Ökumenisches Heiligenlexikon

Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung September VI Band September VI Anhang September VI

22. September

DIES VIGESIMA SECUNDA SEPT.

SANCTI, QUI X KAL. OCTOBR. COLUNTUR.

Sanctus Phocas hortulanus martyr, Sinope in Ponto.
S. Drosis V. M., Antiochiæ in Syria.
Alii fortasse quinque, Antiochiæ in Syria.
S. Digna V. M. Romæ.
S. Merita vel Emerita V. M. Romæ.
S. Mauritius primicerius M. Agauni in Vallesia.
S. Exuperius campiductor M. Agauni in Vallesia.
S. Candidus senator militum M. Agauni in Vallesia.
S. Victor miles veteranus M. Agauni in Vallesia.
S. Innocentius M. Agauni in Vallesia.
S. Vitalis M. Agauni in Vallesia.
Alii milites legionis Thebææ MM. Agauni in Vallesia.
S. Silvanus Conf. Leprosii Biturigum in Gallia.
S. Silvester Conf. Leprosii Biturigum in Gallia.
S. Rodena Virgo Leprosii Biturigum in Gallia.
S. Septimius episc. Mart., Æsii in Piceno.
S. Florentius presbyter Conf., in Glonna monte Galliæ.
S. Laudo vel Lauto episcopus Constantiensis, in Normannia Inferiore.
S. Lutrudis virgo, in diœcesi Catalaunensi Campaniæ Gallicæ.
S. Emmerammus episcopus martyr, in Helffendorf Bavariæ vico in diœcesi Frisingensi.
S. Salaberga abbatissa, Lauduni in Belgica secunda.
S. Gunthildis ancilla virgo, quæ colitur in Piberbach in episcopatu Eustadiensi
S. Lolanus episcopus Conf., in Scotia.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.

Inventio reliquiarum, Meloduni ad Sequanam, celebratur apud Saussayum in Serie Sanctorum & Beatorum ad hunc diem, nimirum Gregorii Papæ, Aspagii & Blasii episcoporum, Mariæ Magdalenæ & Agnetis virginis & martyris. De singulis apud nos actum, nempe ad XII Martii, ad I Januarii, ad III Februarii, ad XXII Julii, & ad	XXI Januar.
S. Joannis, abbatis Reomaënsis, translatio in variis Martyrologiis annuntiatur, ut jam dictum est ad Acta vitæ & translationis, data die	XXVIII Januarii.
De monachis, qui in monasterio Bardeniensi, aut in aliis Angliæ monasteriis, anno 870 a Danis occisi referuntur, quique ad hunc aut sequentem aliquem diem erant remissi, cum non videantur coli, nihil addendum est dictis in Prætermissis ad	XXII Martii.
SS. Terentii & Africani MM. translatio hac die contigit, quando eorum reliquiæ delatæ sunt Constantinopolim, uti dictum est in SS. Terentio, Africano &c. ad	X Aprilis.
De S. Quadrato, qui hodie apud Græcos colitur, vide dicta in Prætermissis hesternis, & disputata ad	XXVI Maii.
S. Basillæ M. meminerunt hodie apographa Hieronymiana, & Indiculus Sanctorum antiquissimus a Bucherio editus. At hæc omnia jam relata sunt in Basilla &c. ad	XI Junii.
S. Phocas, Sinopensis in Ponto episcopus, & diversus a Phoca hortulano, de quo hodie agimus, apud Græcos ad hunc diem æque ac hortulanus celebratur. At episcopi martyris Acta illustrata sunt ad	XIV Julii.
Higbaldi, abbatis in Anglia, hodie meminit Wilsonus in Martyrologio Anglicano, sed adjecto asterisco insinuat, non inventum fuisse in Fastis antiquis. Sequitur tamen de more Ferrarius. De Higbaldo abbate breviter cum laude mentionem facit Beda in Historia Anglorum lib. 4 cap. 3, eaque unica fuisse videtur ratio, qua martyrologi aliquot neoterici variis diebus Higbaldum memorarunt. De eo jam actum est in Prætermissis ad	XXI Julii
&	XIII Augusti:
Platonis martyris brevissime sine adjunctis meminit Grevenus. Forte designaverit (si tamen novit ipse, de quo ageret) Platonem martyrem, cujus Acta data sunt ad	XXII Julii.
Adventus corporis S. Germani Autissiodorensis ex Italia in Galliam, notatur in Martyrologiis Hieronymianis aliisque, ut dictum ad ipsius Acta, edita ad	XXXI Julii.
S. Jonius, presbyter & martyr, hodie est in Martyrologio Romano, ubi Jonas scribitur, & aliis quibusdam, ut dictum est, ubi de eo actum, ad diem	V Augusti.
SS. Abundius & Irenæus MM. ponuntur hodie in Mss. additionibus Cartusiæ Bruxellensis ad Grevenum. Acta data sunt ad	XXVI Augusti.
Israïs virgo Alexandrina & martyr Antinopoli in Ægypto hodie annuntiatur apud Galesinium, Ghinium, & Baronium in Martyrologio Romano. Apud Græcos in Menæis est die sequenti, & magis die 5 Septembris, quo colitur, verumque nomen est Heraïs, & quandoque etiam Rhais scribitur, at nomen non recte Iraïs exprimitur. Hæc vocis corruptio una cum avulsione a die proprio effecit, ut non adverterimus Romano Martyrologio insertam fuisse Heraïdem, quando de ea scripsimus, ad	V Septembris.
Quimburga, aut Coënburga, virgo, soror Inæ regis, & S. Cuthburgæ abbatissæ, commemoratur apud Wilsonum in Martyrologio Anglicano anni 1640. Cum certa cultus ecclesiastici argumenta non inveniamus, videri possunt dicta in Prætermissis ad	XII Septembris.
SS. Eutices & Acutius martyres, una cum S. Januario passi, hoc die coluntur Neapoli. At omnia ad illos spectantia in S. Januario & Sociis tractata sunt ad	XIX Septemb.
S. Pomposæ, V. M. Cordubensis, meminit hodie Ferrarius. Data est cum Martyrologio Romano ad	XIX Septembris.
Victor episcopus Metensis hodie annuntiatur apud Ferrarium in Catalogo Generali. In plerisque Catalogis episcoporum Metensium duo ponuntur Victores consequenter, nimirum quintus & sextus inter episcopos Metenses. Si credimus Meurissio in Historia episcoporum Mentensium, quorum primum ad tempora S. Petri Apostolorum principis deducit, rexerint ecclesiam Metensem Victor I & Victor II circa medium seculi 2. At alii scriptores tam antiquum non existimant episcopatum Metensem. Quod magis spectat ad hunc locum, Calmetus in prima editione Historiæ Lotharingiæ tom. 1 col. 178 asserit, in omnibus antiquis catalogis haberi duos Sanctos Victores, quorum reliquiæ, inquit, conservantur in eadem arca, & quorum festum eadem die celebratur. Attamen in Catalogo episcoporum, quem laudato tomo præmisit Calmetus col. XXI, neutri Victori titulus Sancti attribuitur; uti nec in secunda editione col. XXIII, licet omnes Victorum decessores & primus successor, multique deinde alii utroque loco nominentur Sancti. Idem fit apud Meurissium, & in pluribus aliis episcoporum Metensium catalogis. Præterea videtur Calmetus in secunda editione Operis sui expunxisse omnia, quæ de cultu utriusque Victoris dixerat in prima. Quapropter, etiamsi Meurissius pag. 33 asserat, utriusque Victoris corpus servari in ecclesia S. Clementis, cum tamen nec Sanctos vocet, nec cultum asserat, fatendum est, nec gesta nec cultum Victoris alterutrius nobis esse cognita.
S. Florentii abbatis mentio est apud Ferrarium, qui eum annuntiat in monasterio Lirinensi, uti & Saussayus. Wion & Dorganius Florentium abbatem annuntiant sine loco. At Vincentius Barralis in Chronologia Sanctorum Lerinensium pag. 367 fatetur, se nihil invenire de illo Florentio, neque in manuscriptis Lerinensibus, .. neque in typis excusis codicibus. Verum deinde adjungit: Indices tamen perantiqui manuscripti cœnobii Lerinensis constanter habent: S. Florentius abbas Lerinensis, quo tempore claruerit, non liquet. Præterea in Officiis propriis ecclesiæ Redonensis in Armorica, quæ impressa habemus anno 1610, ad hunc diem mentio fit Florentii abbatis, cujus præscribitur commemoratio. At cum hodie celebretur S. Florentius presbyter Pictaviensis, qui a nonnullis abbas vocatur, facile contingere potuit, ut hic indicibus Lerinensibus adscriberetur, aut abbas crederetur, nec alterius cœnobii, quam Lerinensis, præsertim cum floruerit seculo IV. Quidquid sit, non habemus rationes idoneas ad asserendum Florentium abbatem Lerinensem.
Silvani, episcopi Nazareth & confessoris, magnæ sanctitatis viri, B. Hieronymo familiarissimi, ut patet ex gestis ejusdem, ait Grevenus. Eumdem, ut S. Hieronymi discipulum, annuntiat Maurolycus, & utrumque secutus est Ferrarius, qui insuper assignat Petrum de Natalibus lib. 8 cap. 104 in S. Hieronymi Vita. Habet revera laudatus Petrus historiam bene prolixam de Silvano Nazareno, ut vult, episcopo; sed tot refertam fabulis & anachronismis, ut nequeat sine risu legi a viro vel mediocriter critico & historico. Silvanus abbas apud eosdem Grevenum, Maurolycum & Ferrarium memoratur, in eremo Scythi; rursum ex Catalogo Petri lib. 8 cap. 105, qui tamen non indicat obitus diem. Reperitur in Vitis Patrum apud Rosweydum frequenter memoratus abbas Silvanus. Alius Silvanus multum laudatur in Vita S. Pachomii, cujus erat discipulus. Neutrius cultum invenio: sed Prior est, quem laudat Petrus de Natalibus loco assignato.
Romarici ac sociorum ejus quingentorum octoginta quinque meminit Grevenus, Landone eos annuntians. Consonat Martyrologium Ms. Trevirense, quod fortasse secutus fuerit: locus tamen ibi scribitur Lautonæ. Non dubito, quin ex errore verba illa provenerint; sed fontem erroris certo detegere non æque semper est facile. Non alia melior occurrit conjectura, quam nomen Landonis aut Laudi sumptum fuisse pro loco; numerum vero Sanctorum ex Thebæis fuisse mutuatum, & ex vitioso quodam codice Romaricum pro Mauritio substitutum. Non auderem ejusmodi conjecturas facere, nisi frequentia id genus Greveni spalmata didicissem, simulque viderem Laudonem ab ipso hodie prætermitti, numerum vero Sociorum cenvenire cum numero Sociorum, qui in variis Martyrologiis S. Mauritio tribuuntur, exceptis sex millibus, qui facile in aliquo codice potuerunt omitti.
Domitius presbyter, & sancti Columbæ discipulus, memoratur, ut Sanctus, apud Camerarium, qui assignat Historiam Scoticam Joannis Leslæi lib. 4 in Aidano. Mentio ibi revera fit alicujus Domitii, qui cum S. Columba & aliis in Albionem venisse dicitur; sed nihil affertur, quo credere possumus, ut Sanctum umquam fuisse cultum. Eumdem Domitium, ut abbatem, commemoravit Camerarius ad 21 Aprilis, ut ibi in Prætermissis est observatum.
Barbara & Juliana, sine aliis adjunctis, memorantur in Fastis ecclesiæ Alexandrinæ apud Ludolfum.
S. Antranus episcopus, de quo Maurolycus, est S. Emmerammus Ratisbonensis, de quo hoc die agimus.
Dedicatio basilicæ S. Mariæ annuntiatur, Messanæ in Sicilia, apud Octavium Cajetanum in Martyrologio Siculo.
Dedicatio ecclesiæ S. Augustini prope Novocomum memoratur in Martyrologio Novocomensi.
Adamus Rufus, cum titulo Beati, memoratur Barii in Apulia apud Arturum in Martyrologio Franciscano, sed ille titulus omittitur apud Hueberum in Menologio. Dictum tamen Beati titulum Adamo aliquando etiam dat Waddingus & passim Fremautus in Vita Belgica. Miracula quædam de Adamo narrat Bartholomæus Pisanus in Libro Conformitatum pag. 186, non utitur tamen Beati titulo, & non Barii, sed Baruli, quod oppidum est regni Neapolitani, vulgo Baretta dictum, ponit obitum & sepulturam Adami. Rursum pag. 157 ita scribit: Custodia Barolitana habet locum Barolum, in quo prædicat suis exemplis & miraculis frater Adam Rufus. Barulum autem, vel Barolum, ut hic scribitur, ipse Pisanus a Bario clarissime distinguit, cum mox pergat ad Custodiam Bariensem. Tossiniacensis tamen in Historia Seraphicæ religionis pag. 70 Adamum Rufum rursum Barii figit, & Beatum vocat. De tempore, quo floruit, etiam dissentiunt scriptores: nam Fremautus seculo XIII attribuit Adamum, Arturus toto seculo posteriorem facit. Verum, quod unice quæsivi, cultum publicum nullus probat, eaque de causa Beati titulus mihi nequit sufficere ad Adami gesta latius enarranda. Plures alii in Martyrologio Franciscano referuntur, & ibidem videri poterunt, cum nequeamus ipsorum cultum probare.
Gerardus, vel potius Geraldus, ex Ordine Cisterciensi episcopus Tornacensis, cum titulo Beati memoratur apud Henriquez, sed sine indiciis cultus publici. Eumdem celebrat Saussayus, ut venerabilem.
Otto, ex abbate Morimundensi in Lotharingia, episcopus Frisingensis in Bavaria, annuntiatur hodie cum titulo Beati apud Chalemotum, postridie apud Menardum. Obiit hoc die anno 1158 Morimundi, moribus religiosis, gestisque & virtutibus non minus clarus, quam scriptis & genere illustrissimo. Attamen non invenio, umquam honoratum fuisse cultu ecclesiastico. Quare de gestis ipsius videri poterit Historia Frisingensis Caroli Meichelbeck, qui tom. 4 multa de Ottone Frisingensi conquisivit.
Homodei, eremita Vallumbrosanus, annuntiatur in Martyrologiis Benedictinis Wionis, Menardi & Dorganii, ut beatus. Eudoxius Loccatelli in Opere Italico de Viris illustribus Ordinis Valis Umbrosæ lib. 3 cap. 52 eidem cum eodem titulo elogium contexit; ex quo liquet, virum fuisse vitæ sanctæ, & maxime austeræ. Defunctum dicit anno 1519; sed nulla profert publici cultus indicia.
Matthæus Bordier, Nicolaus Danes, & Adrianus Rossignolius, Ordinis Minimorum S. Francisci de Paula, simul inter pios memorantur apud Saussayum.
S. Theclæ V. M. mentio est in Kalendario Ms., in Romano Martyrologio ad	XXIII Septemb.
S. Ama, in textu mendose Anna, virgo apud Jonvillæam, Campaniæ Gallicæ oppidum, annuntiatur ab Arturo in Gynæceo. Castellanus eamdem refert ad	XXIV Septemb.
SS. Victor & Ursus, qui creduntur fuisse ex legione Thebæa, passique sunt Solodori in Helvetia, hodie annuntiantur in Martyrologio Germanico, sed in Romano & aliis ad	XXX Septemb.
S. Antoninusaut Antonius, ut episcopus Meldensis, hodie annuntiatur apud Ferrarium. De eo agetur una cum S. Sanctino mox memorando, sed Meldis colitur	XXX Septemb.
B. Mauritius, abbas Ordinis Cisterciensis, satis obscure annuntiatur apud Henriquez ad hunc diem, apud Chalemotum vero ad 13 Octobris, ubi & cultus publicus eidem asseritur. Habemus Vitam Ms. B. Mauritii, qui in ea obiisse dicitur die	V Octobris.
SS. Cassius, Florentius & Socii martyres Bonnæ in Germania memorantur in Martyrologio Germanico hodie, in Romano ad	X Octobris.
S. Sanctini, ut episcopi Meldensis & discipuli S. Dionysii Areopagitæ, memoria est hodie in Martyrologio Romano. At cum Meldis colatur die XI Octobris, eo jam remissus est cum S. Antonino in Prætermissis die 22 Maii. Hoc tanto libentius hic sequimur, quod sic ante agi possit de S. Dionysio. Itaque lector exspectet dicenda ad	XI Octobris.
S. Martini Papæ & martyris memoria recurrit in Menæis. Colitur die	XII Novemb.
Cephas & Saulus ponuntur in Fastis ecclesiæ Alexandrinæ apud Ludolfum. Saulus certo est S. Paulus, de quo actum est ad 29 Junii. An vero Cephas etiam sit S. Petrus illeque a S. Paulo fuerit reprehensus, ut crediderunt SS. Augustinus, Hieronymus, Chrysostomus aliique Sancti Patres, & hodie plerique interpretes, contradicentibus tamen nonnullis etiam hodie, uti ex antiquis aliqui Cepham illum a S. Petro distinguere voluerunt, non est hujus loci examinare. Hoc certum est, Cepham aliquem, tamquam unum ex septuaginta discipulis memorari in Fastis Græcorum diebus pluribus, ut jam dictum est in Prætermissis ad 29 Martii, & rursum dici poterit, quando recurret apud Græcos, ad VIII vel	IX Decemb.
SS. Firmi, Rustici & Proculi translatio Bergomi memoratur apud Ferrarium. De translationibus SS. Firmi & Rustici disputatum est ad ipsorum Acta, data IX Augusti. An recte adjunctus sit S. Proculus, Veronensis episcopus, opinor, examinari poterit, ubi de S. Proculo agetur ad	IX Decembris.
Sanctulus presbyter, cujus mirabilia narrat S. Gregorius lib. 3 Dialogorum cap. 37, commemoratur hodie a Ghinio, ut beatus, sed sine indiciis cultus ecclesiastici. Si cultum habuerit, latius de Sanctulo agetur, quando memoria ejus recurrit in pluribus Martyrologiis, ad	XV Decembris.
S. Serotinus martyr Senonis ad hunc diem annuntiatur apud Castellanum. Apud Saussayum & in Actis, quæ nobis missa fuerunt, Serotinus jungitur cum Sabiniano & Potentiano, qui in Martyrologio Romano sunt ad	XXXI Decembris.

DE S. PHOCA HORTULANO MART.
SINOPE IN PONTO

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Phocas hortulanus martyr, Sinope in Ponto (S.)

AUCTORE J. S.

[Acta S. Phocæ scripta ab Asterio episcopo, sed stylo oratorio,] Quæ hic alias disputanda fuissent de triplici martyre Phoca, gemino Sinopensi, & tertio Antiocheno, dudum disputata sunt in S. Phoca episcopo & martyre Sinopensi ad XIV Julii. Itaque non multa hoc loco disserenda veniunt, sed unice agendum de S. Phoca hortulano & martyre, cujus Acta conscripsit Asterius, Amasenus in Ponto episcopus, qui floruit exeunte seculo IV & ineunte V. De Asterio, quem Combefisius, Ruinartius, & Tillemontius titulo Sancti passim honorant, quemque Ceillierus tom. 8 pag. 487 ob Homilias aliquot scriptas Doctoris Ecclesiæ titulo etiam liberaliter donat, plura jam dixi in S. Euphemia Chalcedonensi ad XVI Septembris, ibique observavi, de cultu ipsius ecclesiastico aut sanctitatis titulo nihil nobis innotescere ex Martyrologiis aut monumentis antiquis. Itaque a titulo Sancti abstineo, etsi eo titulo usus etiam sit Cuperus noster ad XIV Julii. Asterium tamen veneramur, ut episcopum pium & eloquentem. Quod autem spectat ad Orationem, quam habuit de S. Phoca hodierno, dubitare non possumus, quin habeat aliquid exaggerationis oratoriæ in locis variis. Tale est illud num. 4, ubi S. Phocam vocat Sanctum Sanctorum &c. Tale illud num. 5: Quotquot Dominum Christum noverunt, iidem quoque ejus noverunt fidelem Servum, nimirum S. Phocam. Hinc nescimus, an similiter exaggerata non sit acerbitas persecutionis, num. 7 relatæ, in qua passus est Sanctus.

[2] Et certe nollem ego S. Phocæ attribuere, quæ illi attribuit Asterius num. 9, [quo multa supra veritatem exaggerantur.] ubi Phocas dicitur lictoribus declarasse, se esse Phocam, quem quærebant. Non exagitabo tamen consilium illud Sancti, quo maluit se prodere quærentibus, quam fugere. Fuerunt & alii, qui similia fecerunt. Verum monita illa, quibus S. Phocam usum dicit Asterius, ut carnifices induceret, ad mortem sibi inferendam, ego magis Asterii esse existimo, quam S. Phocæ. Quis theologus dicat, S. Phocæ licitum fuisse, quod Asterius enarrat his verbis, quæ subjungo? Ad hæc vero animos, ut se interficerent, exhortatione addebat: jubebatque, ne quidquam dubitarent, dicens, ne fore quidem illorum manus cædem, sed eorum facinus, qui præcepissent. Dixit, persuasit &c. Hæc non satis, opinor, consideravit Asterius: neque enim licebat Sancto hortari carnifices ad cædem injustam, neque vere dicere poterat, ipsos culpa carituros, si impia jussa perficerent. Si autem constaret, S. Phocam revera similia fecisse, excusandus esset ob simplicitatem & ignorantiam, non laudandus, nisi ob fidem & fortitudinem. Verum cum tota Oratio exaggerationibus sit plena, dubitare nequeo, quin multo plus exaggerationis oratoriæ sit in toto illo loco, quam simplicis veritatis. Manifesta rursum est exaggeratio in illis verbis num. XI: Non minus autem Romani Phocam colunt, quam Petrum & Paulum. Rursum num. XII mire exaggerat patrocinium nautis præstitum, cum illorum etiam facit patronum, qui Occidentalem navigant Oceanum: acsi nautis Germanis, Gallis, Britannis, Hispanis æque notus fuisset S. Phocas, quam Ponti incolis. Mitto alia: nam omnia æque videntur exaggerata.

[3] [Oratio illa jam edita, & hic recudenda.] Combefisius in Annotatis ad laudatam Asterii Orationem, quam Græco-Latinam edidit in Auctario novo part. 1 a col. 169, existimat, Asterium confudisse duos Sanctos synonymos, Sinopenses ambos, & nonnulla S. Phocæ hortulano attribuisse, quæ erant Phocæ Sinopensis episcopi, sub Trajano passi, ut creditur. Sic ait a S. Gregorio Nazianzeno confusos esse duos Cyprianos, quod verum est. Miramur sane, S. Cyprianum Carthaginensem, celeberrimum Ecclesiæ doctorem, confundi a Nazianzeno potuisse cum Cypriano martyre Orientali, de quo agemus ad XXVI Septembris. Attamen non statim credemus, idem accidisse Asterio in gemino Phoca Sinopensi, præsertim cum hic loco vicinus esset, facileque scire posset, unusne apud Sinopenses Phocas, an duo colerentur. Quapropter non invenio istius confusionis rationes satis probabiles, cumque Asterius majorem saltem auctoritatem habeat omnibus illis, qui scripserunt de S. Phoca episcopo, omnia illa, quæ in laudem S. Phocæ refert Asterius, illi omnino attribuenda censeo cum hac cautela, ut nimiæ exaggerationes sano & probabili sensu exponantur. Tillemontius tom. 5 Nota 1 in S. Phocam suspicatur, unum tantum fuisse S. Phocam apud Sinopenses, quia de uno tantum meminit Asterius. Verum & hæc conjectura fuit refutata ad XIV Julii in S. Phoca episcopo martyre, tamquam minus probabilis, & non satis fundata. Certe in Menæis, in Menologio Sirletiano, & in Synaxario Ms., quod fuit Sirmondi, geminus Phocas eodem die annuntiatur Sinope, & elogium uterque habet satis prolixum & omnino distinctum. Elogia ipsa non recito, quia compendio data sunt ex Actis edendis, sive ex Oratione Asterii, quam necessariis Annotatis illustratam ex editione Combefisii subjungo. Fuit eadem Latine edita apud Surium, sed amputata exordii parte. Titulus apud Combefisium hic præfigitur: Αστερίου ἐπισκόπου Αμασείας ἐγκώμιον εἰς ἅγιον ἱερομάρτυρα Φωκᾶν. Asterii episcopi Amaseæ in sanctum hieromartyrem Phocam.

ACTA SIVE ORATIO ENCOMIASTICA
Auctore Asterio episcopo.
Ex editione Combefisii.

Phocas hortulanus martyr, Sinope in Ponto (S.)

A. Asterio ep.

PROLOGUS
Memoria Sanctorum utilis virtutem colentibus: celebritas S. Phocæ.

Καλὴ καὶ συμφέρουσα τοῖς ἀσκουμένοις τὰ σπουδαῖα τῶν ἁγίων ἡ μνήμη. οὐ γὰρ λόγῳ παιδεύει μόνον τοὺς ἐπιθυμοῦντας ἀρετῆς καὶ εὐσεβείας, ἀλλὰ καὶ τὰς πράξεις τῶν βεβιωκότων ὀρθῶς ἐναργεῖς διδασκάλους προτίθησι. διὸ καὶ ὁ Κύριος ἡμῶν, τὰς τῶν ἀρίστων κατορθωμάτων ὑποθήκας διδοὺς, φησίν· ὃς δ᾽ ἄν ποιήσῃ καὶ διδάξῃ, οὗτος μέγας κληθήσεται. καὶ ἀλλαχοῦ· λαμψάτω τὸ φῶς ἡμῶν ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ὅπως ἴδωσι τὰ καλὰ ἔργα, καὶ δοξάσωσι τὸν πατέρα ὑμῶν τὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς. ἡ γὰρ λογικὴ παίδευσις τῆς πρακτικῆς ἐνεργείας ἥττων καὶ ἀσθενεστέρα διδάσκαλος· καὶ ὅσῳ τῆς ἀκοῆς τὴν ὄψιν ἀκριβεστέραν εἶναι φαμὲν, τοσούτῳ διωμολόγηται τοῦ λόγου τὴν πρᾶξιν κρατεῖν. οὕτω τὰς ἐπιστήμας μανθάνομεν· οὕτω τὰς τέχνας ἐκπαιδευόμεθα, λόγῳ πρότερον πρὸς τὴν μάθησιν ἐναγόμενοι· εἶτα χειρὶ καὶ πείρᾳ τὴν ἀμοιδρὰν * κρατύνοντες.

