Serlo, quondam abbas Savigniacensis, apud Claramvallem diem clausit extremum. Necrologium Clarævallis [Hermant. Hist. du dioc. de Bayeux, p. 190; Henriquez, Menolog. ad 10 Sept., p. 308.] : Mortuo autem D. Roberto (III Kal. Maji anni 1158 [Cfr Manrique, Annal. Cist., ad an. 1157, cap. I, n. 2, t. II. p. 291 et Gallia Christ., t. IV, col. 800; Henriquez, Menolog., p. 142 et cfr cum tabula paschali.] ) et D. Fastrado in abbatem Clarævallensem promoto, idem Serlo venerabilis IV idus Septembris, ab hac vita decedens, secutus est D. Robertum, patrem suum. Manrique [Ibid., cap. II, n. 1, t. II, p. 293.] scripsit IV idus Decembris, sed manifesto calami aut typothetæ errore, cum paucis versibus infra eum die 10 Septembris seu IV idus obiisse scribat; minori errore scribitur in Gallia Christiana [T. XI, p. 546.] V idus Septembris.

[31] [prius tumulatus dicitur in capitulo, dein in magno claustro cum aliis viris piis.] Eum prius tumulatum fuisse in capitulo; deinde in eodem claustro ex sequentibus liquet: Sub secundo arcu lapideo, ita liber sepulchrorum [Henriquez. Menolog., ad 29 April., p. 142.] , in eodem claustro, sunt ossa plurium personarum, in priori capitulo sepultorum, pro illius quod nunc extat dormitorii et novi capituli ædificatione translata: nam et primas litteras nominum singulorum, insculptas ibidem lapidibus, diligens lector inveniet. Medium autem locum, cæteris præeminentiorem dominus Robertus de Brugis, secundus Claravallensis abbas, obtinet… In magno claustro [Ibid., ad 10 Sept., p. 308.] sub secundo arcu lapideo medium locum cum domino Roberto de Brugis obtinet dominus Serlo etc. Quo anno ex capitulo Roberti, B. Serlonis aliorumque corpora in claustrum translata sint, seu quandonam dormitorium exstructum et novum capitulum, pollicetur Manrique [Ann. Cist. ad an. 1157. cap. I, t. II. p. 291.] se alibi dicturum; verum frustra ubi dictis fidem fecerit inquisivi. Hanc translationem refert Hermant [Hist. du dioc. de Bayeux. p. 190.] ad annum 1238; sed id stare non potest. Chronicum enim Clarævallense, quod ab anno 1147 initium ducens, anno 1192 desinit, habet jam B. Serlonem juxta Robertum jacuisse: Ejus (abbatis Fastradi), inquit [D. Bouquet, t. XII, p. 311.] , primo anno mortuus in Claravalle abbas Berlo * quondam Savigniensis, qui cum triginta abbatiis ad ordinem venit et B. Bernardo se reddidit. Iste est, qui juxta abbatem Robertum cum aliis personis requiescit. Exordium magnum Cisterciense, quod inter annos 1193 et 1213 scripsit Conradus Everbacensis [Cfr Fabricius, Biblioth. latina med. et inf. æt. V° Cistercium et Conradus, t. I, p. 382 et 411. edit. Mansi; sed maxime Hist. littér. de France, t. XVII, p. 363 et seqq.] , multo clarius hæc tradit [Ap. Tissier. Bibliot. Cistere., t. I, p. 62.] : Reliquiæ corporis ejus (Roberti) conditæ sunt in monumento, quod constructum est in muro claustri Clarævallis, prope ostium ecclesiæ: ubi et alii perfecti et vere Deo digni monachi requiescunt. Neque deinceps ex hoc loco hæc pia mota videntur corpora, quum Andreas de But [Supplementum Chron. de Dunis. p. 31.] , quem exeunte sæculo XV scripsisse jam diximus, hæc Exordii Magni verba, nihilo addito, referat. Et Gallia Christiana [Gallia Christ., t. IV. col. 800.] , ne sermonem quidem instituit de priori sepultura, sed tradit Robertum in claustro sub arcu lapideo quiescere cum Sanctis Serlone, Humberto, Odone et Gerardo, primis S. Bernardi alumnis, ubi ista legitur epigraphe: “Hic jacent venerabiles et beati patres, quorum nomina primis litteris in lapide inculptis designantur et acta in tabulario copiosius describuntur.” In præsentiarum vero hæc monumenta nulla amplius religione haberi nemo ignorabit, qui noverit celeberrimam olim totius Galliæ abbatiam nunc unum e generalibus carceribus esse factam. Latet vero nos quid de Saviniacensibus B. Serlonis reliquiis fuerit actum.

[Annotata]

* Vau-Badon

* Serlo

§ III. Propagatio Ordinis Saviniacensis et ejus conjunctio cum filiatione Clarævallensi.

[Propter multitudinem Saviniacensium monachorum et forte propter egestatem B. Gaufridus nova condit cænobia misera valde;] A S. Vitali præter abbatiam Saviniacensem et prioratum Domnipetræ alia virorum cœnobia instituta fuisse non crediderim. Quum autem ejus monachorum numerus multo magis crevisset quam abbatiæ opes, plurimum cum paupertate ei luctandum erat; adeo ut coactus fuerit repetere ab abbate Cadomensi eleemosynam Moritoniensem, quam ipse olim acceperat a comite Willelmo, sed ante inchoatum Saviniacum Cadomensibus monachis dederat, consentiente quidem rege Henrico, sed non consentiente episcopo Abrincensi: qui consensionis defectus videtur causa præcipua ab eo ipso postea proposita ad rescindendam donationem [Cfr Gallia Christ., t. XI, instr. p. III et seq.] . Obtinuit similiter a Calixto II bullam, datam Andegavis V Idus Septembris anni 1119 ad episcopos Abrincensem et Cenomannensem, ad comitem Moritoniensem ac dominos Filgeriarum, Meduanæ et S. Hilarii, ut ad opem ferendam monasterio excitarentur [Martene Ampliss. Collect., t. I, col. 659.] . Beati vero Gaufridus et Serlo aliam inierunt viam ad levanda Saviniaci onera. Destinarunt scilicet quaquaversum colonias: qua quidem re Saviniacensis egestas minuebatur, verum ipsæ coloniæ paupertate premebantur nimia. Hinc, quum Petrus de Quinciaco, Saviniacensis monachus, initium fecisset abbatiæ, quæ postea Joravallis facta est, et sæpe B. Serlonem per epistolas rogasset, ut huc conventum cum abbate transmitteret, abbas Savigneji, in animo suo revolvens, pericula labores et defectus, quos monachi sui sustinuerant, qui in Angliam diversis in locis alias missi fuerant de Savignejo ad abbatias incipiendas et construendas, a quibus sæpius hortabatur ut ipsos domi revocaret, in auditorio suo coram pluribus cum magna indignatione juravit per virtutem summæ Trinitatis, in cujus honore fundata exstitit ecclesia Savigneji, quod numquam voluit ibidem conventum destinare [Monast. Angl., t. V, p. 569.] . Cæterum videre est S. Bernardum easdem interdum difficultates, ab emissis coloniis ortas, experientem.

[33] [et monachos extra claustra vagari permittit;] Eidem forte nimiæ paupertati tribuendum est ipsum hujus Jorævallensis negotii exordium, quo tantum vexatus est B. Serlo. Initio enim Jorævallensis Historiæ legimus de illo Petro de Quinciaco, in arte medicinæ valde subtili et bene experto, et de duobus aliis monachis de Savignejo hæc quæ sequuntur [Monast. Anglic., t. V. p. 568.] : Qualiter autem aut quibus ex causis idem frater Petrus cum cæteris sociis suis de Savignejo in Angliam venit, incertum habetur, nisi secundum quod creditur ipsos moram traxisse in curia Alani, comitis Britanniæ et Richmundiæ, prætextu artis medendi infirmitates et plagas, vel ut eleemosynas aulæ colligerent et egenis distribuerent, seu potius, ut ex ipsa rerum consecutione patet, suo ordini impetrarent. Similiter ex Furnesia obvia nobis est colonia, sine certa sede aliquandiu per Angliam vagans. De iis enim, qui primo Caldram, dein Bellamlandam fundarunt et qui ex Furnesia exierant [Ibid., p. 349.] , hæc legere est: Qui cum essent numero pauci et pauperes, locumque aptum quærerent, ubi Deo propitio cum fructu aliquo habitarent; nobili viro Rogerio de Mulbray … donante, locum prius angustum acceperunt. Paucis Saviniacensium monachorum tanta passim apparet paupertas, ut facile Cisterciensium (tantopere tamen deprædicatam) vinceret. Cui etiam tribuendæ tot et tam facile susceptæ ex uno in alterum locum abbatiarum translationes: quum eorum res omnes facile aliquot plaustra reciperent.

[34] [bonum tamen Christi odorem ubique spargit ejus congregatio,] In media hac inopia non minus quam Cistercienses spargebant passim bonum Christi odorem. Quum enim Richardus, prior Eboracensis, sodales suos ad vitam renovandam excitaret, hæc inter alia plura (prout Turstinus, Eboracensis archiepiscopus, ad Willelmum, archiepiscopum Cantuariensem, scripsit, locutus est [Ibid., p. 294.] : Si videatur, inquit, evangelium emortuum et impossibile in nobis, intueamur monachos Saviniacenses et Clarevallenses, qui nuper venerunt ad nos; quam clare reluxit euangelium in illis, ut, si dici fas est, utilius sit eos imitari quam euangelium recitare; cum vero videtur sancta conversatio eorum, quasi reviviscere judicatur euangelium in illis; soli sua non repetunt, soli nihil possident unde se proximis anteferre contendant; soli sunt qui proximorum damnum non appetunt, modica cultura terræ et usu pecorum contenti sunt; ea vero non habere appetunt, nisi quamdiu Deus vult; quia cum vult Deus ea auferri, non licita appeterent. Eis (ni fallor) competit dicere: “Nobis mundus crucifixus est et nos mundo.” Eis competit dicere: “Dimitte nobis debita nostra sicut et nos dimittimus debitoribus nostris,” qui debitorem neminem habent a quo quicquam exigere velint. Fœlix hominum genus, quorum habitus, victus, totusque modus conversationis eorumdem sapit euangelium! Illorum portio solus est Deus. Illi, plene quantum humanæ facultatis est, charitatem Dei et proximi implere dignoscuntur, quia, soli Deo cohærentes, temporalia cuncta præter modicum et contemptibilem habitum ita plane deseruerunt, ut nihil concupiscant unde proximus sibi dignetur irasci. Non igitur, o pater, addit, alloquens Galfridum abbatem, unquam possibile videatur tenere regulam B. Benedicti, quandoquidem talia Deus nobis ministravit exemplaria, qui sanctis virtutibus præcesserunt nos, ut sequamur illos. Si vero propter viciniam et strepitum populorum non omnino valeamus sequi eorum puritatem, saltem modum vitæ et professionis juxta regulam nostram advertamus, propterea quod non monachi sed mortui sumus. Hæc ille.

[35] Non aliter Guilielmus Neubrigensis, de Cisterciensium et Saviniacensium per Angliam propagatione, [maxime per Angliam, et turbido Stephani regis tempore crescit;] agens exclamat [Ibid., p. 346.] : Quid autem sentiendum est de his et aliis locis religiosis, qui in diebus regis Stephani copiosius extrui et florere cœperunt, nisi quod castra Dei sunt hæc, in quibus contra spiritualia nequitiæ regis Christi excubant milites et exercentur tyrones? Neque animadversione indignum videtur turbido Stephani regis tempore, inter medias bellorum vices et calamitates, passim asceteria condita fuisse, et quidem æque a viris qui a partibus regis Stephani ac qui a partibus imperatricis Mathildis starent: tantæ scilicet venerationi erant hi optimi monachi universæ genti Anglorum! Neque præterire fas est pietatem eorum, qui in hæc pia opera partem suorum bonorum impendebant, nil satius arbitrati quam ut cum Deo et ecclesia communicarent dominicales terras, quæ suis patribus, Angliam cum Guillelmo conquæstore occupantibus, obtigerant. Ut enim animadvertet ipse lector, plerique fundatores ex Normannia originem ducebant. Illis Saviniacensium in Anglia atque etiam Hibernia commorantium laudibus addi possent episcopatus aliaque id genus eis concredita munia; sed modus nobis servandus est.

[36] [propter locorum distantiam aliasque causas minus honestas cunctantur abbates Angli ad capitulum venire:] Verumenimvero rebus humanis quibuscumque semper aliquid, quod minus rectum sit, commiscetur. Etenim, quod eundo ad annuale capitulum et redeundo medius fere annus impendendus esset, nonnullis Angliæ abbatibus, paulatim laxiora facta sunt vincula, quibus filiales domus maternæ conjungerentur. Quod et causam fuisse cur B. Serlo se suaque omnia Cisterciensibus tradiderit, testimonia habemus omni exceptione majora. Etenim Chronicum Saviniacense [Baluzii Miscell., t. I. p. 326.] et Robertus de Monte [D. Bouquet, t. XIV, p. 382.] , scriptor coævus et Saviniaco vicinus, hæc habent: Hic (Serlo), quia pro velle suo non ei obtemperabant monasteria sibi subdita, auctoritate Eugenii Romani pontificis subdidit se et omnia monasteria sua Ordini Cisterciensi. Paulo explicatius hæc narrat Peregrinus, VII Fontanensis abbas, in Historia prælatorum monasterii de Fontanis, res optime doctus: In diebus illis, inquit [Spicileg. Dacherii, t. II, p. 575, edit. in-fol.] , præerat in domo Savigniensi vir venerandus, nomine Serlo, valde litteratus, et cujus eloquium audientibus erat acceptabile super mel et favum. Hic igitur cum esset justus et paulatim cœpisset intelligere quod quidam coabbatum suorum de subjectione Savigniensi sua colla molirentur excutere, ac tardius et tepidius quam solebant ad capitulum venirent, divino fultus consilio et auxilio, impetrata licentia et auctoritate summi pontificis, suum monasterium cum cæteris omnibus ad illud pertinentibus Ordini Cisterciensi contradidit et subjecit in manu Bernardi abbatis Clarevallensis, vitæ cujus et religionis auctoritas ubique redolebat. Erat enim vir potens in opere et sermone coram Deo et omni populo, qui continuo dedit abbatiæ Savigniensi in priorem et eruditorem Ordinis Cisterciensis virum venerabilem, nomine Theobaldum; qui cum esset S. Dionysii monachus et infirmarius et forte vidisset S. Bernardum, relictis omnibus, sequutus est eum. Erat autem iste Theobaldus nobilis genere et de Pertico natus. Quæ integra recitare placuit, quod nuspiam pluribus adjunctis hæc rerum Saviniacensium mutatio explicetur et quod hinc subvertantur quæ habent Jongelinus [Notitia Abb. Ord. Cist. in Gallia, p. 37 et seq.] Henriquez [Menologium, ad II Julii, p. 226.] aliique de Alberico Clarævallensi, quasi hic suasisset hanc accessionem, et primus magister datus esset Saviniacensibus.

[37] [ita ut capitulo anni 1147, ut habet Philippus Bellælandensis,] Verum incusationibus illis non omnes impetuntur abbates, sed Angli plerique tantum. Satis enim manifestum id est ex his, quæ Philippus de Bellalanda narrat in Historia Jorævallis de capitulo anni 1146, imo anni 1147: et quoniam alibi id usu veniet, operæ pretium fuerit demonstrare integro anno hujus scriptoris Chronologiam a vera aberrare. Tradit enim in hoc capitulo actum esse de concilio Rhemis ab Eugenio III celebrando; atqui hoc concilium verisimillime indictum non fuit ante annum 1147, et certe non potuit indici ante festum SS. Trinitatis seu diem 26 Maji anni 1146, quo initium dabatur Saviniacensibus capitulis, quandoquidem Eugenius III, Roma profugus, die tantum 25 Martii anni 1146 Sutrium devenit, die vero 24 Julii Viterbiam, et in Galliam ineunte anno 1147; ita ut exeunte Martio a rege Ludovico VII Divione exceptus fuerit [Cfr Novaës, Elem. di Storia Pontif., t. III, p. 70; Pagius, Critic. ad an. 1147, n. VIII et seqq., D. Bouquet. t. XII. p. 89, in nota.] ; ante quod sane tempus nil de concilio Rhemis celebrando statui poterat. Neque tantum in tempore celebrati capituli integro anno aberrat ille historicus a recta chronologia, sed similiter in tempore habiti Rhemensis concilii, quod duobus in operibus [Monast. Angl., t. V, p. 352 et 570.] ad annum 1147 refert; dum tamen nil certius est quam id inchoatum fuisse feria II post Dominicam quartam quadragesimæ seu die 22 Martii anni 1148 [Cfr Pagius, in Crit. ad an. 1148. n. 5; et alibi passim.] , precibus pro more die ante publice fusis.

[38] [tres tantum adessent;] Verum ex hoc parergo chronologico redeamus ad ipsos viros qui capitulo anni 1147 adfuerunt. Porro, teste Philippo Bellælandensi [Monast. Angl., t. V, p. 569.] , in ipso quidem capitulo generali fuerunt abbates de Anglia scilicet de Quarera et de Neth tantum; quibus tamen Rogerus Bellælandensis, qui ibidem paucos tantum dies visus est [Ibid., p. 570.] , addi potest; dum tredecim adessent abbates Galli præter B. Serlonem [Ibid., p. 569.] . Cæterum ex difficultatibus, post initam cum Cisterciensibus conjunctionem subortis, æque patet Angliæ abbates solos ad libertatem spectasse. Et, quoniam de hoc capitulo sermo est, quis dubitet quin ibidem de hac ineunda conjunctione consilium captum sit? Secus enim quo jure tantam immutationem molitus esset B. Serlo, et quomodo tam facile in eam postea consensissent abbates Galli?

[39] [idcirco B. Serlo in capitulo Cisterciensi anni 1147,] Propositis itaque hujus conjunctionis causis, tempus, locus aliaque adjuncta investiganda sunt. Mabillonius in Chronologia Bernardina [Pag. IX.] quam ad finem prioris voluminis operum B. Bernardi subdidit et quam Pinius noster in Actis S. Bernardi [T. IV Aug., p. 242] recepit, et jam pridem ante Manrique [Annal. Cist. ad an. 1148, cap. VII, t. II, p. 104 et seqq.] aliique tradunt id factum esse in capitulo Cisterciensi anni 1148, præsidente Eugenio III papa. Abbas vero Bellælandensis, Philippus, omnino aliter: Eodem anno, inquit [Monast. Angl., t. V, p. 352.] , male intelligens annum 1147 pro 1148, in Concilio Rhemensi, præsidente papa Eugenio, ecclesia Savigneji cum terdenis filiabus abbatiis se subjecit ecclesiæ Clarevallensi et ordini Cistercii; et alibi eadem fusius declarat [Ibid., p. 570.] . Tertio demum Galliæ Christianæ [T. XIII, col. 542.] scriptores laudant schedas Saviniacenses et Vallium-Sernaji, in quibus conjunctio hæc ad annum 1147 signatur; quam sententiam, non secus ac D. Bouquet [T. XII. p. 89, in nota.] , adversus Mabillonium amplectuntur bonisque stabiliunt argumentis. Nos vero ita hanc controversiam explicabimus ut vetera documenta inter se conciliemus. Gaufridus, Clarævallensis et S. Bernardi quondam notarius, in Vita hujus Sancti hæc tradit [Lib. IV, cap. V, Act. SS. Aug., t. IV, p. 316.] : Cum reverendissimus papa noster Eugenius III… Gallias introisset, ibat cum eo vir sanctus… Eodem anno apud Cistercium juxta morem abbatibus congregatis, prædictus papa venerabilis adfuit, non tam auctoritate apostolica præsidens, quam fraterna caritate residens inter eos quasi unus ex eis. Qui hæc legerit, dubitabit nemo quin Eugenius III capitulo Cisterciensi interfuerit eodem, quo in Gallias ingressus est, anno, scilicet 1147; et tamen Baronius [Annal. Eccl. ad an. 1148, n. 34.] , Manrique [Annal. Cist. ad an. 1148, cap VII. t. II, p. 105.] , Pagius [Critice, ad an. 1148. n. 12.] , optime cæterum de chronologia Eugeniana meritus, Mabillonius [Loc. sup. cit.] , Pinius [T. IV Aug., p. 316] aliique ad sequentem hæc referunt annum; non animadvertentes fieri non potuisse ut Eugenius III anno sequenti capitulo Cisterciensi, quod idibus Septembris celebrabatur [Cfr Collectio S. Rainardi, cap. LXXVIII. ap. Manrique, ad an. 1134, cap. VI, t. II, p. 281.] , interesset, quandoquidem Baronius [Ad an. 1148. n. 48.] ostenderit eum mense Octobri hujus anni jam Romæ aut prope Romam versatum fuisse, Pagius [Critice, ad an. 1148, n. 13.] demonstrarit eum Vercellis XVI Kal. Julii epistolam dedisse ad Sugerium, et Ughellius [Italia sacra, t. IV, col. 604. edit Coleti.] ediderit diploma, datum Cremæ, per manus Guidonis S. Romanæ ecclesiæ diac. cardinalis et cancellarii, nonis Julii, indict. II, incarnat. Dom. anno 1148, pontificatus vero Eugenii III papæ anno IV. Mense Septembri itaque anni 1148 jam pridem Galliis exiverat Eugenius.

[40] [sub medium mensem Septembrem, præsente Eugenio III papa,] Quemadmodum itaque anno 1148 capitulo Cisterciensi interesse non potuit, ita anno 1147 certissime interfuisse planum est ex diplomate, quod, tunc Cistercii consistens, monasterio Yerguæ, (postea Filerium in Navarræ et Castellæ confiniis translato), concessit quodque ab octo subscriptum cardinalibus edidit Oihenartus in Notitia utriusque Vasconiæ [Lib. I, cap. III, ap Pagium, ad an. 1147, n. 10.] , et cujus hæc est clausula: Datum apud Cistercium per manum Hugonis presbyteri cardinalis, agentis vicem domini Guidonis S. R. E. diac. cardin. et cancellarii, XV Kal. Octob., indict. X, incarnat. Domini anno MCXLVIII, pontificatus vero Domini Eugenii papæ III anno III. Indictionem corruptam esse vult Pagius, arbitratus ab Eugenio solam indictionem Constantinopolitanam esse; vernm jam in confesso est eum sæpius usitasse Romanam [Victor de Wailly, Éléments de paléographie, t. I, p. 293.] ; et quidem vix oculos in Ughelli volumina conjicio, quum mihi occurrunt duæ bullæ datæ Pisis, altera [Italia sac., t. II, col. 215.] IV non., altera III nonas Novembris, ind. XII, anno 1149. Jam vero si Eugenius III certissime Cistercii fuerit XV Kal. Octobris seu die 17 Septembris anni 1147, quæ idibus seu diei 13 Septembris (qua capitulo initium dabatur) proxima est, satis apparet huc revocanda esse quæ superius a Gaudefrido de Eugenio III, Cisterciensi capitulo præsidente, accepimus.

[41] [subdit Clarævalli triginta sua monasteria;] Porro in hoc capitulo a B. Serlone Saviniacum et alias viginti novem abbatias filiales Clarævalli et proin Cistercio subjectas fuisse non narratur solum in libro sepulcrorum Clarævallensium, cujus verba supra num. 22 dedimus, verum etiam in Historia fundationis Furnesii, ubi hæc leguntur [Ibid., t. I, col. 846.] : Tempore hujus abbatis (nempe Petri de Eboraco, IV Furnesii abbatis) Serlo, quartus abbas Savigneji, quæ est materna domus Furnesii, reddidit apud Cistercium, in capitulo generali domum suam Savigniacensem cum filiabus suis in ordine Tironensi (sæpe confunditur cum hoc ordine Saviniacensis), ad ordinem Cisterciensem, in manus B. Bernardi, tunc abbatis Clarevallis. Non in his tantum scriptis, sed et supra num. 31 in Chronico Clarævallensi traduntur triginta abbatiæ a B. Serlone Clarævalli tradita. Verumtamen Suchetus [Vita S. Bern. Tiron., p. 280.] , monitus a D. Barbarello, viginti septem tantum legibus Cisterciensium ab Eugenio III addicta narrat; ast tricenarium numerum retinendum ex ipsa serie, inferius fusius enucleata, unusquisque colliget. Quum enim illa mutatio facta est, capiebat ordo Saviniacensis sequentia virorum monasteria: Saviniacum; Furnesium cum filiabus Russino, Swinesheda et Caldra; Inis seu Carrike; Bellum Beccum cum filia Briostello; Valles Cernaji, cum filia Brolio Benedicti et nepte Trappa; Calocejum; Fulcardi-Montem; Netham; S. Andream de Goffert; Buxeriam; Alnetum; Quarreram; Fontanas Albas; Basinkwerk; Cumbremaram; Bellalandam; Longum Villare; Stratfordiam; Bildewasium cum filia S. Maria Dublinensi; Buckfastriam; Cogeshallam; Veterem Villam; et Barberium. Parthenones videntur inter virilium asceteriorum appendices relati.

[42] [quæ ita recipiuntur quasi in ordine Cisterciensi] Conditiones hujus accessionis non cognoscuntur omnes, sed aliquot tantum. In Saviniacensi Chronico post narratam traditionem scribitur [Baluzii Misc., t. I, p. 326.] : Et in continenti concessus est ei (B. Serloni) prioratus omnium abbatum Ordinis per domnum Cisterciensem et quatuor primos abbates. Clarius in Auctario Saviniacensi ad Chronica Roberti de Monte, ubi postquam ad annum 1146 loco 1147 prima manus scripsisset [Pertz, Monum. Germ., t. VI. p. 497.] : Hoc anno domnus Serlo abbas Savigneji se dedit ordini Cisterciensi, cum omnibus abbatiis ad se pertinentibus et hoc fecit in manu domni Bernardi abbatis Clarevallensis, in præsentia venerabilis pape Eugenii et omnium abbatum Cisterciensis capituli; alia manus in margine addidit [Ibid., loc. cit.] : Et concessus est ei et successoribus suis prioratus omnium aliorum abbatum post dompnum Cisterciensem et quatuor primos abbates. Et ab eo tempore obtinuit, quod continue sine interruptione qualibet singulis annis unus erat diffinitorum abbas Savigneji. Et in hac possessione fuit abbas Savigneji anno Domini 1243, videlicet per nonaginta sex annos continue. Nec mirum, si in hoc abbatia Savigneji per consensum capituli honorabatur, que sua conversione ordinem Cisterciensem, tunc temporis substantia tenuem, plurium abbatiarum multitudine adaugens, in Domino quam plurimum honoravit; dum zelo religionis suas consuetudines et suum capitulum generale apud Savignejum colebat, consuetum reliquit, ut in humilitate et sancta servitute Cisterciensis ordinis susciperet instituta. Unde bene cavere debent in posterum tam abbas Savigneji quam tota congregatio, ne in grave sui prejudicium istis juribus suis fraudetur ecclesia Savigneji etc. Paulo aliter Gallia Christiana [T. XIII, col. 541.] , tradens abbati Saviniacensi ob tam insignem accessionem datum fuisse, ut primus post quatuor primos patres et abbatem Prulliacensem, qui loco sibi debito cedere noluit, in ordinis comitiis consideret.

[43] [nata fuissent, qui mos novus non erat;] Verum non tam ratio honoris quam ætatis habita fuisse videtur; ita ut Saviniacum, caput omnium, reliquæ cæteris Clarævallis filiabus mixtæ, sed omnes, velut in Cistercio natæ, computarentur [Manrique. Annal. Cist. ad an. 1148, cap. VII, t. II, p. 106.] , cum hac tamen lege ut licet Saviniacum de antiquitate certare posset cum quatuor præcipuis Cistercii filiabus post eas tamen veniret; seu ut non tantum præcederet Cistercium ad annum 1098 tabulis inscriptum, sed et Firmitas ad annum 1113 signata, Pontiniacus ad 1114, Claravallis et Morimundus ad 1115. Ast postea inviderunt aliæ abbatiæ Saviniaco præcedentiam, ut ex modo recitato Saviniacensi Auctario satis intelligitur; et quidem vicerunt aliquando Prulliacum, Curia-Dei et Bonavallis de linea Cistercii, ad annum 1118 catalogo inscripta, ut Jongelini [Cfr Index Chronol. eo ordine dispositus, quem Cistercii in capitulo generali observare solent.] catalogus manifestum facit. Ex asserto autem Galliæ Christianæ sequitur quidem sæculo XVIII Prulliacum adhuc sedem obtinuisse in capitulo ante Saviniacum; verum ab initio res ita compositas fuisse admitti nequit, quin abjiciantur Chronicum et Auctarium Saviniacensia. Cæterum similis pugna de præcedentia exstitit in Anglia Furnesium inter et Waverlejam; de qua re dicetur num. 75. Conditionem illam de sedendi loco passim carpit Manrique [Annal. Cist. loc. cit.] , scribens inter alia: Id numquam hactenus cum aliis usurpatum, ex quo semel incepit, indultum pluribus: cunctis fere, qui, latioribus regulis dimissis, ad normam Cisterciensis rigoris reformabantur. Non quia eadem ratio: quis id dubitet? aut quis simplex monasterium, quodcumque sit, congregationi numerosæ multorum comparet? sed quia ea exemplarium conditio est, ut primi quidem causas requiramus; in reliquis, semel fecisse, pro causa sit. Nec multum abest, ut quæ prius in scandalo, quia numquam facta; postea in exemplum facienda proponantur. Certe quod Saviniaco indultum, in eodem capitulo (ne rem longius quærendam remittamus) Obacinæ non valuit denegari. Aurea utique verba! Quis enim non videt per dispensationes paulatim vanas fieri leges, et auctoritatem dispensantis, quam per eas elucere prædicant, vix ad aliud valere quam ad disciplinam quamcumque pessumdandam? Verum quas leges, auctore Manriquio, tum violassent Cistercensienses, nullas ego invenio, et ne certas quidem stabilesque consuetudines. Etenim monasterium Fontium in Anglia, de quo superius obiter jam dixi, initio non erat sub disciplina Cisterciensi, quum sexto Kal. Januarii anni 1132 primus abbas benedictus est; sed anno tantum sequenti post hiemem Clarævallensi abbati subditum fuit, et tamen Chronograghiæ Cisterciensi inscribitur sexto Kal. Januarii anni 1132 et in Indice Chronologico Jongelini secundum sedes in capitulo signatur ad annum 1132. Et quidem certa non reperio exempla, quibus constet monasteria, vero nomine abbatias, ad quæ Cistercienses solummodo magistros destinarunt, non vero abbatem cum colonia, et quæ Cistercienses susceperunt leges, inscripta fuisse tabulis extra ordinem antiquitatis, nisi forte ponenda fuissent ante ipsa quinque capita ordinis.

[44] [conclusa in capitulo Saviniacensi a Cisterciensibus firma habentur;] Inter easdem conditiones referendum est omnia, quæ in capitulo Saviniacensi ordinata et stabilita fuissent, in Cisterciensi capitulo non debuisse aliqualiter retractari, sed rata et firma semper permansura, licet nondum ad exsecutionem deducta fuissent: quemadmodum anno 1149 medio fere mense Augusto respondit S. Bernardus in negotio Jorevallensi [Monast. Anglic., t. V, p. 571.] . Neque dubitandum est quin eadem facilitate actum sit ergo Saviniacenses, qua erga Obazinenses; in quorum gratiam probavit capitulum sponsionem S. Rainardi, Cisterciensis abbatis, quod cuncta ordini adversantia paulatim abolerentur, ne repentinam mutationem novella adhuc domus ferre non posset [Vita B. Stephani Obazinensis, lib. II, n. 12, ap. Baluzii Misc., t. I, p. 161.] .

[45] [confirmatur conjunctio Saviniacensium cum Cisterciensibus ob Eugenio III die 19 Septembris,] Quemadmodum B. Stephanus Obazinensis prius adiit Eugenium III, qui, auctoritate sua interposita, monasteria sua admitti curaret [Ibid., p. 160.] ; ita verisimiliter egit B. Serlo. Quomodocumque hæc demum peracta sint, confirmavit Eugenius III hanc adjunctionem bulla data apud S. Sequanum XIII Kal. Octobris seu die 19 septembris, quum vix aut ne vix quidem finitum esset Cisterciense capitulum. En bulla [Martene, Ampliss. Collect., t. I, col. 807.] : Eugenius, episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis, conventui Savigniensi et abbatibus monasteriorum, ad idem cœnobium pertinentium, eorumque fratribus salutem et apostolicam benedictionem. Pax ecclesiæ, fratrum concordia, religionis vigor, status monasteriorum unitatis vinculo conservatur. Hujus rationis intuitu dilecti filii nostri Serlo Savigniensis et Hosmundus Belbacencensis * abbates, ad Cisterciense capitulum venientes, tam se quam universitatem vestram per carissimum filium nostrum Bernardum, Clarevallensem abbatem, in unitatem Cisterciensis congregationis et ordinis suscipi, nobis præsentibus, humiliter postularunt. Eorum itaque religiosam devotionem in Domino commendantes, paternæ sumus charitatis debito congavisi; scientes scriptum esse: Frater, adjuvans fratrem, ambo consolabuntur. Quocirca, secundum eorum gratum Deo et laudabile desiderium, tam eos quam vos sancto illi collegio, sociantes, apostolica auctoritate statuimus, ut hæc amabilis et jocunda societas futuris temporibus inviolabiliter observetur. Præfato igitur filio nostro S. Savigniensi abbati tanto vos propensius filialem obedientiam, secundum ejusdem ordinis instituta, exhibere præcepimus, quanto attentius pro vestra salute cognoscitur laborare. Si quis autem contra hujus nostræ confirmationis paginam sciens venire temptaverit, indignationem omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum Datum apud S. Sequanum XIII Cal. Octobris. Ad abbatiam vicinam S. Sequani, vulgo St Seine, in diœcesi Lingonensi se contulerat Eugenius, indubie celebraturus S. Sequani festum, quod 19 Septembris occurrit.

[46] [et quum Angli nonnulli repugnarent,] Ast non omnibus in Anglia placuit a B. Serlone monasteria sua tradita fuisse Clarævalli: ab hac enim redditione, inquit auctor Historiæ fundationis Furnesii [Monast. Angl., t. V, p. 246.] , Petrus de Eboraco, Furnesiensis tunc temporis abbas, cum conventu suo ad summum pontificem et sanctam sedem apostolicam appellavit: ad quam sedem personaliter accedens impetravit a domino Eugenio papa tertio confirmationem, ut domus sua Furnesii remaneret in perpetuum de eodem ordine, de quo primo fundata erat, non obstante redditione prædicta: sed in reditu suo de curia Romana (tum in Galliis versante), captus est in itinere per monachos Savignienses et ductus ad Savignejum. Ibi cessit officio abbatiali, et factus est ibidem monachus probatissimus, discens ordinem Cisterciensem; et inde fuit sumptus in abbatem Quareriæ quintum. Cui Petro successit in Furnesio quintus abbas Ricardus de Bajocis, doctor in theologia, prius monachus Savigneji. Qui modico tempore gubernavit, cujus diligentia et consilio redditum fuit ipsum monasterium Furnesii ad matrem suam Savignejam et ad ordinem Cisterciensem. Atque hæc omnia ante finem anni 1148 facta fuere.

[47] [per alteram solemniorem bullam] Quum itaque hæ aliæque similes adversus accessionem illam moverentur a nonnullis Anglis difficultates, dedit Eugenius III tempore concilii Rhemensis alteram bullam multo solemniorem, qua Anglorum retunderetur repugnantia, et quæ hujus est formæ [Thesaurus novus Anecdot., t. I, col. 404 et seqq.] : Eugenius episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio Serloni, Savignejensi abbati, ejusque successoribus regulariter promovendis, in perpetuum. Apostolicæ sedis, cui divina gratia præsidemus, nos auctoritas admonet beneplacentem Deo religionem statuere et stabilitam exacta diligentia conservare. Quocirca, dilecte in domino fili, Serlo abbas, tuis justis postulationibus clementer annuimus, Savignejense monasterium, cui præesse dignosceris, scriptorum nostrorum patrocinio communimus: statuentes ut ordo monasticus secundum institutionem Cisterciensium fratrum, tam in præfato monasterio, quam in his quæ sub ejus potestate consistunt, futuris temporibus inviolabiliter conservetur, et ut abbatiæ, quæ ad jus tui monasterii pertinere noscuntur, in tua tuorumque successorum obedientia et subjectione permaneant: permaneant: quarum nomina duximus exprimenda: abbatia de Furum (i. e. Furnesium); abbatia de Bufert (i. e. Buckfastria); abbatia de Biluwas (i. e. Bildewasium); abbatia de Noth (i. e. de Nethe); abbatia de Carreja (i. e. Quarrera); abbatia de Stafort (i. e. Stratfordia); abbatia de Cogherhala (i. e. Cogeshala); abbatia de Basingwer (i. e. Basinkwerk); abbatia de Cumbremare; abbatia de Behelonda (i. e. Bellalanda); abbatia de Suineshenad (i. e. Swinesheda seu Hoilandia); abbatia del Caldrei (i. e. Caldra) et abbatia insulæ de Man (i. e. Russinum).

[48] [datam in Concilio Rhemensi die 10 Aprilis anni 1148;] Has itaque abbatias cum omnibus earum pertinentiis tibi tuisque successoribus in perpetuum confirmamus. Nulli ergo hominum fas sit super hac nostra constitutione vestrum monasterium perturbare aut aliquam ei exinde contrarietatem inferre, sed omnia in perpetuum ita intemerata serventur, quemadmodum præsentis scripti sanctione noscitur institutum. Si quis sane hanc nostri privilegii paginam sciens contra eam temere venire tentaverit, secundo tertiove commonitus, nisi congrue satisfecerit, potestatis honorisque sui dignitate careat, reumque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore et sanguine Dei et Domini nostri Jesu Christi alienus fiat, atque in extremo examine districtæ ultioni subjaceat. Conservantes autem eidem loco quæ sua sunt, a remuneratore omnium bonorum Deo, intervenientibus Beatorum Petri et Pauli meritis, æternæ vitæ præmia consequantur. Amen. Amen. Amen.
† Fac mecum signum in bonum S. Petrus. S. Paulus. Eugenius, papa III.
† Ego Eugenius, catholicæ ecclesiæ episcopus, subscripsi.
† Ego Linarus *, Tusculanus episcopus, subscripsi.
† Ego, Odo diaconus cardinalis S. Georgii ad Velum aureum, subscripsi.
† Ego Octavianus, diaconus cardinalis S. Nicolai in Carcere Tulliano, subscripsi.
† Ego Johannes Paparo, diaconus cardinalis S. Mariæ-novæ, subscripsi.
† Ego Guido, diaconus cardinalis S. Mariæ in Porticu, subscripsi.
† Ego Jacintus, diaconus cardinalis S. Mariæ in Cosmedim, subscripsi.
† Ego Frubaldus, presbyter cardinalis tituli SS. Johannis et Pauli, subscripsi.
† Ego Aribertus, presbyter cardinalis tituli S. Anastasiæ, subscripsi.
† Ego Julius, presbyter cardinalis S. Marcelli, subscripsi.
† Ego Guido, presbyter cardinalis tituli pastoris, subscripsi.
† Ego Bernardus, presbyter cardinalis tituli S. Clementis, subscripsi.
Datum Remis per manum Guidonis S. R. E. diaconi cardinalis et cancellarii, IV idus seu die 10 Aprilis, indictione XI, Incarnationis Dominicæ anno MCXLVIII, pontificatus vero domni Eugenii papæ III anno quarto,

[49] [per cujus aucioritatem et B. Serlonis bonitatem vincuntur dyscoli;] Philip Bellælandensis post narratam visitationem Bellælandæ et Jorævallis, circa pascha an. 1147 (imo 1148) ab abbate de Quarrera nomine B. Serlonis factam, subdit [Monast. Angl., t. V, p. 570.] : Post circulum unius anni secundum dictum Amphredi prioris et secundum dominum Walkelynum post duos annos (imo ipso anno 1148) abbas Savygneji (B. Serlo) transmisit litteras cum domino Guidone priore suo ad universam generationem suam in Anglia, authoritate apostolica præcipiendo, ut constitutiones ordinis Cisterciensis et habitum, sicut papa Eugenius in suo generali concilio, celebrato Rhemis anno D. millesimo centesimo quadragesimo septimo (imo octavo) ordinaverat, omnes de generatione Savign. sine mora, accepto mandato, sumerent et conservarent. Quum his itaque jussis absque schismatis crimine repugnare non liceret, summiserunt se Angli. Hinc anno 1149 videmus Rogerum, abbatem Bellælandæ in comitatu B. Serlonis et abbatum de Briostel et S. Andreæ in Gofferno Cistercium pergentes [Ibid., p. 571.] . Ipsi Furnesienses victi fuere bonitate B. Serlonis; quum enim maxima egestate premerentur [Ibid., p. 352.] , ut per filiarum abundantiam sublevaretur matris inopia, concessit eis Saviniacensis abbas abbatiam de Carrike seu Ynis in Hibernia, ut ex certo testimonio habemus [Ibid., p. 250.] ; et similiter abbatiam de Swinesheda seu de Hoilandia, quantum colligere possum ex catalogo filiarum Furnesii; in quo Swinesheda, anno 1134 fundata, notatur ad annum 1148, non secus ac Innislonnagh ad annum 1249 [Ibid., loc. cit.] , quoniam hoc monasterium anno 1249 a filiatione Nenay ad Furnesiensem transiit, ut inferius suo loco dicetur. Vix est quod dicam auctoritatem abbatum Saviniacensium in filiales abbatias parum per has mutationes imminutam fuisse; contra firmabatur potestate abbatum Clarævallensis et Cisterciensis; a quibus quum suffulciretur Saviniacensis abbas, huic multo difficilius repugnabatur.

[50] [sexennio post hæc iterum confirmat Anastasius papa IV.] Bullam Eugenii III confirmavit Anastasius IV altera bulla, data Laterani die 20 Aprilis anni 1154 ad Richardum abbatem Saviniacensem; in qua prius Galliæ et dein Angliæ et Hiberniæ abbatiæ cum pertinentiis suis enumerantur [Martene, Thesaurus nov. Anecd., t. I, col. 433 et seq.] : Belbreh seu Bellus Beccus cum filia sua Briostel; Sarnago seu Valles Cernaji cum filia Brollio et nepte Trappa; S. Andreas de Goffert cum filia S. Clemente de Tyrunhel, seu Tironello; Falcardi seu Fulcardi Mons; Luncuiler seu Longum Villare; Chalochejum; Busseria seu Buxeria; Fontes seu Fontanæ Albæ; Vetus Villa; Alnetum; Fuanesium seu Furnesium, cum filiabus Holanda seu Swinesheda, Caldra, et de Man seu Russino; Bellalanda cum filia Joreval; Cumbramara; Basinwerch; S. Maria de Durelina seu Dublino, filia Bildewasiæ; Pultuna seu Dieulacres, filia Cumbremaræ; Bildwas (videntur hic nomina suo loco mota); Neth; Buffestren seu Buckfastria; Quarraria cum filia Drogonis fonte seu Stanlegha; Straforth; et demum Quoquosala seu Cogeshala; universim triginta una præter Saviniacum. Verum in hac bulla non secus ac in illa Eugenii III (quæ tamen ex ejus consilio Anglicanas tantum capere debebat) aliquot omissas esse abbatias, quæ tunc temporis jam exstarent colliget lector ex catalogo abbatiarum Saviniacensis filiationis; de quo jam dicendum.

[Annotata]

* Belli Becci.

* Ymarus

§ IV. Catalogus Saviniacensis filiationis explicatur; turbatio in monumentis historicis orta ex computatione annorum regni Stephani, regis Angliæ.

FILIATIO SAVINIACENSIS.

FILIATIO SAVINIACENSIS CONTINUATA.

LOCA FALSO AUT DUBIO JURE FILIATIONI SAVINIA

1. Dunense seu B. Maria de Dunis, in Flandria, 1107 – 1137; filia Clarævallis.
2. Roche, Rupes, in D. et agro Eboracensi, 30 Jul. 1147; filia Novi Monasterii.
3. Vaudey, Vedeux? Vallis Dei, in D. et agro Lincolniensi 1147; filia Fontium.
4. Benedictio Dei, Athlona Abb. SS. Petri et Benedicti, in D. et agro Midensi, 1150; filia Mellifontis.
5. Drogonis Fons, Gruchna Grenard; vide Stanlegam et Grenardam, XXXVIII et LXVI.
6. Manuel, Mawmaniel, Emanuel, Mamma, parthenon, in D. Dunblanensi, in Sterlinia, c. 1159. Mater incerta.
7. Bona Requies, Bon Repos, in D. Corisopitensi, 1172; filia Boquen.
8. Arcloa, Innivermore, Arclow, in D. Glandalacensi, in Lagenia, c. 1206 meditata, 1264 FF. Prædicatorum.
9. Bellus Beccus, Beaubec, Belbeck, in D. et agro Midensi, manerium prius Belli Becci in Norm. dein Furnesii, init. sæc. XIII — 4 Maji 1333. Dubium an cella.

[Ratio catalogi filiationis Saviniacensis:] Quoniam tempore BB. Gaufridi et Serlonis institutum Saviniacense per plures Galliæ, Angliæ et Hiberniæ provincias propagatum fuit, necesse fuit omnino catalogum conficere domorum, quibus insignes illi viri initium dedere; sed quam primum hanc opellam aggressi fuimus, labyrintho nos involvi intelleximus. Ab itinere tamen non cessavimus, et jam qualemcumque catalogum seu filiationem Saviniacensem lectori exhibemus, cujus hæc est ratio. Primo, notamus in eo numeris romanis quo ordine (antiquitas si spectetur) singulum asceterium veniat; secundo, numero arabico quota sit alterius cœnobii filia; tertio abbatias seu prioratus omnes cum variis suis nominibus; neque eas tantum quæ BB. Gaufrido et Serlone abbatibus ortæ sunt, sed et reliquas quæ eis fuerunt postea adjunctæ; quarta in qua diœcesi, provincia, comitatu aut agro unumquodque situm fuerit; quinto, quis fundator; sexto, quis titulus seu patronus; septimo, quo tempore fundatio facta; octavo demum subdimus ea loca, quæ vel cellæ nobis visæ non sunt, vel numquam ad filiationem Saviniacensem pertinuisse; licet scriptores nonnulli ea Saviniacensibus adscripserint.

[52] [unde deprompta monasteriorum genealogia;] Ex his quædam declaranda. Ad tribuendum unumquodque monasterium filiale matri suæ, ante omnia præsto nobis fuit catalogus Saviniacensis; qui conditus fuisse videtur, quum Saviniacenses ad Cistercienses anno 1147 transierunt, postea tamen adjecta Campania, et quatuor aliis abbatiis detractis, una vero alterave loco suo motis. Editus hic fuit a Manrique [Annal. Cisterc., t. II, p. 106.] ad annum 1148; eumque sæpius sub nomine Catalogi Saviniacensis ciemus. Secundo loco, usi sumus Notitiis abbatiarum Jongelini, sæpissime filiationem monasteriorum signantis. Tertio, Cisterciensis ordinis abbatiarum catalogus genealocus Ms. ab anonymo exaratus, atque olim etiam a decessoribus nostris adhibitus, usu veniet; et similiter Catalogus Alphabeticus aliquorum monasteriorum ordinis Cisterciensis secundum lineas et generationes suas, quem sæpius Catalogum genealogicum Henriquezii appellabo, quod ad calcem posterioris tomi Fasciculi Sanctorum ordinis Cisterciensis, ab hoc scriptore anno 1631 editi, excusus fuerit. Adeoque quoties omittemus indicare unde matrem filiamque noverimus, ex uno ex his sontibus nos hausisse jam nunc sciat lector. Quintum catalogum nobis suppeditavit Suchetus in notis ad Vitam S. Bernardi Tironiensis; quam maxime quidem turbatum, et per excessum peccantem et per defectum; utilem tamen, si conferatur cum monumentis aliis. Sexto sæpius in ipsis fundationis diplomatibus matrem reperire est; vulgo enim quum fundanda est abbatia, dantur prius bona matri, et postea filiæ confirmantur. Septimo demum alia singularia sunt monumenta, quæ prout obvia fient indicabimus.

[53] [quis modus observatus in indicandis diœcesibus,] Quod ad diœceses attinet et provincias, quantum per nos stetit, servavimus antiquas, quoniam diœceseon et monasteriorum eadem multis in locis fuit ruina. De nonnullis tamen etiam aliquid explicatius dicendum. Diœcesim Lichfeldensem, propter varias episcopalis sedis translationes nunc Cestrensem, nunc Coventrensem, jam Lichfeldensem et Coventrensem, jam nude Lichfeldensem dictam, appellabo ubique Lichfeldensem, licet interdum aliud gereret nomen, dum conderentur cœnobia. Rationem similiter non habui sedis episcopalis, tempore Paschalis I (qui et Joannem episcopum consecravit) in Cumbria a Scotis erectæ [Instrum. poss. eccl. Glascuensis c. 1118, ap. Pinkerton, Inquiry into the Hist. of Scotland, t. I, p. 516.] : quoniam pleraque de hoc episcopatu incerta sunt. Ad diœcesim itaque Eboracensem monasteria, quæ in veteri erant Cumbria, retuli: quoniam hæc saltem postea eo pertinuerunt. Similia annotanda forent pro aliquot Hiberniæ locis. Sed ex dictis satis patet quam rationem sectati fuerimus. Porro in assignandis monasteriis suæ unoquoque diœcesi duces nobis fuerunt diplomata, Jongelinus, mappæ recentiores von Sprüner et alia id genus documenta.

[54] [et fundatoribus et titulis.] Fundatores eos diximus, qui ipsam sedem abbatiarum, seu loca, in quibus primitus extructæ fuerunt, donarunt; ea tamen lege ut plerumque omiserimus nomina regum aliorumve, qui factas donationes postea confirmaverunt; licet et ipsi aliquibus fundatores (et quidem non immerito) habeantur, quum pleræque donationes de terris dominicalibus fierent; quin etiam dicantur fundatores principales ab ipsis primariis fundatoribus, v. g. in charta fundationis Cumbermeræ, in qua Hugo de Malbanc fundator ita loquitur [Monast. Angl., t. V, p. 324.] : Propterea ex bona voluntate mea concedo liberaliter quod dominus meus Ranulfus comes Cestrensis sit principalis fundator et defensor dictæ ecclesiæ, et hæredes ipsius post ipsum sint participes omnium bonorum quæ ibi fient in æternum. In diplomatibus plerumque uxor et filii patrifamilias inter donandum socii adscribuntur; quæ vulgo omisimus, nisi de patrimonio uxoris largitio fieri videretur. Tituli seu patroni sæpius obscuriores sunt; eos selegimus plerumque ex Jongelino vel diplomatibus. Varii iidem fuerunt sæpius pro vario tempore, maxime postquam Saviniacenses se subdiderunt Cisterciensium legibus, quarum vigesima prima in collectione, S. Rainardi dicta, annoque 1134 facta [Manrique, Ann. Cist. ad an. 1134, cap. VI, t. I, p. 272.] , ita sonat [Ibid., p. 275.] : Quia antecessores nostri et patres de ecclesia Molismensi, quæ in honore B. Mariæ est, ad Cisterciensem locum, unde et nos exorti sumus primitus venerunt, idcirco decernimus ut omnes ecclesiæ nostræ ac successorum nostrorum in memoria ejusdem cœli terræque reginæ S. Mariæ fundentur et dedicentur. Hinc pleraque Saviniacensia asceteria posuere antiquum suum nomen; alia tamen proposuere et pauciora postposuere S. Mariæ nomen; paucissima vero pristinum suum titulum servasse videntur aut saltem postea denuo assumpsisse.

[55] [Difficultas determinandi quo fundatæ sint abbatiæ anno:] Tempus vero fundationis res omnium intricatissima est. In operibus enim optimæ notæ sæpenumero repetitur hoc tempus ex fundationis diplomate, quin attendatur an diploma editum sit quum fundanda adhuc esset abbatia, an in ipsa fundatione, an demum post factam jam pridem fundationem: quæ si omnia commisceantur, facile intelligitur quam enormis sit ille computus. Oriuntur et aliunde difficultates. Possunt enim alicujus asceterii magis minusve tenuia esse initia, adeo ut primo habeas stationem paucorum monachorum, dein vero conventum duodecim monachorum, cum abbate; qui numerus pro abbatia erat legitimus apud Saviniacenses æque ac apud Cistercienses. Unde denuo duplex præsto est tempus, a quo exordium ducas. Adde vulgo rem ita temperatam fuisse ut in monasterio materno colligerentur duodecim monachi et benediceretur eis abbas; qui aliquandiu post emitterentur ad novum cœnobium. Atque hinc si tempus supputes vel a benedictione novi abbatis, vel ab emissione coloniæ vel ab adventu ad monasterium filiale, aliquot saltem dierum et interdum plurium differentia obvia erit. Veniunt præterea translationes in alium aliumque locum, suppressiones et restitutiones, mutationes filiationum, conversiones prioratuum in abbatias et alia id genus: ex quibus facile intelligitur quantas inter tenebras hic incedendum sit; quum rarius hæc rite declarata reperiamus in priscis monumentis.

[56] [Cistercienses reputabant monasterii fundationem tunc primum fieri, quum novæ coloniæ monachi essent sub jurisdictione novi abbatis:] Ut autem certam quamdam rationem, saltem quod ad abbatias virorum attinet, sequi liceret, ipsos pristinos Saviniacensium et Cisterciensium usus indagare conati fuimus. Porro fundationis tempus ipsi supputabant non a dato diplomate fundationis, aliisque similibus exordiis sed a legitima constitutione conventus; adeo ut, si in materno monasterio benediceretur abbas, censeretur filialis inchoata seu fundata abbatia, quum nova colonia cum abbate emitteretur; sin autem benediceretur abbas in novo monasterio, ut haberetur abbatia fundata non jam die emissionis, sed ipso die benedictionis abbatis: similiter, quum contingeret propter numeri paucitatem ut non ab initio esset abbatia, sed statio tantum aut prioratus, ab instituto postea abbate computabatur fundationis tempus: alia non disparia intelligentur suo loco. Quæ omnia jam comprobanda sunt ex comparatione catalogorum cum historicis quæ supersunt documentis. Horum autem catalogorum origo petenda est ex lege XI celeberrimæ apud Cistercienses et anno 1119 conditæ Chartœ Caritatis; legitur quippe istic [Annal. Cisterc. ad an 1119, cap. IV, t. I, p. 110.] : Alias autem ubicumque convenerint, secundum tempus abbatiarum suarum ordinem suum tenebunt, ut cujus ecclesia (quod idem sonat ac monasterium) fuerit antiquior ille sit prior. Atque hinc orti sunt Indices chronologici abbatiarum ordinis Cisterciensis per universum orbem: eo ordine dispositi, quem Cistercii in capitulo generali observare solent; de quibus plura dicemus inferius.

[57] [quæ res exemplis] Interea res exemplis illustranda est. In Historia abbatiæ Jorevallensis, a Philippo, tertio Bellælandæ abbate, conscripta, hæc totidem verbis legimus [Monast. Angl, t. V, p. 571.] : Cum S. Bernardus et abbas Bellælandæ Rogerus apud Cistertium pervenissent, tertia die capituli generalis (?) quando abbas Cistertii præcipiebat, secundum morem, ut nomina abbatiarum illo anno fundatarum in tabula Cistercii tribuerentur inter alia dixit Beatus Bernardus: Abbas Savign. consilio et ordinatione sui capituli generalis ac assensu fratrum domus suæ, jam quatuor annis elapsis, dedit quandam abbatiam suam de Wandeleydale in Anglia, quæ nunc Jorevalle dicitur et nominatur, filiæ suæ de Bellalanda per cartam suam; quæ, si placet, coram vobis recitetur. Sed et abbas de Bellalanda certis ex causis abbatem in illo loco hucusque ordinare non potuit: infra annum abbatem cum uno conventu monachorum ibidem destinavit *, et ideo nomen abbatiæ Jorevall inter cæteras abbatias hoc anno fundatas in tabula redigatur. Quod deim hoc factum est modo. Postquam abbas Rogerus a capitulo anni 1149 rediisset, in primam dominicam Quadragesimæ anni sequentis vocavit Bellamlandam monachos qui jam Jorevalle degebant: quibus aliisque in unum congregatis, abbatem Jorevallensem constituit; dein designavit nonnullos alios ex suo grege monachos, quos de professione sibi facta absolvit et qui omnes abbati Johanni statim ibidem professi sunt. Et die Mercurii proximo sequenti scilicet VIII idus Martii anno Domini millesimo centesimo quinquagesimo, recepta benedictione consueta, post vigilias nocturnas, abbas Johannes cum duodecim monachis suis exivit de domo nostra, inquit Philippus, versus Jorevallem quo pervenerunt die Veneris proxima. Hinc secundum calculum Pisanum Jorevallis Catalogo illi inscripta est ad VIII idus Martii [Annal. Cist. ad an. 1150. cap. XI. t. II, p. 173.] anni 1150. Habes hic itaque primi et tertii simul modi exemplum.

[58] [demonstratur.] Secundi modi, seu quum abbas post novæ coloniæ emissionem benediceretur, eccum alterum. Monachi, qui Fontanense in Anglia condiderunt cœnobium, egressi sunt ex Eboracensi anno 1132 pridie nonas Octobris [Monast. Anglic., t. V, p. 293.] ; qui, quum sibi uno alterove die post Natalem Domini abbatem constituissent [Ibid., p. 290.] , hinc sexto Kalendas Januarii anni 1132 catalogo Cisterciensi inscripti fuere [Annal. Cist. ad an. 1132, cap. VIII, t. I. p. 243.] . Unde et in Historia Monasterii de Melsa [Monast. Anglic., t. V, p. 390.] hæc leguntur: Pridie nonas Octobris anno Domini millesimo centesimo trigesimo secundo facta est egressio monachorum Eboracensium de cœnobio eorumdem et eodem anno incepta est abbatia S. Mariæ de Fontibus sexto Kalendas Januarii. Quæ lex in Chronographia tunc etiam servata apparet, quum alicujus asceterii monachi aliter suam fundationem computarent. En specimen ex registro de Salleia [Ibid., p. 512.] : Anno ab incarnatione Domini MCXLVII Kal. Januarii emissus est conventus cum abbate Benedicto ad construendam abbatiam de Salleia, petente et præparante eis locum nobili viro Willielmo de Percy, VIII idus Januarii. Fundata est ipsa die, luna prima: quæ notæ chronicæ inter se conveniunt et proin tenendæ sunt. Emissio itaque facta est die 1 Januarii anni 1147, computata tamen a Sallejensibus abbatiæ fundatio a die 6 Januarii seu VIII idus, luna prima; forte quod tum primum Sallejam advenerint et officia divina celebrarint. Verumtamen in Chronographia reponitur fundatio ad Kalendas Januarii anni 1147 [Annal. ad an. 1147, cap. XIX, t. II, p. 90.] . Hæc pauca exempla, ex ingenti numero selecta, ad rem nostram sufficiant.

[59] [Catalogus Saviniacensis ad id tempus inveniendum sæpius utilis est;] Horum autem catalogorum seu Chronologiarum tres penes me sunt species; prima est Catalogus Saviniacensis, de quo paulo supra dixi et de quo nil aliud hic monebo quam quod Manrique in appendice prætermissorum tomi secundi, tomo quarto Annalium Cisterciensium inserta [Pag. 550, ad an. 1148.] , scribat illum discrepare a syllabo ecclesiarum Saviniacensium ex Gallia ad se transmisso, sed in paucis; nec tanti ut mereatur hic transcribi; id unum addens inter filias Saviniaci tres abbatias monialium, inter neptes septem numerari, quarum alios non viderit meminisse. Verum quæ post impressos suos Annales a Saviniacensibus accepit Manrique, procul dubio iis repræsentantur, quæ addidit Suchetus inter notas ad Vitam S. Bernardi Tironiensis et quæ indidem adeptus fuerat. Ast qui hæc collegit satis non habuit veteres describere catalogos, sed multa aliunde miscuit et mirum in modum turbavit. Propter instituendam tamen comparationem sæpenumero utilis esse potest ipse Sucheti Catalogus.

[60] Secunda species repræsentatur Chronographia Cisterciensi, quam ad annos singulos Annalibus suis inseruit Manrique. [item Chronographia Cisterciensis,] Ut autem hujus ratio facilius intelligatur, specimen aliquod oculis subjiciam; eccum [Annal. Cist. ad an. 1128, cap. VI, t. I, p. 191.] :

Anno Christi MCXXVIII, octava idus Julii, fundata est abbatiæ Caladiæ.

Eodem anno, septimo idus septembris, abbatia Regniaci.

Eodem anno, Kalendas Novembris, abbatia de Belbech.

Eodem anno et die, abbatia de Sarnai.

Eodem anno, tertio decimo Kalendas Februarii, abbatia de Walkenrode in Theutonia.

Eodem anno abbatia de Castellariis.

[61] [cujus merita declaruntur.] In hac porro Chronographia initium anni ducitur a die 25 martii, seu a festo Annuntiationis B. M. V. et Christi Domini Incarnationis; deinde ordo mensium et dierum sedulo observatur, ita ut raro fiat inversio; tertio ad finem adduntur monasteria, cujus fundationis dies ignorabatur; quarto, plerumque numeri dierum indicantur integris verbis; unde hujus Chronographiæ major est in hac parte auctoritas quam Catalogorum, ubi cifris signantur; quinto animadvertere est Belbeccum et Valles Cernaji, Saviniacensia, ibidem obvia esse inter alias abbatias, origine Cistercienses; cujus rei causam aperuimus n. 42 et 43; et sexto demum ea confecta est, priusquam Cistercienses Hispani, duce Martino de Vargas, anno 1427 congregationem instituissent, nullum fere amplius deinde cum Cistercio commercium habentes: etenim ex multis locis patet Manriquium apud suos hanc reperisse Chronographiam, non vero a Gallis accepisse.

[62] [et difficultates ortæ ex commixto interdum calculo Pisano cum Florentino,] Sed et difficultates hujus Chronographiæ præterire fas non est, quæ omnes oriuntur ex varietate catalogorum, qui ejus collectori præluxerunt. Quum enim in his catalogis nomina locorum non eodem scriberentur modo, hinc reperire est bis aut ter et quidem ad eumdem annum et diem easdem notatas diverso nomine abbatias: quod tamen minus nos morari potest. Deinde, quum nonnullæ abbatiæ certo aliquo fundatæ fuerint tempore, postea vero derelictæ vel in prioratus mutatæ, tardius autem iterum abbatiæ factæ sint, hinc fit ut eadem abbatia nonnumquam sæpius recurrat; seu etiam ut prior fundatio omittatur, posterior signetur et vice versa; sed et hinc certo pede exire plerumque licet. Verum quum catalogi, unde collecta est Chronographia, non eumdem sequerentur computum, aliique exacti essent secundum calculum Florentinum (quo tribus fere mensibus serius quam nunc communiter annus inchoabatur), alii secundum calculum Pisanum (novem mensibus et septem diebus anno communi præcurrentem); hinc utriusque calculi commixtio in ipsa Chronographia deprehenditur. Et quamvis hinc integri anni oriatur differentia, hic tamen non sufficit ad omnes collectoris inæquabiles passus relegendos seu ad ejus dicta cum aliis chronicis, annalibus aliisque id genus documentis conciliandis. Quæ potissimum ad abbatias Anglicas spectant.

[63] [et ex perturbato computo annorum regni Stephani,] Pro tempore scilicet Stephani, regis Angliæ, die 26 Decembris anni 1135 coronati et die 25 Octobris anni 1154 vita functi [Cfr Art de vérifier les dates, t. I, Harris Nicolas, Chronology of History, p. 297; Victor de Wailly, Éléments de Poléographie, t. I, p. 293,] , mira in computandis annis observatur pugna. Alii enim incipiunt annos ejus regni ab die coronationis, alii integro saltem anno post; et quidem, si diplomata integra sint, ipse Stephanus secum non constitit. Formula enim juramenti, quod in conventu Oxoniensi anno 1130 edidit et Willielmus Malmesburiensis [Hist. nov., lib. I, ap. Savilium, Rer. Ang. Scriptt., fol. V° 101.] nobis servavit, ita desinit: Apud Oxeneford anno Incarnationis Domini 1136, REGNI MEI PRIMO. Eumdem computandi modum sequitur coævus Henricus Huntingdoniensis. Verum alibi ex alio termino Stephani regni initium ducitur. Ex priori enim editione Monastici Anglicani [T. I, p. 358.] Nicolas Harris [Chronol. of Hist., p. 297.] , (falso tamen reputans unam hanc tantum reperiri chartam cui rex Stephanus regni sui annos adscripserit), recitat hanc clausulam: Anno ab Incarnatione Domini MCXXXVIII apud Elya SECUNDO ANNO REGNI MEI in tempore Edwardi (Everardi) episcopi Norwicensis et Gausleni prioris Elæ. Similiter charta, qua idem Stephanus rex confirmat fundationem Bildewasiæ, hunc finem habet [Monast. Angl. t. V, p. 356.] : Apud Salopesberiam in obsidione, anno Incarnationis Dominicæ MCXXXIX, REGNI VERO MEI TERTIO. Verum hic suspicio oritur Eliense et Bildewasiense diplomata corrupta esse et in illo legendum annum MCXXXVII, in hoc vero MCXXXVIII. Etenim licet scriptor [Twysden, Angl. Scriptt. X, t. II, col. 1028.] , qui falso Joannes Brompton appellatur, expugnationem Salopesberiæ (Shrewsbury) ad annum 1140 referre videatur, coævus tamen Ordericus Vitalis [Ap. D. Bouquet. t. XII, p. 765.] eamdem luculente ad mensem Augustum anni 1138 consignat, consentiente altero coævo Henrico Huntingdoniensi [Ap. Savilium. fol. 222.] et, qui ejus secuti sunt vestigia, Roberto de Monte [Ap. Pertz, Monum. German., t. VI, p. 493.] , Rogero de Hoveden [Ap. Savil um, fol. 277.] aliisque, captam Salopesberiam ante bellum Standardi narrantibus. Sive itaque Stephanus ipsemet duplex exordium regno suo assignaverit, sive alii secundum hanc mentem ejus diplomata correxerint seu potius depravarint, oportet hanc discordiam etiam firmius stabiliri, ut perturbatæ chronologiæ causa in appareat. Porro Chronico rythmico Furnesiensi, de Stephano legitur [Monast. Angl., t. V. p. 246.] :

Anno milleno centeno ter quoque deno
Necnon septeno rex hic fit in ordine pleno.
Stephanus iste stetit ad tunc Boloniensis
Et Mortonensis, hanc ædem cum fore fecit *;
Henrici regno primi currente sub anno
Viceno sexto, fundi jactamine texto;
Sicque decennæ fuit hoc cœnobium statione,
Cum primo micuit comes iste decore coronæ.

Et ibidem inferius in Progenie regis Stephani [Ibid., p. 247.] : Et anno decimo post dictam fundationem (Furnesii) idem Stephanus est in regem Angliæ coronatus, immediate (nullo rege intermedio) post dictum Henricum regem, anno videlicet Domini MCXXXVII.

[64] [quo factum est ut in pluribus Chronicis Anglicis] Unde hæc, quæso? Hujus ænigmatis solutio videtur mihi aliunde repetenda. Plerique videlicet chronographi duos regi Stephani annos in unum conflarunt; unde ejus regnum, quod novemdecim fere annos duravit, ad octodecim contractum est. Quocirca quicumque hoc chronologicum piaculum admisere, ut ad rectum tramitem aliquando redirent, constringebantur ad unam ex his tribus seligendam viis, scilicet ut Stephani regnum uno anno tardius consignarent (prout in citatis diplomatibus et Furnesiensibus monumentis factum est); vel ut ejus regnum integro anno citius finirent: quem modum reapse (ut statim videbitur) aliqui tenuerunt; vel demum ut quemadmodum duos annos in unum contraxerant, ita aliquem alium in duos dividerent: cujus postremi modi exempla etiam non desunt. In media autem hac perturbatione complures chronographos inscios fuisse ubi consisterent nemo mirabitur. Quæ omnia aliquot speciminibus jam illustrabimus, initio ducto ab iis qui nescirent quid sibi tenendum esset. Philippus Bellælandensis, sæculi XII exeuntis scriptor et sæpius jam appellatus, in Historia Jorævallis hæc habet [Ibid., p. 529.] : Postea vero regni regis Stephani, secundum quosdam undecimo, sive duodecimo, eo scilicet anno, quo abbas de Fontibus, Henricus Murdac nomine, fuit consecratus in archiepiscopum Eborum, anno Domini millesimo centesimo quadragesimo sexto, immo post diem 29 Novembris anni 1147 [Cfr Hist. Fontium, n. XXXVII, ap. Monast. Angl., t. V, p. 302. et Novaës, Elem. di Storia Pontif., t. III, p. 71.] . Ubi animadvertere est, eumdem annum, teste Philippo, aliis undecimum Stephani fuisse, aliis duodecimum; deinde quæ narrat Philippus, reapse ad annum, quo Henricus Murdac consecratus fuit, pertinere: (agitur enim de capitulo Saviniacensi, quod num. 37 anno 1147 celebratum fuisse ostendimus); verumtamen Philippum integro anno in hac ipsa consecratione a vero aberrare, quod quæ anno duodecimo Stephani facta erant, ad annum undecimum referret, atque ita incideret in annum Incarnationis 1146, initium regni Stephani ducens a die 26 Decembris anni 1135.

[65] [unus annus deficiat;] Has omnes tenebras creavit Robertus de Monte, Stephano coævus et facile inter doctissimos sui temporis referendus, qui in ipso exemplari autographo sui chronici [Ap. Pertz, Mon. Germ., t. VI, p. 494 et seqq.] ab anno 1141, quem cum præcedenti in unum conflavit, usque ad mortem Stephani uno anno tardius res gestas narrat. Et quod miraberis, suam ipsius benedictionem abbatialem ad annum 1153 refert, sed cum iis notis chronicis quæ certissime annum 1154 designent, nempe mense Majo, 6 Kalendas Junii, feria 5 infra octavas Pentecostes [Ibid., p. 503, lin. 47.] . Mortem Stephani reponit ad annum 1153, et dein annum primum Henrici regis colligat cum anno 1155, omittens 1154. Passim alibi quoque similis deprehenditur aberratio. Rogerus de Wendover [Flores, Histor., t. II, p. 227 et seqq.] et qui eum secutus est Matthæus Parisius [Hist. Angl., p. 82 et seqq. edit. Tiguri. 1606] eodem incesserunt itinere, cum eo tamen discrimine, ut ex parte mensis Novembris et Decembris anni 1152, secundum Roberti calculum, conflarint annum 1153, et Stephani mortem anno 1154 consignarint. Neque tantum in Chronicis seu Annalibus regni, sed et in ecclesiasticis eadem observatur computandi ratio. Sic Joannes prior Hagustaldensis, qui ut jam pridem animadvertit Pagius [Critica ad an 1141, n. 8.] , annum 1140 in duos secuit et res anni 1141 anno 1142 illigavit [Ap. Twysden, Scriptt. X, t. I, col. 266.] , quum annos Stephani cum annis Incarnationis componit, in Roberti de Monte computum impingit. Exemplum habes, ubi de morte Turstani episcopi Eboracensis: Anno igitur, inquit [Ibid., col. 267,] , ab Incarnatione Domini MCXL … et regni Stephani V, … VIII Idus Februarii, feria V; quæ posteriores notæ ad annum MCXLI pertinent. Quin imo in ipsis Annalibus Waverleensibus, in quibus tamen probo ordine anni Stephani cum annis Incarnationis conjunguntur, vestigia supersunt alterius calculi; v. g. Concilium Rhemense, in quo bulla de conjunctione Saviniacensium cum Cisterciensibus data fuit, ponitur ad annum 1147, et iterum de eodem concilio, quasi de alio ageretur, mentio fit ad annum sequentem [Ap. Gale, Hist. Angl. Scriptt. V, t. II, p. 156.] .

[66] [quæ res in Chronica Gallica ipsa influxisse videtur.] Quoniam vero hoc ævo chronographi Normanni et Angli eminuere, hinc forte etiam repetenda est causa aberrationum, quæ in Chronicis Galliæ obviæ sunt; v. g. in Chronico Clarævallensi refertur Roberti, abbatis Clarævallensis mors et B. Serlonis, non diu post secuta, ad annum 1147; et tamen ex Libro sepulcrorum Clarævallensi [Ap. Henriquez, Menol. ad 29 Aprilis. p. 142] constat Robertum obiisse tertio Kalendas Maji, et paucis diebus post Sabbatum Sanctum; quæ cum anno 1148 necessario connectenda sunt. Neque ego dubito quin et Chronographia Cisterciensis, cujus occasione diverticulum illud ingressi sumus, calculo isto Normannico (si sic eum appellare fas sit) alicubi infecta sit. Porro ut hæc concludamus, nemo non videt quam plenum sit alea hujus temporis res gestas ad certos referre annos; dein nil mirum fore sicubi Chronographia Cisterciensis ab aliis aliquando abludat documentis. Quibus omnibus consideratis, planum est multa cautione opus esse quod ad annos attinet. Quod vero pertinet ad dies et menses, ex comparatione multorum locorum Chronographiæ Cisterciensis cum aliis monumentis persuasum omnino habeo vanam esse spem alibi meliores notas reperiendi. Sed de Chronographia Cisterciensi hactenus.

[67] [Ad tempus determinandum usu quoque venient alii catalogi Cistercienses] Ad tertiam demum speciem recentiores Cistercienses Catalogos, inter se satis conformes, refero, qui apud Jongelinum in Notitis abbatiarum obvii sunt. Sunt autem multiplices: habes enim ibidem primo post declarata initia abbatiarum cujusque regni seu provinciæ catalogum chronologicum; deinde post librum primum veniunt Indices chronologici abbatiarum quæ sunt de linea Cistercii, de linea Firmitatis, de linea Pontiniaci, de linea Clarævallis, (quæ Saviniacences domos ab anno 1147 seu 1148 complexa est,) et de linea Morimundi; ad calcem demum operis occurrit Index chronologicus abbatiarum ordinis Cisterciensis per universum orbem, eo ordine dispositus, quem Cistercii in capitulo generali observare solent. Atque huc etiam referendus videtur Cisterciensis ordinis Abbatiarum catalogus Genealogicus, de quo jam dictum num. 52. Quum autem hi omnes catalogi confecti sint ex veterum tabularum recensione, non vero ex Chronographia, edita a Manrique, nemo non intelligit, ex monumentorum illorum comparatione lumen plurimum affulgere posse.

[68] [et complura Chronica.] His accedunt complura Chronica, quæ maxime excusa fuerunt in Monastico Anglicano, aliæque id genus notitiæ; quæ quidem, ut sæpe pugnant inter se, ita etiam aliis cum monumentis. Et licet in Anglia, etiam medio ævo, annus historicus passim a die 25 Decembris aut a die 1 Januarii inchoaretur, quum tamen ab VIII Kalendas Aprilis seu die 25 Martii nonnumquam etiam initium sumeret [Harris Nicolas, Chronology of History, p. 41.] , habes et hinc causam aliquando hærendi.

[69] [Scopuli et difficultates.] Quum itaque tot undique exsurgant difficultates, justo morosior sit qui non excipiat quam indulgentissime hunc meum qualemcumque de filiatione Saviniacensi conatum. Audi quid Manrique in prologo ad appendicem Annalium suorum scribat [Annal. Cist., t. IV. p. 535.] : Testamur serio et notum esse volumus plus nobis operæ laborisque insumptum in fundationibus uniuscujusque anni quam in reliqua historiæ contextura. Quippe in hac multum supputatio temporis et auctoris judicium facere possunt: in illis vix quicquam. Quin vocabula ignota et multiplicia, tum locorum, tum diœcesium; atque ipsa multipliciter variata, sive corrupta, quo magis inculcantur aut conferuntur, eo majorem pariunt confusionem. Hæsissent forte Annales in hac parte, etc. Quum tamen scriptores Cistercienses Monastico Anglicano uti nequiverint, (quod antiquiores sunt), Dugdalius vero et qui ejus opus recentiori ævo mirum in modum illustratum et auctum iterum ediderunt, hanc sibi ferme legem præstituisse videantur ut quam parcissisme Catholicorum adhiberent opera; fuerit tamen operæ pretium aliquid inter medias has tenebras conari ex comparatione utriusque generis monumentorum. Quibus præmonitis, ecce jam filiationis Saviniacensis tabulæ, et subjectæ deinde probationes.

[Annotata]

* destinabit.

* Anno 1127.

§ V. Abbatiæ conditæ a S. Vitali.

[S. Vitalis, prius eremitarum abbas,] Saviniacum, cæterarum abbatiarum omnium mater primo loco illustrandum est. S. Vitalis, de cujus gestis dictum fuit ad diem 7 Januarii, in villa Tigerii (vulgo Tierceville), in diœcesi Bajocensi circa medium sæculum XI natus, anno 1080 factus est capellanus Roberti, comitis Moritonii; decennio post nuntium remisit sæculo, distributis in pauperes bonis suis, et inter medias Moritonii rupes cum aliquot, qui se ei addiderunt socios, eremiticam vitam duxit tres circiter annos, donec scilicet anno 1093 abiit in silvam Credonensem (vulgo Craon), ubi sibi rursus adjunxit socios, non secus ac B. Robertus de Arbrisello, Radulphus de Fusteja et postea B. Bernardus Tironiensis. Locum de Domnipetra, deinceps prioratum dictum, occupabat cum suis S. Vitalis. Hinc ad silvam de Filgeriis (Fougeres) migravit, ubi tertio novos congregavit discipulos; et post in Saviniacensem silvam, ubi quarto sub disciplinam suam admisit sodales: solitus veteres suos comites identidem invisere. Licet benedictionem abbatialem non accepisset S. Vitalis, non solum cum magistri [Gaufredus Grossus. Vit. B. Bernardi Tironiensis. cap. XI, p. 21.] , verum etiam cum abbatis nomine suis præerat, ut habemus ex præambulo fundationis SS. Trinitatis in Novo Burgo Moritonii; en verba [Gall. Christ., t. XI, inst., col. 108.] : Anno ab incarnatione Domini 1105 ego Guillelmus comes Moretonii filius Roberti, qui fuit frater Guillelmi regis Anglorum, construxi abbatiam sanctimonialium in honore S. Trinitatis in Novo Burgo Moreton., adjuvante fratre Vitali, tunc temporis abbate Savigniaci existente, cui abbati de possessionibus meis dedi ministratum etc.

[71] [anno 1112 condit abbatiam Saviniacum.] Crescebat autem in dies S. Vitalis eremitarum numerus; qui cum centum quadraginta essent, rogaverunt magistrum suum, ut se ad vitam communem traduceret. Selegit beatus vir vallem, in qua veteris castelli supererant rudera, medias inter silvas et rupes: eamque cum Saviniacensi silva obtinuit ab Radulpho Filgeriensi VIII Kal. Febr. anni 1112 [Ibid., col. 110 et Martenii Anecd., t. I, col. 332.] . Eodem anno Henricus I rex Angliæ eamdem donationem confirmavit domno Vitali heremitæ in possessionem et cœnobiale domicilium monachorum [Gallia Christ., t. XI. instr, col. 111.] . Ponit R. D. Badiche [Biographie univ., t. XLIX, p. 280.] eodem anno Paschalem II, novum institutum approbasse et a Turgisio Abrincensi episcopo benedictionem abbatialem S. Vitali datam fuisse. Verum hæc ex conjectura dicta arbitror. Legitur quidem bulla Paschalis II, qua permittitur Saviniacensibus officia divina tempore interdicti celebrare [Martenii Anecd.; t. I, col. 336.] ; verum hæc non aliud indicium temporis habet præter hoc: Dat. Lateranis X Cal. Aprilis: unde ut frustra ex hoc diplomate approbationem instituti, sic frustra annum extricare tentabis. Quod si post acceptam hanc bullam benedictus fuerit S. Vitalis, nil vetat quominus ejus benedictio differatur ad annum 1115; hoc enim modo intelligeretur quare Ordericus Vitalis [Ap. Suchetum, Vit. S. Bernardi Tiron., p. 185.] eum septem tantum annos Deo militasse scripserit.

[72] [Prioratus Domnipetra.] II. Domnipetra. S. Vitalem discipulos collegisse in loco, dicto Domnipetra (vulgo (Dompierre seu Dampierre), in ea parte silvæ Credonensis, quæ diœcesi Cenomanensi capiebatur, jam dictum fuit. Anno 1119 hanc sedem dono accepit ab Henrico I Angliæ rege [Gall. Christ., t. XI. col. 543 et 554.] , ibique prioratum instituit. Visitabat hunc locum, quum in morbum incidit beatus vir et die 16 Septembris anni 1122 sanctissime mortem obiit. Jam pridem extinctus erat hic prioratus ante subversas res sacras in Gallia [Ibid., col. 554.] .

[73] [Parthenon Albæ Dominæ.] III. Albæ Dominæ. Anno 1105 Guilielmum comitem Moritoniensem in Novo Burgo, in diœcesi Abrincensi, abbatiam sanctimonialium excitasse num. 70 vidimus. Vult tamen R. D. Badiche, eas huc tantum migrasse anno 1120, dum antea habitarent in Saviniacensi silva, in loco vulgo dicto Prise-aux-nones, quingentis passibus a cœnobio virorum [Biographie univ., t. XLIX, p. 281.] . Neque ab his dissentire libet, quum nobis desit Vita S. Vitalis, quæ ipsi præluxit. Præerat his monialibus S. Adelina, S. Vitalis soror; sed ipse Saviniacensis abbas curam habebat temporalem et spiritualem. Titularis erat SS. Trinitas; nomen Albæ Dominæ, vulgo les Blanches [Gallia Christ., t. XI. col. 555.] . Mirum non est hanc abbatiam non indicari in Bulla Anastasii IV, neque in catalogis Cisterciensibus; quum omnia ibidem omittantur puellarum asceteria.

[74] [Parthenon Villare Cavineti.] IV. Villare Caniveti, vulgo Villers Canivet, parthenon in diœcesi Sagiensi et filia Saviniaci [Suchetus, op. et loc. citt.] , una leuca distans a Falesia, conditus sit oportet anno 1127 seu etiam ante, quum Almaudæ abbatissæ nomen legatur ad hunc annum in schedis Saviniacensibus, uti et ad annum 1140 in schedis abbatiæ S. Georgii. Hæc fundatio debetur Rogero de Malbrayo regis Angliæ Dapifero [Beaunier, Recueil des abbayes, t. II, p. 772. Gallia Christ., t. XI, col. 752.] . Patrona erat B. Maria [Louis de Maslatrie, Ann. Hist. pour 1838, p. 225.] .

§ VI. Abbatiæ conditæ a B. Gaufrido ante annum 1131.

[Furnesium.] V. Furnesium, Furneseja, S. Maria de Fudernesio, de Forneys etc, vulgo Furness [Monast. Angl., t. V, p. 244 et seqq.] , in Lancastria, in diœcesi Eboracensi ad occidentem prope mare sita [Von Sprunner, Atlas.] , continenter post Saviniacum venit, tum in bulla Eugenii III sub nomine de Furum, tum in Catalogo Saviniacensi, ubi corrupte appellatur de Turnesio. Ejus origo aperte tribuitur B. Gaufrido in Lelandi Collectaneis [T. III, p. 357, in Monast. Angl., t. V, p. 244.] , ubi hæc traduntur: Stephanus, comes Bononiensis, postea rex Angliæ, dedit Gaufrido Saviniensi villam, scilicet Tulket, in provincia quæ vocatur Acmundernes (vulgo Aimounderness), super ripam flu. Ribble, ad abbatiam construendam ordinis sui, et ibi fere per tres annos permansere. Hæc etiam accuratius indicantur in Historia fundationis et serie abbatum ac in Carminibus historicis de fundatione Furnesiensis cœnobii, quæ exhibet Monasticum Anglicanum [T. V, p. 246.] . Ibi legitur fundatio in Tulket facta IV nonas seu die 4 Julii anni 1124; Saviniacenses ibidem mansisse tres annos et totidem dies; donec monasterium translatum est in locum vallis, quæ tunc Bekangekjill vocabatur, postea vero B. Maria de Furnesio; hinc Catalogo Jongelini inscribitur Furnesium ad annum 1127; Chronographiæ vero Cisterciensi [Annal. Cist. ad an. 1130, cap. VII, t. I, p. 215.] secundum calculum Pisanum ad annum 1130 et nonas Julii. Cujus rei ratio manifesta est. Etenim Waverleja fundata est pro calculo Pisano anno 1129 VIII Kal. Decembris secundum Chronographiam [Ibid., ad an. 1129. cap. VII, t. I, p. 202.] , Catalogos Jongelini, et Catalogum Genealogicum Henriquezii, (ubi tamen V Kal. Novembris legitur,) seu VIII Kal. Decembris anni 1128 secundum calculum communem, quem sequuntur Annales Waverlejenses [Ap. Gale. Scriptt. V, Hist. rer. Angl., t. II, p. 150.] : unde ante conjunctionem Saviniacensium cum Cisterciensibus jus habebat abbas Waverlejensis præsidendi capitulo Angliæ et generatim alios præcedendi abbates. Quum autem hoc jus ratione antiquitatis transiret per conjunctionem illam ad abbatem Furnesiensem, lis hinc orta est inter prælatum utrumque, quæ aliquando pro bono et æquo composita fuit [Cfr Monast. Angl., t. V, p. 237, not. c.] . Contentioni itaque abbatis Waverlejensis tribuendum est Furnesium in Chronographia suo loco motum fuisse et repositum ad annum 1129, seu 1130 pro calculo Pisano, licet jam ab nonis seu die 7 Julii anni 1127 certo haberet abbatem.

[76] [Ynes, prius Carrike dicta,] VI. Abbatia de Ynes in forma subscripta filia Furnesii effecta est, prout in registro et cronicis Ultoniæ de illius fundatione lucidius expressatur. Igitur tertio Kalendas Junii anno Domini MCLXXX et anno regni regis Henrici secundi post conquestum Angliæ XXVI; post conquestum vero Ultoniæ per arma [Cfr Lanigan, an eccles. Hist. of Ireland, cap. XIX, § XII, t. IV, p. 232 et 234. Lewis a topograph. Diction. of Ireland, V° Down.] anno tertio, vir illustris dominus Johannes de Curcy conquestor Ultoniæ fundavit abbatiam de Ynes in insula de Ynescuscre; sic enim tunc vocabatur: quam utique rex quidam Ultoniæ nomine Magnellus Makenlefe prius fundavit, VI idus Septembris anno domini MCXXVII, prope fontem S. Finiani in terra quæ dicitur Erynach et nominavit eam abbatiam de Carrike; et erat de ordine Tyronensi et filia Savigneii; cujus primus abbas sanctus Evodius… Post cujus abbatis transitum mansit dictum monasterium de Carryke de ordine Savigneacensi per tempora trium abbatum, videlicet Odonis, Devincii et Johannis; in cujus tempore (scilicet circa 1148) redditum fuit ipsum monasterium ordini Cisterciensi, sub conditione quod imperpetuum esset deinceps filia Furnesii: sed tempore conquestus Ultoniæ præfatus dominus Joannes de Curcy penitus illud destruxit, quia fortalicium fuit, et multum eum infestavit; sed in recompensationem fundavit, seu potius transtulit illud in insulam de Ynescuscre et dedit domui suæ maternæ de Furnesio ad construendum illud easdem terras, quas in loco priori habuit ex dono Magnelli regis antedicti: et sic dicta abbatia de Ynes effecta est filia Furnesii sicut antea fuerat in loco priori.

Anno milleno centeno bis quadrageno
Curcy fundavit Ynes: hostes hinc superavit.

[77] [duplicem sedem habuit.] Hactenus vetus Historia Furnesiensis [Monast. Anglic., t. V, p. 250.] . Similia habet Gallia Christiana [T. XI. col. 553.] et Camden seu Gough [Britannia, etc., t. III, p. 617.] . Hic tamen regem Ultoniæ, fundatorem monasterii de Carrike, appellat Mac-Eulef; locum vero Erinaich prope fontem S. Finiani Mac-Nell, situm sesquileuca meridiem versus a Duno S. Patricii, atque nunc dictum Ergnagh [Carlis e, a topograph. Diction. of Ireland, V° Erynagh.] . Abbatiam vero de Ynescuscre vocat Inis Curcy, alii vero Inch Curcy a fundatore. Tradit similiter Camdenus eam sitam fuisse intra ambitum civitatis Duni (vulgo Downpatrick) ad littus orientale Ultoniæ, dum Lewisius [A topogr. Dict. of Ireland, V° Down.] eam extra mænia (et certe melius secundum usus Cistercienses) collocet. Waræus et ex eo Jongelinus [Abbat. Ord. Cist. in regno Hibern., p. 27.] et Manrique [Annal. Cist. ad an. 1187, cap. VIII, t. III, p. 199.] referunt translationem in Insulam Curcii ad Kal. Julii anni 1187, nixi Annalibus vulgatis et Annalibus Mss. S. Mariæ Dublinensis. Verum cum Archdallio [Monast. Hibern., p. 119] aliisque præplacet Furnesienses sequi, quoniam Furnesiensibus melius perspecta sane fuerit filiæ suæ historia. Patroni nomen nuspiam mihi occurrit; quæ enim hac de re habet Jongelinus ad aliud monasterium spectant.