[2] Καὶ πολλὰ μὲν ὁ γεωμέτρης περὶ τὴν βίβλον καμὼν, καὶ πληρωθεὶς παρὰ τοῦ διδασκάλου τὴν άκοὴν, οὐκ ἄλλως καταλήψεται τῶν ποικίλων σχημάτων τὴν δυνάμιν, ἂν μὴ καταμάθῃ τὰ κέντρα, καὶ τὰς γραμμὰς, καὶ τοὺς κύκλους ἐπὶ τοῦ πίνακος. οὐ μέν τοι οὐδὲ τὸν ἀστρονομίας ἐπιθυμήσαντα ὁ λόγος μόνον παιδεύει τὸ σπουδαζόμενον, ἂν μὴ τὴν σφαῖραν αὐτῷ περιδινήσας ἐπιστημόνως ὁ παιδευτὴς, τοῖς ὀφθαλμοῖς παραδῷ τοῦ πόλου τὴν κίνησιν. καὶ ὁ ἰατρὸς δὲ, πολλὰ τῷ Ιπποκράτει καμὼν καὶ τοῖς ἄλλοις καθηγηταῖς, ἀνεπιστήμων ἐστὶ θεραπευτὴς, πρὶν ἂν πρὸς τοὺς πολλοὺς βαδίσας ἀῤῥώστους, παῤ αὐτῶν μάθῃ τῶν νοσούντων τὸ θεραπεύειν. οὔτω δὴ καὶ ἡμεῖς οἱ μαθηταὶ τῶν μαρτύρων, τὰς πράξεις τῶν καρτερῶν ἀνδρῶν πρὸ τῆς ὁμολογίας διδασκάλους ποιούμενοι, μανθάνομεν ἄχρι τῶν ἐσχάτων κινδύνων φυλάττειν εὐσέβειαν, αὐτὰς τὰς ἱερὰς θήκας αὐτῶν καθάπερ στήλας προσβλέποντες γράμμασι κεχαραγμένας, καὶ δηλούσας, ἀκριβῶς τοῦ μαρτυρίου τὴν ἀγωνίαν.

[3] Ωσπερ δὲ οἱ πλησιάζοντες τῇ δρυῒ τῇ Μαμβρῆ, ἢ τῷ σπηλαίῳ τῷ ὠνητῷ, ὅπερ Εφραὶμ ὁ Χετταῖος εἰς ταφὴν τῆς Σάῤῥας ἀπέδοτο· ἔνθα δὴ καὶ αὐτὸς σὺν τοῖς παισὶν ὁ πατριάρχης ἀπόκειται, εὐθέως μετὰ τῆς θέας τῶν τόπων ἐν τοῖς λογισμοῖς ἀνανεοῦνται τὴν φαντασίαν, καὶ βλέπουσι τῇ διανοίᾳ τὸν πιστὸν πατριάρχην· τὴν ἀπαρχὴν τῆς εὐσεβείας· τὴν ἐν ἐκείνῳ περιτομήν· λογίζονται δὲ καὶ τοὺς τῆς ἐκείνου ῥίζης ἀποβλαστήσαντας, τὸν Ισαάκ, τὸν Ιακὼβ· καὶ μετὰ τῆς μνήμης τῶν ἀνδρῶν ὅλης τῆς ἐπ᾽ αὐτοὺς ἱστορίας γίνονται θεαταὶ· οὕτω κᾀγὼ σήμερον, τὸν τίμιον σηκὸν τοῦ τρισμακαρίου Φωκᾶ καταλαβὼν, ἐκ τοῦ τόπου πληροῦμαι τῆς μνήμης πάντων ὁμοῦ τῶν ἐπ᾽ αὐτῷ λεγομένων διηγημάτων. βλέπω τὸν κηπουρὸν τὸ ἐπιτήδευμα, τὸν ἄπλαστον τὴν ψυχὴν, τὸν φιλόξενον, τὸν τῆς παραλίας ἐξαίρετον, τὸν τῆς μεσογείου εὐεργέτην· τῶν ἁγίων τὸν ἅγιον· καὶ τῶν δεδοξασμένων διὰ Χριστὸν ἐνδοξότερον.

[4] Ιερὸς μὲν γὰρ καὶ θεσπέσιος ἅπας ὁ τῶν γενναίων μαρτύρων κατάλογος, πάθει τὴν ὑπὲρ πάθους ἀποδοὺς χάριν· αἵματι δὲ τὴν ὑπὲρ αἵματος τῷ Σωτῆρι τῶν ὅλων ἀμοιβὴν ἐκπληρώσας· πλὴν ἐν αὐτοῖς τούτοις οὐ μία τῶν πάντων ἡ δόξα, οὐδὲ πρὸς ἓν μέτρον ἶσα τὰ γέρα τοῖς ὅλοις άποκεκλήρωται· ἀλλὰ τὸ πρῶτον καὶ δεύτερον οὐδὲ ὁ τῶν ἀγίων ἐκφεύγει κατάλογος. αἴτιον δὲ οἶμαι τούτου, τὸ λίαν ἀπηκριβωμένον τοῦ Κριτοῦ καὶ ἀπρόσκλιτον. ἐφορᾷ γὰρ καὶ τιμωριῶν μεγέθη, καὶ καρτερίας ἐνστάσεις, καὶ βασανίζων τὰ ἀγωνίσματα, τὰς πρὸς ἀξίαν ἀμοιβὰς διανέμει τοῖς ἀθληταῖς. καὶ παράδοξον οὐδαμῶς, εἰ παρὰ Θεοῦ οὕτω τιμᾶται τὸ δίκαιον, ὁπότε καὶ παῤ ἡμῖν στρατηγοὶ καὶ ἀγονοθέται οὐκ ἶσοι γίνονται τοῖς ἀριστεῦσιν, ἢ τοῖς ἀγωνισταῖς· ἀλλὰ δὴ ἐκάστῳ κατὰ τὸ μέτρον τοῦ κατορθώματος τὰς δωρεὰς ἀναλογούσας ἐπιψηφίζουσι.

[5] Ταῦτα δὲ διῆλθον, ἵνα δείξω ὡς ὁ σήμερον ἡμῖν παρασχὼν τοῦ συλλόγου τὴν ἀφορμὴν, τῶν ἑταίρων καὶ συναγωνιστῶν ἐστι περιφανέστερος. οἱ μὲν γὰρ ἄλλοι οὐ πάντες παρὰ πᾶσι γνωρίζονται, οὐδὲ βεβοημένην ἔχουσι τὴν ἀνδραγαθίαν· Φωκᾶν οὐκ ἔστιν, ὂς ἀγνοεῖ· ἀλλ᾽ ὥσπερ ἀκτὶς ἡ τοῦ ἡλίου πᾶσιν ὀφθαλμοῖς ἐφήπλωται, οὕτω καὶ ἡ τοῦ μαρτυρος τούτου φήμη πᾶσαν ἀκοὴν περιήχησε. καὶ ἵνα συνελὼν εἴπω, ὅσοι τὸν δεσπότην ἐγνώρισαν Χριστὸν, οὗτοι καὶ τὸν πιστὸν δοῦλον ἐγνώρισαν. μᾶλλον δὲ, εἰ δοκεῖ, τῶν κοινῶν πρὸς τοὺς ἄλλους ἐγκωμίων ἀφέμενος, τὰ ἐξαίρετα τοῦ μάρτυρος διηγήματα ὑμῖν τοῖς φιλομάρτυσι διηγήσομαι.

[Exempla Sanctorum utilia virtutem sectantibus,] Pulchra est ac utilis honesta colentibus Sanctorum memoria. Nedum enim eos, qui virtutis ac pietatis desiderio tenentur, sermone erudit, verum etiam eorum, qui recte vixerunt, actiones, locupletes magistros producit. Idcirco etiam Dominus noster egregiorum operum documenta tradens: Qui autem fecerit, inquit, & docuerit, hic magnus vocabitur. Et alibi: Luceat lux vestra coram hominibus, ut videant opera vestra bona, & glorificent Patrem vestrum, qui in cœlis est. Doctrina enim, quæ sermone consistit, inferior imbecilliorque reali operis exhibitione magistra existit: ac quanto visum auditu certiorem dicimus, tanto liquet actionem sermone potiorem esse. In hunc modum scientias addiscimus: in hunc modum edocemur artes; ut nimirum prius sermone ad disciplinam provehamur; tumque manu ac experientia obscuram eam firmemus.

[2] Ac geometra quidem multa in libro posita opera, ac aures sermone magistri plenas habens, [sicut experientia artes discentibus necessaria:] haud aliter variarum figurarum vim percepturus sit, quam ubi puncta ac lineas, circulosque in tabella didicerit. At neque astronomiæ desiderium habentem nudus sermo disciplinam docuerit; ac nisi erudiens, scienti arte globum coram versans, ipsis oculis poli motum exhibuerit. Medicus denique, tametsi laboris plurimum in Hippocrate, ac reliquis medicæ artis doctoribus posuit, rudis est artis curandi, donec plures infirmos invisens, ab ægrotis ipsis sanandi modum didicerit. Sic nos quoque discipuli Martyrum fortium virorum actiones, magistrorum loco nobis ante confessionis agonem statuentes, ad extrema usque pericula pietatem servare edocemur: qui nimirum sacros eorum loculos ac sepulchra, velut columnas literis insculptas, ac martyrii certamen accurate prodentes, adspectemus.

[3] Quemadmodum autem, qui accedunt ad quercum Mambre, [sepulcro S. Phocæ gestorum ejus memoria renovata.] vel ad coëmptam specum, quam Ephron a Chettæus vendidit in Saræ sepulturam: quo loco ipse cum filiis Patriarcha jacet; statim cum locorum aspectu animis imaginem renovant, ac mente contuentur fidelem Patriarcham; primitias illas religionis; primam in eo circumcisionem: sed & eos, qui ab illa radice germinarunt, surculos cogitant; nempe Isaac, Jacob; ac cum virorum recordatione totius eorum historiæ spectatores fiunt: sic & ego hodie, ter beati Phocæ venerabile delubrum adiens, ex loci specie omnium simul, quæ de illo gesta narrantur, memoria repleor. Video professione hortulanum, animo simplicem, hospitalem, maritimæ regionis eximium decus; in mediterraneam beneficum; Sanctum illum Sanctorum; ac iis, qui Christi causa consecuti sunt gloriam, gloria potiori auctum.

[4] Sacer quidem est ac divinus universus generosorum ac fortium martyrum catalogus, passione debitam pro passione referens gratiam: ac sanguine pro sanguine debitam omnium Salvatori solvens remunerationem. [Martyrum præmia pro meritis minora & majora:] Verum in his ipsis non una est omnium gloria, nec una mensura cunctis æqualia attributa sunt præmia: quin primum & secundum ne Sanctorum quidem effugit catalogus. Hujus autem rei, ut arbitror, causa est, quod sit judex accuratus, nec quicquam in partem alteram inflecti queat. Intuetur enim & suppliciorum magnitudinem, & tolerantiæ constantiam; examinansque certamina, pro meritorum ratione athletis distribuit præmia. Neque vero mirandum est, ita a Deo honorari justitiam, cum ne in humanis quidem imperatores ac agonothetæ viros fortes, aut pugiles, æqualiter universos habeant; sed cuique pro rei præclare gestæ modo dona congrua decernant.

[5] [inter illos autem primum auctor ponit S. Phocam.] Hæc autem disserui, quo Virum, qui hodierni conventus nobis præbuit causam, sociis ac pugilibus, qui eosdem desudarunt agones, illustriorem ostendam. Nam alii quidem neque omnes apud omnes sunt noti, neque hominum sermone virtutem celebratam habent: Phocam autem, nemo est, qui ignoret: sed quomodo solis radius universorum oculis explicatus est: ita etiam hujus Martyris fama omnium aures circunsonuit: atque ut paucis dicam, quotquot Dominum Christum noverunt b, iidem quoque ejus noverunt fidelem Servum. Verum enimvero relictis, si videtur, quæ ille cum aliis encomia habet communia, eximias Martyris laudes martyrum amantibus vobis recensebo.

ANNOTATA.

a Legendum in Græco textu Εφρὼν, monet editor, idque liquet ex Gen. cap. 23, ubi Ephron speluncam illam Abrahæ vendidisse legitur, ibique sepulta Sara, uti & Abraham ipse cap. 25 ℣ 9. Ex hoc loco colligitur, Orationem fuisse dictam prope Sinopen, in ea ecclesia, quæ supra sepulcrum Sancti fuit constructa.

b Multum in his esse exaggerationis oratoriæ, jam dixi in Commentario. Vel sic tamen credere debemus, celeberrimam fuisse seculo 5 famam S. Phocæ.

* l. αμυδρὰν

CAPUT I.
Sancti patria: vitæ institutum: virtutes, & martyrium.

Ήνεγκε τοίνυν τὸν ἅγιον ἄνδρα τοῦτον, τὸ μέγα Χριστιανῶν ὄφελος, ἡ γείτων Σινώπη, πόλις ἀρχαία καὶ γνώριμος, εὔπορος * καρτερῶν καὶ φιλοσόφων ἀνδρῶν. μὴ γάρ μοι τις λογιζέσθω νῦν τὸ τῆς θρησκείας διάφορον· ἀλλ᾽ εἰ σπουδαίων ὅλως ἁνδρῶν τροφὸς καὶ μήτηρ ἐδείχθη. ἐπιτήδευμα δὲ αὐτῷ τοῦ βίου, κήπου γεωργία καὶ ἐπιμέλεια, ὅνπερ αὐτοῦ που πρὸ τῆς πύλης τοῦ ἄστεος ἐπὶ τοῦ στόματος τοῦ ἰσθμοῦ κεκτημένος, ἤσκει φιλοπόνως, ἑαυτῷ καὶ τοῖς δεομένοις παραμυθίαν τοῦ βίου. ἤνοιγε δὲ καὶ τοῖς ξένοις μάλα προθύμως, τὴν μικρὰν καὶ πενομένην ἑστίαν. ἐποικῶν δὲ τῇ λεωφόρῳ, κοινὰ τοῖς ἐπιδημοῦσι προετίθει τὰ ὄντα· καὶ μέσος ἦν Λὼτ, οὐ Σοδομιτῶν, ἀλλὰ Σινωπέων. τοῦ δὲ χρόνου προελθόντος, τὴν ἐντολὴν εὗρεν οὐκ ἄμισθον· ἀπὸ γὰρ φιλοξενίας ἐκέρδανε τοῦ ζωοποιοῦ θανάτου τὴν πρόφασιν· ὅθεν δὲ καὶ ὅπως, μικρὸν ἀναλαβόντος ἀκούσατε.

[7] Τοῦ λόγου τῆς εὐσεβείας ἡμῶν καταγγελθέντος, καὶ τοῦ θεσπεσίου κηρύγματος πρὸς πᾶσαν ἀκοὴν ἐξελθόντος, γνωρίζοντος δὲ Χριστὸν καὶ τὰ ἐκείνου μυστήρια, ἐφρύαξαν ἔθνη κατὰ τὸν ψαλμωδὸν, καὶ οἱ βασιλεῖς καὶ ἄρχοντες συνήγοντο ἐπὶ τὸ αὐτὸ· καὶ οἱ τῆς πλάνης λαοὶ ὠργίζοντο τοῦ Ιησοῦ βασιλεύοντος. ἐζητεῖτο δὲ πᾶς Χριστιανὸς ὡς κακοῦργος, καὶ ὁ ἐγγὺς ἐκολάζετο, καὶ ὁ μακρὰν ἀνιχνεύετο. διὸ καὶ Φωκᾶν οὔτε ἡ εὐτέλεια τοῦ ἐπιτηδεύματος, καὶ ὁ κηπουρὸς ἔκρυψεν· ἀλλὰ καὶ οὗτος ὡς γνήσιος μάλιστα τοῦ Χριστοῦ μύστης ἐμηνύθη. καὶ δὴ καὶ ἦλθον ἐπ᾽ αὐτὸν οἱ τοῦ δυστίνου τοῦδε βίου καὶ ῥέοντος κελευσθέντες ἀπαγαγεῖν αὐτὸν ἄκριτον, ἀναπολόγητον. καὶ γὰρ ἦν τὸ ἔγκλημα τοιοῦτον, ὃ λαμπρᾷ τῇ φωνῇ ὁ γεννάδας καθωμολόγει, καὶ, μηδενὸς ἐρωτῶντος, ἔργοις ἐδείκνυε, πυνθανομένου δὲ, περιχαρῶς ἐξεβόα.

[8] Ελθόντες γοῦν οἱ τῆς ἐκείνου τιμωρίας δήμιοι, καὶ τῆς ἡμετέρας ἑορτῆς ἀίτιοι, παῤ αὐτῷ τῷ ζητουμένῳ κατέλυσαν, οὔτε γινώσκοντες, οὔτε μὴν γινωσκόμενοι. ἐν ἀποῤῥήτῳ δὲ τέως εἶχον τῆς ἐπιδημίας τὴν πρόφασιν, ἵνα πρότερον ἐκδιδαχθέντες παρὰ τῶν ἔξω τῆς πόλεως, τίς ὁ Φωκᾶς, καὶ ὅποι διάγων, ἀθρόον ἐπιστάντες συλλάβωσιν, ὡς οἱ * Εβαῖοι ποτὲ ἐν τῷ κήπῳ μετὰ Ιούδα τὸν Κύριον. ἐλελήθεσαν δὲ εἴσω δικτύων τὴν θήραν ἔχοντες, οἱ κύνες τὸν ἀρνειὸν, οἱ λύκοι τὸν ἀμνὸν, τὴν περιστερὰν οἱ ἀρπακτικοὶ καὶ γαμψώνυχες. καθὼς δὲ ὁ προφήτης Ησαΐας φησὶ· συνανεπαύετο ταῖς παρδάλεσιν ὁ ἔριφος, καὶ τοῖς λύκοις ὁ * ἀρνειὸς συνεβόσκετο· καὶ οἱ λέοντες ἅμα τῷ μόσχῳ κοινὴν εἶχον τὴν δίαιταν. ἐπειδὴ δὲ, οἷα φιλεῖ γίνεσθαι, τράπεζα καὶ συνήθεια τὸ θαῤῥεῖν ἀλλήλοις παρέσχον, διεπυνθάνετο παῤ αὐτῶν ὁ μάρτυς τίνες εἶεν, καὶ τίνος χάριν τὴν αὑτοῦ πόλιν κατέλαβον. οἱ δὲ τὴν πρόθυμον δεξίωσιν καὶ φιλοξενίαν τοῦ ἀνδρὸς αἰδεσθέντες, μηδενί τε τὸ λεχθησόμενον ἐξειπεῖν παραγγείλαντες, ἐγνώρισαν αὐτῶν τὸ ἀπόῤῥητον, καὶ τὸ τῆς ἐπιβουλῆς ἐξαγορεύουσι δρᾶμα, ὅτι Φωκᾶν ἐπὶ τιμωρίᾳ ζητοῦσι λαβεῖν· ὅθεν πρὸς τῇ φιλοξενίᾳ καὶ ταύτην ἠξίουν τὴν εὐεργεσίαν προσθεῖναι, συγκαμεῖν αὐτοῖς εἰς τὴν θήραν τοῦ ζητουμένου.

[9] Ηκουσεν ὁ τοῦ Κύριου θεράπων, καὶ ἀτρέπτῳ τῇ ψυχῇ τὸν λόγον δεξάμενος, οὐ ταπεινόν τι καὶ ἀγεννὲς ἔπαθεν ἤ ἐφθέγξατο. οὐδὲ ἀποδειλιάσας τὸν κίνδυνον, φυγεῖν ἐβουλεύσατο, καὶ ταῦτα πολλὴν ἔχων καὶ ἄνετον ἀποδιδράσκειν τὴν ἐξουσίαν· ὅτι μήτε δῆλος ἦν ἔτι αὐτὸς ὢν, ὁ παῤ ἐκείνων ἐπιζητούμενος· ἀλλὰ πᾶν τοὐναντίον ἐποίει, ἀνδρίζεσθαι μᾶλλον, καὶ οὐχὶ φεύγειν προῃρημένος. ἀμέλει πρὸς τὴν ἀξίωσιν ἐπινεύει· κἀγώ, φησιν, ὑμῖν εἰς τὸ προκείμενον συλλήψομαι· γινώσκω γὰρ τὸν ἄνδρα, καὶ ῥαδίως ἀναζητήσας εὑρήσω· οὐκ εἰς μακρὰν δὲ τοῦτον, ἀλλὰ εἰς τὴν ἐπιοῦσαν, καὶ αὐτοῖς ὑμῖν ἐπιδείξω· μόνον ὑμεῖς ἐπὶ τῆς πενιχρᾶς ταύτης καταγωγῆς ἀναπαύσασθε. οὕτω βεβαίαν αὐτοῖς ἑγγυησάμενος τὴν ὑπόσχεσιν, πράγμασιν ἑαυτὸν καταμερίζει δυσὶ, τῇ τε δεξιώσει τῶν ἑαυτοῦ φονέων, καὶ τῇ ἑτοιμασίᾳ τοῦ τάφου. εὐτρεπίσας δὲ τό τε ὄρυγμα, καὶ τὰ περὶ ταφὴν ἀναγκαῖα, προσελθὼν αὐτοῖς τῇ ὑστεραίᾳ· ἐπιμελῶς ὑμῖν, ἔφη, τὸν Φωκᾶν ἀνεζήτησα, καὶ ἕτοιμον ἤδη τὸ θήραμα· καὶ εἰ δοκεῖ, συλληφθήτω. τῶν δὲ εἰπόντων ἐκ περιχαρείας, καὶ ποῦ ὁ ἀνήρ· οὐ πόῤῥω, φησὶν, ἀλλὰ μεθ᾽ ὑμῶν· αὑτὸς δὲ ὺμῖν οὗτος ἐγὼ· καὶ χρήσασθε τῷ πράγματι, καὶ πληρώσατε τὸν τῆς ὁδοιπορίας καὶ τοῦ πόνου σκοπὸν. ἐπλάγησαν τὰς ψυχὰς οἱ ἄνθρωποι, καὶ πρὸς τὴν ἀκοὴν ἀπεπάγησαν, τοὺς ἄλας καὶ τὴν τράπεζαν αἰδεσθέντες, καὶ τὸν ἐν πενίᾳ φιλότιμον ἑστιάτορα. ὁ δὲ καὶ ἔτι παρεκάλει πρὸσ τὴν τόλμαν τῆς ἀναιρέσεως, καὶ μηδὲ πρὸς ὀλίγον διστάζειν ἐπεκελεύετο, λέγων· ὡς οὔτ᾽ ἐκείνων χειρὸς ὁ φόνος, ἀλλὰ τῶν προσταξάντων ἡ ἐπιχείρησις· εἶπεν, ἔπεισεν, ἔπαθε, καὶ τὴν κεφαλὴν ἀποτμηθεὶς, ἱερεῖον τῷ Θεῷ κεχαρισμένον προσήχθη.

[Sanctus instituto olitor prope Sinopen, pius, hospitalis,] Tulit itaque sanctum hunc Virum, magnum, inquam, illud Christianorum commodum, vicina Sinope a, antiqua civitas ac nota, fortium virorum ac philosophorum ferax. Ne quis enim mihi in præsentiarum diversam religionem reputet: sed id tantum, num omnino studiosorum virorum nutrix fuerit ac parens. Vitæ autem studium ei erat horti cultura, quem ibi ante portam civitatis in isthmi ostio possidens, diligenter colebat, ut sibi ac indigentibus esset vitæ solatium. Sed & hospitibus, prompto ac alacri animo parvam ac pauperem domum apertam volebat. Cum autem habitaret in via publica, quæ suppetebant, adventantibus communia promebat; ac Lot quidam medius b non Sodomitarum sed Sinopensium erat. Porro temporis processu haud vacuum mercede mandatum invenit. Vivificæ enim mortis occasio ex hospitalitate lucro accessit. Unde vero, ac quonam modo, paulo altius repetentem audite.

[7] Cum Christianæ pietatis sermone annunciato, divina prædicatio ad omnem aurem exiret, Christumque ac ejus mysteria nota redderet, [orta persecutione, innotescit,] fremuerunt gentes, ut ait Psalmista, regesque ac principes in unum convenerunt: ac Christo regnante, errantes populi irascebantur. Quærebatur autem quilibet Christianus, tanquam maleficus: ac qui prope erat, puniebatur: qui vero procul erat, investigabatur. Quamobrem Phocam quoque, ne quidem vile studium, hortulanique conditio celavit: sed is quoque, ut verus Christi discipulus, denuntiatus est. Ac sane ad eum venerunt, qui nulla judicii forma, c nulla defensione, a misera hac fluxaque vita, jussi erant abducere. Nam erat tale crimen, quod Vir strenuus clara voce confiteretur; nulloque interrogante, operibus proderet; interrogante autem aliquo, impensius gaudens clamore efferret.

[8] Venientes ergo illius lictores supplicii, nostrique festi auctores, [& lictores, ad ipsum puniendum missos, hospitio benigne recipit:] apud eum ipsum, qui quærebatur, diversati sunt, ut neque ii cognoscerent, neque ab illo cognoscerentur. Interim vero adventus causam celabant, ut cum prius accepissent ex iis, qui habitabant extra civitatem, quisnam esset Phocas, & ubi degeret, repente invadentes, ut quondam Judæi Juda duce Dominum in horto, comprehenderent. Ignorabant autem, se prædam habere intra retia; canes ovem, lupos agnum, rapaces aves ac uncungues columbam. Ut autem Isaias Propheta ait: Hœdus cum pardo accubabat, agnusque cum lupis pascebatur, ac leones simul cum vitulo commune convivium inibant. Cum autem, uti moris est, mensæ societas ac consuetudo fiduciam invicem generassent, rogavit ex eis Martyr, quinam essent, ac qua de causa ad ejus venissent civitatem. Illi vero alacrem Viri susceptionem ac hospitalitatem reveriti, cum præcepissent, ne, quod auditurus erat, cuiquam enunciaret, ei arcanum aperiunt, ac insidiarum exponunt fabulam: ut nimirum quærant capere puniendum Phocam. Quocirca hospitalitatis cumulo, hoc quoque beneficio ab eo affici rogabant, ut captando, quem quærebant, una ipse operam conferret suam.