[77] [Bellus Beccus.] VII. Bellus Beccus, vulgo Beaubec, in diœcesi Rothomagensi, in Normannia, sæpe dicta fuit prima filia Saviniaci [Cfr Sammarthani, Abbatiæ, p. 146; Gallia Christ., t. XI, col. 301; Descript. de la haute Normandie, t. I, part. I, p. 153.] , licet Furnesio posterior sit: verum et id Waverlejæ victoriæ, quam modo memorabam, adscribendum. In Saviniacensi Catalogo, ubi nullus affingitur annus, venit post Furnesium; Suchetus ejus ortum refert ad XVIII Cal. Octobris anni 1116; quod fors ad initia alicujus eremitorii seu prioratus referendum est. Galliæ Christianæ [Loc. cit.] et Descriptionis Normanniæ [Loc. cit.] auctores fundationem reponunt ad Kal. Novembris anni 1128; verum nituntur Chronographia Cisterciensi [Ap. Manrique, Annal. ad an. 1128, cap. VI, t. I, p. 171.] , hic loci pro calculo Pisano novem mensibus præcurrere solitam. Adhærendum itaque potius Sammarthanis [Abbatiæ, p. 146.] , Novo Monastico Anglicano [T. VI, p. 1069.] , Catalogis Jongelini et Genealogico Ms., ubi secundum calculum communem Bellus Beccus Kal. Novembris anni 1127 fundata traditur. Fundator fuit Hugo Gornacensis II, patronus B. Laurentius [Gall. Christ., t. XI, col. 301.] .

[78] [Valles Cernaji.] VIII. Valles Cernaji, vulgo Vaux de Cernai, veniunt in Catalogo Saviniacensi continuo post Bellum Beccum, similiter in Chronographia Cisterciensi [Annal. Cist. ad an. 1128. cap. VI, t. I, p. 191.] , additis his notis: Eodem anno et die abbatia de Sarnai; id est, secundum calculum Pisanum, Kal. Novembris anni 1128. Verum secundum calculum communem, quem sequuntur Jongelini Catalogi, necnon Genealogicus Ms., innectenda est hæc fundatio anno 1127. Erat autem hæc abbatia sita in Francia, in ora diœcesis Parisiensis, adeo ut pars monasterii, ædes abbatiales et plurima prædia pertinerent ad diœcesim Carnotensem. Fundatorem habebat Simonem de Nielsa, patronos B. Mariam et S. Joannem Baptistam, matrem vero Saviniacum [Gallia Christ., t. VII, col. 885.] . Patrem diplomatis fundationis exhibet Gallia Christiana [Ibid., app. col. 52.] , omissis tamen notis chronicis.

[79] [Calocejum.] IX. Calocejum, Calocheum, Chalocejum, vulgo Chaloche, in diœcesi et agro Andegavensi, sequitur in Saviniacensi Catalogo Valles Cernaji. Verumtamen nonnulli scriptores [Beaunier, Recueil des évêches et abbayes de France, t. II, p. 926; Bodin, Recherches sur Angers et le Bas-Anjou, t. I, p. 382.] ejus exordia referunt ad annum 1119, ejusque augmentum ad an. 1127. Contra Suchetus [Vit. S. Bernardii Tiron. p. CCLXXIIII.] , Catalogus Genealogicus Henriquezii et Sammarthani [Abbatiæ. p. 237.] fundationem consignant anno 1129, itaut annus 1119 ex sphalmate librario ortum diceres; nisi annus ille 1127, qui in Catalogis Jongelini et in Genealogico Ms. fundato Calocejo adscribitur, intercurreret. In media hac pugna nil forte prudentius, quam ut sequamur Chronographiam Cisterciensem [Annal. Cist. ad an. 1129. cap. VII, t. I. p. 202.] , quæ juxta calculum Pisanum ad annum 1129, juxta communem 1128 ad quintum Kal. Novembris abbatiæ de Kalocherio fundationem reponit. Auctor ejus fuit Hamelinus de Ingrandia, qui, ut loquuntur Sammarthani [Abbat., p. 237.] , locum ubi cœnobium situm est contulit. Post locupletata est hæc sedes a dynastis de Blasone, de Mathafelone aliisve benefactoribus; quam fundationem Eugenius III papa 1152 scripto apostolico confirmavit. Patrona erat B. Maria [Louis de Maslatrie. Monast. de France, in Ann. hist. pour 1838, p. 99.] .

[80] [Fulcardimons.] X. Fulcardimontem, vulgo Foucarmons, in Normannia, in diœcesi Rothomagensi, VIII Kal. Augusti seu 25 Julii fundatum fuisse consentiunt Catalogi æque ac historici; utrum vero anno 1129, an 1130 nemo facile dixerit. Catalogus Saviniacensis, Chronographia Cisterciensis [Annal. Cist. ad an. 1130. ap. VII, t. I. p. 215 et seq.] , Catalogus genealogicus Henriquezii, et alter Ms., necnon Catalogi Jongelini annum 1130 signant; verum quum calculus Pisanus passim intercurrat, quumque insuper Suchetus [Vita S. Bernardi Tiron., p. CCLXXV.] et Sammarthani [Abbat., p. 444.] annum 1129 scribant, adhærere non ausim Galliæ Christianæ [T. XI, col. 304.] et Historico Normanniæ [Descript. de la H. Normandie, t. I, part. I. p. 154 et seq.] , anno 1130 fundationem Fulcardimontis notantibus. Patronos habebat Fulcardimons B. Mariam V. et S. Joannem evangelistam, fundatorem Henricum I Augi comitem, qui ibidem vestem monasticam assumpsit [Gall. Christ., t. XI, col. 304.]

[81] [S. Andreas de Gofferno.] XI. Andreas de Goffer, de Gofferno seu de Vinatio, in diœcesi Sagiensi in Normannia, in tabula Saviniacensi et Chronographia Cisterciensi [Ann. Cist. ad an. 1130, cap. VI, t. I, p. 216.] reponitur ad Kal. Marti anni 1130; quod tempus, quum calculus Pisanus tribus fere primis anni mensibus cum anno communi conveniat, retinendum est; et quidem consentiunt Catalogi Jongelini et genealogicus Ms. Sucheti Catalogus secundum calculum Florentinum annum 1129 habet. Fundator fuit Willelmus, comes Pontivi; patroni titulares B. Maria V. et S. Andreas [Gall. Christ., t. XI, col. 744. et app. col. 162 et seq.] .

[82] [Nethe.] XII. Abbatia de Nethe, de Noth seu Neath, in diœcesi Landaviensi, in Wallia, in comitatu Glamorganensi, ubique venit post S. Andream de Gofferno: in tabula Saviniacensi ad 25 Octobris anni 1130 sub nomine de Meth; in Chronographia Cisterciensi [Annal. Cist. ad. an. 1130. cap. VI, t. I. p. 216.] ad Kal. Octobris ejusdem anni sub corrupta similiter appellatione de Keth; itemque ad hunc annum in Catalogis Jongelini et in genealogico Ms. et apud Suchetum [Vit. S. Bernardi Tiron., p. CCLXXV.] . Ex ipso loco, quo hæc abbatia in Chronographia indicatur, satis clarescit annum communem ibidem servari. Neque dubito quin minus hæsissent scriptores Monastici Anglicani novi [T. V, p. 258.] , si in has tabulas conjecissent oculos; et certe correxissent Tannerum, quem producunt, ubi ex eo Netham adscribunt Saviniaco in diœcesi Lugdunensi; quæ domus cum albis monachis nil umquam commune habuit, et patronum colebat S. Martinum, dum Saviniacum in diœcesi Abrincensi SS. Trinitati dicatum esset. Ecce autem partem diplomatis fundationis [Ibid., p. 259.] : Notum sit omnibus, tam præsentibus quam futuris, quod ego Ricardus de Grainvilla et Constantia uxor mea pro salute animæ Roberti comitis de Glocestria, et Mabiliæ uxoris suæ comitissæ, et Willelmi filii, et pro salute animarum nostrarum et antecessorum nostrorum, damus Deo et ecclesiæ sanctæ Trinitatis de Savigneio, totum vastum quod est infra has quatuor aquas; videlicet Neth, Thavy, Cloeda, Poncanum; et capellam nostri Castelli de Nethe, et cæteris rebus et cum omni decima hominum nostrorum illius provinciæ, etc. etc. Hæc omnia damus libere et quiete et absque ulla seculari exactione, et Henrici regis Anglorum patrocinio et concessione et Roberti consulis Glocestrensis et Mabiliæ uxoris suæ comitissæ et Willelmi filii sui voluntate: eo tenore quod abbas Savigneiensis ecclesiæ et conventus ejusdem in eadem eleemosina conventum, monachorum perhenniter inibi sub abbate permansurum instituent. Hinc cognoscimus non tantum fundatorem, sed et matrem Nethæ, videlicet Saviniacum. Errat itaque Catalogus genealogicus Henriquezii, Furnesium matrem appellans, cæteris omnibus recitato diplomati consentientibus. Initio SS. Trinitatem, non vero B. Mariam, ut tradit Suchetus [Vit. S. Bern. Tir., p. CCLXXV.] , titulum fuisse huic cœnobio colligere est ex diplomate confirmationis Joannis regis [Mon. Ang., t. V, p. 259.] .

§ VII. Abbatiæ conditæ a B. Gaufrido ante annum 1134.

[Buxeria.] XIII. Buxeriæ, vulgo la Boissiere, in diœcesi et agro Andegavensi, initia referuntur ab omnibus ad annum 1131, Suchetus [Loc. sup. cit.] et Beaunier [Recueil, etc., t. II, p. 926.] addunt diem 15 Julii; quibuscum consentit tabula Saviniacensis: verumtamen adhærere malim Chronographiæ Cisterciensi [Ann. Cist. ad an. 1131, cap. V. t. I, p. 225.] , in diebus assignandis accuratissimæ, et nonas Julii seu diem 7 assignanti. Diversitas fors oritur, quod hæc spectet (pro more suo) coloniæ emissionem, illa novi conventus institutionem in ipsa abbatia Buxeriæ. Simile exemplum supra n. 58 jam indicavi. Nec patronos, nec fundatores reperio.

[83] [Alnetum.] XIV. Alnetum, vulgo Aulney, Auney, in diœcesi Bajocensi, in Normannia, refertur ab omnibus ad annum 1131 et ab aliquibus ad diem 15 Julii. Verumtamem Chronographia Cisterciensis [Ann. Cist. ad an. 1131, cap. V, t. I, p. 225.] nec diem, nec mensem indicat; et Catalogus Saviniacensis, Suchetus [Loc. sup. cit.] et Sammarthani [Abbat., p. 30] solummodo tradunt fundationem factam eodem mense Julio, quo Buxeria inchoata est. Fundatores fuere Jordanus de Sajo et Lucia ejus uxor; quorum donationem confirmavit Henricus I, rex Angliæ. Patrona autem erat B. Maria [Gallia Christ. nov., t. XI, app. col. 88.] . De his omnibus præter citata documenta adiri possunt Hermant [Hist. du dioc. de Bayeux, p. 166.] et Monasticum Anglicanum [T. VI. p. 1109.] .

[84] [Quarrera.] XV. Quarreræ, quam Carreiam appellat Eugenius III, alii Quarreriam, Suchetus [Loc. sup. cit.] Quadazariam, tabula Saviniacensis Carretiam, Catalogus genealogicus Henriquezii Querreye, initia statuunt omnes post fundatum Alnetum. Verum Catalogi Jongelini et genealogicus Ms. ea referunt ad annum 1131, et tabula Saviniacensis addit diem 4 Octobris. Contra Suchetus [Ibid., l. c.] ea signat ad kal. Maji anni 1132 et Chronographia Cisterciensis ad V kal. Maji ejusdem anni. Forte monachi Saviniaco emissi fuere die 4 Octobris anni 1131 devenerunt vero Quarreram mense Aprili anni sequentis, eorumque abbas benedictus fuit die 27 hujus mensis seu V kal. Maji. Cæterum Monasticum Anglicanum [T. V, p. 314.] illigat primam donationem, ante conditam abbatiam factam [Ibid., p. 316, col. 1.] , anno XXXII Henrici I, currenti a medio fere mense Augusti 1131; et in titulo subjectorum diplomatum, ex Annalibus S. Werburgæ Cestriæ, fundationem refert ad annum 1132 [Ibid., loc. cit.] : quæ omnia suadent Chronographiæ Cisterciensi adhærendum esse. Porro fundatorem Balduinum comitem Devoniæ, patronam B. Mariam, situm in insula Vectæ seu Wight in diœcesi Wintoniensi et alia id genus cognoscere licet ex diplomate Richardi, Balduini fundatoris filii. En ut sonat [Ibid., loc. cit.] : Quoniam vita mortalium in hoc mundo admodum brevi intercluditur spatio etc. Quapropter ego Richardus, comes Exoniæ, comitis Baldwini filius, concedo et confirmo elemosinam, quam pater meus, concedente Henrico venerabili Anglorum rege, dedit Deo et Sanctæ Virgini et Domino Gaufrido, abbati de Savinnejo, in insula de Wict, terram scilicet ad ædificandum cœnobium; manerium scilicet Aretone, sicut in suo dominio habebat, et terram de Sieca, de Boecumba et duo molendina etc.

[85] [Fontanæ albæ prius congregatio eremitarum,] XVI. Fontanæ albæ, vulgo Fontaine-les-Blanches, in diœcesi et agro Turonensi, reponuntur in omnibus Catalogis ad annum 1132; unde ego librariis tribuendum crediderim quod in Chronico Fontanensi seu Historia Prælatorum B. Mariæ de Fontanis, prout edita fuit a Dacherio [Spicileg. t. II, p. 573. in-fol.] , legitur MCXXXIV pro MCXXXII. De mense et die non omnino convenit. Suchetus [Vit. S. Bern. Tir., p. CCLXXV.] scribit VII idus Septembris, alias XX Novembris; Chronicum Fontanense [Loc. sup. cit.] III idus seu die 11 Novembris; Catalogus Saviniacensis et Chronographia Cisterciensis [Ann. Cist. ad an. 1132. cap. VIII, t. I, p. 243.] IV idus seu diem 10 Novembris; qui retinendus videtur. Porro ex citata Historia prælatorum Fontanensium, a Peregrino septimo abbate conscripta, novimus Gaufridum quemdam eremitam socios sibi adlegisse plures, quos inter viros aliquot conspicuos, quos recenset Peregrinus, ita pergens: Hoc iterum noverit vestra fraternitas, quod in hoc loco, (scilicet ubi postea fuit Fontanense monasterium), primam mansionem non habuerunt, sed elegerunt sibi locum habitationis juxta pontem Rune, in terra petrosa, quæ supereminet huic abbatiæ. Exiit autem sermo inter fratres, quod locus ille non satis esset aptus ad permanendum: et de communi consilio transtulerunt se cum suis omnibus ad locum istum, quo nunc orantes degimus. Quod factum arbitror septimo idus seu die septima Aprilis anni 1127, quoniam Beaunier [Recueil, etc., t. II, p. 898.] , qui indubie vetera Fontanensia documenta præ oculis habuit, hoc tempus fundationi eremitorii assignat; et Maan [Sancta et Metrop. eccles. Turonensis, p. 111.] , cui similiter Fontanense archivium potuit, anno 1127 ipsam abbatiam (erronee sane) fundatam perhibet. Inter cætera vero ædificia quæ hic (in novo ad Fontanas loco) contruxerunt, ædificaverunt capellam ligneam multæ pulchritudinis in honore S. Mariæ Magdalenæ.

[86] [subduntur Saviniaco,] Dein narrat quomodo unus ex eremitis, natus Messinæ in Flandria, et Willelmus Flandrensis dictus, patriarcha Hierosolymitanus creatus sit; quod anno 1130 factum esse ex Orderico Vitali [Hist. eccles., lib. XII, ap. Chesnium, p. 888.] novimus; explicat dein alterius eremitæ, nomine Lamberti Magni, iter Hierosolymitanum et quas ab Willelmo acceperit reliquias, atque in hæc pergit verba: Post hæc cœperunt frequentius sollicitare et convenire magistrum Gaufridum, ut se suumque locum transferrent ad aliquem ordinum; qui non respondebat eis verbum. Ægrotavit magister Gaufridus et erat languor ille fortissimus. Accedentes autem fratres ejus ad eum dixerunt: Dispone domui tuæ, quia timemus ne forte moriaris et amplius non vivas. Si tibi displicent isti monachi nigri de Bonavalle, qui juxta nos habitant, an qui sunt Majoris-Monasterii ex altera parte? Si canonicos regulares non acceptas, si tibi placet, mittamus usque Savigneiam, quod est celebre monasterium; de quo jam plura processere monasteria, ex quibus abbates conveniunt ad capitulum, et floret ibi ordo, et eorum ubique redolet dulcis opinio. Quibus ille ait: Si vultis mittere, mittite. Et rapuerunt verbum de ore ejus; mittentesque festinanter, adduxerunt domnum Gaufridum abbatem Savigniensem et domnum Hildebertum archiepiscopum Turonensem. Adfuit etiam dominus Raginaldus de Castello, ad cujus dominium locus iste pertinebat. Omnes igitur in unum congregati Dominum collaudantes, statuerunt locum istum de cætero esse abbatiam; et ipsa die archiepiscopus Turonensis benedixit in monachos duodecim ex eremitis, benedixit etiam in abbatem domnum Odonem monachum de Savigniaco, quem ad hoc secum adduxerat Gaufridus prædictus abbas Savigniacensis. Et sic anno Verbi incarnati MCXXXIV *, tertio idus Novembris, fundata est abbatia de Fontanis.

[87] [nonnullis eremitis discedentibus; mutatur titulus.] Illi vero, qui supervenerant, omnibus rite celebratis cunctisque dispositis, remeantes ad propria imprecati sunt remanentibus præsenti prosperitate gaudere et futura. Magister vero Gaufridus, et domnus Gaufridus Bullonus, et Ascelinus presbyter, et alii quos nominare nescimus, recusaverunt se in monachos benedici. Quibus monachi concesserunt quocumque vellent ire, et de rebus monasterii quidquid vellent, sive in possesionibus, sive in quibuslibet rebus, quamdiu viverent, possidere. Recessit igitur magister Gaufridus et habitavit in foresta ultra fluvium, qui dicitur Cherius, in loco qui dicitur Aqua-viva (Aiguevive) ubi nunc est canonicorum regularium abbatia. Unde et quo veniebat, certum non comperimus; sed apud castellum qui dicitur Montricardus invenit eum ultima dies et hora, et detulerunt eum et sepelierunt in cœmoterio prædictæ abbatiæ: talemque vir Dei sortitus est exitum. Ascelinus vero presbyter cum alio Gaufrido, in loco qui dicitur Lauda (Landes? in diœcesi Carnutensi, dein Blesensi) et obiit et sepulturam habuit. Domnus vero Gaufridus cognomine Bullonus, circa suum finem ad nostrum monasterium se cum suis omnibus transtulit et in claustro monachorum, Deo volente, sepulturam promeruit. et hic finis eremitarum. Monachorum vero tenentes historiam, revertamur ad domnum Odonem primum abbatem, qui postquam rediit ad mentem, expavit paupertatem: nihil enim ei dimiserant prædicti eremitæ præter sedem abbatiæ et hujus terræ petrosæ quantum quatuor boves poterant laborare… Huic successit domnus Gilbertus Savigniensis monachus… Prædictam paupertatem reperiens aliquantulum sustinuit, quærens qui adjuvaret et consolaretur: et non inveniens, abiit et obiit in domo Savigniensi. Post enarratam dein conjunctionem Saviniacensium cum Cisterciensibus, ita prosequitur Peregrinus: Illud autem volumus successorum nostrorum memoriæ commendare, quod quamdiu domus Savigniensis subjecta non fuit ordini Cisterciensi, locus iste dicatus erat in honore S. Mariæ Magdalenæ, et ex quo se subjecit, sicut habetur, Cisterciensi ordini (?), dicatus est in honore B. Mariæ Virginis, cujus vita inclyta cunctas illustrat ecclesias.

[88] [Basinkwerk.] XVII. Basingwerk, in agro Flintensi, in diœcesi S. Asaphi, fundata dicitur in Chronico S. Werburgæ [Monast. Angl., t. V, p. 261.] et in Gallia Christiana [T. XI, col. 1131.] anno 1131; in Annalibus Parcoludensibus [Monast. Angl., t. V, p. 261] anno 1132; in Chronographia Cisterciensi die 3 Julii anni 1133; a Tannero [Ibid., loc. cit.] circa annum 1159; a Lelando [Ibid., loc. cit.] post annum 1156; ab aliis anno 1312 post ejectos inde templarios. Verum ante annum 1148 conditam fuisse hanc abbatiam liquet ex sæpe citata Eugenii III Bulla, in qua nomine suo designatur: et proin, quum veteribus documentis standum sit, anno 1131, 1132 aut 1133 adhærendum est; ita ut teneatur initium factum fuisse anno 1131 et abbatem institutum die 3 Julii anni 1133 more Pisano. De fundatore multa lis, aliis Radulphum comitem Cestrensem, aliis Henricum II regem laudantibus [Ibid., loc. cit.] . Verum si is fundator dicendus, qui monasterii sedem donavit, charta Henrici regis III difficultatem facile tollit his verbis [Ibid., p. 263.] : Et præterea concedo eis et confirmo omnia tenementa sua, quæ Ranulphus comes Cestriæ et alii barones eis dederunt et cartis suis confirmaverunt, scilicet Haliwelle et Fulibroch et capellam de Basingwerk, in qua primitus manserunt etc. Patrona erat B. Maria [Ibid., loc. cit. et passim.] . Fueritne aliquando filia Bilduwasiæ, quæretur infra.

[89] [Cumbremera.] XVIII. Cumbremeræ fundationem varii variis innectunt annis, Tanner anno 1133, Annales Crokesdenses et Parcoludenses anno 1134, Ormerod anno 1130, nitens diplomate fundationem confirmante [Monast. Angl. nov., t. V, p. 321.] . Verum ego dicendum arbitror donationem agrorum anno 1130 factam et fors ædificiorum structuræ initium datum fuisse; erectionem vero in abbatiam seu abbatis designationem anno 1133. Cujus sententiæ pars prior citato diplomate fulcitur, posterior tabula Saviniacensi et Chronographia [Annal. Cisterc. ad an. 1133, cap. IV, t. I, p. 253.] , illa diem 4 Junii, hac cum Sucheto III Idus Novembris indicante. Præterea in Historia Synchrona Dieulacressensis abbatiæ, Cumbremeræ filiæ, legimus [Monast. Angl. nov., t. V, p. 627.] : Anno MCXXXIII fundata est abbathia de Cumbremere, filia de Saveney. Sita erat in diœcesi Lichfeldensi, patronis B. Maria et S. Michaele; habuit fundatorem Hugonem de Malbanc, confirmatorem Ranulsum comitem Cestriæ [Ibid., p. 321 et seqq.] .

[90] [Caldræ] XIX. Caldra et Bellalanda. Quoniam ambo hæc monasteria incunabula communia habent, de ambobus simul dicendum est. Caldra porro, vulgo Calder seu Cauder-Abbey, in parochia S. Brigittæ in Cumbria, in diœcesi Eboracensi, fundata fuit secundum Chronica S. Werburgæ [Ibid., p. 339, not. a.] et insulæ Manniæ [Ibid., p. 252.] , Annales Parcoludenses [Ibid., p. 339.] , Historiam Furnesiensem [Ibid., p. 250.] , Chronographiam Cisterciensem [Annal. Cist. ad an. 1134, cap. VIII, t. I, p. 284.] , Catalogum Jongelini et Galliam Christianam [T. XI, p. 552.] anno 1134 secundum calculum Florentinum, seu 1135 secundum communem, scilicet die 10 Januarii juxta Catalogum Saviniacensem et citatas Historiam Furnesiensem et Chronographiam. Fundator fuit Ranulphus de Meschines, secundus Cestriæ et Cumbriæ comes, ut liquet ex diplomate Henrici III regis confirmantis Caldræ donationes [Monast. Angl., t. V, p. 340.] ; patrona erat B. Maria V. [Ibid., pag. 339.] . Bis autem ejus mater effecta est Furnesium, quum illuc bis ex suis filiis destinarit; quæ res, quum non satis animadversa videatur, paulo latius est exponenda. Porro in Historia Fundationis Bellælandæ, quam anno 1197 (quum adhuc superstites essent rerum initio gestarum testes [Cfr ibid., p. 349. col. 1, p. 354 et 350, col. 2.] ) Philippus, abbas III, conscripsit, legitur anno Henrici regis XXXV, seu 1134, imo 1135, conventus quidam de Furnesio exiens sortitus esse quemdam locum qui vocatur Caldra in Coupland ex pia collatione cujusdam magnatis illius patriæ ad abbatiam construendam, ordinato ei conventui abbate nomine Geroldo, quem duodecim monachi secuti erant [Monast. Angl., t, V, p. 349.] .

[91] [a Scotis destructæ, incolæ, post varia fata,] Paulo post exarsit primum bellum inter Stephanum Angliæ et Davidem Scotiæ regem: quod anno 1136 cœptum et clausum est: quo tempore nil passi videntur Caldrenses. Verum anno 1138 (non vero 1137, ut habet Philippus Bellælandensis, annum Stephani tertium cum anno 1137 male conjungens [Cfr supra n. 64.] ), bellum iterum recruduit, et, ter septentrionales Angliæ partes invadens, rex Scotiæ miseram ubique stragem excitavit [Lingard, Hist. d'Angleterre, t. II, p. 207, Louvain, 1827.] . Vastata tum fuit Caldra, quum per quadriennium ibi mansissent, anno tertio Stephani regis [Monast. Angl., t. V. p. 349.] , die 22 Decembris anni 1135 coronati [Art de vérifier les dates. t. I, p. 801.] . Rediit itaque Geroldus cum conventu suo Furnesium; verum quum vellet ibi etiam suis præesse et in uno monasterio duplicem instituere cœtum, a Furnesiensibus admissi non fuere, coacti postridie ad Turstanum Eboracensem archiepiscopum pergere; qui eos commendavit ditissimo pientissimoque Rogero de Molbray, filio Nigelli de Albineio. Hic eos donatione satis insigni instruxit, misitque ad Robertum de Alneto eremitam apud Hode, in cujus domunculis, quas ipso anno 1138 (1139?) a Rogero de Molbray cum circumjacentibus terris adepti sunt, quatuor habitarunt annos. Interea subjecerunt se anno 1141 (1142?) Saviniaco; quæ res, ut jam dictum est, liti occasionem dedit.

[92] [et postquam alii iterum Caldram incolerent,] Sed Caldram redeundum est. Quum itaque arbitrarentur Furnesienses priorem Caldrendem coloniam sine spe et proposito revertendi Caldram certum habere locum et terram viriliter colere, ordinaverunt in abbatem Hardredum monachum Furnesii et ipsum cum quodam alio conventu iterum usque ad Caldram transmiserunt, qui ab illo tempore usque in præsenti, inquit Philippus, successione debita prout possunt regulariter ibidem conversantur, quasi in eodem statu temporalium semper tabescentes. Abbatum itaque Catalogo, quem in Monastico Anglicano [T. V. p. 340.] habes, possent præponi Geroldi et Hardredi nomina. Errabant autem Furnesienses, æstimantes Hodam certum esse locum et stabilem sedem fugitivo Caldrensi conventui. Anno enim 1143 (1144?) abbas Rogerus, Gerohi successor, per matrem Gundream supplicavit fundatori Rogero de Molbray ut sibi locum ampliorem et aptiorem ad construendam abbatiam concederet. Quam supplicationem, inquit Philippus abbas, idem Rogerus anno Domini MCXLIII (MCXLIV?) circa Nativitatem B. Mariæ V. seu 8 Septembris devote et benigne concessit et ipsemet dedit prædictis monachis villam de Bellalanda cum ecclesia ejusdem villæ et omnibus pertinentiis. Ibidem itaque ad aquam Ryam prope abbatiam de Ryevall parvam cellam construxerunt, quam a territorio Bellamlandam appellarunt; locum vero de Hode, commutatione facta, cesserunt coloniæ canonicorum S. Augustini Bridlingtoniensium, postea de Novo Burgo vocatæ.

[93] [tandem fundant Bellamlandam.] Ast hic nondum commigrationibus Saciniacensium nostrorum finis. Quinquennio enim post in grangiam redegerunt cellam ad Ryam, hinc Old Byland dictam; et novum cœnobium condiderunt in Stockyng in territorio de Cukwald, ubi Rogerus de Molbray anno 1147 aliquot eis agros donarat. Habitarunt hoc in loco triginta annos, donec anno 1177, in vigilia Omnium Sanctorum, demigrarunt prope Burtoft et Bersclive, ibique sub patrocinio B. Mariæ V. floruerunt usque ad Henrici VIII tempora.

[Annotatum]

* MCXXXII?

§ VIII. Abbatiæ reliquæ conditæ a B. Gaufrido.

[Russinum, a nonnullis confusum cum ipso Cistercio,] XX. Russinensis abbatia, vulgo Russin seu Ryshen abbey, sita erat in Bally Salley supra oppidum, nunc Castletown dictum propter castellum Castle-Rushen [Carlisle, Topograph. Diction. of Scotland, V° Castle-Town.] . Dicebatur etiam olim abbatia de Mannia, quod in notissima insula Mannia surgebat; ex qua olim non secus ac ex Hebridibus constabat diœcesis Sodorensis seu insularum meridionalium; nunc una Mannia contenta et ad provinciam Eboracensem pertinens [Camdem Britannia, t. III, p. 697, edit. Gough.] . Volunt Tanner [In Monast. Angl., t. V, p. 252.] , Gough [In Addit. ad Camdeni Britannium, t. III, p. 697.] , Carlisle [Topograph. Diction of Scotland, V° Bala-Salla.] aliique ibidem cœnobium fundatum fuisse anno 1098 a Mac Manis seu potius Mac Maras [Cfr Chron. regum Manniæ, ap. Camdem Britannia, p. 383, edit. Amstelodami, 1647.] principe hujus insulæ. Ast facile detegitur hujus erroris fons. Quum enim in Chronico regum Manniæ, edito a Camdeno, legeretur ad hunc annum, quo Mac Maras principatum gereret [Ibid. loc. cit.] : MXCVIII fundata est abbatia S. Mariæ Cistercii, intellexerunt illi scriptores ibidem adstrui fundationem abbatiæ S. Mariæ Russinensis de ordine Cistercii, quum tamen Russinensis monachus, hujus Chronici auctor, nil aliud his indicaret quam fundationem ipsius abbatiæ Cistercii in Gallia, hoc anno reapse fundatæ.

[95] [fundatur anno 1134, et anno 1172 tentat condere Mlirescog] Porro licet Historia Furnesiensis hujus abbatiæ fundationem ad annum 1238 referat et Jongelini Catalogus ad aunum 1140, tenendum omnino est eam institutam fuisse, ordinato abbate, die 10 Januarii anni 1134: in hanc enim rem conveniunt Saviniacensis Catalogus et Chronographia Cisterciensis [Annal. Cisterc. ad an. 1134. cap. VIII, t. I, p. 284.] , necnon ipsum Chronicum regum Manniæ, quod hæc refert [Ap. Camden, Britann.. p. 383, edit. Amstel. et ap. Monast. Angl., t. V, p. 252.] : Anno Domini MCXXXIIII. Olavus [rex Manniæ] dedit Yvoni (seu Evano) abbati de Furnes partem terræ suæ in Mannia ad abbatiam construendam in loco qui dicitur Russsin. Quibus aliqua adjuncta adjicere licet ex Historia Furnesiensi, in quæ hæc perhibentur [Monast. Angl.. t. V, p. 250.] : Certa terra in Mannia data fuit abbatiæ de Rievalle (primæ in Anglia, recenti tamen, coloniæ Clarœvallensi) ad construendam abbatiam de Russin; postea tamen data fuit abbatiæ de Furnesio ad construendam eam de ordine Cisterciensi (imo Saviniacensi) ubi modo scituata est, et sic non de Rievalle sed de Furnesio exivit. Anno 1176 tentavit Russinensis abbatia filiam condere in Mirescog; sed non ita multo post ab opere destitum fuit; quod in Chronico Manniæ his explicatur verbis [Ibid., p. 252; cfr Camdeni Britannia, p. 384.] : Anno Domini MCLXXVI Godredus rex Manniæ dedit in oblationem venerabili abbati Silvano partem terræ apud Mirescog, ubi mox monasterium construxit. Sed processu temporis terra tota cum monachis concessa est abbatiæ S. Mariæ de Russin. Signanda quoque translatio, anno 1192 facta: Anno Domini MCXCII abbatia S. Mariæ de Russin, ita traditur in Chronico [Monast. loc. cit. Britannia, p. 384.] , translata est in Dufglas, ibique per quatuor annos habitantes iterum ad Russin reversi sunt.

[96] [Swinesheda.] XXI. Swineshevedensis abbatia, Swineshed vulgo dicta, patrona B. Maria Virgine [Dipl. Henrici II in Monast. Angl. t. V, p. 337.] , in Catalogo Jongelini, Gallia Christiana [I'. XI. col. 552.] , Annalibus Petroburgensibus et Parcoludensibus [Monast. Angl., t. V, p. 336.] , Catalogo Saviniacensi aliisque monumentis fundata dicitur anno 1134, et quidem die 7 Augusti in Saviniacensi Catalogo; in Historia vero Furnesiensi seu in Catalogo filiarum traditur fundata anno 1148 [Ibid., p. 250.] . Ast mendum cubat in hoc catalogo: inferius enim asseritur Swineshedum fundatum fuisse ante conjunctionem cum Cisterciensibus; et quidem legitur hæc abbatia in diplomate Eugenii III, dato IV Aprilis anni 1148 in confirmationem conjunctionis, mense Octobri anno 1147 initæ [Gall. Christ., t. XI, col. 541.] . De fundatoribus varii tradunt varia: sed standum est testimonio diplomatis Henrici II regis, in quo legitur [Monast. Angl., t. V. p. 337.] : Et quicquid Robertus Greslei prædictæ abbatiæ et Albertus filius ejus fundatores eisdem dederunt et cartis suis confirmaverunt. Vocabatur etiam hæc abbatia Locus Dei [Catal. Savin. et Ann. Cisterc. ad an. 1163. cap. III. t. II, p. 375.] , et Hoilandia seu Hoyland [Annal. Cisterc., loc. cit.] , a districtu in quo sita erat. Disputatum olim fuit ad quam diœcesim pertineret, utrum ad S. Andreæ in Scotia, an ad Lincolniensem [Ibid., loc cit.] ; verum unde in media Anglia ingens tractus ad diœcesim Scoticam devenisset? Colonia erat Furnesii, cujus filia remansit [Monast. Angl., t. V, p. 250.] .

[97] [Longum villare.] XXII. Longumvillare, vulgo Long Villers, in comitatu Boloniensi, et in diœcesi Morinensi, et dein Boloniensi, fundatorem habuit Stephanum, comitem Boloniæ, post Angliæ regem. Catalogi Jongelini, Genealogicus Ms. et alter Henriquezii, consentiunt cum Saviniacensi et Chronographia aliisque documentis in anno 1135 pro exordio assignando. Dies excidit ex Chronographia [Ann. Cist. ad an. 1135, cap. IX, t. I, p. 301.] , sed ex loco dato ibidem Longo Villari patet inter VII Kal. Aprilis et V nonas Maji hujus cœnobii fundationem ibidem indicatam fuisse. Suchetus [Vit. S. Bern. Tir.. p. CCLXXV.] et Beaunier [Recueil, etc., t. II, p. 661.] designant diem 25 Martii, Gallia Christiana [T. X. col. 1615.] et tabula Saviniacensis diem sequentem; quæ eligenda sit, nemo facile definiverit. Patrona erat B. Maria [Beaunier, Recueil, etc., loc. cit.] .

[98] [Stratfordia.] XXIII. Stratfordia, seu Stradford Langthorne, atque etiam Stretforde, in Essexia in diœcesi Londinensi, fundata est secundam Catalogos omnes anno 1135, et quidem secundum album Saviniacense, Suchetum [Loc. sup. cit.] et Chronographiam Cisterciensem [Ann. Cist. ad an. 1135, cap. IX, t. I, p. 301.] VIII Kal. Augusti seu die 25 Julii: adeo ut hinc facile solvi queat dubium, quod in Monastico Anglicano novo [T. V, p. 586.] hac de re habes. Fundator fuit Guilielmus de Montefichet, titulus B. Maria et Omnes Sancti, seu nude B. Maria [Ibid., pag. cit. et seq.] .

[99] [Bildewasium.] XXIV. Bildewasium, vulgo Buildewas, nemine dissentiente, fundatum fuit anno 1135; et quidem die 8 Augusti secundum Chronographiam Cisterciensem [Annal. Cist. ad an. 1135. cap. IX, t. I, p. 301.] et die 7 Augusti secundum Suchetum; sed illud melioris notæ documentum est. Voluit Leland [Monast. Angl., t. V, p. 355.] Mathildem de Bohun, Roberti Burnell uxorem, hujus asceterii fundatricem fuisse, Verum quum in diplomate anni 1138 [Cfr supra n. 63] , quo Stephanus rex Angliæ confirmat ipsam fundationem, legatur [Monast. Angl., t. V, p. 356.] : Sciatis me concessisse et confirmasse in perpetuam eleemosynam Deo et ecclesiæ S. Ceaddæ et abbati et monachis de ordine Saviniacensi in ea Deo servientibus de Billemas totum manerium ipsum in bosco et plano, et hominibus et omnibus ad illud pertinentibus, sicut Rogerus episcopus Cestriæ locum illum eis dedit et coram me concessit; manifestum est Rogerum, Cestrensem seu Lichfeldensem episcopum, in cujus diœcesi situm erat Bildewasium, fundatorum fuisse. Ex recitatis verbis constat etiam S. Ceaddam tunc temporis patronum fuisse. Verumtamen post transitum ad Cistercienses S. Maria et S. Ceadda titulares facti sunt, ut liquet ex charta donationis Gilberti de Lacy [Ibid., pag. cit.] . Primos monachos assumptos fuisse ex Furnesio tradit Jongelinus [A. O. C. in Ang., p. 5.] ; verumtamen Suchetus, Catalogus Henriquezii et alter Ms. Bilduwasium recensent inter Saviniacenses filias; idemque erui posse videtur ex Bulla Eugenii III (cfr. supra num. 41 et 47), atque insuper omittitur in catalogo filiarum Furnesii, hujus sedis historiæ inserto [Monast. Angl., t. V, p. 250.] . Ast nil vetat quominus primi monachi Furnesienses fuerint, abbatia tamen Saviniacum agnoverit tamquam matrem.

[100] [Briostellum de Alneto.] XXV. Briostellum, alias dictum Alnetum et Lannejum, vulgo Lannoy seu L'Aunoy de Briostel in diœcesi et agro Bellovacensi, refertur in Catalogo Saviniacensi et Chronographia [Annal. Cist. ad an. 1137, cap. VII, t. I, p. 332.] Cisterciensi ad diem 1 Decembris anni 1131, eumdemque annum signat Jongelinus. Suchetus ex Louveto [Antiq. Belvac., lib. IV, cap. XXXVII.] tradit eam fundatam fuisse die 21 Novembris anni 1137; verum illis potius adhærendum. Porro duplex fundatio distinguenda, ut ex his Galliæ Christianæ [T. IX, col. 838] verbis discere licet: Inchoatur, inquit, abbatia B. Mariæ de Briostel Cal. Decembris 1135 a Lamberto de Britulio et filio ejus Renaldo, cedentibus quidquid habebant in territorio de Briostel, assensu dominorum Guillelmi Bisette et Ansoldi filii ejus. At cum locus ille in valle inter duo nemora situs omnibus vitæ necessariis destitueretur, translata domus est anno exeunte 1137 ad Alnetum, agrum alnis consitum, fundum scilicet molendinum et stagnum cum sede abbatiæ præbente Matthæo de Ploeis, anno 1138. Quæ omnia satis bene conveniunt cum diplomatibus inter instrumenta Galliæ Christinæ excusis [Ibid. t. X. inst., col. 355.] , licet dierum notatio pro arbitrio apposita videatur, quum in memoratis chartis frustra quærantur. Translato monasterio, remansit prioratus vel aliquid simile in Briostel: quemadmodum colligimus ex charta Odonis Bellovacensis episcopi, scripta circa annum 1140, qua declarat eleemosynam quamdam per manus suas datam fuisse ecclesiæ S. Mariæ de Briostel, et inter testes venit Hugo abbas S. Mariæ de Alneto. Ex dictis patrona erat utriusque loci B. Maria; colonia vero hæc exiverat ex Bello-Becco cujus remansit filia secundum sæpe citatos catologos.

[101] [Buckfastria.] XXVI. Buckfastria, vulgo Buckfastleigh seu Buckfastre, in Devonia, in diœcesi Exoniensi, a Galliæ Christianæ [T. XI, col. 553.] scriptoribus fundata dicitur anno 1134; in Monastico Anglicano [T. V, p. 384.] anno 1137; a Jongelino [Abbat. Ord. Cist. in Anglia, p. 6.] et Chronographia Cisterciensi [Annal. Cist. ad an. 1136.] die 27 Aprilis anni 1136 et a Sucheto die præcedenti. Ast cui adhærendum assertioni? Nullus dubito quin anno 1134 initium datum fuerit abbatiæ, et die 27 Aprilis anni 1136 colonia emissa vel abbas institutus sit. Et certe ante finem anni 1135 dotatum jam erat istud cœnobium, quum legamus in diplomate Henrici II, regis Angliæ, et nepotis per matrem Mathildem Henrici I, sequentia [Monast. Angl., t. V, p. 385.] : Sciatis me concessisse in perpetuam eleemosinam monachis de Bugfasta, qui sunt de ordine de Savineio ecclesiam et abbatiam de Bugfasta cum omnibus terris … sicut prædicta abbatia tenuit … tempore regis H. avi mei, qui die 1 Decembris anni 1135 in Normannia obiit [Art de vérifier les dates, t. I, p. 800.] . De patrona, nempe B. Maria Virgine, convenit; et similiter Gallia Christiana consentit cum Monastico Anglicano in appellando Ethelberto, filio Guilielmi Pomerei, hujus loci fundatore. Primos monachos ex Furnesia eductos tradit Jongelinus [Abbat. Ord. Cist. in Angl. p. 6.] ; non tamen recensetur inter Furnesii filias [Monast. Angl., t. V, p. 250.] , sed inter Saviniacenses [Suchetus. p. CCLXXV.] : sane quod donatio ad fundandam abbatiam his facta esset. Accedunt et alia argumenta, quæ ratione Bilduwasiæ proposuimus.

[102] [Brolium Benedicti.] XXVII. Brolium Benedicti. In diœcesi Ebroicensi Drocas inter et Ibrecium situm erat Brolium Benedicti, vulgo Breuil-Benoit, filia Vallium Sernaji, Trappæ parens. Ex chartis quibusdam [Gall. Christ., t. XI, inst., col. 142 et seq.] innotescit fundationem hanc deberi familiæ de Marcillejo et primitivos patronos titulares fuisse B. Mariam et S. Joannem Baptistam; verum anno 1224 ecclesiam sub unius B. Mariæ vocabulo dicatam esse [Ibid., col. 143.] . Anno 1137 innectitur fundatio hujus monasterii in Catalogo et Chronographia Cisterciensibus, in Catalogis Jongelini, in Genealogico Ms., apud Beaunier [Rec. des abb., p. 752.] , et Brasseur [Hist. d'Evreux, p. 139] necnon in Gallia Christiana [T. XI, col. 663.] ; sed non convenit de die: Catalogus Cisterciensis ponit VII Kal. Aprilis seu 26 Martii; utraque Gallia Christiana VIII idus Maji seu 8 Maji; Beaunier alterutrum diem signat; lis forte ex eo dirimi potest, quod colonia emissa fuerit die 26 Martii, divinis officiis initium datum die 8 Maji.

§ IX. Abbatiæ conditæ usque ad conjunctionem cum Cisterciensibus.

[Briostellum prioratus S. Mariæ Dublinensis] XXVIII. Briostellum, prioratus ex reliquiis primæ sedis Briostelli de Alneto; de utroque dictum ad XXV. XXIX. Sancta Maria juxta Dubliniam, al. Oustamby, (forte Ostmantown seu Oxmantown, civitas Danorum,) fundatur anno 1139 a Malachino principe Hiberniæ. Hæc Gallia Christiana [T. XI. col. 553.] . Sed aliter profecto privata hujus monasterii historiola; quæ, ut mihi testis est Waræus [Ap. Manrique, Annal. Cist. ad an. 1139, cap. X, t. I, p. 378.] , tamquam fundatores nobis obtrudit Malachiam regem Midiæ et monarcham Hiberniæ, Gillelmumholmoc et Roisiam uxorem ejus. Pro more hibernico ornantur hæc dein prodigiis. Utut est, regnavit Malachias, alias Melseachlain, ab anno 846 ad ann. 863 [Lanigan, Eccl. Hist. of Ireland, t. III. p. 241.] : unde intra hoc spatium reponenda foret illa fundatio. Archdall [Monast. Hibern., p. 132.] vero, Thomas de Burgo [Hibernia Dominicana, p. 741.] , Gough [Ap. Camden, Britannia. t. III, p. 537.] , Carlisle [Topograph. Diction. of Ireland. V° Dublin (County of).] aliique hanc ad Danos referunt, nempe ad annum, quo conversi sunt in Hibernia, 948 [Lanigan, Eccl. Hist. of Ireland, t. III, p. 377 et 380.] : quod Lanigan [Ibid., loc. cit.] parum probabile videtur. Certum est ex diplomate Henrici II regis [Monast. Angl., t. V. p. 362.] exstitisse id cœnobium antequam comes Ricardus de Strigoil venisset in Hiberniam, id est ante annum 1171 [Larrey, Hist. d'Angleterre, t. I, p. 385.] ; quin etiam ex Chronographia Cisterciensi [Annal. Cisterc., ad an. 1139, cap. X, t. I, p. 378.] ex Catalogo Jongelini et ex Annalibus S. Werburgæ [Monast. Angl., t. V, p. 361.] consentiendum est Galliæ Christianæ, ad annum 1139 hujus abbatiæ fundationem signanti; licet quatuor, ante hunc annum mortui, in quibusdam scriptis indicentur abbates [Ibid., p. 362, cfr p. 361.] . Sed quis fundator? Malachinum habet Gallia Christiana: verum Malachinus, seu Malachias aut Melseachlain II obiit anno 1022 [Lanigan, Eccles. Hist. of Ireland, t. III, p. 426.] ; neque alius homonymus mihi postea apparet. Laudat Waraeus [Ap. Manrique. Ann. Cist. ad an. 1139, cap. X, t. I, p 378.] diploma Eduardi IV Angliæ regis, quo fundator perhibetur Donaldus Gillelmoholmoc, (nonne idem ac Donal Gearrlamhach, rex Danorum seu Normannorum Dublinensium [Cfr Vallencey's Collectanea. t. I, p. 566.] ?) consentiente Diervorgilia uxore et Dermitio primogenito. Nil habeo quo hæc confirmentur vel impugnentur.

[104] [obscurior origo.] Quæritur tertio fuerintne ibi umquam nigri monachi seu mere Benedictini; ajunt id plerique, quum sæculo X, cui initia hujus monasterii innectant, nondum exsisterent Cistercienses aliive albi monachi. Ast Benedictinos seu Nigros Monachos tunc temporis in Hibernia exstitisse plane negat Lanigan [Eccl. Hist. of Ireland, t. III, p. 380, not. 139. Cfr Thomas de Burgo, Hibernia Dominicana, p. 740.] . Quum vero ex mea sententia hæc abbatia fundata tantum sit anno 1139, eo potiori jure hinc excludo Nigros Monachos, quod Annales B. Mariæ Dublinensis velint hoc ipso anno cœnobium istud in Cisterciense mutatum fuisse [Cfr Annal. Cist. ad an. 1139 cap. X, t. I. p. 378.] . Verum ab Saviniacensibus, non vero Cistercienbus, tunc temporis hunc locum occupatum fuisse atque ab annalista utrosque novem annis citius confusos fuisse satis patet vel ex eo solum quod Mellifontem, Cisterciensium in Hibernia incunabula, anno 1142 primum fundarit celeberrimus S. Malachias Armacanus [Cfr Lanigan, t. IV, p. 117 et 120.] . Videtur autem S. Maria ab initio filia fuisse Bildewasii [Cfr Ann. Cisterc. app. ad t. I, an 1140, t. IV, p. 543.] ; licet necesse aliquando fuerit, ut rex Henricus II auctoritatem abbatum Bildewasiensium certam faceret [Monast. Angl., t. V, p. 363.] : Suchetus ejus meminit, diverso tamen nomine, inter filias Cumbermeræ et Bilduwasiæ. De hac re dicetur infra.

[105] [Cogeshalla.] XXX. Cogeshallam, vulgo Coggeshall atque etiam Coxhal, in Essexia, in diœcesi Londinensi [Cfr Spruner. Hist. Atlas, tab. XXXV, et Chron. Radulfi Coggeshallensis, ap. Mon. Ang., t. V, p. 451, not m.] , alii alio fundatam statuunt tempore: Annales Parcoludenses [Monast. Angl. t. V, p. 451.] anno 1137; Leland [Ibid. loc. cit.] anno 1141; Chronicum Cogeshallense [Ibid., p. 452.] anno 1142, eodemque anno convenisse conventum apud Cogesalam III nonas seu die 3 Augusti: cui assentiunt Gallia Christiana [T. XI, col. 553.] et Tanner [Ap. Monast. Angl., t. V. p. 451] . Contra Chronographia Cisterciensis [Annal. Cist. ad an. 1140, t. I, p. 396.] , Catalogus Saviniacensis et Jongelini, et Chronicum S. Augustini Cantuariensis [Ap. Monast. Angl., t. V, p. 451.] conveniunt in referenda fundatione hujus abbatiæ ad annum 1140, die 17 Julii secundum Saviniacensem catalogum, kal. Augusti secundum Chronographiam Cisterciensem. Et quidem placet his ita adhærere ut statuamus primum institutum fuisse abbatem XVI Kal. Augusti seu die 17 Julii anni 1140, coloniam emissam Kal. Augusti anni 1140. De fundatore lis quoque est inter historicos, alios Mathildi, alios marito Stephano regi, alios utrique hanc fundationem tribuentes [Ibid., loc. cit.] . Ex charta fundationis liquet ex patrimonio Mathildis fundationem factam, sed non sine interventu Stephani [Ibid., p. 452.] . B. Mariam patronam fuisse ex eadem charta manifestum est. Ecclesiam vero de Cogeshalla, pensione pacta, obtinuerant monachi a Theobaldo priore Rumeliacensi [Joan. Sarisber. ep. VIII et IX in Bibl. Patt. Max. Lugdun., t. XXIII, p. 412.] . At cujusnom erat filia? Bellælandæ, tradit Gallia Christiana [T. XI, col. 553.] ; Saviniaci, Suchetus. Porro nemo cum Gallia Christiana sentiet, qui Historiam Bellælandæ originum [Cfr Monast. Angl,, t. V, p. 350.] legerit. Insuper Saviniacensis Catalogus, itemque Catalogus genealogicus Henriquezii et alter Ms. Cogeshallam inter Saviniacenses filias recensent.

[106] [Vetusvilla.] XXXI. Veteris Villæ fundationem, in diœcesi Dolensi, in Britannia Minori, statuit Suchetus anno 1144; Catalogus Saviniacensis die 27 Julii anni 1140, Chronographia [Annal. Cist. ad an. 1140, cap. X, t. I. p. 396.] IV Kal. Septembris seu 29 Augusti ejusdem anni; Jongelinus et R. D. Tresvaux [L'Église de Bretagne, p. 368] anno 1137. Sed facile satis componi potest hoc dissidium. Die 8 videlicet Augusti anni 1137 facta est donatio agrorum in quibus construeretur abbatia, die 27 Julii anni 1140 primus abbas benedictus et die 29 Augusti emissa Saviniaco colonia. Ecce fragmenta quædam chartæ fundationis, quam integram habes apud Hyacinthum Moricium [Mémoires pour servir de preuves à l'hist. de Bretagne, t. I, col. 575.] : In nomine Sanctæ et inviduæ Trinitatis, ego Gelduinus, filius Hamonis, audiens paupertatis amatoribus regnum cœlorum hereditario jure ore veritatis esse promissum, si ejusdem paupertatis aut nolo aut nequeo interim executor existere, ipsos saltem pauperes apud illum, qui cum dives esset pro nobis pauper factus est, advocatos et mediatores mihi satago adquirere. Notum sit itaque … quod ego Gelduinus filius Hamonis … dono et concedo ecclesiæ S. Trinitatis de Savigneio et monachis ibidem Deo famulantibus in perpetuam eleemosynam ad ædificandam abbatiam omnem terram meam de Veteri Villa … tali scil. conditione ut in ipsa et de ipsa elemosyna in Veteri Villa cœnobiale domicilium construatur et abbatia secundum ordinem et consuetudines præfatæ ecclesiæ S. Trinitatis ibidem fundetur… Quas omnes donationes per manum Domini mei Gaufredi Dolensis archiepiscopi, de quo præfatas terras tenebam, Deo obtuli et ipse Dominus meus in manu Domini Gaufridi prædictæ ecclesiæ abbatis illas misit… Non multo autem post tempore, convocata et congregata ad consecrandum in ipsa elemosina cimiterium magna multitudine, istam elemosinæ donationem … coram omnibus … in hac carta confirmavi… Quod factum est anno ab Incarn. Dom. MCXXXVII, mense Aug., VI idus ejusdem mensis, archiepræsulatus autem Domini Gaufridi Dol. archiep. anno VII coram plebe et subscriptis testibus. Ex donatione anni 1141 titulum cognovimus, videlicet S. Salvatoris et S. Mariæ [Ibid., col. 581.] . Post conjunctionem Saviniacensium cum Cisterciensibus interdum dicta fuit abbatia B. Mariæ de Valle Veteri et de Veteri Villa [Tresvaux, Église de Bretagne, p. 568.] .

[107] [Barberium, de cujus initiis variæ sunt sententiæ,] XXXII. Barberium. Inter omnes Saviniacenses abbatias nulla tot implicatur tricis, quot Barberium, vulgo Barbery, in diœcesi Bajocensi, in Normannia. In catalogo Saviniacensi venit inter Saviniaci filias ordine XVIII ad 16 Novembris 1140 [Cfr Gall. Christ., t. XI, col. 452.] ; quem annum quoque signant Catalogus Jongelini, Genealogicus Ms. et Claudius Robertus [Gall. Christ. vet., p. 529.] . Suchetus notat idus Aprilis seu diem 13 Aprilis anni 1147; Beaunier [Recueil des abbayes, t. II, p. 720.] diem 13 Aprilis anni 1140 seu 1176 scribit; Expilly [Dict. Géogr. t. I, p. 455.] annum 1170; Catalogus genealogicus Henriquezii, Sammarthani [Abbatiæ Galliæ. p. 129.] et post eos Ludovicus de Malastrie [Annuaire hist. pour l'année 1838, p. 78.] annum 1176. Implicantur res etiam aliunde: scribit quippe Jongelinus [Abbat. Ord. Cist. in regno Galliæ, p. 55.] primos monachos cum abbate assumptos fuisse ex monasterio Oratorii, diœcesis Andegavensis et lineæ Cistercii; dum tamen Oratorium Saviniaco numquam subfuerit, et Barberium non ad lineam Cistercii, sed cum cæteris Saviniacensibus pertineret ad lineam Clarævallis. Hæc itaque omnino seponenda videntur. Ad meliora proinde convertamur oportet. Imprimis autem inspicienda est bulla Alexandri III, quam V Kal. Februarii anni 1177 obtinuit Radulphus, Barberii abbas, et in qua legitur [Gall. Christ., t. XI, col. 453.] pontifex confirmare locum ipsum in quo præscriptum monasterium constructum est cum omnibus pertinentiis suis ex dono Roberti Marmione et concessione Roberti filii sui, locum de Barberio, qui prius fuit grangia de Savigneio, cum omnibus pertinentiis suis.

[108] [videtur duplex] Huc etiam facit charta, a Roberto Marmione filio, anno 1181 mense Octobri, concessa, cujus hoc est initium [Ibid., inst. col. 85 et seq.] : In nomine etc. Noverit universa generatio præsens et futura Robertum Marmion patrem meum divini inspiratione consilii abbatiam Barberii fundare proposuisse: unde omnes terras quas habebat in Barberio, excepto militum suorum feodo, abbatiæ faciens, quasi primum per hæc omnia jecit fundamentum, possessiones commodas his adjecturus, si eum diutius miseratio divina vivere permisisset. Quia vero propositum suum implere non potuit, ego filius ejus et hæres ab eo inchoatum opus ad consummationis decus perducere decrevi. Ego itaque pro salute animæ meæ … do in eleemosynam… Deo et B. Mariæ et abbati et conventui monachorum abbatiæ. Barberii terras omnes, quas pater meus Deo dederat in Barberio. Dono etiam ad ædificandam abbatiam terram quæ continetur inter parvum Boscum et Barberium et hajam, quæ terra est in parochia Brethevillæ, etc. Recensentur dein aliæ multæ donationes, tum ab se tum ab aliis factæ, quarum una per librum positum super altare ejusdem monasterii. Neque omittendum testimonium Chronici Saviniacensis, in quo legitur [Baluz. Miscell., t. I, p. 327.] abbas Joslenus eodem anno quo cessit, scilicet 1178, misisse conventum ad abbatiam Barberii.

[109] [habuisse exordium.] Quæ omnia sat facile inter se componi queunt. Habemus enim primo fundamentum quasi jactum fuisse a Roberto Marmione per donationem omnium terrarum, quas in Barberio habebat liberas, eidemque Roberto consilium fuisse plura dandi. Porro hæc facta sint oportet ante annum 1143, quum apud Matthæum Parisium ad hunc annum legamus [Hist. Angl., p. 77, Tiguri. 1606.] : Eodem anno Robertus Marmimi (imo Marmion), vir bellicosus, qui monachos Coventrenses a suo monasterio expulerat et de ecclesia illa castellum fecerat, dum contra hostes decertaret, inter prædones suos ante ipsum monasterium solus peremptus est et excommunicatus morte depascitur sempiterna. Eadem refert scriptor, vulgo Joannis Bromtoni nomine designatus [Ap. Twysden. Script. X, col. 1033.] , recte Robertum Marmion scribens, et alii bene multi chronographi antiquiores. Accepta itaque hac donatione et spe augmenti concepta, devenerit Saviniacensis manipulus cum assignato abbate Barberium die 16 Novembris anni 1140: unde ad hanc diem et annum in catalogo Saviniacensi hæc abbatia recensetur. Verum, quum infelici morte præventus, promissis suis fidem facere non potuerit fundator, inopia coacti fuerint monachi inchoatam abbatiam in grangiam, i. e. cellam seu obedientiam a Saviniaco dependentem, convertere: unde nil mirum si locus iste nomine non designetur in Anastasii IV Bulla. Quum vero vicini equites eleemosinas paulatim conferrent, restituta fuit abbatia; adeoque anno 1177 abbas Radulfus in Alexandri III Bulla comparet, et anno 1178 istuc emitti potuit Saviniaco nova colonia, quæ habitaret in monasterio, quod Barberii exstabat, et (ut vidimus) altare et proin ædiculam habebat. Demum anno 1181 in parochia Brethevilla concessus est locus, in quo nova ædificaretur abbatia.

[110] [Trappa. Caldra.] XXXIII. Trappæ, in diœcesi Sagiensi, tot circumferantur notitiæ ut paucissimis hic nobis contentos esse liceat. En itaque ut ejus exordia narrantur in Gallia Christiana [T. XI, col. 747.] : Rotrocus II Perticensis comes voti solvendi causa, quod in mari periclitabundus emiserat, ut volunt, fundamenta jecit ecclesiæ in loco Trappa dicto, tribus a Mauritania leucis. Primi ex Brolio et Alneto educti monachi apud Barras constitere, quo tempore illis concessa est terra de Contrabiso, donec utcumque dispositis ædibus Trappam ingressi sunt circiter 1140, quo anno data est fundationis charta IV nonas (seu die 2) Decembris. Defuncto an. 1143 Rotroco, filius Rotrocus III patris fundationem auxit, ædificia perfecit atque inter alia largitus est terram de Laignejo. Ad annum 1140 inscripta est hæc abbatia Chronographiæ Cisterciensi [Annal. Cist., t. I, p. 396.] et Catalogo Jongelini, ad IV nonas seu diem 2 Decembris in Chronographia, ad diem 10 in Catalogo Saviniacensi. Erat autem filia Brolii et patronam etiamnum habet B. Mariam. XXXIV. Caldræ Origines simul cum Bellælandensibus ad num. XIX explicitæ fuerunt.

§ X. Abbatiæ reliquæ conditæ ante mortem B. Serlonis.

[Pultonensis abbatia] XXXV. Dieulacres. Pultonensis abbatia in Cestria et dein Dieulacressensis in Staffordia, secundum Galliam Christianam [T. XI, col. 554.] fundata est an. 1153; secundum Chronographiam Cisterciensem [Annal. Cisterc. ad an. 1159, cap. VII, t. II, p. 329.] anno 1159; secundum Jongelinum [Abbat. Ord. Cist. in Angl., p. 11 et 13.] anno 1220. Monasticum vero Anglicanum fundationem in Pultona [Monast. Angl., t. V, p. 321.] refert ad annum 1153, in Dieulacres [Ibid., p. 626.] ad 1214. Monumenta historica hujus asceterii æque varia sunt. In his enim legimus [Ibid., p. 627.] : Anno MCLIII fundata est abbatia de Pulton, filia de Cumbermere; alibi vero [Ibid., p. 628.] : Anno MCLVIII fundata est abbatia de Pultune in comitatu Cestriæ. Quid ergo? Equidem arbitrarer ab his omnibus recedendum esse, et primas hujus cœnobii origines ad an. 1146 pertinere. Duplex enim id suadet argumentum: prius scilicet occasio hujus fundationis; alterum, ipsum fundationis diploma. In Historia enim fundationis, narrata captivitate Ranulfi comitis Cestriæ, continuo subditur [Ibid., p. 627.] : Sub hoc tempore Robertus pincerna incepit fundare abbathiam de Pulton in provincia Cestriæ et adduxit ibidem conventum Cisterciensis (imo Saviniacensis) Ordinis ad deprecandum pro salute et incolumitate domini sui præfulgentissimi Cestrensis comitis Ranulfi, dum ipse Ranulfus esset in custodia domini regis; quam abbathiam idem Ranulfus postmodum confirmavit, etc. Porro secundum Henricum Huntingdoniensem [Hist., lib. VIII. fol. V° 225, edit. Savilii. Cfr Rogerus de Hoveden, ibid., fol. 280.] aliosque captus fuit Ranulfus anno XI Stephani regis, qui die 26 Decembris anni 1145 inchoabatur [Cfr Henricus Huntingdon. passim. Art de vérifier les dates, t. I, p. 801.] , et carcere liberatus est ante diem 25 Decembris anni 1146 [Henric. Huntingdon., fol. V° 225.] . His accedit charta fundationis [Monast. Angl., t. V, p. 628.] , qua Robertus pincerna Deo, Sanctissimæ Mariæ et Willielmo primo abbati Cumbermare pro salute et incolumitate domini sui præfulgentissimi Cestrensis comitis Ranulphi et antecessorum suorum etc. dedit dimidiam Puntonam ad construendam ibidem quandam abbatiam monachorum secundum regulam B. Benedicti et secundum statuta Savigneii.

[112] [per translationem dein facta est Dieulacrescensis.] In quibus animadverto, imprimis nil in hac charta de consensu aut de præsentia Ranulphi tradi; deinde tunc temporis Cumbremeram adhuc Ordinis Saviniacensis, non vero Cisterciensis fuisse; et proin hoc diploma conditum esse ante annum 1147 seu saltem 1148. Quæ si conjungas cum his, quæ tradit historia Dieulacressensis de fundatione facta dum Cestrensis comes in vinculis esset, nemo non videt his testimoniis a se invicem fidem fieri, et annum 1146 omnino esse tenendum, quo donatio Roberti facta sit et aliquot ex Cumbremera venerint Pultonam monachi ad opus inchoandum; anno vero 1158 seu potius sequenti [Vide supra n. 64.] institutum ibidem conventum cum abbate. De translatione in Dieulacres occurrunt hæ antiquæ notitiæ [Monast. Angl., t. V, p 627.] : Anno MCCXIV. Conventus de Pulton translatus est apud Deulacres… Kalendas Maji, anno dicto, per Ranulfum comitem Cestriæ, maxime propter intrusionem Wallensium, per quos multa damna perpessi sunt. Et alibi [Ibid., p. 628] : Anno MCCXIV. Conventus de Pultune translatus est apud Deulacresse X Kal. Maji anno prædicto per Ranulphum canonicum [comitem] Cestriæ, scilicet III [Jongelinus. Abb. Ord. Cist. in Angl., p. 11.] . Hic titulares patroni fuere B. Maria et fors S. Benedictus [Monast. Angl., t. V, p. 628. n. IV] . Uterque locus situs erat in diœcesi Lichfeldensi.

[113] [Tironellum.] XXXVI. Tironellum, gallice Tironneau seu Tironel, filia S. Andreæ in Gofferno, in diœcesi Cenomannensi, ab aliis, ait Beaunier [Recueil des abbayes, etc., t. II, p. 931.] , dicitur fundata anno 1151, ab aliis die 14 Septembris anni 1149; et similia habent Sammarthani [Abbatiæ, p. 866.] . Et re quidem vera in Jongelini Catalogis et in Genealogico Ms. ad annum 1151 notatur, dum in Catalogo genealogico Henriquezii et Chronographia Cisterciensi signatur ad XVIII Kal. Octobris seu ad diem 14 Septembris anni 1149. Et quidem arbitror fundationem hoc anno reponendam propter sæpe laudatam Chronographiæ auctoritatem. Fundator appellatur a Jongelino [Notit. Abbatiarum Cisterc., t. I, p. 67.] et a Manrique [Annal. Cisterc. ad an. 1149, cap. IX, n. 3. t. II. p. 144.] Paganus Chourtius eques dominus de Clinchamp, ab Sammarthanis et Beaunier Paganus de Chaourches: quod nomen reperio in Catalogo nobilium virorum qui anno 1158 crucem Domini acceperunt cum domino Gaufrido, filio nobilis viri Juhelli Dei gratia Meduanæ domini; legitur enim ibidem Paganus Coorlus, quod interpretatur Menagius Payen de Chaourches [Ap. D. Colomb, Hist. des eveques du Mans, p, 187.] . Patrona autem erat B. Maria.

[114] [Jorevallis.] XXXVII. Jorevaulxensis abbatia, Joreval, Gervis seu etiam vulgo Jervaux Abbey, in Eboracensi agro et diœcesi, filia Bellælandæ, ex donatione Acariæ, filii Bardolfi, incunabula sua habuit in terra Wandesleydale in loco Fors; unde dicta est primitus abbatia de Fors, dein de Wandesleydale, et a patrona B. Mariæ de caritate. Quum vero legatur domus lignea illic primum exstructa anno 1145 [Hist. Fundat., n. III, ap. Monast. Angl., t. V. p. 569.] , hinc Gallia Christiana [T. XI, col. 553.] refert hujus abbatiæ fundationem ad hunc annum. Verum die Dominica quadragesimæ seu die 5 Martii anni 1150 Joannes de Kinstan ab abbate Bellalændensi Rogero institutus est, et die Mercurii proximo sequente, scilicet VIII idus Martii anno Domini 1150, recepta benedictione consueta, post vigilias nocturnas abbas Johannes cum duodecim monachis suis exivit de domo Bellælandæ versus Jorevallem, seu potius Fors: quo die veneris proxima advenit [Hist. Fundat., n. VI, ap. Monast. Anglic., t. V, p. 591.] . Atque hinc in Chronographia Cisterciensi [Annal. Cist. ad an. 1150, cap. II, t. II, p. 173.] secundum calculum Pisanum reponitur ad VIII idus seu diem 8 Martii anni 1150, sub corrupto tamen nomine de Foravalle. Postea vero, scilicet anno Domini MCLVI comes Conanus, (dux Britanniæ), fecit abbatem Johannem et conventum se transferre de Fors, cum omnibus bonis suis mobilibus, usque ad dictum locum (de Jorevall) in territorio de East-Witton, de permissione capituli generalis et bona voluntate domini Hervei filii Akariæ [Hist. Fundat., n. X. tom. cit., p. 573.] . Sæpius jam diximus de hujus abbatiæ fatis. Manrique arbitratus Buglondiam in Genesi ecclesiarum Saviniacensium poni pro Pultuna seu Dieulacres [Cfr Annal. Cist. ad an. 1150. cap. XI, t. II, p. 174, et Ind. V° Pultuna.] , huic Jorevallem in filiam attribuit. Verum Buglandiam pro Bellalanda scriptam esse manifestius est quam ut explicatione indigeat.

[115] [Stanlegha] XXXVIII. Stanleghensis abbatia, vulgo Stanley, in Wiltonia, in diœcesi Sarum, certissime de filiatione Saviniacensi fuit. Verum prius discernenda est ab una alterave homonyma, quibuscum facilius confunderetur; omissis aliis ejusdem fere nominis. Porro in Chronographia Cisterciensi [Annal. Cist. ad an. 1140, cap. X, t. I, p. 396.] ad annum 1140 legitur: Eodem anno decimo Kal. Martii abbatia de Stanlegia; similiter ad annum 1150 [Ibid., ad an. 1150, cap. XI, t. II, p. 173.] : Eodem anno IV Idus Septembris abbatia de Stanleja in Ardena; et ad annum 1154 ad III Kal. Julii [Ibid., ad an. 1154. cap. VI, t. II, p. 265.] : Eodem anno et die abbatia de Stanleja imperatricis. Hæc omnia mirum in modum perturbarunt Manrique; et multum abest quin ipse certo hic incedam gradu. Primam alibi non reperio quam in Catalogo Saviniacensi, ubi Quarreræ asssignatur in filiam, addito die 10 Septembris et anno 1140: adeoque propter hanc qualemcumque concordiam non ausim illam plane rejicere, sed potius brevi sublatam arbitror. Stanleja vero in Ardena ortum suum debet eremitis ex donatione Mathildis imperatricis [Hist. Stonelejensis. n. I, ap. Monast. Angl., t. V, p. 446] , ab anno 1141 [Ibid. cfr n. VI, p. 447.] prope Rademoram (Redmore) in Staffordia [Monast. Angl., tom. cit., p. 443.] habitantibus, IV Idus seu die 10 Septembris anni 1150 leges Cistercienses amplexis [Cfr supra Annal. Cist. ad an. 1150, cap. XI. cum Hist. Stonesl., n. III, Monast., p. 446.] , et an. 1154 XIII Kal. Julii seu 19 Junii in manerium de Slanleg in Arderna [Hist. Stonesl., n. VI, p. 447.] in agro Warwicensi [Cfr Monast., p. 443 et 446; Camden. Britannia, edit. Gough, t. II, p. 329.] transgressis. Unde hæc ad Saviniacensem filiationem nequaquam spectat; sed potius ad Bordeslejam, ex qua duos accepit rituum Cisterciensium magistros. Appellatur in Monastico Anglicano Priory of Stoneley, et egregie ibidem illustratur.

[116] [ab homonymis distinguenda.] Tertia vero, utpote filia Quarreræ, recte inter Saviniacenses recensetur. In Catalogo Saviniacensi notatur ejus fundatio ad diem 10 Septembris anno 1140. In prisca charta de ea legitur [Ibid., p. 564.] : Anno Domini MCLI. Hoc anno situata est domus primo de Stanlegh apud Lokeswell (quæ est in foresta de Chippeham [Ibid., p. 565.] ), et conventus de Quararia ibidem. Post annos tres translata est abbatia ad locum qui dicitur Stanlegh imperatricis; imperatrix eam primo fundavit. Et in altera notitia [Ibid., p. 564.] : Matildis imperatrix primo fundavit domum in loco vocato Locwelle, dein rex Henricus secundus transtulit fratres ad hunc locum quem fundavit, et dedit eis dominium de Stanley. Et licet Henricus II in charta fundationis, quæ bis in tomo V Monastici Anglicani excusa fuit [Ibid., loc. cit. et p. 317.] , dicat se concessisse Deo et Sanctæ Mariæ de Quadraria in insula de Wich, in perpetuam eleemosinam, Locwellam, ad faciendam ibidem capitalem abbatiam … pro salute dominæ imperatricis matris meæ et mea, apparet tamen Locwellam ex patrimonio Mathildis fuisse, cum postea affirmet eam a se concedi cum omnibus libertatibus, quas, inquit, domina imperatrix mater mea et ego dedimus et concessimus domino Drogoni dominæ matris meæ camerario. Deinde in charta Richardi primi [Ibid., p. 565] de Stanlegha dicitur: Quæ reddebat patri nostro (Henrico II) XL S. Cæterum post translationem in Stanlegham erat de fundatione Mathildis et Henrici, prout hic eam in altera charta appellat [Ibid., loc. cit.] . Sita erat in Wiltonia, in diœcesi Sarum, sub patrocinio B. Mariæ Virginis [Ibid., p. 563 et seq.] . Quum Locwellæ adhuc sita erat, appellabatur etiam Drogonis fons (Drownfont) ex prioris donatarii nomine.

[117] [Campania.] XXXIX. Campania. Catalogus Saviniacensis et Chronographia Cisterciensis [Annal. Cist. ad an. 1151, cap. XII. t. II, p. 198.] recensent abbatiam de Campania in diœcesi Cenomannensi ad 16 Novembris anni 1151; Claudius Robertus [Gallia Christ., p. 540.] et Jongelinus [Notit. abbat. Ord. Cist. in Gallia, p. 67] ad 16 Maji ejusdem anni; Bondonnet [Vies des évèq. du Mans, p. 554.] , Sammarthani [Abbat. Gall., p. 212.] et D. Colomb [Hist. des eveq. du Mans, p. 199.] , charta quam vocant fundationis nixi, ad mensem Decembrem imo ad IV Kal. Decembris anni 1188; Suchetus, ab his omnibus discederet, annum 1148 notans, nisi errore typographico annus 1148 loco 1188 expressus esset. Quod vero mireris, Chronographia Cisterciensis, quæ supra diem 16 Novembris anni 1151 ferebat, signat inferius [Annal. Cist. ad an. 1188. cap. VII, n. 13, t. III. p. 217] : Anno MCLXXXVIII … quarto Kalendas Decembris abbatia de Campania Cenomanensis. Verum pugna hæc tollitur, si admittatur duplex fundatio et duplex diverso tempore Saviniaco emissa colonia: cujus rei exempla passim obvia sunt. In diplomate anni 1188 fundator apparet Fulco Ribole dominus de Asse et Lavardin cum Emma ejus uxore. Potuit ille idem fundationem anni 1151 perficere, quum ejus nomen legatur inter crucesignatos Cenomannenses, anno 1158 profectos [D. Colomb, Hist. des évêq. du Mans, p. 185.] . Patrona erat B. Maria. Recensetur in catalogis inter filias Saviniaci.

[118] [Bivallis parthenon cum prioratu Pierrement.] XL. Bivallis, olim Buyval, Buyeval, Buyevaux et Buiesvaux, nunc vulgo Bival, id est Vallis humida [Descript. de la haute Normandie, t. I, p. 159.] , fundata ab imperatrice Mathilde vel a familia de Bivalle intra temporis spatium, quod cucurrit inter fundationem Belli Becci, cujus erat filia, et exordia monasterii Bondevillæ, cujus erat mater [Ibid., loc. cit.] , seu inter annum 1128 et 1154. Propter dissidia, inter Bivallem et Bellum Beccum de administrandis bonis aliisque id genus exorta, transiit Bivallis anno 1175 cum filiabus suis sub jurisdictionem archiepiscopi Rothomagensis. Patrona erat S. Maria Magdalena [Ibid., loc. cit. et Gallia Christ., t. XI, col. 316.] . Post annum 1175 in terra de Pierrement, in parochia de Haucourt condiderunt prioratum, postea factum capellaniam [Descript., t. I, p. 160.] .

[119] [Bondevilla parthenon.] XLI. Bondevillam, sesquileuca ab Rothomago, ante annum 1154 fundatam, ut ex charta donationum constat [Descript. de la haute Normandie, t. II, p. 324 et Gallia Christ., t. XI, col. 319.] , filiam fuisse Bivallis et proin Bellibecci ex diplomate Henrici II Angliæ regis habemus [Ibid., locc. citt.] , licet Suchetus ei Saviniacum in matrem assignet. In eodem diplomate B. Maria Magdalena pro patrona indicatur; quum vero Bivallis eamdem patronam coleret, confusionem hic adesse arbitrantur superioris Normanniæ et Galliæ Christianæ scriptores [Ibid., loc. cit.] , quoniam certe ab anno 1170 ecclesia monasterii patronum habuit S. Dionysium [Descript. de la haute Norm. t. II, p. 325.] . Ludovicus de Maslatrie patronam facit B. Mariam V. seu B. Mariam Magdalenam [Ann. hist. pour 1838, p. 85.] ; Beaunier quoque monasterium appellat Nostram Dominam de Bondevilla [Recueil. etc., t. II. p 702.] . Nil ego determinare ausim: erant enim in feodo de Bondevilla duæ ecclesiæ præter monasterium, quarum altera B. Mariam, altera B. Dionysium patronum habebant: insuper, postquam Saviniacenses se Cisterciensibus addiderunt, plerisque monasteriis impositus est titulus B. Mariæ, saltem ut principalis; demum quam frequentissime filiabus dabantur matrum nomina. Ex quibus omnibus consequens est facile fieri potuisse ut minus certum et stabile fuerit Bondevillæ vocabulum. Leguntur [Descript. de la haute Norm. Gall. Christ., locc. citt.] plures qui insignia contulerint dona; quis vero dederit primariam sedem non liquet. Disceptatio etiam est utrum ab initio fuerit prioratus an abbatia. Sed de his vide librum de Normannia superiori.

[120] [Parthenon Hoilandiæ,] XLII. Puellare Hoilandiæ. Swineshedæ seu Hoilandiæ in diœcesi Lincolniensi olim unitum fuisse et subjectum monasterium puellare certo certius est; quodnam vero fuerit difficile est definire. S. Ælredus scilicet, abbas Rievallensis, in sermone II in cap. 13 Isaiæ, hæc habet: Scio, inquit [Bibliot. M. Patrum, t. XXIII, p. 12.] , in monasterio virginum, quæ sub venerabili et cum summa reverentia nominando sancto patre Gileberto, (abbate Swineshedæ seu Hoilandiæ,) uberes pudicitiæ fructus quotidie transmittunt ad cœlos, quandam fuisse vel adhuc superesse virginem sanctam, quæ … cœpit quotidie mentis æstu et fastidire terrena et desiderare cœlestia. Et pergit multa de oratione sublimiori, in hoc parthenone vigente, enarrare; quæ aliquot durasse videantur annos; ita ut hoc asceterium exstiterit sat diu ante annum 1166 seu 1167, quo S. Ælredus obiit [Cfr Lives of the English Saints, St Ælred, abbot of Rievaux, p. 124, London, 1845.] . Ast quodnam id monasterium? Suggerit Manrique [Annal. ad an. 1163, cap. III, t. II, p. 376.] , sermonem esse de asceterio, quod Ada comitissa, Guilielmi regis Scotiæ mater, anno circiter 1163 fundavit; ast non videtur id antiquum satis, ut ei aptari possint S. Ælredi dicta. Equidem crediderim monasterium, quod S Ælredus laudat, ita fuisse sub Gileberto ut non tantum ejus subjaceret jurisdictioni, verum etiam ejus spirituali curæ et proin abbatiæ Swineshedæ virorum fuisse omnino vicinum; eodem scilicet fere more, quo res Saviniaci gerebantur. Paulatim defecerit oportet hoc puellare cœnobium, quum plura de eo non videantur reperiri.

§ X. Abbatiæ conditæ ante annum 1200.

[Fielddalling prioratus.] XLIII. Field Dalling, Fieldalling, Feldallyng, Feldaling, Dalinga [Cfr R. Taylor. Index Monast. or the abbeys, etc., in the diocese of Norfolk, p. 13; Monast. Anglic., t. VII, p. 1051; Priorat. alien. catal. bid., t. VIII, p. 1652; Gallia Christ., t. XI, col. 554.] , recensetur in Catalogo prioratuum alienigenarum, qui a Leicestrensi parliamento anno 1414 suppressi fuerunt. Notitiam de eo exhibent Monasticum Anglicanum et Index Monasticus diœcesis Norfolciensis Richardi Taylor. Hinc eruimus Mathildem de Harscolye seu Harscove tempore Henrici II, seu post medium sæculum XII, dedisse abbati et conventui Saviniacensi in Normannia manerium de Field Dalling; quod quum occupassent aliquot Saviniacenses monachi, qui Longum Beningtonium etiam olim tenebant, hinc aliquando de eo mentio fit tamquam de cella seu prioratu sui juris, aliquando vero tamquam de parte Longi Beningtonii in Lincolnia [Monast. Angl., t. VI, p. 18, n. XIII.] . Post dissolutionem prioratuum alienigenarum factus est ille locus penes Carthusienses Eppeworthenses, dein penes alios aliosque. Verum hæc ad nos non pertinent.

[122] [S. Sidonii parthenon cum prioratu S. Anstrebertæ.] XLIV. S. Sidonii. Una circiter leuca ab oppido S. Sidonii (vulgo S. Saens) septentrionem versus, in loco cui nomen Campus superior, vernacule Camp souverain, posita erat sub nomine S. Mariæ Magdalenæ monialium Cisterciensium, episcopo Rothomagensi subjectarum, cella: filia, ut arbitrantur scriptores Normanniæ superioris [Descript. de la haute Normandie, t. I, p. 104.] et Galliæ Christianæ [T. XI. col. 324.] , Bivallis. Translato parthenone ab imperatrice Mathilde anno 1167 juxta oppidum S. Sidonii, ad ripam dextram fluminis Arcarum, dedicata est ecclesia sub titulo B. Mariæ V. anno 1312; exeunte autem anno 1629 prioratus ille factus est abbatia sub nomine S. Sidonii [Opp. et locc. citt.] . Jam anno 1260 pertinebat ad hoc monasterium prioratus conventualis S. Austrebertæ in parochia S. Dionysii de fermento; qui in villam et ædiculam postea fuit mutatus, ut habet D. Duplessis.

[123] [S. Crux] XLV. Sanctæ Crucis monasterium, Anglice Abbey of Holy Cross, Hibernice Monaster ne Crochnu [Jongelinus Abbat. Ord. Cist. in Hibernia, p. 24] olim Wethirlaghan, in diœcesi Casselensi in comitatu Tiperariæ, fundatum tradit Gallia Christiana [Hist. Furnes. ap. Monast. Angl., t. V, p. 250.] anno 1183; Thomas de Burgo [T. XI, col. 554.] , Lewisius [Hibernia Domin., p. 742.] aliisque anno 1182; Lanigan [Topogr. Dict. of Ireland. V° Holycross.] paulo post annum 1182. Nititur Gallia Christiana catalogo filiarum Furnesii [Eccles. Hist. of Ireland, t. IV, p. 253.] ; verum minoris est hic ponderis, quum solus sit aut ab aliis monumentis abludat. Annus 1182 ortus est ex nota chronica, quam Archdallus apposuit diplomati fundationis [Monast. Angl., t. V, p. 250.] . Verum, quum istud diploma datum est, jam exstabat monasterium, quandoquidem monachis de S. Cruce terræ conceduntur et confirmantur in præsentia eorum abbatis Gregorii [Ibid., t. VII, p. 1137.] . Ex hoc itaque diplomate seu potius ex episcopi Casselensis Mauricii (sigla M. ibidem inter testes indicato) nomine erui quidem potest abbatiam inter annum 1182 et 1186 exstitisse [Ibid., p. 1138.] ; sed tunc primum incepisse nequaquam. Nullum itaque video argumentum cur discederetur a catalogis Jongelini, ubi constanter origo hujus abbatiæ refertur ad annum 1169. Cæterum Waræum [Cfr Lanigan, t. IV, p. 251 et 253, not. 16.] , Zepherinum Keting [Antiq., cap. XXVI, art. Tipperary. ap. Lanigan, loc. cit.] aliosque non præterivit ille annus 1169.

[124] [in Hibernia.] Fundator traditur ab omnibus [Cfr præter citt. Gough ap. Camden Britannia, t. III, p. 523; Carlisle, Topogr. Dict., V° Holy Cross; Jongelinus, Abbat. Ord. Cist. in Hib., p. 24.] Donaldus O'Brien, rex Limerici; cujus donatio facta dicitur in honore Dei Omnipotentis, et S. Mariæ V. et S. Crucis: cujus particula tantam huic loco conciliavit reverentiam, ut etiam, protestantismo dominante, frequentissimas ad ruinas instituerent catholici supplicationes. In catalogo filiarum Furnesii [Monast. Angl., t. V. p. 250.] traditur a prima origine Furnesium matrem habuisse; et quidem Archdall et secundum eum Monasticum Anglicanum [Tom. VII, p. 1137.] et Lewisius [Topogr. Dict. of Ireland. V° Holy Cross.] , quum tradunt eam initio filiam fuisse Nenag seu de Magio in comitatu Limerici, eamque anno 1249 in generali capitulo ab abbate Clarævallensi subjectam fuisse Furnesio, satis luculente errant, fata Surii seu Innislonnagh adscribentes S. Cruci, prout num. 152 dicetur. Gravius etiam erratur in Catalogo genealogico Henriquezii et in altero Ms., ubi ita collocatur inter filias Nenay seu de Magio, quasi numquam ad Furnesium pertinuisset.

[125] [Fermoya.] XLVI. Fermoyæ, ad Aven-More fluvium, in agro Corcagiensi (in diœcesi Clonensi [Cfr Monast. Angl., t. V, p. 250 et Jonzelinus, Abb. Cist. in Hib., p. 31.] ) abbatia S. Mariæ de Castro Dei, fundata a nobili gente de Rupe, vulgo Roche, progenitrice vicecomitum de Fermoy: ita eruditissimus Thomas de Burgo, Ossoriensis episcopus [Hibernia Dominicana, p. 742.] . Fundationis annus 1170 assignatur in Chronographia Cisterciensi [Annal. Cist. ad an. 1170, cap. VIII, t. II, p. 504.] , in Catalogo filiarum Furnesii [Monast. Angl., t. V, p. 250.] , in Jongelini Notitia abbatiarum Cisterciensium in Hibernia [Pag. 25.] , apud Carlisle [Topogr. Dict. of Ireland, V° Fermoy.] et alios. Gallia Christiana habet annum 1160, errore forte typothetæ. Furnesii filiam fuisse consentiunt catalogi et scriptores.

[126] [Stratmargel, cum duabus aliis confusa,] XLVII. Stratmargel, Ystrat Marchel, Strata Marcella, Alba domus de Stratmargel, Vallis Crucis, Strata Marcelli, Stratmargill, Stratmarchelium, Stratmarkell, Pola [Cfr Monast. Angl., t. V. p. 636; Manrique, Annal. Cist. ad an. 1170, cap. VIII, t. II, p. 504, et ad an. 1172, cap. VI. p. 537.] ejusdem abbatiæ diversa habentur nomina; verum ego crediderim delendam esse Albam domum de Stratmargel, quod nomen ex matris et filiæ nominibus conflatum est [Cfr Monast. Angl., t. V, p. 637, n. III et n. I.] ; et Vallem Crucis, vocabulum neptis Albæ domus seu filiæ Stratæ Marcellæ; ita ut mater filia et neptis hic confundantur. In collectaneis Lelandi Owen Kevelioc, princeps Powisiæ, primus fundator Stratæ Marcellæ traditur [Ibid., p. 636, not. 1.] : quod non tantum cum aliis convenit historiis, sed et cum fundationis charta, in qua legimus [Ibid., p. 637, n. III.] : Ego Ouenus filius Griffini … concessi et dedi fratribus Cisterciensis ordinis ecclesiæ scilicet B… Mariæ de Alba Domo (seu Blancalanda aut Whiteland in diœcesi Menevensi in Wallia [Ibid., p. 591, et Jongelinus, A. O. C. in Ang., p. 7.] ) Stratmarghell … ad ædificandam abbatiam Deo in honore semper virginis Mariæ. Tanner refert ejus fundationem ad annum 1170, et quidem in Chronographia Cisterciensi [Ann. Cist. ad an. 1170, cap. VIII, t. II, p. 504.] ad hunc annum annotatur: Anno MCLXX, XI Kalend. Augusti seu die 22 Julii fundata est abbatia de Strata Marcelli. Quibus addit Manrique [Ibid., p. 505.] Monachos ex Blancalanda vocatos fuisse, ut habet Genesis ecclesiarum Clarævallensium.

[127] [dicta etiam de Pola.] Haud scio an loco mutata fuerit hæc abbatia biennio post; utut est, in eadem illa Chronologia [Ibid., ad an. 1172, cap. VI, t. II, p. 536.] legitur ad annum 1172: Eodem anno VI idus seu die 10 Julii abbatia de Pola; et ad eumdem annum in Jongelini catalogis notatur. Mutatio tamen magna esse non potuit, quum Stratmargel terminis parochiæ Polæ (vulgo Welsh Pool) contineatur [Cfr Carlisle, Topogr. Dict. of Wales, V° Ystrat Marchell.] . Aliam mutationem seu novam fundationem anno 1222 factam fuisse probare conantur editores novi Monastici Anglicani [Mon. Ang., t. V, p. 636.] . Ast in errorem inducti fuerunt quod sibi persuaderi passi sunt Vallem Crucis eamdem esse abbatiam ac Stratmargel, dum illa (ut jam diximus et inferius ostendemus) hujus esset filia. Albamlandam matrem fuisse hujus asceterii ex dictis patet. Verumtamen in notitia Bilduwasii [Ibid., p. 356.] traditur id subjectum fuisse visitationi abbatis Bilduwasiensis: quod initio regni Eduardi III seu circa annum 1327 actum scribit Tannerus, amotis Walliensibus monachis et substitutis Anglis [Cfr ibid., p. 636.] . Situm erat hoc cœnobium in agro Montgomerensi, in diœcesi S. Asaphi.