[9] Audivit Dei Servus, immotoque animo auditum sermonem suscipiens, [postridie vero se ipse prodens, martyrio coronatur.] nihil abjectum, ac quod pusillum animum indicaret, passus aut locutus est: neque periculo exterritus spectavit fugam; idque ejus ineundæ magnam ac liberam habens facultatem, cum ii necdum scirent, eum esse, quem quærerent: contra vero omnino fecit; se fortiter gerere, non fugere statuens. Eorum itaque precibus annuit; &, Ego, inquit, in præsenti negotio vobis adjutor ero: novi enim virum, & facile quæsitum inveniam. Nec erunt longiores moræ, sed die crastina vobis eum ostendam. Vos tantum in hoc meo paupere diversorio requiescite. Ubi sic eis certo promisisset, duabus se rebus dispertit; nempe excipiendis tota humanitate occisoribus, ac parando sepulchro. Cum autem parasset fossam, & quæ ad sepulturam erant necessaria, ad eos postridie accedens; Diligenter, inquit, vobis quæsivi Phocam, estque jam parata præda; ac, si lubet, comprehendatur. Illis autem præ gaudio quærentibus, ubinam vir ille esset: Non procul, inquit, sed vobiscum est: nam & ego ille ipse sum. Rem itaque exequimini, longique itineris ac laboris scopum implete. Obstupuerunt animis homines, eoque audito, diriguerunt, salem ac mensam reveriti, munificumque in paupertate convivam. Ad hæc vero animos, ut se interficerent exhortatione addebat; jubebatque, ne quicquam dubitarent; dicens, ne fore quidem illorum manus cædem d, sed eorum facinus, qui præcepissent. Dixit, persuasit, passus est, ac capite truncatus, grata Deo hostia oblatus est.

ANNOTATA.

a Vicina Sinope, ait auctor, quia extra civitatem habebat hanc Orationem in loco sepulturæ; non quod in alia civitate diceret. Tillemontius in S. Phoca credidit, Orationem fuisse dictam in vicina civitate, & Verisimiliter Amaseæ, ubi Asterius erat episcopus. At non attendit ad comparationem cum loco sepulturæ Abrahæ num. 3, quæ inepta esset, nisi dixisset Asterius in loco, ubi sepultus erat S. Phocas. Sepulcra autem martyrum prioribus Ecclesiæ seculis passim erant extra civitates. Ceterum Sinope civitas erat episcopalis in Ponto, sita ad Pontum Euxinum, ejusque metropolis erat Amasea, sed satis longo intervallo dissita & mediterranea.

b Notat editor, in alio codice pro μέσος medius, legi νέος novus. Sive autem uno, sive altero modo legatur, sensus est, probum vixisse inter improbos, ac talem fuisse Sinopensibus S. Phocam, qualis Lot fuit Sodomitis. Mallem dictionem Latinam his verbis concipere: ac Lot quidam erat in medio, non Sodomitarum, sed Sinopensium. Insinuat hic locus, fidem Christianam apud Sinopenses necdum receptam fuisse tempore S. Phocæ. Sic paucissimi erant Christiani Neocæsareæ in Ponto, quando S. Gregorius Taumathurgus ibidem seculo 3 factus est episcopus.

c Ex neglecta judicii forma suspicatur Tillemontius, Sanctum non esse passum, nisi in persecutionibus posterioribus, quando imperatores aperte se fidei Christianæ oppositos ostendebant, ut factum est sub Decio & Diocletiano. At ego existimo, nihil tuto statui posse de tempore, quo passus est S. Phocas. Imo, ut candide eloquar, quod sentio, non adeo certa mihi videntur, quæ de comprehensione & modo martyrii tradit Asterius, ut nulla oriri possit suspicio, populares fuisse traditiones, quas dehis oratorio stylo expolivit. Tillemontius ipse procul dubio de his Actis tam favorabiliter non judicasset, si nomen Asterii abfuisset. Certe alia Acta non pauca ut fabulosa rejicit, etsi minores patiantur difficultates, quam hæc ipsa.

d Hæc, ut jam observavi in Commentario, nequeunt consistere cum sana theologia, cum nec lictores occidere possent Martyrem sine peccato, saltem materiali, ut loquuntur theologi; nec licitum esset Martyri provocare tyrannos ad mortem inferendam, ut docet Benedictus XIV, eruditissimus Pontifex, in præclaro Opere de Servorum Dei Beatificatione & Canonizatione lib. 3 cap. 17. Quare mihi nequaquam persuadebit Asterii auctoritas, illa revera sic esse peracta. Cum enim nullus adfuerit Christianus, quantum apparet, dum captus est S. Phocas, quæro ego, unde Asterius gesta inter ipsum & lictores post aliquot forte secula didicerit? Si lictores ipsi illa deinde narrarint, quæram ulterius, an illi non potuerint mentiri, aut saltem gesta falsis adjunctis ita corrumpere, ut, quæ laudabiliter erant facta, in alium omnino sensum detorquerent? Itaque poterat, quantum existimo, S. Phocas, quando jam in manibus erat lictorum, licet ignotus, a fuga abstinere, & forte etiam se ipse manifestare, ut promiserat, & paratum offerre ad mortem pro fide obeundam. Certe facile credere poterat, hæc sibi licita esse. At non poterat ea omnia licite agere, quæ refert Asterius, quæque sine crisi adoptarunt Tillemontius & Bailletus ad 14 Junii.

* al. Ιουδαῖοι

* al. ἀμνός

CAPUT II
Sancti gloria posthuma.

Στύλος καὶ ἔρεισμα τῶν θείων τῆς οἰκουμένης ἐκκλησιῶν ἐξ ἐκείνου μέχρι τοῦ νῦν τοῦτον ἔχομεν, ἄνθρωποι· καὶ μαρτύρων ἐστὶν οὗτος περιφανέστατος, ἐν τοῖς ἀρίστοις ἔχων αὐτὸς τὸ πρωτεῖον. οὗτος ἐφέλκεται πανδημεὶ πάντας πρὸς τὸ ἑαυτοῦ καταγώγιον, καὶ πλήρεις αἱ λεωφόροι τῶν ἀφ᾽ ἑκάστης χώρας πρὸς τὸν τόπον ἐπειγομένων τῆς προσευχῆς. ἔστι μὲν οὖν ὁ μεγαλοπρεπὴς ἐκεῖνος ναὸς, ὅς καὶ τὸ ἱερὸν ἔχειν τοῦ μάρτυρος ἐκληρώθη σῶμα, θλιβομένων ἄνεσις, κακουμένων ἰατρεῖον, λιμωττόντων τράπεζα. δαψιλέστερον γὰρ τρέφει Φωκᾶς νῦν τελευτήσας, ἤπερ ἐν Αἰγύπτῳ ὁ Ιωσὴφ τὸ πρότερον. ἐκεῖνος μὲν γὰρ ἀργυρίου τὸν σῖτον διένειμε· οὗτος δὲ, προῖκα τοῖς δεομένοις χαρίζεται. οὕτω πτωχῶν καὶ ἀλητευόντων φῦλα προστρέχει τῷ τῆς Σινώπης ἰσθμῷ, καθάπερ τινὶ κοινῷ ταμιείῳ. ἀλλ᾽ ἐκεῖ μὲν οὕτως. εἰ δέ που καὶ ἀλλαχοῦ διὰ μικρῶν λειψάνων οἷον ἀποικίαν τινὰ μητροπόλεως ὁ μάρτυς ἑαυτῷ κατεστήσατο, θαυμαστὸς καὶ οὗτος ὁ τόπος, καὶ πᾶσι Χριστιανοῖς περισπούδαστος· ὥσπερ δὴ οὗτος ὁ παῤ ἡμῖν χῶρος καγώγιον ἑορταζόντων ἐστὶ· τίμιος γὰρ ἐναντίον τοῦ Κυρίου ὁ θάνατος τῶν ὁσίων αὐτοῦ· καὶ πολλαχοῦ μερισθέντα τὰ λείψανα, ὁλόκληρον πανταχοῦ τῷ τρισμακαρίῳ σώζει τὴν εὐφημίαν.

[11] Οὕτω γοῦν καὶ κατὰ τὴν βασιλεύουσαν πόλιν, τὴν κορυφὴν Ιταλίας, καὶ βασιλίδα τοῦ κόσμου, ἐστὶ τῷ μάρτυρι δορυφορία πάνδημος καὶ τιμὴ, οἶκός τε περιφανὴς ἠσκημένος εἰς κάλλος. οὐχ ἧττον δὲ Ρωμαῖοι τὸν Φωκᾶν θεραπεύουσιν, ἤ Πέτρον καὶ Παῦλον. διὸ καὶ, ὡς λόγος διδάσκει, τὴν κεφαλὴν τοῦ μάρτυρος ἐσπουδασμένως ἐκτήσαντο, ἀντίστροφον τῆς μιαρᾶς Ηρωδιάδος ἑλόμενοι γνώμην. ἡ μὲν γὰρ αἵματος διψῶσα, δικαίου κεφαλὴν τιμίαν εἰς ὕβριν ἐζήτησεν· οἱ δὲ τιμῆς χάριν καὶ ὠφελείας τῆς ἑαυτῶν μαρτυρικὴν ἀξίως κεφαλὴν περιεποιήσαντο.

[13] Ναῦται δὲ καὶ πλωτῆρες οἱ πανταχοῦ, οὐχ οἱ τὸν Εὔξεινον διαπλέοντες Πόντον, ἀλλὰ καὶ οἱ τὸν Αδρίαν τέμνοντες, καὶ ὑπὲρ Αἰγαίου φερόμενοι, καὶ ὅσοι τὸν Ωκεανὸν πλέουσι τὸν ἐσπέριον, καὶ τοῖς Εώοις κόλποις ἐνθαλαττεύουσι, τὰ συνήθη κελεύσματα, οἷς τοῦ πλοῦ τὸν πόνον προσαναπαύουσιν, εἰς καινὴν τοῦ μάρτυρος μετέβαλον εὐφημίαν· καὶ διὰ γλώσσης ἐστὶν ὅλος ὁ Φωκᾶς αὐτοῖς ὑπᾳδόμενος, ἐπεὶ καὶ ἐναργῆ παρέχει τῆς βοηθείας τὰ σύμβολα. πολλάκις μὲν γὰρ ὤφθη, νῦν μὲν νύκτωρ προσογκουμένου χειμῶνος διεγείρων τὸν κυβερνήτην τῷ πηδαλίῳ ἐπινυστάζοντα· ἄλλοτε δὲ πάλιν τοὺς κάλως διατείνων, καὶ τῆς ὀθόνης ἐπιμελούμενος, καὶ ἀπὸ τῆς πρώρας προοπτεύων τά βράχη. ὅθεν καὶ νόμος ἐγένετο ναύταις, Φωκᾶν ἔχειν συνεστιάτορα. καὶ ἐπειδὴ τὸν νῦν ἀσώματον, σύσσιτον εἶναι καὶ κοινωνὸν τραπέζης ἀμήχανον· μάθετε πῶς ἄρα φιλευσεβὴς λογισμὸς ἑσοφίσατο τὸ ἀδύνατον. καθ᾽ ἑκάστην γὰρ τὴν ἡμέραν τὴν τῶν ὄψων μερίδα πρὸς ἰσομοιρίαν τῶν ἐσθιόντων ἀποκληροῦσι τῷ μάρτυρι. ταύτην δέ τις τῶν δαιτιμόνων ἐξωνούμενος, τὸ ἀργύριον κατατίθεται, καὶ τῇ ὑστεραίᾳ ἄλλος, καὶ ἄλλοτε ἕτερος· καὶ οὗτος ὁ κλῆρος τῆς ἀγορασίας περιἳὼν ἅπαντας, δίδωσι καθημέραν τῆς μερίδος τὸν ὠνητήν· ἐπειδὰν δἐ ὅρμος αὐτοὺς ὑποδέξηται, καὶ εἰς γῆν ἀφίκωνται, μερίζεται τὸ ἀργύριον τοῖς πεινῶσι· τοῦτο ἡ μερὶς τοῦ Φωκᾶ, πενήτων εὐεργεσία.

[14] Τεθῆπασι τοῦτον καὶ βασιλεῖς τὸν καρτερικώτατον καὶ φιλόθεον, καὶ φιλοτίμοις κειμηλίοις κατακοσμοῦσι τοῦ περιβλέπτου πένητος τὸν ναόν. φιλονεικοῦσι δὲ οἱ ἐπιγινόμενοι τοὺς πρεσβυτέρους ὑπερβαλέσθαι. καὶ οὔπω θαυμαστὸν εἰ τῆς Ρωμαίων ἡγεμονίας ἄνδρες φιλευσεβεῖς, θεσμοῖς καὶ νόμοις σύντροφοι, οὕτως εὐλαβῶς ἔχουσι περὶ τὸν θεράποντα τοῦ Χριστοῦ, ὁπότε καὶ εἰς βαρβάρους ἔφθη τὸ θαῦμα· καὶ πάντες οἱ ἀγριώτατοι Σκύθαι, ὅσοι δὴ τὴν ἀντιπέρας τοῦ Εὐξίνου Πόντου ἤπειρον νέμονται, Μαιότιδος λίμνης, καὶ ποταμοῦ Τανάἳδος πρόσοικοι, ὅσοι τε τὸν Βόσφορον οἰκοῦσι, καὶ ἄχρι Φάσιδος ποταμοῦ παρατείνονται, πάντες οὗτοι δορυφοροῦσι τῷ κηπουρῷ· τοῖς δὲ πᾶσιν ἔθεσι καὶ ἐπιτηδεύμασι διεστῶτες ἡμῶν, εἰς τοῦτο μόνον ὁμογνώμονες γένονται, τὴν ἀγριότητα τῶν τρόπων ὑπὸ τῆς ἀληθείας ἐξημερούμενοι. εἷς γοῦν ἄρχων καὶ βασιλεὺς ἐκεῖθεν τὸν στέφανον τῆς κεφαλῆς ἀποθέμενος, χρυσῷ καὶ ἄνθεσι λίθων περιλαμπόμενον, καὶ τὸν θώρακα τὸν πολεμικὸν ἀποδὺς ὕλας ἔχοντα πλούτου· ἀλαζονικὴ γὰρ καὶ θρυπτομένη τῶν βαρβάρων ἡ πανοπλία, ἔπεμψεν ἀμφότερα ἀναθήματα, διὰ τοῦ μάρτυρος τῷ Θεῷ καὶ δυνάμεως καὶ ἀξιώματος καθιερώσας τὰς ἀφορμάς. πρόδηλον γὰρ, ὡς ὁ μὲν στέφανος τῆς βασιλείας ἦν χαριστήριον, ὁ δὲ θώραξ τῆς κατὰ πολέμους ἰσχύος.

[14] Τὰς δὲ συνεχῶς ἐπὶ τούτοις συμβαινούσας εὐεργεσίας διὰ τῶν ἐν ὀνείρασιν ὄψεων, καὶ τῶν θεραπειῶν, ὧν οἱ κάμνοντες ἀπολαύουσι, πῶς ἄν τις καὶ διηγήσαιτο, ἀδυνάτου καθεστῶτος ταῖς καθέκαστον ἐνεργείαις ἐπαφειναι τὸν λόγον; ἡμεῖς τοῖνυν ἐνταῦθα λήξαντες, δόξαν τῷ Σωτῆρι προσοίσωμεν, οὗ δοῦλοι πιστοὶ τοσαύτης ἠξιώθησαν χάριτος, ὥστε πρὸς πᾶσαν χρείαν καὶ περίστασιν, κατὰ τὴν δοθεῖσαν αὐτοῖς δωρεὰν, τοὺς ὁμοδούλους εὐεργετεῖν· καὶ ταῦτα μετὰ τὴν ἐνθένδε ἄφιξιν, καὶ τὸν τοῦ σώματος χωρισμόν· ὧν ἡ μνήμη μετὰ τοῦ ἔργου καθ᾽ ἡμέραν διατρέχει πόλεις καὶ κώμας, πανταχου τὸν εὐεργέτην κηρύσσουσα Κύριον· ᾧ πρέπει πᾶσα [δόξα καὶ] τιμὴ καὶ κράτος καὶ μεγαλοπρέπεια, νῦν καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν.

[Ecclesia S. Phocæ celeberrima: reliquiæ nonnullæ aliis locis:] Ab eo tempore hactenusque columnam eum ac sustentaculum divinarum per orbem ecclesiarum, o viri, habemus; estque ille martyrum clarissimus, habens ipse primas partes inter optimos. Is omnes conferto agmine ad suum trahit domicilium, suntque plenæ viæ publicæ iis, qui ex unaquaque regione ad locum orationis contendunt. Atque est quidem magnificum illud templum, cui obtigit, ut sacrosanctum haberet Martyris corpus, eorum, qui affliguntur, relaxatio; eorum, qui morbis laborant, officina medica: eorum, qui esuriunt, mensa: abundantius enim nunc alit Phocas defunctus, quam prius Joseph in Ægypto vivus. Nam ille quidem frumentum permutabat pecunia; hic autem gratis largitur egentibus. Sic mendicorum ac erronum turbæ ad Sinopes isthmum a, ceu ad commune aliquod penarium accurrunt. Sed illic quidem sic. Si autem etiam alibi, paucarum reliquiarum impertitione, veluti coloniam aliquam ex metropoli deductam, sibi Martyr constituit, est is quoque locus admirabilis, ac universis Christianis desideratissimus: quomodo b utique noster hic locus effectus est epulantium domus. Pretiosa enim in conspectu Domini, mors Sanctorum ejus: multisque locis divisæ reliquiæ integram ubique ter beato Viro nominis servant claritatem.

[11] Sic etiam in regia civitate, Italiæ principe, ac mundi totius regina, [ecclesia ipsi Romæ exstructa, eoque translatum caput:] universi populi concursu honoratur Martyr ac celebratur, habetque insigni pulchritudine extructam ædem c. Non minus autem Romani Phocam colunt, quam Petrum & Paulum. Quamobrem, ut ferunt, caput Martyris summo studio compararunt, contrariam sceleratæ Herodiadi assumentes sententiam. Nam illa quidem sanguinem sitiens, justi caput venerandum poposcit ad contumeliam: illi autem honoris causa, suæque ipsorum utilitatis, digne sibi Martyris caput vendicarunt.

[12] Nautæ autem, ac qui sunt vectores, non solum qui transmittunt Pontum Euxinum, [Sanctus nautarum patronus,] verum etiam qui secant mare Adriaticum, ac qui feruntur super Ægæum; qui item Occidentalem navigant Oceanum, quique maris Orientalis d sulcant sinus, consueta celeusmata, quibus navigationis labores recreant, in novam Martyris laudationem verterunt, totusque eis in ore est Phocas decantatus: quippe qui præsentis auxilii perspicua argumenta præbeat. Nam sæpe visus est, nunc quidem noctu, maris procella inturgescente, excitans gubernatorem ad clavum dormitantem: aliquando autem rursus tendens rudentes, ac veli curam gerens; eque prora brevia prospiciens. Quocirca nautis lege constitutum est, ut Phocam convivam habeant. Quia vero nequit fieri, ut qui nunc incorporeus existit, conviva ac mensæ particeps fiat; videte, quomodo pia cogitatio, quod factu impossibile videbatur, facile reddiderit. Quotidie enim, æquam unam pro comedentium ratione partem Martyri attribuunt. Eam autem unus aliquis e convivis emens, deponit pecuniam; idem alter sequenti die; ac tertia alius: sorsque illa emptionis universos obiens, partis emptorem quotidie suggerit. Postquam autem eos portus exceperit, distribuitur famelicis collecta pecunia: idque pars Phocæ est: pauperum beneficentia.

[13] Eum quoque reges admirantur, qui fortissimus religiosusque extiterit, [& Barbaris etiam venerabilis,] suspiciendique Pauperis ædem sacram præclaris ac magnificis exornant donariis. Contendunt, qui juniores accedunt, superare veteres. Nec jam mirum, ut Romani imperii homines pii, quorum vita regitur moribus atque legibus, usque adeo Christi Famulum venerentur, cum ad usque Barbaros pervenerit admiratio; ferissimique omnes Scythæ, quotquot, inquam, habitant continentem ex adverso Pontis Euxini e, accolæ lacus Mæotidis, ac fluvii Tanaidis, ac quicunque incolunt Bosphorum, & ad Phasidem usque fluvium extenduntur; omnes, inquam, hi obsequium Olitori præstent: cumque moribus omnibus ac studiis a nobis differant, hac una re sola nobis consentiunt, ut eorum feritas morum a veritate mansuescat. Unus certe illinc princeps rexque f, coronam capitis deponens, auro ac gemmarum floribus magnifice splendentem, exuensque pretiosæ materiæ bellicam loricam, (quippe superba est ac luxuriosa barbarorum armatura) utraque misit donaria, Deo per Martyrem potentiæ ac dignitatis consecrans argumenta. Clarum enim est, misisse coronam, ut pro regno gratias ageret: loricam vero, ut pro virtute bellica.

[14] Quæ autem propter hæc continue eveniunt beneficia per visiones in somnis, [multisque beneficus.] ac curationes, quas ægroti consequuntur, quo quis modo narraverit, cum sermo ad singula accedere non possit? Nos ergo hic desinentes, Salvatori gloriam offeremus, cujus servi fideles tantam gratiam sunt consecuti, ut in omni necessitate ac casu, pro concesso eis dono, conservis suis benefaciant: idque postquam ab humanis excesserint, fuerintque separati a corpore. Quorum memoria efficax, quotidie pervadens civitates ac vicos, ubique benefactorem Dominum prædicat: quem decet omnis gloria, honor, & potestas, ac magnificentia, nunc & in sæcula sæculorum, Amen g.

ANNOTATA.

a Cum Sanctus num. 6 dicatur babitasse in isthmi ostio, ibique sibi sepulcrum foderit; clarum videtur, ecclesiam, qua de agitur, supra sepulcrum S. Phocæ constructam fuisse, ut moris erat.

b Hic versio Latina minus clara occasionem errandi dedit Tillemontio, qui credidit nonnullas fuisse reliquias in ecclesia, ubi perorabat Asterius, illamque distinxit ab ecclesia, in qua erat corpus. Verum illud quomodo non est referendum ad præcedentia, sed ad sequentia, ut præcipua Sancti ecclesiæ rursum comparetur cum aliis locis, ubi erant ipsius reliquiæ. Nam verba Græca hunc habent sensum: Quemadmodum igitur noster hic locus hospitium est festum celebrantium: (Pretiosa enim in conspectu Domini mors Sanctorum ejus) sic multis locis divinæ reliquiæ integram ubique ter beato Viro servant nominis claritatem.

c Quæ hic dicuntur de ecclesia S. Phocæ in Urbe, Baronius in Annotatis ad Martyrologium die 5 Martii intellexit de S. Phoca Antiocheno, quem cum hodierno confudit. Henschenius noster ad 5 Martii in S. Phoca Antiocheno refutat confusionem Baronii; non negat tamen, forte Antiocheni caput fuisse, quod Romam translatum est. Ratio ipsius est, quod Antiocheni a Romanis acceperint reliquiasS. Ignatii martyris episcopi Antiocheni, ut satis verisimile appareat, illos vicissim Romanis dedisse Reliquias S. Phocæ. Si res ita fuit peracta, erravit Asterius, & Phocæ suo attribuit, quæ erant alterius. Non est quidem incredibile, errasse Asterium, cum Roma longissime distaret. Nolim tamen errorem affirmare, aut potius id facere nequeo; cum & Phocæ Sinopensis caput accipere potuerint Romani occasione aliqua nobis ignota. Bartholomæus Piazza in Hemerologio sacro Romæ ad 5 Martii asserit, partem corporis S. Phocæ, quem Antiochenum credit, conservari in ecclesia S. Marcelli, ejusdemque caput ibidem venerationi fidelium exponi. Ecclesiam quoque S. Phocæ olim fuisse prope S. Anastasii ecclesiam ad Tres fontes, idem auctor existimat. An ibi fuerit ecclesia ab Asterio memorata, quæ hodie non videtur superesse, certo scire nequimus. Hoc tamen verisimile est. Certe Martinellus in Roma sacra pag. 386 agit de illa ecclesia, aitque: Breve, a Gregorio VII concessum monasterio S. Pauli de Urbe, ecclesiæ S. Phocæ meminit, quæ olim fuerit juris S. Anastasii. Holstenius in Animadversis ad Martyrologium Romanum die 5 Martii credit, hodierni Phocæ fuisse illam ecclesiam, quam exstitisse adhuc dicit sub Gregorio VII, id est, seculo XI.

d Maria diversa hic recensita satis nota sunt geographiæ peritis, At jam observavi, multum procul dubio in his esse exaggerationis. Si quis voluerit, Asterium loqui de nautis Ponticis; dicam, hos quidem verisimiliter ex Euxino navigasse ad mare Ægæum & Adriaticum, sed non opinor, illos venisse usque ad Oceanum Occidentalem, multo minus ad sinus maris Orientalis, cum sic tota circumnaviganda fuisset Africa

e Ad alteram sive Borealem partem Ponti Euxini e regione provinciæ Ponti est lacus Mæotidis, qui per Bosphorum Cimmerium se communicat Euxino. Bosphorani autem erant intra Euxinum & Mæotidis lacum. Fluvius Tanais in dictum locum se exonerat. Phasis fluvius item in Euxinum labitur, sed in latus Orientale, cum sit fluvius Colchidis provinciæ. Vult itaque auctor, si verba ejus ad litteram sumamus, barbaros Scythas, qui post Euxinum versus Boream late habitabant, & etiam Colchidis incolas, qui ad Orientem dicti maris se extendebant, in veneratione habuisse S. Phocam. At non possumus dubitare, quin & hæc supra verum exaggerata sint æque, ac alia pleraque.

f Quis fuerit rex ille barbarus, nec edicit auctor, nec divinare possumus, cum neque tempus, quo dona illa misit, indicetur, nec provincia aut natio, cui præerat.

g Ceterum S. Phocæ cujusdam reliquiæ ex Ponto translatæ sunt Constantinopolim tempore S. Joannis Chrysostomi, eæque magna cum solemnitate ad ecclesiam suburbanam delatæ sunt, ut pluribus expositum est tom. 4 Septembris in S. Joanne Chrysostomo § 42. Certum est, alterutrius fuisse S. Phocæ Sinopensis reliquias, de quibus agit Chrysostomus. Verum ambiguum est, fuerintne Phocæ Hortulani, an Phocæ episcopi, ut jam observavit Cuperus noster in S. Phoca episcopo ad 14 Julii § 3, ubi etiam ostenditur, æque dubium esse, utrius Phocæ fuerit monasterium unum alterumque Constantinopoli in ejus honorem constructum. Alia quoque ex gemino Phoca Sinopensi exorta dubia ibidem disputata videri possunt, ne hic actum agam.

DE S. DROSIDE V. M. ET ALIIS FORTASSE QUINQUE MARTYRIBUS
ANTIOCHIÆ IN SYRIA

SYLLOGE CRITICA
Ex Fastis Græcorum, & S. Joanne Chrysostomo.

Drosis V. M., Antiochiæ in Syria (S.)
Alii fortasse quinque, Antiochiæ in Syria

AUCTORE J. S.

[Drosis virgo cum aliis quinque Martyribus hac die apud Græcos]Cum Majores nostri ad XXII Martii in Menæis Græcorum invenirent elogium Drosidis cujusdam, tamquam filiæ Trajani imperatoris, & aliarum quinque Martyrum, multis inquinatum fabulis, & perspicerent hac rursum die eamdem breviter commemorari in variis Græcorum Fastis, rem totam ad hunc locum ulterius examinandam remiserunt. Itaque examen istud aggressurus, primum producam Fastorum ad hunc diem locos, in quibus de illa agitur. Menologium Sirletianum sic habet: Eodem die commemoratio sanctæ martyris Drozelæ, filiæ Trajani imperatoris, cum quinque Sociis. Menæa impressa Græce habent, quod exprimo Latine: Eadem die sanctæ martyris Drozelæ, filiæ Trajani imperatoris, & Sociarum ejus quinque Canonicarum. In Synaxario Ms. sæpe laudato, quod fuit Sirmondi, legitur: Certamen sanctæ martyris Drusilæ, filiæ Trajani imperatoris, & quinque cum ipsa Mulierum. Nomen quidem diversimode Drozela & Drusila hic exprimitur: non alia tamen designatur, quam quæ Drosis constanter vocatur in prolixo elogio ad XXII Martii. Utroque enim loco filia Trajani imperatoris asseritur, & cum quinque Sociabus conjungitur. Quinque tamen illæ, si elogio credimus, ante Drosidem martyrio perfunctæ sunt, etsi omnes sex simul dicantur comprehensæ. Elogium porro laudatum, quia fabulosum videtur, non recitabo; sed ad propositum nostrum satis erit, modo breve illius dem compendium.

[2] Quinque mulieres piæ, quæ a vita religiosa vocantur canonicæ, [& 22 Martii longiori elogio laudantur:] dicuntur simul habitasse ad sepelienda in domo sua martyrum corpora, quæ clanculum auferebant. Re intellecta, Drosis, Trajani filia, ut fertur, aliis se adjunxit. Deinde omnes simul comprehensæ sunt, dum studebant de more corpora rapere, & ad Trajanum adductæ. Hic autem quinque Canonicas in fornace comburi jussit; Drosidem vero custodiæ mancipari. Post multas ineptias, dicitur Trajanus curasse, ut quotidie duæ accenderentur fornaces, præfixaque illis sententia, monuisse Christianos, ut ipsi se morituros in alterutram e fornacibus injicerent. Hoc autem (si Menæis quis credere velit) cum multi facerent, Drosis, illorum exemplum imitari cupiens, clam e carcere evasit. Verum recordata, necdum se sacro baptismate ablutam, ipsa in vas aquæ se injecit, & verba, quæ Græci in baptizando adhibent, ipsa protulit. Tum septem diebus orationi se dedit, ac die octavo post orationem perfectura, quod cœperat, ad Dominum migravit. Ultimis verbis innuitur, non tamen clare edicitur, Drosidem ultro se in fornacem injecisse. Non dubito, quin omnia fere fabulosa sint. Dum tamen elogium istud confero cum Homilia, quam S. Joannes Chrysostomus prope Antiochiam habuit in festivitate S. Drosidis virginis & martyris, mihi persuadeo, illam ipsam, de qua pauca protulit Chrysostomus, in Fastis Græcorum celebrari.

[3] [eadem videtur S. Drosis, de qua peroravit Chrysostomus.] Nam præter nomen Drosidis, quod nulli alteri martyri fuisse novimus, alia quædam ex Chrysostomo desumi potuerunt. Teneram & juvenem Virginem celebrat Chrysostomus, talem quoque suam exhibent in Menæis Græci. Igne combustam tam Græci quam Chrysostomus Drosidem exhibent. Præterea nullibi asserit Chrysostomus, Drosidem in flammas fuisse conjectam ab infidelibus sed adeo ambigue loquitur, ut facile quis existimare possit, ipsam ultro in ignem insiliisse, ut de sua crediderunt Græci. Toties quoque Chrysostomus repetit, igne purgatam fuisse Drosidem, iisque id verbis declarat, ut videatur insinuare voluisse, Sanctam non aliter, quam sanguine suo fuisse baptizatam. Nam præter alia inferius legenda, ait ipsam ad cælum transiisse, Christo ipso invisibili manu sanctum Martyris caput tenente, & tamquam in aqua ipsam igne baptizante. αὐτοῦ τοῦ Χριστοῦ ἀοράτῳ χειρὶ τὴν ἁγίαν τῆς μάρτυρος κατέχοντος κεφαλὴν, καὶ καθάπερ ἐν ὕδατι βαπτίζοντος τῷ πυρὶ. Itaque videntur Græci eamdem cum Chrysostomo Drosidem celebrare, sed pauca illa, quæ de martyrio ipsius nota erant, variis amplificasse figmentis. De quinque tamen mulieribus, a quibus Drosidem conversam dicunt Græci, & quæ pluribus diebus ante ipsam erant combustæ, nihil habet Chrysostomus, hujusque de illis silentio res tota minus fit certa. Hac de causa nec illarum quinque cultum certo asserere volui, nec Drosidem Chrysostomi cum memorata hodie in Menæis tam certo eamdem credo, ut nullum superesse possit dubium.

[4] [Colebatur S. Drosis prope Antiochiam, & ætate juvenis] Attamen cum ex nomine & aliis adjunctis jam dictis verisimillimum fiat, Drosidem Chrysostomi hodie in Græcorum Fastis celebrari; neque prætermissam esse a Græcis illam, quam Chrysostomus oratione celebrarat, & cujus cultum docuerat: illius Drosidis qualiacumque Acta ex oratione Chrysostomi excerpta huc traduco. Legitur autem Homilia illa in novissima editione Operum Chrysostomi tom. 2 pag. 688, ubi hunc habet titulum: Laudatio magnæ & sanctæ martyris Drosidis, & de memoria mortis. Post multa ad nostrum propositum minime necessaria, num. 2 ita loquitur: Propterea nimirum & generosum hunc patrem (Flavianum episcopum Antiochenum) laudo, quod arrepta serenæ diei occasione, nos huc eduxerit, præcedente nos viamque nobis monstrante B. Droside, cujus memoriam celebramus. Ex his verbis discimus, festivitatem S. Drosidis tempore Chrysostomi fuisse celebratam extra urbem Antiochenam. Nam eo Flavianus Antiochenos cum Chrysostomo duxerat ad celebrandam memoriam Sanctæ, ibidem cum multis aliis martyribus sepultæ, ut liquet ex sequentibus, quibus probat utile esse invisere martyrum reliquias. Deinde num. 3 ad certamina S. Drosidis paulatim progrediens, generalibus verbis ipsam fortiter ac viriliter certasse affirmat, nec sexum nec ætatem impedimento fuisse, qualitates Sanctæ ea occasione sic perstringens: Fuit enim illi corpus imbecillum, & obnoxius sexus injuriæ, & junior ætas. Verumtamen horum omnium imbecillitatem adveniens gratia occultavit, ubi generosam animi alacritatem offendit, & constantem fidem, & animam ad subeunda pericula præparatam. Nihil enim est, nihil plane potentius est eo, qui magno cum studio Dei timorem habeat in mente defixum, sed quamvis ignes, quamvis ferrum, quamvis bestias, quamvis aliud quidvis minentur hostes, omnia nullo negotio contemnit, quod utique beata ista Drosis etiam fecit.

[5] Postquam enim rogum tyrannus accendit: neque enim in barathrum illam præcipitem egit, [ignem amore Christi] neque capite truncavit, ne supplicii brevitas facilius illi certamen redderet: sed animo ejus cupiens terrorem incutere, atque indomitam ejus mentem rogi aspectu superare, in medium illum protulit. Cum igitur rogum accendisset, ac fornacem inflammasset, atque in summam altitudinem attolleretur, hæc cum cerneret beata Martyr, inflammabatur ipsa quoque atque amore Christi ardebat, triumque puerorum memor secum ipsa reputabat, se in societatem certaminum illorum venire, sibique easdem cum illis coronas imponi. Et quemadmodum furiosi nihil eorum, quæ cernuntur, prout est, vident, sed sive exacutum gladium viderint, in ipsum facile præcipites irruunt, sive rogum, sive barathrum, sive præcipitium, sive pelagus, sive aliud quidvis, intrepide se in cuncta projiciunt: sic & ista furore non tali correpta, absit, sed alio, quavis prudentia honestiori, Christique amore correpta, nihil eorum, quæ sunt oculis subjecta, spectabat, sed in cælum translata illucque jam mente commigrans, omnia mala contemnebat, & ignem non ignem, sed rorem esse ducebat.

[6] Quamobrem rogum illum ego & fontem aquarum limpidissimum, [fortiter tulit,] & tincturam quamdam eximiam, & fornacem conflatoriam appello. Nam quemadmodum in fornace aurum, sic & illius beata anima per rogum illum purior reddebatur. Liquefiebant enim carnes ejus, & ossa torrebantur, exurebantur nervi, & corporis sanies undique defluebat: at animæ fides firmior & splendidior fiebat. Atque illi quidem hæc videntes ipsam perire censebant: hæc vero amplius expurgabatur. Et quemadmodum aurum, imperitus qui adstat, & liquefieri videt ac diffluere, cumque cinere commisceri, perire existimat & corrumpi: artifex autem, & qui probe ista novit, hac ratione purius scit illud effici, ac post exustionem ipsum omni ex parte splendidum extrahit & componit: sic nimirum & isti evenit: infideles quidem, cum liquefieri ac diffluere carnem ejus viderent, in cinerem illam & pulverem abire censebant: at fideles exacte noverant, eam ita liquefactam sordes omnes deponere, atque immortalitatem adeptam splendidiorem ascendere.

[7] Imo in ipso rogo ante resurrectionem miro quodam modo vincebat adversarias potestates. [eoque mirifice purgata dicitur.] Siquidem igne resolutæ carnes, cum strepitum ederent, illas quam facillime in fugam vertebant. Et quemadmodum generosus miles, æreis armis circumdatus, ipso etiam armorum stridore timidioribus terrorem incutit adversariis: sic nimirum & tunc beata Drosis pellis stridore potestates illas fugabat. Neque vero hac ratione tantum, sed & alia rursus nihilo ista minori. Nam simul atque rogum ingressa est, & fumus in altum ascendens aërem occupavit, dæmones per aërem volantes suffocabat omnes, diabolum abigebat, & ipsam naturam aëris abstergebat. Cum enim fumo idolorum inquinatus fuisset, in locum illius fumus alter ascendebat, ut illatas ab illis sordes abstergeret. Sane quidem fontis comparatio præclare convenit illi rogo. Nam quemadmodum si in fonte vestem exuisset, & corpus abluisset, ita corpus suum in illa flamma facilius quam vestem quamvis exuens, & animam nitidam reddens, ad Sponsum suum ab angelis stipata properabat. Si enim Lazarum illum ulceribus plenum angeli ad sinum Abrahæ abduxerunt: multo magis istam abeuntem stipabant, & tamquam ex sacro quodam conclavi, ac thalamo nuptiali assumptam ex fornace ad cælestem Sponsum deducebant. Qua vero de causa tincturam etiam rogum illum appellavi? Quod nimirum tamquam mirabili quadam infecta tinctura, cum purpura regia facta esset, ad cælestem Regem mitteretur, ac multa cum fiducia sedes illas cælestes intraret, quod fiebat, cum invisibili manu sua Christus sanctum Martyris caput teneret, & tamquam aquis illam flammis immergeret. Hactenus de S. Droside Chrysostomus, moralem doctrinam deinde subjungens. In conclusione tamen festivitatem & martyrium S. Drosidis iterum breviter asserit his verbis: Deus, qui Beatæ isti, quæ nos hodierno die congregavit, ut certamen iniret, & luctaretur, & vinceret, & ut ornaretur corona, concessit &c.

[8] [Conjecturæ improbabilis Ruinartii de Droside,] Ceterum Ruinartius Acta S. Drosidis ex Chrysostomo similiter dedit inter Acta Martyrum selecta pag. 536 & sequentibus. Fatetur ibidem, nomen Drosidis in Martyrologiis se non reperisse. Dat tamen conjecturam de Druso, qui ad XIV Decembris in plerisque Martyrologiis Antiochiæ annuntiatur cum Zozimo & Theodoro, quia in Epternacensi codice legitur Drusina. Castellanus ad XIV Decembris conjecturam illam credidit probabilem, ideoque Drosidem ea die annuntiavit; ad hunc vero diem XXII Septembris Drozelam cum quinque Sociabus. Verum conjectura Ruinartii & Castellani ne probabilis quidem mihi videtur, etiamsi Chrysostomi Drosidem alias nullibi invenirem, quia unum apographum Hieronymianum contra consensum aliorum, & contra martyrologos medii ævi, qui codices Hieronymianos habuerunt minus mendosos, nequit probabilem reddere lectionem Drusinæ. Præterea, si omnino legendum esset Drusina, vel sic vix probabile fieret, Drosidem Chrysostomi designatam fuisse, cum hæc sola celebretur, Drusus vero, aut, si quis tantisper ita voluerit, Drusina cum Sociis. At Drosis nostra, quæ alias Drozela scribitur, nihil habet, quod verisimilitudini repugnat, nihil, quod non favet.

[9] [cui nostra verisimillima substituitur.] Idem plane apud Chrysostomum & in Menæis est nomen, idem supplicium: sola martyrium subiit Drosis Menæorum (Sociabus ante & in alio loco coronatis,) & sola celebratur a Chrysostomo. Locum martyrii non edicit Chrysostomus: eumdem similiter tacent Græci. Nos quidem ex Flaviano episcopo in Chrysostomi Homilia memorato novimus, concionem habitam esse prope Antiochiam. At Græci verisimiliter ad id non attenderunt. Demum fornax a tyranno ad terrorem proposita, purgatioque in igne toties repetita, omnino insinuant Drosidem Menæorum: neque ulla in Menæis vox reperitur de Droside, quæ nequeat cum Chrysostomi dictis conciliari. Itaque existimamus, eamdem omnino esse Drosidem aut Drozelam, quæ ad XXII Martii & ad hunc diem apud Græcos memoratur, cum ea, quam laudat Chrysostomus. Non tamen admittimus commenta Græcorum, qui illam & Trajani filiam dixerunt, & alia quædam fabulosa, ut apparet, de ipsa & de quinque Martyribus, quibuscum comprehensa dicitur, in Menæis protulerunt. Hac de causa tempus martyrii, quod nullibi assignavit Chrysostomus, incertum relinquimus.

DE SS. DIGNA ET MERITA, SEU EMERITA, VV. MM.
ROMÆ

Sub Valeriano, ut fertur.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Digna V. M. Romæ (S.)
Merita vel Emerita V. M. Romæ (S.)

BHL Number: 2160, 2161

AUCTORE C. S.

§ I Sanctarum memoria in Martyrologiis: Acta alia fabulosa, alia dubia, quorum hæc edenda: tempus martyrii: earum altera verisimilius Merita dicta: cetera gesta ignota.

Duas hasce Sanctas Virgines & martyres Romano Martyrologio ad hunc diem primus inseruit Cardinalis Baronius; Romæ, inquiens, [Annuntiantur Sanctæ hoc die] passio sanctarum virginum & martyrum Dignæ & Eremitæ, sub Valeriano & Gallieno; quarum reliquiæ in ecclesia S. Marcelli asservantur. In Annotatis laudat tantum gemina earum Acta, in quorum prolixioribus dicuntur X Calendas Octobris coronatæ fuisse. Nihil de illis reperi in Hieronymianis apographis, nihil apud Bedam, Adonem, Usuardum, aliosque ejusmodi veteres martyrologos classicos. Leguntur tamen ad hunc ipsum diem in duobus Bedæ auctariis Mss., Vaticano scilicet & Barberiniano, in Opere nostro ante tom. 2 Martii inter ejusdem Bedæ Martyrologii additamenta laudatis. Horum primum ibidem sic habet: Romæ S. Dignæ & Meritæ: alterum: Romæ natale S. Babilæ & S. Dignæ & Meritæ. Ex hisce Babila, alias Basilla, huc non pertinet, de eaque consuli potest Prætermissorum catalogus hoc die. Aliæ duæ hodiernæ sunt, quarum altera in Actis infra examinandis & alibi pro Emerita etiam Merita appellatur. Eodem denique die eas annuntiant Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, Castellannus in Martyrologio universali, Arturus a Monasterio in Gynæceo sacro, & Carolus Piazza in Hemerologio sacro Romano.

[2] Utramque etiam memorat, sed sequenti die auctarium Martyrologii Adoniani apud Rosweydum, [& sequenti: earum Acta gemina] ubi ad XXIII Septembris sic legitur: Item passio sanctarum virginum Dignæ & Emeritæ. Consonat Grevenus inter auctaria Usuardina apud Sollerium nostrum, eodem die dicens: Dignæ & Emeritæ, virginum & martyrum. Consentit etiam auctor nostri Ms. Florarii Sanctorum, qui earum alteram Moritam dixit, sic inquiens: Item sanctarum virginum Dignæ & Moritæ. Jam ad Acta veniamus. Eminentissimus Baronius in Annotatis ad Martyrologium Romanum die XXII Septembris de iisdem habet sequentia: De his etiam pleraque vetera Mss. Passæ sunt in persecutione Valeriani imperatoris sub Gajo judice, sepultæque sunt in cœmeterio Commodillæ via Ostiensi, ad SS. Felicem & Adauctum, ut earum Acta testantur, quorum alia Ms. incipiunt: Gajus judex jussit teneri &c; aliorum autem prolixiorum est exordium: Tempore Valeriani &c. Exstant utraque in nostra bibliotheca (Vallicellensi,) quæ & facile reperiri credimus in aliis antiquis codicibus, ecclesiarum usui accomodatis Hæc ibi.

[3] [a Baronio improbata habemus, quorum breviora] Tomo vero 2 Annal. Ecclesiast. ad annum Christi 262, num. 57 censuram suam de iisdem sic profert: Sub eodem persecutionis (Valeriani) furore passæ aliæ quoque virgines Romæ reperiuntur, nempe Digna & Emerita, quarum leguntur Acta, sed mendosa. Baronii censuram, non visis Actis, adoptavit Tillemontius tom. 4 Monumentorum in persecutione Valeriani art. 6, ubi tamen vocem mendosa nimis liberaliter interpretatus est per plena vitiis. Nos utraque Acta habemus ex Mss. codicibus bibliothecæ Vallicellensis, sive Congregationis Oratorii Romæ, quam Baronius supra laudavit, & S. Mariæ Majoris, item Romæ. Prima, quorum exordium est, Gajus judex jussit teneri, in tres divisa sunt Lectiones, septimam scilicet, octavam & nonam; unde liquet, hæc in usum chori concinnata fuisse; ideoque facile fieri potuit, ut Lectionum compilator phrasim hinc & inde non nihil mutaverit. Sed undecumque ea accepta fuerint, nihil in ipsis occurrit, quod primævum scriptorem, sanctis illis Virginibus synchronum, aut longe posteriorem fuisse, certo manifestet, eumve de mendaciis aut fabulis convincat.

[4] [tolerabilia sunt; prolixiora autem] Leguntur quidem in illis quædam prodigia; nempe tortoris manum, ad ictum elevatam, ita permansisse, donec sanctarum Martyrum precibus remitteretur; Jovis simulacrum earumdem afflatu liquefactum corruisse; ac easdem denique cælesti voce appellatas magno cum splendore animas reddidisse: verum licet similia prodigia in fabulosis Actis passim frequentiora sint, quam in genuinis, occurrunt tamen etiam sæpe in his, atque adeo non possunt ea, de quibus agimus, ex hoc solo capite repudiari. Magis animi pendeo, quod nesciam, utrum hæc ex prolixioribus contracta, an prolixiora ex his amplificata fuerint: alterutrum enim factum esse, indubitatum est. Prolixiora, ut diximus, Acta etiam ex gemino codice habemus, Vallicellensi & S. Mariæ Majoris; sed utrobique non æque longa sunt. In Vallicellensi sunt in sex Lectiones partita, quarum prima incipit: Temporibus Valeriani & Galieni immanis persecutio fervebat: secunda autem sic: Post hæc autem Gajus judex jussit teneri duas sorores virgines, Dignam & Meritam. Contra codex S. Mariæ Majoris, omissa prima Lectione, a secunda sic orditur: Eodem tempore Gajus judex jussit teneri duas sorores comites Afræ, Dignam & Meritam.

[5] Porro tota illa prima Lectio codicis Vallicellensis nihil continet, [aperte fabulosa,] nisi compendium Conversionis S. Afræ, martyris Augustanæ, quam apud nos editam habes tom. 2 Augusti, pag. 55 & sequenti. In hac autem dicitur S. Narcissus episcopus, tempore persecutionis Diocletiani Augustam Vindelicorum adveniens, Afram meretricem cum matre sua Hilaria & tribus puellis seu ancillis suis, Digna, Eumenia atque Euprepia, omnique cognatione & amicis suis baptizasse. Ex hisce S. Afra jussu Gaji judicis pro Christo flammis tradita est; sanctæ vero Hilaria, Digna, Eumenia & Euprepia ad ejusdem sepulcrum orantes, mandante eodem Gajo, igne pariter exstinctæ fuerunt. Jam ut ad Acta nostra redeamus; horum scriptor compendium Conversionis S. Afræ & sociarum, sive Lectionem primam ut ad propositum suum accommodaret, his verbis conclusit: Baptizata est ab eo (S. Narcisso) Hilaria cum filia sua Afra, & cum puellis suis, atque Digna & Merita duæ sorores, virgines nobilissimæ Romanæ. Ita ipse; sed nemo non agnoscet hic insulsum fabulatorem, qui duas Virgines Romanas una cum S. Afra ejusque familia Augustæ Vindelicorum sub Valeriano & Gallieno baptizatas commentus est; cum aliunde constet, Afræ & sociarum baptisma & martyrium sub Diocletiano contigisse, & ipsemet SS. Dignam & Meritam sub Valeriano & Gallieno Romæ passas esse affirmet.

[6] Quæ deinde sequuntur in hisce Actis utriusque codicis, [probabilius creverunt ex brevioribus,] ipsis etiam sæpe verbis conveniunt cum brevioribus, sic tamen, ut præterea amplificata sint, in iisque dicantur Sanctarum ora lapidibus contusa; tortor, iisdem pro se precantibus, vidisse hominem indutum vestibus deauratis, qui manum ejus absolvit, sive usui restituit, & ad hoc spectaculum multi ad fidem conversi, baptizatique & martyrio coronati fuisse; de quibus ne vel verbum legitur in brevioribus. Ex dictis collige, Acta prolixiora, prout exstant in codice S. Mariæ Majoris, ex aliis prolixioribus, quæ in codice Vallicellensi leguntur, desumpta esse; id enim non obscure manifestat eorum scriptor, dum ex omissa Conversione S. Afræ SS. Dignam & Meritam duas sorores comites Afræ dixit. Ut vero hoc certum videtur, ita suspicari quis posset, etiam breviora Acta ex alterutra prolixiore Passione contracta fuisse. Præcipua dubitandi ratio est, quod in Passione S. Afræ & in omnibus tribus Actis SS. Dignæ & Meritæ Gajus judex nominetur; quodque Acta breviora, nulla facta imperatoris aut persecutionis mentione, velut aliunde excerpta, incipiant: Gajus judex jussit teneri &c; simili plane modo, quo in codice S. Mariæ Majoris prolixiora inchoantur: Post hæc autem Gajus judex jussit teneri.

[7] Verum utraque hæc ratio debilis est: nam Gaji seu Caji nomen apud Romanos communius fuit, [quæ fabulator quidam] quam ut mirum videri debeat, si hujus nominis unus post medium seculi tertii Romæ sub Valeriano, alter initio seculi IV Augustæ Vindelicorum sub Diocletiano munus judicis gesserint. Imperatoris vero seu persecutionis mentio initio Actorum etiam a synchrono scriptore, velut rei satis notæ, præteriri potuit, aut a posteriore vel ex eo capite omitti, quod Acta hæc subjungerentur aliis, in quibus imperator, persecutionis auctor, jam fuerat nominatus. Imo vero longe probabilius est, prolixiora ex brevioribus amplificata fuisse. Demus enim, breviorum scriptorem istam SS. Dignæ & Meritæ cum S. Afra societatem velut aperte fabulosam rescidisse; demus, eumdem non modo eam hominis in vestibus deauratis apparitionem, quæque hinc mox secuta sunt, multorum conversionem, baptismum & martyrium, tamquam minus vero similia præteriisse, verum etiam aliquot Sanctarum cum judice sermones ex brevitatis studio amputasse; hæc, inquam, omnia demus; nulla tamen satis probabilis ratio apparet, cur idem ille, si prolixiora præ oculis habuit, nihil de contusis Sanctarum oribus meminerit; quod utique usitatum erat in martyres tormentum, & in nostras Virgines adhibitum fuisse, in prolixioribus diserte narratur.

[8] [insulse amplificaverit. Breviora edenda.] In fine quoque prolixiorum dicuntur sanctarum Martyrum corpora in cœmeterio Commodillæ ad sanctum Felicem & Adauctum via Hostiensi humata fuisse; breviora autem de via & cœmeterio consentiunt quidem, sed omittunt voces ad S. Felicem & Adauctum; & rectius quidem, quia etsi hi martyres ibidem revera sepulti fuerint, id tamen factum est diu, postquam SS. Digna & Merita in eodem cœmeterio sepultæ fuissent; hæ enim sub Valeriano, isti sub Diocletiano passi fuerunt, ut in horum Actis tom. VI Augusti, die XXX videri potest. Quapropter mihi omnino verisimile videtur, prolixiora illa ex brevioribus ac multo sincerioribus amplificata fuisse a quodam imperito fabulatore, qui, cum in conversione & Actis S. Afræ Gajum judicem, Dignamque aliquam invenisset, (quod utrumque nomen in SS. Dignæ & Emeritæ Passione legerat) Sanctas hasce S. Afræ, ex meretrice martyri Augustanæ, in conversione socias insulse adjungere non dubitavit, parum sollicitus, an ratio temporis locique, ac nobilitas, quam ipsis magnam adscribit, cum ea opinione convenirent. Breviora itaque Acta, non quidem pro primævis aut certo sinceris, sed pro dubiis edemus, omissis prolixioribus, quæ neutiquam possunt admitti.