[128] [Stanlaw seu Whalley.] XLVIII. Stanlaw et dein Whalley. In chronographia Cisterciensi [Ann. Cist. ad 1172. cap. VI, t. II, p. 536.] ad an 1172 ad III idus seu diem 11 Novembris legitur: Eodem anno et eodem die abbatia Loci Benedicti de Walhei; unde scriptores Monastici Anglicani satis tuto ponere possent dubium, quo circa fundati hujus monasterii tempus teneri videntur [Monast. Angl., t. V, p. 639.] . Fundationis diplomate [Ibid., p. 641.] Johannes constabularius Cestriæ anno 1178 dedit et confirmavit Deo et Sanctæ Mariæ et abbati atque monachis de Stanlawe ad construendam abbathiam ordinis Cisterciensis ipsum locum Stanlawe, quæ mutato nomine Benedictum locum vocari voluit, et alia plura. Hinc reponit Historia Stanlawensis [Ibid., p. 647.] et Gallia Christiana [T. XI, p. 553.] hujus abbatiæ fundationem ad annum 1178, non attendens jam introductos esse monachos et hoc diploma confirmationem potius esse quam donationem. Propter maris inundationes, consentiente episcopo Lichfeldensi, concessit Nicolaus III (non vero IV [Monast. t. V, p. 638 et 644.] ) papa die 23 Julii anni 1279 ut ex Stanlawe in Cestria se transferrent in Whalleyam in Lancastria, quam eis concesserat Henricus de Lascy, comes Lincolniæ. Quod factum est anno 1296 in festo S. Ambrosii, seu die 4 Aprilis [Ibid., p. 647.] . Uterque locus erat in diœcesi Cestrensi seu Coventrensi et Lichfeldensi. Patrona erat B. Maria. Inter filias Cumbermeræ recensetur a Jongelino [Abbat. Ord. Cist. in Angl., p. 11.] et a Sucheto.

[129] [Pierrement. Benington] XLIX. Pierrement, aliquando prioratus Bivallis; de quo dictum, ubi de Bivalle ad num. XL. L. Long Benington, Benington, Benyngton, sæpius omisso epitheto [Mon. Ang., t. VII, p. 1024; Priorat. alien. catal. ibid., t. VIII, p. 1652; Gallia Christ., t. XI, col. 554.] , in diœcesi et comitatu Lincolniensi, cella erat Saviniacensis. Anno tertio Eduardi I regis Angliæ, seu 1275, juratores dicebant quod monachi de Benington habent quatuor carucatas terræ cum pertinentiis in eadem villa jam centum annis elapsis de feodo militari [Monast. Angl., t. VII, p. 1024, n. II.] : unde initia hujus cellæ referenda saltem ad annum 1175. Vellent ea scriptores Monastici Anglicani etiam ad tempora regis Stephani seu etiam Henrici I revocare propter concordiam initam inter A., abbatem SS. Sergii et Bacchi, et S., abbatem Saviniacensem, confirmatamque ab B., abbate Cisterciensi [Ibid., pag. cit. not. c.] ; quoniam ex his Siglis B. Bernardum, abbatem Cistercii, et S. Serlonem, abbatem Saviniacensem, referre eis videtur. Sed miror ab eruditissimis viris confundi Claramvallem cum Cistercio; S. Bernardus enim, quem intelligunt, numquam Cisterciensis, sed Clarævallensis abbas fuit. Abbas itaque, littera B. designatus, est Bernardus abbas Cisterciensis, qui anno 1183 electus ante finem ejusdem anni obiit [Gall. Christ., t. IV, col. 989.] . (Alius Cisterciensis abbas hujus ævi nomen non habet, littera B. incipiens.) Saviniacensis autem abbas, sigla S. indigitatus, alius non est quam Simon, qui ab anno 1179 ad 1186 Saviniacense pedum tenuit [Gall. Christ., t. XI, col. 547.] . Demum A., abbas SS. Sergii et Bacchi, est vel Ausbertus vel Augerius [Cfr Annal. Bened. Mabill., lib. LXXIX, n. 104, t. VI, p. 476 et seq.] .

[130] [circa an. 1175 fundatur.] Cæterum ex ipsa primæ Donationis charta (plures enim de his arvis donationes factæ sunt), intelligere potuissent diligentissimi viri quantum a vero aberrarent. Legitur enim ibidem [Monast. Angl., t. VII, p. 1024.] : Ego Radulfus, Filgeriarum dominus, abbatiæ Savigneii ab antecessoribus meis fundatæ … concedentibus filiis meis Juhello et Willielmo … dedi … ecclesiam de Belintone, cum omnibus pertinentiis suis. Porro Radulphus II, de quo hic sermo fit, Filgeriarum dominus factus non est ante annum 1154 [Art de vérifier les dates, t. II, p. 897.] , quum anno præcedenti scilicet S. Bernardus mortuus esset. Unde iterum patet S. Bernardum non potuisse immisceri liti, ex donatione illa ortæ. Bello Gallos inter et Anglos exorto, Rex Richardus II dedit hanc cellam Carthusianis S. Annæ prope Coventriam [Monast. Angl., t. VI, p. 18, n. XIII.] ; post suppressionem vero prioratuum alinigenarum anno 1414 in parliamento Leicestrensi indictam, adjuncta est prioratui Montis Gratiæ [Ibid., t. VII, p. 1024.] .

[131] [Mirescog. Crokesden.] LI. Mirescog, de eo dictum, ubi de Russino ad num. XX. LII Chotes seu Chotene et dein Crokesden, Croxden seu Croxten. Ex Chronico Crokesdenensi [Monast. Angl., t. V, p 661.] colligimus sequentia: Anno Domini MCLXXVI Bertramus de Verdun … dedit monachis de Alneto terram de Chotes, ad fundandam abbatiam [de] valle S. Mariæ. Hinc in Gallia Christiana [T. XI, col. 554.] assignatur fundationi hujus abbatiæ annus 1176. Sed pergit Chronicum: Anno Domini MCLXXVIII Thomas, primus abbas hujus monasterii, natione Anglicus, cum adhuc esset diaconus, in die pentecostes (die 28 Maji) circa horam tertiam tanquam spiritus Sancti receptaculum mundum electus est in abbatem. Quam ob rem in Chronologia Cisterciensi [Annal. Cist. ad 1178, cap. V. t. III. p. 70.] initia hujus asceterii referuntur ad annum 1178 sub nomine Vallis S. Mariæ. Subdit Chronicum: Anno Domini MCLXXIX conventus venit de Chotene ad Crokesden. Tanner arbitratur Chotes seu Chotene idem fuisse ac Cotton seu Cawton, membrum dominii de Alveton, sedis præcipuæ familiæ de Verdun. Cotton vero æque ac Crokesden situs erat in Staffordia, in diœcesi Lichfeldensi.

[132] [Limberg] LIII et LIV. Limberg in diœcesi et agro Lincolniensi, Lymbroke, in diœcesi et agro Herefordensi, difficultatibus implicantur nonnullis. Monasticum Anglicanum [T. VII. p. 1050.] , nitens Tannero, tradit sequentia de Limberga, seu, ut vocat, Limberga Magna: Richardus de Humet, conestabularius Normanniæ, dedit tempore Henrici regis II ecclesiam de Limberg monachis Cisterciensibus Alneti seu Aveney in Normannia; penes quos facta est prioratus alienigena, donec eum vendiderunt Carthusiensibus S. Annæ prope Conventriam tempore Richardi II. Re quidem vera in charta Richardi de Humet, magnificentissimi Alneti benefactoris, ubi sesqui annum vixit et anno 1179 obiit [Robertus de Monte, App. ad Sigebertum. ap. D. Bouquet, t. XIII, p. 324.] , legimus [Gall. Christ., t. XI, inst. col. 89.] . Item ecclesiam de Limbergia cum omnibus appenditiis suis. Verum ex altera parte Gallia Christiana [T. XI, col. 554.] habet: Limbroke ab Alneto; et Catalogus prioratuum Alienigenarum, quos anno 1414 suppressit parliamentum Leicestrense [Monast. Angl., t. VIII, p. 1652.] : Limbroke Heref. Aveney in Norm.; quibus verbis indicatur Limbroke in Herefordia prioratum fuisse abbatiæ Aveney in Normannia. Hinc Tanner et Monasticum Anglicanum [Ibid., t. IV, p. 181.] , ubi de parthenone in Lymbroke seu Lingebrooke in Herefordia dicunt, simul mentionem injiciunt de hoc prioratu alienigena, dubii tamen et incerti.

[133] [et Lymbroke prioratus.] Quid ergo? Sane extra controversiam est ecclesiam Limbergam a Richardo de Humet Alnetensibus concessam fuisse; neque tantum Magnam, ut vulgo scribitur, sed et Parvam arbitror; tum quod in charta nulla fit distinctio, tum quod tempore Henrici VIII penes Carthusienses S. Annæ esset Lymber Magna et Lymber Parva [Comput. Minist. Monast. Ang., t. VI, p. 19.] . Verum incredibile videtur in actu authentico, videlicet in Catalogo suppressorum prioratuum, Limbroke venire pro Limberg et Herefordiam pro Lincolnia: adde Limbergam anno 1414 non amplius fuisse prioratum alienigenam, quum jam pridem ante acquisitus fuisset a Carthusiensibus Anglis, ut habemus ex Charta Richardi II scribentis [Monast. Angl., t. VI, p. 17. n. IX.] : Concessimus eisdem priori et conventui S. Annæ de Coventria licentiam adquirendi de abbate et conventu de Aveneye in Normannia prioratum de Lymberg alienig… Habenda etc. in perpetuum. Neque objiciatur tempore Richardi II plures alios similes prioratus acquisitos fuisse ab Anglis, et dein, bello sedato, Gallis fuisse restitutos: Lembergam enim acquisierunt Carthusienses Coventrienses titulo oneroso, in recompensationem advocationis ecclesiæ de Walton, datæ cum adjecto manerio Johanni Delves armigero [Ibid., loc. cit.] . Præterea ex charta illa Richardi II corruit animadversio Tanneri, quam satius prætermisissent Monastici Anglicani novi scriptores [T. IV, p. 181, not. a.] , nempe non reperiri in Normannia monasterium Aveney, nisi corrupte ita a Dugdalio fuerit editum pro Aulnay; nil quippe corrupte edidit Dugdalius: verum sæculo XIV et XV Aveney seu Aveneye vulgare erat Alneti nomen in Anglia. Ex quibus omnibus concludendum videtur Alnetensibus olim duos fuisse prioratus, alterum Limbergam in Lincolnia, alterum Limbroke, Lymbroke seu Lingebrooke in Herefordia.

[134] [Portus S. Mariæ] LV. Portus S. Mariæ, alias Dumbrothy seu Dunbrothy in Wexfordia, in Hibernia, in diœcesi Fernensi, ortum suum habuit secundam Galliam Christianam anno 1170 [T. XI. col. 554.] ; secundum Jongelinum [Abbat. Ord. Cist. in Hibern., p. 25.] ejusque catalogos anno 1171; secundum Waræum [Ap. Manrique. Annal. Cist. ad an 1182, cap. V, t. III. p. 127.] anno 1175; secundum Monasticum Anglicanum [T. VII, p. 1130.] anno 1178 seu etiam post; secundum Manrique [Loc. supra cit.] , Thomam de Burgo [Hibern. Domin., p. 742.] , Gough [Ap. Camden. Britannia, t. III, p. 546.] , Lanigan [Eccles. Hist. of Ireland, t. IV, p. 252.] , Lewisium [Topogr. Dict. of Ireland, V° Dunbrody.] et, quod præcipuum est, secundum Chronographiam Cisterciensem [Ap. Manrique, loc. supra cit.] anno 1182. Ex charta fundationis pauca decerpo de fundatore et similibus: Ego Herveius de Monte Morisco marescallus domini regis de Hibernia et senescallus de tota terra Richardi comitis dedi et concessi et hac mea præsenti carta confirmavi, Deo et S. Benedicto et monachis de Bilduwas … ad abbatiam construendam de ordine Cistercii has terras etc. Testibus Josepho episcopo de Weseford, Fælice episcopo de Ossorie etc. Quum itaque tunc temporis nondum constructa esset, sed construenda, quumque Felix non ante annum 1178 episcopus Ossoriensis factus sit [Cfr Lanigan, t. IV, p. 258.] , hinc satis manifestum fit a Chronographia Cisterciensi, anno 1182 monachos in Portum B. Mariæ introductos perhibenti, non esse discedendum.

[135] [seu Dunbrothy.] Gallia Christiana [T. XI, col. 554.] facit Portum B. Mariæ filiam Bilduwasiæ, Suchetus, Jongelinus aliique S. Mariæ Dublinensis. Sed facile solvitur nodus ex his, quæ in Notitia de S. Maria Dublinensi referuntur [Monast. Angl., t. V, p. 362.] . Anno scilicet 1182 in festo omnium Sanctorum, quum Herveus de Monte Morisco Roberto, Bilduwasiensi abbati, dedisset locum pro Dunbrodensi monasterio, misit hic Alanum suum monachum cum prudenti viro laico, qui concessum locum examinarent. Verum, quum nil aliud reperirent quam vastam solitudinem, transtulit Robertus in abbatem S. Mariæ donationem sibi factam cum jure patrocinii, visitationis et reformationis. Quæ conveniunt cum his quæ congessit Archdallius ex Collectaneis Mss. Harrisii, quæque in Monastico Anglicano [Tom. VII, p. 1130.] et apud Lanigan [T. IV, p. 253.] cernere est. Refert Carlisle [Topogr. Dict., of Ireland, V° Dunbrody.] SS. Petro et Paulo dicatum fuisse hoc asceterium: verum nonne patronos parochiæ [Ibid., loc. cit.] tribuit monasterio? Habuit et filiam aut saltem prioratum, scribente Jongelino [Abb. Ord. Cist. in Hibern., p. 30.] : Sanctus Salvator, olim nonnisi prioratus, dependens a monasterio Donbrothiensi, initium habuit anno 1240. Hic et in ejus catalogis additur situm fuisse hunc prioratum in diœceci Fernensi. Plura non reperio.

[136] [Locus Dei.] LVI. Locus Dei, vulgo Lieu-Dieu. Anno MCXC tertio Kal. Februarii, seu die 30 Januarii 1191, abbatia de Loco Dei in Pontivo, diœcesis Ambianensis: ita Chronographia Cisterciensis [Annal. Cist. ad an. 1190, cap. VII, t. III. p. 243.] . Exstat diploma fundationis hujus monasterii inter instrumenta Galliæ Christianæ [T. X, inst. col. 328 et seq.] , item altera charta post institutum abbatem condita, et ad annum 1191 [Ibid., inst. col. 329 et seq.] pertinens. Paucis hæc complexi sunt Galliæ Christianæ scriptores in hunc modum [Tom. cit., col. 1341.] : B. Mariæ dicatus Locus Dei, filia Fulcardimontis, conditur in finibus diœcesis Rothomagensis juxta oppidulum de Gamaches, a Bernardo de S. Walarico assensu Thomæ filii sui et Aanoris uxoris 1191, et confirmatur a Guillelmo Remensi archiepiscopo uti et a Theobaldo Ambianensi præsule anno 1193.

[137] [Corcumroa.] LVII. Corcumroæ in agro Clarensi, in diœcesi de Kilfenora, seu Fenaborensi, abbatia S. Mariæ de Petra Fertili, fundata a Donaldo O'Brien, rege Limerici, anno 1194, aut a filio ejus Donato O'Brien, rege Thomondiæ, anno 1200: ita Thomas de Burgo [Hibern. Domin., p. 743.] : quocum conveniunt Lanigan [Eccl. Hist. of Ireland, t. IV, p. 325 et 335.] , Lewisius [Topogr. Dict. of Ireland, V° Abbey.] , Carlisle [Ibid., V° Corcomroe.] et Gough [Ap. Camden, Britannia. t. III, p. 578.] , secuti Waræum, Harrisium et Archdallium. Gallia Christiana [T. XI, col. 554.] , inhærens Historiæ Furnesiensi [Monast. Angl., t. V, p. 550.] , eam reponit ad annum 1197: quem retinendum arbitror, quoniam catalogi Cistercienses Jongelini eumdem exhibent. Tunc vero temporis contendebant inter se de regno Donaldi filii [Cfr Vallancey's Collectanea., t. I, p. 601.] : unde et fundator dubius fit: quin etiam familiæ O'Conchubhair hanc fundationem adscribit Jungelinus [A. O. C. in Hibern., p. 28.] . Initio dicitur filia fuisse Suriensis abbatiæ [Carlisle. Topog. Dict. of Ireland. V° Corcomroe et Lewisius, V° Abbey.] : adeo ut cum matre tradita fuerit Furnesio anno 1249, ut ex Historia Furnesiensi [Monast. Angl., t. V, p. 250.] facile eruitur. Ei aliquando adjuncta fuit cella S. Mariæ de Kilsona seu Kilshanny [Carlisle l. c. ex Archdallii Monast., p. 44; Th. de Burgo, Hib. Dom., p. 743; longelinus, A. O. C. in Hib., p. 28.] , de qua modo.

[138] [Kilsona] LVIII. Kilsona, Kilshana, vulgo Kilshanny, in comitatu Clarensi, in diœcesi Fenaborensi [Carlisle, Topogr. Dict. of Ireland, V° Killshanny.] , filia erat Petræ Fertilis seu Corcumroæ; unde et Cella Corcumroæ vulgo dicebatur [Jongelinus. A. O. C. in Hib., p. 28.] , fundata sub titulo B. Mariæ anno 1198 [Ibid., et Th. de Burgo, p. 743.] . Fundatores frustra inquisivi.

§ XII. Abbatiæ conditæ post annum 1200.

[Toriniacum,] LIX. Toriniacum seu Torigneium, vulgo Torigny, in diœcesi Bajocensi, duplicem habet fundationem; quarum prior debetur patri et Roberto de S. Remigio, qui monachis de Alneto locum de Boleia concessit, ea conditione ut si successu temporum, Domino disponente, ipse aut ejus successores possent abbatiam construere in dicto loco, de consilio et providentia Bajocensis et Constantiensis episcoporum et trium Cisterciensis ordinis abbatum, tunc abbas et conventus de Alneto abbatem et conventum ad locum qui dicitur Boleia destinarent, et omnia tam ab ipso (Roberto) quam a suo patre concessa et ad eumdem locum pertinentia abbati et conventui de Boleia ex integro relinquere tenerentur perpetuo possidenda. Hanc donationem firmavit Henricus II Bajocensis episcopus [Gall. Christ., t. XI, col. 456] , qui circa annum 1200 donatam a Roberto de S. Remigio fratribus apud Boleiam commorantibus ecclesiam Grainvillæ confirmavit [Ibid., col. 365.] . Saviniacenses seu Cistercienses ex Alneto monachos tunc temporis Boleiam incoluisse intelligitur etiam ex chartis Guilielmi comitis Glocestriæ monachis de Boleia, et Riulfæ de Hermevilla B. Mariæ et S. Nicolao et monachis de Alneto apud Boleiam servientibus donationes facientium [Ibid., col. 456.] . At diu eam non tenuerunt, quippe Joannes abbas Alneti eam cum appendicibus fruendam dedit Richardo presbytero de Condeto super Viriam. Sed hujus monasterii rudera ad Boleiam prope ecclesiam S. Nicolai visebantur adhuc anno 1759 [Ibid., l. c] . Altera vero fundatio facta est a Roberto Fabro, canonico Bajocensi et Abrincensi archidiacono, qui anno 1307, die Decembris 15, dedit Alnetensibus manerium suum de Thorigneio cum aliis multis bonis, ut ibidem sub patrocinio B. Mariæ abbatiam fundarent [Tom. cit. instr., col. 100.] . His de Toriniaco monachis juxta auctorum mentem cessit Boleia: ita ut duæ fundationes in unam coaluerint.

[140] [Vallis Crucis] LX. Vallis Crucis, etiam dicta Llanegwast, Languest, etc., confusa fuit (ut supra dictum est) a Monastici Anglicani editoribus cum abbatia de Strata Marcella; et quidem iterum monent in Notitia de Valle Crucis [Monast. Angl., t. V, p. 720.] eodem nomine designatam fuisse illam abbatiam. Verum ex ipsis monumentis, quæ recitant, facile detegitur error. Scribunt [Ibid., loc. cit.] itaque ex Lelandi Collectaneis Valtem Crucis seu Llanegwast fundatam fuisse a Madoco, filio Griffith Haylor et principe Powisiæ, circa annum 1200 in honorem B. Mariæ V. Similia tradit Tanner [Ap. Carlisle, Topogr. of Wales, V° Llan Tysilio] necnon Jongelinus [A. O. C. in Angl., p. 10.] , monens insuper eam esse filiam Stratæ Marcellæ, et scriptores alios ad annum 1180 ejus fundationem referre. Porro prodeat jam charta fundationis [Monast. Angl., t. V, p. 637, n. I.] , quam ad Stratmargel pertinere arbitrati sunt, et commentario aliquo ornarunt [Ibid., p. 636, not. a.] . En verba: Ego Madocus Griffini filius … dedi et concessi et hac præsenti charta mea confirmavi Deo et B. Mariæ et monachis de Stratmarkell villam quæ vocatur Llynliequestell … ad construendam ibidem monasterium in honorem Dei et B … Mariæ; et ut conventus Cisterciensis ordinis ibi jugiter Deo militaret. Hanc, inquam, dedi rogatu venerabilium personarum, videlicet IV abbatum, quorum ista sunt nomina Petrus dictus abbas de Alba Domo, Deniawal de Stratflur, Philippus abbas de Stratmarhell, Rind. de Cumhir.

[141] [seu Llanegwast.] Datur itaque Stratæ Marcellæ villa Llynliequestell ad construendum monasterium, quoniam illinc educenda erat seu educebatur colonia; et sane centies in diplomatibus, quæ in ipso Monastico Anglicano edita sunt, videre est primam donationem fieri matri, postmodum vero confirmari filiæ. Quum vero futurus Vallis Crucis abbas jam benedictus esset (cfr supra n. 55 et 56), hinc et ipse inter testes venit cum abbate Stratæ Marcellæ his notis: Hiis testibus, Phill. abbate de Polaiphill, abbate de Valle Crucis, immo Phill. abbate de Pola seu de Strata Marcella, Phill. abbate de Valle Crucis, etc. Postea condita fuit alia charta [Monast. Angl., t. V, p. 637, n. II.] , qua hæc donatio confirmata est Valli Crucis, et in qua legimus: Ego Madocus filius Griffini, … dedi etc. Deo et B. Mariæ et monachis de Valle Crucis … totam villam quæ dicitur Linneguestel… Facta est hæc donatio nostra anno Incarnationis Dominicæ MCCXXII. Hiis testibus I. tunc temporibus abbate etc. Hæc itaque confirmatio facta fuit sub secundo abbate, viginti annis post fundationem, quam non tantum præcitati scriptores, sed et Chronographia Cisterciensis secundum calculum Florentinum ad annum 1200 refert his verbis [Annal. Cist. ad an. 1170, cap. IX, t. III, p. 368.] : Eodem anno, quinto Kalendas Februarii, seu die 28 Januarii, abbatia de Valle Crucis. Sita autem erat in agro Denbiensi, in diœcesi S. Asaphi.

[142] [Vallis S. Salvatoris.] LXI. Vallis S. Salvatoris, etiam dicta Douska [Th. de Burgo, Hib. Dom., p. 743.] , Duiske, Dubhuisce [Jongelinus. A. O. C in Hib., p. 29.] , vulgo Graig seu Graigenamanagh [Carlisle, V° Graig.] in agro Killkenniensi, in diœcesi Leghlinensi, nunc unita Darensi, ita illustrata occurrit Jongelino [Loc. sup. cit.] in registro ejusdem cœnobio: Anno 1202, al. 1203, venit conventus de Stanleja ex Anglia in Hiberniam, qui primo habitavit apud Loghmeram (Lough-meran) juxta Kilkenniam, deinde apud Athamolt (Athermolt) et postea apud Castrum, ultimo in loco ubi nunc fuit et vocatur locus S. Salvatoris alias de Duiske. De prima fundatione Flatsburius in suo Chronico [Ibid., loc. cit.] ad annum 1203: Fundata est, inquit, abbatia de S. Salvatore, id est Dubhuisce, isto anno et sequenti ædificatur. Atque hinc factum est ut in Chronologia Cisterciensi [Annal. Cist. ad an. 1204, cap. XI, t. III, p. 440.] ad III Kal. Augusti anni 1204 signetur, multo sane rectius quam in Catalogo Cisterciensi Jongelini ad annum 1202. Ast cum registro S. Salvatoris pergamus: Anno 1207 Guilelmus Mareschallus, comes de Pembrock, venit in Hiberniam, et anno 1212, ut vult Archdallius [Mon. Hib., p. 351.] , dedit Cisterciensibus vallem de Duiske, ut ibidem conderent S. Salvatoris abbatiam. Partem diplomatis recitat Jongelinus [Loc. sup. cit.] . Ab anno 1227 filiam habuit Vallem Dei alias Glandy.

[143] [Portus regis.] LXII. Portus regis, Porretum et Porregium, vulgo Porrois, postea Port royal des champs, in diœcesi Parisiensi, fundatores agnoscit Odonem de Sully et Mathildem de Garlanda uxorem Matthæi I d'Attigny. Manus admota fuit operi anno 1204; moniales ibidem exstiterunt saltem ab anno 1106, immediate subjectæ abbati Cistercii. Mense Martio anni 1214 veteri stylo, seu 1215 novo stylo, (ut liquet ex adjecto anno VII pontificatus Petri episcopi Parisiensis,) in abbatiam erectus est ille parthenon et abbatiæ Vallium Sernaji subjectus. Patrona erat B. Maria [Gall. Christ., t. VII, col. 910. et seqq. Inst. 81 et seqq.] . Ejus fata sub rege Christianissimo Ludovico XIV ignorat nemo. De præsenti hujus loci compositione valde singularia narrat R. D. Badiche in notitia de Ludovico Silvy, qui conservandis Jansenismi reliquis monumentis vitam impendit et opes [Biograp. univ. suppl., t. LXXXII. p. 241.] .

[144] [Claretum.] LXIII. Claretum. Gaufridus, comes Perticensis, voto se adstrinxerat ad ædificandum monasterium. Morbo detentus, Mathildem conjugem adjuravit ut hoc suum propositum perficeret; precibus annuit pia mulier et locum in nemore de Clareto in diœcesi Carnotensi construendæ elegit abbatiæ; quæ inde Claretum, vulgo les Clairets, dicta est. Diplomate, mense Julio anni 1204 dato, voluit ut ille parthenon de filiatione Clarævallis esset. Matre morte prærepta, inchoatum opus continuarunt Thomas filius et Guillelmus episcopus Catalaunensis, Pertici comites, et nova addiderunt bona annis 1213 et 1218: [Gall. Christ., t. VIII, col. 1324. inst. col. 349 et seq.] quo anno primum inductæ videntur moniales et dedicatum fuit templum sub vocabulo B. Mariæ V. Filia erat Trappæ [Suchetus, Vita S. Bernardi Tiron., p. CCLXXVI, et Gallia Christ., t. XI, col. 553.] .

[145] [Abbington.] LXIV. Abbatia de Abbington, etiam dicta Owney, Wotheney [Lewis., Topogr. Dict. of Ireland, V° Abington: Monast. Angl., t. VII, p. 1136.] , Woney, Wodeney, Wetheney [Jongelinus, A. O. C. in Hib., p. 29; Th. de Burgo, p. 743. Lewis. loc. cit., etc.] , adeoque Whytnea seu Whetnea [Hist. Furnes. ap. Monast. Angl., t. V, p. 250.] et Watenejum [Suchetus, p. CCLXXVIII.] , in agro et diœcesi Limericensi, fundata est secundum Historiam Furnesiensem [Monast. Angl., t. V. p. 250.] et Galliam Christianam [T. XI. col. 554.] anno 1188; secundum Thomam de Burgo [Hib. Dom., p. 743.] anno 1189; secundum Lewisium [Loc. sup. cit.] aliosque vel anno 1189 vel 1205; demum pro sententia Lanigan [Eccles. Hist. of Ireland, t. IV, p. 336.] , Monastici Anglicani [T. VII, p. 1136.] , Gough [Ap. Camden, Britannia, t. III, p. 519.] , Carlisle [Topogr. Dict. of Ireland. V° Abington.] sequentis Archdallium [Monast. Hiber., p. 411.] et cæterorum anno 1205; qui et notatur in catalogis Cisterciensibus Jongelini et in Chronographia Cisterciensi [Annal. Cist. ad an. 1205. cap. VIII, t. III, p. 457.] , ubi ad XI Kal. Aprilis hujus anni notatur abbatia Hiberniæ de Vetherai, alias de Wetheni. Verum hanc temporis notationem pro vario stylo vel ad annum 1205 vel 1206 referri posse jam diximus. Fundator fuit Theobaldus Walteri, pincerna Hiberniæ, frater Huberti, archiepiscopi Cantuariensis [Monast. Angl., t. VII, p. 1137.] , ut liquet ex ejus diplomate, introductis jam monachis concesso paulo ante mortem. In monastico Anglicano [T. VII, p. 1136.] , ab Archdallio [Monast. Hibern., p. 411.] atque hinc ab Lewisio [Loc. sup. cit.] , Carlisle [Loc. sup. cit.] aliisque asseritur primam coloniam eductam fuisse Saviniaco; contra in Historia Furnesiensi [Monast. Angl., t. V. p. 250.] eam exiisse Furnesio: hujus potior videtur auctoritas, quum non hinc tantum, verum et ex Sucheti catalogo constet Abbingtonem seu Wothenejum Furnesii filiam fuisse. Patrona autem erat B. Maria.

[146] [Moncejum.] LXV. Moncejum, quem Montem cœlestem ex præpostera religione etiam appellarunt, vulgo Moncey seu Monce, initio prioratus fuit, collectus ex virginibus eremiticam vitam ducentibus [Martene. Voyage littér., t. I, p. 64 et Beaunier, Recueil das abbayes, t. II. p. 900. Cfr Dict. La Martinière et Moréri.] , et anno 1652 in abbatiam mutatus. Fundator fuit Sulpicius, Ambasiensis Dominus; cujus donationes anno 1209 ratas habuit Joannes, Turonensis archiepiscopus, in cujus diœcesi situs erat ille parthenon [Maan, Ecclesia Turon., p. 134.] . Filia erat Fontium Alborum; titulum non reperio.

[147] [Granarda.] LXVI. Granarda, seu Lerha, Larah, Larhe juxta Granardam, vulgo Abbey-Laragh, in comitatu Longofordiensi, in diœcesi Ardachensi, fundatur secundum Guilielmum Cobbeth [Hist. ol the reform. in Engl. and Irel., t. II, p. 236, edit. Baltimore.] et Lewisium [Topogr. Dict. of Ireland, V° Abbeylaragh.] anno 1205, secundum Thomam de Burgo [Hib. Domin., p. 743] et Gough [Ap. Camden, Britann., t. III, p. 574] circa annum 1210, secundum Jongelinum [A. O. C. in Hib., p. 30] anno 1211, secundum Flatsburium [Ibid. l. c.] anno 1212, et demum secundum Chronographiam Cisterciensem [Annal. Cist. ad an 1214, cap. VIII, t. IV, p. 49.] triplici diversoque modo: Anno MCCXIV septimo Kalendas Aprilis seu die 26 Martii fundata est abbatia Grenad, [Grenart, de Granath] in Hybernia. Equidem non dubito quin Guilielmo Cobbett et Lewisio bona præluxerint documenta; et proin facile admittam anno 1205 huic asceterio initium datum fuisse, sed anno 1214 monachos illuc fuisse introductos; et quidem quum illi addant Richardum de Tuite, de Tuit seu de Tuyt (quem omnes fundatorem fuisse consentiunt), anno 1211 sub ruinis turris Atholensis occubuisse, sequitur monachorum introductionem ejus morte posteriorem esse: cujus rei alia similia exempla obvia jam fuere. Porro primi monachi exierunt cum abbate suo ex S. Maria Dublinensi [Jongelinus, p. 30.] et novo cœnobio communicarunt titulum B. Mariæ [Th. de Burgo, p. 743.] .

[148] [Hillona.] LXVII. Hiltona seu Hultona, in Staffordia et diœcesi Cestrensi, refertur a Sucheto inter Cumbermeræ filias; quocum consentit Ormerod [Hist. of Chesh., t. III, p. 209. ap. Monast. Angl., t. V, p. 321.] . Ejus fundationem signant Annales Parcoludenses ad annum 1219 [Monast. Angl., t. V, p. 715.] ; sed charta tamen fundationis ad annum 1223 pertinet. En verba [Ibid., p. c., n. I.] : Anno ab Incarnatione Domini millesimo ducentesimo vigesimo tertio ego Henricus de Andethele (Audley) … do atque concedo et præsenti charta confirmo Deo et S. Mariæ et abbati et monachis meis villam de Hulton … ad fundandum cœnobium monachorum ordinis Cisterciensis. Verum tunc temporis introducti jam erant aliquot monachi, quum eos suos jam appellet, et inferius loquatur de eorum successoribus. Similiter Herveus de Stafford concessit Deo et B. Mariæ et abbatiæ et monachis de Hulton ibidem Deo servituris terram quamdam pro alia, quam Simon de Verney dederat abbatiæ et monachis de Hulton [Ibid., p. 716, n. II.] . Patrona erat B. Maria [Ibid. p. c., n. IV.] .

[149] [Vallis Dei.] LXVIII. Vallis Dei, vulgo Glandy [Carlisle, Top. Dict. of Ireland, hoc V°.] , seu Glandie [Jongelinus, A. O C. in Hib., p. 30.] , in comitatu et diœcesi Corcagiensi, non omnino præteriit Archdallium et Carlisle, nitidius vero illustratur ab Jongelino [Ibid., loc. cit.] : Vallis Dei, inquit, filia Ieripontis cœnobii, fundatur et unitur anno 1227 in festo B. Mariæ Magdalenæ (22 Julii) monasterio S. Salvatoris alias de Douske sive Duiske per Bernardum Frigidi Montis in Gallia abbatem, visitatorem Hiberniæ, dum eodem anno in Hiberniam venisset. Ad annum 1227 notatur item in Catalogis Cisterciensibus.

[150] [Thesaurus B. Mariæ.] LXIX. Thesaurus B. Mariæ, parthenon diœcesis Rothomagensis, Vallibus Cernaji sub linea Clarævallis obnoxius, anno 1228 a Radulpho du Bu milite, non longe a dextra fluminis Eptæ ripa, fundatus fuit sub vocabulo B. Mariæ V.; moniales vero ex abbatia Hispaniæ diœcesis Ambianensis deductæ: at piissimus rex S. Ludovicus tot ac tanta postea in dotis augmentum contulit, ut novi parthenonis fundator jure ac merito ab omnibus habeatur [Descript. de la haute Normandie, t. II, p. 335 et Gall. Christ., t. XI, col. 325..] .

[151] [S. Salvator. Innislonnagh] LXX. S. Salvator, prioratus Dunbrothy; de eo dictum fuit ubi de Dunbrothy ad num. LV. LXXI. Innislonnagh, a quibusdam [Hist. Farnes. ap. Monast. Angl., t. V, p. 250; Gallia Christ., t. XI, col. 554.] dictum fuit Yneselelughenught, ab aliis [Th. de Burgo, Hibern. Domin., p. 742; Jongelinus, Abbat. Ord. Cist. in Hibern., p. 24.] Inislaunaght, atque etiam de Surio in Historia Furnesiensi et Gallia Christiana, a Jongelino, a Thoma de Burgo [Locc. citt.] , a Waræo [Ap. Lanigan, Eccl. Hist. of Ireland., t. IV. p. 130.] aliisque, quod Surio flumini insidet [Th. de Burgo, loc. cit.] seu ejus undis duas secatur in partes [Cfr Carlisle, Topogr. Dict. of Ireland, V° Innislounagh; et Lewis. Topogr. Dict. of Ireland, V° Innislounagh] . Ut autem sileam de rebus, quæ ad S. Patricii tempora pertinerent, de Suriensi seu Innislaunactensi cœnobio, quantum ad Cistercium seu Saviniacum spectat, unice dicam. Gallia Christiana [T. XI, col. 554.] , male intelligens Historiam Furnesiensem, ejus ortum retulit ad annum 1249; Lewisius [Topogr. Dict. of Ireland, V° Innislounagh] secundum Waræum [Ap. Jongelinum, A. O. C. in Hib., p. 24.] ad annum 1187; Thomas de Burgo [Hib. Dom., p. 742.] ad annum circiter 1184; Lanigan [Eccles. Hist. of Ireland, t. IV, p. 128 et seqq.] ante ultimum adventum S. Malachiæ in Galliam, seu ante mensem Novembrem anni 1148; nisi Suriense paulo post sublatum fuerit, deinceps vero ibidem aut alio in loco restitutum. Verum ego non video quare discederetur a catalogis Cisterciensibus Jongelini, in quibus constanter assignatur ejus fundatio anno 1151 [Cfr. A. O. C. in Hib., p. 24.] .

[152] [seu Surium.] Re quidem vera his opponunt verba quædam S. Bernardi, qui de juvene inter Cistercienses a S. Malachia admisso subdit [Opp. S. Bernardi, edit. 2a Mabillonii. col. 692.] : Apprehensumque manu sua tradidit abbati Congano nostro (cui inscribitur S. Malachiæ Vita [Ibid., col. 663.] ,) et ille fratribus. Ipse vero juvenis, adhuc (ni fallor) vivens primus Conversus laïcus Suriensis monasterii, testimonium habet ab omnibus, quod sancte conversetur inter fratres secundum ordinem Cisterciensem. Ast quum tunc temporis tot fundarentur monasteria, facile fieri potuit ut juvenis ille anno 1151 cum reliqua colonia missus fuerit Surium, et ita ibidem primus conversus factus sit, ante jam aliquot annos in alio monasterio conversatus. Urgeri tamen posset opusculum S. Bernardi de Vita S. Malachiæ scriptum fuisse ineunte anno 1149, ut tradit Mabillonius [Opp. S. Bernardi, p. 410, n. II.] , aut saltem intra ejusdem anni spatium, ut volunt alii [Hist. litt. de France, t. XIII, p. 208.] , et proin Suriense monasterium ante hoc exstitisse tempus. Sane everteretur his omnino Cisterciensium catalogorum auctoritas, si certo constaret anno 1149 S. Malachiæ Vitam exaratam fuisse; verum ita non est: meram enim hic obviam habemus conjecturam eruditissimi utique viri, sed conjecturam tamen nullo argumento suffultam; adeoque multo facilius potuit S. Bernardus discipuli sui S. Malachiæ gesta anno 1153, ultimo vitæ suæ, conscribere quam anno 1149. Initio autem matrem habebat Suriense monasterium abbatiam Nenay seu de Magio [Jongelinus, A. O. C. in Hib., p. 24.] in agro Limericensi ad fluvium Magium, anno 1148 fundatam secundum Cisterciensem Chronologiam [Annal. Cist. ad an. 1148. cap. XVI, t. II, p. 123.] aliaque monumenta, et anno 1151 diplomate fundationis instructam [Cfr Jongelinus, l. c.; Annal. Cist., t. II, p. 125 et alii passim.] . Sed hic rerum status postea mutatus est; etenim, teste historia Furnesiensi [Monast. Angl., t. V, p. 250.] , abbatia de Surio diu post ejus fundationem data est Furnesio in filiam per abbatem Clarevallis et per capitulum generale, anno nempe 1249 [Ibid. paulo sup.] . Situm erat Surium seu Inislonnagh in diœcesi Lismorensi, fundatum a viro principe ex familia (ut videtur) O'Brien sub patrocinio B. M. V. [Thomas de Burgo, Jongelinus. etc.] .

[153] [Buckland.] LXXII. Buckland, Bockland, Boclond, Bucklandia, seu Locus S. Benedicti de Bocland, in Devonia et diœcesi Exoniensi, sub patrocinio B. Mariæ V. et S. Benedicti fundata fuit ab Amicia comitissa Devoniæ, assumptis monachis ex Quarera. Chartæ fundationis [Monast. Angl., t. V, p. 712 et seq.] pro more Anglicano annus additus non fuit; ast cl. v. Oliver in Collectaneis historicis de monasteriis Devoniæ assignat annum 1278 [Ibid., p. 712.] : quod a vero abludere non posse videtur propter duas epistolas, anno 1280 datas a Waltero Exoniensi episcopo, qui Bucklandenses monachos excommunicarat, quod absque sua auctoritate in diœcesi sua sacra celebrarent [Ibid., p. 713.] .

[154] [Novum Castrum.] LXXIII. Novum Castrum in Normandia, seu Neufchatel-en-Brai, olim Driencuria seu Drincuria (Drincourt) ante finem sæculi XII acceperat nosocomium, cui inserviebant canonici regulares; quibus anno 1652 successerunt aliquot moniales ex Bivalle, quæ antea ab anno 1641 aliam sedem Novi Castri consecutæ erant. Anno tantum 1725 adeptæ fuere abbatissam. Primævus fundator fuit vir quidam, nomine Robertus Burgundio; patronus ecclesiæ S. Thomas Cantuariensis [Descript. de la haute Normandie, t I, p. 148 et seq.] .

[155] [Yvetot.] LXXIV. Yvetot. Anno 1647 tentarant aliquot Bivallenses moniales, permittente Rothomagensi præsule, novam sedem condere in burgo d'Aufai, sed minus feliciter. Admisit eas in suum dominium de Yvetot anno 1657 Carolus de Bellay, dominus de Yvetot; eisque præfecit priorissam Rothomagensis archiepiscopus. Prior earum ædicula titularem habebat S. Hyacinthum; nova, anno 1711 exstructa, B. Mariam V. [Ibid., p. 190.] .

[156] [Congregatio Trappensis.] LXXV. Congregationis Trappensis originem et fata potius prætermittimus quam indicamus ne longius quam par est a Saviniaco discedamus.

§ XIII. Abbatiæ dubio jure aut male inter Saviniacenses relatæ, aliæque quarum corruptum fuit nomen.

[Abbatiœ aliquot. quarum vel nomen corruptum legitur,] Licet Sucheti catalogus filiationis Saviniacensis nævis scateat compluribus, quum tamen omnium copiosissimus sit ex his qui circumferuntur, operæ pretium fuerit hic loci ea nomina recensere, quæ vel nimium corrupta sunt quam ut facile intelligantur, vel incerto jure aut etiam falso intrusa fuere. Conquesac, Cogesac, Coggestallum refert Cogeshallam; Londevilla Bondevillam; Caldra Souchened, alias Locus Dei, et inferius Condra Caldram; Mamma Manwel; Watheneyum Abbingtonem seu Whytneyum; Straguleia inter filias Furnesienses, et Stranlea seu Stransleya inter Quarrerienses Stanlegham; Eussinum in insula Immania Russinum in insula Mannia; Ynis Lenachea Surium seu Innis-lonnagh; Hysnes Carricam seu Ines, dictam etiam Insulam Curcii; S. Crux de Waterlauyn S. Crucem in diœcesi Casselensi; Vallis S. Mariæ Crodeme abbatiam Crokesdemensem; Bolilandia Bellamlandam; Stanlana et Locus Benedictus de Scalauna Stanlaw; Pultona Deu la croisse Pultonam seu Dieulacres; Portus S. Maria, filia S. Mariæ, seu abbatia de Bretino, filia Dimelin, eadem est ac Dunbrothy, filia S. Mariæ Dublinensis, (Dublinum dicebatur olim Develin [Camdeni Brit. ed. Gough, t. III, p. 548; et alii passim.] , hinc corrupte Dimelin); Grevardum in Hibernia ad Granardam spectat; Basneret et Basmaneich, utraque in Wallia, videntur repræsentare Basinkwerk et Stratam Marcellam.

[158] [vel extra filiationem suam referuntur.] Inter filias Furnesii occurrit itidem apud Suchetum duplex abbatia de Rochen, utraque in Anglia; vix dubito quin duplex hoc asceterium istuc intrusum sit, et nil sit aliud quam abbatia de Rupe seu de Roche, in diœcesi Eboracensi III Kal. Augusti anni 1147 secundum Chronographiam Cisterciensem [Annal. Cist. ad an. 1147, cap. XIX, t. II, p. 90.] fundata, consentiente Monastico Anglicano [T. V, p. 501.] . Verum hæc erat filia Novi Monasterii, de linea quidem Clarævallensi, non vero de familia Saviniacensi [Cfr Jongelinus, A. O. C. in Ang., p. 10; et Fundatio Novi Mon. ap. Mon. Ang., t. V, p. 399.] . Aliam homonymam nec in Anglia, nec in Wallia, nec in Hibernia reperio. Inter Furnesii filias recenset item Suchetus Vedeux in Hibernia; ast nullum nomen huic similius reperio quam Vaudey seu Vallem Dei, in agro et diœcesi Lincolniensi, medio fere anno 1147 fundatam, filiam Fontium in Anglia [Fundat. Vallis Dei, ap. Monast. Angl., t. V. p. 490, n. 1, et Jongelinus. A. O. C. in Ang., p. 8.] ; verum hæc iterum ad Saviniacenses non spectant. Filiabus Bilduwasiæ annumerat similiter Benedictionem Dei in Hibernia, in diœcesi Midensi: ast iterum erronee: est enim unum ex nominibus Athlonæ, seu abbatiæ SS. Petri et Benedicti, filiæ Mellifontis, anno 1150 fundatæ [Th. de Burgo, Hib. Dom., p. 743; Jongelinus, A. O. C. in Hib., p. 23.] . Ex dictis satis manifestum est in Sucheti catalogo filiationem abbatiarum turbatam esse, et eadem cœnobia bis aut ter, mutato aliquantisper nomine, prodire; ast ea tantum hic indicavi, quæ morari possent lectorem. Supersunt et similia castiganda aliis in libris, maxime quæ pertinent ad monasteria Saviniacensibus attributa, quæ vel monasteria vel veri nominis prioratus non fuisse videantur, vel quæ Saviniacensium legibus numquam paruerint.

[159] [Dunæ abbatia dubie Saviniacensis;] Hæc inter primo loco venit abbatia B. Mariæ de Dunis, an. 1107 in agro Furnensi, ab initio in diœcesi Morinensi, dein Iprensi, fundata, et anno 1626 aut 1627 in civitatem episcopalem Brugas translata. Complures scriptores eam Saviniacensem faciunt, priusquam anno 1137 Cisterciensium leges subiret. Re quidem vera Ligerius, cui prima ejus exordia debentur, S. Vitalis discipulus fuisse traditur; verum, quum hujus palæstram deseruerit Ligerius, dum Saviniaci eremitica vita adhuc duceretur, seu priusquam initium datum esset abbatiæ, quumque aliunde nulla appareant vestigia jurisdictionis, quam in Dunenses exercuissent vel S. Vitalis vel B. Gaufredus, nulla adesse videtur ratio ob quam ad filiationem Saviniacensem hoc monasterium referamus. Cæterum qui plura de hoc monasterio voluerit, dabunt ea Jongelinus [A. O. C. in Belgio. p. 21 et seqq.] , Gallia Christiana [T. V, p. 284 et seqq.] , Henriquez [Fasciculus SS. O. C., lib. I, p. 174 et seqq.] , Sanderus [Flandria Illust., t. I, p. 246.] , Iperius [Chron. S. Bertini, ap. Martene.] , et maxime Adrianus De But, cujus Chronicum Dunense et supplementum cum appendice seu Auctario Caroli De Visch edidit anno 1839 Societas œmulationis Brugensis, ad calcem adjiciens codicem diplomaticum.

[160] [Manuel non Saviniacensis.] Manuel Suchetus profert inter filias Furnesii abbatiam de Mamma, distinctam a Russinensi in Mannia; Gallia Christiana: Mawmaniel, habet [T. XI, p. 553.] , filia Furnesii, fundatur in insula Mamnæ anno 1140. Jongelinus in Catalogo abbatiarum secundum sedes in capitulo et in Notitia abbatiarum Cisterciensium in Scotia [Pag. 15.] perhibet Manwel cœnobium esse in Sterlinia, Scotiæ regione, cujus fundator circa annum 1140 perhibetur S. Macolmus, cognomento Virgo, futurus Scotiæ rex. Verum hæc omnia mihi valde dubia sunt: nam imprimis hœc inter se non cohærent; deinde in veteri Historia Furnesiensi [Monast. Angl., t. V. p. 250.] occurrit catalogus filiarum Furnesii: verum has inter non apparet similis abbatia; tertio Carlisle [Topograph. Diction. of Scotland, V° Emanuel.] , qui omnium accuratisimam notitiam de hoc asceterio dedit, adstruit fuisse parthenonem Cisterciensium monialium, dictum Manuel seu Emanuel, et circa annum 1156 in diœcesi Dunblanensi a Malcolmo rege fundatum; quin etiam unam alteramque priorissam ad sæculum XII producit [Ibid., loc. cit.] ; a quibus non dissentit Camdenus [Britannia, edit. Gough, t. III. p. 318.] ; quarto demum in Chronographia Saviniacensi, quæ virorum cœnobia fere indicat, ad annum 1146 non prodit abbatia de Mamma, Mawmaniel, Manwel, Emanuel etc.

[161] [Lielrede, non Saviniacensis.] Lielrede seu Beatitudo. Manrique [Ann Cist. ad an. 1146, cap. XII, t. II, p. 49.] affirmat ad annum 1146 a se in Hibernia tres reperiri Beatitudines: primam, etiam Nolide dictam, filiam Clarævallis; secundam, quam et Lielrede appellat, filiam Turnesii, imo Furnesii, de filiatione Saviniacensi; tertiam demum, cui et nomen Bertif, filiam Mellifontis. Verum de secunda, ut paucis dicam, nil reperio apud Jongelinum inter abbatias Hiberniæ, nil apud Thomam de Burgo, nil in Catalogo filiarum Furnesii.

[162] [Drogonis fons confusa cum Larha Granard.] Drogonis-fons, al. Gruchn Grenard, fundatur anno saltem 1154: ita Gallia Christiana [T. XI, col. 553.] ; verum error est, ex diversitate nominum unius abbatiæ ortus. Drogonis-fons enim aliquando dicebatur abbatia Stanleghensis, dum adhuc apud Locwellam sita esset. Vide supra num. XXXVIII. Gruchn Grenard petitum vedetur ex Larha Granard in Hibernia. Vide supra num. LXVI.

[163] [Bona requies non Saviniacensis.] Bonam-Requiem, in Corisopitensi diœcesi anno 1172 Kal. Maji fundatam secundum Chronographiam [Annal. ad an. 1172, cap. VI, t. II, p. 536.] et anno 1184 ab Alano III vicecomite de Rohan diplomate fundationis instructam [D. Morice, Memoires, etc., t. I, col. 696 et seq.] , accenset Gallia Christiana nova Saviniacensibus monasteriis; verum eam in catalogo Saviniacensi prætermittit Suchetus; et Sammarthani [Abbat. Gall., p. 178.] , Beaunier [Recueil des abbayes. t. II, p. 950.] et R. D. Tresvaux [L'Église de Bretagne. p. 582] eam filiam abbatiæ de Boquen faciunt in diœcesi Sancti Brioci; et quidem Manrique [Annal. Cisterc. ad an. 1172, cap. VI, t. II. p. 567.] , Henriquezium confutans qui eam tribuit abbatiæ de Re ut matri et simul lineæ Cistercii (licet Re ad Cistercium non pertineret), testatur eam in tabulis ecclesiarum Cistercii filiam Bochian dici; quocum consentit Jongelinus in catalogo Cistercii ad annum 1184. Quocirca, quum universa series Saviniacensis ad lineam Clarævallis pertineret, patet undique errorem irrepsisse in Galliam Christianam.

[164] [Bellus Beccus in Hibernia, potius manerium quam prioratus.] Bellus-Beccus, vulgo Beau bec [Cfr Monast. Angl., t. VII, col. 1129 et Thomas de Burgo, Hibernia Dominicana, p. 743.] , et in Gallia Christiana [T. XI, col. 553] dictus Belbech, ad confluentem duorum fluminum in agro et diœcesi Midensi (Meath) prope Pontanam seu Drogheda in Hibernia situs, et titulo B. Mariæ V. insignis [Thomas de Burgo, Hibernia Dominicana, p. 743.] , manerium prius erat Belli-Becci Normanniæ, fundatum a Waltero de Lascy circa annum 1147 secundum Galliam Christianam [T. XI col. 553.] et sæculo XIII secundum Thomam de Burgo [Hib. Dom., p. 743.] Atque huic adhærendum esse ex duplici capite liquet: etenim Walterus de Lascy seu Lacy vivebat tempore Henrici III [Cfr Rymèr, t. I, part. I, p. 52, 71, 72, 75, 82, 110.] ; et dein in Charta Eduardi III [Monast. Angl., t. VII, p. 1129.] , qua recensentur edita de hac cella instrumenta, traditur solus Henricus III donationem hanc confirmasse anno regni sui XX; qui a die 28 Octobris anni 1235 currebat [Cfr Art de vérifier les dates, t. I, p. 806.] . Consentiente Eduardo III, qui Angliæ regnum ab anno 1327 ad 1377 tenuit [Ibid., p. 810 et seqq.] , monachi de Bello-Becco tradiderunt hoc manerium Furnesiensibus [Monast. Angl., t. VII, p. 1128.] ; ex quo eorum filiam eam faciunt [Cfr Gallia Christ., t. XI, col. 553.] . Ex Monastico Anglicano novo [T. VII, p. 1129.] hæc Eduardi III charta data est anno 1333 die quarta Maji. Ibidem in dubium vocatur utrum ante hunc annum cella seu monasterium fuerit; desidero et ego probationes, quibus constet Bellum-Beccum umquam fuisse asceterium etiam sub Furnesiensibus.

[165] [Arcloa; dubium an ibi umquam conventus Saviniacensis.] Arcloa, seu Arclovium, hibernice Jonubheur-More, seu Innivermore, anglice Arklow et Arclo in Wicloensi comitatu Lageniæ, et in diœcesi Glandalacensi, a sæculo XII Dubliniensi adjecta. De hoc asceterio mirum in modum varii sunt scriptores. Thomas de Burgo [Hibern. Domin., p. 265 et seqq.] , Carlisle [Topogr. Dict. of Ireland, V° Arklow.] , Gough [Ap. Camden, Britannia, t. III, p. 551.] , Archdallius [Monast. Hibern., p. 769.] , aliique scribunt id monasterium fuisse FF. Pædicatorum, anno 1264 a Theobaldo IV pincerna Hiberniæ, anno 1285 denato, fundatum sub vocabulo S. Spiritus. Contra Monasticum Anglicanum [T. VII, p. 1128.] et Lewisius [Top. Dict. of Ireland, V° Arklow.] statuunt abbatiam Cisterciensem fuisse initio saltem. Re quidem vera ille idem Theobaldus pincerna, qui Abbingtonem fundavit, dedit Monachis Cisterciensis ordinis qui exierunt de abbatia de Furnesio (i. e. Abbingtonensibus) omnes dominicos suos de Arkelo … præterea insulam de Arkelo ad fundandam ibi unam abbatiam de ordine Cisterciensi, vel alibi ubi viderint quod fuerit utilius et convenientius ad opus eorum infra eamdem terram [Monast. Angl., t. VII, p. 1128.] . Verum quum brevi post, scilicet an. 1206, obierit hic Theobaldus Walteri, non videtur hæc fundatio exsecutioni data; sane nulla de ea supersunt vestigia in catalogis Cisterciensibus Jongelini, in catalogo Sucheti aut quod norim alibi. Contra reperitur ad annum 1264 in vetusto catalogo Dominicanorum conventuum [Hibern. Domin., p. 38.] ; in Bulla Joannis XXXIII ad annum 1414 [Bullar. FF. Prædic., t. II, p. 524; ap. Th. de Burgo. p. 269.] et alibi.

DE S. JOANNE CANTIO PRESBYTERO, S. THEOLOGIÆ DOCTORE CRACOVIÆ,

PROBABILIUS ANNO MCCCCLXXIII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Joannes Cantius, presb. et conf. Cracoviæ (S.)

B. B.

§ I. Præcipui auctores, qui de vita S. Joannis Cantii scripserunt.

[Hartmannus Schedelius] Inter scriptores qui de Joanne Cantio agunt, adeoque testimonium reddunt de ejus post obitum sanctimoniæ fama, ordine temporis primus occurrit Hartmannus Schedelius, editus Norimbergæ an. 1493, vigesimo proinde a morte S. Joannis anno. Pauca quidem habet, ast merito utique, spectatis temporis adjunctis, haud carentia. Ille itaque sub titulo de Cracoyia, urbe regia Sarmatiæ, scribit [Chronica, post ætatem sextam, fol. 268.] : Est et templum non longe a porta Islutæ, quod ad sanctam Annam vocant, ubi beatus Cantus, celebris hujus urbis gymnasii doctor, multis miraculis et prodigiis fulget; quamvis nondum in cathalogum Sanctorum adscriptus sit. Hanc juxta ædem situatum est ingens, celebre gymnasium, multis clarissimis doctissimisque viris pollens. Ubi plurimæ ingenuæ artes recitantur, studium eloquentiæ, poetices, philosophiæ ac physices; astronomiæ tamen studium maxime viret. Nec in nota Germania (ut ex multorum relatione satis mihi cognitum est) illo clarius reperitur. Illic jam maxime Phœbus colitur; qui et eorum cruda elimat ingenia, ac polita reddit. Porro Fabricius ita de Schedelio recenset [Bibliotheca mediæ et infimæ latinitatis, verbo: Hartmannus.] : Hartmannus, Chronici scriptor, quod Norimbergense solet appellari, est Hartmannus Schedelius, Norimbergensis, artium ac utriusque medicinæ doctor, cujus Chronicon mundi, sive Chronicon chronicorum ex Bergomensi aliisque ab orbe condito usque ad A. 1492 digestum, prodiit Norembergæ 1493, fol. cum iconibus ligno incisis etc. Pillet [Biographie universelle, verbo: Schedelius.] primam Schedeliani chronici editionem prodiisse asserit Norimbergæ anno 1483; unde concludit perperam a Fabricio assumi, Schedelii chronicon ex Bergomensi seu Forestio digestum; cum hujus opus (quod et ipse Fabricius habet [Opere supra cit., lib. IX, p. 15.] ) excusum Venetiis fuerit anno 1483.

[2] [Dlugossus in historia sua Polonica de S. Cantio silet; mentionem facit in alio opere ms.] Mirum sane videbitur Joannem Dlugossum seu latine Longinum (minus recte, inquit Fabricius opere cit., aliis scribitur Duglossus, Dugloschus etc: slavonica enim dialecto lugos, dlugos est longus) in sua Historia Polonica ne ullum quidem posuisse de S. Cantio verbum, cui tamen coævus omnino vixit, cum natus Dlugossus sit anno 1415 et mortuus anno 1480; obiit vero S. Joannes Cantius versus annum 1473 ætate provectus. Notum præterea est illius Historiæ Polonicæ librum XIII protendi ad hunc usque eumdem annum Christi 1480. Adde Dlugossum Cracoviensis ecclesiæ canonicum fuisse, pietate cæterisque virtutibus adeo insignem, ut et ipse Venerabilis habeatur. Juverit hic adscripsisse verba Michaelis Wiznievii, ex polonico in latinum versa: Dlugossus in magno Chronico nullam mentionem Joannis Cantii facit: quamvis hic illi notus fuerit, eidemque septem supervixerit annis. Ast in Descriptione ecclesiarum parochialium diœcesis Cracoviensis, ubi de ecclesia sanctæ Annæ, ita tradit: “Ecclesia sanctæ Annæ Cracoviæ inter parochiales ejusdem computatur. Sita est ad occasum non longe a magno Collegio. Hæc ecclesia illustrata est corpore magistri Joannis de Kenty, sacræ Scripturæ professoris, qui præclarissimorum miraculorum præstantia fulget [Historia litteraria Poloniæ, t. V, p. 6 et 7. Edit. Cracoviæ, 1813.] .” Et in ima pagina habetur nota sequens: Liber hic (nempe Dlugossi) exaratus est diversorum manu. Non itaque repugnat, ut verba hæc ab alio, extincto jam Dlugosso, adscripta reputentur. Cæterum opus illud ms. servatur in bibliotheca Cracoviensi. Fabricius quoque [Verbo: Dlugossus.] illius mentionem habet. Postquam recensuit opera typis mandata, addit: Præter hæc, a Matthia Micheoveo IV. 72 chron. Polon. hæc Dlugossi scripta memorantur, inedita omnia, et digna utique editione; inter quæ loco tertio: Libri inventarii proventuum cathedralis ecclesiæ Cracoviensis et cunctarum ecclesiarum collegiatarum, conventualium et parochialium diœcesis Cracoviensis. Et addit Fabricius: Hoc opus Simon Starovolscius pag. 31 Hecatontidis scriptorum Polonorum vocat: Ecclesiæ Cracoviensis Acta et Beneficiorum in Diœcesi illa ecclesiasticorum Synopsin. Nuper Leopoli accepimus Excerpta ex historicis variis de servo Dei Joanne Cantio, quæ reperiuntur in celebri Bibliotheca Ossoliniana. In his verba Dlugossi recitari opinamur, prout ab auctore primum scripta fuere. Quapropter illa hic reddenda duximus: Inter parochiales, inquit, ecclesias urbis Cracoviensis una est versus occidentem sita et collegio artistarum propinqua, corporeque magistri Joannis de Kenthy, sacræ Theologiæ professoris, multa prodigiorum sublimitate refulgentis, nobilitata, tota ex latere fabricata, latere quoque tecta. Ad sensum quod spectat, verba hæc non differunt ab aliis supra ex Wiznievio laudatis.

[3] [Matthiæ de Miechovia] Sed et tertium habemus synchronum, qui de Joanne Cantio, et quidem duobus prioribus paulo prolixius, scripsit: Mathiam nempe de Miechovia seu Miechow. Hic natus sæculo decimo quinto, studiis vacavit in academia Cracoviensi; quibus absolutis, præcipuas tum Germaniæ tum Italiæ vistavit universitates. Reducem in Poloniam rex Sigismundus I eum sibi in primarium suum assumpsit medicum. Ast brevi aulæ pertæsus, statum amplexus est clericalem, obiitque canonicus ecclesiæ Cracoviensis anno Dñi 1523 [Confer Simonem Starovolscium. Scriptorum polonorum Εκατοντας, p. 106 et 107. Edit. Venetiis 1627.] . Ex his liquet Miechovium seu Miechovitam Joanni Cantio coævum fuisse; imo spectata ætate et utriusque fama vix fieri potuit ut alter alteri ignotus vixerit. Id certum nihil obstare quominus Miechovita juvenis Cantium ætate provectum viderit noveritque. Inter alia Miechovitæ opera habentur Chronica ab ortu Polonorum usque ad annum Christi 1504, typis primum edita Cracoviæ anno 1521; italice dein reddita ab Annibale Maggi Venetiisque impressa anno 1582. Reperiuntur quoque tomo II° Corporis Historiæ Poloniæ Joannis Pistorii, Basileæ an. 1584. In his vita S. Joannis Cantii breviter perstringitur ad annum, cui communiter hujus mors innectitur, 1473; idque stylo satis barbaro, ut ex subjectis ejus facile agnoscetur verbis.

[4] [præclarum de B. Cantio testimonium.] Anno, quo supra, 73 supra millesimum quadrigen. celeberrimus ac egregius vir, magister Joannes, de Canthi prope Oswancim oriundus, professor et lector ordinarius sacræ Theologiæ in gymnasio Cracoviensi, 24 Decembris, in vigilia nativitatis Christi mortuus est, et in ecclesia sanctæ Annæ sub ambona, præfata vigilia sepultus. Qui eodem anno, signis et miraculis coruscare cœpit, et usque in hanc diem varios languores diversosque morbos hominum et jumentorum, divina propitiatione, ad vota et invocationem nominis sui relevat, ut adscriptione decalogi (sic) Sanctorum dignissimus inveniatur. Verum, quemadmodum cæteri Beati in hoc regno Poloniæ, in factis et prodigiis mirabiles et gloriosi, sic et ipse Joannes Cantius canonizari negligitur. Hic operibus misericordiæ insudans, pannos et calceamenta pauperibus quotannis ære suo comparando distribuebat. Nonnumquam diebus frigidioribus, viso paupere non calceato, se exuens de calceis, inopi algido dabat, et ipse nudipes, demisso versus terram pallio ne incalceatus notaretur, domum redibat. Romam peregre proficiscens, a latronibus spoliatus, quum ab eis elongaretur, se mentitum fore clamare cœpit, dicendo, non plures pecunias habere; quoniam in diploide aliquot reperiret insutos aureos, de quibus immemor fuit; redirent ergo et eos tollerent. Qui sinceritate ipsius cognita, prius ablata etiam reddiderunt. Interrogatus Romæ a Polonis cortisanis, cur Romam accederet, ex quo causas non foveret et beneficia non impetraret. Respondit peregrinationem et Romæ visitationem esse purgatorium, et ut a vitiis purgaretur Romam frequentare. Quum pro veritate in convocationibus doctorum et magistrorum verba fudisset, ad cellam et cellas eorum accedens, dicebat se divina celebraturum, et ideo si aliquo verbo quempiam commovisset, sibi parsum iri obsecrabat. Quandoque in convocatione probra et verba injuriosa audiens, in pariete dealbato suæ habitationis exterius versus ambitum, carbone lineas in alterutrum finem scripsit: “Conturbare cave. Non est placare suave. Infamare cave. Nam revocare grave.” Et custodiebatur scriptura hæc, ne deleretur, donec ædificando, paries cum cæteris habitationibus ejectus fuit. A die autem mortis ejus usque ad annum Dom. 1512, variis ægritudinibus oppressi, voto facto curati sunt octuaginta tres hominum. Febricitantes vero tredecim. Paralytici quinque. Vere mortui addicti sunt vitæ pristinæ sedecim. Fere autem mortui et deplorati sex. Phrenetici sex. Dæmoniacus unus liberatus. Jumenta morientia, facto pro eis voto, sanata duo. Laus tibi Christe, qui in nostro doctore Cantio quotidie gloriaris. Epitaphium postea ad tumbam ejus superadditum incipit:

“Carmine ne sileas mecum mea tibia laudes
Gentis hyperboreæ, cujus nunc gloria Celsi
Crescat in immensum divis poscentibus odas,
Atque tuos titulos extremo tempore cerne

etc.” vide in ecclesia sanctæ Annæ. Quæ Epitaphium vocantur a Miechovita, in scriptione de Vita et rebus gestis S. Joan. Cantii (de qua vide infra n. 13) dicuntur in pergameno centum quinquaginta duo conficta carmina, ejus vitam et gesta complectentia. Quorum nonnulla proferam, ait auctor, utpote vetustioris memoriæ præstantissimum monumentum: Carmine ne sileas etc. additurque: Ad pergameni calcem, annus ac dies illius (defuncti Cantii) sic prænotatur “Millesimo quadringentesimo septuagesimo tertio, die vigesima quarta Decembris.” Fatendum utique est non facile quemquam crediturum, haud ita diu post ejus mortem, tumulo additum fuisse epitaphium adeo prolixum. Atque hinc concludere licet, Miechovitam hic forte a vero plus minus abesse.

[5] [Animadversio in tres præfatos scriptores.] Atque tres illi scriptores præfati, omnes in Polonia haud ignoti nominis, imo magno etiam in pretio habiti, præsertim Dlugossus, sancto Cantio coævi cum vixerint, satis apparet quanti eorum sint facienda testimonia; ex quibus præterea liquet famam sanctitatis ab ipso mortis die cœpisse, atque deinceps stupendum in modum invaluisse.

[6] [Labitur Ben. XIV, asserens Martinum Bielski vitam B. Cantii scripsisse,] Juxta Benedictum XIV, antiquioribus, qui de vita B. Joannis Cantii scripserunt, annumerandus est Martinus Bielski. Animadversum itaque fuit, ait ille [De Servorum Dei beatificat., etc., lib. II, cap. XXXIV, n, 9.] , Beatum natum fuisse anno 1397, et tantum historicos, ab ejus tempore valde remotos, asseruisse, quod Opera (de quibus acriter disceptabatur, ut infra reddetur § IV) essent B. Cantii, silentibus antiquis, et signanter Martino Biellesci, qui cum ejus vitam et acta illustranda suscepisset nullum de scriptis verbum fecit. Nihil subesse videtur dubii, quin eruditus pontifex respiciat Martinum Bielski, scriptorem satis obscurum, cujus cognomen, pro idiomatis italici genio, paulisper inflectit. Quod si ita sit, non video qui subsistat ejus assertio. In hunc enim modum nobis a P. Josepho Brown S. J. rescriptum Leopoli Galiciæ est die 20 Decembris an. 1851: Ego sicut et administri omnes bibliothecæ Ossolinianæ Leopolensis mirati sumus hujusmodi assertum a Benedicto XIV prolatum, atque acceptis alteris litteris vestris, die 3 Decembris datis, rursus die 12 præfati mensis pervolvi in laudata bibliotheca, opera Martini Bielski, in quibus ne verbum quidem reperi, quo mentio fieret B. Joannis Cantii. Liquet ergo eruditum Pontificem labi; nisi quis dixerit opus, cujus meminit, vulgatum numquam fuisse, imo et intercidisse. Quod cum mera hypothesis esset, nullo satis idoneo substructa argumento, satius ducimus admittere, Martinum de S. Cantio non scripsisse. Sane Simon Starovolscius [In Hecatontide, p. 184 et 185.] ita recenset: Joachimus Bielscius, Martini Bielscii rerum Polonicarum haud inepti scriptoris filius, non in historia modo, ut pater, verum in oratoria quoque ac poetica arte, omnique politiori litteratura egregie versatus. Et paulo inferius: Non aliud scriptionis genus eligere sibi voluit, quam quod paterno quodammodo et hæreditario jure ad se pertinere putavit, historiam videlicet gentis suæ, quæ a parente scripta, ob hæreseos suspicionem a catholicis lectoribus penitus neglecta fuit. Quia igitur ad humanam laudem multum pertinere sapientes existimarunt, in prole patrum decus resplendere, ideo patris ille nomen propagare volens, e suo penu Annales Polonicos et quidem polonica lingua produxit, ubi simul et patrem calumnia liberat, sincerum affirmans catholicum eum fuisse, et in mortis agone, ritu catholico sacris procuratum. Ex hac utique recensione, non facile cuipiam in mentem venerit Martinum Bielscium de S. Cantio valde sollicitum fuisse. Denique in Biographia universali pauculis omnino lineis de utroque Bielscio, patre et filio, agitur. Martinus scripsit Chronicon rerum polonicarum ab origine gentis usque ad annum 1587, cum iconibus regum; Joachimus Annales Poloniæ polonice, et epigrammata etc. Vixerunt sæc. XVI et XVII [Catteau, Biographie universelle.] .

[7] [Vita B. Cantii auctore P. Pet. Skarga S. J.] Vitam beati Cantii scripsit P. Petrus Skarga Soc. Jes., vir, ut ait Alegambius noster [Bibliotheca scriptorum Societatis Jesu, verbo: Petrus Scarga.] , tota Polonia celeberrimus, natus anno 1536, mortuus anno 1612. Atque hanc omnium primam puto, quæ ex professo composita certoque ordine digesta typis prodiit hoc sub titulo: Vita beati Joannis Cantii, doctoris academiæ Cracoviensis, collecta ex vetustis scriptis (in charta pergamena) ecclesiæ ad sanctam Annam Cracoviæ et ex chronicis Poloniæ Matthiæ Miechovitæ lib. 4°, cap. 60. Ita scilicet sonat titulus ex polonico (hoc enim idiomate Vita exarata est) latine redditus. Prodiit tamen non separatim sed collectim cum aliis Sanctorum vitis. Multa, inquit Alegambius, scripsit Petrus Scarga tum latine tum polonice, quæ seorsim prius edita, demum 4 tomis comprehensa prodierunt. Continet autem tomus I selectas Sanctorum vitas in singulos anni dies digestas, additis documentis ad mores formandos idoneis. Hic tomus, ipso superstite, octies recusus est, cui postremo addidit vitas Sanctorum, Beatorum, Martyrum Societatis Jesu. Et paulo inferius. Latine vero seorsim prodiere: Septem columnæ in quibus fundatur catholica fides de sacramento Altaris… Vita B. Joannis Cantii et Casimiri. Dubito an omnino recte hoc postremum asserat Alegambius. Id certum, R. P. Nicolaum Baworowski, Soc. Jes. provincialem Galiciæ, nobis sub die 7 Aprilis 1851 scripsisse: Cum vita S. Joannis Cantii a Pe Skarga latine non existat, versionem a P. Matthia Czyhir, meo socio, modo factam ex polonico in latinum hic adjungo,. Concordat Simon Starovolscius in Hecatontide [Pag. 219.] , ubi catalogum texit operum. Multa, inquit, volumina, tam romano sermone quam etiam nativo, in usum publicum et ecclesiæ propugnationem erudite admodum conscripsit; hoc est: De sacramento Eucharistiæ; De Calvinistarum imposituris … additque: hæc latine; reliqua polonice, nempe: compendium annalium Baronii; vitas Sanctorum, cum notis et doctrina morali; Sermones etc. Cæterum ex prædictis efficitur vitam B. Cantii a præfato patre conscriptam typis prodiisse saltem initio sæculi decimi septimi. Haud prolixa hæc scriptio est. Inchoatur a magnificio academiæ Cracoviensis encomio; tum res beati Viri ex ordine perstringit, a nativitate ad mortem, atque his verbis concluditur: Ad corpus ejus, divina gratia operante, illico post mortem plurima miracula patrata sunt, ex quibus quædam ex Matthia Miechovita, historico Polonico, desumpta hic ponam inferius. — Præter hæc varia et multa sunt subsecuta, quibus recognitis supremus Christi in terris vicarius Clemens Pp. XIII hunc servum Dei in numerum Sanctorum retulit anno Domini 1767. — Quare in Servo suo sit laus et gloria Christo. Amen. Evidens est quæ ad canonizationem pertinent aliena manu superaddita fuisse. Subduntur in specie pauca quadam miracula, hac præmissa notatione: Alia hujus Sancti miracula, varia et insignia, quibus Deus optimus Servum suum in vita et post obitum honoravit, et usque ad hodiernam diem honorare dignatur, professores academiæ Cracoviensis collegii magni simul cum presbyteris ecclesiæ ad sanctam Annam, ubi corpus ejus in honore quiescit, diligenter ex certis testimoniis et ex actis tam vetustis quam recentioribus, quæ in thesauro hujus ecclesiæ asservantur, nec non ex antiquis traditionibus antecessorum suorum collecta recensuerunt et scriptis mandarunt; quæ ab iisdem professoribus Collegii magni, hoc anno 1610 P. Fridericus Schembek S. Jesu accepta, sedulo perlustravit, et, facto compendio, ad me transmisit. Ex his insigniora sunt sequentia. Ut jam diximus, pauca hæc sunt atque postrema ad annum referuntur 1603. Insuper ex recitata mox notatione sequi videtur, quæ ad miracula spectant, in prioribus editionibus partim saltem desiderari; cum, ut habet Alegambius, octies, vivente Skarga, recusus fuerit tomus continens: selectas Sanctorum vitas; quo ex opere vita S. Cantii, latine ex polonico reddita, nobis Leopoldi Galiciæ fuit submissa; dicitur enim ab initio hanc contineri in libro cui titulus: Vitæ Sanctorum … per R. P. Petrum Skarga S. J. collectæ. Ponitur die XIX Octobris.

[8] [Vita S. Joan. Cantii inter mss. Bollandiana.] Habemus inter manuscripta hagiographica prædecessorum nostrorum Registrum, manu ipsius Bollandi exaratum, in quo ad diem 24 Decembris hæc notantur: B. Joannis Cantii vitam habemus ex Michovio desumptam, quæ incipit: “B. Joannes Cantius, Polonus, sacræ Theologiæ doctor et publicus celebris academiæ Cracoviensis professor etc.” Sunt 6 folia. Vitam, his verbis indigitatam, præ manibus habeo, quam suspicor compositam, rogatu Bollandi, qui tamen non accurate reddidit titulum: ex hoc enim videretur, illam ex solo Miechovita haustam et quidem in forma compendii; quod utique a vero prorsus aberrat, ut vel ex eo sufficienter constat, quod tota Miechovitæ scriptio ne unum quidem integre impleret folium. Hinc etiam vita ms. de qua hic sermo, sequentem fert suscriptionem seu titulum: Vita et miracula beati Joannis Cantii, Poloni, S. T. D. et publici in alma et inclyta Cracoviensi academia professoris, ex veteribus manuscriptis ecclesiæ S. Annæ Cracoviæ, in qua ejus sacrum corpus quiescit, et Matthia Miechovita chronographo Polonorum desumpta. Atque hinc satis liquet vitam hanc iisdem ex fontibus, quibus usus P. Skarga est, haustam fuisse. Recensitis miraculis valde multis, ita concluditur: Sunt et alia præter hæc plus quam centum miracula, quæ ipsemet ego legi et numeravi; plurima certe splendida, sed ea, brevitatis causa, cum tempus non esset, describere non jussi. Ista duo V. R. non omittat. Anno Domini 1603, post ejus mortem annis 130, cum casu fuisset apertum ejus sepulchrum, ex eo odor suavissimus miraculo sese effudit, quem multi perceperunt, et juramento rei veritatem confirmarunt. — Ejus togam inclyta Cracoviensis academia diligenter conservat, et ea, annis singulis, bis decanos philosophicæ et artisticæ facultatis, recens creatos, investit; et a sic vestitis juramentum officii eorum excipit. Verba hæc in vita ms. ad diem 24 Decembris alia manu adscripta sunt.

[9] [Adamus Opatovius vitam S. Joan Cantii polonice scripsit, latinitate donatam a P. Boym S. J.] Addit Bollandus noster in Registro jam laudato: Intelleximus ejusdem (Cantii) vitam polonice editam anno 1632, auctore Adamo Opatovio. Hanc desideramus, sed latine redditam. Et re quidem vera Bollando scripserat Andreas Stredonius noster 1 Septembris 1635: Accepi paucis ante diebus Cracovia vitam B. Joannis Cantii, sacerdotis et doctoris, nati in Silesia, polonicis typis vulgatam ab Adamo Opatovio, anno 1632. Hanc, quia latinam prostare negant, conabor rudi stylo romanam facere, et Ræ Væ transmittere. Data est epistola Nyssa Silesiorum. Et rursus idem Stredonius eidem Bollando scribit 15 Decembris 1655. Joannis Cantiensis acta polonice edita anno 1632, auctore Adamo Opatovio, habeo, necdum latinitate donata, quantum scio. Si eadem Ra Va habet, supersedebo labori. Tandem ex tertiis litteris, datis Wratislavia, die 17 Nov. 1660 ad Bollandum a P. Alberto Tylkowski, discimus primum P. Stredonium labori revera supersedisse, imo forte manum operi numquam admovisse; deinde præfato P. Alberto rem commendatam, qui et ipse impeditus ad alterum confugit. Promovente, inquit in laudatis mox litteris, R. Patre Moreto, misi Ræ Væ vitam B. Cantii, impressam polonice, cui transferendæ ipsemet manum admovissem, ni ex hac provincia in patriam revocari cœpissem. Occupationem itaque hanc sanctam patri Boym præsento. Cum addat in fine: Saluto P. Boym, ad quem binas dedi, in quibus descripsi fortunam meliorem Poloniæ, quæ confirmatur, rite concluditur patrem hunc illa tempestate apud Belgas commorasse. Atque dubitandi, vix superest locus, quin ibidem vitam B. Cantii ex polonica latinam fecerit. Quod clarius adhuc elucet ex sequenti titulo: Vitæ B. Joannis Cantii, doctoris S. theologiæ Cracoviæ, et S. scripturæ interpretis, polonice scripta ab Adamo Opatovio, S. Th. doct. editaque Cracoviæ anno 1632; latine hic reddita a R. P. Benedict. Paulo Boym, Leopolitano S. J. an. 1661. Huic titulo subjunxit manu sua Papebrochius noster: Qui (P. Boym) cum Papebrochio Lovanii theologus fuit, et concionator domus professæ Vilnæ obiit. Ex his itaque habemus et quis Opatovium latinitate donaverit; quo tempore et loco hunc susceperit laborem, annis nempe 1660 et 1661 in Belgio et quidem verosimillime Lovanii in seminario Societatis Jesu. Atque ita Bollandi nostri desiderio est satisfactum quatuor fere ante ejus decessum annis, cum mortuus sit die 12 Septembris anno 1665.

[10] [Altera B. Cantii vita prius ab eodem Opatovio latine edita.] Ex his præterea satis diserte effici videretur, vitam S. Cantii ab Opatovio, polonice solum, nec umquam latine sive conscriptam sive typis vulgatam fuisse. Attamen Benedictus XIV memoratis aliis quibusdam, qui de B. Cantio scripserunt, subdit [De Servorum Dei beatificat. et canonizat., lib. II, cap. XXIV, num. 41.] : Præterquam quod vitam Beati ejusdem ex professo exaravit, latino sermone, Adamus Opatovius, eamque edidit Cracoviæ anno 1628. Candide fatemur nobis hæc legentibus persuasum fuisse eruditum scriptorem lapsum aut in errorem inductum; nec etiam hodie vitam S. Cantii, latinis typis editam, inveniri posse aliam, præter elucubrationem quamdam haud ita extensam, Romæ editam anno 1767, occasione scilicet solemnis canonizationis illius Servi Dei (hujus opusculi inferius recurret sermo). Ast missis hac super re in Poloniam litteris, responsum a R. P. Nicolao Baworowski S. J. provinciali Galiciæ accepimus hujusmodi: Non erronee (ut existimant PP. Bollandistæ sub N. 7° quæstionum mihi transmissarum) sed verissime affirmat Benedictus XIV vitam S. Joannis Cantii latine conscriptam fuisse ab Opatovio et editam Cracoviæ 1628; cujus duo exemplaria inveniuntur hic Leopoli (Galiciæ); unum in bibliotheca celebri D. comitis Ossalinski, et alterum apud comitem Casimirum Stadnicki; cujus vitæ exemplar descriptum curabo brevi transmittere.

[11] [Collatio vitæ polonicæ cum latina] Quod et reipsa paulo post præstitit. Atque ita nobis datum fuit, utramque vitam, ab Opatovio concinnatam, alteram cum altera conferre. Ex qua collatione id compertum habuimus, vitam, typis Cracovianis anno 1632, polonice editam, aliud non esse (quoad primam scilicet suam partem) nisi versionem, hinc inde paululum amplificatam, prioris vitæ anno 1628 latino idiomate vulgatæ. Utraque eadem continet facta, et quidem eodem capitum ordine; nisi quod in polonica addatur longa satis explanatio de virtutibus, capite scilicet nono, cujus hæc est, juxta versionem patris Boym, inscriptio: De amore Dei et perfectione spiritualis vitæ; quod nihil aliud est quam dissertatio satis prolixa de virtutibus theologalibus et cardinalibus, quas generatim eminenti in gradu a S. Cantio exercitas asserit, quin ullum referat factum, quo vita peculiariter illustretur. Constat itaque pars prima vitæ polonicæ capitibus omnino quatuordecim, latina tredecim. Ultimi in utraque respective capitis diversimode sonat rubrica. Latina habet: de quibusdam miraculis, quæ mortem ejus (Joannis Cantii) subsecuta; polonica: de translatione ejus sacrorum lipsanorum, et testimoniis sanctitatis. Quæ posterior rubrica aptius quadrat cum materia præfatis capitibus contenta, quæ cæterum, paucis exceptis, eadem est in utraque vita.

[12] [Latina polonicæ prænuntia.] Ex mente porro Opatovii, latina prior scriptio viam stravit ad alteram ampliorem. Sed hæc, inquit, et reliqua quæ etiam post edictum promulgatum DD. Commissariorum, ut potestate sibi delegata, ab illustrissimo et reverendissimo domino Martino Szyskowski, episcopo Cracoviensi, honoris divorum suæ gentis tutelarium cupientissimo, diligenti examine in vitam et miracula ejus inspicerent: post hoc, inquam, commissionis edictum promulgatum, quæ etiam his diebus admiranda facta divina potentia operata fuerit, si Deus votis nostris annuerit, publica faciemus. Quod ut nobis benigne concedat, in hac supplicatione, quam ad tumulum divini Viri, Deo offerimus, ut eum, quod unice cupimus, judicio ecclesiæ, Beatorum ordini associare velit, examinis feliciter expedito negotio, ardentissimis precibus efflagitemus. Ita nempe concluditur caput XIII, atque adeo ipsa vita latina. Quadriennio post, anno scilicet 1632, secunda, eaque longe prolixior, prodiit Opatovii de S. Joanne elucubratio, polonico exarata idiomate. Hujus pars prima (quod paulo superius monebamus) aliud vix est quam mera ex latino versio, addito seu inserto uno capite et alibi hinc inde evoluto extensoque textu. Primæ huic parti adjecit tres alteras, omnes, prout auctor anno 1628 prænuntiarat, ad miracula, quorum ingentem recenset numerum, spectantes.

[13] [Quanti vir meriti fuerit Opatovius.] Cæterum Opatovius vir erat doctrina et dignitate ecclesiastica insignis, ut qui doctor sacræ Paginæ, et ecclesiæ sanctæ Annæ decanus. Præterea nec vulgaris litteraturæ, ut ex utraque mox laudata scriptione elucet. Stylo utitur latino satis terso, nec ineleganti; ad polonicam dictionem quod attinet, teste R. D. Semenenko, presbytero Polono, (qui mihi res Cantianas Parisiis indaganti plurimam præstitit operam): Opatovii stylus vere classicus est; lingua utitur Skargiana. Notum porro est, P. Petrum Skargam Soc. Jesu, inter omnes, qui hoc umquam scripserunt idiomate, primario haberi loco. Ex quibus fas utique est concludere qua habilitate, quo studio et zelo ad opus suum se accinxerit, cum vitam enarraret illius, qui et ipse sacræ Paginæ fuerat quondam doctor, et in ecclesia S. Annæ tumulum haberet gloria et fama innumerabilium miraculorum per orbem celebratissimum. Adde scribenti facile ad manum fuisse omnis generis documenta: quod quidem ipse satis declarat statim ab initio, ubi profitetur vitam excerptam ex manuscriptis magni Collegii, et archivis templi S. Annæ, quod ejus Beatissimi corporis asservat depositum; item Matthia Miechovio, Polono historiographo, nec non aliis gravibus ac fidelibus auctoribus, ejus præclare gesta describentibus. Nihil igitur mirum Opatovii opus magno cum plausu exceptum, et ab omnibus, qui post eum de vita beati Cantii scripserunt, invocatum atque usurpatum. Multus utique est Opatovius, imo forte nimius in enarrandis prodigiis ope et intercessione Viri Dei patratis, ut vel ex partitione operi præmissa liquet: tota, inquit, series ac enarratio hæc quaternis absolvetur partibus: prima inchoabit ejus præclare facta et miraculosas gratias, quibus vivens et adhuc spirans floruit. Altera ea recensebit prodigia, quæ ab obitu ejus sunt consecuta. Tertia prosequetur quibus ante et ab inventione reserationeque sui monumenti inclaruit. Quarta finem imponet, ubi ea beneficia exposuerit, quæ coram commissariis episcopalibus fuere attestata. Pauca proinde habet de rebus gestis; plurima de miraculis: illa sex et quadraginta capiunt paginas, hæc centum omnino et viginti. Ast notasse juvat, vivendi modum atque adeo ipsum vitæ genus, quod constanter amplexus secutusque est beatus Cantius, suapte natura exiguam scribenti ministrare materiam.

[14] [Vita S. Joan. Cantii edita a doctoribus academiæ Cracoviensis.] Anno canonizationis, scilicet 1767, in lucem prodiit Romanis, et rursus anno sequenti juxta exemplar Romanum, Ingolstadiensibus typis scriptio: De rebus gestis sancti Johannis Cantii, Poloni, presbyteri sæcularis, ac in alma universitate Cracoviensi sacræ Theologiæ doctoris et professoris, liber unicus. Opusculum est latine conscriptum, atque a Doctoribus et Professoribus generalis studii universitatis Cracoviensis, dedicatum sacro episcoporum Senatui, ecclesiarum cathedralium et collegiatarum Prælatis, parochialium Præpositis, Rectoribus, universoque sæculari Clero regni Poloniæ. Scriptio hæc, eleganti satis calamo exarata, vitam sancti Cantii paulo diverso, quam Opatovius, reddit ordine, sed quoad substantiam vix differt. Ipsa vero temporis, quo concinnata est, adjuncta, sicut et viri, quorum nomine et auctoritate in lucem prodiit, hæc omnia per se satis ostendunt, omnia et singula diligenti submissa fuisse examini, nec regulas sanæ critices neglectas. Vitæ subnectitur compendiosa narratio actorum in processu beatificationis et canonizationis, atque in specie evolvuntur quinque miracula a sacra Rituum congregatione probata. Attamen monet auctor ad calcem capitis XXII: Cæterum quæ de Cantii vita, rebusque ab eo getis narravi, extremis veluti calami labiis sunt delibata. Attamen haud mihi succenseat lector; temporis namque nec adfuit copia, nec uberiora fuere exhibita monumenta: illud adeo angustum, ut vix scribendo suffecerit; hæc tam exigua, ut singulis capitibus æquam dolendum fuerit ætatis injuria fuisse ademptam materiam. Scribendi mihi demandatam provinciam IV Kal. Aprilis (id est XXIX Martii) hujusce anni MDCCLXVII ab humani generis inchoata Reparatione aggressus sum, quo divini nominis gloria, quæ in tanto nostri regni Patrono mirandum in modum claruit, longius atque latius propagaretur; et ipsius summi Viri memoria, quæ nobis grata semper fuit atque jucunda, ab hominum oblivione vindicata, ad exteras etiam numquam interitura pertingeret [Opere cit., p. 54.] .