[9] [Acta alia prædictis etiam magis fabulosa.] Insinuavi supra num. 2, prædicta Passione prolixiori etiam aliam magis fabulosam exstare. Hanc habemus ex Ms. S. Maximini Trevirensis, collatam, (ut notatur) cum Ms. Metensi. Ejus initium est: Factum est, ut illustris vir Aurelianus ad petitionem sacratæ virginis Emeritæ Dignam, sive Celestinam, dirigeret, & per matronas eam sibi conjungere postularet. Sed ne lectorem multis frustra detineam, sufficiat hic dixisse, Passionem hanc nulla in re cum ceteris concordare, totamque a capite ad calcem non nisi ex meris fabulis consutam esse. Martyrium quoque earum non sub Valeriano, sed sub Decio, nec die XXII, sed XXIII Septembris in eadem collocatur; unde suspicio est, hanc aut similem præluxisse martyrologis, qui num. 2 illarum memoriam ad dictam diem XXIII consignarunt. Nescio, an hac etiam magis fabulosa fuerint Acta, quæ Papebrochius noster notavit exstare in codice Vaticano 6076, sed indigna, quæ describerentur. Descripsit tamen ejusdem exordium, quod hic subdo. Carissimis omnibus consacerdotibus de titulo S. Marcelli mart. atque Pontif., qui ponitur in via Lata, & cunctis servitoribus ejusdem ecclesiæ, seu religiosis, laïcis, & devotis Deo fœminis Benedictus exiguus presbyter in Domino salutem. Vultis a mea parvitate scire, quid de sanctarum virginum Dignæ & Meritæ, qualiter ortæ vel vitam finierint, quid in sanctorum patrum litteris, quæque in Chronicis Latinis & Græcis invenire potui, vobis omnibus patere studui. Sub Decio namque & Valeriano persequutoribus, ut Hieronymus dicit. Sed de his jam satis.

[10] Quod ad martyrii tempus attinet, hoc non aliunde mihi innotuit, [Tempus martyrii non satis certum: alterius nomen verisimilius Merita.] quam ex Actis longioribus, in quibus hæ duæ sanctæ Virgines temporibus Valeriani & Gallieni passæ dicuntur, & ex quibus illud etiam didicit Cardinalis Baronius, ac Martyrologio suo & Annalibus inseruit, ut supra diximus. Non aliunde etiam diem XXII Septembris ipsis emortualem hausisse videtur, quo eas Romæ etiam olim, aut suo quoque tempore cultas forte intellexerat. Aliis martyrologis, qui easdem ad diem XXIII ejusdem mensis retulerunt, Acta omnium fabulosissima præluxisse supra jam monui. Ego diem in Romano Martyrologio signatum pro more nostro retinui, & persecutionem Valeriani ad marginem dubie adscripsi. De S. Dignæ nomine convenit inter omnes; de alterius non item; aliis eam Meritam, aliis Emeritam vocantibus, ut ex supra dictis liquet. Pro Merita potior stat auctoritas: nam hoc nomine non modo appellatur in omnibus Actis supra memoratis, si Metensia excipias, verum etiam in allatis Bedæ auctariis & Florario nostro Ms., atque Translatione inferius recitanda; quibus omnibus favet inscriptio cum imagine in cœmeterio via Ostiensi reperta, quam ipsius sanctæ Virginis martyris esse dubitari vix posse, infra ostendemus. Contra Emeritam eamdem vocant præter Martyrologia num. 1 & 2 citata auctor vetusti Itinerarii, atque alter anonymus scriptor Inventionum sacrorum corporum, quæ Theodoricus I Metensis episcopus Metas transtulit, de quo consule infra num. 27. Hisce tamen prævalent priora, ideoque eam Meritam vocavi, adjuncto tamen in titulo Emeritæ nomine, quo apud recentiores notior est.

[11] Plura de harum Virginum gestis ac martyrio hic dicenda non habeo; [Alia aliquot de iisdem asserta sublestæ fidei.] nam quod apud Carolum Piazzam in Hemerologio sacro Romano ad hunc diem dicantur fuisse filiæ seu discipulæ S. Eugeniæ virginis martyris, morari nos non debet, cum id non nisi ex fabulosis ejusdem S. Eugeniæ Actis profectum videatur. Paulus Aringhus tom. 1 Romæ subterraneæ pag. 432 scribit, easdem ante suum martyrium in antro quodam via Ostiensi latitasse, laudans illarum Acta, in quibus hæc legi affirmat: Similiter & duæ sorores nobilissimæ Digna & Emerita in antro via Ostiensi secundo milliario juxta B. Paulum latuerunt. Verum de hisce Sanctarum latebris in nullo ex nostris exemplaribus ulla mentio fit, nec aliunde scio, utrum Acta illa ab Aringho laudata melioris notæ sint, an eadem cum istis, quæ a Benedicto presbytero conscripta Papebrochius noster indigna judicavit, quæ describerentur. Earumdem Passionem Antonius Gallonius in libro de Virginibus Romanis, seculo XVI exeunte Italico sermone Romæ vulgavit; sed cum & hic nihil doceat præter ea, quæ in prolixioribus Actis leguntur, nobis utilis esse nequit.

§ II. Cœmeterium Sanctarum verisimillime repertum: tumba & corpora a Tiberi intacta servata: eorum portio aliqua Metas translata: quid de S. Emeritæ reliquiis Vallisoletanis & Cadomensibus censendum?

[Cœmeterium prope viam Ostiensem,] De earumdem gloria posthuma paulo plura restant. Illarum corpora via Hostiensi, seu Ostiensi, tyranni jussu projecta fuisse, noctuque a fidelibus ablata, & in cœmeterio Commodillæ eadem via honorifice sepulta, consentiunt cum brevioribus Acta prolixiora; sed hæc præterea per prolepsin addunt ad sanctum Felicem & Adauctum; ut supra monui. Mabillonius tom. 4 Analectorum veterum ex bibliothecæ Einsidlensis codice Ms. seculi IX, ut asserit, edidit quamdam Collectionem inscriptionum Romanarum, in modum Itinerarii, in qua num. 72 de memorato cœmeterio habetur mentio his verbis: De Mennæ (ecclesia) usque ad S. Paulum apostolum; inde ad sanctum Felicem & Adauctum & Emeritam. De eodem pluribus agit Marcus Antonius Boldettus lib. 2 Observationum in Cœmeteria Romana, cap. 18, ex quo ad propositum nostrum aliqua huc transferenda sunt, cum pro Actorum fide sanctæque Meritæ antiquo cultu faciant. In primis existimat, cœmeterium illud a Commodilla matrona Romana in agro suo excavatum, indeque Commodillæ dictum fuisse, donec post humatos ibidem tempore persecutionis Diocletiani SS. Felicem & Adauctum, ab his cœperit appellari. Subdit, illud seculo XVII decrepito, cum diu latuisset, inventum, partem cœmeterii S. Lucinæ creditum fuisse; uti etiam ipsemet Boldettus crediderat lib. 1, cap. 1, ubi ejusdem ichnographiam exhibuit.

[13] [in quo subterraneum sacellum] Verum cum anno 1720 aliud ipsius ostium detectum fuisset, & Boldettus ipse cum aliis illud lustrasset, opinionem suam mutavit, censuitque, hoc ipsum esse Commodillæ, seu SS. Felicis & Adaucti atque Emeritæ cœmeterium. Nam primo quidem convenit omnino & Via Ostiensis & duorum milliarium ab urbe Roma distantia, & situs cœmeterii, quod Anastasius bibliothecarius in Leone III Papa juxta sanctum Paulum apostolum etiam collocavit. Secundo asserit, sese in eodem reperisse vetustam imaginem cujusdam sanctæ Virginis cum adscripto S. Meritæ nomine, duasque alias, quæ SS. Felicem & Adauctum probabiliter exhibebant. Sed juverit hæc ipsius verbis ex Italicis Latine recensuisse. Die, inquit, XX Januarii (anni 1720) cum audissem, … inventas in eo fuisse aiiquot sacras picturas, me illuc contuli, ut eas attente considerarem… In contiguo autem sacello (intra prædictum cœmeterium) ruderibus pleno, spectabantur variæ picturæ antiquæ, exhibentes diversas sacras imagines, sed injuria temporis adeo confectas, ut numquam discerni potuerit, quid repræsentarent. Solummodo in dextero pariete dicti sacelli, quo eadem rudera pertingebant, visebatur sepulcrum, in parietis fastigio excisum, jam antiquitus evacuatum & sine ullis reliquiis.

[14] [cum S. Meritæ imagine & inscriptione] Infra illud depictus erat Salvator cum diademate, extensisque brachiis duas coronas imponens capitibus duorum Sanctorum sine aureola. Inter hos media conspiciebatur delineata quædam sancta Virgo, pallio, monili e collo & inauribus ornata, cujus coronatum caput pictum erat in pectore Salvatoris. Juxta ejusdem (Virginis) collum ab una parte legebantur hæ voces: SCA M., ab altera vero: ERITA; quæ clarissime denotabant, imaginem illam S. Meritæ esse. Manifestum autem erat, hasce imagines ibidem pictas fuisse multo tempore post alias ejusdem sacelli; cum retro easdem (per detritam aliquantulum calcem, seu crustam parietis, in qua delineatæ erant) viderentur alteræ antiquioris coloris. Verum istæ, ut dixi, optime conservatæ erant, eo quod illuc non penetrasset externus aër, penitus inde exclusus variis ruderibus & superioris fornicis ruina, humoque, quæ dictum sacellum pene impleverant, & occluserant aditus, per quos ad illud erat accessus.

[15] Præterea observavi, imagines istas ibidem pingi potuisse, [ae duobus sepulcris vacuis inventum est,] quando istius Sanctæ corpus ex cœmeterio elatum fuit; (uti reipsæ inde elatum fuisse, postea dicemus,) & ex earumdem lineamentis, quæ aliquanto meliora erant, quam in imaginibus, quæ in cœmeterio Pontiani via Portuensi spectantur, mihi persuadeo, illas aliquo seculo post Constantinum factas esse posse. Insuper legebatur hic titulus Sancta, qui primis (Ecclesiæ) temporibus non solebat martyribus aliisque Sanctis adjungi. Porro quale dictum sacellum post eruta rudera humumque & immissam desuper lucem apparuerit, Boldettus post aliqua sic exponit: Erat, inquit, sacellum hoc latum palmis duodecim, longum viginti quinque, in hemicyclum desinens versus Occidentem. In eodem duo tantummodo sepulcra, eaque vacua visebantur; ejusdemque fornix olim opere musivo ornatus fuerat, ex quo pauca reliqua apparebant, quæ quid repræsentaverint, discerni non poterat. Porro ad sinistrum latus Septemtrionale conspiciebantur prædictæ picturæ tam Salvatoris quam S. Meritæ, aliorumque Beatorum. Hactenus ipse de memorato sacello, in quo cum S. Meritæ sepulcrum, ut ex dictis patet, repertum fuerit, omnino verisimile est, alterum, quod in eodem loco præterea unicum erat, S. Dignæ fuisse, cujus imago ibidem forte etiam olim picta fuit, sed ruderum lapsu, aliove casu erasa.

[16] Conjecturam hanc confirmat, quod de aliis imaginibus in eodem cœmeterio inventis Boldettus ibidem enarrat. [videtur esse illud ipsum, in quo Sanctæ primum conditæ fuere.] Ait enim, non procul a prædicto sacello repertam esse sanctissimæ Dei Genitricis, cum puero Jesu in gremio, pictam iconem, ad cujus dexteram Sanctus aliquis in habitu sacerdotali exhibebatur, & supra hujus caput legebatur: Sc̄s Felis; ad sinistram vero alius quidam Sanctus, juvenili facie, sed sine habitu sacerdotali, supra cujus caput similiter scriptum erat: Sc̄s Adjutus. Verisimile autem est, hosce corruptis nonnihil nominibus eosdem esse cum SS. Felice & Adaucto, ex quorum Actis, ad diem XXX Augusti datis, habemus, eorum alterum, Felicem scilicet, presbyterum fuisse, unaque cum Adaucto passum, & in Via Ostiensi sepultum fuisse. Cum itaque SS. Dignam & Meritam earum Acta in Via Ostiensi, secundo ab Urbe milliario, &, ut addunt prolixiora, ad S. Felicem & Adauctum simul humatas fuisse doceant; cumque Anastasius bibliothecarius SS. Felicis & Adaucti cœmeterium juxta S. Paulum apostolum collocarit, idemque illud a veteris Itinerarii scriptore etiam ad S. Felicem & Adauctum & Emeritam appelletur; dubitare vix possum, quin cœmeterium, de quo ex Boldetto egimus, illud ipsum sit, in quo sanctæ Virgines nostræ mox post martyrium suum depositæ fuerunt.

[17] Post medium seculi VIII sacra earum corpora a S. Paulo I, Pontifice Romano, intra Urbem translata, [Earumdem sacra corpora a S. Paulo I Papa] & in S. Marcelli Pontificis martyris ecclesia sunt deposita. Hujus translationis historiam Ms. habeo ex codice Vaticano num. 6076, cujus auctorem fuisse Benedictum presbyterum, de quo num. 9 memini, Papebrochius noster suspicatus est, & Aringhus tom. 1 Romæ subterraneæ, pag. 432 omnino affirmavit ex Ms. codice S. Cæciliæ Romæ. De Benedicti istius ætate id unum certum videtur, ipsum post exstinctum per Carolum Magnum anno Christi 774 Longobardorum in Italia regnum scripsisse, id enim satis colligitur ex ejus exordio, quod tale est: Tempore, quo a Longobardis premebatur tota Italia, maxime ab Austulfo (id est, Aistulpho) nefandissimo rege. Sed qualicumque post tempore scripserit, id parum accurate præstitit, tantumque fere orationis insulsæ præfationi & ad Sanctas epilogo, quantum ipsius translationis historiæ enarrandæ impendit; quapropter ego, iis præcisis, translationem dumtaxat hic subjungo.

[18] [inde sublata, intra Urbem] Ab isto Austulfo (imo Aistulpho, dum Romam sub Stephano II obsidebat) tyranno multa cymeteria Sanctorum, quæ in civitate erant, destructa sunt & neglecta, & absque debito honore & veneratione, & quamvis apud homines tunc incognita essent, apud Deum omnia cognita, quia ipse dicit: “Capilli capitis vestri omnes numerati sunt;” &: “Dominus custodit omnia ossa eorum;” &: “Justorum animæ in manu Dei sunt, & non tanget illos tormentum malitiæ.” Sed ad cœpta redeamus. Stephanus Papa in afflictione positus pro Sanctorum cœmeteriis, quæ absque Dei cultu erant, cœpit infra hanc Urbem construere in domo patris sui monasterium in honorem SS. Dionysii, Rustici & Eleutherii, ubi Sanctorum corpora reconderet; sed dum fundamenta ipsius ecclesiæ poneret, ab hac luce subtractus est. Tunc populi Romani cum uno consensu elegerunt & ordinaverunt fratrem ejus, virum venerabilem, Paulum. At ubi ordinatus est, perfecit atque complevit monasterium, quod frater suus Stephanus inchoavit; in quo monasterio multa Sanctorum corpora posuit, quæ per diversa cymeteria inventa sunt. Tunc cœpit per diversos titulos & diaconias ea distribuere.

[19] [in ecclesia S. Marcelli deposita fuerunt.] Factum est autem, dum requireret corpora sanctarum virginum & martyrum Dignæ & Meritæ, in cymeterio Commodillæ via Ostensi * ad SS. Felicem & Adauctum invenit ea. Et dum deferrentur Romæ *, cum maxima veneratione & honore adducens cum himnis & laudibus, cereis & lampadibus, venientibus ante fores ecclesiæ, quod * est in porticu tituli S. Marcelli martyris atque Pontificis, ibi se definxerunt *, & ex illo loco penitus movere non potuerunt. Mirabilis quippe Deus, ut ait propheta, mirabilis in Sanctis suis!; ecce & hic operatus est Deus aliud novum miraculum; quia de S. Lucia legitur, dum vellent eam trahere ad lupanar, tanto pondere eam fixit spiritus Sanctus, ut virgo Domini immobilis permaneret; sed istud dissimile, quia hoc ad honorem. Tunc in ipso loco prædictus Papa construens * altare, & recondens in ea corpora sanctarum virginum Dignæ & Meritæ, Missaque celebrata, unusquisque cum gaudio ad propria rediit. Quod non absque Dei providentia actum est, qui providens & sciens omnia, antequam fiant. In quo loco multa beneficia operatur Deus quotidie usque in finem sæculi. Denique infirmi & variis infirmitatibus oppressi, & qui ex maleficio ligati sunt, & quicumque ibidem venerint, salvi recedunt ab omni infirmitate. Sanctæ virgines & martyres Digna & Merita, succurrite omnibus miseris & infirmis, quicumque nomen vestrum invocaverint; & qui devote celebrant vestrum natalem, sentiant juvamen animæ & corporis.

[20] Videamus modo, quid in hac narratione admittendum, [Observantur aliqua] quid contra repudiandum videatur. Urbem Romanam tempore Pontificatus Stephani II a perfido Aistulpho anno 753 ac iterum 755 obsessam ac dire vexatam fuisse, videri potest apud Baronium in Annalibus, & Pagium in Critica. Sacra quoque cœmeteria suburbana ab eodem impio rege, qui circum Romam omnia vastabat, fœde profanata fuisse, docet ipse Stephanus in epistola, ad Pippinum Francorum regem ejusque filios data, apud laudatum Baronium ad annum 755, in quo ibidem num. 9 inter cetera ait: Omnia extra urbem posita ferro & igne devastans atque funditus demolitus consumpsit, imminens violentius idem pestifer Aistulphus, ut hanc Romanam capere posset urbem. Nam & multa corpora Sanctorum effodiens, eorum sacra cœmeteria, ad magnum animæ suæ detrimentum abstulit. Verum etsi Aistulphus Romam bis obsederit, non cepit tamen, neque cœmeteria Romana intra sed extra Urbem erant, atque adeo aut falso aut minus accurate ait auctor Translationis, multa cœmeteria Sanctorum, quæ in civitate erant, ab eo destructa esse.

[21] De cœpto per Stephanum II in domo sua, perfectoque per S. Paulum, [circa hanc translationem,] ejusdem germanum fratrem & in Pontificatu successorem, monasterio S. Dionysii scribit etiam Hilduinus abbas in Areopagiticis apud Baronium ad annum 754, ubi etiam dicitur idem Pontifex reliquias S. Dionysii, cujus ope in ejusdem monasterio prope Parisios a morbo subito convaluerat, Romam attulisse. Contra Anastasius Bibliothecarius de laudato monasterio in Vita Stephani II non meminit, sed in S. Paulo I diserte asserit, hunc in sua propria domo monasterium a fundamentis in honore S. Stephani, scilicet martyris atque Pontificis, nec non & B. Silvestri, item Pontificis & confessoris Christi construxisse. Monasterium autem hoc idem esse cum illo, de quo loquitur Hilduinus, manifestum ex eo est, quod ambo scriptores tradant, istud Græcis monachis ab illo traditum fuisse. Ut ut est, hinc mihi oritur suspicio, Hilduini Areopagitica scriptori Translationis hac in parte præluxisse, idque eo magis suspicor, quod cum Hilduinus in Epistola ad Ludovicum Augustum dixerit, sese reperta quæque (de S. Dionysio) tam in Græcis quam in Latinis codicibus, ut ab eodem imperatore jussus fuerat, collegisse, Translationis quoque auctor scribat, sese, ut rogatus fuerat, quid in sanctorum Patrum litteris, quæque in chronicis Latinis & Græcis de SS. Digna & Merita invenire potuit, compilasse.

[22] Ut vero gesta S. Dionysii, quem Atheniensem Areopagitam credebant, [prout ea a Benedicto scripta est,] in Græcis monumentis recte inquirebantur, ita ineptum erat, Acta SS. Dignæ & Meritæ, quæ Romanæ Virgines, Romæque passæ fuerant, in Græcis Chronicis indagare. Porro Hilduinus Areopagitica sua scripsit circa annum 836, id est, circiter 80 annis serius, quam sanctarum Martyrum translationem factam esse dicturi sumus; ac propterea, si suspicio mea vera sit, totidem ut minimum annis, imo verisimillime multo etiam pluribus, Benedictus noster ab eadem amovendus est. Nec magis instructum sese ostendit de electione S. Pauli I, quem post Stephani obitum uno consensu a Romanis electum ordinatumque esse asseverat; cum contra Anastasius affirmet, Romanos in electione ipsius divisos fuisse, & unam quidem eorum partem pro Theophylacto archidiacono stetisse, alteram pro Paulo; cumque hæc major esset ac potior, Paulum ordinatum fuisse, dispersis ceteris, qui Theophylacto favebant. Consule Acta hujus sancti Pontificis in Opere nostro ad diem XXVII Junii, ubi data sunt. Quamquam autem hactenus dicta doceant, Benedictum illum non posse hic magnæ esse auctoritatis, non propterea tamen translationem ipsam in dubium revocamus.

[23] [quæ quoad substantiam etiam aliunde verisimilis est,] Cetera enim omnia incredibilia non sunt, & cum laudatis S. Pauli Actis satis consentiunt. Certe Anastasius in his ad propositum nostrum sic scribit: Hic etiam beatissimus Pontifex cum omnibus spiritualibus studiis magnam sollicitudinis curam erga sancta cœmeteria indesinenter gerebat: unde cernens plurima eorumdem sanctorum cœmeteriorum loca neglecta, ac desidia antiquitatis maxima in demolitione, atque jam vicina ruinæ posita, protinus eadem Sanctorum corpora de ipsis dirutis abstulit cœmeteriis, quæ cum hymnis & canticis spiritualibus infra hanc civitatem Romanam introducens, aliqua eorum per titulos & diaconias seu monasteria & reliquas ecclesias cum condecenti studuit recondi honore. Igitur sicut cetera multa, ita & SS. Dignæ & Meritæ corpora e cœmeterio suo a S. Paulo Papa erui, & in ecclesia S. Marcelli deponi potuerunt; sed an postremum hoc ob miraculum nimii ponderis factum sit, fides sit penes auctorem, quæ ex dictis exigua est.

[24] [& intra annos 757 & 767 debuit contigisse.] Quod ad tempus translationis attinet, debuit hæc contigisse inter annum Christi 757 & 767, quibus S. Pauli Pontificatus includitur. Aringhus tom. 1 Romæ subterraneæ pag. 433 credidit, Anastasium bibliothecarium supra dictas sanctorum corporum e dirutis cœmeteriis translationes anno primo Pontificatus S. Pauli innexuisse, ideoque & hanc, de qua agimus, eodem anno verisimiliter factam esse, opinatus est. Verum nec primum asserit Bibliothecarius, nec secundum cum ipsius Aringhi dictis stare potest. Nam ipsemet ex Rubrica eorumdem Actorum (Sanctarum nostrarum in codice S. Cæciliæ, quantum assequor) initio apposita translationem hanc diei XII Maji affigit, & ex iisdem Actis refert eamdem factam esse post exstructum a Paulo S. Dionysii monasterium. Jam vero S. Paulus non ante diem XXII Maji ejusdem anni, ut visum est Papebrochio, vel ante XXVIII, ut credidit Baronius, vel denique non ante XXIX ejusdem anni ac mensis, ut præplacuit Pagio in Critica, Pontifex ordinatus est. Qui potuit igitur die XII Maji dicti anni 757 perfecto jam inde post Stephani obitum, qui ejusdem anni mense Aprili contigerat, monasterio, memoratam translationem peregisse? Boldettus diem XII pariter retinet, sed annum circiter 757 apponit. Ego de hisce præterea nihil certi possum statuere.

[25] [Sacra corpora, eorumque tumbæ anno 1598] Sacra hæc Virginum martyrum corpora in dicta S. Marcelli Pontificis martyris ecclesia, quæ patribus Servis Beatissimæ Virginis Mariæ jam a seculo XIV tradita fuit, deinde permansisse, communis est scriptorum assertio. Auctor Romæ antiquæ & novæ, anno 1750 vulgatæ, tom. 2 pag. 264 ait, eadem ibidem sub altari in dedicato ipsis sacello quiescere. Philippus Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, in Annotatione ad diem XXII Septembris præterea asserit, eadem sub finem seculi XVI ab inundantis Tiberis aquis divinitus servata fuisse. Verba ejus accipe. Corpora nunc in basilica S. Marcelli in sarcophago marmoreo condita sunt; quæ, cum Tiberis anno Domini MDXCVIII, Clemente VIII Pontifice Maximo, in nocte Nativitatis Domini nostri Jesu Christi exundasset, ecclesiamque cum cœnobio (quod est Fratrum Servorum) supra illud sarcophagum aquis coopertum alluisset, divinitus ab aquis illæsa & intacta servata sunt. Ita Ferrarius, qui cum Catalogum hunc anno 1613 Mediolani vulgaverit, miraculo synchronus vixit. Non satis tamen explicat, quid miraculi tunc contigerit; nam si, ut verba præferunt, aquæ intra marmoream urnam ad sacra ossa tantummodo non penetraverint, id sane ob bene obseptas calce similive materia urnæ commissuras naturaliter potuit accidisse. Verum aliud ipsemet indicat, in margine inquiens: Sarcophagum sanctarum Virginum ab exundante Tibryde intactum servatum.

[26] Eodem circiter tempore, quo miraculum contigerat, [ab inundante Tiberi prodigiose intacta manserunt;] vivere potuit Paulus Aringhus, qui Romæ scripsit, ediditque anno 1651 tomum 1 Romæ subterraneæ, in quo pag. 433 illud apertius exponit his verbis: Porro eadem beatarum Virginum corpora ad hanc usque diem perhonorifice apud memoratam S. Marcelli ecclesiam in porphyretica quadam arca sub altari, in earumdem honorem erecto, asservantur, ubi insigne quoddam portentum, æternaque concelebrandum memoria, & divina prorsus virtute præstitum, Christiano orbi innotuit. Anno videlicet Dominicæ salutis MDXCVIII, cum Tyberis immaniter inundans, ecclesiam, totamque ferme Urbem immensa confluentium aquarum copia miserandum in modum obducens, beatis Virginibus honorem deferens, earum tumulum ab aquis illæsum atque omnino illibatum reliquit. Cujus portenti, ut ipsa luce clarius innotesceret, locupletes testes pulvis & aranearum telæ, quæ ibidem, posteaquam Tyberis aquæ inundantes desierant, intuentibus suspiciendæ circa sacrum tumulum apparuere.

[27] Non sic tamen sacra illa corpora in prædicta ecclesia Romæ permanserunt, [eorumdem pars aliqua Metas translata;] quin aliqua eorumdem portio seculo X inclinato ad finem Metas in Galliam translata fuerit. Ita discimus ex anonymo synchrono scriptore Inventionis Sanctorum, a Deodorico, sive Theodorico I Metensium episcopo, ad civitatem suam translatorum, quam habes in Spicilegio Acherii tom. 5 pag. 139 & seqq. Anonymus hic cum cap. 1 dixisset, Theodoricum cum Ottone I imperatore in Italiam profectum, ubi triennio fere moratus est, anno 970 multas sacras reliquias ad episcopatum suum transmisisse, cap. 3 ad propositum nostrum hæc habet: Sed Romæ tunc nobis constitutis, munere domni Papæ Johannis (hujus nominis XIII) pignora sanctarum Dignæ & Emeritæ, quarum corpora in porticu ecclesiæ B. Marcelli martyris sunt recondita, quæ est ante Sanctos Apostolos, simul & alias singillatim repositas cum propriis annotationibus diversorum Sanctorum reliquias accepit, in quibus & sandalium S. Stephani. Hæc omnia per Willardum monachum Mauri monasterii missa sunt.

[28] Ægidius Gonzalez Davila tom. 3 Theatri ecclesiastici Hispaniæ, [sed verisimilius nec Vallisoletum, nec Cadomum.] pag. 369 memorat, alicujus S. Emeritæ martyris corpus a Petro Carrillo de Acuña episcopo Salmanticensi dono datum fuisse ecclesiæ cathedrali Vallisoletanæ. Sed & Franciscus Pommeraye Benedictinus in litteris anno 1672 Rothomago ad Henschenium nostrum datis scribit, Cadomi in Inferiori Normannia in puellari monasterio Sanctæ Trinitatis alicujus item S. Emeritæ corpus honorari, quod hodiernæ Virginis martyris esse putabatur. Quibus rationibus ea opinio nitatur, ignoro; sed donec eæ producantur, credam, tam hoc, quam quod Vallisoleti servatum diximus, alterius cujuscumque Sanctæ, vel synonymæ, vel anonymæ, cui id nomen postea impositum fuit, corpus esse. Nunc qualemcumque Passionem accipe.

[Annotata]

* Ostiensi

* Romam

* quæ

* defixerunt

* construxit &c.

PASSIO,
Auctore anonymo.
Ex Mss. Vallicellensi & S. Mariæ Majoris Romæ.

Digna V. M. Romæ (S.)
Merita vel Emerita V. M. Romæ (S.)

BHL Number: 2162

A. anonymo.

[Frustra flagellari jussæ, includuntur carceri,] Gajus a judex jussit teneri duas sorores, Dignam & Meritam, & cum grandi terrore cœpit eas compellere, ut idolis immolarent; sed cum non posset eas ad suum libitum inclinare, jussit ipsas flagellis cædi. Et cum elevasset manum quæstionarius, ut eas cæderet, manus erecta sursum remansit; qui etiam cœpit clamare, dicens: Suspendor cum cruciatu per manum meam. Gajus judex dixit: Deponite, Digna & Merita, artes magicas, & aut sacrificate diis, aut diversas pœnas in vos exercebo. Quæstionarius interim clamabat, dicens: Beatissimæ Digna & Merita, orate pro me, ut relaxetur manus mea, quia totus torqueor. Tunc Digna & Merita lacrymis oculos plenos & manus ad cœlum levantes, dixerunt: Domine Jesu Christe, ignosce huic servo tuo, quia jussus facere conabatur: sed tu, Deus, ignosce huic servo tuo, ut cognoscat te Deum vivum, & verum Creatorem. Eadem hora restituta est manus ejus, & ipse cœpit laudare nomen Domini. Quod cum audisset judex, jussit eum in carcerem recludi b.

[2] [unde eductæ, cæsæque,] Gajus c judex furore plenus dixit ad eas: Sacrilegæ, aut sacrificate diis, aut de membris videbitis exemplum. Beatæ Virgines subridentes dixerunt: Nos peccatrices semper hoc optavimus. Gajus judex dixit ad tortores: Extendite eas & cum fustibus pleniter castigate. Eadem hora jussit eas non castigari; sed extensis deferri tripodam & simulacrum Jovis, ut adorent illud. Et dixit ad illas: Convertimini & sacrificate diis, & vivite, & fruimini divitiis & honoribus, & accipite viros secundum natales vestros. Beatæ Virgines oculos levantes & sufflaverunt * in faciem simulacri, & continuo reliquatum est velut lutum. Tunc judex, videns hoc factum, dixit: Castigate eas cum fustibus & affligite, quousque moriantur. Et cum diu cæderentur, clamabant, dicentes: Ecce gloria, quam semper desideravimus!

[3] [& in æqualeo appensæ moriuntur, & a Christianis sepeliuntur.] Gajus judex dixit: Ut video, vincunt nos artes magicæ vestræ. Beatissimæ virgines Christi Digna & Merita dixerunt: Non nos te vincimus, sed Dominus noster Jesus Christus, Filius Dei vivi. Gajus judex furore repletus dixit ad ministros suos: Levate eas a terra, & a crinibus capillorum appendantur in eculeo. Quod cum factum fuisset, jussit circa earum [latera d] plagas flammarum apponi. Tunc beatissimæ Virgines clamabant, dicentes: Domine Jesu Christe, Fili Dei vivi, pro cujus amore omnia respuimus, adjuva nos ancillas tuas: Et facta est vox de cælo dicens: Venite ad me, humiles corde. Statim splendor, sicut fulgur, emicuit, & simul cum ipso lumine emiserunt spiritum e. Quas deponi de eculeo Gajus jussit & jactari corpora earum via Hostiensi, miliario secundo. Noctu venerunt presbyteri & religiosi viri, tollentes corpora sanctarum virginum & martyrum Dignæ & Meritæ, & condentes * aromatibus, & linteaminibus involventes, cum maximo honore sepelierunt in cœmeterio Commodillæ f eadem via. Ad laudem Domini nostri Jesu Christi, qui vivit & regnat in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Passionem hanc in tres Lectiones in usum choridivisam esse in Ms. nostro monuimus. Hic incipit Lectio 7, deinde duobus sequentibus numeris notantur Lectiones octava & nona.

b Quæ in prolixioribus Actis hic adduntur, perstrinximus in Commentario prævio num. 6.

c In Actis prolixioribus hic etiam præmittitur, Sanctarum ora lapidibus contusa fuisse.

d Vocem hanc, quæ in Ms. nostro desiderabatur, supplevi ex prolixioribus.

e Ibidem additur: X Calend. Octob.

f Additur etiam ibidem: Ad sanctum Felicem & Adauctum. Porro de cœmeterio hoc consule Commentarium § 2.

* forte leg. ex sufflaverunt

* condientes

DE SS. MAURITIO PRIMICERIO, EXUPERIO SENATORE, CANDIDO CAMPIDUCTORE, VICTORE MILITE VETERANO, INNOCENTIO, VITALE, ALIISQUE LEGIONIS THEBÆÆ MILITIBUS MARTYRIBUS,
AGAUNI IN VALLESIA

Sub Maximiano Herculio inter an. CCLXXXV et CCCV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Mauritius primicerius M. Agauni in Vallesia (S.)
Exuperius campiductor M. Agauni in Vallesia (S.)
Candidus senator militum M. Agauni in Vallesia (S.)
Victor miles veteranus M. Agauni in Vallesia (S.)
Innocentius M. Agauni in Vallesia (S.)
Vitalis M. Agauni in Vallesia (S.)
Alii milites legionis Thebææ MM. Agauni in Vallesia

BHL Number: 5748

AUCTORE J. C.

§ I. Palæstræ descriptio: martyrium sanctorum Thebæorum Martyrum oppugnatum a Dubordæo ministello Anglo-Sabaudico: is quomodo & unde refutandus.

Vallesia seu Valinsa, ut antiqua quæpiam monumenta loquuntur, Gallis le Vallais, Italis la Vallesia, Germanis Wallisserlandt, a Valle nomen obtinuit, estque ingens ille tractus undequaque altissimis perpetuisque fere nivibus rigentibus montibus septus, [Descriptio Vallesiæ,] qui ab ortu fluminis Rhodani usque ad Lemanum lacum versus Occidentem 30 milliarium Helveticorum itinere protenditur. Medio ferme in longitudinem sinu Rhodanum fertilissimum Galliæ fluvium recipit. Ab Ortu Lepontios, Mediolanenses & Augustanos ad Meridiem, ab Occasu Sabaudos, in Septentrionem Helvetios conterminos habet: ab omnibus altissimorum præruptissimorumque montium catena dirimitur, pro cujus vario flexu, latitudinis inæqualis est. Quo loco Octodurum fuit, antiquissima episcoporum sedes, hodie Martiniacum est, oppidum non inelegans. Hinc Vallesia in Orientem latitudine 9 fere milliarium per sedecim leucarum spatium decurrit; deinde arcuatim concurrentibus montibus usque ad Rhodani ostia arctatur.

[2] At qua a Martiniaco in Septentrionem vergit Vallesia, [in qua Agaunum est, palæstra sanctorum Thebæorum Martyrum,] fauces habet angustissimas, planitiem octo fere milliarium, sed quæ, concurrentibus hinc Rhodano, inde montibus ita premitur, ut in latitudinem unius leucæ vix extendatur, quæque tandem ad Lemanum lacum clauditur. Vallesiam olim habitarunt Veragri, Viberi & Seduni populi, noti Romanis apud Cæsarem lib. 3 Comment. A Sedunis nomen Sedunensi urbi usque hodie adhæsit. Ubi Morsia seu Morgia fluvius ad Sedunum Rhodano immergitur, Vallesia in Superiorem & Inferiorem dividitur: illa Orientem spectat, hæc Occidentem, ubi Martiniacum est, Gallis Martiniac & Martigny, sexto milliari Seduno dissitum. Hoc inter & Lemanum lacum ad Rhodanum fluvium, ponte ibidem lapideo stratum, jacet medium Agaunum vel Acaunum, quod quidam etiam Ternatam priscis temporibus dictum contendunt; atque is locus est, ubi S. Mauritius Thebææ Legionis præfectus, cum subjectis sibi Ducibus & Militibus martyrii laurea coronatus perhibetur.

[3] [per totum Occidentem, & maxime in Italia, Gallia & Germania] Porro ut a gloriosa palæstra & sanctorum Martyrum celebratissimis ibidem sacris lipsanis nomen S. Mauritii oppidum accepit, sic & a loco felix Legio, Agaunensium Martyrum titulum consecuta est. De illis ita ad hunc diem Martyrologium Romanum: Seduni in Gallia, in loco Agauno, natalis sanctorum martyrum Thebæorum Mauritii, Exuperii, Candidi, Victoris, Innocentii & Vitalis, cum Sociis ejusdem Legionis, qui sub Maximiano pro Christo necati, gloriosa passione mundum illustrarunt. Merito sane glorioso agone suo illustrasse mundum dicuntur, quorum tam est celebris per totum Occidentem a tredecim jam seculis memoria, tam late diffusus & plurimorum scriptorum calamis celebratus cultus, tot quibus tantaque erecta priscæ pietatis & venerationis monumenta sunt, ut sine scrupulo dixero, vix esse Sanctorum quorumdam per Occidentalem Italiam, Gallias & Germaniam magis celebrem atque universalem venerationem.

[4] Nullam ibi diœcesim, nullam civitatem, pagum fere nullum percurres, ubi ædificata eorum nomini templa, erecta altaria, consecrata monasteria non reperias, [a plurimis seculis celeberrimorum. Quomodo tractabimus] honorari sacras exuvias non spectes, obtenta cælitus eorum patrocinio innumera beneficia publicis populorum vocibus non audias decantari. Atque hæc omnia, ut amplissimam illustraturo sanctorum Thebæorum Martyrum Gesta scribendi materiam subministrant, sic duo cavenda monent; confusionem, ne molestia lectori creetur, nimiamque prolixitatem, ne in immensam molem Opus nostrum excrescat. Varii variis diebus sancti Martyres, quod in Fastis sacris particularium ecclesiarum ex S. Mauritii Societate, & ex Thebæa Legione fuisse dicerentur, ad hunc diem in Opere nostro remissi sunt. Non pauci hoc ipso die, præter enumeratos a Baronio, plures subsequentibus anni diebus in quibusdam locis, sub eodem Martyrum Thebæorum titulo coluntur. Ex his rursus alii peculiaria, sibique propria gesta habent, de aliis præter generalem universæ Legionis Passionem nihil profertur.

[5] Circa hæc omnia sic ego statui. S. Mauritii & Sociorum Martyrium illud primo loco discutiemus & illustrabimus, [amplissimam materiam, quæ hic offertur.] quod quodammodo ad universos sanctos Martyres nostros Thæbæos pertinet. Huic subjiciemus Gloriam posthumam S. Mauritii & Sociorum anonymorum, quorum, pro oblata occasione, sacras exuvias enumerabimus. Hisce subnectemus, quæ ad nominatos in Passione primaria & Martyrologio Romano sanctos Commilitones spectant, ac denique eos recensebimus Martyres, qui pro Thebæis ex ea legione habentur, illorum sacras exuvias indicabimus, & si quid peculiare circa illos occurret, pertractabimus, eos remissuri ad consignatum in Martyrologio Romano diem, quorum in illo fit speciatim memoria. Martyrium S. Mauritii & Sociorum edidit Surius ad hunc diem XXII Septembris, cum præfixa S. Eucherii Lugdunensis episcopi nomine epistola dedicatoria ad Sylvium episcopum. Eodem suos Annales illustravit Baronius ad annum Christi 297: similia in lucem protulit Mombritius tom. 2, quæ, si eadem appellarecum Surianis volueris, agnosces verbis correctiora. Deest his auctoris Eucherii titulus & præfixa epistola.

[6] Suriana Acta habemus in museo nostro in codicibus pluribus Mss. & apographis, [Acta varia Ms. & edita.] quæ enumerare supersedeo; de eorum uno exemplari S. Maximini Trevirensis agemus infra. Illustrissimus Bosquetus ecclesiæ Montis-Pessulani episcopus tom. 1 Historiarum ecclesiæ Gallicanæ lib. 4, eorumdem Actorum meminit. Simillima etiam Surianis sunt, quæ Stevartius præteriti seculi initio cum amplissimis observationibus edidit Ingolstadii. Perantiquus noster Fuldensis codex & duo apographa proxime ad Mombritii Passionem sanctorum Thebæorum Martyrum accedunt, ab hac tamen, & a se invicem in paucis discedunt. Ibi nusquam Acaunum seu Agaunum exprimitur, & locum, quem apographa per illum, istum explicant, per demonstrativum pronomen hunc ubique exponit codex Fuldensis; unde suspicari licet, opus id esse cujusdam Agaunensis monachi, qui eo loco scripserit. Alterum apographorum est Marchianense, Ultrajectinum S. Salvatoris alterum. Hoc caret iis, quæ de S. Sigismundo Burgundionum rege in aliis referuntur; illud tacet de invento corpore S. Innocentii ejusque translatione.

[7] Martyrium S. Mauritii & Sociorum a Surio & Mombritio editum in Ecclesia dudum pro sincero & genuino habitum fuit, [Suriana, dudum pro sinceris habita, seculo 17 suspecta esse] utpote adscriptum S. Eucherio Lugdunensi antistiti, qui non alia narrasse credebatur, quam quæ audivisset ex iis, qui testarentur, eadem accepisse se ab Isaac Gebennensi episcopo, qui denique rei gestæ seriem hausisset ex Theodoro episcopo Octodurensi, cum quo plures vixerant, qui gloriosum agonem vel coram oculis spectare potuerant, vel recentissima relatione acceperant. Atque hæc quidem in præfixa Thebæorum Martyrio epistola sic fere asseruntur, quæ viros etiam eruditos induxerunt in errorem, solitos tum temporis liberalius solis Opusculorum titulis duci, nec cautius Opuscula ipsa discutere. Præterito seculo, quo tandem tempore prodiit libera fronte critica, Suriana & Mombritiana Acta prudentes torquere cœperunt. Adverterant hi, mentionem ibi fieri de instituto seu restituto ab Sigismundo rege Agaunensi cœnobio.

[8] [& S. Eucherio abjudicari cœperunt,] Noverant, donationes Sigismundi, institutamque Agaunensem per concilium Regulam anno 515 a Mario Aventicensi in Chronico illigari, Eucherium autem Lugdunensem viderant subscriptum concilio Arausicano I, quod anno 441 celebratum est, inter quod, & dictam fundationem monasterii Agaunensis medii intercurrunt anni 73. Tanto tempore non supervixisse S. Eucherium in confesso habebant, uti nec eum spiritu prophetico prænuntiasse & scripsisse, quæ multis ab ejus obitu annis contigissent. Majorem falsi suspicionem movere deinde cœpit narratio amplificati ab Ambrosio abbate ejusdem Agaunensis cœnobii, relata translatio reliquiarum S. Innocentii, facta a Domitiano Gebennensi & Grato vel Protasio episcopis. Nullum enim nominatorum hic præsulum ante Sigismundum, aliquos plus integro seculo serius vixisse contendebant. Certe Sammarthani Gratum Augustanum & Domitianum Gebennensem statuunt sedisse circa annum 880. Igitur Actorum vulgatorum scriptorem vel interpolatorem crediderunt his episcopis posteriorem fuisse, idque non paucis quidem annis, ut in illa opinione suspicari facit dubium de Grato vel Protasio, ceteraque titubans istius translationis narratio.

[9] [cum Petrus Chiffletius S. J. Acta alia ex Ms. eruit,] Denique Sigismundi regis & martyris in sanctorum Thebæorum Martyrum Passione reperta mentio, sic eruditis Acta suspecta reddidit, ut alii secundum quempiam Eucherium Lugdunensem episcopum, primo & Sigismundo posteriorem, quæsierint, cui Acta Mauritiana tribuerunt. Alii videntes, vel sic multum de illorum auctoritate decedere, & forte ne vel sic salvari translationis historiam, candide fassi sunt, vel deperdita esse scripta ab Eucherio Lugdunensi genuina SS. Mauritii & Sociorum Acta, vel ita ab interpolatore posteriore depravata & corrupta, ut fidem mereantur exiguam, & pro spuriis habeantur. Dum jacturam lugent cordati omnes viri, Petrus Franciscus Chiffletius, Societatis nostræ sacerdos, antiquorumque monumentorum scrutator diligens, in Ms. codice vetustissimo celeberrimi Jurensis monasterii Claudiani Passionem SS. Mauritii & Sociorum martyrum exaratam reperit sine iis notis, quæ præeditorum suppositionem manifeste demonstrant. Ratus, genuinam se & sinceram S. Eucherii Lugdunensis narrationem invenisse, applausit sibi vir religiosus, gaudiique sui & felicis inventi omnes participes fecit, inserta Paulino suo illustrato part. 1 cap. 20 sanctorum Agaunensium martyrum Passione, quæ deinde in Actis Sinceris Martyrum Ruinartii locum obtinuit, & ab antiquitatis amantibus, criticisque etiam rigidissimis Tillemontio, Bailleto & aliis cum applausu recepta fuit.

[10] [quæ a criticis ut genuina excepta sunt. Illa impugnavit Dubordæus,] SS. Mauritii & Sociorum Thebæorum celebratissimus per totam Ecclesiam jam a duodecim seculis cultus ex veteri illo monumento splendorem firmitatemque acceperat, nec erat inter Catholicos, apud quem non esset in summa veneratione detecta Eucherii Lugdunensis historica narratio illorum martyrii, quod aliunde heterodoxi ipsi, Grotius de Jure pacis & belli lib. 1 cap. 2 & 4, Usserius de Potentia regum, Joannes Ludovicus Fabritius in Dissert. de justis limitibus obedientiæ humanæ, Caveus in Primit. Christ. part. 3 cap. 4, Eduardus Fuller episcopus Glocestriensis, tam pro indubitato habuerunt, ut illo, tamquam pulcherrimo priscæ fortitudinis Christianæ exemplo, sua Opuscula illustrarint. Erat, inquam, sanctorum Thebæorum Passio in summa apud omnes fide auctoritateque, cum, decrepito præterito seculo, ministellus Anglo-Sabaudicus Joannes Du Bourdieu in comitatu ducis Schombergensis Taurinum venit. Ibi, liberato obsidione Cuneo, aversisque alio inimicis Gallorum copiis, Taurino imminentibus, publicæ actæ sunt gratiæ sanctis Solutori, Adventori & Octavio, urbis illius patronis, & creditis de Legione Thebæa S. Mauritii sociis.

[11] Ad expositas in ecclesia veteris collegii nostri, quæ Sanctorum illorum nomine sacra est, [ministellus Anglo-Sabaudicus,] sacras exuvias cum archiepiscopo, aula, magistratu, omnium Ordinum religiosis, effusa civitas universa thura cremavit sospitatoribus Sanctis suis, solvitque cum ingenti pompa votum, pridem pro civitatis incolumitate emissum. Res hæc stomachum & bilem spectanti ministello movit. Audiverat pro concione dicentem de Societate nostra sacerdotem, centiesque Italice exclamantem: Benedicite Taurinenses populi, benedicite liberatoribus vestris; benedicite sanctis Martyribus pro vestra incolumitate vigilantibus, quorum meritis precibusque urbem vestram, liberos, fortunas debetis conservata. Legerat pompæ Relationem typis editam a P. Carolo Hyacintho Ferrero nostro, adverteratque, ibi inter alia Italice dici: Deinde aula supervenit, & exposita est publicæ ADORATIONI urna sanctorum corporum. O crimen, o scelus! ingemuit. Cultum soli Deo debitum creaturis profanare, thura adolere putridis quorumdam militum cadaveribus, supplicare surdis ossibus? O non ferendam populorum dementiam! Dolor igitur indignatioque Dubordæo, ut ipse quidem fatetur pag. 5 & 7, mentem injecerunt, discutiendi Martyrii Legionis Thebææ, atque antiquam, si posset, Catholicis superstitionem evellendi.

[12] In Angliam redux, atque iis instructus, quibus egebat ad propositum libris, [editæ Anglice & Gallice Dissertatione, multum ab hæreticis laudata.] manum operi admovit, composuitque Gallicam Dissertationem historicam & criticam super Martyrio Legionis Thebææ, typis editam anno 1705. Emerserat jam ante atque Londini prodierat versio Anglica, ad Ms. Gallicum exacta, quæ, ut docet me Dubordæi encomiastes Jacobus Bernard, auctor Monument. Reipub. litterariæ mensis Julii anni 1705 pag. 85 & seqq., meruit gratulatoriam epistolam D. Eduardi Fulleri, Glocestriensis episcopi, fatentis, se Dubordæano Operi suam super Martyrio Thebæorum conversionem debere. In Opusculo Gallico, quod præ oculis habeo, 18 capitibus Passionem sanctorum Martyrum Agaunensium ita discutit, ut meridiana luce clarius ostendere contendat, non solum perperam S. Eucherio Lugdunensi tribui Acta, quæcumque hactenus edita sunt, sed etiam Martyres Thebæos numquam in rerum natura exstitisse, proindeque Ecclesiam Romanam tot retro seculis fabulosis heroïbus cultum, preces, thura impendisse. Quod quidem tam certo se evicisse credit, ut post plurimas calumnias blasphemiasque glorietur 6666 Sanctos Ecclesiæ Romanæ se eripuisse.

[13] Gloriantem ministellum mox mense Junio anni 1706 pag. 1028 & seqq. brevi, [Illa mox a Trivoltianis perstricta,] pro illorum instituto, animadversione perstrinxerunt auctores Ephemeridum Trivoltianarum. Fusiorem sophismatum Dubordæanorum refutationem ad hunc diem promiserat Sollerius noster, [ac deinde pluribus refutata est a Josepho de L'isle] in Observationibus ad Usuardum. Prævenit nos Reverendissimus ac amplissimus D. Josephus de L'isle, abbas monasterii S. Leopoldi Nanceiensis, Ordinis S. Benedicti, ediditque anno 1737 libellum Gallicum, cui titulum fecit: Defensio veritatis Martyrii Legionis Thebææ, alias SS. Mauritii & Sociorum, responsoria ad Dissertationem criticam ministelli Dubordæi, cum ampla historia Legionis Thebææ. Legerat vir eruditissimus Sollerii nostri promissa, quibus recitatis, ita præfatur pag. 6: Verum, præterquam quod ipsis (nobis) magnum spatium percurrendum sit, antequam ad diem illum (XXII Septembris) pervenerint, opus illis erit monumentis ad propositum, quæ volupe mihi erit subministrasse. Aliunde etiam, cum patres illi (nos) Latine scribant, suam vero Dissertationem Dubordæus Gallice ediderit, proderit eodem illi idiomate respondisse.

[14] [abbate S. Leopoldi Nanceiensis, cujus eruditissima lucubratione] Nihil gratius accidere nobis potest, quam monumenta accipere a viris tam eruditis, qui, quæ nobis juxta Operis nostri institutum utilia sunt, ab extraneis discernunt, atque eidem, quam decurrimus, viæ insistentes, solidis rationibus convellunt, quæ contra Sanctorum cultum Actaque invidiosius torquentur, atque ita labores nostros sublevant. Præstitit hæc ita eruditissimus abbas, ut adversarium suum nusquam deserat, sed singulis capitibus, singula Dubordæi sophismata dissolvat, & calumnias refutet, idque argumentis tam solidis, ut, si ministelli Anglo-Sabaudici tricæ quosdam suæ gentis & sectæ homines converterint super martyrio sanctæ Legionis Thebææ, forteque Catholicis quibusdam dubium injecerint, habeant evidentissimas rationes, unde hi evellant qualecumque dubium, illi vero vel inviti pene ad priorem sententiam retrahantur. Itaque ad refutandum Dubordæum, multum ego utar laudata reverendissimi abbatis Nanceiensis Defensione, quod hic monuisse sufficiat, ne accumulatis citationibus chartas implere cogar.

[15] [plurimum hic utemur.] Non est visum servatum ab eo ministelli ordinem sequi, neque quæcumque ille, Dubordæum presse secutus, pertractat, referre. Blasphemias in Sanctos & Christi sponsam Romanam Ecclesiam evomere, calumnias in Ecclesiæ visibile caput Romanum Pontificem, ejusque vicarios episcopos jactare, viros Religiosos maledictis incessere, Catholicos omnes simplicitatis cæcæ & dementiæ insimulare, solita sunt frendentium hæreticorum arma, toties contusa, toties confracta, ut risum moveant, qui similibus instructi contra Catholicos in campum veniunt. Talia nos despicere & negligere solemus; interdum verbo retundimus, vel lectorem remittimus ad Theologos, qui hæreticos confutarunt. Hic, qui apud Dubordæum legerit, sacrilege Romanam Ecclesiam Sanctos Adorare, monachos falsarios, confictis instrumentis, titulos immensarum possessionum comparasse, ementitarum reliquiarum detestando commercio illusisse simplicibus & divitias emunxisse, taliaque plura, Defensionem eruditissimi Delislii adeat, atque ibi eodem numero capite protritum Dubordæum inveniet, quo hominem hæreticum in Catholicos debacchantem viderat. Ego inde tantum ea fere excerpo, quæ ad stabiliendam veritatem historicam Martyrii sanctæ Legionis Thebææ pertinent.

§ II. Probatur martyrii SS. Mauritii & Sociorum veritas ex antiquissimo illorum in Ecclesia cultu & celebri memoria seculo V.