[15] [Putanowicz.] Tandem anno 1780, Cracoviæ M. Josephus Putanowicz, sacræ Theologiæ doctor et professor atque canonicus cathedralis Plocensis, justum de S. Joanne Cantio edidit polonice volumen [Vita, miracula et historia canonizationis S. Joannis Cantii. Cracoviæ, an. 1780.] . Prima pars (quæ quadraginta capit paginas, et præter propter quintam sextamve totius voluminis efficit partem) agit de vita beati Viri; nec aliud est quam amplificatio, et quidem haud parum verbosa, textus Opatoviani, qui longe elegantior tersiorque. Haud abs re fuerit hujus scriptionis (quæ omnium maxime prolixa est) summam per capitum ordinem oculis subjicere. 1. Nativitas et educatio Joannis; 2. Mittitur a patre ad academiam Cracoviensem; 3. Joannes dat specimen sui progressus in litteris et pietate; fit primo Baccalaureus, post Doctor philosophiæ, et in hac facultate bis Decanus 4. Applicat se ad Theologiam, creatur doctor sacræ Scripturæ. 5. Factus professor S. Scripturæ, docet cum magno fructu. 6. Dedicat se statui ecclesiastico, ordinatur sacerdos, instituiturque curatus Olkusii, simulque cantor collegiatæ S. Floriani. 7. De virtutibus theologicis S. Joannis. 8. De virtutibus cardinalibus. 9 Misecordia ejus. 10. Eleemosynæ. 11. De humilitate et mira simplicitate. 12. De oratione et contemplatione. 13. De mortificatione et patientia. 14. De donis supernaturalibus. 15. De obitu, sepultura et translatione corporis. 16. De fama virtutum, sanctimoniæ, et perpetuo ejus cultu. 17. De miraculis. 18. De miraculis a Clemente XIII approbatis. Referuntur fusius quinque miracula; alia, ætatis suæ genio indulgens, paucissima Putanovicius in specie recenset. Ast valde prolixus est in texenda historia seu processu canonizationis. Cardinalium suffragia integre, sicut et bullam Clementis XIII adscribit; cæremonias, solemnitates, festa in honorem Neocanonizati Cracoviæ celebrata, latissime prosequitur; conciones, carmina, emblemata ad verbum exhibet. Plura etiam commemorat de fundatione academiæ Cracoviensis.

[16] [Alii plures recensentur scriptores] Vitam sancti Joannes Cantii habet Butlerus ad diem 20 Octobris. Desumptam dicit ex bulla canonizationis et officio in Breviario Romano. Alios fontes indicat nullos. Extat opus, ad instar Butleri, polonice scriptum editumque Cracoviæ anno 1767, a Floriano Jaroszewicz, sub titulo: Polonia mater Sanctorum, sive vitæ Sanctorum, Beatorum, Venerabilum, Piorum utriusque sexus. Vita beati Cantii ibidem desumpta est ex P. Skarga et Miechovio. Inter Acta canonizationis sex Sanctorum [Acta canonizationis SS. Johannis Cantii, Josephi Calasanctii, Josephi a Cupertino, Hieronymi Æmiliani, Seraphini ab Asculo, et Joan. Franciscæ de Chantal, collecta a Josepho Andrea Mariotti. Romæ, an. 1769.] reperitur etiam præclarum Compendium vitæ, virtutum et miraculorum, nec non actorum in caussa canonizationis B. Joannis Cantii, presbyteri sæcularis et in universitate academiæ Cracoviensis sacræ Theologiæ doctoris et professoris. Ex secretaria congregationis sac. Rituum. Eadem fere repetuntur in Oratione Consistoriali, habita coram Pontifice a R. P. D. Alexandro Litta, sicut et in ipsa bulla canonizationis. Martinus quoque Hankius de Silesiis indigenis eruditis [Lipsiæ, an. 1707.] breviter, pro operis sui ratione, vitam B. Joannis Cantii perstringit, atque his concludit verbis: Vitæ Cantianæ scriptores: Petrus Scarga, Simon Starovolscius, Adamus Opatovius. Et re quidem vera Starovolscius in Hecatontide sive libro centum illustrium Polonorum Scriptorum [Francofurti, an. 1625.] brevem nec inelegantem texit synopsin, in qua nonnulla distinctius, quam in cæteris de B. Cantio elucubrationibus, enucleantur. Unde et nobis pluries in elucidanda vita usu veniet. Obiter hic etiam nominandus Abrahamus Bzovius, qui in suis Annalibus ecclesiasticis [Tom. XVIII ad an. Christi 1473, n. XXI.] res a B. Cantio gestas brevi exhibet compendio. Atque hi præcipui sunt scriptores, quorum meminisse visum est. Cæterum per se patet alios plurimos incidenter saltem de eodem tractasse argumento.

§ II. S. Joannis Cantii patria, parentes, studia in academia Cracoviensi. Quo anno natus et defunctus S. Joannes sit.

[S. Joannes Cantius oriundus erat ex oppido Kenty,] S. Joanni Cantio patria fuit oppidum Kenty, de quo ita habet Adamus Opatovius: Fuit ven. Joanni Cantio natale solum oppidum Kenty, quasi diceres Anguli. Inde forte denominatum quod situatione sua ad meridiem binos respiciat montes (Tatry Poloni vocitant) qui in vastam quamdam sese explanantes ac porrigentes non altitudinem modo verum etiam latitudinem, alteris quidem extremis prolixam emetiuntur longitudinem, alteris vero, in sese incurrendo prope dictum oppidum, Conum sive Angulum efficiant ac imitentur. Aut etiam id nominis impositum esse fatendum est a principibus Osviescimsciis, qui venationis gratia huc frequentando, ut ad Angulum profectionem suam cum odora canum manu adornarent, præsentem oppidi locum indigitando, sese invitabant. Hoc oppidum affine est Silesiæ, quam dirimit a regno Poloniæ, distatque Cracovia octo milliarium intervallo [Vita B. Joan. Cantii, polonice scripta, edita Cracoviæ. an. 1632. lib. I, cap. I. Juxta versionem latinam ms. P. Boym S. J.] .

[18] [juxta plures in Silesia sito.] Verba Opatovii, prout jacent, indicare videntur oppidum Kenty ad Poloniam potius quam ad Silesiam spectare, cum contrarium diserte tradat Andreas Stredonius noster in epistola ad Bollandum, Nissa, Silesiæ urbe, scripta 1 Septembris anno 1635. Nec, inquit, miretur Ra. Vtra, B. Ceslao, B. Cantio Silesii nomen a me attribui, uti et S. Hyacintho, quia vere in Silesia sunt nati, quæ Poloniæ olim conjuncta, eodem potissimum nomine dicebatur, quod eumdem haberet regem; a quo regno propter violentiam descivit sub annum Christi 1340 circiter, teste Joanne Longino in Episcopis Wratislaviensibus. Quod quidem Longinus seu potius Loninus vel Dlugossus non distincte habet, sed ex ejus dictis forte inferri posset. Hujus scriptio reperitur inter Silesiacarum rerum scriptores a Sommersbergio collectos [T. II. p. 158 et seqq.] , sub titulo: Johannis Lonini sive Dlugossi, canonici Cracoviensis, episcoporum Smogorzoviensis et Pitzinensis, quæ nunc Wratislaviensis, ecclesiarum historiæ et acta. Paulo superius dixerat loc. cit. Stredonius: Accepi paucis ante diebus Cracovia vitam B. Joannis Cantii, nati in Silesia, polonicis typis vulgatam ab Adamo Opatovio etc. In altera Epistola ejusdem ad eumdem, data die 15 Decembris 1635, hæc reperio: Intimo Ræ Væ, Beatum hunc (Cantium nempe) natum in Silesiæ oppido Kant, unde illi cognomen. Qua enim orientale Silesiæ latus a Carpatiis montibus, Tatri polonice dictis, ad fontes Brednicii annis excurrit, intercipiuntur Oswiencimensis et Zatoriensis olim Silesiæ Ducatus, nunc Polonicæ ditionis, a Sigismundo I Poloniæ rege, Glogoviæ et Oppaviæ ante in Silesia duce, facti. Quos modo ducatus satrapiæ Cracoviensi adjunctos testatur Martinus Cromerus libro I Poloniæ, et videre est in tabulis Mercatoris, Bertii etc. Porro ita habet loc. cit. Cromerus: Silesiæ pars ea, quæ adhuc est Polonicæ ditionis, sic implicata est Cracoviensi satrapiæ, ut ab ea magna ex parte ambiatur. Satrapiam ea nullam habet, sed in Cracoviensi fere censetur. Habet autem tria territoria: Osvencimense, Zatoriense et Severiense, quorum duo priora superiori tempore suos habuerunt duces: nunc præfecturæ regiæ sunt. Severiense est in ditione episcopi Cracoviensis [Polonia, sive de situ, populis, moribus, magistratibus et republica regni Polonici libri duo. Coloniæ 1578. p. II.] . Hinc etiam Martinus Hankius nil dubitat Sanctum nostrum Silesiis indigenis eruditis (in opere hoc titulo inscripto) annumerare [Cap. XXXV. p. 153. Edit. Lipsiæ 1707.] : Cantium, inquit, in Vratislaviensium ducatu oppidum episcopale (ad episcopum scilicet pertinens), progenuit nostrum Joannem; unde suppresso familiæ cognomento, accepit patriæ vocabulum. Adolescens ex Silesia in Poloniam discedens, partis studiis majus augmentum additurus in Cracoviensium academia. Et in libello de vita et rebus gestis S. Joh. Cantii Romæ anno 1767 typis vulgato, refertur [Cap. XIX, p. 37.] Carmen, ejus tumulo statim ab obitu inscriptum, in quo inter alios hic habetur versiculus:

De Kanty Doctor jacet hic Slesita Johannes.

Notat Gustavus Adolphus Stenzel in opere suo: Scriptores rerum Silesiacarum partim latine, partim germanice seu vernacule editi quatuor tomis Vratislaviæ 1835 – 1850, ab Hankio haud inspectum fuisse Mathiam de Michovia; hic enim illum, “cum agat de Joanne de Canthi prope Oswantzin” induxisset ad disquirendum Cantiusne Polonus fuerit, an Silesius [T. III, p. 332.] . Nostri ergo nos muneris esse censemus hanc quæstionem distinctius elucidare, vel etiam, siquidem (ni vehementer fallamur) copia nobis data est, dirimere.

[19] [Ducatus Osvicimensis, ad quem spectabat Kenty, Silesiæ pars, regi Poloniæ restituitur sæc. XV.] Atque imprimis meminisse juvat in Topographia Bohemiæ, Moraviæ et Silesiæ, germanico idiomate edita a Matthæo Merian, Francofurti anno 1650, duplex distingui Cantium. Ita enim ibidem legitur [Pag. 137.] : Cant, Kant, Canthena oppidulum in Vratislaviensi palatinatu, quod proinde aliud est a Cantio, item oppidulo, quod ad fluvium Solam (Soln) situm est et jacet in finibus Silesiæ, Tessinum versus prope Osvecimiam, in Polonico ducatu ab hac urbe cognominato; qui quidem ducatus olim ad Silesiam spectabat. Corcordat Andreas Cellarius ubi ait: Cracoviensis Palatinatus, a regia urbe Cracovia denominatus, Silesiam, Hungariam, Poloniam majorem et Sendomiriensem palatinatum attingit, ac quatuor grandes Diœceses ac tres Ducatus, Osvecimensem nimirum, Zatoriensem et Severiensem, Silisiæ Polonicæ partes, continet [Novissima descriptio regni Poloniæ, p. 135. Edit. Amstel. 1659.] . Et infra [Ibid., p. 166.] : Osvecimia, Osviecimum, Oswieczin (alias Oswantzin, Oswentzin, germanis Auschwitz), ducatus Osvicimensis vel Osviocimensis in Silesia Polonica siti, metropolis, sedet fere ad fluvium Salam, qui mox in Vistulam cadit, 7 milliarium intervallo Cracovia dissidens… Ducatus Osviecimensis, Silesiæ conterminus, quem cum urbe germani, Bertio teste, Auschwitz appellitant, anno 1454 in Poloniæ regis possessionem rediit, quamquam Johannes dux Osviecimensis postea non prius acquievit, quam pactis renovatis plus pecuniæ acceperit. Quo facto omne suum jus triennio post regi concessit, ut Cromerus lib. 22 docet. Cujus verba ita habent: Interim pax data Joanni petenti, ea conditione, ut accepto certo precio, de quo tunc convenit, omni prorsus ditione Osvencimensi regi Polonisque cederet. Sic tandem Osvencimensis regio, longo quasi postliminio, in ditionem Polonorum rediit; nobilitasque omnis ejus oræ, sequentis anni initio (1454) solemni jurerando fidem suam regi et regno obstrinxit. Quamquam ne postea quidem quievit Joannes, donec repetitis identidem pactis, auctoque precio, post tertium annum jus omme secum regi concessit [Cromerus, de rebus Polonorum, lib. XXII. p. 522 Edit. Basileæ 1558.] .

[20] [Transierat sæc. XIV Silesia et in specie ducatus Osvicimensis a Polonis ad Bohemos.] Quod ad longum istud postliminium pertinet, constat ex variis diplomatibus, Silesiam universam et in specie ducatum Osvicimensem, a Polonis ad Bohemos transiisse sæculi decimi quarti anno trigesimo nono. Diplomata illa, numero quatuor, integra legere est apud Sommersbergium [Rerum Silesiacarum scriptores. Lipsiæ 1729] . Ordine primum hanc fert rubricam: Procuratores Casimiri (scilicet III) Pol. regis profitentur regi regnoque Poloniæ nullum in Silesiam jus esse. Anno 1335 [Ibid., t. I, p. 774, in Codicis Silesiæ diplomatici Specimine.] . Ordine temporis secundum, sequenti prænotatur rubrica: Diploma Casimiri Polon. regis, quo ipse nullum sibi in Silesiam jus fuisse nec superesse confitetur, estque anni 1339: “Cazimrus Dei gratia rex Polonie … dicimus et publice protestamur, nos in magnificis principibus dominis ducibus Boleslao Lignicensi et Bregensi, Henrico Saganensi et Crosnensi … et Joanne Oswicensi ducibus et vassallis eorum cum ipsorum ducatibus et dominiis, terris, destrictibus, jurisdictionibus, pertinentiis, metis, appendiis, limitibus antiquis quibuscumque, nec non civitatibus Wratislavia et Glogovia cum districtibus, limitibus, finibus et pertinentiis earum universis, nullum jus, proprietatem vel dominium, possessionem aut titulum habere aut habuisse, competere vel competisse… Quin imo placet nobis et optime favemus eis in eosdem renuntiantes insuper et cedentes pro nobis et heredibus, coheredibus et successoribus nostris omni juri, actioni, questioni, proprietati et titulo in perpetuum, si que nobis aut heredibus vel successoribus nostris competebant, competerent, vel competere possent quomodolibet in futurum” [bid., p. 775.] . Quæ in reliquis duobus diplomatibus, ad hanc rem pertinentibus, continentur, ita exhibet laudatus Somersbergius: Hoc itaque negotio ex voto confecto et Silesia Bohemiæ vindicata, Carolus IV imp. et Boh rex, patris in prælio Cressiacensi anno 1346 occisi successor, egregio diplomate, aurea bulla munito, Pragæ anno 1355, Ind. VIII, VII Id. Octobr. edito, Silesiam “velut utile et immediatum dominium suum et regni Bohemie, eidem regno et felici ejus corone in perpetuum adjunxit, incorporavit, invisceravit, inscripsit, adpropriavit, et indivisibiliter et inseparabiliter counivit [Ubi supra. p. 776 et 777.] .” Et ne ullus Silesiæ a Bohemis umquam divellendæ metus superesset, Ludovici Hungariæ et Pol. regis, quem, ex sorore Elisabetha, Caroli Roberti regis Hungariæ conjuge, nepotem Casimirus III Pol. rex, filiis carens, sibi successorem destinaverat, an. 1372, in festo S. Trinitatis in Wissegrad editum diploma accessit [Ibid., p. 778 et 779.] . “Quo suo et uxoris Elisabethe, Stephani regis Bosnie filie, et heredum, successorumque suorum Polonie regum nomine, sub juramento corporali, quod ipse et consors karissima super lignum vivifice Crucis et super Dei Evangelia in manus Reverendi in Christo Patris, Domini Joannis Patriarche Alexandrini, apostolice Sedis legati, prestiterunt, profitebatur sibi et regine et heredibus et successoribus suis in regni et corone Bohemie, principatus et ducatus, videlicet Wratislavie, Svidnicii, Jaurensem, Monstirbergensem, Lignicensem, Bregensem, Olsnicensem, Glogoviensem, Crosnensem, Saganensem, Opoliensem, Falckabergensem, Strehlizensem, Thessinensem, Ratiboriensem, Oppaviensem, Kozlensem, Bytomiensem, Oswicensem, Stinaviensem et Glorensem, vel vindicandum seu usurpandum jus esse; imo si quis principum horum voluntarie seu sponte se subdere vellet, eum, se suosque heredes et successores nullatenus assumere velle.” Hac itaque ratione a Polonia avulsa Silesia, regni Bohemiæ pars esse cæpit felicitur. Ita nempe Sommersbergius in dissertatione historica quæ res universæ Silesiæ et ducatuum singulorum vices ac fata, diplomatica fide, ad nostram usque ætatem, illustrat [Ibid., p. 259.] .

[21] [Cessionem hanc Silesiæ dissimulant Poloni scriptores aliqui.] Notat præterea [Ibid., p. 258.] Sommersbergius Scriptores Polonos dissimulare hanc cessionem. Et re quidem vera Cromerus [De rebus Polonorum, lib. XII, p. 306.] , leviter imo et obscure satis illam perstringit. Postquam enim dixisset Casimirum regem, plus quam dignum erat quietis et ocii cupidum, pacem accepisse cum Cruciferis (vulgo Teutonici equites vocantur); paulo infra in hunc subsumit modum: Dubravius cum Hageco memorant inter ipsos quoque reges Polonum et Boëmum, Ungari arbitrio, tunc (versus annum 1335) pacta convenisse, ut Polonus Boëmo jus omne in Silesia concederet; Boëmus vero ne regis Polonorum appellationem deinceps usurparet (quod quidem etiam in 1 diplomate, a nobis superius laudato, expresse continetur) ac jus tributi a Polono rege exigendi ut remitteret, acceptis a Carolo quingentis libris auri puri puti. Ac de his quidem conditionibus consentiunt: de illa vero dissentiunt, quod Dubravius illud convenisse scribit, ut Polonus Boëmo pecuniam debitam exolveret: Hagecus e contra viginti millia marcarum Polono a Boëmo numerata vult esse, ne quid juris in Wratislaviensi ditione et in omni Silesia et Oppoliensi sibi vendicaret. Addit idem societatem tunc ab omnibus tribus regibus (Polono, Boëmo, Hungaro), contra Ludovicum Cæsarem initam esse, quod Dubravius prætermisit; vultque idem, et quidem solus, hæc omnia vivente et præsente Loctico confecta esse. Aliquid forte horum tunc actum est. Cæterum Silesiam omnem tunc nondum Boëmus in ditionem suam redegerat. Tributum autem illud unde et quando ipsi natum sit in Polonia, non possunt ostendere isti, si ultima cum primis apte et convenienter volunt contexere. Sed integrum sit suum cuique judicium.

[22] [Joannes Cantius vere Silesius; improprie tantum Polonus dicitur.] Ex his, ni fallar, primum manifeste habetur, ducatum Osvicimensem, ad quem spectat oppidum Kenty, Silesiæ partem esse; deinde Silesiam universam et in specie ducatum Osvicimensem anno 1339 a Polonis ad Bohemos transiisse; cum vero aliunde constet præfatum ducatum anno tantum 1454 in Poloniæ regis possessionem rediisse; et præterea certum sit S. Joannem Cantium natum esse vel sæculo decimo quarto exeunte, vel saltem ineunte sæculo decimo quinto, consequens est beatum Virum et patria Silesium, et ejus natale solum, per longe maximam ejus vitæ partem Polonicæ ditioni subductum, postremis tantum viginti ejusdem vitæ annis subjacuisse. Atque hac ratione Polonis aliquatenus potest annumerari; tanto magis quod oppidum Kenty in extremis Silesiæ oris, Minori Poloniæ conterminis, situm reperiatur. Tandem addidisse juvat quod habet Martinus Hankius [De Silesiis indigenis eruditis, cap. VI.] , ubi vitam auspicatur Hyacinthi Odrovasii (Canto, haud procul Vratislavia, probabilius oriundi): Veteri more, qui Polonos ex Silesiis facit, Polonus plerisque dictus, revera non fuit. Atque hæc de patria et natali beati Cantii solo. Nunc cætera brevius expediemus.

[23] [Natales S. Joannis Cantii.] Natus est, inquit Adamus Opatovius juxta versionem P. Boym [Vitæ, part. I cap. I.] , B. Joannes Cantius luce D. Joanni Baptistæ sacra, quem cultu singulari coluisse toto vitæ suæ decursu vel chirographa libris passim inscripta attestantur. Parentes ei fuere honesti iique catholici; et quidem genitor Stanislaus magistratum oppidi ingrediebatur, pietateque non vulgari eminebat. Gratus Numini cum Anna consorte sua, paris etiam virtutis ac in Deum voluntatis, prolem sibi ab eo donatam, in iis quæ Deum concernunt non segniter instituebat. Concordant cæteri, inter quos auctor vitæ ms. de qua diximus supra num. 7: Tempore Vladislai Jagielonis, regis Poloniæ, in festo Sti Joannis Baptistæ piis parentibus, patre nimirum Stanislao Vacenga, consule ejusdem loci, matre vero Anna nascitur. Atque hæc sola vita est, in qua nomen familiæ, Vacenga nimirum, reperitur. In aliis Stanislai tantum nomine pater S. Joannis nostri indicatur. In actis canonizationis Stanislaus vir consularis dicitur; in ipsa bulla habetur: In oppido Kentii Cracoviensis diœcesis beatus Joannes Cantius ex illustribus consulari genere et christiana pietate parentibus natus est die Junii XXIV. Porro quod ad consulis dignitatem pertinet, scribit Martinus Cromerus: Præter Dominos autem eorumque Præfectos et Procuratores, habet plebs quæque oppidatim, vicatim et pagatim suos magistratus. Ac in pagis quidem Scultetum sive advocatum hereditarium vocant, qui est quasi deductor ac defensor coloniæ; qui vel ipse per se, vel per vicarium suum, quem et ipsum Advocatum seu Judicialem vocant, cum adjunctis aliquot ex aratorum numero Scabinis (sic appellantur judices sive assessores judicii) jus dicit. In civitatibus autem et oppidis et vicis præter hos, sunt etiam Consules. Ita vocamus eos, qui a veteribus decuriones appellantur, penes quos est civitatis cujusque gubernatio et custodia; in delinquentes animadversio; publicorum commodorum administratio, curaque ædificiorum et sartorum tectorum publicorum. Inter eos autem unus præsidet magister civium, quem vulgo Proconsulem vocitant, qui eos, quoties opus est convocat et in consilium adhibet: nam leviora sine illis ipse gerit. Consulum non idem est ubique numerus [Polonia, lib. II. p. 155 et seq. Edit. Coloniæ 1577.] .

[21] [Mittitur ad Cracoviensem academiam] Et rursus laudatus Opatovius [Vitæ, part. I, cap. II.] . Cum adolescens accuratam sortitus esset domi educationem ac ipsa litterarum bona ibidem jecisset principia, ductu parentum adiit academiam Cracoviensem, quæ toto christiano orbe, reverentia Numinis ac omnium universitate scientiarum inclarescere indies incipiebat, atque cum ipsis suis initiis insignia conjungere incrementa: et infra [Ibid., cap. XII.] : Adolescens igitur (quod vocamus primum accessum ad academiam) inscriptus est albo studiosorum anno D. supra millesimum quadringentesimum decimo tertio, rectoris partes id temporis obeunte Stanislao Skarbimiero, doctore juris Canonici. Auditis vero certis primis, ad idque designatis scientiis, ac in iisdem singulari exhibito profectus specimine, primo testimonio ac approbatione in scientiis et philosophia bacalaureus est creatus anno Dñi 1415, prout vetustus metricalis attestatur codex; a fundata vero et erecta academia Cracoviensi anno 15. Is honor fuit illi incitamento ad alios invadendos labores: nam altius progressurus, duobus annis, juxta statuta, et professores auscultavit et assidua sese lectione ac certaminibus egregie exercuit. Dein luculento sibi doctrinæ præstito testimonio, doctor philosophiæ est creatus 1417. Bis decani partes in philosophia obivit; primo quidem 1432, secundo 1438.

[25] [Quo anno fundata hæc academia sit, non convenit inter scriptores.] Silet Opatovius, quo ætatis suæ anno S. Joannes sive bacalaureus sive doctor in philosophia creatus fuerit. Si quorumdam, ut infra latius disputabimus, assumatur chronotaxis, vel nondum natus, vel puerilis imo et infantilis ætatis præfatis annis fuisset. Hoc loco sufficiat elucidasse, a quo et quo anno fundata uuiversitas Cracoviensis sit. Varia enim varii scripsere. Ejus ponit Opatovius initia ad annum Christi 1400, cum dicat Cantium bacalaureatu insignitum anno 1415, a fundata et erecta academia Cracoviensi 15. Wiltsch [Hanbuch der Kirchlichen Geographie, t. II, p. 263.] initia studii generalis refert ad annum 1343; Fridericus Lucæ [Europäischer Helicon, p. 274 et seq.] ad diem XVII Augusti 1344; Benedictini [Art de vérifier les dates, p. 499. Edit. Paris. 1770.] ad annum 1347; Salvandy [Histoire de Pologne, t. I, p. 46. Edit. Bruxellis.] et Maltebrun [Tableau de la Pologne, p. 447. Paris. 1807.] ad tempora regis Casimiri (regnavit ab anno 1333 ad an. 1370 [Art de vérifier les dates. p. 499.] ) quin notent quo præcise anno; Andreas Cellarius [Regni Poloniæ novissima descriptio, p. 142 et 143.] ad annum 1361, affirmans id factum permittente Urbano V: Idem, inquit, rex (Casimirus) in hac nova urbe (ab ejus nomine dicta) Casimiria, anno 1361 Academiam instituit permissione a Papa Urbano V impetrata. Hæc tamen simul stare non possunt: electus enim, juxta Papebrochium nostrum [Propijlæum Maji.] (et concordant in designando anno Benedictini [Art de vérifier les dates, p. 304.] ) Urbanus fuit XXIII Septembris an. 1362, coronatus VI Novembris ejusdem anni. Non ergo Urbani bulla anno data est 1361, ut scribit Cellarius; bene vero Avenione Kal. Septembris anno Pontificatus sui II, seu Christi 1364. Scilicet rogavit Pontificem Casimirus (quemadmodum narrat Raynaldus [Annales ecclesiasiici ad an. 1364, n. XIII.] ) ut cum Poloni ab academiis celebrioribus tanto locorum intervallo essent dissiti, ut plures a litterarum studio ob viarum discrimina abducerentur, atque inde pauciores in eo regno litterati essent viri, Cracoviæ academica studia excitaret, ex quibus in Poloniam et vicina regna scientiarum rivi dimanarent. Annuit Urbanus, ordinans ut in dicta civitate Cracoviensi de cætero sit studium generale, illudque perpetuis temporibus inibi vigeat tam in juris canonici et civilis, quam alia qualibet scientia præterquam in theologica facultate. Hinc, nostra opinione, satis probabititer efficitur Cellarium initia Cracoviensis academiæ retulisse ad annum (quem tamen non recte designat idem Cellarius) ejusdem fundationis; quod vero ad alios supra laudatos attinet scriptores, hac forte inter se et cum Cellario conciliari possent ratione, quod alii aliud assumpserint universitatis exordium, scilicet vel ab inchoatis ædificiis vel a scholarum initio aliisque id genus. Hoc porro certum, Casimirum, condita civitate, e suo nomine Casimiria appellata, Vistulæ tantum amne olim a Cracovia sejuncta (nunc enim hujus pars censetur), ad eam generalis studii exornandam cultu, animum atque curam adjecisse. Ab eleganti domorum structura exorsus, dum inter venandum fugienti imminet cervo, procumbentis equi collisus pondere, atque, concepto ex eo casu diu cum morbo luctatus, Nonis Novembris MCCCLXX et vitæ et consummandi operis gloriæ eripitur. Ita in Opusculo (cujus meminimus n. 13) de vita et rebus gestis S. Johannis Cantii [Cap. II. p. 3 et 4.] , Romæ anno ejus canonizationis edito, atque a doctoribus et professoribus generalis studii universitatis Cracoviensis dedicato sacro episcoporum senatui, universoque sæculari clero regni Poloniæ. Unde videretur Casimirum, ab eleganti domorom structura exorsum, quominus ulterius progrederetur morte fuisse impeditum, nec proinde ejus sub regno scholas fuisse apertas. Amplius tamen aliquid Casimiro tribuit postremus vitæ Cantianæ scriptor Putanovicius [Ad calcem Vitæ S. Joann. Cantii, ubi de academiæ erectione. Edit. Cracoviæ 1780.] . Venit tandem, inquit, annus 1400, alter academiæ Cracoviensis natalis, longe felicior quam primus, quo a primis initiis et fundamentis assurgere cœpit. Quamvis enim Casimirus magnus … ingenti opere, splendido cultu domos, cameras, lectoria e lapidibus quadris pro habitationibus et lectionibus doctorum atque magistrorum in cognomine ad urbem Cracoviensem civitate novæ suæ universitati ædificaverat; eidem privilegia et stipendia sufficientia professoribus assignaverat; tamen quod supremam manum tanto operi non imposuerit, non id suæ sed supremi Numinis erat voluntatis. Quæ utique latius patent quam verba ex altero opusculo recitata. Quidquid de eo sit, constat, opus deinde aliquot annorum spatio nullum habuisse incrementum, sub Ludovico nempe Hungarico, qui Casimiro successit. Quum autem Hedwigis, uxor Jagellonis seu Wladislai IV, qui post Hungaricum rerum in Polonia est potitus, partem bonorum suorum perficiendæ academiæ legasset, Wladeslaus continuo post uxoris mortem, quæ anno obtigit 1399, Casimiri cœpta ad exitum perduxit. Jagello, ait Cromerus, inventis a Casimiro facile quidquid desiderabatur, addidit, et in materiam optimam, sexaginta annis jam dispositam, formam quam voluit introduxit. Quibus ex verbis patet Cromerum initia academica sub Casimiro referre circiter ad annum Christi 1340. Quod ad secundam fundationem attinet, uno ore eam scriptores referunt ad annum 1400: Transportatis, ait Putanovicius [Ubi supra.] , tumultuarie ex Casimiriensi collegio cathedris ac dipositts per triclinia lectoriis, ex communi consilio, ad faustam et fortunatam studii generalis Cracoviensis renovationem inchoandam, decreta est feria secunda post festum proxime sequens D. Jacobi majoris apostoli, ad quam regiam majestatem senatumque ac proceres Poloniæ invitare placuit. Quod et ita factum. Rex interfuit primæ lectioni, et initium novæ matriculæ, per insertionem nominis sui, quem omnes præsentes tunc senatores in hoc egregio facto secuti sunt, dedit. Atque hæc omnia idem Putanovicius ad calcem libri sui de B. Cantio resumit in specie quadam inscriptionis (Aram ipse vocat Gratiarum D. O. M. divis Academiæ fundatoribus), quam in hunc auspicatur modum: D. Casimiro magno, qui Parisiis juris et philosophiæ professoribus invitatis, Casimiriæ, quam condiderat, Academiam fundavit, ejusdemque confirmationem anno 1364 ab Urbano V PP. impetravit. D. Vladislao Jagelloni, qui anno 1400 magnos Casimiri conatus felicissime perfecit; universitatem studiorum Casimiria Cracoviam transtulit, beneficiis ecclesiasticis auxit, et stipendia de telonio prodidit; stemma universitati Aquilam Polonam in manibus S. Stanislai (martyris), sceptra gemina rectori magnifico, domum, quæ Collegium magnum audit, jura et beneficia a Joanne XXIII et Martino V PP. rata et confirmata Academiæ consecravit. D. Hedvigi reginæ etc. Denique ex his omnibus recte nobis deduci videtur Casimirum de fundanda Cracoviæ academia serio cogitasse, operi manum haud impigre admovisse, imo et studio generali saltem aliquale fecisse initium (unde etiam Putanovicius studii generalis Cracoviensis renovationem Wladislao adscribit, Spondanus [Ann. ecclesiast. ad an. 1399, n. XIV.] institutionem seu instaurationem universitatis studii Cracoviensis), at morte prohibitum quominus cœpta perficeret; deinde opus aliquot annorum spatio perdurasse informe, donec tandem a Vladislao Jagellone reasumptum omnibusque suis numeris fuerit absolutum anno 1400.

[26] [Mire discrepant auctores de anno quo vel natus Cantius sit,] Rursus alia ab aliis, nec adeo leviter ab invicem discrepantia, traduntur de anno nativitatis et mortis, sicut et de ætate, quam adeptus erat beatus Joannes Cantius, cum diem obiit supremum. Et in bulla quidem canonizationis legitur: natus die Junii XXIV, anno supra millesimum trecentesimo nonagesimo septimo. Concordat Compendium vitæ ex secretaria congregationis sacrorum Rituum: Joannes Cantius natus est anno Domini millesimo tercentesimo nonagesimo septimo, Junii mensis die 24 [Acta sex Canonizatorum, p. 113.] . Ast vehementer discrepat Oratio habita a R. P. D. Alexandro Litta, coram Clemente XIII, in consistorio publico pro proximis canonizationis solemniis, die 7 Martii 1767: Anno a Christi Nativitate MCDXLVI (1446), VIII Kalendas Julias natus est Joannes [Ibid., p. 179] . Mendum typographicum esse vix dubitares, nisi, quoad ætatem, ut inferius declarabimus, similis, licet non tanta, cum aliis plerisque in laudata Oratione reperiretur discrepantia. Non ausim tamen affirmare mendum haud irrepsisse. In vita beati Joannis Cantii ms. ex collectione Bollandiana natus dicitur anno Domini 1412 in festo sancti Joannis Baptistæ. Prolixior vita ms. juxta Adamum Opatovium ex versione latina patris Boym non indicat diserte annum nativitatis; ast cum ibidem obiisse dicatur anno 1471, ætatis 83, efficitur in lucem editum fuisse versus annum Domini 1388. Butlerus natum vult versus annum 1403. Tandem in altera scriptione, typis Romanis excusa an. 1767, curantibus doctoribus et professoribus generalis studii universitatis Cracoviensis sub titulo de rebus gestis S. Johannis Cantii, Poloni, traditur in lucem editus Octavo Kal. Jul. anni MCCCLXXXVII [Cap. I, p. 2.] . Est itaque annus nativitatis incertus, cum alius ab aliis assumatur; tres annum ponunt 1397; unus annum 1388 aut 1387, alter annum 1403, vel 1412 vel 1446; quod postremum certo a vero aberrat, imo potius mendum videtur typographicum.

[27] [vel mortuus.] Nec minus discordant scriptores in assignando mortis anno. Bulla canonizationis ita statuit: Ad quos anhelabat, Christi Jesu amplexus, feliciter evolavit die XXIV Decembris anno reparatæ salutis MCCCCLXXIII, cum annum ageret septuagesimum sextum. In Compendio vitæ ex secretaria congregationis sac. Rituum, concordat annus et dies mortis, ast plurimum discrepat ætas: Septimum supra sexagesimum ætatis annum cum attigisset … dissolutionis suæ tempus imminere cognovit … die 24 Decembris, in pervigilio nativitatis Dominicæ, anno æræ christianæ 1473 feliciter ab ergastulo carnis solutus ad sempiterna gaudia evolavit [Acta sex Canonizatorum, p. 118.] . Similiter R. P. D. Alexander Litta in Oratione habita coram Clemente XIII, asserit Joannem, ingressum ætatis suæ annum LXVI (66m) cognovisse supremum sibi vitæ diem instare, quin determinet quo anno Christi mors ejus obtigerit [Ibid., p. 182.] . Benedictus XIV: obiit, inquit [De servorum Dei beatif., lib. II, cap. XXIV, n. 41.] , beatus Cantius anno Domini 1473. Consonat Butlerus, sicut et prius Factum concordatum (de quo consule n. 30). Vita ms. in musæo Bollandiano sicut et vita auctore Adamo Opatovio, ex polonico sermone in latinum versa, obdormivisse tradit anno Domini supra millesimum quadringentesimum septuagesimo primo, 24 Decembris. Tandem elucubratio de rebus gestis S. Joh. Cantii, Romæ excussa anno 1767, ita habet: A reparato humano genere, anno MCCCCLXXIII, septuagenario major mortuus est [Cap. XVIII, p. 35 et 36.] . Atque ibidem ad imam paginam, sequens adscripta est nota: Beatus Cantius agens ætatis annum LXXVI supremum obiit diem. Quo autem recto me usum temporis syntagmate liqueat, consulat lector Cracoviensis academiæ monumenta, ac anonymum auctorem, qui MDCXLVIII ejus conscripsit vitam. Prodidere illa (monumenta scilicet academica) studentium albo ejus universitatis MCCCCXIII dedisse (Joannem) nomen, et MCCCCXV primam in philosophiæ facultate fuisse assecutum lauream. Iste vero (auctor nempe vitæ anonymus) asserit XVI ætatis suæ anno, absolutis humaniorum litterarum studiis in patrio Kentensis parœciæ gymnasio, Cracoviam contendisse, et XX magistrum in philosophia renunciatum. A MCCCLXXXXVII igitur, quo ortum narravi, ad MCCCCXIII, quo ad academiam se contulit, quum XVI numerentur anni; et LX, ab anno MCCCCXIII usque ad MCCCCLXXIII, quo decessit, erroris non videor inurendus nota. Improbandus tamen est Petrus Skarga, qui natum censet MCCCCXII, ne dicamus quod vix e matris avulsus uberibus, fuerit laurea decoratus. Neque Adamo adhæreo Opatovio, affirmanti in lucem fuisse editum MCCCLXXXX (imo potius anno MCCCLXXXVIII, juxta dicta a nobis numero præcedenti), tunc enim non septuagenario, sed octuogenario major occubuisset (quod etiam diserte pronuntiat Opatovius, ut qui mortuum Joannem scribit ætatis suæ anno octogesimo tertio). Cæterum aliud non habeo quod opponam mox citatæ chronotaxi, præter id unum: assumi scilicet tamquam certum annum nativitatis ab anonymo auctore positum. Ast in hoc vertitur præcipuus rei cardo. Quæstio enim tota huc redit: quo præcise anno editus in lucem S. Joannes sit? Cum hac de re non conveniat inter scriptores; aliis alterum, alterum aliis ponentibus annum, ut ex præfatis liquidum est. Hucusque duos diversos habemus annos, quibus sancti Joannis obitus innectitur: annum nempe 1471 et annum 1473. Posterior multo plures sibi faventes numerat auctores, et revera probabilius est in hunc beati Viri mortem incidisse. Hinc etiam Martinus Hankius de Joanne Cantio scribit [D e Silesiis indigenis eruditis, p. 154. Edit. Lipsiæ 1707.] : Apud Cracovienses, admodum senex, anno 1473 expirabat: subditque ex Joachimo Curæo, in hujus Silesiorum annalibus ad annum 1473: Cracoviæ eo anno mortuus est celebris theologus Silesius Joannes Cantiensis.

[28] [Nec certus quoque ætatis annus assignari potest.] Post hæc nemo mirabitur scriptores, ad annos ætatis quod pertinet, in diversas abire partes: id enim recta fluit ex incerto tum nativitatis tum mortis ejus anno. Bulla canonizationis, cum qua concordat scriptio de rebus gestis S. Joh. Cantii, defunctum tradit anno ætatis septimo supra septuagesimum; Butlerus, septuagesimo; Compendium ex secretaria cong. sac. Rituum, sexagesimo septimo; Oratio habita coram Clemente XIII, sexagesimo sexto (cum vero in hac eadem Oratione natus dicatur Joannes anno Dni. 1446, sequeretur vitam protraxisse usque ad annum Christi 1512, quod utique eruditorum nemo unus dixerit); vita juxta Opatovium ex versione ms. patris Boym, octogesimo tertio; in breviori vita ms. musæi nostri annus quidem non distincte notatur, cum tamen diserte dicatur natum Joannem an. 1412, mortuum vero an. 1473, obiisse concludendum est anno ætatis sexagesimo primo. Hic itaque densiores inter tenebras incedimus quam in præcedentibus. Atque ideo probabiliter Hankius rem in medio reliquit, id generatim affirmans, admodum senem expirasse; quod et nobis ex præfatis rationi magis consentaneum videtur.

§ III. De processu canonizationis B. Joannis Cantii. Multiplices diuturnæque in hac causa obortæ difficultates. De reliquiis beati Viri, ejusque cultu tum antiquo tum præsenti.

[Synoptica actorum in causa B. Joan. Cantii narratio ex Andrea Mariotti.] Quæ in hac causa, multis utique turbata difficultatibus et obstaculis, suscepta vario fuerunt tempore, sic breviter resumit Josephus Andreas Mariotti fidei subpromotor [Acta sex Canonizatorum, p. 2 et seq.] . Beatus Joannes Cantius in celeberrima Cracoviensi academia philosophias theologicasque scientias, non sine eruditionis ac doctrinæ nomine auditores docuit, et christianis adeo refulsit virtutibus, tantaque miraculorum gloria ab Altissimo extitit insignitus, ut cum ad superas evolavit, continuo ejus memoriam veneratione Cœlicolis debita Cracovienses cives fuerint prosequnti. Verum, cum inclytus Poloniæ rex, regnique proceres omnes beatum hunc Virum Sanctorum fastis per Sedem apostolicam adscribi exoptarent, Urbanum PP. VIII sedulo urgere cœperunt, ut commissionem Introductionis caussæ signaret. Quorum vota, ad sanctuarii lances re diligenter perpensa, anno MDCXXIX Pontifex benigne excepit. Hinc remissoriales, quas vocant, litteras Cracoviensi antistiti datæ fuere, ut in ejusdem virtutes et miracula, apostolica auctoritate, inquireret. Sed interea temporis, nonnullis exortis difficultatibus, ad annum usque MDCLXVI caussa stetit, quo anno Alexander PP. VII commissionem, ut aiunt, Reassumptionis firmavit, in relatorem ejusdem caussæ elegit cardinalem Volumnium Bandinelli, atque reverendissimo episcopo Cracoviensi dedit in mandatis, ut judicium super casu, quem ab Urbani PP. VIII decretis dicunt exceptum, institueret. Non ita multo post cardinalis Bandinelli moritur, eique Angelus Celsus sufficitur, cui Petrus Vidonus subrogatur; quo rem strenue agente, XII Kalendas Augusti MDCLXXVI publicus cultus, quem centum et ultra annis supra ejusdem Urbani PP. VIII ætatem Beato exhibitum caussæ postulatores contendebant, in quæstionem venit, ac fausto felicique eventu, pontificio oraculo fuit roboratus. Decius postmodum cardinalis Azzolinus, quem ven. Innocentius PP. XI in caussæ ponentem delegerat, alteras litteras remissoriales pro novis compilandis actis super Beati virtutibus direxit, quæ acta ad juris et litterarum remissorialium regulas adornata fuisse, referente Leandro cardinali Colloredo, qui Azzolino successerat, congregatio ordinaria sacrorum Rituum recognovit ac declaravit; idque, recepto vocabulo, quod etiam nos usurpare minime detrectabimus, Validitas dicitur. Et quamvis diligentissimi postulatores ad examen virtutum Beati devenire etiam atque etiam in optatis haberent, id tamen minime datum eis fuit atque concessum, donec disceptatio de scriptis, temere Beato attributis, a cardinali Colloredo suscepta, quæ adhuc sub judice erat, XV Kalendas Octobris MDCCXXX, cura cardinalis Ludovici Pici Mirandulani per sacram Rituum congregationem absolveretur; quapropter ante IV Nonas Julii MDCCXXXIII sacrorum Rituum ordinaria congregatio hasce cœpit discutere virtutes, quibus rigidiori trutina examinatis, censuit: ita de virtutibus (Beati) constare, ut procedi possit ad discussionem miraculorum; cui sacræ congregationis responso Nonis ejusdem mensis sua auctoritate Clemens PP. XII roboris firmitatem adjecit. Sic voti compotes postulatores effecti, totis laborarunt viribus, ut miracula, quæ Deus ad Beati sanctitatem declarandam patraverat, a romano Pontifice probarentur; sed quia opus antea fuit et de ipsis miraculis inquisitionem adornare, illiusque validitatem perpendere, multum proinde temporis, antequam de eisdem disceptaretur, prolabi fuit necesse. Interea temporis Picus, caussæ ponens ab Urbe discessit; hinc penes Camillum cardinalem Cybo, qui Pici partes gerebat, horum miraculorum judicium in congregatione antepræparatoria XIII Kalendas Julii MDCCXLII primum fuit inceptum, quod in præparatoria XIII Kal. Sept. MDCCXLIV, Annibale cardinali Albani tunc caussæ ponente, prosequutum, tandem in generalibus comitiis III Nonas Augusti MDCCXLV coram Stæ. Mæ. Benedicto PP. XIV ad exitum usque fuit perductum. Verum cum intelligerent postulatores, ex quatuor, quæ in medium protulerant, miraculis, duo tantum communi fere calculo a suffragatoribus doctissimis fuisse probata, et optime haberent perspectum ex novis pontificis Benedicti decretis, in hisce antiquissimis caussis, quæ per viam casus excepti incedunt, quatuor desiderari miracula, ut quis in catalogo Sanctorum possit recenseri, minime a doctissimo Pontifice eorumdem approbationem efflagitarunt, expectandum satius rati, donec Altissimus gloriam Servi sui novis adaugeret prodigiis. Vix pauci effluxerant anni cum ad urbem Romam rumor adventavit, Deum ad ostendendas divitias gloriæ suæ in B. Joannem Cantium, nova indies miracula ac prodigia operari. Quo rumore postulatores commoti, ac in spem erecti quamprimum ultimam manum huic caussæ imponendam, alios curarunt exarari processus, ut ad horum etiam miraculorum disquisitionem devenirent. Quibus processibus absolutis, tres habita sunt sapientissimorum patrum conventus: primus scilicet VII Idus Julii MDCCLXIV apud eminentissimum cardinalem Joannem Franciscum Albani, Sabinensem episcopum, postremum caussæ relatorem; alter XIII Kalendas Sept. MDCCLXV, in palatio apostolico Quirinali; ac denique tertius IV Nonas Decembrias MDCCLXVI coram Sanctissimo Domino Nostro Clemente PP. XIII, in quibus fere omnes doctissimi sapientissimique suffragatores tanti ponderis eadem existimarunt miracula, ut digna forent, quæ per certum Sanctitatis suæ judicium comprobarentur. Hæc tamen nova miracula, quia tria numero erant, satis nec ipsa videbantur, ut ad exoptatum finem caussam tandem perducerent; quamobrem postulatores supplici a Sanctissimo Domino Nostro efflagitarunt libello, ut illa antiqua miracula, jam discussa atque agitata, dum ecclesiæ habenas Benedictus PP. XIV moderabatur, decreto confirmaret suo. Pontifex benignissimus pro sua religione ac prudentia, ne quid in re gravissima temere inconsultoque decernere videretur, statuit deciditque peculiarem instituendam congregationem fore, in qua EE. et RR. DD. cardinales Carolus Albertus Guidobonus Cavalchini episcopus Ostiensis, Sanctissimi Domini Nostri prodatarius, Joannes Franciscus Albani, episcopus Sabinensis caussæ ponens, Josephus Maria Feroni tituli S. Cœciliæ, sacrorum Rituum congregationis præfectus, Marcus Antonius Columna, tituli S. Mariæ de Pace, Liberianæ basilicæ archipresbyter, ac Domini PP. in alma Urbe vicarius, et cl. Mæ Antonius Andreas Galli, tituli S. Petri ad Vincula, major pœnitentiarius, nec non illustrissimi ac RR. DD. Scipio Burghesius, tum sacrorum Rituum congregationis a secretis, et Cajetanus Forti, qui tunc temporis fidei promotorem agebat, una cum reverendissimo patre Thoma Ricchini, sacri Palatii apostolici magistro, et bæ mæ patre abbate Mauro Sartio, ordinis Camaldulensium, quid de ipsis miraculis judicarent, liberrime exponerent; qui omnes minime dubitarunt in affirmativam descendere sententiam. Hactenus Mariotti. Quæ omnia fere nituntur duobus, ut aiunt, Factis Concordatis, quæ, utpote authentica documenta, nefas esset in Opere nostro præteriisse. Sunt autem hujusmodi. Et prius quidem ita sonat.

[30] [Factum Concordatum in causa S. Joan. Cantii. Gesta ante Urbani VIII decreta.] Joannes Cantius Cracoviæ natus ex catholicis piisque parentibus, post adeptam sacerdotalem dignitatem ac lauream doctoralem in universitate academiæ dictæ civitatis, in qua sacram etiam theologiam publice legit, et munus Decanatus celebris illius archigymnasii summa cum laude obivit, sanctissimis moribus imbutus, christianisque virtutibus mirifice, quoad vixit, ornatus, maxima cum fama sanctitatis mortuus est anno 1473, adeo ut ab inde citra cultu publico et ecclesiastico tanquam Beatus condecoratus fuerit. An. 1629 prævia discussione processus auctoritate ordinaria constructi in præfata civitate Cracoviensi super fama sanctitatis, virtutum ac miraculorum dicti Beati, san. mem. Urbanus VIII per specialem commissionem propria manu signatam, illius caussam inquirendam ac discutiendam commisit sac. Rituum congregationi, mandando quod in eadem absque alia processuum in genere confectione ad inquisitionem in specie deveniretur. In sequelam hujusmodi commissionis sub eodem anno decretæ et expeditæ fuerunt per sac. Rituum congregationem litteræ remissoriales pro inquisitione speciali; sed ob varia, quæ supervenerunt, impedimenta, ejusmodi litteræ executioni totaliter demandari non valuerunt, et caussa siluit usque ad annum 1666.

[31] Interim vero supervenientibus decretis generalibus a san. mem. Urbano VIII publicatis sub die 23 Martii prædicti anni, [Statuitur super casu excepto.] institum fuit pro signatura commissionis reassumptionis, et san. mem. Alexander VII, prævio consilio sac. Congregationis, eamdem commissionem in statu et terminis, in quibus caussa reperiebatur, signavit. Postmodum sub die 26 Junii superius enunciati anni decretæ et expeditæ fuerunt litteræ remissoriales ad construendum processum particularem super cultu ab immemorabili dicto Beato præstito, seu casu excepto a supradictis decretis; quo processu completo, ad Urbem delato, ac servatis servandis aperto, ad relationem eminentissimi cardinalis Vidoni, suffecti in locum eminentissimi Celsi, qui jam fuerat subrogatus in locum eminentissimi Bandinelli olim caussæ relatoris, propositum et discussum fuit dubium super cultu immemorabili, seu casu excepto a dictis decretis, quod favorabiliter resolutum extitit sub die 21 Martii 1676, summo Pontifice consimilem sac. congregationis resolutionem confirmante die 28 ejusdem mensis et anni.

[32] [Conceditur officium et missa in honorem B. Joan. Cantii.] Hinc expeditis aliis litteris remissorialibus et compulsorialibus ad construendum processum apostolicum super virtutibus et miraculis in specie, per intercessionem prælaudati Beati a Deo patratis, iisque ad partes transmissis, dum judices delegati illius compilationi adhuc vacarent, preces porrectæ sunt nomine serenissimi Poloniæ regis in sac. Rituum congregatione pro concessione Officii et Missæ in honorem prædicti Beati; ipsa autem sac. congregatio injunxit bon. mem. R. P. D. Bottinio, tunc fidei promotori, ut recognosceret, an ex processu apostolico confecto super cultu talia resultarent circa virtutes et miracula ejusdem Beati, ut locus esse posset petito indulto. Factaque per dictum fidei promotorem in S. Rituum congregatione relatione contentorum in dicto processu, tam quoad virtutes, quam quoad miracula, san. mem. Innocentius Papa XI sub die 17 Septembris anni 1680, per suas litteras in forma Brevis expeditas benigne elargitus est indultum, quod quolibet anno, die anniversaria obitus ejusdem Beati, officium et missa de Communi Confessoris non Pontificis sub ritu duplici, tam in civitate Cracoviæ, quam in toto Poloniæ regno recitari, et respective celebrari posset; et paulo post, die nempe 9 Augusti anni 1681, sac. congregatio concessit, quod festum ipsius Beati quotannis justis de causis transferri posset ad diem 19 Octobris,

[33] [Processus super virtutibus.] Vita postea functo eminentissimo cardinali Vidono, et in ejus locum sub die 20 Septembris prædicti anni suffecto eminentissimo cardinali Azzolino, isto referente sac. congregatio, attenta dispensatione a processu in genere, in corpore duplicis commissionis in præsenti caussa signatæ a duobus summis pontificibus, Urbano nimirum VIII et Alexandro VII, contenta, die 22 Novembris superius memorati anni, relaxavit novas litteras remissoriales et compulsoriales ad absolvendum processum super virtutibus et miraculis in specie, quatenus jam inceptus esset, vel ad illum ex integro compilandum, quatenus numquam inchoatus fuisset. Subinde vero sub die 20 Julii 1686, cum propter imminentem ruinam, quam minabatur ecclesia collegiata S. Annæ Cracoviæ, in qua Beati corpus a tempore felicis ipsius in Domino obdormitionis semper asservatum fuerat, restauranda esset, sac. congregatio, annuente etiam summo Pontifice, sub die 7 Augusti ejusdem anni, indulsit, ut dictum corpus interim transferri posset ad oratorium, seu capellam universitatis academiæ Cracoviensis, vel in alium decentem locum, arbitrio Ordinarii præfatæ civitatis. Sub eadem quoque die prædicta sac. congregatio subrogavit alios episcopos in locum primo delegatorum jam præmortuorum vel a Cracovia de proximo abfuturorum, in judices ad conficiendum processum super virtutibus et miraculis in specie, prorogato etiam ad alium annum termino unius anni alias concesso ad absolvendum dictum processum, summo Pontifice utrumque sac. congregationis decretum confirmante, primum die 7 Augusti 1686, secundum vero die 29 Martii 1688. Similem quoque termini prorogationem pluries in posterum sac. congregatio cum assensu et approbatione summi Pontificis renovavit, die 12 Martii 1689, 11 februarii 1690, 11 Augusti 1691, et 13 Septembris 1692. Absoluto jam vero processu prædicto, eoque ad Urbem delato, die 15 Maji 1694, sac. congregatio, annuente summo Pontifice, die 19 ejusdem mensis, illius aperitionem demandavit, et sub die 30 Martii 1697 indulsit, quod dubium super validitate dicti processus proponi et discuti posset in congregatione ordinaria absque interventu consultorum, et hanc eamdem sac. congregationis resolutionem summus Pontifex approbavit et confirmavit die 3 subsequentis mensis Aprilis. Successive proposito per clar. mem. cardinalem Colloredum, in caussæ relatorem subrogatum ob jam secutum obitum eminentissimi cardinalis Azzolini, dubio super validitate supradicti processus in congregatione ordinaria sub die 5 Octobris 1696, affirmativum prodiit rescriptum, quod fuit a summo Pontifice die 19 ejusdem mensis et anni confirmatum. Deinde sac. congregatio die 5 Junii 1698, benigno summi Pontificis interveniente assensu, decrevit et relaxavit litteras compulsoriales ad effectum extrahendi ex archivo curiæ episcopalis Cracoviensis processum, authoritate ordinaria in caussa constructum, et novum illius exemplum faciendi, ad Urbem transmittendum, attenta deperditione primi transumpti alias transmissi. Rursus die 7 Februarii 1699 sac. congregatio indulsit, quod corpus Beati de antiquo sepulchro et capsa, in quibus asservabatur, extrahi, et in novum marmoreum monumentum nuper extructum transferri ac reponi posset, summusque Pontifex similis indulti concessionem approbavit sub die 14 ejusdem mensis. Die vero 23 Januarii 1700 sac. congregatio, assentiente summo Pontifice sub die 17 subsequentis mensis Februarii, commisit eminentissimo Colloredo ponenti revisionem Operum Beato attributorum cum solitis facultatibus. Delato postea ad Urbem novo transumpto processus ordinarii alias in caussa constructi, illius aperitio demandata fuit die 5 Decembris 1716, et sub die 12 Junii subsequentis anni 1717 sac. congregatio benigne dispensavit ac concessit, quod dubium super validitate istiusmodi processus proponi et discuti posset in congregatione ordinaria absque interventu consultorum et summus Pontifex die 12 Januarii ac Julii respective ejusdem anni utrumque congregationis rescriptum approbavit.

[34] [Incidenter aliquid de scriptis S. Joannis Cantii.] Defuncto jam vero eminentissimo Colloredo, atque in ejus locum a summo Pontifice die 18 Junii 1727 subrogato eminentissimo cardinali Pico, hic nulli exquisitiori parcens diligentiæ pro eruenda veritate circa Opera, quæ Beato attribuebantur, curavit ad Urbem deferri tam volumina originalia dictorum Operum, quam Album universitatis Cracoviensis, in quo certus Beati character continebatur. Delatis itaque Romam præfatis voluminibus, iisque perlustratis, nec non super eis auditis plurium peritorum scriptorum (hic videtur deesse vox, puta sententiis) una cum voto reverendissimi archiepiscopi Ancyrani (Justi nempe Fontanini) antiquorum characterum peritissimi, ad relationem dicti eminentissimi cardinalis Pici, die 17 Septembris 1730 prodiit decretum: non constare, quod Opera in processu apostolico conpulsata et Beato attributa, essent ipsius Beati, ideo procedi posse ad ultiora; et summus Pontifex ejusmodi sac. congregationis decretum benigne confirmavit die 20 ejusdem mensis et anni.

[35] [Concluditur processus super virtutibus.] Die 14 Augusti 1732 san. mem. Clemens Papa XII benigne indulsit, quod dubium super virtutibus in gradu heroico discuti posset in congregatione ordinaria absque interventu consultorum. Die 21 Martii 1733 decretæ et relaxatæ fuerunt per sac. Rituum congregationem litteræ remissiorales ad construendum processum apostolicum super miraculis ad intercessionem Beati recenter patratis. Proposito subinde ac discusso sub die 4 Julii præcitati anni in sac. congregatione ordinaria dubio super virtutibus heroicis sæpe dicti Beati, responsum fuit: ita de virtutibus constare, ut procedi possit ad discussionem miraculorum: quod rescriptum summus Pontifex approbavit die 7 ejusdem mensis.

[36] [Processus super miraculis.] Rursus die 17 Julii 1734 sac. congregatio concessit facultatem officiali generali Cracoviensi nominandi alias Dignitates seu canonicos ecclesiæ Cathedralis in judices loco dignitatum et canonicorum absentium atque jam nominatorum ab episcopo Cracoviensi pro absolvendo præmemorato processu super miraculis recenter patratis; id quod etiam approbavit summus Pontifex die 20 prædicti mensis. Die 6 Augusti anni 1734 sac. congregatio prorogavit terminum alias concessum ad absolvendum enuntiatum processum, et largita est facultatem judicibus delegatis recipiendi examen testium, tam super miraculis non contentis in litteris remissoriailbus, quam secutis post illarum expeditionem, et in posterum fortasse sequendis; et summus Pontifex die 10 dicti mensis utramque concessionem benigne confirmavit. Die 16 Februarii 1737 sac. congregatio confirmavit electionem Beati in compatronum principalem totius regni Poloniæ, ac magni ducatus Lituaniæ, eique prærogativas omnes sanctis Protectoribus principalibus competentes attribuit, elevavitque illius officium ad ritum duplicem primæ classis cum octava; quod decretum etiam summus Pontifex approbavit die 20 præfati mensis et anni. Sub die 12 Septembris 1738, prælaudatus san. mem. Clemens XII concessit, ut processus apostolicus super novis miraculis jam absolutus atque ad Urbem delatus, aperiri posset, facta sola recognitione sigilli officialis generalis Cracoviensis absque ulla alia recognitione sigillorum cæterorum conjudicum. Die 31 Martii 1739 sac. congregatio approbavit Orationem et Lectiones proprias pro secundo Nocturno officii Beati, cui etiam approbationi annuit summus Pontifex die 11 Septembris ejusdem anni. Inde autem proposito in sac. Rituum congregatione dubio super validitate superius memorati processus constructi super miraculis in specie recenter patratis, die 5 Septembris 1739 rescriptum fuit: consulendum esse Sanctissimo pro sanatione ob non factam subscriptionem judicum juxta decreta: sed reproposita causa die 28 Novembris ejusdem anni super hoc dubio nimirum: an recedendum sit a decisis quoad sanationem: ipsa sac. congregatio, prævio recessu a decisis, respondit: constare in omnibus de validitate enunciati processus: ejusmodique responsum sac. congregationis summus Pontifex approbavit et confirmavit die 4 Decembris præfati anni 1739. Die 19 Junii 1742 habita fuit congregatio antepræparatoria in ædibus clar. mem. cardinalis Cybo, eminentissimo Pico ponente ab Urbe absente, super dubio: An et de quibus miraculis constet post indultam Beato venerationem in casu et ad effectum de quo agitur. Die 9 Septembris prædicti anni 1742, Sanctitas Vestra concessit, quod in honorem supradicti Beati qualibet feria quinta per annum, etiamsi in ea festum ritus duplicis majoris incideret, celebrari posset Missa Votiva post solitam conventualem in ecclesia S. Annæ Cracoviæ, ubi illius corpus requiescit. Me tandem in causæ relatorem ab eadem Sanctitate Vestra primum ob gravem infirmitatem eminentissimi cardinalis Pici, et iterum post illius obitum recenter secutum, subrogato die 7 Augusti 1743, dubium infrascriptum cum promotore fidei Concordatum subscripsi, et proposui in congregatione præparatoria, habita die 20 Augusti nuper elapsi anni, modoque coram Sanctitate Vestra iterum propono dubium: An et de quibus miraculis constet post indultam Beato venerationem in casu, et ad effectum, de quo agitur. Erat signatum: A. card. S. Clementis Ponens.

[37] [Alterum Factum Concordatum, ubi de miraculis, post indultam B. Cantio venerationem, patratis.] Atque hoc prius est Factum Concordatum, ex quo abunde constat quot quantisque difficultatibus causa hæc irretita fuerit. Ast novus brevi post surrexit obex, cujus et indolem et solutionem declarabit alterum Factum Concordatum, quod sequentis est tenoris: Beatissime Pater. Quum post Factum Concordatum, distributum pro congregatione generali habita die 3 Augusti 1745, coram san. mem. Benedicto XIV, Sanctitatis Vestræ prædecessore, pro discussione miraculorum a D. O. M. patratorum post indultam beato Joanni Cantio venerationem nova supervenissent miracula, supplicarunt causæ postulatores sac. Rit. congregationi pro concessione litterarum remissiorialium ad effectum construendi processum apostolica auctoritate super iisdem novis miraculis; quibus concessis die 11 Decembris 1751 et successive expeditis, propter absentiam Cracovien. antistitis a sua residentia, distrahi necesse fuit ultra biennium illarum aperitionem; interea vero aliud dignatus est Altissimus operari miraculum ad intercessionem dicti Beati. Quare postulatores die. 16 Decembris laudato san. mem. Benedicto XIV humiles preces porrexerunt pro concessione aliarum litterarum remissorialium, quibus superadderetur facultas judicibus primo delegatis recipiendi probationes etiam super dicto novo miraculo Hisce litteris benigne concessis et expeditis, quum, stante absentia Rmi episcopi a civitate Cracoviensi, neutrarum litterarum præsentatio et aperitio fieri posset, supplicarunt postulatores S. R. C. pro facultate, quod actus præsentationis et aperitionis utrarum supradictarum litterarum peragi coram Suffraganeo, seu Vicario generali episcopi Cracovien., et ab isto fieri etiam posset nominatio Dignitatum sive Canonicorum ecclesiæ Cathedralis, qui tamquam conjudices in fabricatione dicti processus intervenire et assistere debebant. Et quia eadem sacra congregatio hujusmodi facultatem benigne impertita est, die 14 Aprilis 1753, præsentatio et aperitio supradictarum litterarum peracta fuit coram Vicario generali episcopi Cracovien., nequaquam vero coram suffraganeo ejusdem episcopi; quare ad occurendum celeriori processus absolutioni, die 22 Decembris prædicti anni petita et obtenta fuit nova delegatio ejusdem suffraganei in judicem ejusdem processus. Vitam cum morte postea commutante, processu nondum absoluto, Vicario generali episcopi Cracovien., die 29 Novembris 1755 supplicatum est S. congregationi tam pro delegatione novi Vicarii generalis in judicem processus, quam pro prorogatione termini proxime expiraturi, licet alias prorogati, ad illum absolvendum; et utramque gratiam elargita est dicta sacra congregatio, quæ etiam novam termini prorogationem concessit die 26 Augusti 1758, quoniam adhuc processus ad debitum complementum perduci nequiverat. Completo jam vero processu, et ad Urbem delato, atque in actis S. R. congregationis de more præsentato, die 9 Januarii 1760 obtenta est a Sanctitate Vestra tam facultas illum aperiendi, quam etiam subrogatio mei in caussæ ponentem, seu relatorem in locum clar. mem. cardinalis Annibalis Albani qui naturæ debitum jam solverat. Proposito hinc per me, prævia pontificia, ut vocant, dispensatione, in sac. Rit. congregatione ordinaria, habita die 9 Februarii 1767, absque interventu et voto consultorum, dubio super validitate supradicti processus, affirmativum prodiit decretum, a Sanctitate Vestra confirmatum die 27 ejusdem mensis Februarii. Supplicante deinde postulatore Sanctitatem Vestram pro approbatione duorum ex antiquis miraculis discussis in congregatione generali coram Sæ. me. Benedicto XIV, quorum approbationi licet consultores et cardinales in sufficienti numero suffragati fuissent, nihilominus decretum approbationis numquam prodierat, Sanctitas Vestra eadem die 27 Februarii 1762 demandavit iterum proponi et discuti duo antiqua miracula cum novis animadversionibus fidei promotoris in altera congregatione generali coram se habenda super quatuor miraculis noviter productis; sed postea ad novam postulatoris supplicationem eadem Sanctitas Vestra jussit examen dictorum duorum antiquorum miraculorum fieri in congregatione particulari coram ipsa cogenda, quemadmodum jam peractum est. Die denique 10 Julii 1764 habita est in ædibus meis congregatio antepræparatoria super examine quatuor ex novis miraculis superventis post indultam B. Joanni Cantio venerationem; quæ quidem miracula iterum discussa sunt in congregatione præparatoria, coacta in palatio apostolico Quirinalis die 20 Augusti 1765. Modo igitur coram Sanctitate Vestra dubium infrascriptum prius concordatum cum R. P. fidei promotore, et a me subscriptum propono. Dubium: An et de quibus miraculis constet post indultam B. Joanni Cantio venerationem in casu et ad effectum, de quo agitur. Erat siguatum: J. Franciscus card. episcopus Sabimus Ponens.

[38] [Nova supervenit difficultas ex decretis Benedicti XIV in ordine ad miracula;] Constat itaque tum ex duobus recitatis factis Concordatis, tum ex synoptica Cl. Josephi Andreæ Mariotti, item superius relata, narratione, causam beati Joannis Cantii per multos annos hæsisse, deficientibus miraculis idoneo numero probatis. Ex quatuor enim primum examini subjectis, duo tantum communi calculo accepta sub Benedicto XIV fuerant. Cum vero Pontifex iste, edito decreto generali 23 Aprilis 1741 (quod et ipse refert [De Servorum Dei beatif., lib. III, cap. III, n. 25.] ) statuisset, ut in causis, procedentibus per viam cultus immemorabilis seu casus excepti, deinceps non fieret gressus ad canonizationem, nisi probatis, non jam duobus, ut hucusque invaluerat et adhuc servatur in causis procedentibus per viam non cultus, sed quatuor omnino miraculis; hinc evenit, ut vivente Benedicto XIV, in ordine ad canonizandum beatum Joannem Cantium amplius nihil fuerit susceptum. Reassumpta vero causa est sub hujus Pontificis proximo successore Clemente XIII. Ast tria tantum nova proponebantur miracula, quæ, licet singula probarentur, non tamen sufficienti erant numero. Quapropter postulatum fuit, ut tribus istis recentius discussis, antiquiora duo, jam pridem admissa, jungerentur. Annuit Clemens XIII, ut ex sequenti patebit decreto.

[39] [solvitur a Clemente XIII, cujus Breve recitatur.] Tametsi S. Sedes apostolica divini Spiritus opem numquam non sibi adfuturam jure meritoque confidat, non idcirco tamen in iis præsertim, quæ gravioris sunt momenti, quidquam eorum prætermittit, quæ ad bene sapienterque deliberandum ex usitatis prudentiæ legibus requiruntur. Atque ita quidem in caussa B. Joannis Cantii, presbyteri sæcularis, et in universitate academiæ Cracovien. S. Theologiæ doctoris et professoris faciendum duxit. Rursus namque ad trutinam revocatis duobus miraculis, quæ deprecante ipso divinitus patrata ferebantur, primum quidem in congregatione generali habita die 3 Augusti 1745, coram san. mem. Benedicto XIV, deinde in particulari quinque reverendissimorum cardinalium et quatuor consultorum coram Clemente XIII feliciter regnante, die 22 Aprilis anni superioris (puta 1766); quamvis in hac omnium suffragantium vota in affirmantem sententiam abiissent, nihil dum tamen statuere sanctissimo Pontifici visum est, donec super aliis miraculis in congregatione generali coram se examinandis, quid reverendissimorum cardinalium et consultorum quisque sensurus esset, audiret. Quum igitur die secunda proxime elapsi mensis super novis miraculis generalis congregatio coacta fuisset, et cunctis pene suffragiis digna omnino visa essent, quæ probarentur; adhuc tamen Sanctitas Sua protelandum tam grave negotium existimavit, usque dum scilicet Patrem luminum suis atque aliorum precibus exoraret. His abunde peractis, accitis coram se, infrascripta die, reverendissimis cardinalibus Joanne Francisco Albani, episcopo Sabinensi, caussæ ponente, ac Josepho Maria Feroni sac. hujus congregationis Rituum præfecto, nec non R. P. Carolo Alexio Pisani fidei promotore, meque infrascripto secretario, duo reproposita et discussa miracula in prædicta congregatione particulari approbavit in tertio genere, nempe instantaneæ sanationis pueri Sebastiani Luzark ab hæreditaria et confirmata phthisi; et subitæ sanationis puellæ Hedvigis Paskovunæ ab acuta febri cum integra et absoluta virium omnium restitutione; atque alia tria in congregatione generali examinata miracula pariter approbavit; primum in secundo, secundum vero et tertium in tertio genere, et sunt: I. Regressus mercium, in flumen Sola prolapsarum et præterfluentium aquarum impetu procul raptarum, adverso flumine ad locum demersionis. II. Instantaneæ sanationis Marianæ Gavulickæ a gravi perniciosa febri in mortis agonem adductæ cum subita et perfecta virium regeneratione ac III. demum instantaneæ et integræ sanationis magni et profundi ulceris, a jugulo ad fauces usque fere omnia præter tendines et majora vasa depasti, sordidi et fœtidissima tabe scatentis cum alimentorum per ejusdem ostium lapsu in persona Antonii Olexovvic. Divino autem consilio factum videtur, ut hoc de prædictorum miraculorum beati Joannis Cantii approbatione decretum ea potissimum die prodeat, qua admirabilis Jesu nominis jucunda memoria recolitur; quum universa, quæ de omnibus Dei servis mira perhibentur, ejus ipsius nomine patrata esse, divinis litteris doceamur. Profecto si usquam alibi, Mariæ nomen apud Polonos certe singularem habet venerationem; atque idipsum multo magis de sanctissimo Jesu nomine apud eosdem factum iri, spondet excellens illorum religio: non modo propter ineffabilis tanti nominis dignitatem, sed etiam quia sacra huic augustissimo nomini die, memorati Beati miracula probata fuerint. Ita sane et fervidis atque iteratis nationis illius nobilissimæ votis satisfiet, et avitæ ejusdem pietati novum incitamentum et calcar addet. Hoc autem Decretum Sanctitas Sua in acta sacræ congregationis Rituum referri et publicari mandavit. Hac prima die Januarii 1767. Erat subscriptum a Card. Feronio, præfecto; et Macedonio, secretario S. Rit. cong.

[40] [Canonizationis decretum;] Deinde VI Kalendas Februarii ejusdem anni 1767 generalia coram se comitia summus Pontifex iterum habuit, in quibus omnium hic unus fuit sensus, tuto procedi posse ad solemnem canonizationem. Tandem IV Nonas Februari, festo scilicet Purificatæ Virginis, jussu Pontificis, prodiit decretum canonizationis B. Joannis Cantii quandocumque peragendæ, quod et hic coronidis instar adscribimus. Vitæ celebritatem beati Joannis Cantii sancte peractæ, eximiis in gradu heroico virtutibus conjunctæ, quamobrem maxime Polonæ nationi admirationi fuit, quum D. O. M. ut lux ecclesiæ nitidior refulgeret, Famulique sui gressus non tantum Poloni sui cives, verum etiam universi fideles imitarentur, confirmare voluerit vehementius ob quinque miraculorum concessionem, dicto Beato intercedente patratorum, quæ post maturas discussiones Sanctissimus Dominus Noster Papa Clemens XIII, die prima Januarii currentis anni apostolico auctoritatis suæ robore firmavit, propositum exinde fuit dubium in congregatione generali, coacta die 27 elapsi mensis coram Sanctissimo: “An stante approbatione prædictorum miraculorum tuto procedi posset ad solemnem dicti Beati canonizationem”: cui patribus unanimi sensu, collatis suffragiis, affirmative respondentibus; non ante tamen Sanctissimus Dominus Noster hoc divini potius, quam humani judicii opus absolvere percensuit, quam os Domini consulere. Hinc jam recurrente in universa ecclesia virginis Mariæ Purificationis die, quo sacratissima Mater templo excelsior in templum ascendit, duplicem induta gloriam intemeratæ virginitatis, et ineffabilis fœcunditatis, ipso adspirante numine, factum est, ut Sanctitas sua, sacro expleto, coram se accersitis reverendissimis cardinalibus Joanne Francisco Albani episcopo Sabinen, caussæ relatore, et Feroni sac. Rituum congregationi præfecto, nec non R. P. Carolo Alexio Pisani fidei promotore, meque infrascripto Secretario, præsens canonizationis heati Joannis Cantii quandocumque faciendæ decretum ediderit, et in acta sac. Rituum congregationis redigi mandaverit. Hac die 2 Februarii 1767.

[41] Edito decreto de tuto ad canonizationem progressu, antequam ad illius solemnem deveniatur celebrationem, [solemnitas indicta die XVI Julii.] triplex habetur consistorium [De Servorum Dei beatific., lib. I, cap. XXXIV.] . In primo, quod Secretum audit quia soli interveniunt cardinales, Pontifex præsentes alloquitur, fitque deinde a cardinali præfecto brevissima totius causæ relatio: denique interrogat Pontifex, an placeat ut ad canonizationem procedatur; respondent cardinales, gradatim assurgentes: placet vel non placet [Ibid., n. 4; item Azevedius, p. 26.] . In causa B. Cantii primum hoc consistorium habuit locum feria II, die XXVIII Maji an. 1767, factaque relatio est a cardinali Feroni [Acta sex Canonizatorum, p. 168 et 169.] . Secreto consistorio succedit Publicum, ad quod omnibus patet aditus, et advocatus consistorialis longa oratione vitam et miracula canonizandi, petitionesque pro canonizatione supplicantium exponit; post quam secretarius Brevium ad principes, nomine Pontificis hortatur omnes ut piis operibus ac precibus divinum implorent auxilium [Ben. XIV et Azevedius, loc. citt.] . Orationem de B. Cantio habuit R. P. D. Alexander Litta in consistorio die VII Maji præfati anni [Acta sex Canonizatorum, p. 179 et seqq.] . Tertium consistorium dicitur Semipublicum, quia etiam episcopi in eo facultatem habent ferendi suffragium. Convocantur itaque cardinales, patriarchæ, archiepiscopi et episcopi in Urbe degentes, monenturque ut ferant super canonizatione sententiam, quam subscriptam unusquisque tradet secretario congregationis Rituum, ad quem etiam absentes ex legitimo impedimento suum transmittunt suffragium. Lectis suffragiis, Pontifex diem peragendæ canonizationis statuit [Ben. XIV et Azevedius, ubi supra.] . In causa B. Cantii, feria II, die I Junii 1767, in Quirinalis palatii aula, sententiam dixerunt cardinales, et episcopi quinquaginta quatuor numero, præter alios decem, qui legitime impediti, scripto suum miserunt suffragium [Acta sex Canonizatorum, p. 203 et 204; Item, p. 206 – 222; et rursus, p. 238 – 242] . Interim ad pristinas regum, cæterorumque christianorum principum, a causæ initio S. Sedi exhibitas, preces, accesserunt supplicationes tum serenissimi Poloniæ regis Stanislai Augusti, tum episcoporum ejusdem regni. Eodem etiam totis conatibus nitebantur urbs universa atque in specie academia Cracoviensis. Hinc dies decima sexta Julii, qua solemnis fit commemoratio beatissimæ Virginis de Monte Carmelo, peragendæ canonizationi indicta fuit [De rebus gestis S. Johannis Cantii, p. 70 et 71.] .

[42] [Hugonis Kollontai seu cavillationes seu injuriæ.] Hæc cum ita se habeant, satis apparet quantum a vero aberret, quantumque hallucinetur Hugo Kollontai, citatus a Wisznievio in Historia litteraria Poloniæ. Sacerdos sæcularis erat præfatus Kollontai, vixitque versus finem sæculi proxime elapsi et initio præsentis, Cracoviensis academiæ sodalis simul et reformator. Notus in Polonia scriptor, plura elucubravit de re politica, novæ doctrinæ in hac sicut et in aliis materiis haud parum studiosus; præcipue vero Molinæ, hujusque fautoribus et sociis infensus. His præmissis, videamus quid dicat memoratus scriptor. Doctores academiæ Cracoviensis cupiebant habere doctorem ecclesiæ sibi proprium. Statuerunt itaque Joannem Cantium eo honoris evehere. Et infra Reliquum erat, ut (beatus Cantius) titulo Sancti et Doctoris ecclesiæ condecoraretur. Sed infelici ipsis casu, ad summum Pontificatum evectus fuit Lambertinius, sub nomine Benedicti XIV clarus. Hic, ut qui antea per multos annos sacræ congregationis Rituum præses fuerat, probe sibi perspectas habebat innumeras oblocutiones ex Sanctorum canonizatione enatas. Non ignorabat quibus dicteriis nimium frequentes impetebant canonizationes non solum Lutheri et Calvini sectatores, sed et inter catholicos prudentior quisque et sapientior. Quapropter in præclaro suo opere de Servorum Dei beatificatione tot injecit difficultates, iisque tam fideliter ipse inhæsit, ut quoad vixerit, nulla celebrata canonizatio sit; unde et causa beati Joannis Cantii in aliud tempus differenda fuit [Historia litteraria Poloniæ. auctore Michaële Wisznievio. t. V, p. 7. Edit. Cracoviæ 1843] .

[43] [refelluntur.] In his quot sunt voces, totidem fere numerantur errores dixerim, an hallucinationes. Et primum quidem præter Hugonem Kollontai, non reperi alium quemquam, qui talem academicis Cracoviensibus affixerit sive mentem sive prætensionem. Longe alia in hac causa movebatur quæstio. Ferebantur scilicet scripta quædam beato Viro passim tributa. In his nonnulla reperiebantur sanæ doctrinæ adversantia. Nisi itaque constitisset scripta illa ab alio concinnata, non solum Cantius numquam Sanctis annumerandus, sed ex Beatorum albo expungendus absque dubio fuisset. Eo proinde vergebat academicorum Cracoviensium labor, ut scripta illa Cantio suo abjudicarentur, sicut et reapse, ut infra reddam, abjudicata fuerunt. Deinde non is erat Benedictus XIV, qui sive ob quorumdam oblocutiones, sive ob malevola et insulsa sectariorum dicteria vel catholicorum aliquot humanam nimis prudentiam, abstineret a promovendo Sanctorum cultu. Quod vero sequitur de injectis ab erudito pontifice difficultatibus in celebri opere de Servorum Dei beatificatione, simpliciter absurdum est: cuique enim, vel levissime in hac materia versato, notissimum est, non supremi Pastoris mandata, sed privati doctoris ibidem contineri judicia et doctrinam. Omnimoda vero Hugonis Kollontai seu levitas seu ignorantia proditur, ubi tam confidenter asserit, nullam sub Benedicto XIV celebratam canonizationem, cum ex ipso opere, ad quod provocat, contrarium liquido efficiatur, unde et liquido etiam constat scriptorem istum, laudatum opus vel prorsus non vidisse vel saltem serio numquam pervolvisse. In Appendice tertia ad lib. I [De servorum Dei beatif., t. I, p. 208 et seqq. Operum edit. Venet. 1788.] recitatur canonizationis bulla beatæ Elizabethæ Lusitanorum reginæ, a Ben. XIV celebratæ; et ibidem, Appendice quinta [Ibid., p. 227 et seqq.] , reperiuntur duo Brevia beatificationum ab eodem Pontifice peractarum: alterum servi Dei Alexandri Saulii; alterum Camilli de Lellis. Præterea in Martyrologio Romano [Juxta editionem Mechliniens. 1846.] legitur ad diem 13 Januarii: Prati in Etruria sanctæ Catharinæ de Ricciis, virginis Florentinæ, ordinis Prædicatorum, cœlestium donorum copia insignis, quam Benedictus decimus quartus, Pontifex maximus sanctarum Virginum fastis adscripsit. Obiit virtutibus et meritis plena quarto Nonas Februarii, sed ejus festum hodie celebratur. Et rursus ad diem 14 Julii: Romæ sancti Camilli de Lellis confessoris, clericorum regularium infirmis ministrantium institutoris, quem virtutibus et miraculis clarum Benedictus decimus quartus, Pontifex maximus sanctorum numero recensuit. Coronidis loco addimus quæ habet Azevedo, initio lib. V [Benedicti papæ XIV doctrina de Servorum Dei beatificatione et Beatorum canonizatione in synopsim redacta. p. 327. Edit. Bruxellis 1840.] : Cum ad summum romanum Pontificatum privative pertineat Dei servos inter Beatos, et beatos inter Sanctos referre, Benedictus XIV, qui idipsum in suo opere de servorum Dei beatif. etc. abunde demonstravit, beatificatis Alexandro Saulio et Camillo de Lellis, cultuque immemoriali Nicolai Albergati et Benedicti a Philadelphio approbato; BB. Fidelem a Sigmaringa, eumdem Camillum de Lellis, Petrum Regalatum, Josephum a Leonissa et Catharinam de Ricciis canonizavit. Plura de hoc argumento disputasse superfluum utique foret.

[44] Paulo inferius (loc. cit.) exponit Hugo Kollontai, quomodo sub Clemente XIII. qui, inquit, id in votis præ omnibus habebat, [Altera ejusdem scriptoris hallucinatio] ut quam maximo numero posset, Sanctos præconisaret, causa B. Joannis Cantii resumpta fuerit, ac demum id solum remaneret, ut Cantius doctor ecclesiæ declareretur; quapropter scripta ejus in Urbem missa sunt. Addit deinde ætate Cantii, ecclesiam magno occidentis schismate afflictam; Cracoviensem academiam partes tenuisse Joannis XXIII; nec aliud malo vidisse remedium præter concilii generalis convocationem, sicut et factum Constantiæ est; ast, quo schisma radicitus tolleretur, necesse omnino fuisse, ut ab omnibus agnosceretur, conciliium pontifici auctoritate præeminere; Joannem, tunc temporis theologiam Cracoviæ prælegentem, hanc sententiam acriter propugnasse tum in publicis prælectionibus, tum scriptis quibusdam libellis; imo doctrinam Cantii in concilio Constantiensi admissam fuisse, cum ibidem depositi fuerint qui tunc Pontificatum tenebant, et novus creatus sit papa, Martinus nempe quintus: hic tamen, ut asserit Kollontai, post electionem revocavit quævis decreta auctoritati pontificiæ contraria.

[45] [demonstratur.] Atque hæc quidem, si sensu suo obvio sumantur, indicare videntur, Joannem Cantium, prævie ad Constantiensis concilii celebrationem, doctrinam, quæ ibidem in prioribus sessionibus prævaluit, propugnasse. Quod si hæc mens Hugonis Kollontai fuerit, denuo apparet quam præclare vir ille in rebus historicis et chronologicis esset versatus. Notum enim est concilium Constantiense cœptum fuisse die 5 Novembris anno 1414, ac primam celebratam sessionem die 16 præfati mensis; secundam, die secunda Martii anni 1415; tertiam, die 26, quartam die 30 ejusdem mensis, atque in hac postrema conditum celebre, cujus meminit Kollontai, decretum; deinde sessione quadragesima prima, habita die 11 Novembris 1417, electum Martinum V; ac tandem, sessione quadragesima quinta, die 22 Aprilis 1418, solutum fuisse conventum [Art de vérifier les dates, p. 232.] . Jam vero id apud omnes in confesso est Cantium adolescentem (juvenis quidem erat, sed qua præcise ætate non omnino, ut alibi diximus, constat) inscriptum albo studiosorum Cracoviensium anno D. supra millesimum quadringentesimum decimo tertio, rectoris partes (verba sunt Opatovii [Vita, cap. XII.] ) id temporis obtinente Stanislao Skarbimiero, doctore juris canonici; auditis vero certis primisque ad id designatis scientiis, ac in iisdem singulari exhibito profectus specimine, in scientiis et philosophia Baccalaureus est creatus anno Domini 1415, prout, vetustus metricalis attestatur codex… Dein doctor philosophiæ est creatus 1417. Qui ergo Constantiensibus præludere potuit Cantius, cum, vix vigesimum suæ ætatis assecutus annum, scientiis primum ac philosophicis disciplinis imbutus fuerit, ubi finis concilio imponeretur? Hoc enim vero nimium quantum sanæ repugnat rationi. Erit forte qui suspicetur Hugonem respexisse ad concilium Basileense, atque ex mentis quadam evagatione, illius loco scripsisse Constantiense. At universus verborum ejus contextus satis indicat id non obtinere. Cæterum teste Spondano [Annales ecclesiastici, ad an. 1440, n. XIII.] , miserunt Basileenses ex congregatione generali sexto Idus Novembris (id est die VIII an. 1440) epistolam ad universos Christi fideles, qua persuadere conati sunt actum esse de republica christiana, deque disciplina catholicæ fidei, si auctoritas conciliorum deprimeretur; quorum superioritatem multis argumentis fulciunt, Eugenii depositionem et Felicis subrogationem obtrudunt; hortantur, rogant, jubent decreta sua suscipi, et Felici obedientiam exhiberi. Subjicitque Spondanus ex actis Patriciis: Per idem tempus Parisiensem scholam et plurima Germaniæ gymnasia, puta Viennense, Erfordiense, Coloniense, necnon Cracoviense Poloniæ, suis scriptis declarasse supremam esse potestatem apud concilium Basileense, cui etiam Papa obedire teneretur. Rofertque Raynaldus ad annum 1444 [Continuat. Baronii, n. XIV.] , Eugenium, cum accepisset non deesse nonnullos eorum (Basileensium) subornatos præstigiis, maximeque in Polonia vicinisque regionibus, qui ipsorum partibus studerent: (Cracoviensem enim academiam sensisse cum novatoribus Basileensibus … narrat Polonica historia) eos apostolicis litteris X Kal. Martii (annno 1443) datis, hortatum esse ut in ecclesiæ catholicæ sinum reverterentur; ac ni infra unius mensis spacium pertinaciam ponerent, graves ipsis pœnas proposuisse. Litterarum tenorem vide ibidem. Inepte itaque Hugo Kollontai ad Constantiense transtulit, quæ ad Basileense spectabant. Alia, haud minus temere ab eodem scriptore prolata, inferius memorabimus, postquam scilicet quid in sacra Rituum congregatione tandem statutum fuerit circa scripta quædam Joanni Cantio attributa, exposuerimus. Necesse enim est hanc quæstionem, quantum fieri potest, a nobis delucidari, quod et præstabimus sequenti paragrapho. Hic cætera sive ad cultum sive ad reliquias beati Viri spectantia breviter reddemus.

[46] [Canonizationis solemnitas Romæ et Cracoviæ.] Celebrata a Clemente XIII fuit, sicut supra jam indicavimus, in basilica Vaticana die XVI Julii, festo beatæ virginis Mariæ de monte Carmelo, anno MDCCLXVII solemnis canonizatio B. Joannis Cantii, una cum BB. Josepho Calasanctio, Josepho a Cupertino, Hieronymo Æmiliano, Seraphino ab Asculo et Joanna Francisca Fremiot de Chantal [Acta sex Canonizatorum, p. 2] . Tanto gratior universæ Polonicæ genti fuit hæc canonizatio, quod eam illius regni incolæ passim haberent et adhuc habent tamquam signum manifestæ benevolentiæ, qua eos summus Pontifex prosequebatur, miseris illis temporibus, ubi jam decreta erat polonicæ ditionis ruina. Notum namque est ab anno 1758 cogitatum serio fuisse de dividendo regno Poloniæ Austriacos inter et Borussos Russosque; quod quidem consilium, magnam partem, executioni mandatum est anno 1772 [Vide Maltebrun, Tableau de la Pologne, p. 469 – 472. Edit. Paris. 1807.] , quinquennio nempe post solemnem beati Joannis Cantii inter Sanctos relationem; perfectum vero fuit anno 1793, ac denique consummatum an. 1795 [Ibid., p. 478 et 484.] . Id porro certum romanos pontifices non sine intimo cordis dolore imo et anxietate spectare potuisse antiqui illustrissimique illius regni ruinam, quod tanto tempore arx fuerat et propugnaculum catholicorum adversus irrumpentem Turcarum Tartarorumque barbariem; præterquam quod ex partitione pleræque Polonicæ provinciæ in manus veniebant principum heterodoxorum. Pronum ergo Polonis erat, tanta tunc jactatis procella, aliqualem saltem ex hac sanctæ Sedis exhibita benevolentia haurire spem, fore ut reges per Europam catholici illorum ruinæ validius quam antea se opponerent. Clemens XIII ad finem bullæ canonizationis ita profatur: Est præterea quod gratulemur inclytæ Polonicæ nationi, quæ, cum pietati præ cæteris maxime addicta sit, non potest certe non summo exultare gaudio, quod in tanta rerum perturbatione, tantoque religionis discrimine, novum hoc sibi præsidium accesserit, quo egregia et generosa suorum indoles magis magisque nullis perterrefacta periculis, Romanam fidem adversus finitimos, tum hæreticos tum schismaticos, et arcte retineat, et fortiter, ut semper magna cum laude præstitit, ad sanguinem usque tueatur. Dixerat in suo suffragio cardinalis Corsinius: Sanctorum albo adscribendum (Cantium) censeo, ut meritis cumuletur honoribus, et sit christianissimo Poloniæ regno in difficillimis, quibus urgetur rebus, faustum veluti signum ad bene sperandum, cum sibi viderit oblatum in sanctissimo Cive suo opportunum ac præsentissimum apud Deum præsidium [Acta sex Canonizatorum, p. 212.] . Attamen illæ ipsæ turbæ et procellæ, imo forte etiam principum, quos inter Polonici regni partes dividendæ erant, machinationes solemnitatem canonizationis Cantianæ in urbe Cracoviensi celebrandam retardarunt, atque in annum distulerunt 1775, ubi Polonia tertia sui parte imminuta jam fuerat [Maltebrun, ubi supra. p. 472.] . Dicto autem mox anno, summo omnium ordinum plausu atque concursu solemnitas illa habita est, ut videre est, ad calcem vitæ S. Joannis Cantii auctore Putanovicio, in diario solemnitatis canonizationis per octavam celebratæ Cracoviæ; ubi late describitur omnis apparatus in ecclesiis, in academia et per urbem adhibitus; recitantur conciones ad populum habitæ; orationes panegyricæ in academia dictæ, carmina decantata tum polonica tum latina. Ex quibus omnibus luculenter efficitur nullam forte umquam hujusmodi cæremoniam alibi tam unanimi cum plausu tantaque cum magnificentia extra Urbem fuisse peractam. In votis nobis fuerat totius rei seriem ex Putanovicio latine redditam actis nostris inserere; ast, præterquam quod id majorum nostrorum institutis non ita consonaret, a tali consilio abstinendum fuit, quod, qui operam suam nobis promiserant, prohibiti fuerint, quominus res oportuno tempore paratas haberent.

[47] [De reliquiis S. Joan. Cantii, earumque translationibus.] Superest ut dicamus de reliquiis beati Viri, ejusque præsenti cultu tum Cracoviæ tum in oppido Kenty. Et ad Reliquias quod attinet: Ut primum (ita in opusculo de vita et rebus gestis S. Joan: Cantii Romæ edito 1767 [Cap. XIX, p. 36.] ) occubuisse Cantium ad Cracoviæ populum delatum est; mœror undique, fletus undique et ejulatus… Curando corpori certatim admovent manum collegii majoris professores ac studiorum alumni, feretro imponunt, ducente ex omni ordine atque ætate civium conferto agmine ad S. Annæ sacram ædem; persolutisque justis, sepulcro humili, sed maximis prodigiis illustrando, recondunt sub exedra concionatoria. Et paulo distinctius in vita ms., de qua n. 7: Est in ecclesia S. Annæ, ex opposito majoris collegii academiæ Cracoviensis sepultus anno eodem, (quo mortuus est, nempe 1471; vide supra § II n. 27) die eodem mensis ejusdem, in vigilia natalis Domini nostri Jesu Christi. Jam audiamus Opatovium: Reperio præterea hæc sacra lipsana ab obitu statim sub exedra concionatoria tumulata, elevata fuisse, tumbæ stanneæ, credita, et in proximo pariete ecclesiæ muro inclusa. Testatur ipsa Inscriptio, ex tumba stannea a dominis commissariis (illustrissimo ac RR. D. Martino Szyszkowski episcopo Cracoviensi jubente inquiri an vere ejus reliquiæ extarent) excerpta, quod id contigerit anno 1539 [Vita B. Joan. Cantii, part. III (apud nos Miraculorum, part II) in Prologo.] . Enucleatius hoc ipsum reddit laudatus Opatovius in eadem vita ex versione patris Boym [Cap. XIV.] : Effecit miraculorum continua multitudo, ut sacræ exuviæ ipsius, quæ sub exedra concionatoria in templo sanctæ Annæ erant humatæ, elevarentur, atque in stanneam capsam depositæ remotius ad parietem templi, loco humi submisso, in fornice ad hoc fabricata, supra ferramenta sunt collocatæ ac circumductæ muro, iterum terra superjecta. Supra eumdem locum viro Dei monumentum ex lapide secto est collocatum. Repræsentat personam viri Dei ante iconem S. Annæ, Deipara et Christo Jesu associatæ, ex simili excisum lapide, supine jacentem. Hæc autem sacrorum ejus lipsanorum translatio incidit anno Domini supra millesimum quingentesimum trigesimo nono. Deinde loco paulo ante citato [Vita, part. III (Miraculor., part. II) in Prologo.] prosequitur idem scriptor: Insuper assequor ex vetustis scriptis quod anno 1553 Kleparius doctor et canonicus Cracoviensis, monumentum B. Joanni Cantio, ex lapide secto egregio artificio ac proportione erexerit in eadem ecclesia, quod in hodiernum usque diem (1632) perseverat. Alibi [De vita et rebus gesti S. Joan. Cantii. Romæ 1767, cap XIX. p 36.] dicitur, Clepardiensem Jacobum Corpus, a die suæ depositionis anno LXVI e veteri elatum, incorruptum et integrum in stannea inclusisse arca, constructoque elegantis operis monumento ex mettertico lapide in editiori templi parte locasse. Addit denique Opatovius [Part. III, ubi supra.] : Spatio fere septuaginta annorum miracula ejus (B. Cantii) celebrabantur, et tamen pone monumentum ejus visebatur ara, S. Annæ imagine decora. Hanc homines afflicti venerabantur et adesse sibi sentiebant. Obstupescebant ejus ecclesiæ sacerdotes, quare potius ad summam aram, ubi erat B. Anna sculpta (quæ jam in medio dependet templo) populi non converteretur devotio. Antiqui tamen professores magni collegii id reddebant causæ, quod penes hanc aram requiescerent sacra lipsana venerabilis Joannis Cantii, .. Verumtamen quo loco sita essent, nec dicere nec commonefacere poterant. Igitur anno 1603, quo jubilæum per Poloniam in S. Stanislai basilica celebrabamus, cum lapides quidam tumuli sede sua sese emoverent ac excidere pararent, consensu capituli tumulus videbatur transponendus. Atque cum dissolveretur, commoto muro, motus fuit etiam fortuna later quispiam, ac inde apparuit tumba stannea cum incredibili fragrantia grandibusque miraculis. Trinam paulo inferius adscribit Opatovius de hac fragrantia relationem, quas vide in ipsa Vita [Part. III, versus initium.] . Extat etiam eadem de re præclarum Johannis Janusovii testimonium, hic minime prætermittendum. Ipso autem, inquit, tempore jubilei, dum renovando sepulcro beati Joannis Cantii in ecclesia S. Annæ Cracoviæ fundamenta cœpta sunt moveri, vigesima tertia Maji feria secunda, inventa sunt ossa Viri beati cum urna stannea, affixa uncis ferreis. Templum hoc fragrantissimo odore, quem et ego et alii plurimi cum non exigua consolatione egregie hausimus, impletum est. Ita laudatus scriptor in Compendio jubilei Cracoviæ celebrati 1603, eodemque anno edito. Sarcophago hæc apposita est inscriptio [De vita, etc., p. 38] :

DEPOSITUM
JOANNIS CANTII
THEOLOGIÆ DOCTORIS
QUEM IN BEATORUM NUNERUM RELATUM
ET VITA SANCTISSIME ACTA
ET POST MORTEM EDITA MIRACULA TESTANTUR.
SATIS COLUERIS SI FUERIS IMITATUS.

[48] [Præsens S. Corporis status.] Atque ita sacras exuvias permansisse usque ad annum 1686 concluditur ex priori Facto Concordato supra recitato n. 33, ubi hæc habentur: Subinde vero sub die 20 Julii 1686, cum propter imminentem ruinam, quam minabatur ecclesia collegiata S. Annæ Cracoviæ, in qua Beati corpus a tempore felicis ipsius in Domino obdormitionis semper asservatum fuerat, restauranda esset, sacra congregatio, annuente etiam summo Pontifice, sub die 7 Augusti ejusdem anni indulsit, ut dictum corpus interim transferri posset ad oratorium seu capellam universitatis academiæ Cracovien. vel in alium decentem locum arbitrio ordinarii præfatæ civitatis [Acta sex Canonizatorum, p. 6.] . Quod quidem ita factum tunc fuisse suadent omnino et petitio et concessio apostolica; nullibi tamen ego sive in mss. sive in libris typo editis, qui mihi ad manum sunt, reperio quidquam hac super re. Nec etiam invenio quando et quomodo sacræ exuviæ ad ecclesiam S. Annæ sint relatæ (si tamen umquam ex ea ablatæ fuerint); nisi forte id obtinuerit anno 1699: additur enim paulo inferius in laudato facto Concordato: Rursus die VII Februarii 1699 S. congregatio indulsit quod corpus Beati de antiquo sepulchro et capsa, in quibus asservabatur, extrahi, et in novum marmoreum monumentum nuper extructum transferri ac reponi posset; summusque Pontifex similis indulti concessionem approbavit die XIV ejusdem. [Ibid., p. 7.] Ad præsentem statum quod attinet, rescripsit mihi Leopoli Josephus Brown s. j. die 3 Februarii currentis anni 1852 in hunc modum: In ecclesia S. Annæ cernitur ad latus ejus dexterum altare, ejus (S. Joan. Cantii) honori dicatum, ubi ejus corpus collocatum est, depositum in tumba marmorea quam sustinent humeris quatuor effigies, viros exhibentes, ex albo Carrariensi marmore confectæ. Præterea in gazophylacio ejusdem ecclesiæ asservatur caput S. Joannis in magnifica pixide, pretiosis lapidibus ornata, quemadmodum caput S. Stanislai episcopi et martyris in gazophylacio ecclesiæ cathedralis. Atque ita laudatus P. Jos. Brown, monens se hæc accepisse a R. D. Valeriano Serwatowski, præsbytero haud minus doctrinæ quam zelo et virtutibus Cracoviæ insigni, cujus verba polonica, data 26 Decembris 1851, latine vertit omnino fideliter, sollicitus ante omnia verbo verbum reddere. Atque hæc de corpore beati Viri, ejusque translationibus.

[49] [Toga S. Joan. Cantii in hunc usque diem servata.] Id etiam, inquit P. Skarga [Vita Joan. Cantii, ad finem.] , non est prætereundum, academiam Cracoviensem, togam ejus purpuream (Reverenda dicitur) tamquam venerandas reliquias servare, eaque neoelectum decanum facultatis philosophiæ indui, dum jujurandum præstat coram professoribus philosophiæ, quod bis in anno fieri solet, scilicet sabbato ante S. Gallum et S. Adalbertum. Arbitror id non jam ob consuetas in hoc actu cæremonias et externam hujus Sancti fieri venerationem, sed magis interioris et spiritualis fructus consequendi gratia, ut aspectu hujus togæ et memoria tam insignis et sancti Doctoris, tamquam domestico exemplo, excitarentur ad labores in educanda juventute perferendos, ad virtutes doctorum virorum proprias exercendas, ad majus ecclesiæ Christi decus et utilitatem promovendam; atque mercedis illius recordati, quam hic servus Dei pro suis laboribus in vinea Domini exantlatis a Deo, bonorum omnium remuneratore, consecutus est, nec non similem ipsi sperantes et expectantes, ad munus suum rite adimplendum magis magisque extimularentur. Habet hæc toga assutas duas alas ex eadem materia … ex anteriori parte consuta est in modum habitus religiosorum. Ita P. Petrus Skarga, ex versione latina a P. Matthia Czyhir S. J. adornata, ut actis nostris Kantianis dirigendis usui foret.

[50] [Cubicula ejus et sacellum in ædibus Bibliothecæ.] Denique haud incongrue reliquiis accensentur sequentia, diligenter a laudato Valeriano Serwatowski notata et descripta. In Bibliotheca universitatis inveniuntur Autographa S. Joannis. Præterea illico ad portam introitus principalis ad ædificium Bibliothecæ, ad latus sinistrum, sunt duo cubicula, in quibus olim S. Joannes, dum esset professor in hac universitate, degebat. Nemo nunc in iis habitat; introitus autem eorum intercluditur non quidem portis, sed ferrea crate, per quam spectare est interiora horum cubiculorum. In medio prioris cubiculi assurgit statua lignea beati Servi Dei, magnitudinis naturalis. Sanctum exhibens genibus flexum et in toga universitatis. In secundo cubiculo ad parietem, ubi lectus ejus olim stabat, habetur ejus aliquod e marmore nigro epitaphium in ipso muro; et supra illud imago beatissimæ Virginis, atque ante illam in scuto deaurato insignia academiæ Cracoviensis. Ex parte vero portæ opposita, id est a dextero latere introitus, extat in excavatione muri altare B. Virginis Czenstochowiensis, pariter crate ferrea præclusum, ad quod, juxta traditionem, S. Cantius solebat orare. Omnia hæc monumenta diligenti studio et cura conservantur. Addidisse juvat ex epistola quadam R. P. Fr. Victoris Tychi, Reformati, Ord. S. Francisci (de qua paulo infra prolixior recurret mentio) domum, quam degens in vita (S. Cantius) inhabitabat, spectandam esse Cracoviæ in platea a S. Anna vocata. De hac tamen nihil occurrit in litteris P. Josephi Brown et Valeriani Serwatowski.

[51] [Cultus S. Joan. Cantio Cracoviæ exhibiti singularia quædam recensentur monumenta;] Statim ab obitu suo S. Joannem Cantium fama sanctitatis inclaruisse apud Cracovienses cives, cultumque obtinuisse frequentissimum, testatur longa et continua miraculorum series, quam post ejus Vitam exhibitam reperies. Idipsum liquido efficitur ex duobus Factis Concordatis, quæ ab initio hujus paragraphi recitavimus, sicut et ex totius processus in ordine ad canonizationem ejus historia. Quare supervacaneum foret alia hic in hanc rem adducere præter particularia quædam facta alibi prætermissa vel saltem non satis explicate reddita. Excepit Joannis corpus sepulchrum, excepit et gloria eo splendore, quem munera aurea ac argentea, votivæque testantur tabulæ. Harum, quæ vetustiores, primam ab ejus obitu secundo anno, alteram quartodecimo fuisse appositas, constat; quin alias maximi recenseam numeri, et illius aræ, pro defunctis vel anno ab MDLXXX per Gregorium illius nominis XIII summum pontificem privilegiatæ, ad latera suspensas, et in archivio collegiatæ S. Annæ asservatas. Ita scilicet auctor sæpius laudatæ scriptionis de Vita et rebus gestis S. Joannis Cantii typis Romanis et Ingolstadiensibus edita [Cap. XXI. p. 41] . Additur vero ibidem in ima pagina: Ex argenti opere, præter eximiæ magnitudinis pedem et calicem deauratum, in supradicto archivio … plurimæ spectantur votivæ tabulæ. Inter eas, duodecim e suis torquibus ejusdem metalli propendentes; ac una et altera a Kentensibus civibus oblatæ numerantur præstantiores. Harum utraque ob propulsatam e patriis laribus pestis luem est apposita. Prioris ea est inscriptio:

“Accipe votivam pulsa pro peste tabellam,
Indigenæ quam dant, dive Patrone, tibi.

Clerus populusque Kentensis Johanni Cantio suo D. Anno Domini MDCXXVI.” Hæc vero alterius: “Tabella ad æternam memoriam a civitate Kentensi dicata Domino Deo in Trinitate uni, sanctissimæ Matri Dei et B. Johanni Cantio, in signum gratitudinis, quod in sævienti plaga pestis, per votum unanimiter factum ad B. Patrem et protectorem suum, mirabiliter conservata et consolata est. Anno MDCXXXIII.” Denique hæc subduntur [Ibid., p. 42 et 43.] : Quid autem de iconibus Virum Dei exprimentibus scribam? Antiquissimæ illæ atque permultæ, ejus vel sanctitatem, vel doctrinam vel prodigia vel populi configurantes devotionem. Extant et ad ipsum precariæ Horæ ad Litanias efformatæ; extat et officium, polonico idiomate efformatum typisque editum; extant et in pergameno centum quinquaginta duo confecta carmina ejus vitam et gesta complectentia… Ad hæc potiora argumenta Johanni exhibiti cultus, bina, quamvis recentioris memoriæ, Vexilla accedunt, ad Viennam Austriæ e Turcarum erepta manibus, et ipsius affixa sepulcro a strenuissimo Poloniæ rege Johanne III (is Joannes est Sobieskius, inclytus Poloniæ rex, qui electus fuit anno 1674, mortuus vero an. 1696 est [L'Art de vérifier les dates, p. 502.] ), quo ad illud exoratæ victoriæ, anteaquam congressurus cum hoste regno migraret, gratiam titulari Divo referret acceptam.

[52] [prasens status tum Cracoviæ,] Nec hodie destiterunt Cracovienses optimum Patronum suum devote colere, ut liquet ex verbis præfati clarissimi viri Valeriani Serwatowski, in epistola sua, de qua supra, quamque P. Josephus Brown S. J. latine redditam ad nos misit tertia Februarii præsentis anni 1852. Devotio ad S. Joannem (ita scilicet ille) quotannis solemniter per totam octavam peragitur in ecclesia S. Annæ. Qua occasione Caput ejus deosculandum fidelibus præbetur, et cubicula ejus in ædificio Bibliothecæ cum adjacenti sacello vespere semper sunt magnifice illuminata et a fidelibus confertissimis visitata. Quotidie per totam octavam conciones fiunt vesperarum tempore, et Cracovienses turmatim ad ecclesiam S. Annæ tunc conveniunt. Sepulchrum ejus deest. Initio enim ejus corpus depositum in ecclesia S. Annæ, nunc in altari requiescit. Præcipua solemnitate peragitur conclusio hujus devotionis in vesperis secundis diei Octavæ. Ecclesia tunc populo Cracoviensi est opleta, uti etiam a juventute academica. Omnes autem professores academiæ, vestiti antiquis suis togis, in quibus S. Joannes repræsentatur in cubiculis superius memoratis, præcedentibus insigniis facultatum, quæ bidelli deferunt, et tenentes in manibus candelas ardentes, bini processionaliter incedentes veniunt ad ecclesiam, atque eodem ordine ad universitatem, post decantatum Te Deum, redeunt. Atque hæc Cracoviæ.

[53] [tum in oppido Kenty.] In oppido vero Kenty, præter alia hinc inde in decursu hujus Commentarii memorata vel inferius in B. Cantii vita memoranda, hæc de cultu sancti Viri didici ex litteris R. P. Fr. Victoris Tychi, religiosi Reformati Ord. S. Francisci, datis ex ipso oppido Kenty die 16 Maji 1851: scilicet in oppido Kenty existere ecclesiam in honorem S. Joannis Cantii dedicatam, eo ipso in loco ubi quondam cernebatur domus, in qua natus est, cujus vero nulla prorsus exstant hodie vestigia. Præterea tam in nostra conventuali ecclesia, quam in parochiali hujus oppidi, cernitur altare ejus nomini consecratum. Insuper in ipsa sancti Viri ecclesia super sacristia, reperitur tabula lapidea, in cujus fronte insculpta sequentis tenoris legitur Inscriptio: “Ad perpetuam memoriam. Anno ab incarnatione Domini 1781, die octava Julii, celsissimus, illustrissimus, reverendissimus Dominus Christophorus comes Szembek, episcopus Uranopolitanus, coadjutor Plocensis, Selunensium dux ecclesiam hanc divo Joanni Cantio dicatam solemni ritu consecravit. Anniversarium quoad officium et missam, obeundum dominica prima post festum Visitationis B. V. Mariæ statuit et determinavit. Cura R. Stanislai Pesuleski, hujus ecclesiæ actualis præbendarii.” Præter hic allata, nulla omnino documenta vitam et miracula hujus Servi Dei spectantia, nec aliud quidquam in oppido Kenty reperitur. Hactenus R. P. Fr. Victor Tychi, olim in suo ordine Provincialis et hodie in ipso oppido Kenty degens. Illud denique adjicio, juxta epistolam P. Josephi Brown (20 Dec. 1851), S. Joanni Cantio erigendam in præfato oppido statuam, Cracoviæ factam, altitudinis decem et octo pedum, nec exigui pretii.

§ IV. De scriptis S. Joannis Cantii. Quid statutum hac super re in congregatione sacrorum Rituum, in ordine ad ejus canonizationem. Vita beati Viri a nobis edenda.

[De revisione scriptorum in ordine ad canonizationem.] Notum est revidenda esse opera servorum Dei, ubi de eorum beatificatione vel canonizatione agitur; quo scilicet constet doctrinam eorum quavis theologica nota esse immunem. Quæcumque igitur a Servis Dei licet martyribus scripta sunt, revisionis legi subduntur; sive ingentem illa molem constituant sive intra paucas pagellas contineantur; sive composita fuerint ut ederentur vel ad aliorum institutionem, sive ut numquam lucem aspicerent aut ad privatam institutionem aut commodum. Si opera manuscripta sint, congregatio Rituum mandat ordinario, ut ea ad Urbem mittat. Si in Urbe sint, præcipit promotori, ut ea excipiat et ad secretarium deferat. Eorum veritas ex subscriptione alicujus notarii vel per comparationem cum certa scriptura servi Dei, vel per testes, illius caracterem callentes, exquiritur. Cumulantur adminicula ex communi opinione et ab assertionibus auctorum, præsertim contemporaneorum. Advocantur periti antiquorum caracterum, quorum relationes, juramento firmatæ, in particularem processum, qui conficitur, inseruntur, ut congregatio ex his omnibus statuat, an opus sit servi Dei ac revisioni supponendum; quod si hæc existimet, opus non fuisse a servo Dei compositum, proceditur ad ulteriora, quin illud expendatur; secus, si illius esse appareat. Atque hæc juxta Benedictum XIV [De servorum Dei beatificatione, etc., lib. II. cap. XXV ad XXXIV.] ex Azevedio [Benedicti XIV doctrina de serv. Dei beatific. in synopsim redacta, p. 83 – 89. Edit. Bruxellis 1840.]

[55] [Num scriptis suis faverit B. Cantius schismati Basileensi?] Supra memoravimus n. 45 ex Spondano et Raynaldo, academiam Cracoviensem versus annum 1440 et seqq. favisse partibus Basileensium. An autem illa tempestate S. Joannes Cantius Theologicas in laudata universitate traderet disciplinas, non omnino liquet. Certum est beatum Virum, a docendi munere avocatum, Ilkusiensem per aliquot annos administrasse parochiam. Cum civitas Ilcusnensis (verba sunt Opatovii [Vita, cap. VI ex versione P. Boym.] ) pastore suo careret, peteretque a magni collegii professoribus, quos ea collatio concernebat, ut de medio sui, quempiam sibi sacerdotem decentem ac idoneum offerrent; ab universis unanimiter Viro sancto demandata est hæc cura pastoralis; is vero, quasi voce Dei evocatus, eam amplectitur et suis omnibus numeris explet… Eo autem usque perseveravit fideliter pro commodis æternis proque salute ovium sibi commissarum excubare, donec nutu ac imperio superiorum professorum magni collegii, obtento successore, ad onera scholastica, quæ professores obire consueverunt, magno sui apud cives relicto desiderio, esset avocatus. Ast quibus, quotve annis Ilkusii B. Cantius moratus sit, nuspiam reperi. Universim namque ejus vitæ scriptores parum sollicitos se exhibent de notanda chronotaxi qualicumque. Num forte illo id contigit temporis spatio, quo novatorum placita inter Cracovienses doctores invalescebant? Desunt utique argumenta, quibus hoc directe probemus; nihil tamen repugnat, quominus quis ita statuere eligat; tanto magis quod ex tota B. Cantii vita singularis erga sanctam Sedem eluceat veneratio et observantia, ut vel ex quadruplici ejus ad Urbem peregrinatione satis perspicue declaratur. Attamen cum præfata apud Cracovienses obtinuissent placita, et eo quidem tempore, quo doctoribus illius academiæ adnumerabatur Vir sanctus, atque preterea ei, licet perperam, quædam scripta, in quibus doctrina Basileensis propugnabatur, attribuerentur; nemo mirabitur serio motam fuisse in sacra congregatione quœstionem, an ex operibus beato Viro adscriptis nullus existeret obex, quominus ad ulteriora in causa canonizationis progressus fieret. Atque hæc quæstio est, quam præsenti paragrapho tractandam suscipimus: utrum scilicet scripta B. Cantio vulgo tributa, vere ab ipso fuerint exarata, an potius ab alio quodam ejus cognomine.

[56] [Opera B. Cantio tributa.] Scribit Opatovius in priori vita S. Joannis Cantii latine edita [Cap XI.] : Quo in munere (professoris) quales illius contentiones fuerint, non difficile est augurari, cum Commentaria in D. Matthæum illius manu scripta et in tres tomos degesta retineamus. Retinemus et librum Sermonum, quibus verbum vitæ, mysteria salutis et monita ad repromissionem cœlestis gloriæ consequendam necessaria, Cracoviæ annuntiabat. Et rursus idem Opatovius in vita prolixiori, polonico idiomate edita [Part. I, cap. XII.] : Hinc æstimandi sunt labores ejus Cantii). Atque inspectis Commentariis evangelii S. Matthæi, quæ ipse manu propria exaravit, atque in quatuor partitus est volumina; ad finem tertii voluminis se illud complesse notavit anno ætatis suæ 71. Verumenimvero adeo provectus ævo, quartum adhuc volumen confecit. Offertur adhuc spectandus Liber sacrarum ejus concionum, quibus strenue insudabat verbo Dei prædicando, a vitiis deterrendo, ad virtutes adhortando. Atque ita ex versione Patris Boym. Obiter notemus in priori textu tres tantum tomos in S. Matthæum memorari, in posteriori vero quatuor enumerari volumina. Item Simon Starovolscius hoc ipso quod nomen beati Cantii Hecatontidi sive libro centum illustrium Poloniæ scriptorum inseruerit, satis ostendit sibi persuasum fuisse opera quædam scripto a sancto Viro relicta; secus qui eum Poloniæ scriptoribus annumerasset? Addit præterea: Scripta autem sua, præcipue libros tres super Matthæum, et Sermonum librum unum communitas academica in archivo tamquam thesaurum pretiotissimum asservat [Hecatontis, p. 54.] . Sic etiam Martinus Hankius [De Silesiis indigenis eruditis, cap. XXXV.] : Inter ea, inquit, quæ litteris consignavit (Cantius) opus primum est, Sermonum liber; secundum est, in S. Matthæum Commentarius, tribus libris. Eos Cracoviensis academiæ bibliotheca suis mssis .. addendos, posteritatique conservandos statuit. Hucusque bina beato Viro tributa opera habemus: nempe, Commentarium in S. Matthæum et Concionum librum. Michael Wisznievius [Historia litteraria Poloniæ, t. V, p. 7 et 8 Edit. Cracoviæ 1843.] , alia quædam recenset. Operæ pretium est ejus verba, ex polonico in latinum versa adscribere: Starovolscius mentionem facit de ejus explanatione in S. Matthæum. Reperitur quoque inter ejus Scripta, tractatus “de potestate et auctoritate concilii,” ubi inter alia hæc habet: “Concilium generale summam auctoritatem super papam in ecclesia obtinet, et Statutum concilii generalis præjudicat Statuto Pape, etiamsi contradicat.” In Nota, ad imam paginam adjecta, sequens legitur indicatio: Codex ms. Bibliothecæ academiæ Cracoviensis sub signo AA, XIV, 4. Additque Wisznievius: Per traditionem, puto, inter academicos constiterit, præfatum codicem ms. opus esse B. Joannis Cantii, quoniam illum in Urbem miserant (dum scilicet canonizationis causa agebatur). Cæterum aliud nullum reperire est documentum, quo codex ille Cantio adscribatur. Recentior manus, forte sæculo 18°, addidit: “Sermones nescio cujus.” Ad calcem vero legitur: “Sic Julianus in Concilio peroravit.” Præterea in eadem academiæ Cracoviensis bibliotheca alter invenitur Codex ms. hoc cum titulo. “Disputatorum super phisicorum, in Orastino (sic; lege, Crastino) S. Petri ad vincula per Johannem Canti,” sub Signo B B XVII, 15; nec non: “Secunda pars nove logice de manu doctoris Canthi,” sub Signo B B XVII, 4. Hactenus Wisznievius.

[57] [In quibus, cum propositiones reperiantur sanæ doctrinæ haud cohærentes,] Jam vero audiamus Benedictum XIV, qui, quomodo in sacra congregatione et mota et soluta seu sublata difficultas fuerit, perspicue exponit [De Servorum Dei beatific. etc., lib. II, cap. XXXIV, n. 8 et seqq] : Nonnulla scripta ei (B. Cantio) tamquam auctori adscribebantur, quæ et inserta fuerunt, tamquam ab eo composita, in processus factos super ejus cultu immemorabili, virtutibus atque miraculis; itemque auctores Poloni eadem scripta, tamquam scripta Beati passim commemorabant; Simon videlicet Stravolscius, qui scripsit anno 1625, et Adamus Opatovius, qui scripsit anno 1628. Verum cum in causæ decursu necesse fuerit examini subjicere eadem opera, cumque multæ propositiones in eis inventæ fuerint sanæ doctrinæ nequaquam cohærentes; in mentem venit postulatoribus perpendere an opera, quæ ab ipsis et ab aliis fuerant adscripta beato Joanni Cantio, essent revera opera ejusdem Beati. Ex his effici videtur actum præcipue fuisse de commentariis in S. Matthæum et libro Concionum, quoniam horum solummodo memenerunt Starovolscius et Opatovius. In his itaque inveniuntur multæ propositiones sanæ doctrinæ nequaquam cohærentes. Quod vero spectat ad alia scripta, a Wisznievio recensita, ex verbis Benedicti XIV non aperte omnino collegitur, de his fuisse motam quæstionem. Et re quidem vera, talia illa sunt, ut per se satis indicent, de eorum authentia vix ullum haberi vel levissimum argumentum. Quidquid autem de eo sit, patet illa etiam, si inspecta fuerint, beato Viro abjudicata fuisse. Sed ad Benedictum XIV redeamus.

[58] [in S. Rituum congregatione examinatum fuit an opera illa vere B. Cantii essent;] Animadversum itaque fuit, Beatum natum fuisse anno 1397, et tantum historicos ab ejus tempore valde remotos, asseruisse, quod opera essent B. Cantii, silentibus antiquis, et signanter Martino Biellesci (id perperam quidem; vide supra n. 6.), qui, cum ejus vitam et acta illustranda suscepisset, nullum de scriptis verbum fecit. Schedula quoque certi characteris Beati inventa est. factaque per peritissimos et diligentissimos scriptores comparatione characteris schedulæ cum charactere operis, deprehensum est, unum ab altero maximopere differre. Insuper ex catalogo professorum universitatis Cracoviensis, duos Joannes Cantios per unum idemque tempus fuisse collectum est; ita ut incertum saltem esse deberet, utri ex ipsis opera, de quibus agebatur, essent tamquam auctori adscribenda. Redacta porro ad hunc articulum controversia, subdiderunt postulatores, probabilius esse, quod opera deberent adscribi alteri Joanni, et non B. Joanni Cantio. Quod ut planum facerent, demonstrarunt, auctorem operum controversorum ea scripsisse, ut ipse in operibus testatur, in schola loci Micoviæ, dum esset hujus rector; eumdemque in nonnullis locis se inscripsisse cum cognomine Maleus, alias Kanti, et alibi cum cognomine de Martha: quando de B. Joanne nemo umquam scripserat, eum rectorem fuisse prædictæ scholæ loci Micoviæ; neque idem ipse ullum aliud habuit cognomen præter Cantium. Denique auctor in operibus scripsit, se nonnulla ex eis explevisse anno 1454, quo tempore agebat ætatis annum sexagesimum quartum; alia autem complevisse anno 1461, dum ageret annum septuagesimum primum, ubi, rentento themate nativitatis Beati, quæ ex supradictis contigerat anno 1397, unusquisque facile videre poterat, annos vitæ suæ expressos ab auctore operum non concordare cum vera ætate Beati. (Obiter notemus ex his effici Opatovium non omnino accurate inspexisse commentarium in S. Marthæum: tradit enim in prolixiori S. Cantii vita, polonico idiomate conscripta: Inspectis commentariis evangelii S. Matthæi, quæ ipse (Cantius) manu propria exaravit atque in quatuor partitus est volumina, ad finem tertii voluminis se illud complesse notavit anno ætatis suæ septuagesimo primo. Silet Opatovius de altero ætatis suæ anno, quem auctor altero commentarii sui loco adscripsit, prout ex actis S. Congregationis liquido efficitur. Verumenimvero adeo provectus ævo, quartum adhuc volumen confecit. Offertur adhuc spectandus liber sacrarum ejus Concionum, quibus strenue insudabat verbo Dei prædicando, a vitiis deterrendo, ad virtutes adhortando. Redeamus ad verba Benedicti XIV): Ex his igitur aliisque pluribus conjecturis et circumstantiis, disputato in sacrorum Rituum congregatione, die 16 Septembris 1730, dubio, an constaret, asserta opera, de quibus agebatur. esse B. Joannis Cantii, responsum fuit, me audiente et suffragante, utpote uno ex cardinalibus dictæ congregationi adscriptis: non constare, esse opera B. Joannis Cantii, et posse procedi ad ulteriora; et decretum editum est sequentibus verbis:

[59] [atque in contrariam sententiam editum est decretum.] “Cum ad provehendam canonizationis causam B. Joannis Cantii, ob sanctitatis et miraculorum celebritatem in Poloniæ regno speciali populorum devotione ac frequentia venerati, ejus postulatores impensius incumberent, nonnulla autem opera in processu apostolico compulsata ejusdem causæ progressui obstarent; licet perperam a quibusdam auctoribus, non tamen contemporaneis, eidem Beato assignata ex ipsismet operibus apparere posset, nihilominus, ut in re tanti momenti nedum cautius, sed etiam tuto prorsus procederetur, sacra congregatio, die 20 Martii 1728, mandavit audiri promotorem fidei; ac subinde eminentiss. et reverendiss. dominus cardinalis Picus, Ponens, ne quid vel minimum exactiori diligentiæ ad assequendam veritatem deesset, opera omnia originalia et folia aliqua, si quæ essent certo Beati charactere inscripta, sibi a Polonia transmitti curavit. Romam igitur perventis operibus, decem volumina complectentibus, una cum albo illius temporis universitatis Cracoviæ, quod genuinum Beati characterem continet, ac insuper catalogo originali doctorum, inter quos non solum Beatus, qui ejusdem universitatis theologiæ lector et decanus exstitit, sed alter etiam Joannes Cantius recensetur, qui eodem tempore vixit: iisque omnibus tum R. P. D. Fontanini, archiepiscopi Ancyrani, antiquorum characterum peritissimi; tum quatuor peritiorum Urbis scriptorum disquisitioni subjectis, ut cognoscerent ac referrent, an dicta opera vere Beati manu descripta esse constaret; atque attente ac omnimoda cum diligentia recognitis, lustratis atque perpensis; comperto etiam, neque locum, ubi auctor operum, neque annos suæ ætatis, in quibus non semel se scripsisse memorat, cum locis, in quibus Beatus vitam duxit, ac tempore, quo ipse ortus fuit, nullatenus convenire; pluribusque aliis ex ipsismet operibus deductis argumentis: eadem sacra congregatio, audito reverendiss. archiepiscopo Philippensi promotore fidei tam in voce quam in scriptis, et præfati reverendiss. archiepiscopi Ancyrani, nec non prædictorum peritorum rationibus, omnibusque aliarum rationum momentis hinc inde allatis mature ac sedulo examinatis atque discussis, censuit atque decrevit, non constare, opera, de quibus agitur, esse Beati, et ideo procedi posse, ad ulteriora, si sanctissimo Domino nostro visum fuerit. Die 16 Septembris 1730. Factaque deinde per me secretarium de prædictis sanctissimo Domino nostro relatione, Sanctitas sua benigne annuit, die 20 ejusdem mensis et anni 1730.”

[60] [Quam leviter de hoc argumento scribat Hugo Kollontai.] Atque hæc ex Benedicto XIV, loc. cit.; lucida sane ac omni ex parte demonstrantia, qua circumspectione, quem maturo consilio romana curia in causis hujusmodi procedat. Unde rursus, ne graviori utar verbo, levitas Hugonis Kollontai in scribendo proditur. Agens enim de præfata circa opera, beato Cantio tributa, disceptatione, ita habet: Zolendziovius, doctor Cracoviensis, in Urbem ab academia cum potestate missus, quo causam urgeret, petiit ut sententia, vi cujus Cantius beatorum albo expungendus, ejusque corpus ecclesia S. Annæ ejiciendum erat, quod scilicet ejus scripta hæreses continerent, non promulgaretur (nullibi ego reperio rem eo deductam fuisse), donec sibi (Zolendziovio) datum fuisset conferre cum advocatis sacræ congregationis Rituum; quod cum consecutus esset, non sine multa pecunia, id statutum est, incumbere academiæ Cracoviensi probare scripta, examini subjecta, alterius, non autem Joannis Cantii nostri, esse. Academici ergo, qui toto decennio eo spectarant, ut Cantius ecclesiæ doctor (supra vidimus quam temere hoc ab Hugone Kollontai asseratur) declararetur, jam altero sexennio insudarunt ad probandum scripta de quibus agebatur, falso Joanni Cantio tribui, ostenderuntque alterum in Metrica inveniri Joannem, itidem sæculi XVi theologum. Atque ita, cum satisfactum congregationi esset, redditum est decretum, quo definitur nihil jam obstare, quominus tuto ad canonizationem procedatur. Hactenus Kollontai [Vide Wisznievium, historia litteraria Poloniæ, t. V, p. 8 – 13.] . Postrema hæc, licet non præcise erronea sint, multum tamen abest, ut rem, eo quo gesta est modo, reddant, quemadmodum perspicue constat ex iis, quæ supra ex Benedicto XIV retulimus.

[61] [Superius dicta confirmantur.] Præterea haud abs re fuerit notasse, scriptores non ita distincte loqui sive de doctoratu sive de professoratu B. Cantii. Doctor creatus dicitur modo in sacra Pagina, modo in S. Theologia. Unde forte quis intulerit, utrumque titulum æquali jure ei competere. A philosophicis, inquit Opatovius [Vita polonica, cap. XII.] , fecit gradum ad theologiam, quæ tota versatur circa assecutionem difficilium credendorum mysteriorum ac rationem; in hisque quinquennalem emensus est laborem, ad eos conscendendo honores, qui legibus præscripti sunt academicis. Demum creatus est doctor in sacra pagina. In altera scriptione de B. Cantio Romæ edita [De rebis gestis, etc., p. 7.] , sequens capiti VI præficitur titulus: Sacræ theologiæ studia agreditur; Doctor in ipsa renuntiatur, ac Sacerdotio initiatur. Concordat Starovolscius, ut mox videbitur. Nec distinctius tradunt scriptores, quas præcise lectiones habuerit Cracoviæ S. Cantius. Plures de S. Scriptura loquitur. In lectonibus Breviarii romani, accurate digestis nec sine nitore conscriptis, indeterminata adhibetur vox: philosophiæ ac theologiæ primum auditor; tum per omnes academiæ gradus ascendendo, professor ac doctor sacra, quam annis multis tradidit, doctrina mentes audientium non illustrabat modo, sed et ad omnem pietatem inflammabat, simul docens scilicet et faciens. In decreto S. Congregationis (supra n. 59) ita legitur: Beatus (Cantius) qui ejusdem universitatis theologiæ lector et decanus exstitit. Et enucleatius Simon Starovolscius [Hecatontis p. 52.] : Primam in philosophia lauream anno 1415 consecutus est, et tandem successive doctor S. theologiæ renuntiatus, epistolas D. Pauli, postea libros Sententiarum Petri Lombardi, atque tandem Summam S. Thomæ multos annos magno discipulorum concursu explanavit. Ex his pronum videtur concludere B. Cantium explanasse primum Scripturam, postea vero Theologiam, et hanc quidem præcipue. Quod si ita se habeat, haud facile quis opinabitur B. Cantium plurimos per annos incubuisse conscribendis Commentariis in S. Matthæum, quem nuspiam legitur explanasse. Atque ex his aliquatenus saltem adstipulatur, falso ei hujusmodi opus fuisse attributum.

[62] [Temerarium foret opera prædicta S. Cantio adscribere.] Itaque ex universa hac disputatione efficitur, opera passim S. Cantio tributa, eidem, ex sententia S. Rituum congregationis, fuisse abjudicata; vel saltem tale de illis exortum dubium, ut jam non impedirent, quominus ad ulteriora in canonizationis causa progredi fas esset. Hinc in priori Facto Concordato, precedenti paragrapho recitato, legitur: Die vero XXIII Januarii 1700 sac. Congregatio, assentiente summo Pontifice, sub die XVII subsequentis mensis Februarii, commisit eminentissimo Colloredo ponenti revisionem operum Beato attributorum cum solitis facultatibus [Acta sex Canonizatorum, p. 7.] . Et paulo inferius: Defuncto jam vero eminentissimo Colloredo, atque in ejus locum a summo Pontifice, die XVIII Junii 1727, subrogato eminentissimo cardinali Pico; hic nulli exquisitiori parcens diligentiæ pro eruenda veritate circa opera, quæ Beato attribuebantur, curavit ad Urbem deferri tam volumina originalia dictorum Operum, quam album universitatis Cracoviensis, in quo certus Beati character continebatur. Delatis itaque Romam præfatis voluminibus, iisque perlustratis, nec non super iis auditis plurium peritorum scriptorum, una cum voto reverendissimi archiepiscopi Ancyrani, antiquorum characterum peritissimi, ad relationem dicti eminentissimi cardinalis Pici, die XVII (Benedictus XIV habet XVI) Septembris 1730 prodiit decretum: “Non constare, quod opera in processu apostolico compulsata et Beato attributa, essent ipsius Beati etc.” [Acta sex Canonizatorum, p. 7.] . Qua itaque nescio ratione quove fundamento vulgaris in Polonia etiam hodie obtineat opinio S. Cantium operum illorum auctorem esse. Imo in variis concionibus (quas libro suo de vita B. Cantii integras exhibet Putanovicius) habitis in solemni canonizationis octiduo, Cracoviæ anno 1775 celebrato, pluries servus Dei a scriptis suis speciatim laudatur; ex quibus tamen amplius nihil rationabiliter inferri potest, nisi quod sacri illi præcones vulgarem secuti sint opinionem, ignorantes quid in sacra congregatione fuisset gestum, atque quadraginta ante annos statutum seu decretum. Quid? quod vel coram ipso Clemente XIII S. Joannes Cantius a non nemine purpuratorum ab iisdem scriptis fuerit commendatus? Scilicet Feria II, die prima Junii, in Quirinalis palatii aula, consistorium semipublicum habitum est sub hora decima tertia, in quo, servata methodo juxta schedulam jam distributam, SS. Dominus Clemens tam eminentissimorum cardinalium quam reverendissimorum patriarcharum, archiepiscoporum et episcoporum suffragia excepit pro futura canonizatione beatorum Joannis Cantii et Josephi Calasanctii [Ibid., p. 204.] . Ibi itaque Philippus Maria, Tituli S. Chrysogoni præsbyter cardinalis, Pirellius in hunc modum sententiam dixit: Beatum Joannem Cantium inter Sanctos referri opportunissimum hoc tempore judico, qui in medio circumstantium populorum errore (Hussitarum tunc præcipue serpebat virus) integram, dum viveret, sinceramque religionis doctrinam constantissime professus est, et voce illam et scriptis apud suos illustravit vindicavitque etc. [Ibid., p. 211.] . Quod quidem putem ego ab eminentissimo Pirellio haud satis meditate prolatum. Id porro certum inter suffragia, numero omnino quinquaginta quatuor [Ibid., p. 206 – 222.] , aliud non reperiri ullum, in quo de scriptis beati Viri vel levissima occurat mentio; licet plures sive cardinales sive episcopi illius zelum in asserenda catholica fide magnifice extollant, hæc vel similia adhibentes verba: doctor et concionator eximius, ex cathedra juventutem, ex suggestu populum jugiter docuit scientia sanctorum; fidemque orthodoxam adversus errores sua ætate grassantes strenue vindicavit [Ibid., p. 212.] . Denique verbis Pirellii opponimus verba ipsius bullæ canonizationis: Cum scripta quædam in processu compulsata beato Joanni Cantio falso tribuerentur, eadem Rituum congregatio declaravit die XVII Septembris MDCCXXX, non constare quod opera in processu apostolico compulsata, Beato attributa, essent ipsius Beati, ideo procedi posse ad ulteriora. Ex his ergo omnibus concludere fas est, temere (ne gravius dicam) asseri opera illa a S. Joanne Cantio fuisse conscripta.

[63] [Vita B. Cantii hic edenda] Superest ut dicamus quam edituri simus B. Cantii vitam. Supra n. 9 – 13 notavimus duplicem haberi Adami Opatovii scriptionem de S. Joanne Cantio, latine alteram, alteram polonice. Illa ut prior ætate ita et brevior est, typisque edita Cracoviensibus an. 1628, hoc sub titulo: Vita eximii viri Joannis Cantii S. Th. doctoris et in Cracoviensi academia professoris, tum ex Ms. collegii majoris et ecclesiæ S. Annæ (in qua sacrum ejus Depositum quiescit), in archivo ejusdem asservato: tum ex Matthia de Miechovia, rerum Polonicarum historiographo, et ex aliis recentioribus fide dignis, qui gesta vitæ ejus celebrarunt, pro beatificatione illius consequenda, collecta et descripta studio et opera M. Adami Opatovii S. Th. professoris, ad S. Annæ decani, atque approbata, die 25 Martii ejusdem anni 1628, a Sebastiano Nucerino, S. Th. D., ecclesiæ cathedralis Cracoviensis ordinario concionatore, librorum in lucem typis prodeuntium in diœcesi Cracoviensi censore. Hanc itaque vitam, cum cæteris sit antiquior et insuper rara admodum illius hodie supersint exemplaria, edimus juxta transumptum exemplaris, quod asservatur Leopoli in celebri bibliotheca Ossoliniana, omnino fidelissimum, ut liquet ex sequenti attestatione: Copiam hanc cum originali typis impresso, et in biblotheca Ossoliniana Leopoliensi reperibili, de verbo ad verbum consonam esse, attestor. Leopoli die VI Magi 1851. Signatur: Augustus Bielowski, bibliothecarius. Postea, ut dictum jam alibi, Opatovius item Cracoviæ an. 1632 publici juris fecit alteram ejusdem B. Joannis Cantii vitam, polonico idiomate exaratam, multoque ampliorem, atque in quatuor distributam partes, quarum prima res a B. Viro gestas exhibet, reliquæ tres miracula ad ejus sepulchrum præcipue patrata recenset. Quod ad vitam spectat, utraque scriptio, latina et polonica, concordant, nisi quod posterior facta magis amplificet; si autem nova alicubi addantur, in Annotatis nostris reperientur juxta versionem ms. patris Boym, sicut et alia, quæ ex Skarga, Starovolscio, Putanovicio, et vita breviori ms. musæi nostri aliisque desumenda occurrent. Denique vitam subsequentur miracula ex Opatovio, ab eodem patre Boym latine reddita.

VITA S. JOANNIS CANTII,
auctore Adamo Opatovio, edita Cracoviæ 1628.

Joannes Cantius, presb. et conf. Cracoviæ (S.)
a

AUCTORE AD. OPATOVIO.

PRÆFATIO.

b

Benedicimus Deum cœli et terræ, Patrem et Filium, una cum S. Spiritu, Deum unum in Trinitate, eumdemque Trinum in unitate, ineffabilem et gloriosum: et coram omnibus viventibus confitemur ei, quia fecit nobiscum misericordiam suam, eligens in septemtrionis regni Poloniæ Cracoviensi gymnasio, dilectum servum Joannem Cantium, et in eo innumera gratiarum dona, et admiranda virtutum opera manifestans. Quæ quidem cum brevi ac simplici stylo, una cum vitæ ejus sanctitate, de auxilio gratiæ Dei confidentes, comprehendere nitimur, opera Dei revelare, et confiteri, quod honorificum est, pro nostra tenuitate intendimus, eo ordine, qui sequitur:
1. De Patria, parentibus et educatione domestica V. Joannis Cantii.
2. De præclara ejusdem juventute, in studiis academicis exacta.
3. De studio Humilitatis cum sui despicientia.
4. De admirabili simplicitate.
5. De pietate in Deum, seu cultus divini fervore.
6. De patientia et tolerantia adversitatum voluntarie susceptarum.
7. De mortificatione corporis.
8. De operibus misericordiæ.
9. De dono Prophetiæ.
10. De conversatione cum viris Beatis, qui illius sæculo, vitæ sanctitate claruerunt.
11. Catalogus brevis laborum, quos in statione academica sustinuit.
12. De transitu ex hac vita ad immortalem.
13. De quibusdam miraculis, quæ mortem ejus subsecuta c.

ANNOTATA.

a Titulus operi suo ab Opatovio præfixus prolixior est, prout videre est paulo superius, nempe Comm. præv. num. 63, ubi illum in extenso adscripsimus. Hic, quo alter cum altero conferri possit, apponimus titulum alterius vitæ ab eodem Opatovio compositæ, latine a P. Benedicto Boym redditæ. Est autem hujusmodi: Vita B. Joannis Cantii, doctoris S. Theol. Cracoviæ et S. Scripturæ interpretis, polonice scripta ab Adamo Opatovio S. Th. doct. editaque Cracoviæ an. 1632; latine hic reddita a B. P. Benedicto Paulo Boym Leopolitano S. J. an. 1661. Confer. comm. præv. § I, n. 9 et seqq., ubi pluribus de utraque ab Opatovio composita vita disputavimus. Vide quoque § IV n. 63.

b Operæ pretium ducimus hic adscribere Approbationem, quæ Præfationi, in exemplaribus Cracoviensibus præmittitur. Ego Sebastianus Nucerinus, S. Theologiæ doctor, ecclesiæ cathedralis Cracoviensis ordinarius concionator, librorum in lucem typis prodeuntium in diœcesi Cracoviensi censor, fidem facio, quod hanc vitæ D. Joannis Cantii descriptionem ab admodum R. D. Adamo Opatovio S. Theologiæ doctore ac in academia Cracoviensi ejusdem professore, ecclesiæ S. Annæ decano, publico usui collectam, vidi et legi: et quia fidei sanctæ probisque moribus consonam, præclarisque sanctimoniæ christianæ exemplis, et candoris academici argumentis refertam reperi: idcirco ut prælo publici juris fieret, permisi. Cracoviæ 25 Martii 1628.

c Cum capita, juxta divisionem Opatovii, plerumque breviora sint, illa ad pauciora, pro more a decessoribus nostris adhibito, reducemus, in margine notantes divisionem Opatovii.

Caput I. De patria, parentibus, educatione illius domestica, et studiis academicis.

CAPUT I.

[S. Joan Cantii natales, pueritia.] Eximius Joannes Cantius natale solum sortitus est oppidum Canty a, latine sonat angulus, quod duos præaltos Carpati montes versus meridiem aspiciat, qui exporrectis in longum laterum extremitatibus, et proxime coeuntibus, angulum videntur efformare: vicinum Silesiæ b locum occupavit, fines ditionis Polonæ disterminans, prope Osvecimum, in spatio octo milliarium a Cracovia distans. In hoc oppido, honestis atque imprimis catholicis c parentibus natus est, in festo sancti Joannis Baptistæ, anno salutis, MCCCXCVII d patre Stanislao, viro consulari, et pietatis insigni cultore: qui susceptum puerum, una cum conjuge sua Anna, muliere pudicitiæ et divini cultus amantissima, cognitione Dei, et primis fidei catholicæ rudimentis imbuere, et ad omnem probitatem teneram ejus mentem conformare studebat. In omnibus ille parere consuescit, monita parentum amplecti, ludos pueriles aspernari e, serium quiddam et grave vultu et factis præ se ferens, cœlestis gratiæ jam inde in corde suo inhabitantis, præclara documenta præbebat f.

CAP. II.

[2] Exactis pueritiæ annis, sub parentum disciplina, et literarum primordiis degustatis, [Studia in academia Cracoviensi.] voluntate eorumdem adit celeberrimum pietatis ac omnium scientiarum domicilium, quod tunc D. Jagellonis munificentia instauratum, studiosorum frequentia, assiduitate, et summa professorum in docendo contentione florebat g. His sub magistris, mens illa pia, studio cognitionis ardens et jam secreto Dei judicio, huic ipsi loco in illustre ornamentum destinata, uberes cum proventu fructus in lucem erumpentes proferebat, et tanto præ cæteris gratiores, quanto a vitæ innocentia, modestia, abstinentia, quandam peramænam venustatem capiebant. Latere non potuerunt, quamvis depressa sui despicientia et amore contemptus sæpius humiliata fuissent, studiorum incrementa et perspicacis ingenii acumina; sed in debitis ac consuetis exercitiis, quandoque ut scintillæ, quandoque ut radii instar fulguris illucescentia, vi sua nativa se prodebant. Et quia tamquam lucerna ardens, super candelabrum in domo Domini reponi debuit, ut in ea ambulantibus luceret: et tamquam palmes insertus viti, vitæ integerrimæ exemplo, tamquam foliorum viriditate, umbraculum angustiatis in æstu tribulationum parabatur, et qui doctrinæ salutaris ubertate, tamquam uvarum dulcedine, angores animi exhilararet: et quia tamquam fons parvus in fluvium crescere debuit, et in aquas plurimas redundare, quibus Christi fidelium animas, tamquam plantas irrigaret ac fæcundaret, ita disponente Deo, et eorum, quorum se potestati permiserat, consilio accedente, omnes in bonis literis et in philosophia gradatim dignitates suscepit: ad extremum ipsi supremo doctoratus in theologia honori submisit caput, illiusque operoso muneri humeros subjecit. Jam quoque susceptum sacerdotii munus, officium illi ac necessitatem tanto impensius docendi imposuerat: illud dictum D. Pauli, tamquam ad se directum, semper animo versans: Exemplum esto fidelium: in verbo, in conversatione; attende lectioni, exhortationi, et doctrinæ, attende tibi et doctrinæ, insta in illis: hoc enim faciens, teipsum salvum facies, et eos qui te audiunt. [I Timoth. IV. 12, 13, 16.] Illud quoque monitum D. Ambrosii, tamquam ab hoc fonte divini oraculi haustum, sedulo volvebat: Ante vita quam doctrina quærenda est: vita enim bona et sine doctrina habet gratiam: doctrina sine vita integritatem non habet. Sibi igitur hanc legem ponit, ut cum dictis facta concordent, et primus illius virtutis in se experimentum capiat, ad cujus studium alios invitat, illamque doctrinam solam in animis audientium germinare sicut lilium, et fructus virtutum afferre * quæ docentis recte vivendi exemplo est firmata. Huc itaque, confisus de gratiæ auxiliantis suffragio, omnem curam ac solicitudinem convertit, ut vitam suam ad evangelii præscripta, tamquam ad speculum componeret, donec in se Christum, illius vestigia imitando, formaret.

ANNOTATA.

a De oppido Kenty, sicut et de ducatu Osvecimensi plura diximus in comm. præv. § II n. 17 et seqq.

b Rectius dicitur S. Joannes Cantius ex Silesia oriundus. Vid. comm. præv. ubi supra.

c De parentibus S. Joannis rursus vide comm. præv. § II num. 24.

d Non convenit inter auctores quo anno vel natus vel mortuus sit S. Cantius, ut pluribus demonstravimus comm. præv. n. 28 et seqq.

e Notat Putanovicius [Vita S. Joannis Cantii, cap. I.] in specie, Sacro eum libenter inserviisse.

f Pueritia S. Viri ita paulo latius exhibetur in altera ab Opatovio conscripta vita, latine a P. Boym reddita: Serio oculis Cantii timorem Domini objiciebant (parentes). Prima fidei religionisque nostræ mysteria, quæ oratione dominica ac symbolo continentur apostolico, parentibus docentibus, di dicit; itemque quo cultu Dei Parentem salutatione veneraturus esset angelica. Erant certe ii admodum accurati, ut tenerum adhuc ingenium notitia rerum cœlestium illustre, ac voluntatem ad studia pietatis proclivem omnino redderent. Cantius vero adhuc puer, ingeniosam probamque sortitus animam, morem parentibus gerebat in universis, eorumque institutionibus oblectabatur, ludrica ætati illi obvia et communia aspernatus. Frons, oculi vultusque ejus nescio cujus virtutis gravitatisque æmulabatur similacrum, ut ex tunc singularibus divinæ benevolentiæ gratiis insideri assignarique videretur.

g Vide dicta comm. præv. n. 25. Quibus addimus ex Andrea Cellario [Regni Poloniæ magnique ducatus Lithuaniæ novissima descriptio, p. 143. Edit. Amstel. 1659.] : In quo eadem academia statu anno 1617 versata fuerit, describit ita Georgius Braun, in Theatro Urbium. “Rector universitatis omnibus personis eidem insertis imperat, ipsaque universitas multis iisque insignibus immunitatibus gaudet. Octo jurisconsulti collegium suum habent in platea quæ ad arcem ducit. Theologi et philosophi duo collegia possident, in quorum majore, diversis domiciliis et insigni bibliotheca instructo, novemdecim, et minore tredecim professores erudiendæ juventuti operam suam navant. Medici partim in privatis, partim in publicis ad academiam pertinenlibus ædibus habitant. Omnibus vero professoribus stipendia, quæ merent, ex salinis et vectigalibus solvuntur. Juventus autem in dialectica, mathesi, philosophia, theologia et eloquentiæ studio, summa cura et diligentia exercetur. In academia Starovolscius collegia undecim et scholas grammaticæ quatuordecim per urbem numerat, omnes magnifico academiæ Rectori tamquam uni capiti subjectas.”

* Supple: reputans

Cap. II. Virtutes B. Joannis Cantii; ejus humilitas, admiranda simplicitas et fervens in Deum pietas.

CAP. III.

Primum omnium humilitatem, quod Christi exemplo sanctificata esset et ejusdem encomio commendata, [Humilitas] plurimum adamavit, tamquam firmissimum virtutum omnium fundamentum, in quo spirituale sanctitatis ædificium extrui debet et ad cœlestia sublimari. Hanc animo suo medullitus infixam, hanc in tabulis cordis insculptam esse summopere exoptabat: secum assiduo recogitans, soli divinæ majestati excellentiam, sublimitatem, celsitudinem, propter æternitatis durationem, propriam et hæreditariam esse: homini vero nihil germanius vilitate, abjectione, cum sit figmentum de limo vilissimo; et post recessum ex hac vita, putredo et vermes hæreditabunt illum. Considerabat quam sit vehemens, quam violenta ad vitia, ad interitum promptitudo, ex labe primi peccati contracta: et quam validis auxiliis divinæ gratiæ indigeat, ad pietatis et justitiæ opera exercenda. Sibi itaque ipsi verissima cognitione vilescebat, se, in veritate, dignum quovis contemptu ac dedecore judicabat. Nam omnes quoscumque vidit, sibi anteponebat, eosque tamquam se meliores, honore præveniebat. Non inflabat illum scientia, multiplici cognitione ac rerum varietate instructa: non celeres ingenii motus, disputationum fervore accensi et cum acumine vibrati: non honores academici, virtutibus ejus ac doctrinæ debiti, extollere potuerunt: non denique suprema dignitas, quæ alias antecedit, Doctoratus in theologia, delata elatiorem fecit, sed vitæ austeritate multiplicata, in recondito animi sui recessu, vilior in oculis suis apparuit, et haberi ab omnibus studuit. Satis illi in collegii convictu, humiliandi se occasionum aderat, sed hæc humilitas visa est ei honorata, quod non ab omnibus, ob quandam jam conceptam sanctitatis opinionem, despiceretur a. Regiones itaque remotas, vili assumpto habitu pauperis peregrini obibat, cum aliis de causis, tum ut omni exutus honore, contemptu, abjectione, opprobriis saturaretur.

CAP. IV.

[4] Sic ad ima profundæ abjectionis animo per veram humilitatem deducto ac defixo, [Simplicitas Præclarum exemplum.] morum quædam temperantia, mira simplicitate venustata, subsecuta est, effigiem innocentiæ amissæ referens. Nam in vitæ suæ actionibus, candorem animi absque omni versutia coluit: ignoravit sapientiam hujus sæculi, quæ per ostentationem multa fingit, per fucum gloriam aucupatur; sed sapientiam Dei, et scientiam Sanctorum didicerat; [I Pet. II. 1, 2.] deponens omnem malitiam, et omnem dolum, et simulationem, sicut modo genitus infans b, et quam animo innocentiam et puritatem retinuit, hanc, seclusa varietate, dictis et factis exhibuit. Cum enim solitarius, nullum in comitatu habens, sed de præsentia ac protectione Dei certus, in cujus jugi recordatione in omnibus viis ambulans jucundaretur: siquidem cum simplicibus sermocinatio ejus: cum sic, inquam, solus gressus Romam dirigeret, ecce de repente prosiliunt e latebris prædones: Sanctum invadunt: indignis modis tractant: verberibus contusum spoliant: quicquid pecuniæ ad subsidium viatici erat, auferunt: insuper tormenta minantur, ni sponte residuum tradat. Ex hac inopinata perturbatione, oblitus aliquot aureorum, qui in veste insuti latebant, confessus (est) se nihil amplius retinere. Sed postquam animum ex metu recepit, et reconditioris pecuniæ recordatus fuisset, exhorruit, dolore et anxietate animi consternatus, concito gradu abeuntes insecutus, multis præcibus invitans, ut ad se redirent; coram quibus in genua procumbens, se in Deum pejerasse, divinamque indignationem merito incurrisse confitetur: et quicquid per oblivionem reservatum erat, totum lubens tradit. Hanc tantam Viri simplicitatem illi admirati, pedibus ejus advolvuntur, erepta restituunt, veniam precantur, quam ille facile condonat. Tuum est dogma, o mundi Salvator et cœlestium præceptorum seminator: Estote prudentes sicut serpentes, et simplices sicut columbæ. Jam mete fructus, quos in Viro sancto seminasti. Imitatus est serpentis prudentiam, dum ad speciem mendacii, per imprudentiam commissi, et in animo suo obversantem expavit. Imitatus columbæ simplicitatem, dum de ulciscendo non cogitavit: sed ad hostes, tamquam ad amicos accessit; et oblitus injuriarum, novis beneficiis ornat, illud Apostolicum implens: Vos autem nolite deficere benefacientes.

CAP. V.

[5] Pietatis ac cultus Dei studium, ab ineunte ætate, [Pietas.] ubi primum ratio fungi suo officio cœpit, tantopere complexus est, ut terrenorum expungens cupiditates, jam in cœlo conversari videretur; eam c denique, toto vitæ tempore, mundam et immaculatam retinuit. Sciebat eo mentem dirigendam esse, quo vultus erectus est: qui cœli pulchritudinem et amplitudinem admirans, ad tanti opificii conditorem colendum invitat. Sciebat ex munere vocationis suæ, cognitionem sapientiæ ad se pertinere, sed nolebat a se ipso sapiens esse, sed ab illo illustrante, de quo scriptum est: Omnis sapientia a Deo. Hominis autem sapientia, pietas est, quæ animos devotos ac Deo colligatos, admirabili rerum sublimium cognitione illustrat. Tanto autem ardore Dei inflammatus flagrabat, ut templum in domicilium potius, quam Collegium elegerit d: pectus enim pio amore sauciatum, et sanctæ devotionis affectu calens, expeditis professionis muniis, Christi Dei suavissimam præsentiam, quam in sanctissimo Eucharistiæ sacramento agnoscebat, in domo orationis requirebat. Adducebas eum, Domine, in montem sanctum tuum, et lætificabas eum in domo orationis tuæ. Vere adducebas; quomodo enim in odorem unguentorum tuorum curreret, nisi eum funiculis amorosæ dilectionis traxisses? Vos, o robusti funiculi, in textrina amoris divini complicati, vos cor ejus vinciebatis; et suavi jucunditate impinguatum, in conspectu Dei sistebatis. Adducebatis eum in montem sanctum beatæ contemplationis, ubi spiritus ejus, intelligentia cœlestium irradiatus, et desideriis æternæ dulcedinis accensus, in Deum rapiebatur. Lætificabas eum, Domine, in domo orationis tuæ, dum in eo juge desiderium vehementius amandi teipsum excitabas: dum illi te ipsum crebris inspirationibus manifestabas: et quasi amicum, in domo non aliena, sed tua, quæ est orationis, suavissimis divinarum consolationum epulis satiabas.

[6] [Noctes insomnes ducit ante imaginem Christi et B. V.] Frequens illi et usitatum erat, in sacrificiis laudum offerendis Deo, insomnes noctes ducere: et dum silentium noctis profundum esset, adire imaginem pietatis in ingressu collegii tamquam in larario affixam, quæ Christum denudatum, et parte media e sepulchro prominentem, et e vulnere lateris sui copiosum sanguinem fundentem, cui nimium flebilis et dolorosa Virgo assistit, repræsentat; et coram eadem se abjicere, Dei in carne passi dolorum acerbitatem secum meditari: peccatorum suorum gravitatem accusare: maculas uberrimis lachrymis eluere: divinæ misericordiæ in condonandis offensis facilitatem admirari: et in hac ferventi cordis sui effusione, mentis excessus pati: dumque sic amaritudine plenus affligeretur, cœlestis vox ab eadem imagine reddita, sæpius eum consolata est, ut traditio patrum majoris collegii constanter asseverat. Et cum eadem imago, consensu eorumdem patrum post vita functum summum illius Cultorem, in ecclesiam S. Annæ transportata fuisset, ut ei major veneratio exhiberetur, miraculose ad priorem remeavit locum; in quo etiam nunc conspicitur, scilicet, ut hujus tanti beneficii apud posteritatem testis esset; suaque custodia ac patrocinio, locum hunc divinitus sibi commissum, ut tueretur.

[7] [Missam quotidie devotissime celebrat.] Sacerdotis munus, ipsis humeris angelicis tremendum, sciebat in ministerium altaris institutum esse, ut vivificis mysteriis in odorem suavis fragrantiæ oblatis, Deo cultum gratiarum actionis pro omnibus beneficiis, humano generi impensis, exhibeat: illiusque indignationem, peccatis irritatam, conciliare possit; atque ex eo, quod sciret in offerentem, ob divinam refectionem perceptam, fontem gratiarum ac satisfactionis redundare. Nullum itaque diem abire patiebatur, quo sacris non operaretur.

[8] [Conscientiæ leneriludo.] Si vero contingebat, ut in publicis deliberationibus rogatus sententiam, veritatem strenue propugnasset, aut vitia paulo fervidius fuisset insectatus; vehementi dolore animum affligebat, veritus, ne alicujus aut animi tranquillitatem turbasset aut existimationem læsisset: identidem tamquam acerbus vindex injuriarum proximi, hos versiculos in sui reprehensionem a se compositos, sibi improperabat:

Conturbare cave, non est placare suave:
Diffamare cave: nam revocare grave.

Tandem summa cum animi demissione, singulos conveniebat, obsecrando, ut veniam erratis darent; siquidem nisi hac obtenta, affirmabat se non posse sacrificare. O bone Jesu, humilium magiter, si hæc est injuria ac contumelia, quæ veritati testimonium perhibet, vitiis indignatur; et si tanto dolore et sui confusione ante Missæ sacrificium expiatur: quid fiet nobiscum, qui odiis ac inimicitiis onusti, ad altaris communicationem accedimus! Hic cultus quotidiani sacrificii hostem Dei ac servorum ejus, plurimum torquebat; unde illius interturbandi causa, rem miram excogitat.

[9] [Dæmonem, formam hirundinis ementitum, templo expellit.] Quodam die, cum ex more devotione flagrantissimus, divinis mysteriis ad altare vacaret, et frequens multitudo positis in terram genibus, non mediocrem consolationem caperet; draco infernalis hirundinem mentitur, (hyems tunc media frigoribus sæviebat) et dum hostia sacra cum calice elevanda erat, et populus devotam adorationem pararet, cœpit circumvolitare, pennis plaudere, cantu hirundinis perstrepere, et animos hominum novo spectaculo distrahere. Cognovit Vir sanctus, divinitus edoctus artem Polypi tartarei, et sacris ad finem deductis, fores obsedit; et cupientem foras prorumpere, manu comprehendit; et cum sursum elevat illidendum, populus circumfluens inclamare ac orare vehementer Sanctum non desinit, ut avi innocuæ et divinorum ignaræ ignosceret. Quibus ille: mox, inquit, experiemini, quod genus hujus avis. Vix illisa, horribilis draconis speciem assumit, qui sibilo indignationem testatus, disparuit e.

[10] [Fit pastor Ilkusii.] Ab hoc affectu summæ pietatis in Deum, illud quoque profectum erat, quod cum Ilcussium f, (fodinis metallicis, ac civium virtute et mercimoniis celeberrimum) pastore destitutum a patribus collegi, ad quos de jure hoc munus conferendi spectat, in defuncti locum alium idoneum efflagitaret. Placuit omnibus V. Viro tantum officium imponere: quod ille non gravatim suscepit, omnesque in eo boni pastoris partes adimplere satagebat. Vitæ enim inculpata innocentia, et sparsis voce sua divinis præceptis, ad religionis ac virtutum studium commonefaciebat. Videres plurimos vitiis renuntiare: peccatorum inquinamenta expiare: pravas consuetudines perrumpere: supplicia delictorum vario cruciatu, vestigia pastoris sui sequendo, ex se sumere, et erecta probitatis trophæa imitari.

[11] [Ad academiam redit.] Et dum tamquam verus pastor in specula constitutus, vigilias super gregem sibi commissum custodiret, rursum voluntate patrum, accepto successore, ad onera professionis revocatus, magno apud omnes sui desiderio relicto, recedit g. Beatæ urbes, quæ in hac vita, viros sanctitate illustres sunt meritæ pastores habere: nam post hanc in illa immortali, patrones * experientur.

ANNOTATA.

a Ita redduntur sequentia in vita polonice conscripta: Igitur in remotas orbis partes adnornabat itinera; vili tectus amiculo, egentissimi imitabatur sustinebatque personam peregrini; et sola ea de causa externas obibat provincias, ut privatus omni umbra honoris posset, sitim ac esuriem humilitatis, toleratis plurimis contumeliis ac opprobriis, extinguere.

b Nihil antequius habebat, quam modo vivendi suo, posse comparari infanti modo in lucem effuso. Opatovius juxta versionem patris Boym.

c Vox deest, ad quam rite referri eam possit. Cæterum verborum sensus satis elucet.

d Atque ii ignes egregie animum ejus occuparunt, ut domus ejus ac conclave, templa potius, quam collegium esse viderentur. Sauciatus enim amoris divini spiculis ac sanctæ contemplationis inardescens desideriis, ab absolutis suæ professionis muniis, Christi præsentiam, quam adesse sibi sub cœlesti in ecclesiis Ambrosia profitebatur, in domo orationis venerabatur. Optavius ubi supra.

e Hæc enucleatius ita ad finem describuntur in altera, ab eodem auctore, S. Cantii vita, a patre Boym latine reddita: Non latuit is dolus stygii veteratoris famulum Dei. Itaque ad finem perducto missæ sacrificio, consistens ad ostium ecclesiæ, tendentem in hirundine per illud in aerem evolare, elata manu (Cantius) comprehendit. Ac cum elevans allidere terræ parat; ecce tibi populus elatioribus et ad compassionem formatis vocibus deprecari, parceret innoxiæ aviculæ, quæ inter sacra et profana nil distinguere valeret. At Vir sanctus: Mox, inquit, vestris ipsismet oculis usurpabitis atque clare percipietis, quod genus sit hujus alitis. Sic ubi primum ab eo telluri allisa fuit, confestim terribili forma sese draconis exhibuit, editisque cujusdam implacabilis iræ minis penitus disparuit. Idem factum memoratur in bulla canonizationis.

f Ilkusch, Ilcussum, Ilcussia, oppidum regium in via, qua ex Silesiæ oppidis Cracoviam itur, positum, duabus Slaucovia, et Cracovia quinque milliaribus abest. Fodinis, argentum plumbo mixtum suppeditantibus, pane sapidissimo et optima carne bubula nobilitatur. In Severiensi ducatu situm, episcopi Cracoviensis jurisdictionem agnoscit [Regni Poloniæ novissima descriptio, p. 165.] . Hinc non recte scribitur Olkusium, ut alicubi occurrere solet; nisi dicamus id provenire ex varietate dialectorum, qua loco i ponatur o.

g In bulla canonizationis demissi pastoralis officii hæc insuper additur ratio: Quamvis pastoris quæ sunt officia sedulo expleret; pro ea qua erat meticulosa conscientia, ratus negotium esse periculi plenum, dimisit, et consuetum in collegio docendi munus repetere tutius existimavit.

* patronos.

Cap. III. Patientia in adversis et carnis mortificatio.

CAP VI.

Et cum sit gradus ad sublimitatem perfectionis, tolerantia tribulationum, [Domesticas molestias] illiusque proprium munus, mala ab aliis inflicta, æquanimiter atque cum gaudio pro Christo pati, illius exercendæ ac comparandæ amore flagrare cœpit; viamque duplicem colluctandi cum adversis est ingressus. Primum illi certamen fuit in molestiis (et) vexationibus eorum, quibuscum vivebat, perferendis. Invidia enim, adversaria virtutis, variis nocendi modis armata, plurimas machinata est calamitates, quibus animum Sancti constantem labefactare posset, nunc maledictis insectando: nunc convitiis perstringendo: nunc virtutibus simulachra vitiorum affingendo: nunc in faciem fraudulenter laudando: nunc ex morum gravitate, captatis mordacibus jocis, conturbando. Et hos omnes perturbationum aculeos debere eos pati, ex doctrina Apostoli didicit, qui pie vivere volunt in Christo Jesu. Quali autem scuto, hæc jacula ille excipiebat, quia assiduitate fuit ipsi proprium, imitatione autem aliis cum debeat esse commune, usui publico est ostendendum

[13] [qua industria, sibi propria, dispelleret.] Pungebat eum quis lingua? Ille solebat unico verbo ictus excipere, sibimet dicendo: UT SUPRA a, hoc est, nihil novi patior, sed quod supra is, qui supra omnes passus est Christus, prius pertulit. In archetypum ergo ac supremæ patientiæ exemplar, quod in monte supra monstratum est, oculos convertebat, et sic dolores vetustate exemplaris, et acerbitatem, crucis excessu leviorem, immo levissimam sibi reddebat, ac in omni tribulatione, gaudio superabundabat. Et ne in eo, charitas imperata a Christo, erga proximos, etiam malevolos et in se sævientes, refrigesceret, hoc idem intra se, UT SUPRA commemorabat: videlicet in Christo cruci confixo, dilectio erga inimicos extingui non potuit nec verberibus, nec crucis ignominia, nec totius corporis laceratione, nec ipsa mortis acerbitate. Ad hoc igitur SUPRA, sibi connitendum; obliterandæ injuriæ, inutiles querimoniæ abjiciendæ; et illi, quorum opera capiti nostro corona, nunc quidem spinosa sed postmodum gloriosa texitur, summopere complectendi. Hoc denique dictum UT SUPRA revocabat illi Sanctorum tormenta, carceres, inediam, et per summam crudelitatem excogitata mortis genera; et quod asperitatum gradibus superatis, aditum supremæ beatitudinis sint consecuti: et hac recordatione animatus, omnes omnium molestiarum incursus forti animo tolerabat.

[14] [Peregrinatio Hierosolymitano,] In his domesticis progymnasmatibus patientiæ animus ejus roboratus, aliam palæstram longe difficiliorem ingreditur; studium peregrinandi, ardore christianæ religionis accensus et Dominicæ passionis inflammatus, arripit; atque imprimis terram sacrosanctam adire et perlustrare statuit, quæ vestigiis Dei in carne nostra conversantis et salutem humanam operantis, consecrata est; illudque desiderium in se impleri optavit: Adorabimus in loco, ubi steterunt pedes ejus. Singula ex ordine vivifica loca, imbre lachrymarum irrigatus, visitabat; adorans et osculans præcipue montem Calvariæ, Christi sanguine respersum, et victoria Crucis celebrrimum; ipsumque omnium sepulchrorum sanctissimum, et triumpho resurrectionis gloriosissimum, Sepulchrum gemebundus veneratus est. Quas regiones dum peragraret, quanta eum pati necesse erat, dum inter gentem barbaram, et Crucis Christi et illius cultorum inimicam versaretur: et iter suum per varios locorum anfractus promoveret: frigus, calores, sitim, famem, inopiam, et vitæ difficultates, aliasque ærumnas sustinendo? Sed hæc incommoda, et alia his graviora, pharmacum animo ejus afferebant; dummentem suam a venialibus offensis, quas ille instar mortalium deplorabat, his tribulationum laboribus sanari posse cogitabat, et vultus divini benignitatem in Sanctorum retributione pro illis se experturum b.

[17] [et Romana quatuor repetitis vicibus.] Postquam gaudio plenus, menti suæ impressa mysteria passionis circumferens, eademque assidue recogitans, ad propria remeavit: vix dum corpori aliquantum quietis, ex tam longinquo ac laborioso itinere, colligendis viribus, quod satis esset, concesserat; cum ecce novo se itineri accingit. Romam, magistram fidei, religionis christianæ custodem ac interpretem, invisere properat, et magna cum animi voluptate ad sacra illa limina, ad quæ totus suspirat orbis, venit; pretiosaque pignora principis apostolorum, et doctoris gentium, eodem monumento inclusa, veneratur: inde spiritu exultans, ad reliqua loca, martyrum certamine gloriosa et sanguine purpurata, gradum dirigit: et tamquam præsens ibi adstantium et vota Deo, illorum suffragiis commissa, offerentium, consortio fruitur: se ac vitæ suæ cursum, et ex ea egressum illorum precibus commendans: capiebat animo non mediocre solatium, et se cœlestium conversationi interesse arbitrabatur. Et quamvis illius membra jejuniis, vigiliis exhausta pallebant, et itineris molestiis, quod semper pedibus obibat, emaciata languebant: animus tamen cœlesti quodam erectus gaudio, infirmitatem corporis sustentabat, et virtus infirmitate perficiebatur. Quid igitur mirum? Corpus et viæ lassitudinem, solis ardorem, ventorum ac imbrium ferocitatem, cœli hospitium, molle stratum, quod humus dabat, hilariter sufferebat, illud e Psalterio occinens: Secundum multitudinem dolorum meorum, in corde meo consolationes tuæ lætificaverunt animam meam. In eadem peregrinatione, cum a prædonibus raptatus, spoliatus ac cæsus fuisset, ut jam commemoratum est, nihilominus patientiæ clypeo munitus, pergebat gaudens, quod pro nomine Jesu contumeliam pati sit dignus habitus. Et hæc quidem tot tristia, tot acerba, tot vitæ pericula in Romano itinere expertum, quæ alios ab iterando retrahere solent, ad hoc ipsum tribus alliis vicibus iterandum induxerunt. Et cum ab hominibus suæ gentis, de causa tam frequentis visitationis Romam inquiretur, respondit: Iter Romanum videri sibi purgatorium: illiusque frequentatione a pœnis peccatorum expiari cupiebat c.

[16] [Peregrinatio ad loca sacra academicis professoribus concessa.] Et hac quidem peregrinatione tam frequenti, nihil umquam dispendii Vir venerandus debitis officiis suæ professionis adferebat, cum lex sit publica quæ professoribus, loca sacra adeundi facultatem permittat, quod ex illius præscripto, servatis temporum intervallis, commode sine ulla negligentiæ nota fieri potest, in tanta præsertim professorum copia, ex quibus universitas studii Cracoviensis coalescit, ut unus etiam alteri mutuam operam, aut ægritudine oppresso, aut pio negotio dedito, navare possit.

CAP. VII.

[17] [Corporis mortificatio.] His tot et tantis calamitatibus, cum satis caro Viri sancti afflicta esset, numquam tamen ab aliis eidem infligendis cessabat. Sciebat enim carnem adversus spiritum concupiscere, et magno esse his impedimento, qui mundioris vitæ institutum sequuntur. Mollitie vestium ac splendore spreto, externo corporis cultu nec nitido, nec nimium abjecto utebatur, sed moderato, et statui suo competenti, ut ex veste ejusmodi in archivo ecclesiæ S. Annæ asservata, conjicere licet; interius tamen, quod carnem aliquo duriori severitatis modo castigaverit, ex his quæ dicemus, suspicamur d: in jejuniis enim assiduus erat; in vigiliis et orationibus frequenter pernoctans: et dum omnia præ hyemis acerbitate rigerent, nudis pedibus desuper contectis, ne a quoquam incedens notari et observari posset, templa adibat, et in his, divinis inardescens orationibus, summa cum animi jucunditate morabatur. Doctor in theologia renuntiatus, esum carnium sibi interdixit, et eam legem, ad ultimum vitæ spiritum inviolatam servavit. Conatus hanc aliquando hostis abstinentiæ infrigere, gravi excitata cupiditate vescendi carnes, sensit Vir eximius adversarii dolum; jubet subito frustum carnis assari, et de veru depositum adferri, arreptoque, dum instar carbonis igniti arderet e, primum faciem, deinde universum corpus tundendo adurebat, hæc verba improperans. “Caro carnem expetisti, carnibus ad sietatem utere.” Hoc tam sublimi afflictionis actu, quo cura sui abjecta vim sibi inferebat, elusit technas inimici, et omnem in posterum carnium appetitum, divino crediderim beneficio amplius non rediturum, in corpore suo extinguebat. Si quando membra defessa sopori reficienda commitebat, ea in dura humo abjiciebat; quandoque jam senilia, calore nativo destituta et frigore constricta, strata pelle ursi confovebat.

ANNOTATA.

a Voces has, B. Cantio imprimis frequentissime usitatas, latius exponit Opatovius in vita polonica. Habebat, inquit, quamdam sibi propriam industriam, qua velut umbone hæc jacula (domesticas molestias) non solum hilaris securusque excipiebat, sed etiam ea procul a se repellebat… Duo hæc verba sibi proloquebatur: UT SUPRA, hoc est, uti superioribus anteactisque accidebat temporibus; quasi sibimet inculcaret, nil se novi perpeti, se non esse in perferendo et tolerando, qui primi nomen usurpare posset; hunc honorem principesque partes ei deberi, qui ante omnes et super omnes et pro omnibus patibuli Golgothani discruciatus est tormentis ac opprobiis. In hoc exemplar absolutissimæ patientiæ, quod SUPRA, hoc est superioribus sæculis in sublimi Calvariæ vertice expositum est, oculos conjiciebat etc.

b

Peregrinationem hanc hierosolymitanam, more suo, latius in vita polonica amplificat. Opatovius, quin tamen alias res a Cantio ibidem gestas addat. De hac etiam canitur in festo B. Viri ad Vesperas:

Urbem petis Jerusalem;
Signata sacro sanguine
Christi colis vestigia,
Rigasque fusis fletibus.

Porro, si fides sit Putanovicio [Vita S. Joannis Cantii, ubi de ejus Officio, fol. 0.2.] , hymni Sancto proprii, compositi fuerunt a postulatore causæ, doctore Cracoviensi Zolendziovio.

c

Harum peregrinationum plures cardinales et episcopi in suis suffragiis (vide Comm. præv. n. 67) meminere. Sic cardinalis Columna Branciforti: Ut a civibus suis ad se delata venerationis et reverentiæ officia declinaret, semel ad sancta Palæstinæ loca, quater Romam pedes profectus est [Acta sex Canonizatorum, p. 211.] . De romana peregrinatione habetur in Breviario ad Vesperas:

Apostolorum limina
Pedes viator visitas;
Ad patriam quam tendimus,
Gressus viamque dirige.

d Verumtamen etiam ciliciis acribus sese divexare nequaquam intermisisse dicendus est, qui continuis jejunationibus utebatur, integras noctes orationibus extrahebat etc. Idem Opatovius in vita polonica.

e Hanc (partem assaturæ) depositam et ignibus recentibus ferventem inermi apprehendit manu, ac faciem primo illa cædit, dein totum corpus ad instar flagri flagellat ac perurit etc. Opatovius ubi supra.

Cap. IV. De operibus misericordiæ et dono prophetiæ.

CAP. VIII.

In operibus misericordiæ præstandis, et in egenorum necessitatibus sublevandis, [Stipendium academicum cum egenis partitur.] propterea ferventior erat, quod divino mandato præciperentur, et spatia charitatis ampliarent, et supremi Judicis favorem promererentur. Emeritum itaque laboribus academicis stipendium quovis anno cum egenis partiebatur: parte sibi exigua ad vitam sustentandam reservata; reliquum in varios usus pauperum erogabat; nunc vestes, nunc calceos comparando, et in alia indigentiæ necessaria exponendo. Eo denique in misericordia pauperibus exhibenda processerat, ut se necessariis vitæ et corporis spoliaret, ut illorum inopiæ subveniret. Usitatum illi erat et prorsus in morem abierat, ut si quem egenorum in occursum sibi venire sine calceis conspiceret, propriis detractis, nuditatem illius operiret; ipse discalceatus, ad ima pedum demisso pallio nuditatem contegens, domum redibat.

[19] [Propria chlamide tegit pauperem.] Quodam tempore, cum præteriens in platea pauperem nivibus coopertum, et totis artubus præ frigoris acrimonia contremiscentem reperisset, misericordia motus, proprium illi pallium, (primum industria usus, ne factum ab aliquo videri posset) largitur; illud implens, quod Veritas per Joannem præcepit: Qui habet duas tunicas, det non habenti. Domum rediens, dum in oratione prostratus persisteret, ipsa Mater misericordiæ Virgo beatissima, eumdem visitare et vultu suo jucundissimo recreare dignata est; mirifice collaudans hoc tantum misericordiæ opus, alienæ calamitati impensum, eidemque illam ipsam vestem, qua pauperis nuditatem contexit, restituit. Impleta est abunde in Viro sancto, illa promissio divina: Fœneratur Domino, qui miseretur pauperis, et vicissitudinem suam reddet ei.

[20] [Quondam mensæ assidens, portionem suam pauperi oblatam, mirabiliter recipit.] Illud quoque animi ejus impense in pauperes effusi, fuit clarissimum argumentum. Accumbebat mensæ Vir sanctus, et cum eo nonnulli nobilium filii, illius curæ ac institutionii commissi: et cum singulis carnium frusta distribuisset, extremum sibi sumpsit, (tunc enim adhuc carnibus vescebatur,) cum ecce vox pauperis stipem rogantis insonat; jubet ille confestim pauperi dari propriam carnis portionem. Mirari commensales, et inter se mussitare, atque etiam anxii inquirere non cessant, solliciti quid manducaret: tandem ex improviso, divina virtute largiente, illud ipsum frustum carnis, cunctis stupentibus, ante Virum sanctum in mensa repositum, conspiciunt; quod ille, tamquam annonam, ex penu divinæ providentiæ sibi missam, cum gaudio suscipiens, Deo gratiis actis, eodem vires suas reficiebat. Vere jactavit super Dominum curam suam, et ipse enutrivit eum.