[Ex Vita S. Severini abbatus Agaunensis,] Sanctorum Martyrum Agaunensium cultum antiquissimum, priscamque & celebrem erga sanctos Sospitatores populorum venerationem imprimis probat Vita S. Severini, abbatis Agaunensis, quam ad calcem tom. 1 Actorum SS. Ordinis S. Benedicti pag. 568 excudit Mabillonius. Ibi lucubrationem suam ita claudit biographus: Edita a Fausto presbytero, discipulo ipsius S. Severini abbatis, simplici oratione composita, jubente glorioso Principe Childeberto rege, præstante Domino nostro &c. Hæc si quis cavillator asserat, non ab ipso Fausto scripta fuisse, sed a posteriore quopiam adjecta, meminerit is asserti probationem adferre. Certe scriptor anonymus, qui seculo 9 S. Severini Vitam a Bollando editam ad diem XI Februarii, tomo ejusdem mensis 2 pag. 547 adornavit, ita orditur: Sacram sane libelli seriem, quam Faustus presbyter discipulus S. Severini abbatis de ejus Vita vel Actibus post ipsius ediderat obitum, transcribentes … commodum duximus, secundum ingenioli nostri capacitatem, ejusdem historiæ textum clariore propagare sermone &c. Atquæ hæc ita præstitit anonymus ille, ut editam a Mabillonio S. Severini Vitam quilibet, qui legerit, judicare debeat posteriori biographo præ oculis fuisse, cum sola fere correxisse, ut profitetur, grammaticalia vitia & verbis dumtaxat aliqua amplificasse comperiatur.

[17] Mabillonius quidem in Annal. Benedict. tom. 1 ad annum Christi 515 num. 70, [scripta a Fausto] Vitam S. Severini, quam in Appendice ad Secul. 1 Act. SS. Ord. S. Bened. sine scrupulo locarat ut sinceram, ex duobus capitibus vocat in dubium. Primo, quod in Actis S. Severini legatur Clodoveus Francorum rex anno 25 regni sui ægrotare cœpisse, & ad alterum annum febribus vexatus fuisse, cum interim expeditiones ejus bellicæ post Vogladensem Gothorum cladem, quæ eodem regni ejus anno 25 ex Gregorii Turonensis computu contigit, abunde probent vegetam ejus valetudinem. Deinde, quod S. Severinus narretur in suo ad sanandum Clodoveum itinere, convenisse Eulalium, seu Euladium Nivernensem antistitem, cum tamen tum temporis Eulalius nullus illi ecclesiæ præfuerit, sed tantum dudum postea Æoladius, quem hic, corrupto nomine, designari Mabillonius autumat. Hanc ejus hallucinationem hic refutare non est opus post ea, quæ ad diem XXVI Augusti disseruimus de perperam confusis hisce ejusdem fere nominis episcopis. Adeat lector, qui plura de his desideraverit, tom. V Augusti pag. 821, invenietque Pinii nostri observationes prolixiores, iisque distinctos duos Sanctos Nivernenses præsules Eulalium & Æoladium.

[18] Sed neque subsistit primum, contra sinceritatem Vitæ S. Severini Mabillonii argumentum. [ipsius Sancti discipulo] Quippe Clodoveus I Francorum rex, mortuo patri Childerico successit anno Christi 481; igitur annus regni ejus 25 cum anno vulgaris æræ 505 concurrit. Cœperit hoc anno ægrotare Clodoveus febrisque languentem exederit usque ad initium anni 507 vel finem præcedentis, tumque a S. Severino sanatus sit, verum erit biographi assertum. Certatum est Francos inter & Gothos anno Christi 507, ut videre est apud Pagium ad illum annum, mortuusque est Clodoveus post Vogladense bellum anno quinto, teste Gregorio Turonensi lib. 2 cap. 42, Christi scilicet 511. Quievisse ab armis aliquot annis Clodoveum, antequam Alarico, bellum indixit, testatur omnium scriptorum silentium, quod proinde, uti & chronotaxis reliqua, biographo nostro favent. Ceterum Tillemontius Monum. Eccles. tom. 14 in Notis ad Vitam S. Romani, de qua nos infra, pag. 744. judicat, epochas biographorum coævorum Sanctis, quorum gesta describunt, præferendas esse allatis notis chronologicis S. Gregorii Turonensis, dudum posterioris, & in similibus non satis accurati scriptoris: quod hic locum habere deberet, nisi chronotaxis ejus cum Fausti nostri assertis componi posset.

[19] [probatur dudum stabilitus] Igitur biographus primus S. Severini, qui seculi sexti initio scripsit, ita apud Mabillonium num. 1 loquitur: Eodem tempore, cum Clodoveus rex Francorum anno XXV regnaret in urbe Parisius, tunc in corpore suo gravis obvenit infirmitas … per duos annos, ut non a sacerdotibus loci illius, neque ab ullo medico corpori suo potuerit invenire medicinam… Erat autem ibidem homo in domo regis nomine Tranquilinus, doctor & omni sapientia plenus, honores arte medicinæ gerebat. Hic locutus est ad regem, dicens: Domine mi rex, & quia nullus ex nobis corpori tuo potest invenire medicinam, tibi dico, audi consilium meum, & ad sanctum monasterium Agaunensium, ubi sanctus ac beatissimus Mauritius martyr jacet in corpore, festinanter accede, aut certe tuam transmitte legationem. Est ibi homo sanctus Dei, nomine Severinus, abbas ordinatione institutus, tutela magna loci illius. Narratur post hæc missa legatio.

[20] [seculi 6 initio S. Mauritii & Sociorum cultus] Profecturus ad regem S. Severinus, omnes fratres in suam jussit venire præsentiam, indicans eis petitionem regis, prædicensque mortem suam in itinere obventuram. Cui omnes fratres dixerunt cum fletu magno: Abba pater, numquam nos derelinque vivos. At ille respondens, ait: Omnia, quæ voluit, Dominus fecit. Atque ex his manifestum est, anno 27 Clodovei regis, qui Christi est 507, abbatem, Fratres & monasterium exstitisse Agauni, ubi jam tum celebrabatur sanctus ac beatissimus Mauritius, cujus ibi sacra ossa quiescebant. Dubordæus, qui non nisi interpolatam apud Bollandum S. Severini Vitam legisse videtur, Dissertationis suæ cap. 5 circa finem, Usuardum & Aimoïnum insimulat, ac si turpi anachronismo orantem pro Clodovei incolumitate exhibuissent abbatem monasterii Agaunensis aliquot annis, antequam illud a Sigismundo rege primum conditum fuisset; atque ita concludit: Verum est, Bollandum (tom. 2 Feb. pag. 546) persuadere velle, monasterium Agaunense a Sigismundo non nisi refectum, amplificatum & ornatum fuisse. Verum id nullo modo defendi potest, cum scriptores omnes, tum antiqui, tum recentiores, qui de prima monasterii Agaunensis institutione agunt, illam Sigismundo Burgundionum regi adscribant.

[21] [Agauni, ubi jam tum exstitit monasterium,] Hæc, quam sint temere a ministello asserta, laudata sæpe S. Severini Vita abunde probat. Auctorem habet ejusdem Sancti discipulum, qui illi 30 annis convixit & servivit, quique proinde monasterii Agaunensis statum ante institutam ibi sub Sigismundo Regulam optime nosce debuit ejusdem cœnobii alumnus. Is quidem singula nobis explicata non reliquit. Fratresne ibidem tum temporis, sub fixa quadam Regula & regimine abbatis monachi convixerint, an dispersi in separatas ædes, mixtique secularibus sacerdotes sub S. Severini presbyteri disciplina vixerint, divinandum reliquit. Sed illud ex ejus relatione certum est, exstitisse jam tum temporis monasterium, basilicam, imo sacellum, si lubet, interpretare, atque ibi celebrem fuisse S. Mauritii martyris cultum, propter sacras ejus exuvias eo loco servatas; quod unicum ad institutum meum, & refellendum Dubordæum sufficit. Quamquam non solus Faustus inter antiquos & oculatos testes monasterii Agaunensis ante Sigismundi tempora meminit.

[22] Manifestum est S. Aviti Viennensis episcopi testimonium. Magnus ille præsul non minus natalibus, [ut etiam liquet ex fragmento homiliæ, quam] quam virtutibus & doctrina illustris, Viennensem sedem adiit circa annum Christi 490, ut ostendit Henschenius noster ad diem V Februarii pag. 661 num. 6, eamque occupavit adhuc post S. Sigismundi mortem, quam, Adone Viennensi teste, amarissime luxit, atque adeo usque ad annum 524. Hujus porro magni viri exstat fragmentum homiliæ editum a Jacobo Sirmondo nostro ex vetustissimis schedis Thuanæ bibliothecæ. Fragmenti talis est titulus: Dicta in basilica Sanctorum Agaunensium, in innovatione monasterii ipsius, vel Passione Martyrum. Titulo respondet homiliæ initium his verbis: Præconium felicis Exercitus, in cujus congregatione beatissima nemo periit, dum nullus evasit, cum injustam sanctorum Martyrum mortem, quasi sortis justitia judicaret, qua bis super Aciem dispersa mansuetam, centuplex decimatis fructus adcresceret, & odio in prosperum suffragante, eatenus eligerentur singuli, donec simul colligerentur electi, ex consuetudinis debito series lectæ Passionis explicuit.

[23] Ex hisce discimus, jam Aviti Viennensis tempore exstitisse, [post innovatum a Sigismundo cœnobium dixit] & legi solitam fuisse Passionem aliquam sanctorum Agaunensium Martyrum, quorum aliqui sorte, per binam mox decimationem, ac denique ceteri omnes ad necem rapti fuerint. Discimus insuper, circa annum 517, quo circiter laudatam homiliam recitasse Avitus debuit, Agaunensis monasterii, non primam fundationem, sed Innovationem celebrari solitam fuisse, atque adeo Agaunense cænobium non tum primum, vel non paucis annis, antequam homiliam Avitus dixerit, a Sigismundo erectum, sed longe ante constructum, ab hoc rege tantum amplificatum, reparatum & innovatum fuisse. Recte igitur idipsum Bollandus noster asseruit, ineptæque sunt ministelli cavillationes, ut magis adhuc ex sequentibus apparebit. Interim si hic quispiam contendat, titulum homiliæ a posteriore quopiam præfixum, ipsi S. Avito tribui non posse; respondebimus, id gratis & perperam asseri, cum Thuanæ bibliothecæ schedæ, unde transcriptus est, Sirmondo & aliis, teste Ruinartio, viris peritissimis, qui eas viderunt, vivente adhuc Avito, vel saltem paulo post ejus obitum scriptæ fuisse visæ sint.

[24] Quamquam, si dederimus, titulum ab alio quopiam adjectum fuisse, [S. Avitus Viennensis episcopus.] nihil inde argumento nostro decedet; nemo enim, cui præjudicia & cavillandi libido sanum cerebrum reliquerint, negabit, fragmentum homiliæ recte S. Avito adscribi: tanta est stili cum reliquis sancti episcopi operibus conformitas, tam certus eruditorum omnium consensus. Porro inde luce meridiana clarius est, celebrem, & non novam fuisse seculi 6 initio sanctorum Martyrum Agaunensium memoriam, & Passionem quampiam ex consuetudinis debito prælegi solitam fuisse, quod unum sufficit ad probandum antiquissimum illorum in Ecclesia cultum. Eamdem porro Passionem esse, quæ S. Eucherio Lugdunensi auctori adscribitur, quam hic recitatam Avitus memorat, suspicari merito licet; quæ enim de duplici decimatione in homiliæ fragmento meminit, non dubie inde profecta videntur. Tertium argumentum, quod antiquam Thebæorum Martyrum venerationem & Agaunensis monasterii ante Sigismundi ætatem existentiam invictissime probat, petitur ex Vita S. Romani Jurensis abbatis primi.

[25] [Idem evincitur] Illam Majoribus meis ex vetustissimo codice submisit Petrus Chiffletius Societatis nostræ sacerdos, de Opere nostro optime meritus, ediditque & Annotatis illustravit Henschenius ad diem XXVIII Februarii, tomo ejusdem mensis 3 pag. 737 & seqq. Plurima contra ejus sinceritatem moverat Quesnellus, quæ retudit Tillemontius superius laudatus. Henschenius § 2 probat, S. Romanum natum quinti seculi initio, anno 444 a S. Hilario episcopo Arelatensi ordinatum esse presbyterum, mortuumque statuit circa annum 460. § 1 num. 5 ostenderat, eumdem monachum Condatiscensem auctorem esse Vitæ S. Romani, qui res gestas SS. Lupicini & Eugendi, cujus se contemporaneum & discipulum non uno loco profitetur, conscripsit. Quo anno ad Superos transierit S. Eugendus, certo definiri non potest. Mabillonius in Notis ad S. Eugendi Acta, Secul. 1 pag. 536 ex Henschenii nostri ad Vitam S. Romani Observationibus, ita init computum, ut statuat S. Eugendum septennem adhuc puerum, teste anonymo, oblatum fuisse SS. Romano & Lupicino sub annum 460, postquam scilicet S. Romanus annis ante 16 sacerdotio initiatus fuisset a S. Hilario Arelatensi episcopo.

[26] [ex S. Romani abbatis Jurensis] Deinde ex verbis biographi, asserentis, S. Eugendum ad 61 annum ætatis fere pervenisse, conficit, illum obiisse circa annum Christi 510. Verum vacillat chronotaxis hæc, propter maximam incertitudinem epochæ, qua tota nititur. Est enim omnino dubium, an S. Eugendus S. Romano oblatus non sit, antequam is sacerdos consecratus esset, atque adeo ante annum 444, ante quem jam dudum monasticæ disciplinæ peritia & miraculorum gloria late inclaruerant SS. Romanus & Lupicinus. Deinde nihil suadet accessum S. Eugendi ad S. Romanum ad annum 460 potius, quam ad intercurrentes referre. Quamquam nihil attinet hic aliorum conjecturas quatere: illud certo asseri potest, S. Eugendum ad S. Romani disciplinam accessisse sub medium seculi quinti. Sit igitur, puerascente seculo sequente, mortuus, anno etiam, si lubet, 521, ut Chiffletius & alii nonnulli conficere volunt ex Chronico non optimæ notæ, ubi legitur: Hic (S. Eugendus) decimo anno post mortem Clodovei fuisse reperitur, quod tamen refutant Galliæ Christianæ auctores, tom. 4 col. 243, merito contendentes, S. Eugendum ante annum 515 decessisse.

[27] [Vita, scripta] Sit tamen, inquam, mortuus S. Eugendus anno 521. Coævus illi, si non æqualis ætate fuit anonymus biographus, cum quo secreta quæque communicasse ex ejus Vita dignoscitur S. Eugendus. Is igitur optime scire debuit Agaunensis monasterii sub sexti seculi initium statum, qui & lucubrationes suas Joanni & Armentario monachis Agaunensibus nuncupat in Præfatione Vitæ S. Romani, & testatur ad calcem Actorum S. Eugendi, digessisse se instituta ejusdem cœnobii. Qui denique, ut ipse testatur initio Vitæ S. Romani, quæcumque scripsit, Inibi (in monasterio Jurensi) proprio intuitu vel seniorum traditione percepit. Is porro trium laudatarum Vitarum auctor, pro temporum illorum sorte sat ineruditus, ita in Præfatione loquitur: Unde vos, o piissimi Fratres, Joannes atque Armentari, vehementius amicum gemino pulsantes affectu, si oris cordisque mei claustra reserare distulero, insignitum pertinacis avaritiæ notis, nec cibum mecum Apostolica traditione pronunciatis posse vos sumere. Igitur ineruditi cordis verecundiam rumpens, trium vobis abbatum Jurensium Vitam, id est, sanctorum patrum Romani, Lupicini, Augendi, pro supradictis panibus trinifer relator apponam.

[28] Siquidem Theoretica illa conversatio vitaque vestra, [ab auctore coævo,] qua prior priscum secutus Joannem, supra urnam S. Mauritii, id est, Legionis Thebæorum Martyrum, caput velut ille eximius apostolus atque symmystes super salutiferi pectus recumbit Auctoris; alter vero in modum natalis arcæ, dum illic in cœnobio, etiam claustro peculiaris cellæ contentus, mundi turbines impactus * irridet: uterque tamen absque alimonia spirituali nequit omnimodis inviolabiliter exerceri. Quamvis ergo Agaunus vester Gallico priscoque sermone, tam primitus per naturam, quam nunc quoque per ecclesiam, veridica præfiguratione Petri, petra esse dignoscitur, agnoscat tamen caritas vestra, & inter pineas abiegnasque Jurensium sylvas, ipsam quondam a Psalmographo in campis sylvæ mystica significatione repertam, quæ nunc inibi a sanctis Fratribus, sublato jam præfigurationis ænigmate, pedissequa stabilitate calcatur. Ita ille, quæ integra huc transferenda duxi, ne præcisa verba & periodi sensum allegoriis & tropis implexum magis intricarent.

[29] Jam vero, lector, habes hic apertissimam S. Mauritii & Legionis Thebææ ante Acta concilii Agaunensis mentionem, [initio seculi VI,] & assertum scriptoris coævi, vel certe supparis non dubium, de exhibito sanctis Martyribus ante illa tempora cultu. Accedat aliud non minus luculentum ejusdem biographi testimonium ex laudata Vita S. Romani cap. 4 num. 15. Et quia (inquit) sanctissimi viri Palladii fecimus mentionem, cujus beatissimus Romanus tam in cœnobio, quam in itinere, tamquam veræ caritatis comite, fido solatio potiebatur, retexam etiam illud, cui idem frater interfuit, & factum vulgatumque urbi ac populis celari non potuit. Basilicam Sanctorum, imo ut ita dicam, castra Martyrum Agaunensium, locum, sicut passionis illorum relatio digesta testatur, quæ sex millia sexcentos viros, non dicam ambire corpore in fabricis, sed nec ipso (ut reor) campo illic potuit consepire, fidei ardore succensus deliberavit expetere. Narrat deinde, quomodo S. Romanus Geneva Agaunum iter intendens, a via deflexerit, ad speluncam diverterit, duos ibi mundarit leprosos, atque fama prodigii Genevæ disseminata, a clero & populo quæsitus & cum pompa exceptus fuerit.

[30] Porro ex his biographi verbis consequens fit, celeberrimum jam tum seculo quinto fuisse sanctorum Thebæorum Martyrum sepulcrum, [uti etiam ex Actis] ad quod venerationis ergo viri sancti properarent, fuisse illis erectam basilicam & alias fabricas, Passionem aliquam tum temporis exstitisse, in qua sex mille sexcenti Martyres pro Christo eo loci occubuisse referrentur, quæ hic advertisse sufficiat, ut de stabilito jam tum seculo quinto S. Mauritii & Sociorum cultu, dubium non supersit. Attamen tribus hisce testibus indubitatis, & innovatione monasterii Agaunensis per Sigismundum antiquioribus, ad confirmandam sententiam quartus jungi potest anonymus scriptor Actorum S. Victoris martyris Massiliensis. Stilus auctoris, qui nulla nota chronologica ætatem suam indicat, viris in eo litteraturæ genere peritissimis, Ruinartio, Tillemontio, atque aliis criticis etiam hæreticis, visus est SS. Eucherio Lugdunensi, Hilario Arelatensi & Joanne Cassiano dignus, quapropter conjectant, Acta S. Victoris vel ab horum aliquo, vel ab alio anonymo seculi quinti scriptore exarata esse.

[31] [S. Victoris martyris Massiliensis.] Neque ab his dissentit Cuperus noster ad diem XXI Julii, ubi Passionem S. Victoris & sociorum ex Ms. a Chiffletio nostro submisso, collatoque cum Ruinartii & Bosqueti editionibus excudit pag. 143 & seqq. Præmittit ibi Cuperus Acta breviora ex Ms. Ultrajectino, non minus eleganter scripta, dubitatque, an non hæc longioribus, quæ laudant alii, antiquiora sint. Ibi ad rem nostram ipso statim initio legitur: Sub Maximiano passus est in urbe Massilia Victor miles. Cum enim illuc venisset Maximianus, peracta cæde sanctorum Thebæorum, decrevit, ut omnes diis sacrificarent, aut exquisitis mortibus deperirent. Prolixiora Acta num. 2 sic eadem hæc explanata exhibent. Maximianus enim, cum pro Sanctorum sanguine, quem per totum orbem crudelius ceteris, maximeque per totas Gallias recentius fuderat, & præcipue pro famosissima illa beatorum Thebæorum apud Agaunum cæde, nostrorum plurimis nimis terribilis factus, Massiliam advenisset, ut secundum Scripturam impius adhuc impie ageret, cuncta illic crimina sua cum vita nequissima completurus, ne quid sibi deesset scelerum, pietati protinus insatiabilis tortor, velut parum hactenus fecisset, tota rabie bellum indicit, Christicolasque, nisi sacrificent idolis, exquisitis mortibus deperire jubet.

[32] [Probatur sanctorum Agaunensium] Atque hæc ex communi eruditorum fere omnium & criticorum judicio scriptor quarti vel quinti seculi, quo proinde tempore notissimum fuit martyrium Sanctorum Agaunensium, & imposturæ arguitur ministellus, asserens, non esse illud nisi meram fabulam, seculo 6 vel 7 ab otioso quodam monacho adornatam. Locum hic suum postulat etiam Martyrologium, quod Eusebii seu Hieronymi nomine insignitur, cuique magnam in Ecclesia antiquitatem antesignanus noster Bollandus in Præfatione ad tomum 1 Januarii § 4, Florentinius in Admonitionibus præviis ad Martyrologium suum, & Sollerius noster in Præfatione ad Usuardum Art. 1 vendicarunt. In ejus apographis pene omnibus, quæ supersunt, sanctorum Thebæorum Martyrum memoriam ad X Kalendas Octobris consignatam invenio. Florentinii exemplaria nuntiant: In Gallia civitate Sedunis, natalis sanctorum Mauricii, Exuperii, Candidi, Victoris, Innocenti, Vitalis, cum Sociis V millium DLXXXV martyres. Apud eumde Florentinium Kalendarium vetustissimum Hieronymianum his verbis sanctorum Agaunensium Martyrum memoriam celebrat; S. Mauritii cum VI mill. DCLXVI.

[33] [cultus antiquissimus] Contractius fragmentum aliud sic illorum ibidem meminit: S. Mauritii cum Sociis suis. Codex Blumianus pluribus hic mendis scatet, nuntiat enim: Civitate Sedunisse Voctodero Valense locum Agaunum nat. Sanctorum: id est Mauricii, Euperii, Candidi, Victoris, Innocenti, Vitalis, cum Sociis VI milia DLXXXV Mart. In apographis aliis Hieronymianis sancti Martyres ad prædictum diem XXII Septembris memorantur. In Gellonensi nuntiatur: Sidunis Agauno Mauricii, Exuperi, Candidi, Victoris, Innocentii, Vitalis, cum aliis quinque millibus quingentis octoginta quinque (monet Acherius, in Ms. vetustissimo S. Galli legi, cum VI milia DCLXV martyrum) martyribus: In Rhinoviensi nostro tom. VII Junii: In Gallia nat. Sanctorum Mauritii, Exuperi, Candidi, Victoris cum aliis VI milia sexcentis sexaginta VI Martyribus sociis eorum: In Richenoviensi ibidem: Et in Gallia civitate Sindus, loco Agauno, natale sanctorum Mauritii, Exuperi, Candidi, Victoris, cum aliis sex millibus sexcentis sexaginta sex Martyribus, sociis eorum. Cum hoc ibidem fere consonat Martyrologium Augustanum, nisi quod vitiose per Sedun. Auguns. locum palæstræ exponat.

[34] Magis a proxime enumeratis discrepat Labbeanum Martyrologium; [ex Martyrologiis] habet enim: Sydunis Agauno Mauricii, Exuperii, Candidi, Victoris, Innocenti, Vitalis, cum aliis quinque millibus & quingentis octoginta quinque Martyribus, atque cum horum aliquo conveniunt, quæcumque cetera apographa reducuntur ad Hieronymiana. Romanum parvum Rosweydi brevibus sic memorat: Mauritii cum Sociis, qui Thebæi fuisse referuntur, sub Maximiano passi. Ceterum hæc ego paulo fusius referenda duxi, ut advertere lector possit, variare apud martyrologos Martyrum Agaunensium numerum, de quo alias erit monendus infra, ubi deducemus verisimillimum esse, quod ea Martyrologia antiquissima sint, quæ Innocentii & Vitalis non meminerunt: ostendemus enim, quod horum duorum Sanctorum nomina, S. Eucherii tempore, imo forte multis annis post fuerint ignorata. Interim ex his rursus verisimillimum fit, S. Mauritii & Sociorum martyrum memoriam, non solum seculo quinto, sed quarto etiam fuisse in Ecclesia celeberrimam. Scio inter aprographa Hieronymiana nullum superesse, quod S. Hieronymo auctori tribui possit: scio omnia mentione Sanctorum particularium locorum fuisse plurimum interpolata, & pleraque Sanctos nuntiare, qui ultra duo secula sancto illo doctore juniores sunt.

[35] Verum, quando reperitur genuina illa brevitas, & sparsa in codicibus Galliæ, [Hieronymianis.] Germaniæ, Italiæ certorum aliquorum Sanctorum eadem mentio, non immerito ea ex primigeniis Martyrologiis desumpta creditur. Quam autem constans sit sanctorum Agaunensium Martyrum in variarum gentium codicibus mentio, abunde liquet ex iis, quæ produxi, ubi characteres etiam ii non desunt, quibus Gregorius Martyrologium per totam Ecclesiam suo tempore legi solitum designavit: adeoque temeritatis notam non incurret, qui asseruerit, ab ipso S. Hieronymo, vel alio, quisquis demum fuerit, primigenii Martyrologii auctore in sacris Fastis consignatam fuisse S. Mauritii & Sociorum memoriam, atque adeo longo tempore esse seculo sexto vetustiorem.

[Annotata]

* forte impavidus

§ III. S. Mauritii & Sociorum Thebæorum martyrum cultus initio seculi VI.

[Acta synodi Agaunensis,] Hactenus satis vendicavi Bollandum nostrum, adversus præcipitantem criticam ministelli Anglo-Sabaudici asserentis, frustra monasterii cujuspiam Agaunensis vestigia quæri ante Sigismundi Burgundionum regis tempora, atque id potissisimum contra ejus calumnias evici ex auctoribus synchronis, antiquiorem S. Mauritii & Sociorum, esse seculo sexto memoriam, cujus ille initium ad septimum usque seculum Dissertationis capite 6 stolidissime differt, undeque argumentum alibi cudit contra Thebææ Legionis historiæ veritatem, quod nos infra, non minus feliciter, refellemus. Prosequamur crescentem cum seculis sanctorum Thebæorum Martyrum venerationem. Succedit ordine temporis innovatio Agaunensis monasterii per Sigismundum regem facta circa annum Christi 515, scribente Mario Aventicensi in Chronico, ad consulatum Florentii & Anthemii: His consulibus, monasterium Acaunum a rege Sigismundo constructum est. Eodem anno celebratam fuisse synodum Agaunensem, plerique statuunt. Concilium illud toto Dissertationis suæ capite 6 acriter & non sine bile impugnat Dubordæus, atque ibi ita ratiocinatur, ut hominem mente captum diceres. Insulsorum ejus sophismatum specimina quædam adferam, ubi Actorum, quæ S. Eucherio Lugdunensi adscribuntur, sinceritatem ab ejus stolidis cavillis vindicabo.