[21] [Hinc nata consuetudo professoribus quotidie alendi pauperem.] Specimen autem hoc miraculosum divinæ retributionis, quo Deus beneficentiam pauperi exhibitam tunc in Sancto remuneratus est, initium præbuit, et incitamento fuit novæ et memorabilis in posterum servandæ cujusdam sanctæ consuetudinis. Permoti enim patres et professores majoris collegii illo spectaculo, sanxerunt, pauperem, seu Christum in forma pauperis, mensæ suæ, quotidie de demenso suo alendum, socium, lege numquam mutanda, habere: quæ lex et consuetudo, hucusque religiose servatur. Si vero contingat pauperem ad fores loci, in quo professores reficiuntur, venire, statim unus ex professorum pueris, cui hoc negotium ex ordine demandatum fuerit, excurrit ad eum, qui mensæ præsidet, his verbis denuntians: Pauper venit. Ille excipiens cum veneratione, respondet: Christus venit. Mox illi cum charitate eleemosina præbetur. Ab hoc etiam fonte benignitatis manavit pia fundatio, quorumdam professorum peculio comparata, pro pauperibus singulis annis vestiendis.

[22] [Ollam fractam el lac effusum miraculose restituit.] Fuit et hoc opus miraculosum misericordiæ D. Cantii, quod cum quædam ancilla e foro domum rediens, vas fictile lacte plenum deferret, subito ante conspectum ejus, dum ad ecclesiam S. Annæ properaret, concidit: ex eo casu, ubi videt vas fractum, lac effusum, incipit cum fletu lamentari. Motus illius lachrymis D. Cantius, quibus de dominæ suæ severitate conquerebatur, jubet eam testas colligere, et sibi dari. Colligit illa, et Sancto porrigit: res mira, ex contactu illius, vas redintegratur. Mulier, quod lac adhuc deesset, a fletu non desistit; idcirco rursus ei D. Cantius mandat, ex vicino fluviolo, Rudawa dicto, quod urbis mœnio alluit, aquam haurire. Haurit illa, confidens de Sancti meritis: et ecce videt aquam in lac purissimum conversam. Sic læta domum redit, miraculum prædicat et virtutem Dei in Viro sancto dilaudat a.

CAP. IX.

[23] Fuit etiam Vir sanctus gratia et dignitate prophetiæ a Domino honoratus. [Futuram prædicit in urbe Cracoviensi incendium.] Cum enim quodam tempore incendium excitatum, in plateam S. Annæ flammarum globis irrumperet, et in ædificia sæviret, et multorum bona depasceret, miseratus hominum tam insignem calamitatem, ad Dei misericordiam implorandam, cum vix conversus fuisset, subito conspicit virum, ætate florentem et luce maxima coruscantem, S. Stanislaum Episcopum Cracoviensem, qui jubet Sanctum securo esse animo, spondens ignis vehementiam ultra non progressuram; sed eidem mandat, ut universo populo denuntiet, fore brevi longe gravius incendium. Prædixit ille, ad fructus dignos pœnitentiæ faciendos omnes invitans; sed cum antiquis sceleribus nova accumularent flagitia, processit justa Dei indignatio ad illam pœnam, quæ a Viro sancto prædicta fuit, irrogandam; nam immissa vis flammarum, quæ coerceri non potuit b, non mediocrem urbis partem vastavit.

ANNOTATA.

a Hic desinit, juxta Opatovii divisionem, caput VIII; notatuque dignum est utramque a laudato auctore conscriptam S. Joannis Cantii vitam eodem ordine hucusque procedere. Ast sequenti capite, scilicet IX, ab invicem discrepant: hoc enim in vita polonica inscribitur: De Amore Dei et perfectione spirituali; in quo tamen nihil peculiare ad res B. Cantii gestas occurrit, ut potius spiritualis sit tractatus quam de vita narratio. Agitur de caritate, fide, spe etc. Caput X concordat cum capite IX in vita latina. Utrobique sequens legitur titulus: De dono prophetiæ.

b Subito ac inopinato crudele incendium occupat civitatem, ac impatiens nesciumque freni, ingentem urbis partem cum ingenti bonorum abundantia depopulatur ac in cineres redigit lacrymabiles. Sic vita polonica ex versione ms. patris Boym. Vix dubium quin id acciderit anno 1465. Certe Andreas Cellarius [Regni Poloniæ novissima descriptio, p. 156.] ita habet: Anno 1464 Judæi expilati et haud pauci ab incolis interfecti sunt. Sequente anno pars urbis (Cracoviæ) haud exigua cum S. Francisci templo, et Stradomia tota, solo S. Bernhardi templo et monasterio incolumi manente, incendio conflagravit. Anno 1473, XXVI Julii eamdem Stradomiam totam ignis pessumdedit. Porro quæ sit Stradomia paulo ante docuerat idem Cellarius [Ibid., p. 144 et 145.] : Inter arcem vel urbem Cracoviam ac pontem intercedit Stradomia municipium in insula, quam efficiumt Vistula et Rudava fluvii; hic uno, ille tribus eam lateribus alluens. Templa ejus sunt S. Bernhardi, S. Agnetis etc. Hæc ille, ubi de urbis divisione seu partibus. Cum atibi nuspiam Cellarius meminerit alterius templi Patrum Franciscanorum a S. Bernardino Cracoviæ insigniti, putem loco Bernhardi scribendum Bernardini. Conser Annot. b ad cap. V.

Cap. V. Insigniores quidam B. Cantio viri coævi, hujusque in academia Cracoviensi labores.

CAP. X.

Post completos professionis labores, et post oblatum Deo thymiama sua vissimæ orationis, [Viri sanctitate præclari B. Cantio coævi,] raro quidem corpore, sed animo semper consuetudine virorum sanctissimorum, qui ejus tempore vixerunt, fruebatur: illorumque e colloquio, aut ex sola dumtaxat recordatione puritatis illorum vitæ ac sublimium meritorum, calore divinæ dilectionis exardescebat. Fulgebat tunc Cracovia, tamquam lucidissimis luminaribus undequaque cincta ac illustrata; dum eam sidus illud præclarum B. Sventoslaus, in ædibus B. Virginis in circulo constitutis, officio Mansionarius, perpetuo silentio admirabilis, illuminaret a: et dum in eam illud luminare splendidissimum, B. Simon Lipnicius, in ecclesia Fratrum de Observantia, charitatis et sanctitatis seraphicæ radios exporrigeret b: et dum B. Stanislaus Casimiritanus, Ordinis Canonicorum Regularium, ab ecclesia SS. Corporis effusam lucem integritatis ac innocentiæ vitæ spargeret: et dum B. Isaias, ordinis eremitarum S. Augustini, tamquam lucidissima stella scintillans summis virtutibus, lucem tibi infunderet: et dum B. Michael, ordinis S. Mariæ de Metro, instar sydereæ lampadis, probitatis suæ lumen in te defigeret c. Quidni etiam nunc dicam? Te non solum his splendoribus irradiatam, sed illorum sanctissimis reliquiis, tamquam firmissimis propugnaculis, contra omnes insultus hostium, animæ et corporis vallatam esse? Beatam te, si tuam felicitatem agnoscis, et si te gratam pro tanto beneficio Deo exhibes: et si ad SS. præsidia confugiens, virtutum exempla imitari volueris. Et hos quidem sanctissimos viros tanti Vir eximius fecit, ut se tacita mentis cogitatione, summe beatum fore judicaret, si vel minimam partem illorum sanctitatis consequi posset, et in consortium æterni præmii admitti.

CAP. XI.

[25] Placuit hic subjungere brevem catalogum laborum, [Labores B. Cantii in academia.] et tamquam speculum proponere, quibus inclytus Cantius, in sua statione academica perfunctus est. Functio academica docendi nemini publice exercenda committitur, nisi qui aliquo honore ab ingenii laude et literis adepto sit decoratus, et præstito juramento boni communis promovendi, sit in gremium professorum cooptatus. Primum itaque gradum ac primam lauream in philosophia, ut tabulæ antiquæ metricæ testantur, anno a partu Virginis MCCCCXV consecutus, post primam d academiæ Cracoviæ fundationem anno quindecimo. * Completo biennio, quod juxta legum præscriptum, et in studio philosophiæ et in contentionibus prælectionum et disputationum expediri debet, anno salutis MCCCCXVII. doctoratum in philosophia suscepit: tandem in decanum facultatis philosophicæ bis e electus, VCZT * an. MCCCCXXXII et an. MCCCCXXXVIII. Quod munus non nisi ob singularem, et multis argumentis probatam doctrinam, alicui defertur; et illius officii est, præter quæstionum in philosophia naturali resolutiones, (ad quas singulis diebus obligatur), omnibus disputationibus, quæ bis in septimana publice peraguntur, tamquam moderator et arbiter earum supremus præesse. Post exactum curriculum in philosophia, ad facultatem theologicam admissus, quinquennii spatio in ea desudavit, varios, legibus descriptos, in hac facultate gradus summis laboribus prensando. Ad extremum laurea doctorali insignitur f. Hac oblata dignitate, cogitare cœpit se invitari ad meditandum in lege Domini, ad frangendum et dispensandum parvulis panem cœlestis sapientiæ: ad cathedras pestilentiæ subvertendas: ad vitiorum monstra ex cordibus hominum profliganda, et ad teneras fidelium mentes, in religionis ac virtutum proposito constabiliendas. Et ne aliis prædicando ipse reprobus inveniretur, seipsum tamquam ministrum Dei, ad recipiendam illuminationem scientiæ Dei, et ad illius custodiam, indicta sibi in perpetuum carnium abstinentia, frequenti meditationis exercitio, et arctioris vitæ instituto, se communire constituit g. Quo in munere, quales illius contentiones fuerint, non difficile est augurari, cum Commentaria in D. Matthæum h illius manu scripta, et in tres tomos digesta, retineamus. Retinemus et librum Sermonum, quibus verbum vitæ, mysteria salutis, et monita ad repromissionem cœlestis gloriæ consequendam necessaria, Cracoviæ annuntiabat.

ANNOTATA.

a In ipso medulitio urbis (Cracoviæ) B. Swentoslaus, velut fax in candelabro ecclesiæ B. V. Mariæ, quæ medium forum insidet, suam in te vibrabat lucem (duplicem): alteram quidem ardentissimæ suæ devotionis, qua flagrare solitus erat, cum eum cultum Numinis, qui ex mysteriorum Marianorum compactus est serie, obiret; alteram vero perpetuæ ideoque miraculosæ taciturnitatis ac silentii, quod semel decretum et inchoatum, ad extremum usque servavit expirium. Opatovius in Vita polonica cap. XI. — Actum apud nos a Papebrochio fuit de Suentoslao primum ad XV Aprilis inter Prætermissos [Acta SS., t. II Aprilis, p. 371.] ; ac iterum et quidem paulo latius ad VII Maji, in Annotatis ad caput VII lib. II, Vitæ S. Stanislai ep. Cracov. et mart. lit. c [Ibid., t II Maji, p. Maji, p. 255.] . Ex utroque loco efficitur non constitisse de cultu publico.

b Illustrabaris (tu felix Cracovia) a B. Simone de Lipnice, in ecclesia patrum Bernardinorum, rutilanti ardentis caritatis radio, austeritatis vitæ, sanctæ simplicitatis. Idem ubi supra. In Breviario Romano-Seraphico ad diem XVIII Julii dicitur corpus B. Simonis de Lipnico in ecclesia S. Bernardini, sui ordinis (id est Fratrum Minorum) elatum fuisse. Unde in supra relatis verbis cavendum ne quis ecclesia patrum Bernardinorum ad Cistercienses spectare putet. Decessores quoque nostri ad dictum diem XVIII Julii de B. Simone egerunt [Ibid., t. IV Julii, p. 510 – 576.] .

c

Hi omnes sequenti carmine laudantur apud Putanovicium in vita B. Cantii:

Cantius atque Simon, Gedroyc, Stanesilaus,
      Boner, Sventoslaus insimul urbe Craci
Cœlestes vivunt animæ. Felicior ætas
      Et sors vix alii contigit ista loco.
Urbs aluit cives, doctos academia fecit;
      Ut fierent Sancti, gloria cui potior?

Porro qui hic Gedroyc vocatur, idem est ac B. Michael, cujus Joannes de Trzciana anno 1544 vitam edidit, quam et legere est apud nos ad diem IV Maji in actis ejusdem Beati a Papebrochio illustratis [Ibid., t. I Maji, p. 552 et seqq.] . Acta B. Stanislai, Poloni, canonici regularis Lateranensis Casimiriæ ad Cracoviam (ita in Titulo) Ordinis S. Augustini dedit P. Henschenius in Appendice ad IV primos dies Maji [Ibid., t. I Maji, p. 779 et seqq.] . Obiit B. Stanislaus anno 1489, ac proinde sexdecim fere annis S. Joanni Cantio supervixit. Illius dies agitur III Maji. Denique, qui in laudatis versiculis a nomine familiæ Boner dicitur, Isaias apud Opatovium audit, de quo apud nos nullam reperi mentionem.

d Vide Comm. præv. § II, n. 25 ubi paulo latius de Cracoviensis academiæ initiis disputavimus. Cæterum, ut loco mox citato videre est, non recte hic Opatovius primam fundationem memorat; secundam vocare debuisset.

e Solus, putem, est Starovolscius, qui scribat sanctum Virum ter philosophicæ seu artisticæ facultatis fuisse decanum. Communitas, inquit, academica in archivo … asservat … togam illius philosophicam, quam indutus artisticæ facultatis decanus (namque et Divus ipse, dum viveret, ter istum honorem gessit) singulis semestribus commutationibus juramentum suum universitati præstare solet alius atque alius electus [Hecatontis, p. 54. Edit. Venetiis 1627.] .

f Vide Comment. præv. § IV n. 61.

g Comment. præv., ubi supra.

h Vide Comm. præv. § IV per totum. Ex professo actum fuit in sacra Rituum congregatione de scriptis B. Cantio tributis; postque maturum examen in hanc itum sententiam est: illa alteri doctori Cracoviensi ejusdem nominis esse adjudicanda, ut loc. cit. pluribus adstruximus.

* quintodecimo

* videlice

Cap. VI. De transitu ex hac vita ad immortalem et sepultura. Miracula.

CAP. XII.

Cum jam Vir eximius et annis et laboribus et vigiliis et jejuniis se fractum cerneret, [Mors R. Joan. Cantii.] et tabernaculum corporis sui, variis infirmitatibus languens, videret, jamque diem resolutionis suæ instare præsentiret; totus se ad comparandum animæ suæ exitum christianum convertit: quicquid adhuc rerum ad vitæ conservationem necessariarum retinuerat, totum pauperibus distribuit: demum lachrymis perfusus, peccata sua sacramentali confessione expiabat, et corporis ac sanguinis Christi vivifica refectione corroborabat, universis animæ suæ viribus, per mentis elevationem, in authorem vitæ et maximorum beneficiorum largitorem intentus. Denique aliis sacramentis rite perceptis, in præsentia patrum collegii a, Deo ac beatissimæ Virgini animam purissimam tradidit, et jucundissime in Domino obdormivit, anno salutis MCCCCLXXIII die XXIV Decembris, in vigilia Nativitatis Domini Nostri Jesu Christi b. Corpus ejus in ecclesia sanctæ Annæ (quæ est academiæ adscripta parœcia, eidem ex opposito adjacens c) honorifice sepultum est. Sic venerabilis Cantius, ut in vita multis virtutibus ac miraculis claruit, ita et post mortem, dum plurimis opem illius implorantibus divina misericordia ob merita ejus succurrit, inclarescit. Multis enim mortuis vitam, cæcis visum, claudis gressum, et variis languoribus oppressis ac in maximis necessitatibus constitutis sanitatem, levamen, adjutorium, consolationes, impetravit et hucusque impetrat. Præstante omnia Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto, per infinita sæculorum sæcula est Deus gloriosus et benedictus. Amen.

CAP. XIII.

[27] Postquam spiritus ejus, solutus vinculis corporis et stola immortalitatis indutus, [Sepultura.] ad consortium perenne divinitatis fruendæ est admissus, sacros ejus cineres non est passus Deus ignobiles latere; sed plurimis ac continuis miraculis, tamquam voluntatis suæ appositis signaculis et evidentissimis amoris pignoribus, quibus sanctitatem ejus attestaretur, coruscare voluit. Quorum frequentia ac magnitudo effecit, ut sacræ ejus reliquiæ, quæ sub cathedra ecclesiæ defossæ jacuerant, elevatæ et ablutæ, et in stannea arcula inclusæ, in eum locum, qui ex lapide secto, eleganti opere et artificio, elaboratus conspicitur, statuam Divi, ante beatæ Annæ imaginem decumbentem, spectandam exhibens, transferrentur d.

[28] [Miraculorum fama.] Horum fama etiam remotiores regiones pervasisse videtur et adimplevisse: ut Marcus Antonius Sabellicus, tomo II, Æneadæ X, lib. IV in descriptione Poloniæ, catalogo Beatorum adscritum existimarit. Sic enim inquit: “Caput in ea gente Cracovia urbs ad Islutæ fluminis ripam, cum celebri gymnasio omnium liberalium artium.” Et paulo inferius: “Jacynthus Dominici Calaguritani comes, Cracoviæ situs, Cantiusque Cracoviani quondam gymnasii doctor, ambo in Beatorum numerum delati,” e. Quæ autem hæc sint, interim reticemus, donec eorum judicio, quibus hoc negotium commissum est, approbata fuerint: illorum tamen summarium, quod Matthias de Miechovia confecit, quibus eum Deus, illius temporibus illustravit, illius verbis subjicimus: “A die autem mortis ejus, usque in annum Domini MDXV variis ægritudinibus oppressi, voto facto, curati sunt octuaginta tres homines: febricitantes vero tredecim: paralitici quinque: vere mortui, addicti sunt vitæ pristinæ sedecim: fere mortui et deplorati sex: phrenetici sex: dæmoniacus unus liberatus: jumenta morientia, facto pro eis voto, sanata duo.” Et his alia longe plura subsecuta sunt, præsertim anno salutis MDCIII, qui annus Jubilei in Polonia fuit, sub Clemente Papa VIII, dum in restauratione sepulchri, quod vetustate collabi videbatur, quæsitum esset de loco, in quo sacrum pignus quiesceret, continuo uno et altero latere. e pavimento eruto et amoto, resplenduit conditorium, suavissimum et fragrantissimum odorem spirans, cum variis editis miraculis f. Sed hæc et reliqua, quæ etiam post edictum promulgatum DD. Commissariorum, ut potestate sibi delegata ab illustrissimo et reverendissimo Domino Martino Szyszkowski episcopo Cracoviensi, honoris Divorum suæ gentis tutelarium cupientissimo, diligenti examine in vitam et miracula ejus inspicerent: post hoc, inquam, commissionis edictum promulgatum, quæ etiam his diebus admiranda facta divina potentia operata fuerit, si Deus votis nostris annuerit, publica faciemus. Quod ut nobis benigne concedat, in hac supplicatione, quam ad tumulum divini Viri, Deo offerimus, ut eum quod unice cupimus, judicio ecclesiæ Beatorum ordini associare velit, examinis feliciter expedito negotio, ardentissimis precibus efflagitemus.

Exultent sancti tui, Domine, in gloria tua, lætentur in cubilibus suis. Psal. 149. Et benedictum sit nomen Majestatis tuæ in æternum. Psal. 71 g.

ANNOTATA.

a In præsentia et corona collegii sui professorum, in manus divinas ac gloriosissimæ Deiparentis animam intaminatam ac integram tradidit. Opatovius in vita polonica.

b Diximus Comm. præv. n. 26 – 28 mire discordare inter se scriptores tum de anno nativitatis, tum de anno mortis, sicut etiam de ætate B. Joannis Cantii. Imo ipse Opatovius sibi non consonat. In vita enimpolonica beati Viri, quam quadriennio post latinam typis edidit, ita scribit juxta versionem P. Boym: Beate in Domino Deo suo obdormivit anno Domini supra millesimum quadringentesimum septuagesimo primo, 24 Decembris, in pervigilio nati Dei Filii in carne nostra; ætatis suæ 83.

c Addit Opatovius in altera vita: In templo S. Annæ, quæ cum sua filia et nepote Patrona academiæ est, imo ut parochialis provisor sacramenta ei administrat.

d Confer Comm. præv. § III, n. 47.

e Additur hoc loco in vita polonica testimonium Hartmanni Schedelii, de quo diximus Comm. præv. § I, n. 1.

f De fragrantia illa ex professo agetur infra Miraculorum Part. II. Item aliquid jam dictum Comm. præv. § III, n. 47.

g Additur ad calcem: Cracoviæ. Impensis Novodvorscianis. Scilicet Bartholomæus Nowodworski, eques S. Joannis Hierosolymitani, postea Melitenses dicti, inter belli duces Poloniæ numeratur maxime insignes. Haud minus pietate quam fortitudine commendatus, in academia Cracoviensi instituit piam, ut aiunt, fundationem in gratiam studiosorum pauperum et simul etiam ad typis edendoslibros, ecclesiæ et reipublicæ utiles futuros. Hæc itaque B. Cantii vita, sicut et altera, polonice conscripta, impressa fuit sumptibus præfatæ fundationis.

MIRACULA VENERABILIS JOANNIS KANTII,
Auct. Adamo Opatovio.

Joannes Cantius, presb. et conf. Cracoviæ (S.)

AUCTORE AD. OPATOVIO.

PARS PRIMA.
De miraculis, quibus Servus Dei claruit a morte sua usque ad inventionem et reserationem sui tumuli.

PROLOGUS.

a

[Celatio miraculorum, nota ingrati animi;] Non recognoscere nec in lucem publicam mirabilia Dei opera, quibus suos illustrat famulos et eum prosequitur populum de cujus medio sibi Sanctum elegit, exponere, inter primas ingratitudinis notas recensendum est. Hoc deplorat regius Psaltes: “Peccavimus cum patribus nostris: injuste egimus, inquitatem fecimus.” [Ps. 105] Et quare? “Patres nostri in Ægypto non intellexerunt mirabilia tua; non fuerunt memores multitudinis misericordiæ tuæ.” Ac duplex in eo contrahebatur crimen; aliud quidem quod non enarrarent mirabilia opera Domini; aliud vero quod cognitione in oblivione tantorum Numinis in se signorum sepulta, quorum vel sola memoria a flagitiis revocari retardarique potuissent, nihil Judæi tantis beneficiis tamen commoverentur. Adhuc idem Psalmus in sua prorumpit vota, dum exclamat: “Quis loquetur potentias Domini, auditas faciet omnes laudes ejus”? Hæc ingratitudo hicque defectus exsiccat aut potius obturat large sese effundentem divinæ benignitatis fontem. Veniat nobis in mentem Nazarethanorum a Servatore nostro in suo naturali solo miraculorum patrandorum expostulatio, quibus, pro responso datum est: Neminem prophetam in patria sua acceptum esse. Intuebantur illi pauperem Christi nativitatem, adeoque minoris Deum hominem æstimabant, salutarem non recipiebant doctrinam, ac proinde nec miraculosis videbantur adhibituri fidem prodigiis. Ea incredulitas voluntatem Christi benignam a patrandis eo loci retardabat gratiis. Ita plerumque etiamnum contingit Deum suam manum, alias in miracula pronam, abbreviare ac contrahere, quod quædam arcana occultaque enascatur incredulitas ac ipsa ingratitudo, cum non celebras prædicasque cœlestia dona. Jure igitur merito … (deest vox) usurpabo, dum ad hæc accedo, sermonem: si admirandas gratias, quas Deus, sese interponente famulo suo B. Cantio, effundit, taciturnitate obvolverimus, ignorantiæque tenebris sepeliverimus, sine gravi piaculo crimineque nobis esse non licebit.

[2] [quapropter prolixe de illis hic agetur:] Ac siquidem ea enumeratio descriptioque cuipiam prolixior videbitur, memineritille imperatum a Salvatore apostolis, cum quinque panibus quinque hominum exsatiasset millia, fragmenta ipsa colligi ne perirent, quæ quidem duodecim implendis cophinis suffecerunt. Nostra igitur interest non sola insigniora miracula, sed etiam minora quasi fragmenta quædam ac micas benignitatis divinæ congregare nec eis interitum permittere. Unumquodque enim divinorum beneficiorum munus dignum est recordatione humana retineri, quibus etiam parvuli, maxime ii qui cum muliere chananæa catellis sese sub mensa Domini sui assimilant, victitent ac muniantur; persuasi recte nullam exiguam esse Dei liberalis beneficientiam. Ideoque nec miracula ad instar perfidæ judæorum nationis exposcunt, miraculorum insignium loco ducendo, si opem minimam gratiæ in suis afflictionibus necessitatibusque digni sint experiri. Vellem ego recogitarent, cumque animo suo recolerent interdum, quemadmodum aliquando exigua læsio vulnusculumque aut inflammata pustulæ cujuspiam inquies lamentabile creet tædium, vires prosternat et robustissimum alioquin affligat ac deprimat. Tum si ei tam beato felicique esse liceret, ut, ex invocatione exorationeque ad quempiam sanctorum adornata, sentiret ac experiretur se primum subito alleviari, dein etiam quo obsidebatur malo morbi liberari, quam non dubitaret hanc divinam in se, per intercessionem Sancti sui, benignitatem inter miracula reponere; quantum illi Divo pro hac gratia grata recognitionis offerret, ejusque merita depredicaret? Nemo itaque ullam obtentam in aliis aspernetur gratiam judicetque exilem, quod a simili necessitate exstiterit remotior. Demum qui in acceptis parva non refert, næ ille majoribus munificentiæ cœlestis est dignus signis.

[3] [Miracula a R. D. Matthia recensita, cum hujus Præfatione.] Auspicabimur igitur miraculorum descriptionem ab iis, quæ sunt per R. D. Matthiam in jure canonico doctorem et id temporis parochum S. Annæ (anno enim supra millesimum quingentesimum trigesimo quinto Præpositura cum decanatu et canonicis, fundatione executorum R. D. Michaelis Lublini in jure doctoris, erecta est) sunt exarata, atque in eadem eclesia diligenter asservantur. Ex illius proloquio, quod ponam, non erit difficile cognitu, quo anno erumpere cœperit, et quæ eum commoverint ad scribendum rationes. “Præfatio R. D. Matthiæ, in jure canonico doctoris, parochi ecclesiæ S. Annæ. Tametsi inhibitione Alexandri III papæ cautum sit, ne ullus audeat præsumatque ullum mortalium, in vita pietateque præclaris virtutum insignibus præfulgentem, a morte vero ad suas exuvias miraculis coruscantem, ut Sanctum venerari, aut pro suis, quibus premeretur, necessitatibus, oratione invocationeque sollicitare, quousque sanctitas ejus ab ecclesia Romana, quæ est caput et mater reliquarum, approbaretur, assereretur, totique orbi promulgaretur: nihilominus, quoniam opera Dei revelare, juxta edictum Raphaëlis archangeli, ad gloriam numinis spectat, ego Matthias, quamvis indignus, in jure canonico doctor et parochus ecclesiæ S. Annæ Cracoviæ, anno ab incarnato Verbo 1475, expavescens meæ taciturnitatis pœnam, cum lamentantem audiam Isaiam c. 6.” Væ mihi quia tacui: “quia silui enarrare opera Domini, et a misericordiis ejus deprædicandis abstinui, quæ evulgare imperat regius Psaltes ps. 76:” Enarrate misericordius Domini, “et coram filiis hominum” annuntiate mirabilia ejus. “Decrevi igitur ne illorum memoria excideret, tam pro iis qui ea successu temporis per templa sunt prædicaturi, quum qui nascentur post illos, notitiam calamo consignare, ut sic ab omnibus in explorato sit, quas gratias, quæ mirabilia omnipotens Dei misericordia per merita venerabilis Joannis Cantii, doctoris ac professores in sacra pagina, operata est variæ conditionis hominibus in gravibus morbis afflictionibusque, præsentissima ope ac solatio subveniendo. Atque hæc me exaraturum polliceor promittoque, quæ ipse ex ore illorum accepi, idque jurejurando deposuerunt coram me et aliis omni exceptione majoribus testibus, ac quod exoratus palam pro concionibus meis vulgavi b.”

[4] [Mulier a squinantia cum nepote sanata.] Anno itaque supranominato (1475) die lunæ festo Visitationis Deiparæ succedente c quæpiam Domina Zagorowska veniens, legitime asseruit, quod passa inflammationem ac inflationem gutturis (vulgo squinantia vocatur) gravem cum intolerabili doloris sensu; præterea habens nepotem unicum ex filia periculose ægrotantem, conceperit votum, ut, si sanitati a Deo optimo maximo cum nepote restitueretur, intervenientibus meritis venerabilis Joannis Cantii, ejus esset monumentum invisura; ac confestim ubi ægre ad sepulchrum cum nepote pervenisset et ipsa et nepos suus convaluere; gratiis Deo relatis, læta recessit.

[5] [Morbo pedum et oculorum curata.] Eodem die ac tempore D. Barbara Strzesowa, tunc ædes principum Mazoviæ inhabitans, afflicta gravi pedis alterius fissione et quasi ossium perforatione quadam, accedente etiam ad id mali oculorum dolore, ubi primum sese obstrinxit voto invisendi Ven. Cantii sepulchri, mox dolore pedis ac oculorum evanescente, perfectæ valetudini est restituta.

[6] [Utroque pede curatur sanctimonialis.] Postera die, quæ erat martis, virgo quædam professa sanctimonialis apud S. Andream, inflammato pede utroque, dolore divexata ad B. Joannis Cantii confugit opem. Ubi in templo S. Annæ celebrari sanctæ missæ sacrificium curaverat, in illoque votum suum Deo per merita B. Joannis Cantii præsentaverat, absolutam se plene doloribus sensit; ideoque in signum percepti beneficii cereos affixit pedes.

[7] [Proles a febribus liberata;] Die jovis intra octavam ejusdem Deiparæ Elisabetham visitantis, fuit cuidam mulieri ex platea S. Stephani puerulus ardentissima febri correptus ideoque deploratus: verum voto concepto sacrum conducendi ad sepulchrum B. Joannis Cantii, ac ex cera effigiatum filiolum offerendi, subito revaluisse puerulum suum est lætata.

[8] [mulier a dolore oculorum.] Eodem die jovis, mulier Casimiriensis d, cognomine Zydkowa, dolore occulorum longo tempore excruciata, audito his a Numine misericordiam exhiberi, qui eum indubia fiducia de meritis B. Joannis Cantii aut etiam hac interdum hæsitante, suis in necessitatibus implorant, voti rea esse voluit, ac sepulchrum Ven. patris Cantii sua venerari visitatione, ac e vestigio oculis convaluit, grataque hujus beneficii, rotam ceream ac in medio ejus oculos effigiatos obtulit.

[9] [Sublata pedis convulsio.] Eodem adhuc die, alia mulier Casimiriensis, gravi correpta morbo, incredibiles dolorum distractiones perpessa in pede, statim a voto emisso invisendi sepulchrum Ven. Cantii, sanitati reddita est, ac appensis signis cereis ibidem, lætabunda revertebatur.

[10] [Pes tumidus ac torpidus vigorem recipit.] Sabbato, qui inciderat in VIII Julii, D. Ursula Cracoviensis, vidua ab obitu D. Eustachii, notarii ejusdem urbis Cracoviensis, jurejurando asseruit, se luce S. Joanni Baptistæ sacra, in subitam pedis infirmitatem incidisse, quæ totum pedem sic inflaverat, ut ejus usum amitteret, seseque ob incredibilem cruciatum loco movere nullatenus posset. Ideo ubi primum visendi sese sepulchri B. Joannis voto obligasset, prætereaque signa pedis cerea appendendi, e vestigio sanitatem recuperavit.

[11] [Mulier morbo gravi liberata.] Undecima Julii, D. Anna Morawianka (ex) Casimiria, integro hieme et vere ad præsentem usque mensem, invaletudine toto corpore pererrante, adeo viribus concidebat, ut sese lecto levare nequiret. Celebritate miraculorum, quæ variis divina benignitate ab merita et intercessionem Ven. Famuli Dei præsentem attulere opem, permota, magna devotione et fiducia pollicita est sese venerationis ergo tumbam B. Cantii adituram, ac gratam præsentemque cum sancto missæ sacrificio comparituram. Confestim in melius ejus debilitas verti cæpta, ac in brevi lectum deseruit. Nec tantum unica hac vice, sed pluribus, devoto cultu locum B. Cantii adivit frequentavitque.

[12] [Sanatio ab amentia.] Idem mensis fluebat, cum D. Dorothea, civis Cracoviensis, ex platea sutoria, duabus septimanis tanta contristata invaletudine, quæ eam et a se abduceret, et oblivionem sensuum ipsorum induceret, sibi præsens appromisit sese veneraturam locum exuviarum Ven. patris Cantii, idque cum cereo et missæ sacrificio in laudem Dei esse testaturam: plenam integramque consecuta est sanitatem.

[13] [Matronæ visus restituitur.] Iisdem ejusdemque mensis diebus, D. Anna, orba suo marito cognomine Kind et Podzubek, intolerabili oculorum capta dolore, quos ob cruciatum nec aperire poterat, nec si aperiret quidquam visu attingere, a promissione facta adeundi B. patris Joannis Cantii sepulchri, mox relevari cœpit, et primam aciem recuperavit incolumem.

[14] [Oculorum et manus sanatio.] Paulo post eodem nondum exeunte mense, J. Magdalena Winarska, itidem graviter oculis dolens, prætereaque manus quamdam distractionem continuam perpetiens, B. Cantium imploravit, se adstringendo ejus tumulum adeundi voluntate. Et adiit, beneficiumque, quod in sanatione oculorum et manus recepit, rite est confessa.

[15] [Pluries variis in doloribus adjuta matrona.] Item D. Morsztynowa vidua, ex Vistulæ platea, nocte quapiam, gravi et periculosa suffocatione, prætereaque dolore in pectore oppressa, libero intercepto respirio, de alia vita cogitabat. Filia sua inclamante et adhortante, ut sui memor, consueta devotione Deo se et B. Cantii meritis commendaret. Quod ubi fecit ac sepulchri visitationem appromisit, confestim opem divinam ac sanitatem pristinam se recepisse est gavisa. Eadem domina asseruit sese ter in triplici morbo famuli Dei præsentem sensisse opem. Semel eodem anno a festo trium Regum, cum capitis dolorem sane molestum experiretur: iterum in dolore pedis gravissime inflammati et tumefacti, ideoque ungue etiam deperdito. Præterea jurejurando affirmavit, se statim ab obitu Ven. Joannis Cantii percepisse quemdam animi interiorem sensum de magna ejus sanctitate et meritis coram Deo: ideo cum capitis dolore, ab eoque totius corporis laboraret languore, a morte ejus jam medio elabente anno, quantum per vires licuit S. Annæ adiit ecclesiam festo Petri et Pauli apostolorum in vesperis anno 1474, obiitque altaria, ad singula de genibus orans pro lucrandis indulgentiis. Flexerat (genua) etiam ad tumulum Ven. Cantii, et mox semel dicta oratione dominica, miraculosam infirmitatis percepit relevationem ac etiam sublationem. Atque sic ingenti perfusa lætitia ædes suas repetiit.

[16] [Morti vicinus convalescit.] Decima septima Julii, die dominica, Petrus Szocha, a Ponte regio, quatuor septimanis lecto affixus, perdito etiam appetitu sese reficiendi, ut plane nullum admitteret cibum, ac sese proximum morti judicaret. Ubi primum Numini sese pollicitus est aditurum devote B. Cantii sepulchrum, in soporem incidit; sub medium noctis expergiscens, sensit se incolumem. Ideoque adiens ecclesiam S Annæ in memoriam accepti beneficii in cera effigiatum pectus ac caput ad locum sepulchri appendit.

[17] [Calculi sanatio.] Decima octava Julii, fuit D. Shelagovæ ex platea Arcensi puer quinquennis, qui singulis diebus calculi doloribus discruciabatur, ploratuque suo domum miserabiliter implebat. Itaque quadam die cum lapis pueruli lacrimose ejulantis vulneraret viscera, tristis mater in genua procidens ad sepulchrum eum famuli Dei obtulit sistendum. Atque e vestigio a ploratibus cessavit puer, gratiaque Numinis eo morbo est liberatus.

[18] [Bina a febri curatio. Taciturnitatis pœna.] Domina quædam, uxor Georgii Rothgizeri e, ex platea Arcensi, variis confligebat cum doloribus. Nam capitis dolor, sese dilatando, defluxit in oculos, inde ad guttur quod occupavit: præterea continua febris totum ejus exurebat corpus. Itaque facta visitatione sepulchri Ven. Joannis Cantii, omnibus absoluta doloribus ac morbis, valetudinem est consecuta. Quia vero taciturnitate beneficam gratiam sepelivit, nec vulgavit aut vulgari curavit, postero die longe vehementiori correpta est febri; cumque jam a tertia hora ad undecimam ea arderet, considerans causam hujus febris, agnovit solam suam esse ingratitudinem. Denuo igitur sese obtulit ad sepulchrum B. Cantii, ac statim febribus soluta, illud adiens, procurata sacrificii celebratione ad eam aram quæ propior esset tumulo, gratias Deo egit, petiitque ut hæc miraculosa Dei, quam experta esset gratia per intercessionem Ven. Cantii, palam in ecclesia promulgaretur.

[19] [A mortifero capitis dolore liberatio.] Vigesima secunda Julii, die veneris, D. Henricus Theutonicus, famulus in salinariis Wielicensibus, in eam capitis inciderat infirmitatem, quæ ei admodum dubiam faceret vitam; procuratus rite exomologesi reliquisque sacramentis, operiebatur mortem. Tum memoriam subeunte frequenti ope exhibita B. Cantii iis, qui se invocarent, vix fere appromisit sese sepulchrum ejus visitaturum, cum ecce tibi pristinæ redditus est incolumitati.

[20] [Puer ex agonia convalescit.] Eodem die D. Jacobus arcularius, ex platea Arcularia, deplorabat cum uxore sua filiolum triennem jam agonizantem, qui nullum potum cibumque ferebat. Igitur voverunt sese sepulchrum Ven. Cantii cum missæ sacrificio pie adituros cum filiolo, ac solatus est illos Deus: nam revalescere filiolus cœpit, ciboque vesci; tum etiam plenæ restitutus est valetudini.

[21] [Molæ curatio.] Adhuc eodem die mulier quædam ex parochia S. Stephani in suburbanis, infirmitatem in ventriculo passa, quæ Mola vocatur, ideoque appetitu refectionis amisso, indies tabescebat, multisque et medicis et consiliis frustra adhibitis, votum concepit invisendi locum exuviarum Ven. Cantii, cum missæ sacrificio ac cereis. Confestim melius se habere cœpit, ac visitationem tumuli quatuor hebdomadarum integrarum decursu frequentans, testabatur se integre convalescere tabemque effugere, idque se meritis Ven. Cantii libenter adscribere.

[22] [Visus restitutus.] Vigesima tertia Julii quæpiam mulier Clepariensis, quinque septimanis eo dolore oculorum capta fuit, ut nil jam cerneret. A concepto voto adeundi sepulchri B. Cantii, mox oculis apertis visu uti cœpit, ac privata dolore aciei oculorum restituta est.

[23] [Pes et manus sanantur.] Idem dies fuit cum eidem R. D. Matthiæ, doctori in jure canonico et parocho S. Annæ, ab exedra concionatoria descendenti mulier quædam Myslenicensis attestata est, se voto facto ad sepulchrum, statin dolore pedis et manus esse liberatam, totoque itinere, quod ad B. Cantium emensa est, nullum dolorem maxime in pede esse expertam, idque conformiter ad rationes conscientiæ sese asserere.

[24] [Puella insana mentis compos redditur.] Vigesimus tertius dies Julii erat. Virgo quædam Prodnicana, inops mentis facta a festo SS. Triadis usque ad dominicum, diei S. Alexii succedentem, in quamdam insaniam ac rabiem incidebat, qua perquam molesta et domesticis et sanguine junctis evadebat. Excurrebat etiam domo ac varia oberrabat loca. Frater compassione ejus motus, talem eam videns, quæ magis feram quam hominem referret, optansque ei sanioris usum mentis, ad divinam opem, quæ sola morbis et sanitati præsto est, confugiendum sibi esse judicavit. Itaque etiam matrem misericordiæ Deiparam, in icone Czestochoviensi f miraculis illustri, implorabat; sed frustra, Deo beataque ipsa Dei parente Maria hanc gloriam B. Cantio reservante. Ille tamen minime segnis fuit; varias adiit ecclesias, ad S. Catharinam etiam peregrinatus, ardentibus precibus ac multiplicata sacrificiorum celebratione, misericordiam sorori emendicans. Verum nec hic opem licuit illi experiri, quæ B Cantio conferenda assignata fuit. Itaque audita celebritate miraculorum ac frequentia ad miseros solandos gratiarum ad sepulchrum B. Cantii, decrevit hoc sibi cum sorore adeundum; ac quod voverat executus est. Adiit sepulchrum, ardenti prece B. Cantii imploravit opem, ac Dei benignitate statim illa impos insanaque virgo sibi usuique rationis, a quo exciderat, plene reddita est intercessione hujus B. P. Cantii; cujus beneficii gratia Deo perennem reddat laudationem!

[25] [Infans sanatus.] Ex eodem Prodniko fuit cuidam Joanni infans, adhuc ab uberibus suæ uxoris pendens, qui vi morbi nescio cujus subito arreptus, quatuor integris diebus admoveri uberibus non poterat, ac pro deplorato habebatur. Verum mœsti parentes recenti virginis in sua plane vicinia excitati admirabili sanatione, magna fide ad sepulchrum eum cum SS. missæ sacrificio B. Cantio obtulerunt; et confestim infans convalescere cæpit, imo plene convaluit.

[26] [Vacca reviviscit.] Eodem die, hoc est 23 julii. Vidua quædam pauper ex pago Czyrino tres habuit liberos ac unam vacculam, a qua cum liberis suis alebatur. Hæc vaccula nescio quo afflatu malo procidens ac ultimum spiritum colligens mori parabat. Quod animadvertens pauper fœmina, quod sua suorumque liberorum nutrix expiratura esset, seseque in fame relictura, pronis in terram genibus ubertim adlacrymans, vovit sese invisuram cum viva victima sepulchrum B. Cantii; mox assurrexit vaccula illa et herbas rodere cœpit.

[27] [Simile beneficium.] Huic persimile patratum est miraculum in pago Taniach: nam cum in aula duæ vaccæ expirassent, et tertia ægre haberet; quædam mulier, quæ id loci famulabatur, similiter appromisit se cum vivente vacca B. Cantii sepulchrum adituram, ac extemplo illa vacca robori pristino restituta est g.

[28] [Cæca donatur visu.] Persona quædam, ab obsequiis exstans apud sanctimoniales B. Agnetis, incredibiliter oculis capiteque excruciata, a die martis paschali usque ad 12 Julii, nil plane distinguebat; ideoque plures erant qui aciem ei numquam restituendam asserebant. Quapiam die semivigili aut semisomnianti apparuit Vir matura gravitate venerabilis, totus luce pulcherrima circumfusus, ac specie sua medicum repræsentans, talibus se verbis compellans: Si ecclesiam S. Annæ inviseris mearumque locum exuviarum, convalesces; atque ab hac visione singularem dolorum est experta attenuationem. Sed indies differebat quæ promiserat in executionem dare, neminique visum hoc manifestaverat; ideoque dolor, quem amiserat, iterum suum caput oculosque repetiit. Tum voto se obstringit sepulchri B. Cantii invisendi, idque cum sancto missæ sacrificio; a quo utique audito, perfectissime cruciatu luminum ac capitis est privata.

[29] [Mulieri, ad extrema redactæ, apparet S. Cantius, eamque sanat.] Quæpiam præterea mulierum, ex parochia ecclesiæ Cracoviensis B. V., variis confligens febribus, diurnisque symptomatis iisque gravissimis ultra octenas agitata septimanas, sic debilitata est, ut a se alienaretur, nec sese convenientium, sibi alias probe notorum, vultus discerneret. Hæc mane quodam, quam potuit devote, B. Cantii pro sua incolumitate imploravit auxilium. Itaque inter orandum in somnum lapsæ, apparet Vir ætate grandi conspicuus, totus radiis collucens, qui, nomine suo prodito, sic eam allocutus est: Surge et ecclesiam B. V. adi, in eaque missæ sacrificium auscultato: inde ad meorum lipsanorum depositionem properabis, quæ in ecclesia S. Annæ conspicitur, ac ibi devote, menteque in cœlos sublata, dices quindecies Pater et Ave, in honorem cruciatuum Salvatoris mundi, ac sic sanitati restitueris. Quod ubi executa est, per Numinis gratiam e vestigio evasit incolumis. Idem B. Pater in hac sua apparitione commonuit mulierem, ut hoc beneficium hominibus vulgaretur; prætereaque nullum futurum, qui se infirmus aut afflictus imploraret, aut alia necessitate arctatus invocaret, qui solatium efficax non sit relaturus.

[30] [Magister artium morti proximus sanatur.] Ultima Julii, die lunæ, Andreas Gora, magister artium et doctor philosophiæ, manens in Bursa Pauperum, quindecim diebus immiti febri affligebatur; rigores subinde ac frigora passus, tandem profluvio ventriculi sic exhaustus debilitatusque est, ut proximum se morti censeret, maxime cum etiam verba nequiret formare. Itaque peracta exomologesi, suum obsecravit confessarium, ut aliquod votum B. Cantio conciperet, ad quod se exsolvendum obligare vellet. Fecit id præclare confessarius, ac æger miraculosam in melius percepit mutationem, Dei palmarem proclamans operationem, cum uno eodemque tempore et ardens febris extingueretur, et fluxus sanguinis sisteretur, et tertio die, in tertium incidente Julii h ac Martis, i ecclesiam S. Annæ suis nixus viribus adiit, gratias Deo egit, quod se ad merita B. P. Cantii, ex tam periculosis vitæ amittendæ infirmitatibus ereptum, miraculosa donarit incolumitate.

[31] [Viscerum dolor ablatus.] Quinta Augusti, die veneris (Sabbati) Georgius Rothgiser k ex Arcensi platea, aliquot annis visceribus convellebatur ac torquebatur. Adhibuit consilia ac medecinas, sed incassum omnia. A voto concepto invisendi B. Cantii sepulchri cum sancto missæ sacrificio levamentum cruciatus sui expertus est singulare. Neglexit tamen explere quod erat pollicitus: hinc paulo post recruduerant molestiores prioribus cruciatus. Igitur recolens ingratitudinem esse hujus sui mali causam, ac pœnam neglecti voti; abjecta omni mora, ad sepulchrum B. Cantii accurrit, sacro missæ devote interest, moxque cruciatibus suis deseritur, integramque adipiscitur valetudinem.

[32] [Dolor capitis ac dentium depulsus.] Nona Augusti die Martis (Mercurii) in pervigilio S. Laurentii, uxor Nicolai Czapnick ex platea Vistulæ, integra septimana capitis doloribus ac dentium divexata, nil cibi admittebat, capiteque præterea intumuerat. Hinc metuebat ne insaniæ morbo laboraret. Itaque ac primum appromisit se lipsanorum locum B. P. Cantii cum sacrificio et signo capitis ex cera efformato reverenter adituram, mox eodem die sensit se dolore levari ac vesci etiam posse.

[33] [Manus fracta in integrum restituitur.] Adhuc eadem lux beneficum B. Cantium vidit. Mulier pileatrix, luce B. Magdalenæ, infortunio, imprudenter in terram collapsa, manum effregit, quæ tumefacta, nullum ei usum præbere potuit. Die dominica adiit quam potuit per vires ecclesiam S. Annæ, ac prona in genua ante SS. Eucharistiam, excitata in se firma fiducia, devotissime obsecravit Numen, ut misertus, interpositis B. Cantii meritis, sese ab imminenti mendicitate ac manus inutilitate liberaret, identidem commemorando se pauperem esse ac egenam, nec victum una manu procurare posse; vovit præterea manum ex cera efformatam sepulchro B. Cantii se superposituram. Mirum dictu, necdum ab orando quieverat consurrexeratque, et jam dolor evanuit tumorque, ac manum hilaris lætabundaque restitutam vigori aspexit, atque sic solatio recepto, gratiis rite Deo ex animo persolutis, recessit.

[34] [Febris ablata.] Decima Augusti, die Jovis (Veneris) festo S. Laurentii, mulier Wielicensis octennem filiolam, novem septimanis continua febri ardentem, demum in tertianam, ut vocant, degenerante, quam primum obtulit visitando B. Cantii sepulchro, confestim immunis ista ab his comparuit morbis.

[35] [Simile, et ingrata dilatio punita.] Undecima Augusti, die veneris (Sabbati); mulier Ruklanska ex suburbano Piscatorum ad plateam Coriariorum, tribus septimanis ardens febribus, triduo integro demum nil cibi admiserat. A sui oblatione per votum invisendi B. Cantii monumenti confestim morbo liberata est. Quia tamen implere quod appromiserat distulit, gravius conflictare malo cœpit recidivo: itaque flagello suæ ingratitudinis cognito, iterato sese appromisit, genibus manibusque serpendo, ecclesiam S. Annæ ac sepulchrum B. Cantii invisuram; fecit, et integre incolumitatem recuperavit.

[36] [Sutor ingenti capitis dolore liberatus.] Decima tertia Augusti, die Dominico (lunæ). Petrus, Sutor ex parochia S. Annæ, intolerabili laborabat dolore capitis, die vero Martis seu octava Augusti, nocte eo doloris sensu arreptus erat, ut sibi metueret, ne ei oculi extra sedes suas emoverentur, ac deinde ob vehementiam cruciatus, qui perseverabat, moreretur. Itaque assurgens lecto, quam ei per debilitatem licuit, genibusque humi positis, pollicitus est nudis se plantis B. Cantii sepulchrum invisurum, in attestationem recepti beneficii cereum supra appensurum caput, si eo se misericors Numen dolore voluerit liberare. Cum autem adhuc genua non levasset, cruciatus est allevatus. Itaque petiit hoc vulgari hominibus, simulque sese in gratiis referendis ab iisdem adjuvari.

[37] [Lethaliter ab equo percussus liberatur.] Decima sexta Augusti die Mercurii (Jovis) D. Margarita Skrzydlowa ex platea S. Annæ, accedens sacrarium S. Annæ, ab absolutis divinis, jurejurando asseruit, se præsente in nova civitate Korczynensi l cæterisque plurimis fide dignis, die S. Stephani contigisse: quod cum quispiam equo insidens, cum contractis (illum) habenis calcaribusque premeret, equus sessorem excutere pararet, varieque assiliret, ac demum posterioribus pedibus elevatis, juvenem religionis Ruthenicæ, qui necdum baptismo erat initiatus, ad pectus pone cor percusserit, adeo ut mox simillimus mortuo in terram prociderit, ac talis ultra quatuor horas jacuerit. Accurrerunt homines supra quadraginta, qui eum intuiti, pro exanimi censebant universi; erant signa, quia pallor cadaveris occupavit corpus; item frigus, cessatio pulsantis arteriæ; præterea nullum ori respirium deprehendi poterat. Quod cum ita esset, illa adstantium turba nominatam D. Margaritam Skrzydlowam obsecrare cœperunt, ut eum ad sepulchrum B. Cantii, miraculis celebrari cœptum, offerret, quatenus misericordi Deo, interpositis Famuli sui meritis, placeat, hunc vitæ et sanitati restitui. Commota D. Margarita vehementi et constanti eorum petitione, pronis in tellurem genibus, adlacrymantibus oculis, fide speque inconcussa ac indubia, appromisit, si Deus illum reddat sibi vivum ac incolumem, sese cum illo juvene cum sancto missæ sacrificio ac corde ex cera effigiato, sepulchrum B. Cantii veneraturam. Vix hæc conceperat effataque est, cum juvenis extulit primum utramque in crucis formam decussatam manum, apertisque oculis, suis assurrexit viribus, nullum tamen ad occasum usque solis efformabat verbum. Erat is adolescens tredecim annorum. Eodem tamen vespere ad instar sani valentisque bene hominis incedebat, comedebat et bibebat, nullamque læsionem aut doloris sensum in pectore percipiendo; imo asserebat se sic valere, quasi numquam ullam accepisset percussionem. Tertia post die, videlicet Veneris, eadem D. Margarita hunc ipsum juvenem ac adolescentem fortiter valentem ad sepulchrum B. Cantii adduxit, ac promissis stans, cum hoc ipso audito sancto missæ sacrificio, in acceptis tantum Deo referens beneficium, cor cereum cum candela ibidem appendit.

[38] [Infans in labro mersus reviviscit.] 24 Augusti, die jovis, luce S. Bartholomæi, D. Ursula Wielizka, filia Raciborski (ex) Cleparia, infantem suum medii anni marito, in labro sanitatis gratia balneanti, jucunditatis causa vel ablutionis porrexerat: erat is dies 19nus Augusti. Interea quidam languor parentem hujus infantis invaserat, ut in deliquio animi, sui oblitus, puerum, quem manibus gestabat, in labrum demiserit; ipse vero ad marginem labri sese elevans ac considerans sine ulla memoria gnati, sese recolligebat. Accurrit interea mater; non visum a se infantem cunis arbitratur redditum; quem cum nec ibi invenit, ad maritum in labro residentem, ut de infante inquirat, approperat. Et ecce conspicit infantem in labro pedibus sese efferentem sursum, capite vero fundum contingentem. Eripit aquis jam defunctum, nisi quod adhuc spumas ori aliquas adhærere videret. Tristissima et afflictissima in terram illum deponit ac Deum obsecrat, se piaculo grandi necati filii liberet. Ac celebritate miraculorum B. Cantii sibi obversante, quantum solatium afflictis, rebusque deploratis multorum attulerint, abjiciens se in genua, obtulit puerum suum defunctum, cum missæ sacrificio ac candelis et effigie infantis cerea, siquidem Deus illam ad merita sui famuli B. Cantii, redivivi filii vita solaretur. Vix hæc finierat, infans vagire plorareque cœpit, et sic revixerat, qui jam mortuus erat. Itaque nominato die Apostoli Bartholomæi S. Annæ ecclesiam ac sepulchrum B. Cantii cum suis votis invisit, gratiasque de tanto beneficio Deo opt. max. reddidit m.

[39] [Infans mortuus natus vitæ usuram accipit.] Quarta die Septembris, die lunæ, mulier Servatczyna, post longos cruciatus tandem mortuam prolem ediderat. Cum autem ultra duas horas infans extra effusus jaceret; nec vagitus, ut assolet fieri, ederet, nec ullum aliud signum aut similitudinem vitæ præ se ferret; mulieres præsentes devotissime votum conceperunt cum infante ac missæ sacrificio sepulchrum B. Cantii sese invisuras, si ad suam intercessionem puero refunderet animam, ad fontemque eum sacrum deduci permitteret. Ea necdum effantur; puer confestim vagit; ac dein baptizatus, Dei omnipotentis gratia hucusque vitæ perfruitur usura.

[40] [Insanus mentis compos redditur.] Decima die Septembris, die dominica, quidam juvenis ex pago Wegrzec, virginum Stanionteckiarum, accedens ad templum S. Annæ, in ipso recessu ab exedra concionatoria R. D. parocho Matthiæ ejusdem ecclesiæ confessus est, se ex vehementia cujusdam morbi in insaniam incidisse (adverterat antea præterita dominica in eo idem R. D. Matthias signa insaniæ, dum ad templum duceretur), et a voto facto sanctoque missæ sacrificio ad sepulchrum B. Cantii, ad se rediisse, ampliusque a rationis usu non excidisse. Idem pro hoc beneficio, duarum missarum auscultatione ad proximam lipsanis aram gratias egit.

[41] [Variis morbis mulier liberata.] Octava Octobris D. Margarita Sonczensis, duos annos ægra, tandem variis morborum accessibus, quibusdam deliquiis facta obnoxia, a se alienabatur. Audita celebritate gratiarum in eos, qui B. Cantio supplices pro solatio tetendissent palmas, vovit se invisuram sepulchrum ejus, cum sancto missæ sacrificio ac cereo, si ob merita sancti Famuli sui convalesceret. Mirabili Dei benignitate morbis et cruciatibus ac deliquiis subito liberata est.

[42] [Vir squinancia sanatus.] Quispiam Skalensis morbo obsessum guttur habuit, quem vocant squinanciam, ob quam ne liquida quidem transmittere poterat quatuor diebus, nec ullum verbum proloqui. Intrans in se corde contrito, obtulit se ad monumentum B. Cantii, obsecrans Deum misericordem, ut intercedente Famulo suo, inconfesso ei mori non liceret. Hic subito misericordi Dei benignitate valetudinem recuperare incepit.

[43] [Infans reviviscit.] Octava Octobris. Dominico die, quidam parentes (ex) Crosna unicum quinque septimanarum infantem, admodum sibi carum, subito correptum morbo, proque jam extincto habitum (nam toto corpusculo lividum ac frigidum sine motu ac respirio intuebantur) mœstissimi in genua prostrati ac ubertim lacrymantes, ad B. Cantii sepulchrum deferre voverunt, ea conditione (addita etiam figura filioli cerea ac missæ sacrificio) si solatium a Deo in vivo puerulo reciperent. Confestim respirare infans, ac quasi somnum excuteret, vagire movereque sese cœpit, nullumque amplius doloris aut morbi sensum præ se tulit n.

[44] [Periculoso morbo sacerdos liberatus.] Anno Domini 1476. R. D. Præpositus a Vivario affixus lecto, gravi et periculi plena infirmitate septem hebdomadarum, non cibum solum sed nec speciem ullam potus admittebat, a medicis præterea derelictus. Quædam sanctimonialis obtulit eum ad B. Cantii sepulchrum, quod ille in persona veneraturus erat, quamprimum id ei a morbo per vires liceret. Eodem die convalescere cœpit, bibere ac cibo refici. Paulo post adiit templum S. Annæ, ac lecto Sacro de SS. Triade, Deo gratias reddidit.

[45] [Alter presbyter ex diuturno morbo convalescit.] R. D. Stanislaus, parochus Porembiensis, diuturna in lectum dejectus invaletudine, ubi a muliere quadam supra se commiseratione capta, oblatus fuit ad sepulchrum B. Cantii, si voluntate Dei vitam longiorem nancisceretur, quod se sepulchro cum gratiarum actione per missæ sacrificium ac cereo esset præsentaturus; subito ad vires redire cœpit, ac ipsemet intra paucos dies S. Annæ adiit gratiasque persolvit; itemque per suum vicarium duas libras misit pro cereis.

[46] [Parens cum duobus filiis sanati.] R. D. Pawski, nobilis genere, ætate provectus, cum in suis patrimonialibus bonis maneret, in infirmitatem pedum inciderat, duoque ejus filii, quos uxoratus ante susceptum sacerdotium genuerat, periculose decumbebant. Fecit votum cum filiis sese in persona sepulchrum B. Cantii veneraturum: ac tam parens quam filii a morbis suis liberati, hæc vota plene Deo reddidere.

[47] [Nobilis adolescens maligna febri solutus.] Quidam nobilis adolescens Podleyczanensis, anno integro febri ardens continua, læsis visceribus, perditis viribus proximus fatis erat. Avia obligavit sese coram Deo, B. Cantii cum hoc nepote suo exuvias veneraturam, si benignitas Dei eum, intuitu meritorum Famuli sui, pristina donaret incolumitate. Confestim febris eum deseruit. Itaque cum avia sua itinere 20 milliarium suscepto, votum suum et gratias Deo ad sepulchrum B. Cantii persolvit.

[48] [Quinquennio sanguinis fluxu laborans mulier sanatur.] Civis quædam Cracoviensis ex platea Vistulæ spectans ad parochiam B. V. imperitia obstetricum ita interioribus læsa fuit, ut continuo fluxu laboraret. Hinc quamvis minimo uteretur potu, in duplum refluebat. Cum vero nullis consiliis expertarum famularum, nullis medicorum pharmacis adjuvari posset, diu tristis ac vitæ pertæsa, accedente etiam sui mariti fastidio, tandem B. Cantium imploravit, ejusque lipsana se veneraturam appromisit. Ad hoc votum constitit fluxus. Verum cum ingrata, promissa exequi neglexisset, gravius in idem malum relapsa est. Confitetur itaque voti omissionem: sacerdos negat se ei daturum absolutionem nisi a promissione expleta. Explevit igitur, ac Dei gratia in sanatione suo admirabile reportavit solatium.

[49] [Mulieri oculorum usus restituitur.] Eodem anno 17 Februarii. Anna civis Cracoviensis, parva sua victitans officina, cæcitate oculorum anni dimidio laborabat; nihil discernebat penitus, cum palbebræ plane sibi adhæsissent. Quadam tempestate a sacris recedens, ex loco dicto Skalka, cœpit secum cogitationibus revolvere, quod bene vellet lipsana B. Cantii venerationis ergo adire, si per ejus merita divinæ majestati placeret sibi pristinum usum luminum donare. Extemplo, adhuc domum non regressa, oculi miraculose sunt aperti, ut clare omnia dignosceret, lætaque domum reversa sit. Verum neglectæ obligationis pœnas repetita dedit cæcitate, quam tamen etiam voto obligationeque renovata dispulit, ac beneficium confessa coram R. D. Matthia parocho S. Annæ et Martino Goskoviensi, notariis tunc considentibus publicis. Addebatque: Omnino credo firmiterque profiteor, hunc B. P. esse sanctum et coram Numine grandium meritorum, præsens auxilium et afflictorum solatium; quandoquidem me deploratam ac luminibus privatam misericorditer adjuverit ac sit consolatus.

[50] [Admirabilis fracti pedis sanatio.] Quidam ex ordine S. Dominici, Osvicimensis monasterii, jurejurando coram me Matthia sacerdote ac doctore S. Scripturæ, parochoque S. Annæ, aliisque fide dignis retulit. Cum quadam die de expressa suorum voluntate cum suo superiore visitaturus hieme parentes vehiculo duobus equis per niveas deportaretur vias, cum ultra Koszycas essent, ac ex monte quodam descensus ipsis sane difficilis restaret: superior timens lapsum quempiam periculosum, jussit se alterum equorum conscendere, ac adductis habenis lente descensum moderari. Quod cum facere parat, equus prioribus pedibus graviter se in pectore percutit, ac in cursu sub vehiculum retundit, frustra loris equos superiore retrahente. Sic ad medium fere stadium tristissime pertractus unum pedem duobus locis exfregit, in genu o ut ossa patescerent. et planta, ut digiti ad calcem redacti esse viderentur. Et siquidem pius aliquis homo non occurrisset fortuito, qui equorum impetuosum non stitisset cursum, loco angusto religiosus ille sub vehiculo animam exhalasset. Igitur ille homo probus subductum in suum equum religiosum ubi Koszycium devexit, chirurgo commendavit. Verum decem septimanis frustra ibi consumptis, nullis emplastris industriaque proficiente, præterea extraordinarie convulsiones duabus hebdommadis acres passus, fractis viribus, perdita orexi (appetitu), ad extremum ab iis qui se visitabant pro deplorato et proximo suis fatis indicabatur. Unus quispiam civis Koszycensis repertus, qui hoc illi consilium exhibuit. Quantum distes ab extremis, ipse satis perspicis. Mundus caret pharmacis, quibus te restituat. Habes adhuc B. doctorem Cantium in ecclesia S. Annæ, quo nullus expertior in periculis ac morti jam renuntiatis; cujus rei ego testis luculentus esse possum. Læseram sic pedem meum securi, ut parum a præcisione abfuerit; multis impensis et chirurgis frustra restitui laboravi; commotus celebritate miraculosæ opis erga afflictos B. Cantii, statim a voto melius me habere cœpi, ac brevi sanationem gravissime profundissimeque læsi pedis retuli plenissimam. Audiit hæc religiosus, ac animæ corporisque collectis viribus, elevato corde in cœlum recitataque oratione dominica, obligavit sese invisurum ac gratias sanctæ missæ de SS. Trinitate Deo omnipotenti litaturum, siquidem ei liceret claudum non esse, ac sanitati pristinæ meritis B. Cantii restitui; prætereaque annuentibus superioribus furcam cum cereo appensurum pede. Vixdum hæc finierat, extemplo sensit inflammationem cum convulsionibus notabiliter recedere; pedisque digiti aversi suam repetiere intra unam septimanam sedem; ac tibiæ os convaluit; sicque sibi restitutus est, ut nullo adminiculo egeret ad incessum. Itaque gratus hujus sanationis, vota, quæ promiserat, lætus exolvit.

[51] [Item religiosus dolore oculorum levatus.] Item religiosus a festis paschalibus veniens asseruit, aliquot septimanis ante pascha incredibilem se passum fuisse oculorum dolorem, quater ex illis guttatim stillasse sanguinem; cum vero se ad tumulum B. Cantii cum missæ sacrificio obtulisset, illo dolore alleviari cœptum, ac dein brevi eliberatum. Gratiis itaque Deo per sacrificium relatis, petiit hoc beneficium vulgari hominibus. Exhibebat etiam oculos suos iis, qui tunc aderant, qui unicam solum maculam sanguineam in oculo sinistro deprehendebant. Vocabat is religiosus B. Cantium vere Sanctum insignem magnorumque coram Deo meritorum ac sanatorem thaumaturgum; profitebaturque se nulla ratione omissurum tanta beneficia deprædicare.

[52] [Vir quidam, Vistulæ aquis immersus, eripitur.] D. Nicolaus de Mologoscz rediens ex nuptiis cum plurimis utriusque sexus hieme per congelatam Vistulam, ducensque manu ex equo canem venaticum, infelici casu fracta glacie lapsus in aquas simul cum equo et cane, vi aquarum abripiebatur planeque conclamabatur. Nobiles quædam fœminæ ad alteram ripæ partem secure expositæ, de vehiculis in terram prosilientes, votum ejus nomine concipiunt, quod si eum benignitas Dei a morte aquis eriperet incolumem, maneret obligatus invisere sepulchrum B. Cantii cum sacro missæ sacrificio. Et ecce spectantibus illis ac plurimis aliis, eodem plane foramine, sursum in solidam exiliit glaciem incolumis omnino, idque cum equo et cane venatico; confitens palam se vi quadam potenti et incognita hac fuisse ejectum. Idem Cracoviæ voto suo satisfecerat: verum quod admirabile beneficium tacuisset, nec illud ad quos tunc spectabat detulisset, sic est punitus. Expeditis negotiis, quorum causa venerat, incolumis equum conscenderat; cum vult eo vehi, equus concidit, et malo aliquo laborat. Ob negotia urgentia, mutat aliumque conducit equum, et is sub sessore semel occupato movere se nequit. Incipit fodicare calcaribus; calcaria, alias fortiter applicata, dissolvuntur ac decidunt. Sed et ipse persentiscit se ægre habere, prodigioseque detineri. Ea itaque die mansit in hospitio, secum recolens casum, ejusque originem et fundamentum, ac advertit taciturnitatem miraculi hæc omnia a Deo meruisse. Postera die repetit templum, et eo ordine, quo retulimus, se servatum profitetur, suamque imprudentiam ac simplicitatem incusat, quæ eum a vulgando remorata est beneficio. Igitur aliquot post dies, suo equo Cracovia vectus incolumis, non cessavit esse divinarum laudum in B. Cantio, vitæ suæ servatore, præco.

[53] [Restituta vis pedibus ac manibus.] Quædam civis Cracoviensis, residens in nosodochio S. Spiritus, omnem usum pedum manuumque amiserat, ut nec pedibus niti posset, nec sese vestire valeret, aliorum officiosa ad hæc charitate egens. Audita celebritate beneficiorum, quæ Deus afflictis ad tumulum B. Cantii conferebat, freta servi Dei meritis, magna fiducia secum hæc volvens votum concepit: O me felicissimam, si meo robore beati hujus Patris tumulum veneratura adirem, ac ei cum missæ sacrificio hunc honorem deferrem. Hæc illa volvit mente, et se pedibus manibusque uti posse probe advertit. Ac die veneris quinta Julii S. Annam adit sine fulcris, sine adminiculantibus hominum manibus sese sistit, exultabunda beneficii magnitudinem deprædicat, petitque passim vulgari; ac eodem hilari fervore spiritus, æstuante animo, devotas Numini persolvit grates.

[54] [Infans suffocatus reviviscit.] Decima nona Julii, die Veneris, D. Anna ex pomerio Cracoviensi, uxor figuli dicti Herszt, jurejurando cum multis retulit testibus, quod die jovis, qui erat decima octava Julii, abiens domo ad distrahenda testacea vasa, infantem medii fere anni in cunis dormientem mariti curæ commendavit. Cum autem is opere suo distineretur, contigit ut alius puellus quinquennis, volens infantem somnum capientem contegere, injecto super faciem violentius cervicali, eam suffocavit. Redit interea sub meridiem mater, ac infantem, perculsa infelici casu, suffocatam (videns), cum marito mœsta in genua procidens, sepulchro vivam præsentandam B. Cantii vovet, ac præterea missæ sacrificium pollicetur. Duæ horæ necdum effluxerant, (cum) pulsus cordis percipi cœptus est, ac tandem vitæ infantem misericordia divina restituit. Nec tamen eo die infans ubere lactari potuit, nisi a media nocte. Igitur decima nona Julii cum incolumi infante ad sepulchrum B. Cantii accedentes illudque exosculantes, vota sua ac gratias ad missæ sacrificium exolverunt, rogaruntque hominibus beneficium hoc pro concione promulgari p.

[55] [Fractus a sesqui anno pes restituitur.] Vigesima octava Julii dominica die, Martinus quispiam (ex) Cleparia in longa platea residebat. Hic saccum lanæ 14 lapidum ex superiore parte domus deducens adjutorem suum monuerat ut detineret, se per gradus pedetentim descendente. Adjutor ponderi detinendo impar, saccum ponderosissimum elabi sibi passus est, qui summo impetus deorsum tradens, * etiam gradibus Martinum deturbavit, genuque in pede fregit, ut nec assurgere, multo minus incedere valeret. Hinc a duobus viris domum est deportatus. Dolorem igitur magnum perpetiebatur, usuque fracti pedis destituebatur. Si aliquo incedendum esset, pendulo de cervice linteo pedem læsum succingebat, et sic alio pede, adminiculantibus furcis, serpebat. Emplastris variis læsioni medebatur, humidumque genu servabat, metuens tandem ne exaresceret; ac sic mœstus et dolens annum cum dimidio vixerat, tandem spem recuperandæ amittens sanitatis. Cum tamen recoleret admirabilium gratiarum frequentiam, qua B. Cantius afflictis se devote invocantibus adesset, intus commotus, genuflexus voto se obstringere non dubitavit, si eum Deus a mendicitate præservaret, ac fracti pedis sanatione consolari dignaretur, ad exuvias B. Cantii gratias se devote relaturum. His finitis dum de terra sese elevat ac furcis innititur; elabuntur ex manibus ultro furcæ, pedibus fortiter consistit, ac eadem hora nihil cunctatus pedibus sanis sine fulcris ad S. Annam accurrit, gratiis ex corde actis, in beneficii memoriam supra tumulum B. Cantii fulcra appendit, non desinens passim coram mortalibus deprædicare, beneficium sibi meritis B. Cantii esse collatum.

[56] [Vir morte proxima ereptus.] Quidam (ex) Bochnia, prolixa et gravi affectus infirmitate, cum sibi postera die, nescio ex quibus signis colligeret esse moriendum, sacramentis munitus, ne negotium aliis ob obitum facesseret, ipse prout sibi per vires licuit, corpore sibi abluto, mortale induit indusium, jamque eas solas versabat cogitationes, quæ ipsum ad beatum juvare possent exitum. Interea hæc ad eum delabitur vox: Si tibi in desiderio est sanitas, ecclesiam te SS. Annæ invisurum pollicearis, ubi ad meum tumulum integræ incolumitati doneris. Fecit ille lubens votum, ac post implevit, et sanitate promissa est potitus.

[57] [Mersa puella in Rudavam reviviscit;] Vigesima septima Septembris, die Translationis S. Stanislai, subditus quidam ex pago Mydlnik, nomine Gregorius cum uxore sua unicam, quam habebant, triennem filiolam, per imprudentiam insciis se in præterfluentem Rudavam q demersam inventam, vovit secum veneraturam sepulchrum B. Cantii ac testaruram sacrificio cereisque. Vix ea plene conceperant, misericors Deus est illos consolatus: nam puella gelida ac aquis plena adhuc, oscitare velut solent a somno, ac plorare cœpit. Eadem adhuc luce S. Stanislai afferunt ad templum S. Annæ suam filiolam redivivam, ac concionatorem orant, qui adhuc verbi Dei prædicatione occupabatur, vellet etiam hujus beneficii esse ad refertam sese circumstantem multitudinem esse præco. Fecit quod rogatus erat, universique Numinis benignitatem in B. Cantii meritis collaudarunt r.

[58] [item infans in lecto suffocatus.] Dies horaque plane eadem erat, cum descendenti R. D. Matthiæ parocho de exedra concionatoria, civis quidam Skalbimirensis s refert uxorem suam infantem sibi accumbentem * per imprudentiam suffocasse, ac extinctum, ubi expergefacta est, invenisse; cum subito tamen vovisset se tumulum B. Cantii devota cum veneratione accessuros, in reddita subito vita infanti summam consolationem recepisse. Instante autem illo, ut populo hoc beneficium innotesceret ad augmentum divinæ laudis, iterato parocho concionatori conscendenda cathedra fuit. Audiit hæc populus, ac lacrymis et vocibus gratias Deo reddidit, quod et sic placuerit B. Joannem Cantium honorare.

[59] [Cæca ac manibus contracta redditur sanitati.] D. Margaretæ Piltzæ ingens dolor oculorum visum abstulerat septem hebdommadis; præterea contractio manuum minimum in ea refugiebat laborem. Vovit se veneraturam sepulchrum B. Cantii, si exiguo visu potiretur. Eodem momento et aciem oculorum et usum manuum, quali ante gaudebat, recepit. Gratias ergo quas debebat egit et signa cerea oculorum manuumque supra tumulum affixit.

[60] [Paralyticus sanatur.] Decima quinta Octobris, luce sacra S. Hedvigi, D. Albertus civis Dobczensis, tactus paralysi nec loqui nec incedere potuit, instarque aridi trunci in lecto continuis vigenti tribus septimanis decubuit. Contigit ut in profundum animæ suæ descendens, tale votum conceperit: Numen misericordissimum, quod B. Joannis meritis inclinatum prodigiosis homines afflictos morbisque prostratos beneficiis erigis ac solaris, dignare me ineffabilis majestatis tuæ conspectu, ac me hac gravi oppressum infirmitate intuere. Si vero ita divinæ tuæ voluntati fuerit placitum, ad interposita venerabilis Joannis Cantii merita, tua me solare ope, pristinaque dona incolumitate. Ego autem ubi per vires licuerit, tumulum ejus invisam et tibi immortales cantabo gratias. Hæc vix evolverat, convalescere incipiebat ac usum linguæ pedumque recuperare. Itaque paulo post adiit sepulchrum B. Cantii ac disertis verbis ipsemet palam, implente populo ecclesiam (Jubilæi enim tempus erat), beneficium elata voce confessus est, manusque ac pedes firmos exhibuit universis. Accedens vero exuviarum locum, summa devotione illum osculis ac amplexibus distringebat ac inter lacrymas misericordi Numini gratiarum laudes immolabat.

[61] [Dolor pedum ablatus.] Anno Domini 1477 decima quarta Januarii, quæpiam civis Olkuszensis crudeli sane dolore convulsioneque pedum laborabat, sexdecimque hebdomadis insistere pedibus nequibat. Factum est, se annuente, ut ad tumulum famuli Dei ab amicis oblata fuerit, quod si convalesceret obligaretur eum invisere ac gratam se bonitati divinæ exhibere. A voto hoc concepto cruciatibus soluta est, pedibusque progredi valebat, ac dein plene incolumis evasit.

[62] [Calculi ejectio stupenda.] Vigesima secunda Januarii, Joannes Pociask, Luborzycensis caupo, calculo ita excruciabatur, ut ejus interiora læderet cruentaretque, gressumque ei adimeret. Mederi malo voluit; sed Cracoviæ medicatis multis adhibitis, nequidem lenimentum mali adipisci potuit. Transiens ac pernoctans in diversorio studiosus ex Bursa, Jerusalem cognominata, author ei fuit, ut si sanitatem assequeretur, promitteret se Deum honoraturum visitatione sepulchri B. Cantii, idque ad illud genibus manibusque adreptando, ac gratitudinem conducto sacrificio attestando. Vix hæc effatus erat caupo, confestim sine sensu doloris calculus excidit, atque ita cruciatibus, interveniente intercessore B. Cantio, liberatus est.

[63] [Ab invelerato acutissimoque pedis malo puella liberatur.] Septima Maji D. Margarita civis Graboviensis, vidua miseram habebat filiam annorum sexdecim, cui summo cum cruciatu tibia pedis tota intumuerat et instar titionis decolorata apparebat; movere se loco suis viribus novemdecim hebdomadis nequibat. Materia venenosa aliquot partes carnis perroserat, ac quam vis quasi fistulis efflueret, educendo secum crinium variarum ferarum animaliumque vim, nihil leniamenti, ut assolet, afferebat, præterea etiam distringebat ossa et per illas fistulas emittebat, erantque considerabilis magnitudinis. Atque hoc statu novem hebdommadis fere sine sensu decumbebat: interdum acutissimo dolore ebulliente, dentibus stridebat, alias mortuæ simillima apparebat; vix aliquo in arteria signo pulsuum emicante. Cum nec medecinæ ei ullæ prodessent, nec plurium Sanctorum imploratio afferret subsidium, ab omnibus deponebatur deplorabaturque. Tristissima mater, commemoratione facta gratiarum, quibus tot miseros B. Cantius est solatus, infirmos sanavit, mortuos etiam resuscitavit; vovit se cum filia velle esse ream cultus ac venerationis admirabilis ejus sepulchri, si divina benignitas in afflictissima excruciatissimaque filia eam consolari dignaretur. Hæc verba consecutum est potentis Numinis beneficium, ostenditque quo loco suus apud se esset Famulus: nam eodem momento filia ex lecto velut ex sepulchro sese levavit, uti, ut incolumes solent, pedibus cæpit et indies firmiori progredi gressu. Paulo post exuvias B. Cantii grata Deo cum matre venerata est, ac pro signis sanationis suæ ossa olim per fistulas fluentes prodeuntia ostentabat, quæ digitos manum facile adæquabant. Idem rite filia cum examinaretur, uti retulimus, plenissime enarravit.

[64] [Cæcitas sublata] Vigesima nona Junii, mulier quædam ex Nigro Pago, pomeriis Cracoviensibus adjacente, comparuit in ecclesia S. Annæ, referens se quatuor annis, et dolore oculorum et privatione visus fuisse afflictam, prorsusque sic ad obitum usque sibi vivendum fore cogitasse; verum ubi se magna fide ad sepulchrum B. Cantii obtulisset, idque cum missæ sacrificio, mitigari dolorem expertam esse et dein evanuisse, luminibus integris, quæ dolor occluserat, solis lucem intuitam esse. Petiit promulgationem hujus beneficii fieri: erat enim dies opportunus Petro Pauloque apostolis sacer, ac sic divinæ benignitati gratias persolvit.

[65] [Dolor pedis sanatus.] Trigesima Junii D. Margaritæ Rzanczynæ civis Cracoviensis quispiam cruciatus pedem circa talos exercebat, quibus tumefactis, nullo tibiali uti poterat anno integro, quamvis pus ei efflueret. A voto facto ad sepulchrum B. Cantii, confestim et dolore et tumore et effluxione est liberata. Atque hoc sibi beneficium ideo imprimis obtigisse profitebatur, quod indubitata fiducia de meritis famuli Dei ejus opem imploraret.

[66] [Visus restitutus.] Vigesima Julii D. Helena civis Cracoviensis in ecclesia S. Annæ supra tumulum B. Cantii ex cera efformatam femineam iconem appendit, retulitque se quindecim annis amissa omni spe visus cæcam vixisse. Fama gratiarum, quibus se invocantibus B. Cantius opitulabatur, permota, fide insigni ac spe aucta, dixit sese cultum dignum sepulchro ejus delaturam, si cæcitate jam inveterata privaretur. Tum divina bonitas, apud quam non est acceptio personarum nec sexus differentia, quæ cor potius intuetur humanum, ac fiduciam in se ac sibi caris famulis, cum visitaret sepulchrum B. Cantii ac votis eum suis invocaret, donavit eam visu. Ea vero non humano vi sed divino beneficio restituta sibi integre lumina meritis B. Cantii apud cunctos deprædicabat mortales.

[67] [Moribundus convalescit.] Eodem die Bartholomæus ex pomeriis Cracoviensibus dictis Kaviory, fere annum febribus ardens, iisque dolore capitis aliisque malis exercitus, quæ ne quidem explicare valebat, quadam nocte in eos lapsus est languores, ex quibus pronum ei erat de extremo vitæ tempore proximo jam judicare. Interea hanc auscultat vocem: Obliga te voto ad ecclesiam meare cum sancto missæ sacrificio, ac per ejus Viri merita, cujus ibi corpus requiescit, incolumitatem adipiscere. Expergefacto similis ac se colligens, juxta quod audierat sese obstrinxit, ac admirabili Dei potentis gratia a febribus, doloribus aliisque pluribus malis sufficientissime est eliberatus. Itaque petiit instanter, mortalibus ad verbi Dei prædicationem convenientibus, quod beneficium receperat, diserte promulgari.

[68] [Ardens febris extincta.] Vigesima sexta Julii, sacra luce B. Annæ, mulier cognomine Cieslina Sabcastiensis, viginti quatuor septimanis febribus urebatur. Adierat aliquando templum PP. Bernardinorum misericordias Domini imploratura; et en subito incredibilique deliquio obruitur, ut sibi imaginaretur totam templi concamerationem cum lapsu imminere, adeoque collectis viribus instar mente perturbatæ ex ecclesia eruperit, nil recordans ædes suas repetierit ac se in lectum projecerit; nil cibi, nil potus admittens extra se jacere videbatur. Sub quietem cujusdam noctis videtur sibi videre speciem cujusdam spectabilis admodum Dominæ, quæ accedens suo lecto, sic se affata erat: Quamdiu aut quousque tu hunc lectum occupabis? Quare non consurgis, meamque ad ecclesiam non approperas? Decretum est enim, ut meritis sese interponentibus novi ac recentis sancti doctoris Joannis incolumitate doneris. Cave autem negligas procurare, ut hoc beneficium frequentissimo pro concione populo per verbi Dei præcones promulgetur. Itaque postera die fortis consurrexit, ac vota quæque ei erant commendata jure executa est.

[69] [Pedes firmati, oculi sanati.] Dominæ cuidam, uxori Gregorii Clepariensis, erat neptis quadrima, pedum plane usu destituta. Hanc in templum adducens, more aliorum jubebat sepulchro famuli Dei infigere oscula. Ipsa interea intra se de sanctitate ejus addubitans ac similia volvens: Utique is in canonem SS. non est relatus adhuc, quomodo igitur Sanctus est? Neptis ab osculis sepulchro datis utcumque pedibus erigi incedereque cœpit; verum collapsa pluries defecit. Præterea correpta oculorum dolore aliquot septimanis non solum aviæ sed etiam domesticis ac vicinis suo ploratu molestissima fuit. Recuperata igitur meliori credulitate de sancti Viri meritis avia, obtulit eam cum missæ sacrificio ad sepulchrum B. Cantii; quod ubi explevit, neptem et oculis sanam et pedibus incedentem lætabunda conspexit ac gratulata est.

[70] [Oculorum dolor ablatus.] D. Martha Niesiechovicis nobilis femina quadriennio cruciatu luminum continuo, modico adhuc visu gaudens, ubi se obstrinxit B. Annæ templum ac sepulchrum B. Cantii invisuram, plenam oculorum illustrationem est consecuta.

[71] [Maritus cum uxore a variis morbis liberati.] Vigesima secunda Augusti D. Joannes, Silesia oriundus, novennio cum dolore pedum gravi ac acuta viscerum torsione afflictabatur. Uxor etiam ejus Anna prolixa laborabat infirmitate. Uterque auditis admirabilibus Dei per B. Cantii merita operibus, nil diffisus ob mali antiquitatem, erecto animo, plenus fide ac spe, appromisit se cum missæ sacrificio sepulchrum B. Cantii honoraturum. Ad executionem deducto voto, uterque adeptus incolumitatem, lætus et exultans celebrabat Numinis in se benignitatem.

[72] [Cæca visu donata.] Trigesima Augusti. Mulier ex parochia B. V. viginti septimanis oculis excruciata, decem vero nihil plane dignoscens, ad celebrem miraculosis beneficiis B. Cantii voto se obligavit invisendum tumulum. Ubi explevit quod promisit, adepta est quod desideravit. Nam præsens missæ sacrificio ac opem B. Cantii ad ejus invocans exuvias, illuminatis donata est oculis.

[73] [Ex alto arcis loco desiliens, et mortuus reviviscit.] Anno 1478. Duodecima Maji, die Martis Pentecostes, Andreas adolescens quindecim annorum ab obsequiis magnifici Domini Christophori Szafraniec, t ex Canina, ut vocant, Rupe, ob remissam curam sibi commissæ merulæ et psitaci frequenter vapulabat. Accidit in absentia domini, oblivionis culpa, fame illas aves extinctas esse. Hinc rediens dominus ac rem cognoscens, stomachabundus virgas apparari ac adolescentem cubiculo suo includi jubet. Adolescens eligens perire (potius) quam, ut suspicabatur, crudeli castigationi subjici, prosiliit ex cubiculo arcis supra rupem ædificatæ, ac dura rupe allisus extinctus est. Altitudo autem cubiculi ex quo prosilierat a rupe eminebat nonaginta mensuris, quas vir alioquin grandis nonagesies brachiis extensis exæquaret. Percepto lapsu, dominus recta ex arce comitatus famulis ad adolescentem accurrit, exanimem invenit ac inflatum. Tristis mirum in modum, in genua pronus in hæc verba proloquitur: Dilectissime pater sancte Canti, tibi hunc commendo, nihil hæsitans de meritis tuis. Audiverat enim multa quæ ille patrarat, ac etiam ex hac arce nescio qua de causa non tam sublimi loco prosilientem puellam, mortuam oblatam tumulo vitæ restitutam. Igitur ita tristis aliqua temporis interjecta mora accedens ad defuncti cadaver, elevat illud ac hinc inde movet. Mirum dictu: aperit oculos adolescens, dein oscitat, ut solent, qui somno deseruntur. Tum interrogatus aliquone doloris sensu teneretur; negat, si exiguum in latere excipias. Erigit se, ac dominum ut reliqui comitatur. Quis domini explicet lætitiam, quæ omnem dispulerit ejus tristitiam? Extollebat divinam omnipotentiam laudibus, ac merita sui Famuli incessanter deprædicabat. Postera die statua adolescentis ex cera, quæ tota arce conquiri poterat, effigiatur, cum qua adolescens ad tumulum B. Cantii mittitur. Item funiculus mensuram altitudinis, quam descripsimus, repræsentans: rogantur gratiæ fieri ac totius miraculi populo frequenti seriem enarrari.

[74] [Mentis impos redditur compos.] Vigesima prima Maji, festo corporis Christi, quidam cognomine Szyffer, impos mentis redditus etiam insanivit, plurimos multis affecit molestiis, plagas ac verbera obviis infligens ac lapidibus ut tales solent ad protectionem utens; ab amicis commiseratione sui permotis cum missæ sacrificio ad tumulum B. Cantii oblatus, continuo ad se rationisque usum rediit. Itaque ad votum complendum comparuit manu gerens cereum, ac orans gratias Deo fieri pro hoc, quod recepit, beneficio. Adhuc quidem pallidam ferebat faciem, sed sermone et actibus omnino compotem se perfectæ monstrabat rationis.

[75] [Mulier voluntario suspendio enecata reviviscit,] Civis quædam Cracoviensis, in Sutoria platea ad parochiam S. Stephani spectante, calamitosissimam trahebat vitam, a suo frequentissime verberata et fama traducta marito, qui nequaquam se ab apostolo permittebat edoceri, quod debiliori vasi in pluribus mollius est condescendendum; sed minima sese offerente occasione, non exigua in eam crudelis animi sui edebat signa, ac vigesima quarta Maji, quæ incidebat in Dominicam octavæ Corporis Christi, ferociter concussam cubiculo etiam inclusit ac sera obfirmavit. Cum mane id perpetrasset, stomachabundus non meridie sed vespere tandem domum repetiit. Interea uxor calamitosam fastidiens lucis usuram, ingerente sese cogitationibus salutis nostræ jurato hoste cacodæmone, funem a se sabbato comparatum arripit, trabi injicit, et demum collo inserto sese suspendit, ac infelicem sic infelicius terminat vitam. Quædam vicina cum miraretur neutrum prodire, nescio per quos cancellos, cum pulsanti nemo respondisset, interius inspexit. Aspicit ex trabe mulierem pendentem; terrefit, exclamat; invocat patrem familias domus vicinosque. Hi clamores et strepitus multos adduxerunt. Vi effringuntur cubiculi fores; novum et fortissime contortum funem, de quo ingemiscebant pendentem suam vicinam, præscindunt, ac liventem totoque corpore gelidam deponunt. Aderant quædam dominæ (matronæ) eo spectaculo excitæ, quæ in genua abjectæ, sepulchro eam B. Cantii præsentandam obtulerunt, si suis meritis Numen misericors vel tantillum ei vitæ indulgeret, quo expiari præteritis tum hoc vitæ sibi infando modo ademptæ piaculo posset. Et ecce mulier pedes motitat, tum sese erigit, sed admodum languens, ut e vestigio oportuerit eam duarum mulierum brachiis fulciri ac sic hora 22 dum caneretur Salve Regina ad templum S. Annæ deduci ad ipsumque tumulum B. Cantii. O admirabile divinæ misericordiæ opus, quæ ad animæ deperditæ hujus mulieris dignata es inclinare salutem! O plenissima tuæ commiserationis viscera quomodo deprædicabimus, B. Canti, qui quemadmodum nobiscum communem trahens auram afflictis ferebas opem, ita etiam Beatorum gloria potitus, non desinis calamitosis esse solatio. Acta hæc sunt frequentissimo populo. Allatus insuper feralis ille funis ac triduo supra tumuli verticem ostentatus et denique ad partem inter reliqua monumenta beneficentiæ Cantianæ repositus u.

[76] [item puer ex alto lapsus,] Quinta Augusti. Triennis filiolus D. Nicolai, civis Cracoviensis in fenestra domus extendens ad altius positum flabellum manum, excidit deorsum in viam lapidibus stratam altitudine plusquam quadraginta cubitorum. Hinc allisus diffractus est; dentes sede sua exciderunt, facies vix præ concussione ac tumore dignosci poterat. Locatus est puer humo, sed exanimis ac extinctus. Mœsta parens, cum reliquis id temporis ac loci præsentibus feminis, in genua proruens, copioso lacrymarum imbre perfusa, obtulit eum ad tumulum B. Cantii, siquidem divinæ voluntati hoc sibi afflictæ indulgere placuerit solatium. Confestim puer revixit, et quarta die, qui erat dominicus, benevalens tumulo B. Cantii est repræsentatus, quamquam vultus tumor ac livor necdum plane decesserat. Nos magis certiores reddi cupientes, adhibitis dignis fide viris, domum adivimus, spectavimus locum lapsus ac sublimitatem, vocatisque patre familias ac cohabitantibus, rem, prout retulimus, contigisse exploravimus v.

[77] [sicut et infans recens natus.] Eadem mater, quæ ex lapsu sublimi puerum mortuum, redivivum recepit, coram iisdem testibus super hoc actu adhibitis, confessa est ante duas septimanas memorati lapsus peperisse se filiolum mortuum, in quo binis decurrentibus horis nulla vitæ deprehendi poterant signa. Aderant tunc aliquæ dominæ, quæ ubi se in terram genibus abjecerunt et votum cum missæ sacrificio ad tumulum B. Cantii conceperunt, puer mortuus revixit; fonte sacro ablutus id temporis etiam in vivis superest y.

[78] [Arida manus sanata] Eodem die. Mulieri cuidam Catharinæ ex oppido Cudecz, distante Cracovia viginti milliaribus, dimidio anni erat manu dextera gravibus obnoxia doloribus atque convulsionibus, ut integris noctibus nullam quietis partem ei capere liceret, et ipsa dextera fere aruerit, instarque carbonis obscurata evaserit. Fama miraculorum B. Cantii permota, die S. Stanislai adiens Cracoviæ templum Arcense pro jubilæi consecutione, etiam templum S. Annæ invisit, ac prona in genua ad exuvias B. Cantii inter lacrymas ac cætera devoti animi signa, voto se obligavit, si eam Numen, interponente se B. Cantio, solare dignaretur, statuique suo aridam et doloris patientem restituere dexteram, ita ut labori operique par esse posset, se quidquid hac dextera ei (sibi) lucrari licuerit, gratam Dei gloriæ dedicaturam. Sic constituta plenaque fide, tumulo aridam dolentemque manum superposuit, ac continuo convulsione ac dolore liberata est, pleneque sanitati desideratæ restituta. Itaque promissis stetit, ac quod nendo acquisivit, ad auscultationem sacri cum actione gratiarum sepulchro oblatum esse voluit. Non erat autem ea mulier quæ labore manuum egeret; benedictione enim Dei magnis pecoribus cum marito suo Suentoslao abundabat, sed id, ad Deum honorandum, quod sibi proposuerat, devote et humiliter exequebatur.

[79] [Fluxus sanguinis sistitur.] Civis quædam Wielicensis biennio fluxu sanguinis exhauriebatur. Quantum viribus corporis, tanto etiam bonorum impendio in curationem laborabat. Tandem B. Cantius voto sui sepulchri invisendi est invocatus. Ac quidem ille, hoc completo, fontem fluentem arefecit atque mulierem viribus pristinis restituit.

[80] [Septennii infirmitas curata.] Uxor magistri canalium Cracoviæ septennio pedibus, capite ac oculis ægre valebat. Diuturnitate mali fastidium vitæ creante, adhuc Beatos multum apud Numen posse profitebatur. Inter hos fulgere illi videbatur B. Cantius, qui indeficientia indies ad se confugientibus elargiebatur beneficia. Huic ergo suam commendat valetudinem, ac se tumulum cum missæ sacrificio honoraturum appromittit. Explet quod vovit, et assequitur sanitatem, quam desiderat.

[81] [Oppressus trabe reviviscit.] Duodecima Augusti. Stanislaus Kossemberski, civis et mercator Cracoviensis, cum contemplaretur suum ædificium, infelici casu ingenti tigno desuper concidente oppressus, vix spirans domesticorum manibus est ad ædes suas delatus. Qui huic infortunio aderat præsens, R. D. Nicolaus, concionator S. Marci, metuens ne inexpectato extingueretur fato, flexo poplite obtulit eum ad sepulchrum B. Cantii, quod ab eo honorandum foret, si in vivis superesset, per sacrificiique auditionem gratias referret. Itaque huic voto duas post hebdommadas, quam primum convaluit, satisfecit, quod subita morte sub tigno oppressus non fuerit.

[82] [Quadruplex beneficium.] Vigesima quinta Augusti D. Joannes Zydek, civis Bochniensis, adiit templum S. Annæ cum uxore sua ac duobus parvis liberis, quaternas manu gerens candelas, obsecransque gratias divinæ bonitati quaternis reddi sacrificiis, totidem beneficiis, intercessione B Cantii sibi collatis, respondentibus. Ac primo quidem cum duo filioli sui periculose infirmati fuissent, loquelæque formandæ facultatem amisissent, et morti proximi nullum cibum potumve paterentur; aliquot insuper diebus semimortui decumberent, omnibus illos pro deploratis censentibus; nos mœsti parentes, sanos B. Cantii meritis factos, ad ejusdem sepulchrum præsentandos vovissemus, quasi nulli morbo obnoxii fuissent repente convaluere. Dein duabus hisce gratiis alia successit; nam ante annum dimidium, sua uxore filium mortuum pariente, cum a dominabus præsentibus B. Cantii implorata fuissent merita, ut saltem baptismi fonte ablui posset, filius mortuus ploratu vitam sibi donatam prodere cœpit, et dimidio anno a fonte sublatus superfuit. Quarto mater sua gravissime infirmata ac quatriduo sine sensu decumbens agonizansque, a voto concepto ad sepulchrum, promissoque sacrificio, redire ad meliorem sanitatis usum cœpit ac primam consecuta est valetudinem z.

[83] [Palati, gutturis et linguæ a pustulis sanatio.] Vigesima sexta Augusti. D. Clara Kominska, civis Cracoviensis, sexagenaria, dives et mercatoriis lucris opima, ac præterea pia, quæ etiam filium habuit ad templum S. Magdalenæ sacerdotem, pustulis erat obsessa rubris in gutture ac palato, ut fastidiens vitam eam cum morte libenter commutare desideraret: sana enim existens stomacho, incredibiliter famebat; transmittere autem deglutireque summum adferebat cruciatum; unde vix exiguam buccellam tribus septimanis absumebat. Fama ergo beneficiorum B. Cantii excitata, adit ecclesiam S. Annæ, ac ad sepulchrum B. Cantii cor suum in ardentissimas effundit orationes. Sentit se impelli ut lingua, siquidem desideret sanari, quam pustulæ molestæ repleverant, lapidem attingat sepulchralem. Obsequitur, ac die S. Jacobi eodem loco orans, faciem B. Cantii in lapide expressam, lingua exerta attingit, moxque lenimento recepto miraculoso, tertio post die pustulis evanescentibus plenam adepta est sanitatem.

[84] [A triennali convalescit mulier infirmitate.] Die S. Stanislai in autumno. Nobilis D. Sophia de Rusce, (ex) rure, Zimna Woda, dicto, non procul Leopoli, triennio acutissimis iisque variis conflictata morbis, omnibus demum in curationem frustra expensis bonis, extra se facta, visa sibi est vidisse Virum sacerdotali vestitu ornatum ætateque venerandum, qui lecto suo proprior sic sese esset affatus: Si sanari desideras, voto te ad B. Annæ ecclesiam invisendi sepulchri mei obliga. Tum sese colligens, ac quæ audierat de beneficiis hujus beati Viri apud se recensens, votum, cujus commonita erat, concepit, ac paulo post plene ab omnibus malis eliberata, jurejurando beneficium cum suis circonstantiis retulit.

[85] [Dolor pedum tollitur.] D. Petrus ex pomerio Cracoviensi, olim Kaviory vocato, intolerabili pedum excruciabatur dolore, ita ut ne baculo aut fulcris nixus incederet, sed a loco ad locum etiam a lecto transportandus esset. Instinctu quodam pio tactus, ac spe ab oblatione sui ad sepulchrum B. Cantii pedum recuperandorum, nihil cunctatus voto se obstrinxit invisendi sepulchrum cum missæ sacrificio, ibidemque signa beneficii recepti cerea affigendi. Confestim pedibus se meliuscule vigere persensit, ac brevi post non solum incedere, sed etiam currere valebat.

[86] [Relatio R. D. Jacobi Blonensis de manu sua sanata.] Anno 1479. Ego Joannes, filius Jacobi Blonensis, clericus diœcesis Gnesnensis, profiteor hoc scripto, octodecim septimanis, ut meminisse possum, gravissimis me in altera manuum doloribus contorsionibusque affectum fuisse, quæ mihi etiam somnum ac quietem fere omnem adimebant; frustraque medicinas, emplastra et his similia vel ad leniendam mali vim adhibebam; itaque ab humanis mediis ad divina mihi auxilia confugiendum esse judicavi, ac B. Cantii, qui ad S. Annam quiescit, in mea afflictione, voto honorandi ejus tumulum, patrocinium imploravi. Hoc concepto, notabilem cruciatus sensi mitigationem, qui indies deficiebat magis, tandem septimo die etiam evanuit. Verum neglexi voto satisfacere, idque differebam usque quo sacerdotio initiarer. Sequenti igitur anno, qui erat 1480, ordinatus, sacrisque operans, nil minus egi quam quod vovi, et sic Cracoviam proficiscens reliqui. Et ecce tibi dolores pristini manum repetunt. Revertor Cracoviam die S. Margaretæ ejusdem anni, nil tamen de voti ratione, qua me obligavi, cogito. Subito igitur cruciatu acutissimo in manu percellor, et tunc memoria voti neglecti causa hasce repeti pœnas subiit. Renovavi igitur primi voti obligationem, astrigendo infallibiliter me celebraturum ad eam aram quæ proprior tumulo B. Cantii existeret; ac confestim quiescere acutissimus cœpit dolor. Demum adii ecclesiam S. Annæ 23 Julii, die S. Magdalenæ sacra, et omnipotenti misericordique Numini eucharisticum de beneficio recepto immolavi sacrificium, eidem humiliter adhuc supplicans, ut totaliter dolore liberarer. Atque necdum sacrum ad finem deduxeram, et nullo sensu doloris commovebar. Quæ cuncta, ego Deo omnipotenti ac misericordi imprimis adscribere non dubito, tum meritis ac intercessioni B. Cantii; et jurejurando interposito assero ita se et non aliter rem habere, obsecroque ut hujus beneficii inter prædicandum ad populi frequentiam solemnis fiat commemoratio.

[87] [Claudicatio sanata] Secunda Maji. D. Helena, civis Woinicensis, triennio ita claudicabat, ut alieno obsequio ex alio ad alium lectum transferenda esset. Sanationem suam, ubi per votum visitandi sepulchri a B. Cantio postulavit, mox obtinuit. Impedientem maritum, ne præcipitatione adeundi tumuli valetudinem in periculum conjiceret, precibus tandem ad consensum inclinavit, ac magna fiducia de meritis B. Cantii, tertio die Cracoviæ apparuit, quoad vires valetudinemque sanis par, fatigationem consuetam non vero infirmitatem persentiscens in pedibus, gratias per sacrificii procurationem persolvit.

[88] [Paralysis ablata.] Octava Junii. D. Nicolaus Obronczka, pellio Petricoviensis, paralysi tactus, præterea alio morbo exercebatur, insuper integra septimana mortuo persimilis jacebat immotus. Boni amici compassione ergo eum ducti, obtulerunt eum ad tumulum B. Cantii, cum missæ sacrificio, Ac ille paulo post hoc a voto convaluit, duplici suo malo liberatus.

[89] [Visus restitutus.] Anno 1482, quarta Maji. Puella tredecim annorum, filia Joannis Cullarii in Subbursa pauperum ut vocant biennio doloris vi perditam penitus oculorum aciem gemebat. A voto facto ad tumulum B. Cantii dolor leniri cœpit, ac indies cadente dolore visus redire. Igitur die nominato, mox se ad templum S. Annæ contulit ac Deo benigno ad sepulchrum B. Cantii per merita ejus pro beneficio gratam se exhibuit.

[90] [Sanatio ab oculorum dolore et tumore vultus.] Eodem anno ac mense. D. Matthiæ, ex pomerio Kaviory, dolor oculorum sic faciem inflaverat, ut non tantum ex vehementia doloris, sed etiam ex amplitudine tumoris nihil conspicere posset. A voto facto honorandi sepulchrum B. Cantii, ac faciei suæ in cera expressæ ibidem appendendi iconem; mox meliuscule valere cœpit; dein intra breve tempus et oculorum cruciatu et tumore vultus est liberatus.

[91] [Adolescens primum e mortis faucibus ereptus, dein ab amentia sanatur.] Octava Maji. Nicolaum adolescentem viginti annorum, filium D. Martini civis Lublinensis diœcesis Cracoviensis aa, morbus quispiam gravissimus in lectum dejecerat, et tandem confecerat sic, ut in vigilia Inventionis sanctæ Crucis anno 1479 sub prandio omnibus apparuerit mortuus: toto enim corpore et livebat et rigebat. Mater de obitu filii mœsta, imitata evangelicam viduam, post multos ejulatus ac lacrymas, tandem confisa meritis B. Cantii, genibus procumbens, se dixit ream cum filio visitandi ejus fore tumuli, si filio redivivo frui liceret. A meridie ad vesperam tempus defluxerat; nullus sensus, signum vitæ nullum in mortuo apparebat. Itaque convenerunt frequentes vicini ut sepulturam ejus cohonestarent. Verum benignissimum Numen, qui plorantem olim matrem resuscitato filio solatus est; ita et hujus lacrymas ob merita sanctitatemque illustrandam sui famuli B. Cantii intuitus, filium sepeliendum vita donavit. Et profecto multitudo spectatorum admiratione ad surrectionem adolescentis, pariterque timore, ut olim ad Naïm, corripiebatur. Adiit itaque Cracoviam adolescens, et ad tumulum B. Cantii gratias Deo persolvit. Verum quia non curaverat hoc miraculum innotescere, neque his, ad quos eo tempore spectaret, detulit, quamvis id forte ex ignorantia, nota ingratitudinis careret, novas dedit pœnas. Cum enim sese ad sacerdotium disponeret, ac breviarium describeret, subito rationis usu excidit, et in tantam incidit insaniam, ut, ne homines verberando læderet, pedicis ferreisque catenis compescendus esset. Iterato ergo a matre, memore primi beneficii, ad sepulchrum B. Cantii offertur. Ac ille a voto matris redire ad se cœpit, demum adeptus totalem usum rationis, exuvias B. Cantii veneratus est, præterque gratias, quas Deo egit, e vestigio obsecravit, ut et primum et hoc aliud beneficium per concionatores publicum quam primum redderetur. Hæc attestatio uti et aliorum beneficiorum, matris ac filii jurejurando addito, multis fide dignis præsentibus testibus est confecta.

[93] [Loquela judici cuidam redditur.] Decima octava Julii. Nobilis D. Nicolaus de Dobrzykon, judex terræ Plocensis, sanus in campos ad inspiciendos operarios exiverat, cum ex subita paralysi in lingua nec verbum proloqui valet, præterea toto corpore quemdam rigorem expertus. Igitur adhuc sibi præsens, ad ædes suas progressus, templum intrans, ac sub effigie Salvatoris in cruce extensi consistens in corde suo voto se obstrinxit venerandi tumuli B. Cantii, quem bene in vivis noverat, cum adhuc studiis in academia Cracoviensi operam daret; simul etiam, si sanitate gauderet, invisurum se locum S. Stanislai, Skalka dictum. Atque mox a voto, eodem loco verba formare cœpit, sed necdum perfecte id coram suo parocho. Pomeridiano tamen tempore expresse et perfecte omnia eloquebatur. Medicorum judicium erat, naturali cursu tam cito eum reddi sermoni libero nequaquam potuisse. Habetur id ex ore ejusdem D. Nicolai, dum voti reus compareret. Anno D. 1483 decima tertia Maji.

[93] [Cancer gutturis ablatus, aliudque beneficium, præcedente pœna.] Anno D. 1483 Septembri mense. D. Catharina, uxor nobilis D. Michaelis de Raysko, non procul Osviecimo, gaudebat filia octenni. Hæc anno, quo pestis grassabatur, duodecim septimanis duplici cancere in gutture vexabatur, ita ut nihil ex cibo aut potu admittere posset duabus septimanis, jaceretque semimortua, oculis sanguine tumidis atque occlusis. Quadam tempestate mater inter lacrymas et planctus super filiæ suæ vita, somno correpta duas personas insignes intuita est; quarum altera habitu sacerdotali, ætateque provecta veneranda erat, altera speciem illustris cujusdam Dominæ referebat. Tum ita se venerabilis ille Vir erat affatus: Dormis, an vigilas? Negante se illa dormire, inquit: Ne deplores filiam tuam, quia effugiet mortem, si tamen eam obtuleris ad sepulchrum doctoris Cantii cum sancto missæ sacrificio; item voveas S. Hedwigi ceram, si oculis eam privari nolis. Interea viso disparente, ægra filia inclamat matrem, potus aliquid rogat; tum etiam loqui incipit, vesci cibo ac indies convalescere. Mater tamen non est reverita differre expletionem, tam insigni obtento beneficio, quoadusque dejectæ ægritudine in quodam deliquio, iterato sibi, quæ alias, apparuerit veneranda sacerdotali ac provecta specie Persona, et ingratitudinis ac negligentiæ coarguisset. Tune es, inquit, quæ voti facti executionem adhuc differs? Surge, et quam primum promissa exple, alias ingratitudinis majores datura pœnas: ac singula in publicum producere memineris, quæ ad tui solatium Numen conferre dignatum est. Igitur adiens ecclesiam S. Annæ, die supranominato, omnia uti retulimus, inter laudes ac gratias Deo meritisque B. Cantii rite enarravit bb.

[94] [Sacerdos peste afflatus convalescit.] Decima nona Decembris. Stanislaus Karbo, sacerdos et baccalaureus academiæ Cracoviensis, præpositus nosodochii Tarnoviensis, a Sacro in ecclesia S. Annæ, verbo sacerdotali retulit, luce sacra visitanti Deiparæ se peste afflatum fuisse parte dextra totius corporis, ita ut motu linguæ, manus, ac pedis aliorumque membrorum prorsus careret, eaque ægritudine quatuor septimanis affligeretur. Ubi autem voto sese obstrinxisset tumulum B. Cantii, quem probe in vivis etiam a sanctitate noverat, invisendi pro solatio ex malo tanto reportando; mox redire incolumitas cœpit, ac tandem plene restituta est.

[95] [Sanctimonialis morti proxima sanitati redditur.] Vigesima sexta Novembris. Venerabilis Anna in monasterio Staniotecensi, professa in regula S. Benedicti, periculosissima dejecta infirmitate quatuor septimanis decumbebat, ac etiam a medico deplorata erat. Antistita illius loci, virginis considerata ad cantum necessitate, amoreque quo ipsam prosequebatur incitata, confisa meritis B. Cantii, si in vivis superesset, appromisit sese cum virgine sua sepulchrum ejus veneraturam. Itaque brevi post optime convaluit. Eademque Anna sanctimonialis tertio post anno, cum citius nequiret voluntate suorum superiorum, votum est executa.

[96] [Monitum in præcedentia et sequentia miracula.] Hæc omnia prædicta miracula manu sunt exarata R. D. Matthiæ, doctoris in sacra pagina et parochi S. Annæ. Hanc operam et alias remuneretur ipsi Deus compensatione æterna. Quæ vero sequuntur, scribebantur et recipiebantur a notario jurato, quem Publicum nominamus.

[97] [Mortuus ad sepulchrum ducendus reviviscit.] Anno Domini 1487, secunda Maji D. Joannes machinarum bellicarum instructor Leopolensis, comparens cum filio suo quinquenni Georgio nomine, jurejurando retulit hunc eumdem filiolum cum morte vitam commutasse, tribusque horis defunctum jacuisse, ac lotum tumbæ impositum fuisse, omniaque ad sepulturam in procinctu fuisse, ipsosque religiosos, quos hic Bernardinos vocamus, cohonestando funeri expectasse; cum interea quædam domina se tristissimos parentes cœpit adhortari, ut mortuum filium ad tumulum B. Cantii offerremus. Quod ubi factum est, mox filius revixit, ac sese e tumba elevans, potum sibi dari flagitavit, ac sic incolumis post annum ad sepulchrum B. Cantii adductus, gratiis Deo per sacrificium de SS. Trinitate persolutis osculisque datis tumulo cum magna animi lætitia reditum est cc.

[98] [Manus dextræ sanatio.] An. 1489 quinta Julii. D. Nicolaus, civis Koprzynicensis dimidio anno manus dextræ doloribus miserabiliter excruciatus, nullis medicorum aliorumque adjuvari potuit consiliis. Igitur adiens templum suæ civitatis, procidens in poplites ad effigiem Salvatoris in cruce extensi, cum lacrymis ardenter a cœlesti medico suis doloribus exposcebat opem. Sic oranti inspiratum est, ut se appromitteret tumulo B. Cantii. Quod ubi alacriter vovit, confestim doloribus manus est eliberatus.

[99] [Infans mortuus reviviscit.] An. 1490. D. Elisabetha civis Wolbramensis retulit, puerum suum nomine Joannem, qui necdum annum vixerat in concha supra mensam somnum capientem reliquisse, se vero templum petiisse. Infans expergefactus ac inquietissime se gerens in terram delapsus, fracto pede, insuper per horam tectus desuper concha, suffocatus expiravit. Invenit ergo taliter jacentem mater mœsta, ac ad vesperum etiam nullum signum vitæ apparebat. Igitur ad votum sepulchri B. Cantii invisendi confugit, et omnino sibi mox solatium, infanti vitam obtinuit. Itaque paulo post sepulchrum B. Cantii invisit, hujusque beneficii auditorem habuit parochum S. Annæ, R. D. Bartholomæum de Sienno, doctorem in jure canonico dd.

[100] An. 1491. Nobilis D. Dorothea Woyszczynska in templo S. Annæ imperio ac jussu B. Cantii fassa est coram testibus ad hoc designatis, [Puer periculose decnmbens convalescit.] anno 1490 filium septennem, nomine Matthiam periculosissime sibi decubuisse. Ac cum nulla spes in humanis mediis superfuisset, jam ad metas properanti B. Cantii opem implorasse per votum cum superstite in vivis filio honorandi sepulchri. E vestigio filius assurrexit, quasi numquam morbo dejectus fuisset. B. vero Cantius tertio apparens dominæ huic hujus beneficii manifestationem serio curare injunxit.

[101] [Filius in utero riviviscit.] Eodem anno. D. Sophia civis Sondecensis ee certis signis colligens prolem in utero suo jamjam extinctam esse, maxima qua potuit devotione obtulit se ad tumulum B. Cantii; et eadem hora qua voto se obligavit, sensit mortuum fœtum in se revixisse; quem etiam paulo post vivum enixa est. Atque dum gratias Deo ad exuvias B. Cantii redderet, hæc legitime exposuit.

[102] [Manus instantanea sanatio] An. 1492. D. Catharina Sitova ex Arcensi platea, gravissime intumuerat manu, ita ut nec movere eam valeret, imo nec ad regendum cultrum illa uti. Præterea vis doloris et ab esu et a sommo eam prohibebat. A voto facto ad sepulchrum B. Cantii, in ictu occuli tam dolore quam tumore est eliberata; in memoriamque ac signum beneficii, manum ceream appendit ad tumulum, ac auditione sacri Deo gratias persolvit.

[103] [Famulus quidam sanitati redditur.] Eodem anno ab Andrea, servo cujusdam fabri ex arce Niepolomicensi, ad S. Annæ templum facta est relatio, die Martis post Octavam Natæ Dei Genitricis: quod periculoso dejectus morbo, privatus sensibus, ac ne confiteri quidem valens, quamprimum a patrefamilias ad sepulchrum B. Cantii oblatus fuisset, extemplo ad se rediit, loqui cœpit ac penitus sanitate donatus est.

[104] [Febris depulsa.] D. Sophia (ex) Casimiria diu febres varias et acutas passa, a voto honorandarum B. Cantii exuviarum, confestim plenissimam consecuta est incolumitatem.

[105] [Visus redditur.] D. Catharina Brachova, Mysliniciis (orta), diu oculis ægra adeo, ut demum cæca proprie aliquot septimanis manserit; a voto venerandæ memoriæ B. Cantii, a Deo ob merita B. Cantii aciem oculorum obtinuit incolumem.

[106] [Puer agonizans incolumis servatur,] Die Martis ante festum S. Stanislai in autumno. Hieronymus, Filius octennis illustrissimi Palatini Posnaniensis, diuturno morbo ac gravi jam agoni imminebat. Ubi tamen ab utroque tristi parente B. Cantii sistendus tumulo appromissus est, confestim incolumitati redditus fuit. Hujus beneficii gratia tantum ceræ templo illatum est, quantum octennis filius ponderare potuit, ad gloriam Dei omnipotentis, S. Annæ ac B. sui famuli Cantii.

[107] [item civis quidam Lublinensis.] Anno 1493. D. Matthias civis Lublinensis, gravi et subito malo oppressus, duabus septimanis nil edere nil pronunciare potuit, et jam agonizanti cereus porrectus erat, quo more christianis recepto, fidem quam in baptismo acceperat nec morte extingui testatus, Deo spiritum commendaret. Interea a sacerdote quopiam cum consanguineis super obitu suo dolentibus ubi SS. Cantii sepulchro fuit appromissus, mox sudore perfusus esuriit, commedit ac etiam paulo post convaluit. Dum de delatione longiori voti facti ab eodem sacerdote consanguineisque reprehenderetur ac argueretur, per risum eludebat, inquiens: Vos vovistis; vos etiam in voti curam istius exequendi incumbite, licet. Non diu post permissus est a Deo gravissima affligi plaga: nam ita toto corpore evasit contractus, ut nec ad humum sese inclinare, nec manus attollere, nec supinus sese extendere potis esset. Itaque profitens manu Dei ultrice suam ingratitudinem esse tactam, suspirans proposuit factum votum in morbo priori executioni mandare, ac admirabili Dei misericordia discessit ab eo infirmitas, ipseque incolumis evasit, et gratias duplicis beneficii tempestive persolvit.

[108] [Submersa post horæ spatium salva aquis egreditur,] Eodem anno die lunæ in pervilegio S. Stanislai in Majo, Bernardus de Wsieca adiens templum S. Annæ voti exequendi gratia ad tumulum B. Cantii cum filia sua Agnete, rem dignam retulit admiratione; hanc ipsam filiam videlicet per imprudentiam decedisse inter rotas molendinarias, sine ulla prorsus spe vitæ: etenim rapidissimus fluvius in has rotas descendit; et hunc in locum si fortuito canis vel catus delabatur, nulla ratione vivus egredi potest: ab impetu enim decidentis aquæ et a rotis discerpitur ac demergitur. Ipse tamen recentis beneficii memoria erectus, videlicet uxoris suæ, novercæ vero hujus de qua loquimur filiæ, puerum in ardentem clibanum delapsum ac mortuum imploratione B. Cantii resuscitatum fuisse, votum concepit pro hac demersa quæ ex undis, horæ spatio in iis latens, tandem incolumis et integra evasit.

[109] [Mortua redit ad vitam.] Sabbato, tunc festo Exaltationis S. Crucis. D. Nicolaus Ceszanowski in templo S. Annæ jurejurando affirmavit coram R. D. Bartholomæo de Sienno, doctore juris canonici et parocho S. Annæ, quod die Martis a duabus septimanis petierat ab uxore sua, ut in superiore domus parte puerum suum plorantem deliniret; quod cum ageret, repentino deliquio in terram dejecta; diu a se alienata sensibusque jacuit, nec ullum vitæ indicium in ea explorari potuit. Videns itaque uxorem defunctam, mœstus collecto animo sic B. Cantium est allocutus: Beate Doctor, diu est quod te colo; nunc obsecro, resuscita mihi uxorem; et ego obstringo et obligo (me) cum ea exuviarum tuarum locum honoraturum. Et mirum dictu, repente assurrexit illa, quæ jam defuncta erat.

[110] [Puer convalescit.] Eodem anno. Nobili cuidam ex familia Szydloviec, filius medio anno graviter infirmabatur. Nil edere nil bibere valebat, et tamen edere ac bibere continuis clamoribus exposcebat. Deploratum ergo filium ubi Deo et B. Cantio ardenti commendavit oratione, a voto facto cum eo sepulchri sano invisendi, confestim convalescere cœpit, ac plene magno parentis solatio convaluit.

[111] [A suffocatione sanatio.] Anno 1494. Sabbato, die Innocentium. D. Margaretæ Sitonska fuit filia, quæ in pectore plane suffocabatur præ doloribus et respirii libertate adempta. Devotissime se addixit veneraturam B. Cantii sepulchrum, ac mox suffocatione et doloribus eliberata est.

[112] [Moribundo reddita valetudo.] Eodem anno. D. Andreas, civis Sendomiriensis, morbo medio anno afflictus, tandem usu sensuum perdito, nec notos dignoscere nec verbum proloqui jam poterat. A consanguineis et probis amicis, perspectam B. Cantii sanctitatem habentibus, Dei auxilium, voto ad ejus sepulchrum concepto, imploratum est. Sub idem tempus æger ad se rediit, loqui cœpit ac plene convaluit. Itaque personatiter festo S. Joannis Evangelistæ gratias Numini ad tumulum B. Cantii persolvit.

[113] [Vir a septennio cæcus visum recuperat.] Eodem anno. Mathias Wilkowicz, civis Wielicensis, ita visu septennio integro fuit orbatus, ut spem ejus aliquando recipiendi nullam plane habuerit. Initio octavi anni, duo viri amictu candido decori apparentes sic eum affati sunt: Si tibi desiderium est recuperandorum luminum, adeas oportet ecclesiam S. Annæ, quæ est Cracoviæ, ac tumulum B. doctoris Cantii; ibi vero optatum conequeris visum. Cæcus respondit: Ego sane ignoro ubinam hæc ecclesia sit. Iterum qui antea dixerat: Cracoviam modo adiveris, homines civitatis non deerunt, qui illam tibi monstrent, ac etiam eo te deducant. Igitur somno abrupto obligat se sepulchrum B. Cantii venerari, et confestim sic oculis contuetur omnia, ut omnino integre ei constaret esse restitutam aciem. Erat dies Martis ante Deiparæ Assumptionem, cum comparens ad tumulum Servi Dei, gratias hilaris Deo sanatori suo et B. Cantio redderet.

[114] [Ab infestatione diaboli virgo liberata.] Eodem præterea anno. Virgo Cracoviensis, duodennis, nomine Margarita incredibiles persecutiones stygii hostis et diverberationes in corpore perpessa, plurimis locis Sanctorum visitatis, nil opis contra dæmonem retulerat. Interea apparet ipsi Vir maturitate sua admodum venerabilis, et sic eam palam petit (compellat): Dormiretne an vigilaret? Ipsa se satis vigilare respondente, Vir ille sic locutus est: Si in votis habes ut ab hoc fœdo et molesto cacodæmone libereris, accede ad tumulum B. Cantii, et ab hac tyrannide subduceris. Paruit illa, ac die Simonis et Judæ voti compos evasit, miraculique seriem enarravit.

[115] [Sartor a dolore pedis sanatus.] Anno 1495. Joannes sartor civitatis Skarbimiriensis, cognomine Kulka, sinistro pede dolebat, et in eo mire divellebatur. Præterea loco affecto tria cauteria sustinebat, duodecimque septimanis decumbebat. Amicorum consilio obtulit se ad tumulum B. Cantii, ac confestim mitigato dolore cum tempore convaluit, votumque suum duodecima Maji per auditionem sacri gratus persolvit, Deo et B. Cantio gratias referens.

[116] [Ancilla quædam vitæ reddita.] Eodem anno, Catharina, ancilla D. Martini, mercatoris et civis Cracoviensis, in Domo lapidea D. Doctoris Regulæ tunc manentis, per imprudentiam in pavimentum vicinæ domus decidit, ac ex hac collapsione mortua est. Ubi primum a domino suo ad sepulchrum B. Cantii est appromissa, ad vitam sanitatemque rediit; venitque magno comitata populo ad exuvias B. Cantii, ac imprimis cum domino suo, sabbato festi id temporis S. Petri ad Vincula.

[117] [A morbo periculoso liberatio.] Anno 1496. Paulus, Filius Stanislai Naroszjna, civis Radimnensis, periculosissimo morbo, et deploratus præterea decumbens, ubi primum a mœstis parentibus appromissus fuit ad B. Cantii sepulchrum, pristina donatus est valetudine, votique reus apparuit in pervigilio dominicæ Ascensionis.

[118] [Facultas incedendi restituitur.] Anno 1498. D. Hedvigis, civis Pilnensis, amissa potentia ambulandi, nequidem pedibus consistere valebat; prætereaque media parte corporis emortua erat. Advecta in trahis tempore hiemali ante ostium S. Annæ, ex iis descendens, ut licebat, manibusque se sustentans, ac emortuam corporis partem secum trahens ad sepulchrum B. Cantii adreptavit; ibidemque cum lacrimis Numini per merita B. Cantii supplicavit pro accipiendo solatio. Interea, ut potuit se ipsa erexit, ac super pedes proprios constitit, domumque suam, vehiculis amplius non egens, bene valens inter laudes et grates Deo ac B. Cantio, repetiit.

[119] [Milites in prælio servati.] Eodem anno. Miles quispiam equestris ordinis, festo S. Agathæ in ecclesia S. Annæ coram ejusdem sacerdotibus et Publico, jurejurando adhibito, retulit, quod plurimi militum essent in prælio contra Turcas et Tartaros, qui se patrocinio B. Cantii commendarunt, ac nullus eorum occubuerit. Petiit vero in gratiarum contestationem sacrum dici ad aram, quæ propior tumulo B. Cantii erat.

[120] Adhuc eodem anno. D. Gregorius civis [Triplex sanatio.] Tarnoviensis, tribus comitatus personis, festo S. Stanislai ad S. Annam comparuit. Harum prima erat Margarita a nativitate quinquennio muta, mox ab appromissione sui ad tumulum B. Cantii vinculis linguæ soluta est. Altera Hedvigis filia quatuor annis variis febribus divexata per oblationem ad idem sepulchrum sanitatem consecuta est. Tertius Matthias contagione pestis afflatus extreme decubuerat, per votum similiter ad B. Cantium mali vim excussit ac convaluit. Hi lætas gratias sacri auditione debere se Deo et suo B. Cantio ostenderunt.

[121] [Visus et incessus redditi.] Anno 1499 decima quarta Aprilis. Quidam sacerdos coram R. D. Bartholomæo de Sienno, doctore in jure canomico et parocho S. Annæ, retulit se plus quam per annum uno oculorum nil cernere potuisse; præterea pedibus affectis incedere nequivisse; ab oblatione facta sui ad exuvias B. Cantii, continuo et pedibus et oculo sanum exstitisse. Quare idem signa hujus beneficii ex cera et pedum et oculi appendi supra tumulum voluit.

[122] [Subito convalescit morti proximus.] Anno 1500 quinta Aprilis. Clemens Opocki, civis Cracoviensis subita vi morbi prostratus, medicis vehementiæ mali resistere nescientibus, atque trepidantibus, tandem proximus morti fuit. Devotissime igitur inter cordis suspiria Dei opem imploravit, appromittens se ad B. Cantium; et in ictu oculi, omnibus præsentibus admiratione obstupefactis, doloribus privatus incolumis apparuit. Cujus rei gratia ab omnibus laudes et gratiæ persolutæ sunt, quod meritis B. Cantii sui cum solatio suo jam moribundum vitæ et sanitati restituerit Deus.

[123] [Puer a periculo insaniæ liberatus.] Anno 1500 eodem die. Adamus duodennis Cracoviensis, capitis dolore cum periculo incurrendi in insaniam discruciatus, cui nullis medicinis a parentibus occurri poterat. Ubi Deus arbiter mortis et vitæ, et B. Cantius fuit invocatus, ad votum ad ejus sepulchrum emissum cœpit ad se redire, signaque præsentis rationis commonstravit.

[124] [Febris et sanguinis fluxus curati.] Anno 1504. D. Catharina civis Sendomiriensis duobus simul morbis oppugnata, altero ardentium febrium, sanguinis fluxus altero. Votum factum ad sepulchrum B. Cantii et duos morbos abolevit et prsitina eam sanitate donavit.

[125] [Manus contracta primo statui restituta bis.] Anno 1509 duodecima Novembris. D. Agneti, civi Casimiriensi, ingens dolor dextram manum sic contraxerat, ut dimidio anni nec extendendæ ei nec elevandæ par esset. Vix confugerat ad opem divinam et merita B. Cantii, dolore privata est, manus statui pristino reposita, vigor et vis ea utendi prior restituta. Quia vero neglexerat, et ne quidem forte cogitaverat de obligatione dissolvenda, intra octo dies idem ipsum malum eam corripuit, miserabiliterque manum contraxit. Tum autem agnoscens ultricem Dei manum, fideliter se veneraturam sepulchrum B. Cantii obstrinxit, ac confestim convaluit. Postera itaque die, moris præcipitatis, adiit S. Annam, ad proximam aram inter gratias sacrum audivit votoque satisfecit suo.

[126] [Puer a contractione sospes.] Anno 1510. Die Dominico post Ascensionem in ecclesia S. Annæ, D. Anna, civis Szydloviensis de filio, quocum etiam erat præsens retulit, quod vi morbi spatio medii anni corpore toto contractus fuerit, ut penitus incedere nequiret: voto autem facto ad sepulchrum B. Cantii cœperit convalescere, ac tandem plenam adeptus sit sospitatem. Cujus beneficii gratia, sacrosanto missæ sacrificio sunt litatæ.

[127] [Annuus pedis dolor sublatus.] Eodem anno die lunæ post octavam Corporis Christi. Mulier nomine Elisabetha gravissimo dolore pedis integro anno affecta erat, ita ut eo incedere nequiret. Ad appromissionem sui ad exuvias B. Cantii confugit, et incessu confestim frui cœpit, tumulum invisit, gratamque se est professa tanti beneficii.

[128] [Condemnatus ad mortem, sed innocens, miro modo liberatur.] Anno 1514 septima Januarii R. D. Michael Parisiensis, doctor sacræ Scripturæ professorque, ac id temporis rector in academia Cracoviensi, comparuit cum sacerdote, qui tunc erat præpositus nosodochii Radomensis, hoc miraculum referente. In civitate Radomensi, quatuor fures deprehensi eidem ipsi Præposito exomologesim faciebant; unus ex quatuor reus furti non erat, tamen quia cum aliis captus cum iisque versatus, morti addicebatur. Præpositus ei hoc dedit consilii, ut quoniam maleficii sibi minime esset conscius, fideret Deo et B. Cantio, cujus lipsana quiescerent in S. Annæ ecclesia, quatenus sic liberaretur per merita ejus ab ignominiosa morte; esset tamen obligatus sepulchrum ejus honorare. Quod ille acceptavit, et si voto potiretur, minime se voti negligentem appromisit futurum. Cum igitur essent supplicio addicti, ac, decreto lecto, lictoribus traditi, injiciebat illis funes carnifex, collaque ac manus vinciebat, ac ad locum destinatum ducebat. Hæc dun aguntur, ille innocens, corde et ore devotissime invocat B. Cantii patrocinium; et ecce illi funes, quibus collo et manibus adstrictus erat, rumpuntur cum omnium stupore ac admiratione, penitusque dissipantur. Itaque ad templum recedit, ac laudes Deo gratesque facit etiam B. Cantio, quem Deus in se sic gloriosum reddere voluit, cum a se tantam avertit ignominiam.

[129] [Acutus dentium dolor cessat.] Eodem anno. Uxor sutoris cujuspiam ex platea Pistoria, ab dolorem dentium acutissimum, non paucas noctes insomnes exegerat. Implorasse ipsam B. Cantii opem profuit, votoque sese obligasse: nam mox dolor mitigatus est, nec amplius eo tentata fuit. Quod beneficium tanti æstimavit ut in signum grati animi in concione illud vulgari petierit.

[130] [Tetro morbo, ad sepulchrum B. Cantii liberatur adolescens.] Anno 1518. Quidam adolescens venenosissimo morbo fuit appetitus: nam occupato gutture in pectus penetravit; totumque corpus ejus inflammavit, et jam de vita ejus conclamatum fuit. Igitur qui ejus curam habuit, ut per vires licuit, sublatum in humeros ad S. Annæ templum illum deportavit, ubi implorata ope S. Annæ ac B. Cantii coram suo tumulo, miraculose cum omnium admiratione pristina sanitate est donatus; cujus beneficii gratus ipse anathema appendere non dubitavit.

ANNOTATA.

a Vide Comm. præv. n. 63, ubi diximus quam secuti simus rationem in edenda vita B. Cantii.

b Auctor vitæ ms. S. Cantii, Bollandi nostro missæ (de qua diximus Comm. præv. § I, num. 8) ita præfatur in miracula: qui (B. Cantius) ut in vita multis claruit miraculis et virtutibus, sic et post mortem suam, meritis apud Deum suis sanctis et piis, omnibus illius opem implorantibus succurrit. Multis enim mortuis vitam, cæcis visum, surdis auditum, claudis gressum, mutis loquelam, denique variis infirmitatibus, languoribus, necessitatibus oppressis sanitatem, levamen, adjutorium impetravit, et ad nostra usque tempora impetrat, ut ex miraculis ejus videre licet. Quorum cum magnus sit numerus, ita ut temporis spacium ad ea exscribenda desideraretur non modicum; nec instituti præsentis est ea in longum texere. Præcipua tamen B. Cantii merita ex hisce apertissimis miraculis congesta, connotari mihi visum est, quæ hæc sint. Mortui namque ejus intercessionibus (ad vitam revocati) pro vero comperti sunt viginti quatuor. Quibus per ordinem recensitis, subjungitur: Non solum vero B. Cantius meritis suis hominibus, sed et jumentis vitam, precibus hominum et votis ad eum intercedentibus, a Deo impetravit, atque hujusmodi duo afferuntur. Pleraque Annotatis sequentibus adscribemus.

c Id est die tertia Julii. Et re quidem vera, cum anno 1475 dies Paschatis inciderit in XXVI Martii, littera dominicali A, ex calendario perpetuo [Art de vérifier les dates, p. 137.] efficitur, festum Visitationis celebratum die dominica II Julii, dies itaque sequens seu succedens, erat dies lunæ, III Julii.

d Cum in sequentibus frequens occurrat mentio sive Casimiriæ sive Clepariæ etc., juverit hic statim ab initio quid sibi voces illæ velint indicare. Cracoviam quidam in tres partes dividunt, quarum quævis suas curias et pecularia judicia habent; alii in quinque partiuntur. Prima est ipsa urbs Cracovia sub arce regia, ab uno latere versus meridiem respiciens urbem Casimiriam, a qua interlabente Vistula separatur, ei tamen adhærens ponte ligneo, qui amnem sternit et utramque urbem conjungit. Multis cœnobiis, templis aliisque ædificiis sacris exornatæ medium locum occupat S. Mariæ templum primarium, splendente plumbo tectum et duabus turribus admodum altis superbiens, quod archisacerdotem, infula sive mitra sacerdotali ornatum, et copiosum admodum clerum habet [Regni Poloniæ novissima descriptio. p. 139 et 140.] . Alia multa ibidem videre est templa, atque in specie ecclesiam S. Annæ reliquiis S. Joannis Cantii insignem. Altera pars, Casimiria, urbs ad meridiem constituta, regi Casimiro Magno conditori suo nomen suum debet, et nobilitatur templis Corporis Christi, regularium Canonicorum ordinis S. Augustini, S. Catharinæ, S. Stanislai martyris, quod in scopulo situm singulis diebus Veneris a populo frequente summa devotione visitatur [Ibidem. p. 141.] … Tertia grandis hujus urbis pars ante Cracoviam versus septemtrionem est Clepardia (seu Cleparia), nonnullis urbs, aliis suburbium, nullis mœnibus cinctum, et S. Floriani templo nobile [Ibid.] . Duæ addendæ minores partes: altera Stradomia, inter arcem et urbem Cracoviam ac pontem, municipium in insula quam efficiunt Vistula et Rudava fluvii [Ibid., p. 144.] ; altera, suburbium Coriariorum: Qua Cracovia propie dicta occasum spectat et per Sutorum portam exitum præbet, suburbio præcincta est a Coriariis nomen mutuante, et oculis subjiciente S. Mariæ in Arena, et S. Petri templa ac Carmelitarum monasterium [Ibid., p. 146.] . Extra hoc Coriariorum suburbium offert se Villa regia, aut Palatium regium grande et domus deliciarum muro septa, amœnissimis hortis et piscinis utilissimis referta, spectabilibusque ædificiis et rebus pluribus aliis visu dignis affluens, quæ Lobzovia nominari solet. In ea rex, quando Cracoviæ commoratur, frequens est [Ibid.] . Denique memoranda est hic Arx regia versus Vistulam fluvium et Stradomiam municipium; scopulo aut colli insidet præcipitio prærupto, se ad flumen dictum declinanti, et molli declivitate ad urbem descendenti. Spatiosa, et urbi quam arci similior, ac muris, turribus et propugnaculis probe munita, ædificiis splendidissimis et magnifico S. Stanislai templo superbit… Episcopus Cracoviensis dicti templi caput [Ibid., p. 147 et 148.] .

e Non est forte nomen proprium; sed vox artificiumdesignans. Verbum Rothgieser ex germanico latine redditum fusor cuprarius sonat.

f Czestochoviensis, cum e, seu e nasali; latine communiter scribitur Czentochoviensis. Est autem Czenstochowa, Czenstochi, inquit Andreas Cellarius [Regni Poloniæ magnique ducatus Lithuaniæ novissima descriptio, p. 164. Edit. Amstelod. 1659.] , oppidulum nobilitatum coctione cerevisiæ optimæ, quæ non solum in Polonia, sed etiam vicinis regionibus germanicis venditur: cœnobio item extra illud, colli Claromonti (Claremberg) imposito, et celebri imagine S. Mariæ, quam S. Lucas pinxisse fertur et perigrinationibus sacris magna hominum frequentia visitari solet. Cœnobium ipsum Ordinis S. Pauli eremitæ, insigni thesauro instructum Sueci an. 1955 (1655) obsederunt, frigore coacti obsidionem solvere. Idem sequente 56 anno frustra obsidere moliti sunt. Dominicani monachi in vicinia Gidlensem commorationem habent, etiam celebrem imagine S. Mariæ, multa, ut ipsi dicunt, miracula edente, ubi et Carthusianum domicilium excitatum est. Silesiæ finibus hæc loca sunt proxima.

g Utrumque miraculum ita reddit vita ms., de qua superius lit. a. Viduæ pauperculæ de Tenczyn, tres pueros habenti, vaccam extinctam (cujus antea dum viveret, lacte pueros suos alebat) votum ejusdem mulieris cum lachrymis ad sepulchrum B. Cantii promissum ad vitam revocavit. — Alterius item viduæ de Tchanie duas vaccas morte extinctas et tertiam infirmatam per votum pauperis ejusdem mulierculæ, mirabiliter intercessionibus et meritis ad Deum suis, vitæ restituit. Anno D. 1472. Annus non recte notatur; imo, ut diximus Comm. præv., mortuus tunc nondum erat B. Cantius. Cæterum hæc ad an. refert 1475 Opatovius. Universim auctor vitæ ms. in notandis annis discrepat ab Opatovio. Huic longe securius fiditur sicut et in exarandis nominibus propriis. Quod hic semel notasse suffecerit.

h Imo Augusti; secus non sibi cohæret narratio.

i Imo Jovis. Ut jam alibi notavimus, anno 1475 celebratum est Pascha resurrectionis die XXVI Martii, littera Dominicali A; unde ex calendario perpetuo [Art de vérifier les dates, p. 137.] cum tertia Augusti concurrit dies jovis. Similis lapsus obsrvatur in sequentibus circa hebdommadæ diem; quapropter parenthesi deinceps emendabitur.

k Vide supra lit. e.

l Putem hic agi de Corczino, de quo hæc habet Andreas Cellarius [Ubi supra, p. 183.] : Corcin, Corczinum, Corcinium, territorii, quo circumdatur, caput, cum arce in loco munito inter aquas sedens. Quidam novam ligneam urbem, cum arce lapideo muro cincta, in fluvii Visloco ripa et inter paludes collocant, ut videre est in sexta parte Theatri Urbium Georgii Braun. Cromerus, anno 1589 mortuus, lib. XX fol. 451, Corcinum etiam novam urbem in Polonia vocari ait. Typi geographici vero hanc urbem inter Sendomiriam et Cracoviam in Vistulæ ripa ponunt.

m Auctor vitæ ms. hanc sanationem resurrectionibus suis viginti quatuor annumerat. Stanislaus, inquit, puer unius anni honestæ Ursulæ de Vislica in Clepardia, in fomento balnei submersus et suffocatus, per votum ad B. Cantium a matre factum vitam recepit an. Dñi 1475, Octobris XV.

n Vita ms.: Adalbertus, puer quinque hebdommadarum natus, filius Hedwigis de Krosna mortuus, jamque sepeliri curatur; voto matris ad eumdem Beatum edicto, vivus reperitur. An. 1475, Julii XI.

o Genu. Vox hæc sumi videtur pro parte superiore pedis, plantæ opposita. Certe Pitiscus in lexico latino-belgico tradit voce hac generaliter designari quodcumque flecti nequit.

p Ita hanc suscitationem reddit Vita ms: Valentinus Annæ, uxoris lutifiguli, de suburbio Cracoviæ, puer unius anni a fratre juniore inscius curru postes impetu movens occisus, per votum patris ad sepulchrum B. Cantii promissum ad vitam rediit. Anno Dñi 1478, Julii XVII.

q Rudava fluvius, Cracoviæ in Vistulam confluens. Rundissa fluvius, quo nomine eum appellat Speculum cosmographicum Danielis Cellarii in Theatro Urbium, aut Rudava, ut a vulgo et Cromero appellatur, urbem circumluit et per eam ducitur, donec in Vistulam incurrit [Andreas Cellarius; Poloniæ novissima descriptio, p. 139. Vide etiam ibidem Iconem Cracoviæ.] .

r Vita ms. habet: Hedvigis filia trium annorum Gregorii de Mydlniki in fluvium Rudava negligentia delapsa, mortuaque reperta, ex voto simili B. Cantii intercessione revixit. An. 1478, Julii XVII.

s Putem scribendum, Skarbimiriensis. Est autem Scarbimiria, Skarmiers, Scarbimiers oppidulum VII milliaribus Cracovia dissitum, quo Tartari quoque anno 1240 pervenerunt. Frugum dives, canonicorum collegio honoratur [Ibid., p. 162.] . Cæterum in Vita ms. hæc suscitatio his redditur verbis: Lucas puer duorum annorum honestæ matronæ Deambonæ de Scarbimiria in lecto suffocatus, per totam diem mortuus jacens, per votum parentum ad B. Cantium factum, vitæ restituitur. An. 1478, Septembris XXII.

t Num forte huc refertur a mortuis suscitatio, his in Vita ms. reddita verbis, haud parum utique diversis? Nobilis Andreas, adolescens viginti quinque annorum familiæ Safranezorum de Pieskowa Skata casu lapsus de petra altitudinis viginti cubitorum et expirans, voto parentum ad Beatum edicto vitæ revocatur. An. 1478 Maji XII. Et subditur alia itidem suscitatio, de qua nescio an meminerit Opatovius: Nobilis Anna soror Andreæ superioris Safranezorum de Pieskowa Skata, mœrore fratris mortui, de turri sese præcipitando, mortua ac confracta eodem voto et vitam et membra sana recepit. Anno et die iisdem.

u Hæc pro more ita breviter in præfata Vita ms: Sophia uxor Stephani in suburbio Cracoviæ, parochia S. Stephani, odio viri sui pertæsa, se ipsam suspendit; in cujus domum cum fulgur horribiliter cum tonitrui ictu cedebatur, a vicinis assoluta, et ab iisdem ad sepulchrum B. Cantii promissa post tres horas revixit. An. 1478, Maji IX.

v Meminerimus hic recitari a n. 3 ad n. 96 verba R. D. Matthiæ. Vita ms. habet: Nic. de Cracovia, filius Nicolai, ætatis trium annorum puer de senestra cameræ domus altitudinis quadraginta cubitorum casu fortuito collapsus et mortuus, parentum voto ad B. Cantium oblato, vita donatur. Anno Dñi 1478 Maji V.

y Sequens habetur in Vita ms. narratio: Thomas infans de Cracovia Barbaræ in partu exanimis natus, per votum matronarum partui præsentium ad sepulchrum B. Cantii oblatus, simul vitam et sacrum baptisma recepit. An. Dñi. 1478 Aprilis XXIV.

z Idem contractius ita, ubi supra: Marcus filius Catharinæ et Joannis Zydek de Bochnia, mortuus, et alius filius ejusdem Zydek in infirmitate gravi loquela destitutus deploratusque, per votum parentum ad Beatum factum et mortuus revixit, et infirmus et mutus, sanus loquensque efficiuntur. An. 1478 Junii II.

aa Nicolaus adolescens viginti annorum, filius Martini de Lublin, diœcesis Cracoviensis, in gravi infirmitate mortuus, voto parentum ad S. Cantium facto (cui idem Sanctus mortuo apparuit) revixit. Anno 1483, Junii XII. Vita ms.

bb Eadem Vita ms. hanc sanationem suscitationibus suis viginti quatuor a mortuis annumerat. Ast hic, sicut etiam supra haud infrequenter accidit, oscitanti manu contracta narratio est, atque haud parum ab Opatovio recedit. Nobilis Agnes octo annorum filia nobilis Nicolai de Raisko in gravi ægritudine decumbens moritur; cui B. Cantius et B. Hedvigis regina Poloniæ apparuerunt, et ut sepulchris ipsam præsentarent monent. Parentes mœsti de morte filiæ, eamdem ad sepulchra beatorum Cantii et Hedvigis reginæ devoverunt, quorum meritis et intercessionibus ad vitam revocata visionem narrat, votumque implevit. Anno Dñi 1483 Septembris XXIII.

cc Georgius, Joannis bombardistæ de Leopoli filius quinque annorum, gravi infirmitate Cracoviam veniens oppressus, et mortuus in pheretroque jam ad sepeliendum positus, per votum pro eo in ecclesia S. Annæ factum revixit, et post multos annos in senium vixit. Anno 1487 Maji IV. Vita ms.

dd Joannes, puer unius anni Helisabethæ de Volbram, ex mensa de alveo lapsus, et fracto pede mortuus, a matre domum veniente ad sepulchrum B. Cantii promissus ac oblatus, sanus vitæ restituitur. An. 1489 Julii V. Ubi supra.

ee Scribendum putem Sandeciensis. Sandecia, Sandetz, ad fluvium Donajecium… Ungariæ et Carpathiis montibus vicina urbs, probe munita, vicinas civili usu superans, et mercaturam haud contemnendam exercens, situm habet satis amœnum: abbatia Præmonstratensium monachorum et ecclesia collegiata exornatur et veterem Sandeciam uno milliari a se sejunctam aspicit, ubi Præmonstratenses moniales ditissimum tota Polonia monasterium possident [Regni Poloniæ novissima descriptio, P. 174.] . Vita ms. hæc habet: Petrus, Sophiæ de Sandecz prægnantis puer in utero matris mortuus, matre devota sepulchrum B. Cantii per votum visitante, e templo revertenti, vivus feliciter nascitur. Anno 1491 Aprilis II.

* cadens.

* accubantem?

PARS SECUNDA.
De iis miraculis, quibus venerabilis Joannes Cantius in inventione et reseratione tumuli sui inclaruit.

[Prologus. Ubi de loco depositarum reliquarum B. Cantii.] Universa hæc prodigia et miracula quæ commemoravimus, exarata sunt ex antiquis et vetustate ipsa aliquatenus violatis codicibus ecclesiæ S. Annæ, confectis opera trina pastorum ejusdem ecclesiæ, hoc est R. D. Matthiæ et R. D. Bartholomæi de Sienno doctorum in jure canonico, ac R. D. Petri Lubart, Cracoviensis doctorisque S. Scripturæ. Reperio præterea hæc sacra lipsana ob obitu sub exedra concionatoria tumulata, elevata fuisse, tumbæ stanneæ credita, et in proximo pariete ecclesiæ, muro inclusa. Testatur ipsa Inscriptio ex tumba stannea a dominis commissariis (Illustrissimo ac R. R. D. Martino Szyszkowski episcopo Cracoviensi jubente inquiri an vere ejus reliquiæ extarent) excerpta, quod id contigerit anno 1539. Insuper assequor ex vetustis scriptis, quod anno 1553 R. D. Jacobus Kleparius, doctor et canonicus Cracoviensis, monumentum B. Joanni Cantio, ex lapide secto egregio artificio ac proportione erexerit in eadem ecclesia, quod in hodiernum adhuc perseverat diem a. Itaque ab anno 1518 usque ad annum 1596, hoc est fere spatio septuaginta annorum miracula ejus celebrabantur, et tamen pone monumentum ejus visebatur ara, S. Annæ imagine decora. Hanc homines afflicti venerabantur et adesse sibi sentiebant. Obstupescebantque ejus ecclesiæ sacerdotes, quare potius ad summam aram, ubi erat B. Anna sculpta, quæ jam in medio dependet templo, populi non converteretur devotio. Antiqui tamen professores Magni collegii id reddebant causæ, quod penes hanc aram requiescerent sacra lipsana venerabilis Joannis Cantii, cujus merita essent gratiosa in conspectu Dei, multisque miraculis approbata, uti id pateret ex vetustis etiam ecclesiæ scriptis. Verumtamen quo loco sita essent, nec dicere nec commonefacere poterant b. Igitur anno 1603, quo jubilæum per Poloniam in S. Stanislai basilica celebrabamus, cum lapides quidam tumuli sede sua sese emoverent ac excidere pararent, consensu capituli tumulus videbatur transponendus. Atque cum dissolveretur, commoto muro, motus fuit etiam fortuna later quispiam, ac inde apparuit tumba stannea cum incredibili fragrantia grandibusque miraculis. Ad hæc nos itaque commemoranda accedimus, ubi tamen primo ea commemoraverimus, quæ in archivo ecclesiæ reperimus, utpote quæ antecesserunt sacrorum inventionem lipsanorum.

[132] [Ab infelici partu liberata mulier.] Anno 1596, vigesima Februarii. D. Agnes, D. Martini Sviechovic uxor, civis Cracoviensis, aliquot annis prolem mortuam pariebat: quare mœsta quod eo solatio matrimonii privaretur, confugiendum sibi ad Deum arbitrata, votum ad tumulum B. Cantii emisit. Et digna solatio extitit: nam postea ternam suscepit sobolem: Annam, Cæciliam et Joannem. Atque gratias tanti beneficii meritis B. Cantii post Deum illa referebat.

[133] [Simile beneficium.] Eodem anno. D. Catharina Kalecina civis Cracoviensis, eidem malo obnoxia, ideoque afflicta, quod nec Deo nec sibi proles servire possent, quas orbes effundebat vita, fidenter sese ad B. Cantii exuvias appromisit, ac cito ternam etiam vivam sobolem enixa est: Annam, Stanislaum, et Catharinam; cujus beneficii laudes grata ad exuvias ejus Beati lætaque celebravit.

[134] [Mortua reviviscit.] Anno 1598, decima sexta Februarii. D. Sophia Rozycova, civis Cracoviensis in platea S. Annæ, effuso in lucem Theodoro, varie conflictata, ut parientes solent, tandem vi mali in deliquium cecidit, ut prorsus a se alienata, mortua esse credita fuerit. Interim ejus mater cum præsentibus dominabus, quæ tum aderant et conclamarant, procidens in genua, vocem extulit ad Deum et B. Cantium, ac post ardentissimam implorationem, non tardavit eas Numen solari: etenim restituta sibi est, ac melius valere cœpit. Postea vero sanitatem adepta, cum eodem filio adiit tumulum B. Cantii ac grates Deo persolvit.

[135] [Sterilis fæcunditate donatur.] Anno 1599 decima tertia Junii. D. Anna Witova, civis Cracoviensis, quamvis juncta matrimonio omnium rerum temporalium copiam experiretur, in hoc tamen desiderabat benedici præcipue a Deo, ut non sola cum viro, sed etiam cum liberis, quibus carebat, divinas celebraret laudes. Confisa igitur in meritis B. Cantii, voti compos reddita est: variis enim temporibus unam filiam Annam, duos vero filios enixa est Gabrielem et Michaelem. Atque hujus beneficii ad sepulchrum B. Cantii grata comparuit.

[136] [Mulier a periculoso morbo sanata.] Anno 1600 duodecima Decembris. D. Anna Mercatoria, civis Wielicensis periculosissimo morbo filiam octo septimanis decumbentem appromisit ad tumulum B. Cantii cum missæ sacrificio, et solatium promptum in ea sanata conspexit, ad sepulchrum B. Cantii voto cum gratiis satisfecit. Anno 1600 duodecima Decembris. D. Anna Mercatoria octo septimanarum decumbentem ad sepulchrum B. Cantii cum sacrificio obtulit et paulo post valentem ibidem præsentavit. c

[137] [Febris cessat.] Anno 1603, vigesima octava Martii. D. Franciscus, sartor ex platea S. Joannis, acutam diuturnamque febrim dimidii anni nullis expulsam medicinis, ab implorata ope B. Cantii cito excussit, et exuvias ejusdem gratus est veneratus.

[138] [Parturiens adjuta.] Eodem anno et mense. D. Agnes, uxor nominati D. Francisci sartoris, inter difficultates partus periculum sanitatis adiens, solo devoto suspirio, patrocinio se B. Cantii commendavit, atque ad tumulum ejusdem corde appromisit; et sobolem sanam in lucem effudit, et ipsa periculum, sanitate etiam donata, evasit.

[139] [Epilepsis sanata.] Eodem anno sexta Aprilis. Eorumdem parentum filiola, jactata ingenti morbo comitiali, ubi a parentibus, alias beneficiis B. Cantii obnoxiis, ad tumulum ejus appromissa fuit, ex eo tempore morbus illam reliquit.

[140] [Fragrantia ex sepulchro B. Viri;] Eodem anno vigesima quinta Maji, quando sepulchrum B. Cantii cogitabatur transponi, uti commemoravimus, quod vetustate collaberetur, moto parietis latere, cui includebantur venerabilia ejus lipsana, confestim sese admirabilis effudit fragrantia, et miracula sunt consecuta. Ac quamvis ea res sit toti urbi Cracoviensi domesticisque nota et pervulgata, cum sit recens facti memoria; tamen propter exteros, terna mihi adferenda testium omni exceptione majorum conseo documenta atque testimonia, quæ reddita erant coram DD. Commissariis episcopalibus.

[141] [de qua triplex relatio: Prima,] Prima confessio est R. D. Sebastiani Nucerini, doctoris S. Scripturæ, canonici Sendomiriensis et concionatoris cathedralis ecclesiæ Cracoviensis in hæc verba: Anno Domini 1603, Jubilæi tempore, Cracoviæ miraculosa fragrantia ex loco tumuli B. Cantii per totum templum S. Annæ sese latissime propagavit, idque attestari potest innumerabilis multitudo populi, quæ fama percepta istius miraculosi et gratissimi odoris, confestim ecclesiam intrabat ac eum persentiscebat percipiebatque.

[142] [altera,] Altera est R. D. Stanislai Selidii, vicepræpositi et id temporis æditui S. Annæ, in hunc modum: Anno 1603 vigesima quinta Maji, cum, jam piæ memoriæ, tunc vivente illustrissimo ac reverendissimo Bernardo Macieiowski, episcopo Cracoviensi et cardinali, jubilæum Cracoviæ celebraretur, die Veneris ante festum SS. Trinitatis, hora decima quarta, sepulchrum, quod commovebant, ut renovaretur, patuit B. Cantii, quodam emoto latere, ac apparuit tumba stannea, quæ sacra ejus asservabat lipsana, et eodem ipso tempore gratissima sese diffudit fragrantia quasi violarum ex ejus sepulchro, ita ut totam ecclesiam repleverit suoque odore etiam cœmiterium afflarit; ad hanc præterea fragrantiam lux etiam quædam conspecta est. Perduravit vero hic odor diem Veneris, Sabbati et Dominicum; accedente autem mandato illustrissimi ac reverendissimi episcopi Macieiowski ut clauderetur sepulchrum, desiit. Itaque ad perceptionem istius fragrantiæ ac gratias Deo reddendas incredibilis hominum multitudo confluebat, qui etiam ægerrime ferebant tumulum obserari: optabant enim simili miraculo diutius perfrui. Eodem die Veneris duo homines convaluere, qui tumbam attigerant. De his infra.

[143] [tertia.] Tertia de eadem fragrantia relatio est magnifici D. Alberti Kochanski de Brzezie annorum ætatis fere quinquaginta; quod sub magnum jubilæum a Clemente VIII papa ante viginti quinque annos (coincidit hæc data cum anno 1628 quo latinam B. Cantii vitam edidit Opatovius) in Poloniam missum, ingenti multitudine Cracoviam ad illud lucrandum confluente, cum etiam S. Annæ templum inviseret, viderit apertum tumulum B. Cantii, ac fragrantiam violarum imo longe his excellentiorem perceperit, ac ea ecclesia tota plenissima fuerit. Scisictanti vero undenam hæc tam inusitata et suavis emanaret fragrantia, respondebatur ab hominibus, qui confertissimi in ecclesia erant: Esse miraculosam et quæ sese ex sepulchro B. Cantii propagaret.

[144] [Splendor circa tumbam B. Cantii.] Eodem tempore D. Procopius Zielopolski pileator retulit coram piæ memoriæ R. D. Nicolao Dobrocieski, Cracoviensi et Sendomiriensi canonico, examinatore episcopi D. Macieiowski, et approbatore, quæ tunc fiebant, miraculorum, qui etiam idem hoc suum repetiit testimonium coram DD. episcopalibus commissariis: quod cum esset die Veneris post Pentecostem in ecclesia S. Annæ, hora decima quarta, sub idem tempus, cum tumulus B. Cantii dissolveretur, viderit tumbam stanneam, habentem ossa venerabilis doctoris Joannis Cantii, collucentem ac transparentem ad instar crystalli, circumdatamque ingenti splendore, in qua collocata spectabantur, velut in tenuissima subtilissimaque tela, ejusdem lipsana. Atque idem miraculosum ostentum circumstantibus commonstrabat; quod etiam et alii oculis usurparunt, ac præcipue plurimæ ex muliebri sexu hunc splendorem tumbæ ac venerabilium ossium sunt contuitæ. Idem præterea confessus est, quamdam fragrantiam universam pervasisse ecclesiam, quam omnes quotquot aderant (aderant autem confertissimi) percipiebant ac experiebantur. Cum vero eodem tempore ad hanc collustrationem ac fragrantiam ab attactu tumbæ duo donati sint sanitate, libenter ea commemorabimus:

[145] [Sub hæc duplex contigit sanatio: manus altera.] Ac primum est quod his verbis refertur miraculum “Ego Sacerdos, Martinus Orzeszek Jedrzeiovita, præpositus Jemielnicensis, profiteor, cum paterer dolorem in cubito et brachio dextræ manus ab annis septem, intellecto, dum essem Cracoviæ in domo vicariorum S. Annæ, reseratum esse sepulchrum, excusso uno latere, B. Cantii, quod plenus fiducia assequendi in meo malo solatii, cucurrerim ad templum S. Annæ, ac in genua provolutus, conspexerim tumbam ad instar crystalli pellucentem; ac ideo majori fiducia erectus petierim R. D. Seledium tunc ædituum, ut bona concessione illius, liceret mihi manu ægra tumbam contingere; atque cum faciem et manum eo applicarem, admirabilem percepi fragrantiam; in manu etiam plenissimam consecutus sum mox sanitatem. Itaque profiteor hoc beneficium me esse adeptum a Deo, intercessione venerabilis Joannis Cantii.”

[146] [Altera febris.] Alterum est. D. Stanislaus Szablinski, ab obsequiis Illmi a Revmi D. Bernardi Macieiowski, ardentissima febri decumbens, audita fama miraculorum B. Cantii sepulchri, confestim se illud veneraturum appromisit, ac eodem die convalescens illud adiit, contingensque tumbam B. Patris, confessus est et fragrantiam se inexplicabilem percepisse ibidem, et plenissime sanitati restitutum; ac proinde gratias Deo egit, qui se interventione sui Famuli sic dignatus est consolari.

[147] [Alia rursus miracula. Cordis palpitatio sanata.] Id temporis adhuc, trigesima Maji, die lunæ post SS. Trinitatem. D. Matthias Wiruszek sartor, a quadragesima usque ad diem dictum, palpitatione cordis vehementiori ac convulsione in frequentia dejiciebatur deliquia ac sui abalienationes; demum etiam viribus corporis penitus erat prostratus. Audita fama miraculorum, quibus Numen B. Cantii illustrabat sepulchrum, a voto concepto illud pie venerandi, eadem hora sanitate donatus est; ac adiens ecclesiam, quod promisit, exequi curavit. Attestatio hujus miraculi facta est coram R. D. Nicolao Dobrocieski, uti commissario episcopali, sicut supra commemoratum est.

[148] [Puer in Vistula mersus servatur.] Eodem anno quinta Junii. Andreas quatuordecim annorum, filius D. Balceri d, ensium fabri et civis Cracoviensis, ex Arcensi platea, in octava Corporis Christi, parentem ac amicos animi causa deambulantes longe antecedens, ad monasterium Zvierzynense sine teste inter natandum submersus fuit. Mulier quædam bene nota parentibus ex loco habitaculi sui apparantem sese puerum ad natandum conspexerat; cum vero in littore vestimenta intueretur diu, nequaquam vero puerum videre poterat; quod res erat, conjectavit eum vadis esse haustum. Itaque perterrita, in crucis modum humi prosternit (se), Deum orans ac Deiparam, ut intercessione B. Cantii, ad cujus sepulchrum puerum appromitteret, servaretur. Ac mox conspicit puerum aliquoties undis ejectum sursum. Fortuna evenit, hominem per Vistulam ab illa parte navigare. Hunc inclamat; et is arreptum pede puerum littori reponit, qui mox ad se rediens, meritis B. Cantii vitam debuit, ob quam etiam parentes votum mulieris illius æstimantes, post Deum eidem famulo Dei se obligatos cum gratiis fatebantur.

[149] [Abepilepsia sanatio.] Anno eodem intra octavam Corporis Christi D. Anna Telania cum marito Philippo filium habebat biennem. Is aliquot diebus atroci comitiali morbo exagitatus ac fere pro mortuo habitus, ut fidenter ad sepulchrum B. Cantii fuit appromissus, sibi et sanitati est restitutus; ac bene sanus ad exuviarum venerationem ab iisdem adductus.

[150] [Morti proxima convalescit.] Adhuc eodem anno intra octavam Corporis Christi. Helena sanctimonialis S. Dominici, in platea Arcularia, cum filiolam quinquennem orphanam, quam timorem Dei et laborem manualem edocebat, tanta febri ardere conspexisset, ut ei jam deploratæ exhiberi cereum accensum juberet: confisa meritis B. Cantii, appromisit eam ad sepulchrum ejusdem, ac rea facta promissi, cum eaque puella brevi post ad tumulum gratias persolvit.

[151] [Sanatio a febri et] Quarta Junii. D. Matthias de Maioviciis, famulus R. D. Fulgierdi, canonici Cracoviensis, auctissima febri inflammatus aliquot septimanis, viribusque penitus exhaustus, nulla alia remedia sibi jam profutura arbitratus, ad Deum interposita sui ad sepulchrum B. Cantii appromissione confugit. Ita miraculoso solatio recepto, adiit cum sacellano ejusdem canonici venerandas exuvias, ibique auditione sacri gratus videri voluit.

[152] [punctionibus lateris.] Quinta Junii, intra octavam Corporis Christi. Virgo Anna, Mater sanctimonialium S. Spiritus, subito et periculoso morbo acutissimarum lateris punctionum obruta, sensibus et animo linquebatur. A sanctimoniali Anna Niemsczanka, sua tunc curatrice mœsta, in genua procidente ac devote ad tumulum B. Cantii cum missæ sacrificio oblata, brevi ad se rediit, ac intra paucas horas convaluit. Atque veniens ad S. Annæ ecclesiam, et beneficium legitime attestata est et voto suo satisfecit.

[153] [Domus ab incendio præservata.] Eodem anno ac tempore. D. Joannes Cezarovicz, civis et lanio Wielicensis, cum Cracoviæ in templo Arcensi S. Stanislai existeret, ac Wieliczkam igne ardere inaudiret, genibus flexis supplicavit B. Stanislao et B. Cantio pro sua domo ac ejus familia. Hinc plenus spe fiduciaque, arripit iter et solatum se reperit: nam integram domum suam invenit, vicinis circumquaque in cineres datis. Quare reversus Cracoviam SS. Patronis gratias egit et ad tumulum B. Cantii ceream domunculam appendit. Hujus miraculi fides ab ipsis civibus Wielicensibus præterea asserta est.

[154] [Variorum morborum sanatio.] Eadem etiam tempestate, plurimi febres ardentes oblatione sui ad tumulum B. Cantii restinxerunt. Inter hos referimus D. Joannem Kolabicki ex montibus Wielicensibus auctissime et continue febricitantem; Joannem pellionem in fronte vulsiones patientem ac pustulis obrutum; Andream sartorem, tribus septimanis febribus deeumbentem. Hi omnes, appromissione facta ad sepulchrum B. Cantii plenam sunt adepti sanitatem.

[155] [Dolor capitis ablatus.] Decima sexta Junii. D. Paulus Parvus, civis Leopoliensis, capitis doloribus auctissimis vexatus, viribusque inde plane prostratus, ab appromissione sui cum missæ sacrificio ad exuvias B. Cantii dolores illos excussit et in gratiarum actionem ad sepulchrum B. hujus Patris comparuit.

[156] [Pluribus malis juvenis liberatus,] Decima octava Junii. Jacobus, filius Raphaelis Bianka, murarii itali, primo febribus aliquot diebus inflammatus, dein comitiali morbo jactatus, huc accedente etiam palpitatione cordis, ex qua in quamdam inusitatam dejiciebatur formidinem ut se absconderet; a matre mœsta appromissus sepulchro B. Cantii, Dei omnipotentis misericordia, confestim omnibus his malis est liberatus.

[157] [item mulier ab ulcere in gutture.] D. Anna, Stanislai murarii uxor ex platea Columbarum, periculosissimo ulcere toto gutture insessa ac inflammata, adiens in templo S. Annæ sepulchrum B. Cantii, ac sese ad illud misericordi Deo offerens, a confessione et sumpta ibidem Eucharistia, hilaris sanaque domum abiit. Et iterum sepulchrum venerabile repetens, cum marito et sorore, illud venerata ac beneficium recognoscens, Deo grates persolvit.

[158] [Infans sanata.] Vigesima tertia Junii. D. Catharina Witona Zabrzesca ex piscatricibus, dimidii anni infantem obtulit ad sepulchrum B. Cantii, et sanum factum lætata est; ac grata cum marito et fa milia veneratum B. Cantii exuvias recognitumque beneficium ejus meritis acceptum comparuit.

[159] [item femina a savis doloribus] Secunda Julii. D. Regina Krzynokolska, toto corpore nescio quibus doloribus contrita, ubi sese ad sepulchrum B. Cantii obtulit, cito convaluit, ac donata plena sanitate, voto satisfecit sanctumque famulum Dei prædicavit.

[160] [ac sanctimonialis a variis morbis,] Sub idem tempus virgo sanctimonialis dominicana ac mater, Magdalena variis afflicta morbis tumorum febriumque, idque diu; nec pedibus uti nec loquela poterat et ideo a suis sanctimonialibus deplorabatur. Tamen quia reverberabantur frequentia miraculorum B. Cantii, oblata est ab illis cum missæ sacrificio ad ejus sepulchrum, ac satis cito ope Dei, intercessione B. Cantii incolumis evasit, Sanctumque sibi sic propitium, ad sepulchrum venerata est.

[161] [item et alia mulier.] Septima Julii. D. Catharina (uxor) Josephi ensifabri ex platea Arcensi, variis et diuturnis exagitata morborum malis, totoque divexata corpore, votum ad sepulchrum B. Cantii emisit, et solatio potita est. Quæ veniens cum vicina sua, recognovit beneficium, ad exuviasque B. Cantii gratias Deo reddidit.

[162] [Gutturis dolor depulsus.] Duodecima Julii. Gaspar Sikora nauclerus, ex pago Przykopy prope Osiekam, adiens ecclesiam S. Annæ et sepulchrum B. Cantii, recognovit sibi guttur ingenti cum dolore ab ulcere obsessum fuisse; quod ubi fama miraculorum increbescente fidenter ad sepulchrum B. Cantii obtulisset cum missæ sacrificio, fuisse se et doloribus et periculo vitæ liberatum; quare voti facti se libens condemnavit.

[163] [Ab aculo malo mulier liberata.] Vigesima Julii. D. Apolonia, Joannis sutoris uxor, civis Cracoviensis ex platea S. Floriani, retulit in præsentia plurium S. Annæ sacerdotum, se aliquot septimanis acutum dolorem cum deliquiis fuisse passam, excussisse vero mox a sui ad sepulchrum B. Cantii miraculis celebre oblatione; et quas promisit persolvit Deo ibidem grates.

[164] [Febris cessat] Vigesima nona Julii. D. Barbara Ozarovska, distans Cracovia tribus aut quatuor milliaribus, in periculosissima febri morti filiam suam accedentem, confisa Deo, B. Cantio cum missæ sacrificio obtulit. Cœpit convalescere ac in actionem gratiarum beatique Cantii contestationem sanctitatis ad ejus sepulchrum præsentavit sese.

[165] [sicut et varii morbi.] Tertia Augusti. D. Anna Sievicka, ex platea Siennensi varios, quos depellere poterat nullis medicinis, ideoque a medicis derelicta, ac morti destinata, morbos solo refugio ad votum sepulchri B. Cantii, omnes sese infestantes effugit infirmitates; ac sana existens, beneficii hujus Deo ad sepulchrum B. Cantii dixit se gratam.

[166] [Simile beneficium.] Duodecima Augusti. D. Regina Mencinska, civis Wielicensis, cum diversis doloribus dimidii anni nullis medicinis occurrere valeret, Deum per appromissionem sui ad tumulum B. Cantii sibi adesse imploravit, et sanitatem consecuta cum voto etiam grata reddidit.

[167] [Mulier a diuturna infirmitate,] Decima tertia Augusti. D. Eva Raciborska, Cracovia quatuor leucis distans, diuturna infirmitate, appetitu deperdito, conclamatisque mediis humanis, appromisit sese veneraturam tumulum B. Cantii, et mature convalescens ibidem grata comparuit.

[168] [maritus a periculoso lapsu sospites.] Item Martinus Raciborski, maritus suus, quodam itinere suscepto, equo, quo vehebatur collapsus, utrumque femur sic læserat, ut vix pro exanimi habitus non fuerit. Uxor, memor solatium se a B. Cantio recepisse, fiducia constanti eum ad lipsana B. Cantii appromisit. Itaque brevi spatio convalescens, sanitatem suam præsens B. Cantii intercessioni in acceptis retulit.

[169] [Puellæ sanatio.] Vigesima Augusti. D. Regina Ochelska, capitanea Tinicensis, filiam periculose decumbentem ad exuvias B. Cantii obtulit cum missæ sacrificio, et solatium, quod optavit, reportavit. Quare cum præsentata a se filia grata comparuit.

[170] [Equus sercatur.] Eodem die. D. Stanislao Ostrovski, quatuor leucis Cracovia manenti, cum quoddam iter suscepisset, equus quadam vi morbi procumbens, efflare animam incipiebat. Concepta in Deum spe ac sui famuli B. Cantii meritis fiducia, quod præsto essent in adjuvandis non solum hominibus, sed etiam eorum obsequiis destinatis jumentis; obtulit eum ad ejus sepulchrum. Equus mox convaluit, itinerique conficiendo idonens fuit. Ac gratus juxta legem Dei, primogenita majorum jumentorum redimi minoribus imperantis, oblatione singulari, Deo et suo Famulo apparuit.

[171] [Febris extinguitur.] Prima Septembris. D. Stanislaum Zadorski, negotia sua Cracoviæ expedientem, periculosissima febris invaserat; quam cum nulla ope humana effugere posset, votum honorandi tumuli B. Cantii emisit, repenteque sanatus, adiit ecclesiam beneficiumque deprædicavit.

[172] [Trina proles a febribus liberata.] Decima sexta Septembris. In domo D. Joannis Mirosz cingularii, civis de Coriariis, ternæ proles febribus accensæ incredibiliter matrem suam afflixerunt; quæ tamen nil hæsitans de ope per merita B. Cantii, quam alii passim erant experti, sibi adfutura, obtulit eas ad ejus sepulchrum. Et recepto solatio, cum iisdem ternis prolibus, exuvias beati Patris parentes venerati sunt.

[173] [Puella sanitati restituitur.] Decima quarta Septembris. D. Valentinus Baiol, ex platea Sutoria caupo civisque Cracoviensis, habuit filiam jam conclamatam de vita. Ejus filiæ mater perfusa lacrimis adiit S. Annam, ac filiam ad sepulchrum cum missæ sacrificio, quod audiebat, appromittit; quo finito cum domum repetit, filiam reperit convalescentem. Hujus beneficii causa, iterum gratiæ ad tumulum sunt persolutæ.

[174] [Equus a tapsu consurgit.] Vigesima Septembris. D. Jacobo a Kotharo ex platea Sutoria, in certo negotio equo vecto, equus aliquo malo tactus concidit, nulloque modo elevari potuit. Itaque attendens molem negotii, honoraturum se exuvias B. Cantii addixit, equus vero confestim in pedes assurrexit, et, parva in hospitio ducta mora, validus est effectus. Hoc ille beneficium post Deum B. Cantii meritis deferebat.

[175] [Puella a ventris profluvio liberata.] Vigesima tertia Septembris. D. Elisabethæ Ochocka, ex platea S Floriani, filia profluvio ventriculi biennio effluebat, nec ullis mediis sisti poterat. Oblata est ad tumulum B. Cantii, et brevi temporis spatio sanitatem adepta, vota Deo ad tumulum B. Cantii reddidit

[176] [Pueri sanatio.] Vigesima octava Septembris. D. Reginæ Oczkova, civi Wielicensi, filius Stanislaus sexennis gravissimo morbo, et præterea paralysi affectus, plane impos sui aliquot septimanis decumbebat. Mœsta parens voto ad tumulum B. Cantii solatium quæsivit, et invenisse se attestata est, quando mature cum filio ad gratias faciendas eo advolavit.

[177] [Puella a languore restituta viribus.] Quarta Octobris. Joannes et Agnes ex pago Olesnice, in templo S. Annæ apud tumulum B. Cantii testati sunt, filiam Catharinam ægram cœpisse convalescere integro biennio, nec tamen fortem umquam fuisse, quæ labori par esset, quia sæpe decumbens inutilisque parentibus foret. Qua poterant devotione eam ad sepulchrum B. Cantii appromiserunt, ac cum filia, quæ ante incedere nequibat, forti satis, gratias acturi comparuere

[178] [Febris ablata.] Septima Octobris. D. Barbara Liberina, civis Cracoviensis ex platea Arcensi, ardens acutis et continuis duabus septimanis febribus, exhaustam se ac viribus prostratam cernens, obstrinxit sese veneraturam B. Cantii tumulum. Et Deus illam sanitate donavit, illa vero vota cum gratiis persolvit.

[179] [A variis morbis convalescit puer sexennis.] Vigesima septima Octobris. D. Anna Zolaszowska, civis Cracoviensis ex platea S. Floriani, filium sexennem nomine Joannem, periculose duodecim septimanis ægrotantem, quem demum et loquendi et audiendi deseruerat facultas, medicique conclamavere, Deo nixa, ad tumulum B. Cantii appromisit. Et is continuo sibi sanitatique restitui cœpit, sic ut postea bene sanum præsentans, cum missæ sacrificio ad lipsana B. Cantii gratias peregerit.

[180] [A febri vir liberatur,] Sexta Novembris. D. Gregorius Brodovski, villicus illustrissimi reverendissimique D. Bernardi Macieiowski, episcopi Cracoviensis, acuta et continua febri per quindecim septimanas conflagrabat; indies vero malum augeri advertens, qua par erat devotione obstrinxit se tumulum B. Cantii honoraturum; proinde etiam febris notabiliter extingui ac deficere (cœpit). Sanus ad lipsana famuli Dei comparuit cum uno ex patribus Bernardinis, et exomologesi præmissa sumptoque divino epulo, Deo et suo Beato gratias faciebat.

[181] [item alter;] Decima tertia Octobris (Novembris?). D. Andreas Ochocki ardentissimam febrim, quæ se de vita conclamare jubebat, excitus tot miraculorum B. Cantii fama, voto ad sepulchrum ejus extinxit ac cito convaluit.

[182] [atque hujus terna proles.] Sub idem tempus cum terna ei proles, ex quibus duo filii una filiola erant, decubuissent simul, obtulit eas cum missæ sacrificio ad eadem sacra lipsana, ac se solatium recipisse est attestatus, quando cum iisdem liberis et uxore gratias redditurus sese præsentavit.

[183] [Dolores capitis sopiti.] Decima septima Novembris. Stanislaus, villiculus ex pago Koszycensi, puncturas capitis ab abalienationem sui passus septemdecim septimanas, a mœsta uxore jam imminens morti ad sepulchrum B. Cantii est oblatus, ac continuo puncturæ capitis sunt sopitæ. Is sanus veneratus est exuvias beati Patris, seque ipsius beneficiis obnoxium vulgavit.

[184] [Relatio de sanatione a punctionibus lateris.] Talis est relatio, quam de suo beneficio fecit Martinus Baron. “Ego Martinus Baron (ex) Joroslavia, testem invoco Deum omnipotentem, beatos Angelos omnesque Cœlites, me rem verissimam referre. Anno D. 1603, decima nona Novembris, Roma in Poloniam rediens per Lombardiam, in civitate Italica Bassanensi in ditione Veneta, Venetiis triginta milliaribus italicis distante, correptus fui acutissimis punctionibus dextri lateris, quæ aliquot diebus et gressum et respirationem penitus adimebant; sed nec decumbere licebat: instar enim acinacis cor ipsum vis punctionum transverberabat. Nullum occurrebat malo mitigando aptius remedium solo ad Deum et Sanctos ejus refugio. Itaque appromissione ad celebratissima Joannis Cantii, doctoris in sacra Pagina, Cracoviæ tumulum, quod ibi tenerer audire, nudis genibus humi flexus, tria sacra. Atque nocte voto huic succedente, uti licuit obdormiscens, intuitus sum venerabilem Joannem Cantium, magna circumfusum luce; sicque me est affatus: Consurge, ac tuum iter mature prosequere. Memor etiam promissorum, ea ut impleantur a te advigila Cracoviæ. Ego interim somno solutus, incolumem me comperi.”

[185] [Periculosus manus tumor sanatur.] Prima Decembris. D. Catharina vidua, ex platea S. Annæ, gravissimum dolorem perpessa in manu, quæ ei tumore purulento a pugno usque ad brachium intumuerat, nec ullis medicis artibus aut emplastris curabatur, quin ex iis aucto malo magis inflammabatur. Toto corde invocavit Deum ac sese ad lipsana B. Cantii obtulit; et detumuit manus dolorque abscessit. Cujus beneficii grata exuvias B. Cantii est venerata.

[186] [Mulier ex partu periculose decumbens convalescit.] Quinta Decembris. D. Sophia Langova, ex vallo portæ S. Nicolai, partu difficili læsa valetudine, periculosis jactata symptomatis, jam sese ad extrema certis colligebat appropinquare indiciis. Vix tamen suspiraverat ad Deum, memor B. Cantii, ejusque se patrocinio commendaverat, mox dolores evanesere, ipsaque sibi restitui cœpit. Id beneficium ad exuvias B. Cantii cum lacrymis ab ipsa est evulgatum.

[187] [Dolor in pectore ablatus.] Decima Decembris. D. Anna ex S. Nicolai platea tantum cruciatum in pectore persenserat, ut de vita in alterum diem protrahenda prorsus desperasset. Sic afflicta ad Deum, interposito B. Cantii patrocinio, confugit; et confestim malo alleviata est, ac sana Deo et B. Cantio gratias persolvit.

[188] [Cardinalis, episcopus Cracov. sanitate donatur.] Anno 1604, quarta Januarii. Illmus ac Revmus D. Bernardus Macieiowski, episcopus Cracoviensis et S. R. E. cardinalis, in gravi ac periculosa sua infirmitate appromisit se ad tumulum B. Cantii, atque miraculosam sanitatis accessionem est expertus; perfecte vero incolumitati redditus, invisit tumulum B. Cantii, ibidemque Eucharisticum Deo litavit sacrificium. Ut vero memoria beneficii extaret æterna cum stemmate calicem sacrum dono obtulit.

[189] [Lepræ sanatio.] Trigesima Januarii. Sophia, coctrix collegii juristarum, lepra in vultu deformata, ac doloribus ejus aliquot septimanis diu noctuque divexata, vix sese appromiserat ad sepulchrum B. Cantii, cum e vestigio dolore levata est. Cujus beneficii Deo grata apud exuvias famuli Dei gratias exolvit.

[190] [Prole viva donatur matrona hactenus mortuas enixa.] Trigesima prima Januarii. D. Kasprova, filia D. Dziuli, mœsta se non vivas parere proles, talesque sibi a Deo jam concessas cum doloribus quaternas fuisse, quæ tamen non multiplicarent lætitiam, cum ab utero velut a sepulchro ad sepulchrum transferrentur. Sic afflicta audit famam miraculorum B. Cantii, et corde ad Deum, ad B. Annam, ad B. Cantium elevato, per votum supplicat, ut in partu vitæ solatium recipiat. Certam eleemosynam templi hujus sacerdotibus singulis diebus Martis distribuit. Non longe post cordis sui desiderio eam Numen fecit potiri, filiolam vivam enixa est, nomen ei Annæ imposuit, ac beneficium se professa est debere Deo B. Annæ ac beato Cantio, idque ad ejus venerandas exuvias.

[191] [Sospes ex bello redux.] Decima Februarii. D. Joannes Gebski, profectus ad bellum in Livoniam, commendaverat sese patrocinio B. Cantii, ac de hoc securus, incolumis in patriam revertit, inque signum animi grati grandes duas candelas ac mappam obtulit ejus tumulo.

[192] [Vir variis doloribus liberatus.] Vigesima Februarii. D. Paulus Chechelski, sartor quatuor septimanis variis afflictus morbis et doloribus, nullum mali in humana persentiscens ope remedium, divinam misericordiam, voto se ad tumulum B. Cantii obligans, imploravit, et malis exemptus cum actione gratiarum ad exuvias B. Cantii apparuit.

[193] [Duo pueri sanati.] Vigesima sexta Februarii. D. Catharina Jaszczurkova, civis Cracoviensis ex platea Florianensi, afflicta periculosis febribus Joannis et Catharinæ suæ prolis, metuens eis simultaneam mortem, voto ad B. Cantium concepto, pro vita eorum supplicem se dedit et solatium se recepisse aditione cum duobus liberis est attestata.

[194] [Filia, matre invocante B. Cantium, convalescit.] Decima septima Martii. D. Alberti arcularii uxor, ex platea Nicolaensi, cum filiæ, gravi dejectæ morbo, assideret, nomine Sophiæ, tristisque ideo esset, occurrit illi, ut eam, sepulchro B. Cantii appromitteret. Atque hæc ubi præstitisset, confestim filiam colligere vires advertit, ac bene sanam ad laudes Deo dicendas tumulo B. Cantii repræsentavit.

[195] [Mulier ex partu læsa sanatur.] Vigesima Martii. D. Malcher pistor læsam partu uxorem, jamque periculum vitæ adeuntem, obtulit ad sepulchrum B. Cantii, ac solatium, mature convalescente uxore, se recepisse ope B. Cantii ad suum sepulchrum asseruit.

[196] [Proles mortua reviviscit.] Decima sexta Junii. D. Hedvigis, uxor cujusdam Laurentii, circa Vistulam ex parochia Rupellæ Sacræ, enixa erat filiam (quam postea cognominaverunt Reginam) sed vitæ expertem. Sic consternatis mœrore parentibus, D. Marusza, Mazovia oriunda, procidit in genua, ad tumulum, si vivat, prolem appromittit, gratiamque baptismi ei flagitat concedi. Spatio mediæ horæ proles revixit, a matreque convalescente, cum Missæ sacrificio B. Cantii tumulo est præsentata.

[197] [Integra familia sanitati reddita.] Vigesima Octobris. D. Sebastianus Cyrus, advocatus altioris juris Magdeburgensis, cum consorte sua Anna, tribus filiis et duabus filiabus asserebat in variis morbis suis liberorumque imploratam B. Cantii opem sibi adfuisse præsentem, ac votorum gratia sese accessisse reddendorum. Prætereaque anathema, in quo ipse pictus cum uxore ac prolibus cernebatur, affixit.

[198] [Auxilium in morbo Sigismundo Margravio præstitum.] Anno 1605 vigesima Februarii. Illustrissimus D. Joannes Sigismundus margravius Myszkowski, Sigismundi III regis Poloniæ et Sueciæ magnus mareschallus, quod voto concepto ad sepulchrum B. Cantii, sanitate fuerit restitutus, præsens splendida frequentique comitatus aula, ac præterea multis illustribus personis tumulum Cantianum invisit, ac ad illum, ut se gratum beneficii contestaretur, devote sacro missæ sacrificio interfuit.

[199] [Puerulus mersus reviviscit.] Decima quinta Maji. Mulier Midlaicensis post Lobzoviam, reperit puerum in tunna (dolio) aquæ plena demersum ereptumque sine anima multis persecuta ejulatibus, suam imprudentiam, occasionem mortis puerilis, deplorabat. Tandem memoria subeunte gratiarum, quas experirentur afflicti apud B. Cantium, magna fiducia votum ad ejus tumulum concipit, ac puer intra horam reviviscit. Itaque postera die beneficium divinum ad sepulchrum B. Cantii celebratura accessit cum eodem puerulo e.

[200] [Vix non mortuus ad vilam] Vigesima quinta Junii. Valentinus Pawlik, civis Petricoviensis, ex suburbio Cracoviam veniens in ecclesia S. Annæ, conscientiam suam obligans, retulit, accedente etiam unius sui vicini testimonio, infirmitatis vi indies gliscente, eo se perductum fuisse, ut ad instar mortui esset, deplorareturque jam horæ intervallo; interim amicis de genibus sese ad sepulchrum B. Cantii offerentibus, brevi temporis spatio revixisse quasique a somno excitatum esse. Ac gratus beneficii vitæque sibi donatæ laudes reddidit Numini.

[201] [Moribunda convalescit.] Anno 1609 vigesima Aprilis. D. Regina Clementis Crosnensis, gravi dejecta infirmitate, indiesque pejus habens, nequicquam mali vim medicinis elidentibus, deplorata jam agonizabat. Andreas filius ejus et sacerdos intuens matrem jamjam alio commigraturam, in crucis formam sese in terram abjecit, ac ad tumulum B. Cantii cum missæ sacrificio addixit. Confestim mater cœpit retrocedere a mortis præludiis, ac cito convalescens B. Cantii tumulum grata invisit.

[202] [Matrona ex periculosa morbo sanata.] Anno 1610 quarta Maji. D. Hedvigis Dobroszowska, burgravia Cracoviensis, in periculoso morbo, de vita certis ex indiciis addubitans, Dei opem interposito B. Cantio imploravit et experta est. Etenim mature sanitate donata, sacrificii missæ auditione, se curationem suam B. Cantii intercessioni debere asseruit.

[203] [Relatio de sacerdotis cujusdam sanatione.] Relatio miraculosi beneficii, quod R. D. Lucas Regelius in suo gravi expertus est morbo, ita sonat. “Anno 1617 decima tertia Octobris. Ego Lucas Regelius ex Montanis penes Mstowo, vicarius altarista et ædituus Leloviensis, candide assero hac manus propriæ scriptione, præterito anno circo festum S. Lucæ evangelistæ febribus me arsisse periculosis admodum, nec lecto duabus fere septimanis assurrexisse, ab amicisque me invisentibus ac meipso, vicinitatem mihi mortis adesse, adversum (animadversum) fuisse. Itaque humanis remediis deficientibus, B. Cantii identidem memoria subeunte, cujus lipsana in ecclesia S. Annæ requiescunt, confugiendum mihi ad ejus intercessionem judicavi. Succedente igitur nocte ab omnibus deploratus, solusque jacens in lecto, oculos cœlum versus elevavi, et conspexi B. patrem Cantium in veste, quam Togam vocamus, manibus junctis ac etiam in sydera elatis, pone vero ipsum Deiparam Virginem. Atque hoc viso, sudore madui; confestim ita convalescere cœpi, ut mane summo repererim me plene incolumem. Hoc igitur miraculosæ sanationis beneficium primum SS. Dei Parenti, secundum illam B. patri Cantio libens in acceptis fero; et gratum me sancto missæ sacrificio sum attestatus. Præterea etiam ut ab aliis celebretur, ad majora divinæ gloriæ incrementa propagandique honoris venerabilis Famuli sui, manu propria, obligans conscientiam meam, subscripta, ea ita, sicut retuli, acta esse consigno. Lauderis Deus meus in Sanctis tuis.”

[204] [Altera relatio de visu restituto.] Alia relatio de oculis cæcis lumini restitutis D. Alberti Philinii, notarii Kransniciensis anno (1610?). “Ego Albertus Philinius, artium liberalium et philosophiæ baccalaureus, civis et notarius Crasniciensis, obligans conscientiam meam, profiteor in veritate, cum infelici casu orbatus essem lumine ac visu utriusque oculi, decumbensque præ dolore, majoribus pressus etiam tædiis, apparuisse mihi prodeuntem ex pariete manum, cereum mihi accensum offerentem, cum hisce verbis: Cantius sum, lumine te dono. Ab hoc tempore uno oculorum intueri cœpi, et indies vi videndi fortiori usus sum; hocque uno oculo æque præclare visu fruor, quam olim duobus, ita ut non solum meas amicorumque privatorum causas, sed etiam ipsius civitatis absque ullo impedimento expedire valeam. Atque hoc beneficium posteritatis memoria recoli cupiens, argenteum anathema gloriæ Dei conditoris mei ac honori B. Cantii, devote me etiam dedicans, appendo consecroque.”

[205] [Proles sanitate donata.] Anno 1610. D. Paulus Karniovski, a civitate Widavensi, metuens proli suæ, cum uxore Barbara (extremo enim morbo correpta erat); invocato B. Cantio, confestim incolumen receperunt prolem, ac sic votum ad sepulchrum læti mandarunt executioni.

[206] [Item alter] Eodem anno. D. Joannes Lachowski, ex civitate Chensinensi, cum uxore sua simul veneratum accedens, votaque exsolutum ad sepulchrum B. Cantii, retulit filium suum Petrum morbo gravi jam oppressum jamque agonizantem, vix oblatum voto ad B. Cantium confestim convaluisse.

[207] [et rursus alius] Anno 1611. D. Sebastianus de Sczepanovio cum uxore sua filium Albertum periculose decumbentem, jamque conclamatum fidenter obtulit ad sepulchrum B. Cantii; et is mature convaluit, cumque parentibus sese ad sepulchrum præsentavit.

[208] Eodem anno octava Maji. Paulus candelarius post portam S. Nicolai, in Vistula cymba excidens, submersus mortuusque extractus, a piis amicis cum missæ sacrificio appromissus ad sepulchrum B. Cantii, [Submersus reviviscit.] subito revixit, et primæ sanitati restitutus est.

[209] [A gravi morbo sanatio,] Eodem anno. D. Joannes Tolsin, civis Wielicensis, quod interventione B. Cantii, ex gravi morbo sanationem esset consecutus, apud sepulchrum ejus gratias egit et professus est.

[210] [item a palpitatione cordis] Anno 1612, die octava Martii. D. Erasmus Domaszowski, stabuli S. R. M. præfectus, palpitatione cordis, quod est fons vitæ, periculosa adeo correptus, ut de ejus vita conclamari videretur. Confisus Deo, sanctæ ejus Genetricis implorabat patrocinium. Interea sopore obruto apparet Deipara, ac sic eum alloquitur: Adi sepulchrum Joannis Cantii, quod est in templo S. Annæ, atque sic sanitatem consequere. Tam jucundo visu experrectus, nullumque doloris sensum persentiscens, nil cunctatus, eodem die sepulchrum est veneratus. In memoris præterea gratique animi signum, obtulit ad exuvias B. Cantii vestem sacram ex admodum pretioso serico, quam etiam suis armis insignivit.

[211] [Loquelæ usus redditus.] Eodem anno. D. Hedvigis. Czynska, diuturno morbo ad extrema deducta, loquelam perdiderat. Mœstus conjux solatium voto ad sepulchrum D. Cantii se imperaturum ratus, eam ibi sistendam appromittit. Post hæc ægræ apparet B. Cantius, se benedicens, ea specie, uti referebat, qualis in imagine repræsentatur, ac continuo loquelæ sanitatique restituitur. Non intermisit hoc sepulchrum venerari, quod Deus talibus solatiis exornare constituit recipiendis.

[212] [Mulier convalescit a periculoso morbo,] Anno 1613. D. Susanna Oleska, succameraria Pomeramiensis, in periculoso morbo jam conclamatam se videns, cordis devoti suspirio B. Cantium invocavit et confestim convaluit. Ideoque ubi exequendi voti causa ad sepulchrum comparuit, id commemorare minime neglexit.

[213] [item Palatinus Lublinensis,] Anno 1614, septima Februarii. Illustrissimus D. Gabriel Tenczynski, palatinus Lublinensis, quod in infirmitate sua præsens auxilium et solatium meritis B. Cantii fuerit consecutus, in persona sua ejus sepulchrum est veneratus. Ac proinde declarandi animi sui grati causa erga B. Patrem, obtulit tres partes holoserici rubri, ex quo vestis sacra et duæ dalmaticæ confectæ sunt, prætereaque tegumentum, quo festis solemnioribus tumba ejus contegitur.

[214] [item alii plures.] Eodem anno Adamus Osmolski, civis Leopoliensis, cum conjuge Hedvige ac duobus liberis comparens in templo S. Annæ ad sepulchrum B. Cantii, retulit se ægros a medicis depositos, ubi primum votum venerandi sepulchri B. Cantii concepissent, sanitati restitui cœpisse. Ut igitur gratos se testarentur, sacrificium missæ decantatum fuit.

[215] [Loquela restituta.] Eodem anno D. Sophia Clepariensis cum filia Regina sepulchrum B. Cantii venerata, fatebatur eamdem filiolam diuturno gravique morbo decumbentem sine loquendi facultate jacuisse integra septimana; ubi primum cum illa sese appromisisset honorem delaturum sepulchro B. Cantii, statim loqui cœpisse.

[216] [Puer sanatus.] Prima Augusti. D. Joannes Polakovicz cum Anna conjuge sua, ex platea Arcensi, Hyacinthum filium suum admodum ægrotantem secum præsentare se ad exuvias B. Cantii appromiserunt; ac confestim puer cœpit convalescere, cum quo jam incolumi gratias persolverunt.

[216] [Morti proximus convalescit.] Quinta octobris. D. Joannes Poleyski, ex terra Siradiensi, in periculosa infirmitate, viribus se deficere mortique appropinquare cernens, votum ad sepulchrum B. Cantii concepit, ac confestim viribus sanitatique restitui cœpit; et paulo post executus est, ac id retulit.

[218] [Anathemata.] Extant præterea multæ miraculosæ gratiæ, intercessione B. Cantii in variis necessitatibus ac infirmitatibus exhibitæ. Idque ipsum attestantur cerea signa, tabulæ ligneæ, præcipue vero argentea anathemata supra monumentum ejus defixa. Juxta publici notarii annotationem in Urbem missam, anathemata argentea censentur quinquaginta, exceptis quæ post aucta sunt. Inter hæc ponimus Illustrissimam D. Sophiam de Tenczyn (Tenczynska) palatinidam Lublinensem, quæ in certo morbo experta solatium, B. Cantio obtulit thecam pro manu, ex argento ingeniose fabricatam, venerataque est ejus sepulchrum cum missæ sacrificio inter concentus solemniter decantato. Hæc vero anathemata, uti ex anno in iis inscripto constat, profitentur miracula patrata ab anno 1603, quo ejus sepulchrum inventum est ac reseratum. Item D. Elisabetha Altembergia vitam cum morte commutatura in argumentum devotæ et gratæ pro beneficio recepto mentis erga B. Cantium, ac ut ejus oratio suæ proficeret animæ, legavit ejus aræ argenteum signum in cruce morientis Salvatoris. Deo itaque optimo maximo hæc omnia sunt attribuenda, qui suis stans promissis, famulis suis, quibus cordi gloriæ suæ amplificatio fuit in terris, non solum cœlestibus dignatur sed etiam terrestribus honoribus.

ANNOTATA.

a Meminerimus Vitam B. Cantii ab Opatovio editam anno 1632. Vide Comm. præv. § 1, n.

b Confer Comm. præv. § III, n. 47.

c Evidens est duplicem hic ejusdem miraculi versionem haberi in codice ms. patris Boym. Præterea dubitari potest an vox Mercatoria nomen proprium, an vero uxorem mercatoris indicet.

d Alio modo, et opinor rectius scribitur nomen istud ab auctore Vitæ ms: Andreas filius Balthasaris Bruczek, gladiatoris Cracoviæ, in Vistula fluvio sine licentia parentum se lavans, aquis absorptus ac moribundus ex eisdem extractus, voto unius mulieris interim præsentis pro illo facto ad vitam revocatur, teste R. P. D. Nicolao Dobrocieski canonico Cracoviensi, ac miraculorum ejusdem B. Cantii examinatore. Anno Dñi 1603 Junii V.

e Stanislaus, filius Alberti et Annæ de Villa Mydlaiki, puer duorum annorum, casu absentibus parentibus delapsus in vas plenum liscivii, suffocatusque ac mortuus ab hora nona usque ad decimam quartam, voto parentum ad B. Cantium facto, revixit. Anno 1604 Januarii XVI. Ubi supra.

TERTIA ET RELIQUA PARS.
De miraculis coram DD. commissariis episcopalibus recognitis.

[Instituitur ab episcopo Cracov. Commissio.] Anno 1622, secunda Junii, piæ memoriæ illustrissimus ac reverendissimus D. Martinus Szyszkowski, episcopus Cracoviensis, instantia justa et ardenti postulato Rectoris, doctorum, omnium professorum academiæ Cracoviensis, pro B. Joanne Cantio, doctore ac professore suo, quandoquidem voluntas Dei tot miraculis declarata, in album Sanctorum in ecclesia Dei referendo, flagitatus fuit tamquam pastor, ut more ecclesiæ usitato, ad id sese etiam commissione sua adjungere ne gravaretur. Permotus ille hac petitione, dedit commissionem ac designavit commissarios R. D. Joannem Toxa archidiaconum Cracoviensem, R. D. Lucam Doctorium, R. D. Jacobum Naymanovic canonic. Cracov. et R. D. Martinum Klocinski, præpositum a Corpore Christi; id eis concedendo, ut acurate inspecta vita et miraculis B. Cantii, eorum relationem luculentam ad sedem apostolicam destinarent; quatenus regnum et natio Polonica, eo in ecclesia Dei exaltato divulgataque sanctitate, cum solatio fidentius atque ardentius eum Patronum publico possint in suis necessitatibus invocare cultu. Hac igitur ex commissione aliqua commemorabimus miracula.

[220] [Energumena liberata.] Eodem anno, die lunæ post dominicam mediam quadragesimæ, tertia Aprilis, commissionem auspicantibus DD. Commissariis, venerabilis P. Antonius Lezasnko, Bernardinus reformatus professus, concionator et confessarius Wielicensis, accessit ad templum S. Annæ cum D. Sophia Kozlowska, cive Wielicensi, sexdecim annis a pluribus cacodæmonibus insessa ac divexata. Inter hos aliquando ejectus in eamdem remeabat. Itaque magna fide sacrificio peracto, dum energumenæ Eucharistia esset porrigenda, nullo id modo dæmonium fieri permittebat. Admotum ori ejus vestimentum B. Cantii, caputium etiam ejusdem circumvolutum gutturi, tunc cœpit vociferari diabolus: Rejicite hinc fœtens vestimentum hujus putridi, quod me ita a tergo divexat. Et multa præterea horrenda clamans, inter ejulatus corpore est egressus, ita tamen ut insessam claudam pede sinistro surdastramque etiam aure sinistra reddiderit. Ea vero sese liberam stygio hospite animadvertens, in oratione hora continua et gratias ad sepulchrum B. Cantii referebat, et læsæ sanitatis restitutionem precata, toto corpore, sensibus membrisque incolumis omnino evasit. Itaque P. Bernardinus cum eliberata domina coram DD. Comissariis comparens, ac jusjurandum præmittens, ita ut retulimus acta asseruerunt. Ac profecto hoc miraculum habuit populum testem admodum frequentem, qui eo die benedictionem Dei Commissioni precabantur.

[221] [Kenty, patria B Cantii peste liberata.] D. Paulus Kasperkowicz, civis Kententis, quadragenarius retulit ante triennium Kentis pestem circa festum S. Catharinæ V. et M. invaluisse ac plurimos abstulisse. Rebus suis deploratis, plebs oppidi, ad effugiendam iram Dei, voto se obtulit, nomine civitatis, ejus sepulchri venerandi. Hoc facto cessavit lues, neminemque amplius afflavit. Itaque sequenti anno, præcipui civitatis supplicatione adornata, maxima affluente plebis multitudine, cum concentu et cantu exuvias B. Cantii adierunt, suumque patronum grati sunt venerati. Similis etiam relatio facta est a Thoma Smolka, cive Kentensi. et iisdem fere verbis, de hac sublatione luis in eodem oppido.

[222] [Viscerum dolor sanatus.] Undecima Aprilis. D. Joannes Wieloglowski, (ex) Slupia, quadragenarius, retulit coram DD. commissariis a pueritia cruciatu se lateris ac inferiorum viscerum singulis annis affligi solitum fuisse tali, ut mori optarit (potius) quam illum experiri. Durabat autem tres aut quatuor septimanas is dolor. Evenit dum ea vexatio eum sex diebus fere teneret, ut visitaretur a D. Martino Piotrowski, cive Casimiriensi, qui infirmo sanitates ac miraculosa solatia B. Cantii enarraret. Præterea idem commotus gemitibus et vi doloris, abiit in hortum ac procidens in poplites, obtulit eum ad sepulchrum B. Cantii, et ex nunc æger eadem hora notabilem sensit doloris mitigationem imo etiam curationem.

[223] [A febri et hydropisi puella convalescit.] Eodem anno, D. Alexander Kozuchowski de Kozuchovo, vicecapitaneus Cracoviensis et judex litium Arcensium, coram iisdem DD. commissariis retulit, siliam suam quinquennem primogenitam Sophiam ex acuta febri in hydropem lethalem incidisse anno 1618; cumque nulla spes vitæ superesset, consilio amici D. Joannis Konopnicki oblata ad sepulchrum B. Cantii, intra septem dies, adhibitis lenibus medicinis, quæ ei poterant magis nocere quam proficere, et a febri et ab hydrope, qua toto corde (corpore?) intumuerat curata est, et etiamnum meritis B. Cantii incolumitate perfruitur.

[224] [Cæcus visu donatur.] Eodem anno. D. Hedvigis Sulimierska, civis Cracoviensis, sexagenaria coram iisdem DD. commissariis professa est, ante viginti quatuor annos, nepotem ex fratre D. Adamo Olzewski, jam Russiam incolente, septennem adeo ægrotasse ut visum perdidisset, integrisque septem hebdomadis nil cernere potuerit; alteroque qui se quo vellet ire (dirigeret), eguerit duce. Magno desiderio luminis ipsi restituendi, obtulit eum ad tumulum B. Cantii; ac cum eodem nepote auscultans sacrum, cum illius oculos purificatorio abstergeret sacerdos, continuo visu donatus est. Ac ita qui templum cæcus intravit, videns exivit, hodieque beneficio B. Cantii lætus visu recreatur.

[225] [Ab itineris periculis, ope B. Cantii, vir liberatus.] Eodem die D. Stanislaus Jagodynski, triginta trium annorum, retulit coram iisdem DD. Commissariis, se periculosis temporibus itinera necessaria in Italiam suscepisse et ex ea per Germaniam, Bohemiam, Moraviam, Silesiam, id tempestatis militibus undique insessam ac latrociniis, viasque non tam transeuntium vestigiis, quam cadaveribus mactatorum signatas cum discrimine penetrasse: primum quidem anno 1622, circa civitatem Brumensem et Auspicanam Moraviæ; secundo anno 1623, in limitibus Tyrolis et Italiæ ad oppidum Grini, ubi R. D. Albertus Grochowski, abbas Wagrowiecki, sua legens vestigia, trucidatus est; tertio anno 1624 in media sylva ad lcsum et Peryiam, civitates Moraviæ; et alia loca periculi plena per Germaniam et Bohemiam, nominatim ad Lignicum, ubi post se et ante se alios spoliatos, alios etiam trucidatos obvios habebat. Dum itaque sibi malum immineret, plurimorum Sanctorum, quorum lipsana recumbunt Cracoviæ, invocabat patrocinium, singulariter autem et præcipue B. Cantii, quem meminerat in latrones incidisse ac ex manibus eorum integrum evasisse; appromittens, si ab omnibus periculis liber esset, se veneraturum ejus sepulchrum. Et diserte confitebatur, se nec sanitatis nec rei alicujus damno affectum fuisse. Hoc præterea addebat, cum ad Brumam cum D. Samuele Plaza et R. D. Mistowski, ac D. Stanislao Czarnecki, comitibus suis spoliatus esset, ac a latronibus excuterentur reliqua in ipsis, si qua parte insutum aurum non lateret, se excutiendum principi latronum obtigisse. Cum vero is occulto loco tetigisset septuaginta in ipso aureos, eosque eximere incœpisset; explicari nequit, quid illi evenerit; quasi enim manuum vis ac motus ei ademptus fuisset, cum omnia in expedito haberet, nihil eorum accepit. Hoc D. Jagodynski beneficium intercessioni B. Cantii attribuit; Deoque suo ductori et reductori per plena periculorum loca imprimis, dein B. Cantio famulo ejus vota ac gratias immolavit.

[226] D. Regina Barankowicowna, civis Cracoviensis, ex platea Nosodochii, [Jocularis in B. Cantium risus punitur et postea remittitur.] annorum viginti sex, retulit se puellam decennem in domo matris suæ, intuitam de lecto in serico imaginem B. Cantii, ludibundam et jocabundam dixisse hæc verba: Canti, Quanti. Hoc vero nomine Quanti quispiam rusticus denominabatur. His prolatis verbis, subito lapis rotundus, quo tunc ad telas poliendas utebantur, excidens, faciei, quæ Sanctum non honoraverat, adeo impegit, ut dentes excusserit, et labra ac nasum fœde vulnerarit. Summa accuratione unguenta ac emplastra applicata nihil proficiebant. Itaque mater ab humanis ad divina confugit media; triduoque implorantes opem perseveranter B. Cantii, tandem utraque procidens in genua coram eadem icone voto se obligarunt venerandi B. Patris tumuli, si justam plagam ex vultu depelleret. Et mox nullis adhibitis chirurgis, vultus primam integritatem ac speciem recuperavit, nulla omnino relicta macula aut cicatrice, quæ eam fœdare aliquatenus posset. Hoc beneficium meritis B. Cantii detulit ac pœnitentiam implere ab exomologesi minime neglexit.

[227] [Ulceris sanatio.] Eadem retulit matrem suam nomine Barbaram, ante quindecim annos defunctam, in parte oris inferioris ulcere tali excruciatam fuisse, ut exteriori parte adæquaret prunæ magnitudinem, nigredine vero colorem carbonis; fœtor vero talis exhalabat, ut ideo nullum secum vesci permiserit. Chirurgi ejus curationem refugiebant metu ne totus vultus canceri subjaceret. Sic ergo constituta, ubi primum sese appromisit ad tumulum B. Cantii, e vestigio solatia miraculosæ sanationis est consecuta. D. Hedvigis Maternicowa, civis Wielicensis, annorum triginta sex, soror D. Reginæ Barankowicownæ, confessa est, omnia hæc a sorore sua relata de lapide vulnerante ac sanatione, matrisque ulcere miraculose curato, it evenisse uti sunt narrata.

[228] [Contractio pedis et alter morbus sanati.] D. Lucia Piechorowska, ex platea S. Annæ, vidua annorum triginta quatuor, retulit vi morbi contractam sic pedibus manibusque septem hebdommadis se existitisse, ut nec surgere nec loco sese movere potuerit; cum vero nullæ medicinæ spem ullam facerent, ubi se mater mœsta ad tumulum B. Cantii appromisit, intra paucos dies summa omnium admiratione convaluisse. Eadem præterea fatebatur filiolam periculose ægram, a voto simul honorandi sepulchri B. Cantii mox, incolumen evasisse.

[229] [Mulier in partu periclitans sospes evadit.] D. Eva Grochtotovichowna, civis Wielicensis, retulit, se in partu difficili, anno 1604, qualitercumque voluisse effundere fœtum, dummodo sibi vivere liceret, quandoquidem de vita prolis exigua spes affulgeret; dominæ præsentes etiam sic de vita parientis conclamabant. Quædam tamen ex iis nomine Wengzrynska, quæ jam in clausura cum cæteris piis viduis ad templum SS. Trinitatis Deo famulatur, appromisit illam ad tumulum B. Cantii, et confestim partum enixa est doloreque levata. Præterea fætus fere mortuus magna fide ad baptismum delatus, in ipsa via revixit, ac fonte sacro lustratus est.

[230] [Epilepsia sanata] Eadem aliud beneficium meritis B. Cantii consecutam se fassa est pro filio suo Alberto, quem ante annum et medium passum epilepticum morbum ac in eo defectum rationis, postquam, consilio venerabilis patris Bonaventuræ, prioris Bernardinorum reformatorum, sepulchro B. Cantii appromisit, morbo liberatum mox ac sanitatem adeptum conspexit.

[231] [Ex partus periculo salva.] D. Anna Przeworska, portam S. Nicolai versus manens, retulit, se ante quinque septimanas subitis incredibilibusque doloribus circumdatam, prolem mortuam enixam fuisse, de vitaque sua sollicitam, sese devotissime ad tumulum B. Cantii obtulisse, ac confestim dolore mitigato etiam sanitatem consecutam.

[232] [Vis pedum restituta] D. Susanna Cieszynska, civis Cracoviensis, asseruit se a teneris unguiculis cultricem B. Cantii ejusque sepulchri fuisse. Audito vero, quod Commissio de ejus vita ac miraculis procederet, puerum triennem pedum vi carentem, ac quod numquam eis usurus esset communi voce deploratum, eadem ipsa die ad sepulchrum obtulit, et eadem ipsa die incedere puer cœpit.

[233] [Felix partus obtinetur.] Aliud etiam se beneficio B. Cantii meritorum consecutam testabatur gratiæ genus. Hoc enim tempore uterum serens proxima partui, tota fracta ac debilis accessit ad tumulum B. Cantii, auscultansque sacrum devote, partus difficultates deprecabatur, identidem commemorans, quam devota cultrix B. Cantii a teneris exstiterit. A persolutis divinis domum rediens, videtur sibi fortior. Tum eodem ipso die XXIV Martii hora noctis tertia, nulla opitulante manu, quam alias in partibus et doloribus requirere solita fuit, effudit absque dolore filium, nominatum deinde Stanislaum.

[234] [Fragrantia de sepulchro percepta.] D. Eva Popiolkowa, civis Cracoviensis, hoc de sanctitate B. Cantii affirmavit, quod cum filius mariti sui etiam lapideum monumentum transponeret, excussione unius lateris, eruperit fragrantia, quæ gratum violarum odorem æquaret, quodque undique eo tunc accurreretur.

[235] [Contractio manuum ac pedum tollitur] Eadem confessa est, viduam sese ab octodecim annis mirabili morbo afflictam fuisse, qui sibi manus pedesque contraxerat, ut nec incedere nec manducare valeret, idque integris septemdecim hebdommadis. Consilio igitur cujuspiam adolescentis voto se obligavit reddendæ venerationis sepulchro B. Cantii, ac mox elevans se pedibus constitit, manusque libere extendere cœpit. Dein adminiculo fulcrorum accedens ad sepulchrum B. Cantii, omni dolore privata est; abiens tamen, uno adhuc utebatur, quo nequaquam egebat, fulcro, ac demum plene sana domum rediit. Quod vero admirabilius est, nec hoc, nec alio ullo genere morbi tentata abhinc fuit, quod illa integre meritis ac patrocinio B. Cantii adscribebat.

[236] [De fragrantia ex sepulchro.] D. Sophia Gzelowska confirmavit, sanctitatem B. Cantii divinitus fuisse adstructam, cum reserato tumulo, miraculosa et jucunda fragrantia per totam sese ecclesiam propagaret; et hac de re certus ac constans est rumor pervulgatusque sermo. Id autem genus se beneficii retulisse deprædicabat, quod cum hoc anno quidam humor acutus in oculis suis ita peccaret, ut dolor eam ab omni opere prohiberet, idque quatuor septimanis; ubi primum promisit se veneraturam tumulum B. Cantii, ac etiam re præstitit, confestim dolor fugere cœpit, ac sic convaluit, ut hodie quoque optimo perfruatur visu. Ac ideo decrevit apud se, eo gaudere patrono atque ex nunc in talem deligit ac invocat.

[237] [Collisio capitis sanata;] D. Matthias Szypinski, civis Cracoviensis, ante viginti annos itinerans, hospitium vespere ingressus ac multitudinem bibentium declinans, superiorem partem domus perambulabat, ac per imprudentiam foramine ad fœnum attrahendum patenti sic decidit, ut concusserit caput, et ex auribus ac naribus sanguis copiose effluxerit. Collegit eum mater, sed biduo nec loqui nec signa animi præsentis dare poterat. Igitur sic mœsta et afflicta appromisit eum ad exuvias B. Cantii, atque ille e vestigio et loqui cœpit et convalescere, ac demum intra decem dies plena integraque gaudere incolumitate.

[238] [item hydropisis.] D. Susanna Kuczynska confessa est, se hydrope a planta pedis usque ad verticem capitis circumfusam, de vita humanis protrahenda mediis prorsus desperasse. Ubi se veneraturam tumulum B. Cantii voto se obstrinxit, solatium sanitatis est consecuta: nam tota aqua intercus detumuit, quædam solum exigua vestigia sui in pedibus derelinquens.

[239] [Relatio confirmans dæmonii ejectionem.] D. Sophia Kozlowska, civis Wielicensis, de qua supra diximus dæmonium ad sepulchrum ejectum, personaliter coram DD. Commissariis comparuit, jureque jurando præmisso, se asseruit omnino liberam esse a dæmonio ac immunem ab omni ejus incursu, quod a se pulsum est tertia Aprilis. Quod illa beneficium post Deum B. Cantii attribuit meritis. Relatio hæc facta XXVII Aprilis.

[240] [Sanguinis eruptio sistitur.] D. Andreas Pisarzowski, stemmatis topor a sive Asciæ, annorum triginta fassus est, se infortunio quodam medium digitum sinistræ manus perdidisse, ac elapsa una septimana, parte læsa tantam vim sanguinis erupisse, ut integris duobus diebus unaque nocte cruor continuus emanaret. Nulla ars chirurgorum peritorum ipsi sistendo proficere potuit. Itaque desperata vitæ spe, consilio confessarii, ac fama miraculorum B. Cantii erectus, appromisit se sepulchrum veneraturum, atque continuo cruor manare cessavit. Sic igitur a deplorata valetudine ad certam est translatus meritis B. Cantii sanitatem.

[241] [Corporis et amæ sanatio.] R. D. Adamus Malagovius, sacerdos et concionator S. Floriani Clepariæ, retulit die, qua cœperat Commissio, se euntem concionis gratia ad S. Florianum, prius divertisse ex christiana caritate ad D. Albertum Bierkowski mercatorem boum, febribus ad extrema tendentem. Cum vero ei commemoraret confessionis aliorumque sacramentorum necessitatem ac utilitatem, ægrum repugnantem omnino suis consiliis reperit. Itaque author fuit, ut sibi deposceret sanitatem a Deo intercessione Sanctorum præcipue B. Cantii, in cujus sanctitatem et miracula cœptum esset inquiri. Subito æger emollitus est ac contritus invocavit B. Cantium, suoque monitu etiam votum colendi sepulchri emisit, ac in triduo plene sanatus, tumulum B. Cantii veneratus, etiam confessus est peccata sua.

[242] [Febris tollitur.] D. Albertus Zboinski, annorum viginti, retulit se periculum vitæ febri adivisse; postquam vero sese appromisit ad exuvias B. Cantii, confestim miraculosa donatum fuisse sanitate a morbo trium septimanarum, quo se de lecto etiam levare nequaquam permittebatur. Hujus testes plurimi et ipse pater familias.

[243] [Subitus ac rehemens cessat morbus.] D. Joannes Pietrowicz, civis Clepariensis, asseruit, se subita vi vehementis cujusdam morbi oppressum viribusque prostratum fuisse, ut aliorum manibus domum deferendus lectoque deponendus fuerit, ibique instar mortui jacuerit. Uxor afflicta, fiducia magna appromisit illum tumulo B. Cantii, et extemplo convaluit. Is ipse juramento ita actum secum fuisse testatus est, dixitque rem esse toti viciniæ pervulgatam.

[244] [Finis imponitur a Commissariis miraculorum disquisitioni.] Erat præterea quoque magnus confluxus hommum, etiam die quo claudebatur Commissio sicut ac inchoaretur, variæ conditionis, ætatis, utriusque sexus, qui erant prompti commemorare rite illa beneficia eaque grandia, quæ in ipsos divina liberalitas, patrocinio B. Cantii effuderat. Sed quia DD. commissarii ex his solis vicarium Christi censebant, sufficienter informari de sanctitate B. Cantii; deinde etiam quia colligebant se tanto concursui, qui indies augebatur crescebatque, nequaquam satisfacturos, cedendo brevitati temporis, in aliam opportunitatem, dum res exiget, inquisitionem miraculorum distulerunt.

[245] [Duo recentiora miracula. Sanatio pedis] Missis factis aliis miraculis, quæ Commissioni successere, bina commemorabo, utpote notabiliora ac paucis notiora. Anno 1631 nona Julii, illustrissimus et reverendissimus D. Boguslaus Radoszewski, episcopus Kijoviensis, abbas S. Crucis, passus certos quosdam acutos, defluentibus humoribus, dolores in pede, relictis temporalibus mediis, quæ difficulter aliquid lenimenti malo afferrent, invocato patrocinio B. Cantii sanitatem plenam est consecutus a Deo. Hoc beneficium ipse illustrissimus, confectis litteris ad quos spectat, divulgavit. Ac præterea propagandi divini in Famulo suo honoris causa, eadem curatio rite promulgata est ex concione ad B. V. ad Arenas, in octava Visitationis, unde invitata ingens hominum multitudo ad sepulchrum B. Cantii processit, ut cantato de SS. Trinitate sacro gratiæ redderentur decima Julii. Idem Illustrissimus, amans B. Cantium ac ei gratus existens, numeravit quingentos florenos, ejusque canonizationi destinavit; quam liberalitatem, ut divina ei liberalitas rependat, precamur. Ipse deinde personaliter sacris operatus, ad sepulchrum B. Cantii gratias persolvit.

[246] [Hydropicus convalescit.] Anno 1629 ultima Maji. Juratus viceadvocatus et civis Brzezeviensis D. Lucas Seculant comparens in ecclesia S. Annæ, coram Publico (notario) retulit, quod cum diuturna periculosaque hydrope laboraret, destitutumque se humana ope cerneret, et mortem in horas operiretur, Deum in simplicitate cordis precatus fuerit, ut tandem mori sibi ut christiano, vere penitenti ac sacramentis munito, liceret. Interea apparuit illi Persona, ætate provecta venerabilis, nigro vestitu, caputio ad caput pelle candida exornato, talibus sese compellans verbis: Estne tibi cordi vitæ tuæ emendatio; et visne fidelis vivere ac genuinus servus divinæ Parentis? Illo nescire se dicente; apparens Persona inquit: Ego sum Joannes Cantius; et hoc fatus disparuit. Æger vero mox convalescere cœpit, et intra aliquot dies miraculose plenæ redditus sanitati fuit. Cum vero diu apud se recogitaret, quisnam ille Sanctorum esset a Deo et Dei Parente sibi submissus sanator (nec enim quicquam de B. Cantio inaudierat) consilii causa adhibuit confessarium, cui seriem totius rei enarravit. Confessarius vero eum jussit tendere Cracoviam inquirereque S. Annæ templum ac B. Cantii sepulchrum. Verum ille distulit, quousque iterum in somnis fuerit monitus, ne cunctaretur ac itineri se accingeret. Ac tum præcipitatis moris, viginti quatuor milliarium iter agressus est. Accedens autem, exomologesi et sacræ synaxis receptione ac auditione missæ sacrificii gratias persolvit. Intuens autem in ara imaginem B. Cantii, asseruit simillima sibi specie in visione objectum fuisse. Extat chirographum in sacrario proprium hujus Lucæ, si quis illud fide pro adhibenda requireret.

[247] [Cur hic addantur tria miracula, patrata invocatione S. Annæ.] Terna beneficia patrocinio B. Annæ, ab his obtenta, qui sese ad eam in æde Cracoviæ existente suis in necessitatibus appromisere; solandis etiam ac incitandis iis in ardentiore devotione, qui eam sibi in Titularem adscivere, ex vetustis codicibus ecclesiæ ejusdem S. Annæ, ex quibus et miracula B. Cantii, exarata, ne iniquitate temporum, uti et alia tineis et blattis in escam cederent.

[248] [Moribundus vitæ redditur.] Anno 1519, die Assumptioni B. V. succedente, D. Stanislaus Goyski, caupo et civis Cracoviensis ex Arcensi platea, periculoso morbo ad extrema devectus, longe enim ante nominatum festum nullo cibo potuque ei uti licebat, natura repugnante ac vel leviter gustata rejiciente, jam nulla verba efformans proxime mortem operiebatur. Tum ocurrente sibi cogitatione quantis meritis B. Anna Deiparæ mater esset apud Deum, toto cordis nisu, quantum fractæ permittebant vires, ei sese commendavit; ac his vix imposuerat finem, mox loqui cœpit, disertisque verbis vovit se B. Annæ ecclesiam cum missæ sacrificio veneraturam. Et præstitit, rogavitque ejusdem ecclesiæ concionatorem, ut hominibus beneficium, sibi patrocinio B. Annæ collatum, vulgare non omitteretur.

[249] [Item alius similiter.] Eodem anno, die S. Jacobi ante festum S. Annæ, mulier quædam retulit, maritum suum habitantem apud D. Joannem Zatorski, civem et mercatorem Cracoviensem (in civium officina scribam sustinebat) recenter sibi copulatum paucis abhinc diebus ægrotasse graviter, agonizasse, sudore gelido sudasse, loquelam amisisse et cæteris morti signis prælusisse. Aderant ibi PP. Prædicatores, qui animam commigrantem Domino commendarent, constanter asseverantes jamjam mori. Intuens hæc uxor, in dolore et mærore in genua procumbit, ac ita fatur: Beatissima Anna, te ego obsecro atque etiam obtestor, ut hunc mihi maritum non ita pridem copulatum in vivis relinquas; tibi illum meque orphanam commendo. Ac mox matrem in ecclesiam S. Annæ mittit, pro ægro sacrificii conducendi gratia. Nec dum sacrum ad finem pervenerat nec mater reversa (erat), maritus quasi sopore gravi excitus, ut sanus solebat, voce firma uxorem advocat, detergensque sudorem, hæc proloquitur: Ego jam vitam cum morte commutaveram, easque mirabiles sedes conspexi, quæ a morte nobis destinantur: verum beatissima Anna cum Filia sua, ac Nepote id obtentum voluit, ut tui causa vitæ redderer: ea enim tu es mulier, quæ concepisti. Omnino autem id mulier ignorabat, ac postea ita fuisse approbavit. Itaque et virum patrocinio B. Annæ incolumen recepit et se concepisse cognovit.

[250] [Puer duodennis submersus vitæ redditur.] Eodem anno filius duodecim annorum cujuspiam pauperis matris, natando submersus, tribus horis in aquis dilituit, priusquam a piscatoribus exemptus sine anima fuisset; et sic mediæ diei spatio usque ad sabbatum jacuit. Mater amarissime casum infelicem deplorans, commendavit tandem ipsum voto facto S. Annæ ad ejus templum, si in vivo filio solatium reciperet. Et confestim filius mortuus assurrexit, ac incolumis cum matre ad ecclesiam S. Annæ convolavit, Deoque ac B. Annæ gratias pro vita persolvit. Hic puer bene erat notus plurimis ecclesiasticis atque sæcularibus, qui ab ipsis conspiciebatur frequenter, inter alios mendicos stipem implorans.

[251] [Conclusio.] Hanc perbrevem memoriam sanctitatis B. Joannis Cantii, doctoris S. Scripturæ ac professoris Cracoviensis, gloriæ et honori solius Numinis dicamus atque consecramus, quod vult celebrari et laudari nomen suum in celebritate Sanctorum; hoc desiderantes, ut “Sanctorum ossa pullulent de loco suo,” ipsiusque beatissima anima non solum cœlestibus perfruatur gaudiis, sed etiam sacra sua lipsana de sepulchro ut lilia floreant, afflictos et ægros solentur; quodque maxime vovemus, huic regno abundantiam pacis, fidei orthodoxæ patrocinio suo universalem germinent propagationem. Hæc vita impressa est sumptibus fundationis illustrissimi D. Bartholomæi Nowodworski b, equitis Maltensis ordinis S. Joannis Baptistæ Hierosolymitani, aulici et semper præsentis S. R. M. militiæ præfecti: cujus animæ Deus indulgeat requiem simpiternam.

ANNOTATA.

a Id est habens insigne Asciam seu securim. Topor Polonice, sonat latine Ascia vel Securis. Indicat itaque auctor Andream ex illa Pizarzowkæ familiæ propagine esse, quæ in scuto suo gentilitio fert Asciam seu Securim.

b Vide Annotata in Vitam, cap. XIII. litt. d.

APPENDIX.

Joannes Cantius, presb. et conf. Cracoviæ (S.)

EX VARIIS.

[Monitum de miraculis approbatis et non approbatis.] Diximus comm. præv. § III, n. 38, causam B. Cantii per multos annos hæsisse, deficientibus miraculis idoneo numero probatis. Quod forte non nemini mirum videbitur post innumera fere miracula hic ex Opatovio recitata. Ast in mentem revocare oportet, quam severas sibi S. Rituum congregatio præfixas habeat hac in materia regulas. Nec etiam ex eo quod S. Congregatio miraculum aliquod vel non ex professo examinaverit vel non probaverit, inferri potest, illud ab ea rejectum vel declaratum seu reputatum fictitium. Latius pateret hujusmodi conclusio. Id unum legitime efficitur, nempe dictum miraculum non eis insigniri notis, quibus ejus omnimoda authentia undequaque demonstrata exhibeatur, vel tale saltem ab initio non apparere; unde et ad ejus severius examen non devenitur. Cæterum cum pauca (puta duo, vel quatuor si causa procedat via casus excepti) tantum in ordine ad canonizationem accuratius probanda sint miracula, consequens est, ut longe plurima imo et innumera, sive ab episcopis sive a specialibus commissariis collecta et prolata atque actis inserta, a S. Congregatione haud subjiciantur diligentiori examini, quæ proinde primis suis nixa relinquuntur testimoniis, quin de horum valore et qualitate ulterius quæstio instituatur. Absonum itaque et temerarium foret illa inter narratiunculas amandare ex eo solo capite, quod a S. Congregatione probata in specie non fuerint. Denique, loco supra citato, vidimus, ex quatuor miraculis, in causa B. Cantii primum examini subjecta, duo tantum communi calculo accepta sub Benedicto XIV fuisse. Cum vero Pontifex ille statuisset, ut deinceps in causis procedentibus per viam casus excepti gressus non fieret ad canonizationem, nisi probatis quatuor miraculis; causa siluit usque ad tempora Clementis XIII. Ast tum tria tantum nova proponebantur miracula, quæ, licet singula probata fuissent, non tamen sufficienti erant numero. Postulatum itaque fuit, ut tribus illis novis antiquiora duo jungerentur, quod et præfatus Pontifex concessit. Confer comm. præv. n. 39. Atque hæc quinque miracula, commemorata quidem ast valde breviter, ut assolet, in bulla canozationis, visum est paulo latius in hoc appendice evolvere, prout exhibentur in libello de rebus gestis B. Cantii [Romæ 1767, p. 44 et seqq.] ; qui libellus, ut alibi monuimus, ex Actis Authenticis compositus fuit. Adscribemus deinde ipsam bullam Canonizationis.

I.
Miracula a S. congregatione in ordine ad canonizationem B. Joan. Cantii probata.

[Instantanea sanatio ab hereditaria phthisi.] Acri tussi, ad cruorem putrescenti sputo, ac ingrate admodum redolente respiratione, in atram tertio ætatis anno erupit phthisim hæreditaria tabes, quam Sebastianus Luzark e patris conceperat semine. Late se protendente morbo, hydropis indolem cum alvi induit intumescentia, in grandem maciem declinante superiori corporis parte. Nil non tentatum a medicis ad morbi coercendam colluviem; illius tamen contumacia artis pharmacis quin frangeretur, ad nonum ætatis annum progredientem puerum morti jam maturaverat. Atrocioribus eo temporis cœperat symptomatis cruciari. Vehementior insurgebat ferme numquam remissa tussis, pus ore scatebat tabidum, gravior anhelitus accedebat compressio, ac assidui colliquantesque effluebant madores, per quæ illum in deploratum esse vitæ discrimen adductum, medici pronunciavere. Acerbissimo hoc perculsa nuncio Sebastiani genitrix, ut extremum periculum faceret, religiosum e Societate Jesu in collegio S. Petri Cracoviæ moram trahentem, ac satis medica callentem adit, deprecaturque morienti velit succurrere filio. Pergit ille e vestigio invisere puerum, ac summe attriti corporis habitum crebrasque convulsiones scrutatus, nullam ab humana scientia esse repetendam opem, matrem admonet: ultra tres siquidem dies protrahi haud quaquam posse ejus deprehenderat vitam. Qui miseræ dolendi modus? Ad lacrymas usque, ad suspiria, ad singultus usque mœrori indulgens, potissimam sibi eripi cordis partem lamentabatur. Agar Abraham ancillæ instar, morientem filium ne intueretur, sedens, contra levavit vocem ad cœlum, nec frustra: nam ejus consilio adventasse crediderim Alexandrum Janicki, qui illam dilecti pignoris a medicis desperatam sanationem, ut a Cantio exposceret hortaretur. Forte e cubiculi parietibus Beati pendebat imago; ante illam genibus procumbit mœstissima mater, enixe rogans ut ferat opem, quando nulli forent sibi humana præsidio. Cereas faces ad sepulchrum oblaturam se spondet, curaturam sacerdotem, qui ad ejus aram sacris operam daret. Vovit, implevit; statimque symptomata elanguere morbi, detumuit alvus, puer convaluit, ac in posteram diem e lecto exiliens, sospes est redditus matri suæ.

[2] [Subita sanatio ab acuta febri.] Decem et octo annorum puellam Hedvigem Paskovnam acuta, dirisque stipata symptomatis febris, adeo profligaverat viribus, ut morti jam proxima videretur; in id conspirantibus frequentissimo delirio, assiduis vigiliis, respiratione præpedita, oris ingenti phlogosi (inflammatione), et potui ciboque interdicto gutture. Per unam atque alteram hebdomadam immani impetu grassata morbi lues, crinibus omnibus revulsis e capite, supremam induerat maciem; quum ex monialibus, quas dicunt de Charitate, soror, juxta regionis morem, accersitur ad curandam Hedvigem. At nullum medicamini illa conspicata relinqui locum, quam cito migraturam denunciat. Valere exinde jussis adstantibus recessit. Amantissima nihilominus mulier maternæ solicitudinis nihil omittens, divino collustrata lumine, supernaque acta fiducia, quæ neminem fallit, ad Cantii sepulchrum properat; effusa in lachrymas orat; ad missæ sacrificium eleemosynam tradit, quo periclitanti filiæ præsto foret Ille, cujus merita plurimum apud vitæ auctorem valere, innumeræ testabantur in sui deprecatores collatæ gratiæ. Proh mirum! Ut peragi cœptum est sacrum, non secus ac injecta aqua ignis furor opprimitur, febris ardor statim extinctus est. E placida somni quiete vigilasse credidisses puellam; tanta porro e lecto corporis atque animi alacritate surrexit, ut nullo umquam videretur ægræ valetudinis fuisse incommodo affecta. Cibum sibi parare jubet, mensæ assidet, diu impasta membra, et ad internecionem morbi pernicie prostratas corporis reficit vires; ac revertenti occurrens matri, in illius ruit amplexus.

[4] [item a gravi et pernicioso morbo,] Salova pagus Cracoviensis Palatinatus est. Ejus loci Cauponæ adjacebat puteus, in quem equina dejiciebantur stercora, sordesque viæ omnes defluebant, aquarum actæ colluvie. Vaporibus inde solis æstu reductis, aer quum grave et ad perniciem oleret, indigenæ ad prætorem querelas deferunt; eoque puteum expurgari imperante, ex viris et mulieribus, qui ad opus conficiendum fuere conducti, Marianna Gavlizka, ac alter Sebastianus nomine, ex fœtore sordium iniqua concepta valetudine decubuerunt. Hic per tertiam quartamque hebdomadam colluctatus cum febri, tandem imminutas, quamvis ægre, refecit vires. At Mariannam durius corripuit fatum, capitis vehementium cruciatuum accessione, ac hemorragiæ, quæ triduum uberrime manavit per intervalla recurrens. Hanc pravus consequutus est rigor, virium languor fortissimus, summa oris ac linguæ ariditas, ardor corporis ac sitis in immensum evadens, contumaces vigiliæ, ac flammatus faciei rubor, quin ad morbi impetum refrenandum conducendi medici fieret copia. Adeo acerbam dolens vicem anxius conjux, nobilem Salovæ matronam adit, illam rogans, ut quoquo pharmaco poterat, immani uxoris mederetur morbo: illaque unam atque alteram medicati vini heminam exhibente revertitur, propinat. In deterius tamen inclinata res est; nam atrociora successere symptomata ex vaniloquiis atque deliriis, quæ certum vitæ portendebant discrimen. Advocatur hinc parochus, quo pereunti divina pararentur præsidia; nec distulit pastor, exceptaque sacramentali confessione, sacram protinus ministravit Eucharistiam, ad eam deglutiendam per fauces ob siccitatem immissa aqua. Octava hebdomada jam evoluta, interceperat nona loquendi facultatem, gravioraque per mentis oppressionem cæterorumque sensuum profligationem incommoda induxerat, inhibitis excretionibus, rigentibus artubus, ac horrifico intuitu decumbentem tam fœde labefactantia, ut ab omnium oculis eliceret lacrymas. Quum autem id unum adhuc viventis indicium esset, guttatim videlicet delibata cervisia; præsentissimæ mortis admoniti adstantes, properandum esse ad parochum clamaverunt, ut ille Mariannæ corpus sacro inungeret oleo, atque ex eo abeuntem animam consuetis ecclesiæ precationibus creatori suo commendaret. Accessit, riteque persolvit omnia parochus, ac candela de more incensa, viri casum talibus miseratus. “Miserum te! consortem vitæ perdes” discessit. Ut a majoribus institutum acceperant, e lecto amotam humo obducta stramine Mariannam imponunt, ejus adhibita dextera ad Crucifixi imaginem, sinistram ad sustentandam candelam: verum neutra id præstare valente, munus subit conjux et ipse ferme exanimis. In eo extremæ pietatis in uxorem officio, adjecit hic animum ad B. Cantium, cujus signorum virtus nostris, atque imago a multis annis ejus pagi accolis celebris jam habebatur. Illius ergo opem imploraturus præpropero gradu fertur ad parochum, ut accepto stipendio ad viri Dei aram faceret sacrum; at ex degustato cibo in crastinum dilata quum divina res esset, ad altare provolutus in genua, orat; fidensque tanto Patrono paternas repetit ædes; reliquam diei partem, totamque insequentem noctem viri occupante solicitudine, ac uxoris colluctatione cum morte. Summo mane evigilans parochus, propitiationis hostiam instituit, cujus signo ex ære campano accepto Mariannæ vir, accurrit ad templum, instaurat preces, ac suspiria cum fletu commiscens, ad Cantii imaginem tristia convertit lumina. Quorsum hæc? Nondum erat absolutum sacrificium, quum moribunda fœmina integris viribus repente surrexit, insidensque in stramine, propinari sibi poculum postulavit. Sed et parata ad ejus nutum celerrime juscula quum commedisset, nec capitis dolore, nec deglutiendi difficultate, nec alio quoquam affecta incommodo, post meridiem valens corpore et animo per conclave deambulavit ad otium; et altera illucescente die domesticis, ut antea assueverat, muniis strenuam navavit operam.

[5] [sicut et ab ingenti profundoque ulcere.] Coriarius mercator Antonius Olexowiez ex itinere fatigatus, umbram captans consederat; qua ad somni delectatus quietem, evigilans in utraque sui colli parte infimæ auriculæ continua animadvertit apostemata intumuisse, quæ anseris ovum magnitudine exæquavere. Hinc dolor adeo vehemens, ac virium tanta accessit infirmitas, ut recurvatis pedibus viæ reliquum, nisi curru vectus, conficere nequiverit. Sui necessarii consilio, emplastro usus ex cera, illa ad suppurationem celerrime maturavit; sed pure quamvis large manaret, lenitus sed non extinctus est cruciatus; novis in diem tuberculis ad jugulum erumpentibus, quin cicatricem coalescerent, non secus (ac) priora dolentissimis atque intolerabili tabo scatentibus. Nec eam colli partem universumque jugulum, verum et cervicem teterrima occupaverat lues ex tribus et viginti foraminibus fluens; inter cætera tamen fœdissimum mento infixum hærebat ulcus, quo penetratus œsophagus immissum cibum potumve rejiciebat: quapropter illis retinendis opus erat ut linteis collum perstringeretur. Triennium fere in eo deplorabili statu non exteris tantum, sed suis etiam fastidio, hominum et ipse aversatus consortium, rusticæ se vitæ commisit: nullo parato medicamine præter symphiti folia, ne linum circumpositum collo quum explicaretur, coalescens pus revellendo, major exulceratæ partis fieret dolor. Nonnullis hortatoribus tamen quarumdam herbarum aquam, qua ulcera abluerentur, a sene sibi instrui passus est; nec illam iterato admisit, nullum siquidem levamen experiebatur. Forte nobilis eques Johannes Suykoski iter faciens in Antonium offendit, ad cujus adspectum in horrorem miserationemque actus, eum in itineris exceptum comitem, Tarnoviamque perductum, chirurgo commendat, quo pacta mercede curationem atrocissimorum ulcerum aggrediatur. At largiori pecuniæ inhians iste, sanationis operi imparem esse propositam affirmans, se facturum periculum negat, nisi summo ære dinumerato: exoratusque ut saltem emplastrum aliquod admoveret ulceribus, inaudita animi efferitate, et hoc leve renuit christianæ pietatis officium. Tum demum Antonius maximis nobili viro repensis gratiis: Vale, inquit, et quoniam, iniquæ mercedis spe, tuo sum fraudatus auxilio, præstantiorem conquisiturus chirurgum recedo. Beatum adibo Johannem Cantium; ipse ad pristinam sanitatem me revocabit. Nova itaque adventante aurora, presbyterum convenit, attributaque parte pecuniæ, quam pro reditu a Johanne Suykoski acceperat dono, ut beati Cantii ad aram sacris operaretur; sacrificanti ea adstitit animi firmitate, ut, quamvis fractus viribus ægre genibus consisteret flexus, incolumis jam videretur. Votis par fuit rei exitus: ut enim ad consecrationem ventum est, statim recessisse sensit dolores, esse exsiccata ulcera, nullo se cervicis vitio, nulla membrorum imbecillitate teneri; atque in posteram tantum diem cicatricibus consistentibus, in tertiam collum jugulumque obducta carne apparuere, absque ullo fœditatis vestigio.

[6] [Merces in flumen Sola prolapsæ, adverso flumine regrediuntur.] Invecta rheda mercibus onerata, ex nundinis oppidi Kenty, in quo natus est Johannes, Zyveciam repetens Teresia Chylinska ad Sola amnem intenderat iter; sed colliquentibus nivibus, ille quum exundaret, prohibita pervadere vehiculo in adversam oram; proximi montis invia conscendit, comparatis equis ad sarcinas asportandas. Ne callis asperitate detrimenti quid caperetur, consequente mercatrice fœmina præibant muliones: nihilominus ex equis cespitante uno, excussæ ab ephippiis cistæ illabentes se demiserunt in aquas. Emersere statim e profundo alveo adnatantes, præcipitique fluminis abreptæ impetu, non mercium tantum verum et ingestæ cistis pecuniæ domina inani gemitu adplorante jacturam. Fletum occupat stupor; verum solicitudine hunc evincente, equorum ductores pastoresque in vicinia agentes pecora, advocat, plurimam mercedem pollicita, quo ad recuperandas merces se committerent aquis. Abnuentibus illis (certo enim vitæ periculo deterrebantur) subit desperatio Theresiam, ac bacchantis instar longa per fluvii ripas emensa spatia, in illum se dedisset præcipitem, ni meliori afflata consilio ad B. Johannis Cantii respexisset auxilium. Protinus advolvitur humi, gemitibus operosis Divi efflagitat dexteram. Nec est neglecta precatio; vix enim ea concepta, advenit Theresiæ famula itinerisque comes, nuntians adversa amnis (adverso amne) recurrere cistas. Hæsitavit tamen, ingenti forsitan assequuti voti fidem adimente lætitia; sed ad iteratum nuncium Dominici Sellarii, cujus cespitaverat equus, omnis est ratio ambigendisublata. Spectatum siquidem consurgens, contra aquarum impetum nitentes merces appulisse jam videt ad fluminis oram, quæ illas decidentes exceperat. Eductas inde Sellarii manu recipit, ac tanti in se collati beneficii ad Johannis aram domum redux persolvit gratias.

II.
Bulla canonizationis.

[Quam proficua ecclesiæ sit doctrina cum sanctitate conjuncta.] Clemens episcopus servus servorum Dei ad perpetuam rei memoriam. Ecclesiam suam Deus veluti munitissimam quamdam arcem ita instruxit, ut mille clypei pendeant ex ea, omnis armatura fortium; clypei autem atque arma ejusmodi sunt zelus, et scientia doctorum, qui sanam doctrinam, vel e cathedra, vel a suggestu tradendam suscipiunt, eamdemque, ut facile in animos influat, integritate morum et vitæ sanctitate commendant. Nimirum ad ecclesiam tuendam, ne portæ inferi prævaleant adversus eam, neque doctrina satis habet auctoritatis sine sanctitate, et sanctitas majus habet roboris cum doctrina conjuncta. Samaritanis impedire conantibus ne Israelitæ reduces e captivitate, Hierosolymæ disjecta mœnia reficerent, ii, quibus instauratio commissa erat, una manu faciebant opus, altera tenebant gladium: atque hos quidem imitati sunt quovis tempore, et quotidie imitantur egregii doctores, quos subinde Deus excitat, in iis præsertim regionibus, quæ ab ecclesiæ hostibus, cujusmodi sunt hæretici atque schismatici, tamquam a Samaritis quibusdam, Hierosolymæ infensis et contumaciter adversantibus circumvallantur.

[8] [Utraque eminuit S. Cantius.] Porro inter ejusmodi egregios viros doctrina et sanctitate præstantes, qui facerent simul et docerent, atque orthodoxam fidem ab hisce adversariis nequissimis oppugnatam defenderent, dignum certe qui numeretur in paucis beatum Joannem Cantium fuisse nemo ambiget, qui eumdem noverit in Cracoviensi academia purissimo haustam e fonte scientiam tradidisse, quum per ea tempora in aliis non longe dissitis regionibus hæreses et schismata grassarentur; et sanctiorem morum disciplinam, quam concionando e suggestu explicare populo satagebat, humilitate, castimonia, misericordia, corporis afflictatione, ceterisque integerrimi sacerdotis et strenui operarii virtutibus confirmasse. Itaque non modo illius academiæ professoribus ornamentum ac decus addidit singulare, sed exemplum etiam mirifice profuturum reliquit ceteris omnibus, qui in simili munere versantur, ut perfecti doctoris obire munus impigne studeant, et scientiam sanctorum simul cum aliis facultatibus, quæ velut ancillæ illi subserviant, ad unius Dei laudem et gloriam docere omni studio atque ope nitantur. Ipse interea beatus Joannes decoratam olim suis virtutibus academiam propitius ab alto respicere numquam desinet, et inclytam nationem suam orthodoxæ Romanæ fidei non modo cultricem egregiam, sed validam etiam propugnatricem perenni suo patrocinio fovebit ac proteget. Quocirca cum beatus Joannes Cantius scientiæ studium ad unius Dei laudem et gloriam referens, lucerna extiterit in ecclesia Dei ardens et lucens, nec minus editis post mortem miraculis, quam in vita virtutibus coruscaverit; nos proinde, post eam, quam rei gravitas postulabat, accuratam ac diuturnam virtutum et miraculorum discussionem, adhibitis in consilium venerabilibus fratribus nostris S. R. E. Cardinalibus, necnon patriarchis plurimisque archiepiscopis et episcopis in Urbe congregatis, atque imprimis Patre luminum pie atque humiliter invocato, eumdem beatum Joannem sanctorum in numerum referendum, atque in ecclesia Dei venerandum et colendum esse decernimus, definimus et declaramus.

[9] [Ejus natales, studia, labores;] In Oppido Kentii Cracoviensis diœcesis beatus Joannes Cantius ex illustribus consulari genere et christiana pietate parentibus natus est die Junii XXIV, anno supra millesimum tercentesimo nonagesimo septimo; sedulam educationem cum indole egregia conjunctam secuta est, ut assolet, innocentia singularis, atque ea morum gravitas, ut virum quodam modo in puero mirari liceret. Artibus iis, quibus pueritia ad humanitatem informari solet, satis excultus, ad Cracoviensem academiam, non ita pridem fundatam, missus est, ut philosophicas ac theologicas facultates addisceret. Et quidem in iis, ingenii acumine et laboris patientia, præ ceteris tantum profecit, ut in philosophia eximium honoris gradum, in theologia doctoris non lauream modo, sed munus etiam assequeretur. Id autem munus, et ex cathedra et e sacris rostris ita obibat, ut auditorum animis cum pura sinceraque doctrina studium pietatis et religionis insereret. Atque hæc quidem doctrinæ sinceritas Romanæ ecclesiæ plane consentiens, eo pluris facienda erat, quod per ea tempora præsentissimum veluti pharmacum erat adversus errorum atque heresum luem, quæ Hollandiæ, Britanniæ, et Germaniæ scholas infecerat. Porro tanta illius, tum doctrinæ, tum vitæ integritas præclaro signo divinitus ostensa est. Quum enim exorto Cracoviæ incendio flammæ in immensum excrescentes ita serperent, ut universa mox civitas absumenda videretur, effusus in preces Joannes, quandoquidem in humana vi spes nulla jam erat, virum sibi maturum ævo, aspectu venerandum (sanctum Stanislaum Cracoviensem episcopum esse opinio fuit) adstantem vidit, ex eoque intellexit, incendium ultra non processurum: ceterum moneret cives, ut a flagitiis desisterent: si secus faxint pœnas imminere longe graviores. Verum, cum cives prædictionis immemores, ad ingenium et pristinos mores rediissent, excitatum rursus incendium civitatem magna ex parte consumpsit.

[10] [pietas, humilitas, et mirus simplicitatis andor;] Sacris Mysteriis quotidie Joannes tanto animi ardore, atque inde emicante pietatis specie operari solebat, ut iis, qui aderant, summam erga rem divinam venerationem ingereret. Quod quum adversarius humani generis ferre non posset, quadam die hirundinis assumpta specie, templum circumvolitans adstantium mentes turbare atque alio avertere conabatur. Itaque, ut omnes viderent quod divinitus ipse noverat, apprehensam avem ad terram allidit. Ibi autem illa in colubrum versa horrifico sybilo ex oculis confestim sese subduxit. Religioni, qua res divinas tractabat, humilitas adjuncta erat, qua sibi vilescens, nemini unquam, tametsi scientia omnium facile princeps, præferebat sese, quin etiam sperni se ab omnibus ac despici optabat; tantum aberat, ut obtrectantes sibi, quod aliquando evenit, suique contemptores parum æquo animo ferret. Quæ caussa etiam fuit, cur delatos sibi honores declinaturus, vilis atque egeni hominis habitu, longas pedestri semper itinere, semel ad sancta Palestinæ loca, quater ad sancta Apostolorum limina peregrinationes susciperet. Humilitatis comes erat rara quædam ac puero digna simplicitas: itaque in factis ejus ac dictis nihil subdolum, nihil fictum: quod clausum habebat in pectore, hoc in lingua promptum hahebat. Hujus autem eximiæ sinceritatis, quam nemo non nosset, illud sane specimen fuit plane admirandum. In latrones inciderat, qui post ereptam, quam in crumena gerebat, pecuniam, num quæ alia superesset, interrogarunt. Negat ipse quidquam reliqui esse: at mox reminicens aureos quosdam in veste subsutos habere, revocatis latronibus, illos etiam, qui animo exciderant, offerebat. Tam inusitata sinceritas perditorum quoque animos flexit. Itaque obstupefacti, pecunia, quam abstulerant, statim reddita, veniam sceleris poscunt, illius se precibus commendant; utrumque facile impetrant sancto Viro. Paræciam sibi delatam aliquandiu diligentissime administravit; sed quamvis pastoris quæ sunt officia sedulo expleret, pro ea qua erat meticulosa conscientia, ratus negotium esse periculi plenum, dimisit, et consuetum in collegio docendi munus repetere tutius existimavit.

[11] Abstinentiæ deditus, post adeptam theologiæ lauream, carnes numquam comedit. Ceterum cibus illi parcissimus, [abstinentia et in pauperes misericordia.] crebra jejunia, flagrorum frequens, perpetuus cilicii usus, somnus brevis admodum nuda super humo, in senectute dumtaxat ursina pelle substrata. Castitatem proinde, tum animi tum corporis illibatam servavit; illiusque argumentum item et præmium fuit candidum sertum, quo illum Deipara virgo, cum puero Jesu sese conspiciendam exhibens, tanquam eximium clientem suum decoravit. A peccato abhorruit quam qui maxime. Leves noxas ita deflebat, ut gravium reus criminum videretur. Si quam forte e verbis suis, dum vera loquitur, ortam in aliis offensionem suspicaretur, antequam ad aram accederet, supplex veniam, non tam sui, quam alieni erroris petebat, quum contra, quæ sibi ab aliis ingerebantur convicia et probra, æquo et miti animo ferret. Jam vero misericordiæ in proximos nullum ferme officium fuit, quod non amantissime obiret. Afflictos in spem erigere, mœrentes alloquio solari, peregrinos excipere, carceribus inclusos visitare, pauperes quotannis coemptis vestibus operire sollemne illi erat; ita quidem, ut occurrente per viam mendico, qui nudis pedibus incedebat, detraheret sibi calceos, ut nuditatem illius operiret, suam ipse interea contegens pallio tamdiu dum se domum reciperet. Die nascenti Domino sacra, dum ad ecclesiam pergit, pauperem nactus super nive rigentem gelu, lamentabili subsidium poscentis voce commotus, sua illum veste contexit, quam tamen mox domum reversus suo in cubiculo divinitus reperit. Ex hac Joannis in pauperes caritate, in Cracoviense collegium pia et laudabilis, quæ ad hanc usque diem manet consuetudo, inducta est, ut illius professores unum aliquem quotidie pauperem communi secum prandio adhiberent, perinde quasi in illius persona Christum ipsum convivam habeant. Hanc autem tam egregiam animi affectionem, qua pius Sacerdos nullam proximorum calamitatem alienam ab se putabat, insigni miraculo Deus comprobavit. Quum enim ancilla quædam ob situlam, quam lacte plenam gerebat, lapsam e manibus et confractam gemeret, quod heræ objurgationes timeret, Joannes miseratione ductus, collectis fragmentis et coagmentatis, pristinæ integritati reddidit, fusis ad Deum precibus, iisdemque mox aquam, qua, situlam impleri jussit, in lac commutavit.

[12] [Jerosolymam peregrinatur.] Christum Dominum pro salute nostra tam dira atque infanda perpessum, et meditabatur assidue, et flagrantissime redamabat: quem quidem amorem, ut simul incenderet et expleret, ad memoranda Christi tormentis loca Hierosolymam pedibus iter suscepit. Ibi autem dici vix potest, quam reverenter, quam pie, quam ardenter, non sine gemitu et lacrymis monumenta Servatoris nostri maxime insignia perlustraret. Nec vero tenere se potuit, quin turcarum impietatem ac perfidiam argueret, et christianæ religionis veritatem liberrime prædicaret; præclare secum agi existimans, si ob eam rem vitam, quod maxime optabat, profundere contigisset. Ante imaginem crucifixi Domini ipsas prope noctes orando insumebat, atque in longas non semel ecstases rapiebatur. Per diem vero, postquam suo munere perfunctus esset, e lyceo statim recta in templum, ubi ante Christum in Eucharistia latentem, contemplationes ac preces diu protrahebat. Omnino unus in corde, unus in ore Deus erat. Hunc autem pium animi ardorem ut fovere in dies atque augeret, cum sanctis quibusdam viris, qui per id tempus virtute florebant, versari et colloqui gestiebat, et quæ in illis summa erant suspiciens æmulabatur.

[13] [S. Cantii mors et sepultura.] Sed satis jam in vinea Domini operarius impiger laboraverat. Tempus aderat mercedis accipiendæ: itaque e languore corporis præsentiens Joannes mortem haud procul abesse, in eo totus fuit, ut ad felicem se exitum compararet, ac primum misericordia in pauperes, in quos quidquid domi supererat, erogavit, divinam sibi misericordiam magis magisque conciliavit, tum confessione sacramentali, si quæ erant, conscientiæ labes abstersit, et sanctissimo Christi corpore refectus lecto decubuit. Ingravescens morbus, non metum sed spem afferebat. Nihil enim optabat magis, quam ut quantocius ab exilio migraret ad patriam. Divino tandem viatico roboratus, post salutaria monita, quibus collegas ad omnia christianæ virtutis, ac præcipue caritatis officia inflammavit, ad quos anhelabat, Christi Jesu amplexus feliciter evolavit die XXIV Decembris anno reparatæ salutis MCCCCLXXIII, cum annum ageret septuagesimum sextum. Sancti viri corpus cives Cracovienses ad ecclesiam delatum, magno æque mœrore atque honore sunt prosequuti, ac tum præsertim, quum illius sanctitas, tametsi satis perspecta, clarius cœpit miraculis explendescere. Veneratio præterea major accessit ex odore quodam suavissimo, quem centum triginta post annos a beato ejusdem obitu, reclusa urna sepulcrali, efflavit, cujus rei testes fide digni extiterunt. Porro purpuream Cantii vestem (Reverendam vocant) religiose asservatam, induere solet quisquis philosophiæ recens decanus sollemne dicit jusjurandum, ut una cum veste videlicet tanti olim magistri, mores quoquo modo et virtutem induat.

[14] [Processus de sanctitate et miraculis.] Percrebescens de sanctitate et miraculis fama episcopum Cracoviensem impulit, ut processum de utrisque conficeret, eoque rite discusso, sa. me. Urbanus PP. VIII. prædecessor noster negotium commisit congregationi sacrorum Rituum, illud præcipiens, ut, omissa generali, specialem dumtaxat quæstionem institueret, quod cum factum non esset, caussa siluit ad annum usque MDCLXVI, quo tandem fel. record. Alexandri PP. VII etiam prædecessoris nostri jussu, prævio Rituum congregationis consilio, caussa iterum tractari cœpit, sed propter edita dicti Urbani prædecessoris decreta, necesse fuit expediri litteras remissoriales ad conficiendum processum super cultu immemorabili beati Viri, per quem videlicet ab Urbani decretis fieret exceptio. Hujusmodi autem cultus approbatio in eadem congregatione prodiit die XX Maji MDCLXXVI. Expeditis subinde novis litteris remissorialibus pro instituenda quæstione speciali, inter hæc prædecessor quoque noster ven. mem. Innocentius XI die XXVII Septembris anni MDLXXX, Poloniæ regis votis indulsit, ut anniversaria die B. Joannis officium et missa sub ritu duplici in urbe Cracoviæ, atque in universo Poloniæ regno recitari ac celebrari posset: quæ tamen B. Joannis veneranda memoria per sacrorum Rituum congregationem paulo post justis de caussis translata fuit ad diem XIX Octobris. Sub hæc absoluto processu specialis inquisitionis, validoque comperto, quum scripta quædam in processu compulsata beato Joanni Cantio falso tribuerentur, eadem Rituum congregatio declaravit die XVII Septembris MDCCXXX non constare, quod opera in processu apostolico compulsata Beato attributa, essent ipsius Beati; ideo procedi posse ad ulteriora. Die postea IV Julii MDCCXXXIII eadem congregatio virtutum heroicarum excellentiam asseruit atque approbavit. Inter hæc beatus Joannes electus fuit in compatronum principalem regni Poloniæ et magni ducatus Lithuaniæ, eamque electionem ipsa Rituum congregatio ratam habuit die XVI Februarii MDCCXXXVII, concesso præterea officio sub ritu duplici primæ classis cum octava, ac die XXXI Martii MDCCXXXIX oratione et lectionibus propriis secundi nocturni de eodem probatis.

[15] [Quæ miracula probata.] Porro ventum est ad examen duorum miraculorum, quæ B. Joannis intercessione divinitus patrata ferebantur, et primum quidem illa in generali congregatione die III mensis Augusti anni MDCCXLV coram fel. record. Benedicto XIV, deinde in particulari coram nobis die XXII Aprilis superioris anni perpensa fuere: et quamvis omnium suffragantium vota in affirmantem sententiam convenirent; nihil tamen nobis statuendum visum fuit, donec super aliis miraculis coram nobis in simili generali congregatione examinandis communes animi sensus percepissemus. Quum igitur die II mensis Decembris ejusdem anni MDCCLXVI super novis miraculis similis generalis congregatio coram nobis coacta fuisset, quamquam cunctis suffragiis digna omnino visa essent, quæ probarentur; nihilominus ad divinam implorandam opem et supernæ gratiæ lumen, eorum approbationem ad Kalendas Januarii mensis proxime elapsi distulimus. Quæ quidem dies Circumcisioni dominicæ, et augustissimo Jesu nomini consecrata ad eam rem maxime opportuna videbatur. Quatuor autem ex propositis miraculis in tertio genere probavimus, et hæc sunt. Primum, instantanea sanatio pueri Sebastiani Luzark a transmissa vitio parentum et confirmata phthisi. Alterum, subita sanatio puellæ Hedvigis Paskowna ab acuta febri cum integra atque absoluta virium instauratione. Tertium, impetrata momento temporis sanatio Mariæ Gawlikæ ob gravem perniciosam febrem in extremum vitæ discrimen adductæ. Quartum, subita et perfecta sanatio Antonii Olexowic a grandi et profundo ulcere, quod a jugulo ad fauces usque perductum, præter tendines et majora vasa, nihil intactum reliquerat, et fœtidissima sanie scatebat cum dejectione alimentorum e parte gutturis perforata. His autem accedit unum in secundo genere, cujusmodi est: mercium in flumen Sola prolapsarum, et procul aquarum impetu et vi raptarum, ad locum, ubi demersæ fuerant, adverso flumine regressus.

[16] [Decretum canonizationis: et subsecutum consistorium secretum,] Quæ cum ita se haberent, nos, fusis ad Deum precibus, ut menti nostræ necessaria ab eo lux affulgeret, tandem die II Februarii vertentis anni, quæ dies Purificatæ virgini Deiparæ sacra est, decretum canonizationis beati Joannis Cantii quandocumque peragendæ pronunciavimus. Cumque alias christiani principes, quam pluresque episcopi, et Poloniæ regni proceres beati Joannis canonizationem peroptantes, communibus votis et postulationibus apud prædecessores nostros institissent, atque etiamnum apud nos carissimus in Christo filius noster Stanislaus Augustus Poloniæ rex illustris, et dilecti quoque filii ejusdem regni Magnates, præsertim ecclesiastici, Cracoviensis senatus, et academiæ ejusdem civitatis collegæ omnes et professores iteratis precibus instarent, ut ultimam denique sententiam ferremus super tantopere optata beati Viri canonizatione; ut more institutoque prædecessorum nostrorum tanti momenti rem parageremus, universi primum collegii eorumdem venerabilium fratrum nostrorum S. R. E. cardinalium in consistorio secreto die XXVII Aprilis proxime elapsi coram nobis congregatorum consilium audiendum duximus: iisque, postquam de serie totius caussæ ad plenum instructi fuerant, adhortantibus nos ad illius absolutionem, nedum probantibus, nihil amplius cunctandum rati, venerabiles fratres archiepiscopos et episcopos, non modo propinquiores, sed remotiores etiam per Italiam degentes, ad Urbem convocandos curavimus, ut nobis de beati Joannis Cantii, necnon beatorum Josephi Calasanctii a Matre Dei, Josephi a Cupertino, Hieronymi Æmiliani, Seraphini a monte Granario ab Asculo denominati, et Joannæ Franciscæ Fremiot de Chantal sollemni canonizatione, quam sibi Deus inspirasset, sententiam declararent.

[17] [item publicum et semipublicum.] Præterea, ut eximiæ beati Joannis virtutes, et probata miracula, necnon in totius caussæ discussione adhibitæ cautiones notæ omnibus fierent, narrationem illarum ex authenticis documentis haustam, et diligenter in compendium redactam, typisque vulgatam patribus omnibus suffragaturis exhiberi mandavimus. Mox indicto coram nobis consistorio publico die VII Maji vertentis anni, et adstante universo ecclesiasticorum ordinum et collegiorum cœtu, præcepimus, ut dilectus filius Alexander Litta, nostræ consistorialis aulæ advocatus, virtutes et miracula beati Joannis oretenus palam exponeret. Demum convocatis die prima Junii proxime præteriti in consistorio semipublico eisdem S. R. E. cardinalibus, necnon patriarchis, archiepiscopis et episcopis, qui in Urbe convenerant, ab iis quæsivimus, an ad beati Joannis Cantii canonizationem deveniri posse censerent. Ipsi tunc summa animorum consensione, pluribus gravibusque rationibus in affirmativam sententiam ire comperti sunt. Quocirca a dilectis quoque filiis apostolicæ Sedis notariis publica instrumenta confici, et suffragiorum ipsorum exempla a singulis subscripta in tabularium ecclesiæ Romanæ inferri mandavimus. Ut autem a Deo Optimo Maximo, quid ei placitum esset dilucide agnosceremus, publicas quoque orationes, et dies generalis Jejunii per Urbem indiximus, et tres patriarchales basilicas designavimus, in quibus sanctissimum Eucharistiæ sacramentum publice fidelium adorationi per triduum exponi jussimus, omnes hortando, ut postquam sacramentali confessione expiati, et Christi corpore refecti fuissent, in una saltem ex dictis basilicis omnipotentem Deum ad impetrandum nobis Spiritum sapientiæ et intellectus, quo duce, manifesta fieret illius voluntas, nobiscum precarentur, indulgentia ad id plenaria et peccatorum remissione concessa. Nos quoque ipsi præter eas, quas privatim fuderamus assiduas et plenas humilis fiduciæ preces, publicas quoque in tribus designatis basilicis addendas curavimus, in quo quidem non sine tenero quodam pietatis sensu, atque animi nostri in Domino exultatione spectavimus, quanta esset Romani hujus populi religio ac pietas, cum ex omni conditione atque ordine ad easdem basilicas convenissent, ac sua de solemniori cultu Beatis decernendo, vel tacentes præfervida vota depromerent.

[18] [Canonizationis solemnitas.] Demum hac die sacra beatissimæ virgini Mariæ de Monte Carmelo, qua die coronationis nostræ annua redeunt sollemnia, in basilica Principis apostolorum splendide et magnifice ornata, ad quam, servata supplicationis publicæ forma, nos præcesserunt omnes cleri seculares et regularis ordines, et ministrorum Romanæ curiæ collegia, una cum venerabilibus fratribus nostris S. R. E. cardinalibus, necnon patriarchis, archiepiscopis, et episcopis; priusquam immaculatam Hostiam sollemni novæ legis sacrificio omnipotenti Deo offerremus, instante iterum iterumque dilecto filio nostro Carolo tituli sancti Clementis S. R. E. presbytero cardinali Rezzonico nuncupato ejusdem S. R. E. camerario, ad canonizationem impetrandam procuratore constituto; decantatis sacris ecclesiæ precibus, ut Deiparæ virginis, angelorum, et sanctorum cum Christo regnantium intercessione, divinam opem imploraremus, ac paraclyto Spiritu cum gemitibus, ut adesset, invocato, ad honorem sanctæ et individuæ Trinitatis, ad exaltationem fidei catholicæ, et christianæ religionis augmentum, auctoritate domini nostri Jesu Christi, beatorum apostolorum Petri et Pauli et apostolicæ auctoritatis plenitudine, ac de venerabilium fratrum nostrorum S. R. E. cardinalium, patriarcharum, archiepiscoporum, et episcoporum in Urbe existentium consilio et assensu, ipsum beatum Joannem Cantium sacerdotem secularem una cum beatis Josepho a Calasanctio a Matre Dei, Josepho a Cupertino, Hieronymo Æmiliani, Seraphino a Monte Granario ab Asculo denominato, et Joanna Francisca Fremiot de Chantal, Sanctum esse decrevimus, definivimus, ac Sanctorum catalogo adscripsimus, illumque ab universis Christi fidelibus, tamquam vere Sanctum, religioso cultu honorari mandavimus, prout etiam tenore præsentium definimus, decernimus, et declaramus: statuentes et concedentes, ut ab universali ecclesia in ejus honorem ecclesiæ et alteria, in quibus sacrificia Deo offerantur, ædificari et consecrari, et singulis annis præscripta die XIX mensis Octobris ipsius sancti Joannis Cantii inter sanctos confessores ab ecclesia memoria recoli posset. Eademque auctoritate omnibus Christi fidelibus, qui eadem die annis singulis ad sepulchum, in quo corpus ejusdem sancti Joannis requiescit, visitandum accesserint, perpetuo septem annos et totidem quadragenas de injunctis eis, aut alias quomodolibet debitis pœnitentiis misericorditer in Domino in forma ecclesiæ consueta relaxamus.

[19] [B. Cantii glorificatio in speciale cedit ecclesiæ decus et regni Poloniæ solatium.] Sub hæc æternum Patrem, regemque gloriæ Christum Dominum Patris sempiterni filium, et sanctum paraclytum Spiritum, unum Deum ac Dominum cum debita gratiarum actione venerati, omnibusque Christi fidelibus ibi præsentibus plenaria peccatorum remissione et indulgentia concessa, supra beati Petri confessionem sacrosanctum missæ sacrificium solemniter celebravimus, facta eorumdem Sanctorum speciali commemoratione. Ceterum, si inter illustres, quibus vera ecclesia dignoscitur, notas, non postrema est, divinitus patefacta et testata sanctitas eorum, qui e quovis ordine et statu in illa floruerunt; æquum omnino et pietati consentaneum est, ut gratias Deo Patri per Christum Jesum agamus, quod illi placuerit ex eo thesauro, unde quotidie profert nova et vetera, tot ac tantas gratiæ suæ divitias in S. Joannem Cantium effundere, easque deinde ad ornamentum ac decus ecclesiæ suæ palam facere per miracula, quæ ad solemnem tam insignis Servi sui canonizationem viam atque aditum aperuerunt. Est præterea quod gratulemur inclytæ Polonicæ nationi, quæ, cum pietati præ ceteris maxime addicta sit, non potest certe non summo exultare gaudio, quod in tanta rerum perturbatione, tantoque religionis discrimine, novum hoc sibi præsidium accesserit, quo egregia et generosa suorum indoles magis magisque nullis perterrefacta periculis, Romanam fidem adversus finitimos, tum hæreticos, tum schismaticos et arcte retineat, et fortiter, ut semper magna cum laude præstitit, ad sanguinem usque tueatur. Academia vero Cracoviensis in hunc olim alumnum, nunc patronum suum, quoties oculos defiget, defiget autem quotidie, propositum sibi præclarissimum videbit exemplar, unde illius magistri et doctores et bene docere, et recte facere discant; dum Joannes defunctus adhuc loquitur, atque ad omne virtutis officium hortatur.

[20] [Clausulæ.] Quoniam vero, hisce omnibus de more peractis, idem Carolus cardinalis, et procurator designatus, a nobis, quo par erat, obsequio postulavit, ut apostolicas nostras litteras in gestorum omnium perenne monumentum decerneremus; nos petitioni perquam libenter annuentes, præsentes nostras litteras edi et palam fieri demandavimus: statuentes earumdem exemplis etiam impressis ab aliquo ex notariis publicis subscriptis, et sigillo personæ in ecclesiastica dignitate munitis, eamdem prorsus fidem ab omnibus adhiberi, quæ ipsis originalibus litteris adhiberetur, si exhibitæ vel ostensæ forent. Nulli ergo omnino hominum liceat etc. Datum Romæ apud sanctum Petrum anno Incarnationis dominicæ MDCCLXVII, decimo septimo Kalendas Augusti (XVI Julii), Pontificatus nostri anno decimo.

Anhang Oktober VIII