[37] [seu charta fundationis monasterii S. Mauritii] Juverit hic solum aliqua retulisse, quæ adversus Acta concilii Agaunensis movet. Illius synodi Acta Collectioni suæ conciliorum inseruit Labbeus noster tom. 4 Col.præmonito lectore de suo circa illorum sinceritate dubio, propter silentium de S. Avito Viennensi, qui Sigismundo amantissimus, & in rebus omnibus gravioris momenti consiliarius fuisse legitur. Coïntius in Annalibus Francorum ad annum 536 num. 225 instrumentum hoc fundationis monasterii S. Mauritii ex non uno capite exploserat. Illius defensionem cursim suscepit Mabillonius lib. 1 Annal. Benedict. num. 71. Ecce adhæc sapidas ministelli observationes. Duo eruditi illi Jesuitæ (inquit Gallice pag. 43, Labbeus scilicet & Cossartius) falsitatem prædictorum Actorum satis perspectam habuerunt, sed nimiam sibi vim facere debuissent, id ut candide faterentur… Ut autem presbyteri Oratorii melioris fidei sunt, quam Jesuitæ, Coïntius in Annalibus suis aperte edixit, falsa esse Acta istius concilii. Interim quantumcumque falsa crassos reditus pepererunt monasterio Agaunensi. Atque ea propter Mabillonius, ut circa finem capitis calumniatur, chartam donationis defendere debuit, pejoris adhuc apud ministellum fidei, quam ipsi Jesuitæ, quando de chartis Ordini suo utilibus agitur. Dum tam scurrilibus sarcasmis Dissertationem suam farcit, obliviscitur, quid agendum susceperit: quippe nullum hic argumentum adfert, probando suppositionem & falsitatem Actorum, nisi solam bonam fidem Coïntii, cujus non nisi cursim aliquas rationes relegit.

[38] [a Cointio,] Quidni in adversam partem Mabillonii responsa etiam expendit, & conatus est evertere, si, quam in aliis laudat, bona ipse fide gloriari vellet. Sed frustra hæc apud hujusmodi furfuris homines quæritur, qui Deo & Ecclesiæ infidi sacrilegum calamum contra Sancta omnia stringunt. Objecerat Coïntius adversus sinceritatem illius instrumenti primo: variantem notam temporis. Est ea duplex: initio præfigitur: Domino nostro Sigismundo pio, sub die prid. Kal. Maji a LX episcopis totque comitibus habito concilio in Dei nomine Agauni publice &c; clauduntur vero Acta: Data sub die Idus Maji, in virorum cætu prope Agauno. Hinc etiam deducit notam falsitatis, quod hic prope Agauno, illic Agauni celebratum dicatur. Arguit secundo ex numero LX episcoporum, quot negat Sigismundi tempore fuisse sedes in regno Burgundiæ. Tertio observat, Sigismundo ibidem ea dicta tribui, quæ modo cum anno Christi 515, modo cum 522 conveniant. Quarto, in illa synodo, inquit, Theodorus episcopus Sedunensis quærit, quid agendum sit de beatorum Martyrum Thebæorum corporibus: Theodorus autem numquam dictus est Sedunensis episcopus, sed Octodurensis, cathedra Octoduro serius Sedunum translata.

[39] Deinde idem Theodorus (inquit etiam Coïntius) obiit ante annum Christi 517, [impugnata, defensaque] quo Constantius ejus successor Epaonense concilium sua subscriptione roboravit, & tunc superstes in vivis erat Segericus, post cujus mortem Sigismundus apud Agaunum psalmodiam instituit, de qua Gregorius Turonensis aliique disserunt. Quinto, pugnat Coïntius a decretis in illa synodo novem turmis, quæ succedentes sibi in Officiis Canonicis, die noctuque indesinenter Domino famularentur. Incredibile quippe ipsi apparet, ex diversæ Regulæ monasteriis eas monachorum turmas evocatas fuisse, ut inusitatam in Occidente psalmodiam numquam interruptam instituerent. Denique Acta concilii Agaunensis abunde suam falsitatem prodere, autumat Coïntius, dum in vertice præferunt, interfuisse episcopos 60 & comites totidem, cum interim non nisi tres episcopi, & octo laïci, inter quos tres sunt sine titulo, subscribant. Ad singula fere hæc, respondit Mabillonius laudatus, fassusque est, non superesse nobis instrumentum autographum prædicti concilii, sed solum apographum.

[40] Silentium de S. Avito episcopo Viennensi, quem autumat & interfuisse synodo & hujus tempore pronuntiasse homiliam superius num. 22 & seq. exhibitam, [a Mabillonio, nihil continent, quod omnem illis fidem] uti & omissionem nominum aliorum episcoporum & comitum, socordiæ amanuensis adscribit. Eodem rejici posset varietas notæ chronologicæ: ex Pridie quippe, facile Idib. formari, & sic Kalendæ omitti potuerunt ab incurio & oscitante amanuensi. Quod si præplacuerit credere, Acta diversarum Sessionum perperam permixta esse in charta illa, hac via facilius etiam intellectu erit, quomodo in fronte dicantur Acta Agauni condita, ad calcem vero confecta prope Agauno, nihil enim vetat diversos conventus diversis locis habitos fuisse. De numero episcopalium sedium in Burgundiæ regno Sigismundi tempore frustra litigatur, recte enim observat Mabillonius, non esse incredibile, quod ad tam insolitam rem pertractandam episcopi extranei ex vicinis regno provinciis accersiti fuerint. Neque efficacius est argumentum petitum a Sigismundi verbis, tamquam non convenientibus tempori, quo Agaunensis synodus convocata censetur: nihil enim uspiam occurrit, quod necessario ad annos ejusdem sancti regis postremos spectet. Unum speciatim Coïntius protulit. Sigismundus in concilio ad congregatos episcopos ita loquitur: Ad hoc vos adunavi, ut mœrentem me consolemini, & quid agam, vel respuam, addiscatis, quæ arbitratur pertinere ad annum 522, cum Sigismundus confectus mœrore, ex innocui filii Segerici cæde concepto, Agaunum nimiam credulitatem defleturus abiit.

[41] At ipse Coïntius imbecillitatem argumenti, ni fallor, [abroget. Instrumentum enim illud] sensit; ait enim; Quibus verbis mœrorem ex morte Segerici conceptum videtur indicare. Noverat nimirum, hæc referri posse ad anteriora tempora, quando ab Ariana hæresi conversus ad fidem, hæc & similia ex præteritorum errorum memoria proferre potuit piissimus princeps. Certe ambigua, ipso innuente Coïntio, verba sunt, atque adeo, cum ex iis nihil efficaciter deduci possit, manet instrumento illi non omnis penitus ablata auctoritas, quæ, si ad manum esset apographum aliud, de quo mox, argumentis validioribus forte propugnari posset. Certe ad cetera, quæ Coïntius objecit, non est difficilius respondere. Achillem ejus convellit laudatus De L'isle abbas S. Leopoldi Nanceiensis, dum Defensionis suæ cap. 6 testatur, reperisse se in monasterio Agaunensi, ubi diu egit & omnia studiose scrutatus est, manuscriptum antiquissimum ad autographum ipsum, ut ipsi visum est, exactum, ubi Theodorus non Sedunensis, sed Octodurensis subscriptus legitur. Mortem hujus sancti episcopi ad diem XXVII Augusti, quo in sacris Fastis ejus mentio fit, fiximus circa annum 516. Is igitur innovationi monasterii Agaunensis S. Mauritii anno præcedente potuit adesse. Vivebat tum quidem adbuc Segericus Sigismundi filius, sed gratis asseritur, monasterium ante ejus mortem dotatum & innovatum a Sigismundo non fuisse.

[42] [est antiquissimum,] Imo, cum per synodum illam Hymnemondus, qui anno Christi 516 obiit, ut infra videbimus, in ipso concilio Agaunensibus monachis abbas datus fuerit, indubitatum est, ante annum 516, adeoque ante Segerici cædem, quæ sexennio post contigit, laudatum sæpe cœnobium exstructum fuisse. Quæ ad nomina, novem turmis, ibidem sibi ad psalmodiam perpetuam successuris, indita pertinent, non inepte etiam exponit Mabillonius, asserens, petita a variis monasteriis nomina, arbitrarie tantum & ad distinctionem singulis turmis imposita fuisse, non vero, quod diversarum turmarum monachi ex cœnobiis, a quibus cognominatæ erant turmæ, assumpti essent. Atque hæc opinio non est rursus a verisimilitudine aliena, nec tam absona ejusdem responsa omnia, ut fidem nullam obtinere debeant. Acta Agaunensis concilii, quæ, utut autographa non sint, sunt certe antiquissima, ut non solum codicum variorum, quibus inserta reperiuntur, antiquitas, sed vel imprimis probat omissum inter præscriptas monachis Horas Canonicas Completorium, quod a S. Benedicto primum institutum passim creditur. Hinc enim fluit probabilissima conjectura, chartam ante S. Mauri ad cœnobium Agaunense adventum, disseminatamque seculo sexto adulto S. Benedicti Regulam per Gallias, primitus conditam fuisse.

[43] [ubi pluribus de sanctis Martyribus] In laudatis autem synodi Agaunensis Actis ita loquitur Theodorus episcopus Octodurensis: Instantia cordis mei est, ut proferam sermonem vestris salubribus consiliis, quid agendum sit de beatorum Martyrum Thebæorum corporibus, id est S. Mauritii cum suis Commilitonibus, qui pro Deo a Maximiano perempti sunt, & inhumati jacent; nescio, qui sit homo, qui prævaleat secundum merita eorum singulis fabricare ecclesias. Tunc omnes episcopi dixerunt: De cruore eorum locus iste sacer est & electus. Illi exules fuerunt a patria, vitam mundi contemnentes, caduca respuentes, consanguinitatem proximi non recogitantes, juventuti non parcentes; pro Christi amore mortui sunt; & per Christum sanctificati sunt… Inito concilio, ad regem dixerunt (episcopi.) Visum est nobis bonum esse, ut hi tantum, quorum nomina comperta sunt, id est, Mauricii, Exuperii, Candidi, Victoris (ecce eorum solum expressam memoriam, quorum nominatim mentio fit in Passione S. Eucherio Lugdunensi tributa) infra ambitum basilicæ, quam clementia regis ad hoc opus ornare jussit, reliqua vero corpora congerantur in tutissimo loco atque aptissimo; in uno condantur loco, & sub eximia custodia sanctissimi custodes deputentur, ne forte, quod absit, falsato ex eis furentur, & constituatur officium psallendi die noctuque indesinenter.

[44] [agitur. Confirmantur hæc] Præficitur deinde restaurato seu innovato monasterio abbas Hymnemondus, statuuntur, quæ ad psalmodiam pertinent, ac denique sequuntur & confirmantur plurimæ donationes cœnobio Agaunensi factæ, pietatis & venerationis, qua erga præelarissimos Martyres nostros ferebatur Sigismundus rex, perpetua monumenta. Utcumque vacillantem Actorum concilii Agaunensis fidem, fulciat testimonium scriptoris anonymi, qui Vitas sanctorum post innovatum monasterium, primorum abbatum Agaunensium seculo sexto exaravit; Chiffletius noster in Illustrationibus Jurensibus Mss. prelo paratis, & ad nos missis a P. Harduino, contendit, earum auctorem esse Pragmatium, S. Achivi Agaunensis tertii abbatis fratrem, eumdem illum Vitarum SS. Romani, Lupicini & Eugendi scriptorem. Quamvis nihil hanc eruditissimi, deque Opere nostro optime meriti scriptoris conjecturam multum suadeat, non est tamen a vero multum absimilis, in quantum scilicet ad trium primorum Agaunensium abbatum Hymnemondi, Ambrosii & Achivi Vitas extenditur. Gestorum S. Probi eumdem etiam auctorem esse, inducere in animum non possum, neque a me dissensurum credo, quisquis attentius lucubrationem illam perlegerit. Etenim stilus Actorum S. Probi tam enormiter differt ab eo, quo Vitæ reliquæ exaratæ sunt, ut auctorem prorsus alium indubie indicent, vel ex stili diversitate nullum amplius pro distinctione scriptorum obtinebit argumentum.

[45] Porro monachus scriptor, historiæ Agaunensis, seu Vitarum sanctorum abbatum Hymnemodi, [ex Vitis trium] Ambrosii & Achivi, qui suscipiendæ congregationi Agaunensis monasterii eximie præfuerunt, illorum ubique se contemporaneum profitetur, & ita de instauratione Agaunensis monasterii per Sigismundum regem loquitur: Cum Sigismundus Gundobadi regis filius, jam honore patriciatus accinctus, Arianæ pravitatis abjecisset perfidiam, & fidem Catholici dogmatis consecutus, animum suum erga Religionis studia intentissime commodabat, eo tempore Maximus Genavensis urbis antistes, omni sanctitate & puritate conspicuus, cunctæque industriæ strenuitate egregius, apud quem prædicatio divini sermonis vehementer pollebat, ad hanc devotionem Sigismundi præcordia incitavit, ut de illo loco, quem pretiosa morte Thebæi Martyres & effusione sanguinis inclyti, felicibus maculis, rosea varietate ornaverant, promiscui vulgi commixta habitatio tolleretur, & illic, ubi splendor vitæ per passionis atrocitatem fuerat adquisitus, nitor habitantium remearet, exclusisque actionibus tenebrarum, dies perpetuus haberetur.

[46] Ita fore ut, iisdem patrocinantibus, & regno & regni integritate tutissime potiretur. [primorum abbatum] Eo pacto, si cogitatio ejus a pietate & justitiæ itinere minime deviaret, quia hos Sancti tuentur, quos sciunt a bono ordine nullatenus declinare. Quod tamen cum omni abundantia & prosperitate habere promeruit, & adhuc tempore longiore habuerat, si non, exundantibus populorum delictis, antiqui hostis in vidia valuisset. Igitur habito consilio, quod universitati Dei instinctu complacuit, visum est, ut omnes mulieres de loco eodem tollerentur, & remotis familiis sæcularibus, Dei inibi, hoc est, monachorum familia locaretur, qui diu noctuque cælestia imitantes, cantionibus divinis insisterent. Pertractus ergo, qui potissimum de abbatibus monarchiam ipsius actionis adsumeret, vir electione dignissimus Hymnemodus.

[47] Post hæc narrat biographus, quomodo Hymnemondum, (Innemondus & Himnemodus in Catalogis antiquis nominatur) Ursolus & Justus abbates, [Agaunensium, scriptis ab anonymo] atque Achivus & Probus Agaunum secuti sint, & subdit: Inter hæc missum est Lugduno ad beatum abbatem Ambrosium, uti regis devotio & sancti Hymnemodi promissio impleretur. Quod ubi cognovit civitas Lugdunensium, valde turbata est, eo quod tantus & talis servus de loco illo discederet. Sanctus vero Viventiolus urbis ejus episcopus, vel fratres, quos ipse abba regere videbatur, mœrore gravi perculsi sunt. Sed ille vir Deo plenus, ubi audivit viros præcipuos Hymnemodum & Achivum cum S. Probo jam ad Sanctorum basilicam præcessisse, omnibus morarum retibus amputatis, velociter cum aliis abbatibus sanctis viris Arcadio & Drabistione magno comitatu ad Sanctorum basilicam venit. Sic junctus sanctis Martyribus mira caritatis gaudia cunctis in congregatione eadem Fratribus cumulavit.

[48] [seculi 6] Psallendi interim vel subsistendi Regula instituta, sancto Hymnemodo a cœtu episcoporum, qui illic ad constituendum monasterium venerant, traditur. Ita Acta Agaunensium abbatum, quæ laudatus Chiffletius ex vetustissimo codice ecclesiæ Bisonticensis eruit. Ad hæc observasse juverit, generaliter eadem fere hic dici, quæ Acta concilii Agaunensis speciatim prosequuntur. Docemur hic etiam, quis fuerit Agauni status ante innovationem per Sigismundum factam. Maximus (inquit scriptor) Sigismundi præcordia incitavit, ut de illo loco … promiscui vulgi commixta habitatio tolleretur. Cui quæso rei, commixta vulgi habitatio fuerat, nisi domibus Sanctorum virorum seu sacerdotum secularium, seu monachorum, qui sanctorum Thebæorum Martyrum basilicæ inserviebant, vel contemplationi vacantes, prope sacras exuvias, secularium domibus permixti excubabant. Certe priscæ eo loco venerationis non obscure meminit scriptor, dum subdit: Et illic, ubi splendor vitæ per passionis atrocitatem fuerat adquisitus, nitor habitantium remearet.

[49] [scriptore.] Is nimirum pridem a Theodoro I Octodurensi episcopo institutus fuerat, dum ibi basilicam vel sacellum exstruxerat, cujus custodiæ aliquem de clero suo præfecisse illum verisimile est. Nisi forte jam tum plures illi sacerdotes peragendis divinis officiis adjunxerit, quorum numerus cum Sanctorum veneratione crescens, sub pastore vel præposito, qualem fuisse S. Severinum, est valde probabile, quodammodo instar monachorum adunatus vixerit. Postea sive ipsa sanctorum Martyrum veneratio, sive lucri cupiditas, homines eo allexit, & constructis domibus seculares clericis permixti fuerunt, unde morum dissolutio in his facile nasci potuit, & sic pristinus nitor & loci sanctitas sensim evanescere. Illis itaque reducendis adlaboravit concilium, sublatis inde mulieribus & familiis secularibus, atque fundato monasterio, in quo ad sanctorum pignorum custodiam conviventes sub arctissima Regula monachi, curis omnibus mundanis, omnique tumultu liberi, perpetuo divinis laudibus canendis vacarent.

§ IV. Sanctorum Thebæorum cultus seculo VI a S. Gregorio Turonensi, & Venantio Fortunato assertus.

[Sanctorum Martyrum] Ad Agaunense monasterium & Sigismundi martyris peculiarem erga sanctos Thebæos venerationem spectantia habet S. Gregorius Turonensis variis locis. Libro 3. Historiæ Francorum cap. 5 scribit: Igitur, mortuo Gundobado, regnum ejus Sigismondus filius ejus obtinuit, monasteriumque Agaunense solerti cura cum domibus basilicisque ædificavit. Deinde narrat, quomodo Segericus novercæ Almabergæ, seu Amalbergæ iniquis machinationibus, & decepti nimia credulitate patris jussu strangulatus sit. Sigismundi de patrato scelere serum dolorem prosequens; Nihilominus ille, inquit, ad sanctos Agaunenses aiens, per multos dies in fletu & jejuniis durans, veniam precabatur, psallentium ibi assiduum instituens. Lugduno regressus est, ultione divina de vestigio eum prosequente. Etenim Chrotechildis reginæ adhortationibus instigati Chlodomerus Francorum rex & fratres ejus Burgundias petunt, & contra Sigismundum & fratrem ejus Godomarum dirigunt, devictoque eorum exercitu, Godomarus terga vertit, Sigismundus vero, dum ad Sanctos Agaunenses fugere nititur, a Chlodomere captus, cum uxore & filiis captivus abducitur, atque infra terminum Aurelianensis urbis in custodia positus detinetur.

[51] Biennio post, redintegrato cum Godomaro Burgundionum rege bello, [S. Gregorius Turonensis,] Chlodomerus Sigismundum, uxorem & filios occidit, quæ omnia idem Gregorius relegit lib. 1 de Gloria Martyrum cap. 75, ubi post pauca scribit: Hic etenim (Sigismundus) post interemptum per iniquæ consilium conjugis filium, compunctus corde, Agaunum dirigit, ibique prostratus coram sepulchris beatissimorum Martyrum Legionis Felicis pœnitentiam egit … Postea vero captus ab Chlodomere rege cum filiis, interfectusque ejus jussu, ad eumdem locum delatus, sepulturæ mandatus est. Prima hic Gregorii narratio, ubi dicitur Sigismundus post interfectum Segericum filium, quod anno Christi 522 contigit, pœnitentiam acturus Agaunum secessisse Psallentium ibi assiduum instituens, Coïntio ansam præbere potuit opinandi, supposititia esse Acta concilii Agaunensis, quæ, cum condita dicantur anno Christi 515 vel sequenti, hujus tamen instituti meminerunt.

[52] [variis locis] Verum Historia trium primorum abbatum Agaunensium, de qua paulo ante egimus, abunde innuit, ipso statim ejusdem cœnobii restaurati exordio perpetuas laudes inductas fuisse. Igitur erravit hic Gregorius, vel, quod magis suspicor, verbis forte luxatis aliud omnino insinuare voluit. Mss. aliqua habent: Psallentium ibi chorum assiduum instituens, quæ quidem sensum, alibi tamen S. Gregorio satis familiarem, supplent; at dubito, an non potius significare Gregorius voluerit, regem cum monachis in choro psallentibus semper adfuisse, quod contextus videtur exigere. Quidquid tamen fuerit, hæc omnia sancti regis fiduciam in sanctorum Thebæorum Martyrum patrocinio, summamque erga illos venerationem luculenter probant. Præter ea, quæ ex S. Gregorio recitavimus, tamquam ad historiam Agaunensis monasterii pertinentia, apud eumdem egregium sanctorum Martyrum nostrorum laudatorem, testimonia occurrunt priscæ venerationis & cultus, dudum ante ejus tempora antiqui. Historiæ Francorum lib. 10 sub finem sic scribit.

[53] Nonus decimus Gregorius ego indignus ecclesiam urbis Turonicæ, [meminit. Ejus auctoritatem omnem] in qua beatus Martinus & ceteri sacerdotes Domini ad pontificatus officium consecrati sunt, ab incendio dissolutam diruptamque nactus sum, quam reædificatam in ampliori altiorique fastigio septimo decimo ordinationis meæ anno dedicavi; in qua, sicut a longævis presbyteris comperi, beatorum ibidem reliquiæ Agaunensium ab antiquis fuerant collocatæ. Ipsam etiam capsulam in thesauro basilicæ S. Martini reperi, in qua valde putredine erat pignus dissolutum, quod pro eorum religionis est virtute delatum. Ac dum Vigiliæ in eorum honore celebrarentur, libuit animo hæc iterum, prælucescente cereo, visitare. Quæ dum a nobis adtente rimantur, dixit ædis ædituus: Est hic, inquit, lapis opertorio tectus, in quo, quid habeatur, prorsus ignoro; sed nec prædecessores ministros hujus custodiæ scire comperi. Deferam eum & scrutamini diligenter, quid contineatur infra inclusum. Quem delatum reseravi, fateor, & inveni in hoc capsulam argenteam, in qua non modo beatæ Legionis Testium, verum etiam multorum sanctorum tam Martyrum, quam Confessorum reliquiæ tenebantur.

[54] [frustra ministellus] Thebææ Legionis nostræ athletas Testes hic vocat Gregorius, id est, Martyres, a Græco Μαρτυρεῖν, testari. Non est hic igitur peculiaris titulus, Sanctis nostris tributus, ut videtur censere Ruinartius in Notis. Porro capsa, in qua Sanctorum Agaunensium reliquiæ servabantur, vetustate & putredine dissoluta, capsula alia argentea, qua, quid servaretur, nemo tum temporis meminerat, abunde antiquissimum in ecclesia Turonensi S. Mauritii & Sociorum cultum probant. Dubordæus quidem nimiam S. Gregorii credulitatem sparsim in sua Dissertatione sugillat, indeque omnem sancto episcopo auctoritatem tollere nititur: ast irriti sunt ejus conatus. Qui sobrie de auctoribus judicant, fatentur, Gregorium non semel errasse, in iis maxime, quæ ad chronologiam spectant, & ab ejus temporibus & sede remotiora sunt, quæque adeo ex relationibus per plurimorum manus traditis, neque satis fidis accipere debuit. At simul sancto viro circa ea, quæ ejus tempore contigerunt, quæ vidisse se, vel a viris fide dignis accepisse testatur, auctoritatem, ut oportet, magnam deferunt.

[55] [explodit. Miraculum,] Testantur hic senes presbyteri, Agaunensium Martyrum reliquias in prima lipsanotheca servari; in secunda argentea, testimonium procul dubio Gregorius reperit, quod fidem faceret; quomodo enim alias distinxisset Sanctorum nostrorum exuvias inter tot alia coagmentata sacra pignora? Igitur dudum ante Gregorium Turonenses sanctos Agaunenses Martyres venerati sunt, de quo plura in Gloria posthuma. Interim accipiamus ab eodem sancto Turonensi præsule lib. 1 de Gloria Martyrum cap. 76 duo miracula, quæ ad Sanctorum Thebæorum reliquias contigerunt, quæque sic enarrat: Magna etiam virtus ad antedictorum (de illis egerat capite præcedenti, unde illa de Sigismundo & Agaunensis monasterii institutione superius delibavimus) Martyrum sepulchra, de quibus, relictis pluribus, pauca perstringere libuit. Mulier quædam filium suum unicum ad hoc monasterium adducens abbati tradidit erudiendum, videlicet ut factus clericus sanctis manciparetur officiis.

[56] [quod seculo 6] Verum cum jam spiritualibus eruditus esset in litteris, & cum reliquis clericis in choro canentium psalleret, modica pulsatus febre, spiritum exhalavit. Cucurrit mater orbata ad obsequium funeris plangens, sepelivitque filium. Verumtamen non suffecerunt hæ lacrymæ dolori, quæ in exsequiis sunt effusæ, sed per dies singulos veniebat, & super sepulcrum nati sui, emissis in altum vocibus, ejulabat. Cui tandem apparens per visum noctis beatus Mauricius, ait: Quid tu, o mulier, incessanter filii obitum plangens, numquam desistis a luctu? Cui illa: Dies, inquit, vitæ meæ hunc planctum non explent, sed dum advixero, semper deflebo unicum meum, nec umquam mitigabor a lacrymis, donec oculos corporis hujus debita mors concludat. Cui ille: Noli ita, ait, quasi mortuum flere, sed æquanimiter age; nam scias eum nobiscum habitare & sedentem (alii codices habent sede: forte legendum est in sede) vitæ perennis consortio nostro perfrui. Et ut veraciter credas, certa esse, quæ loquor, surge crastina die ad Matutinum, & audies vocem ejus inter choros psallentium monachorum.

[57] Et non solum die crastina, sed etiam omnibus diebus vitæ tuæ, [in basilica Agaunensi] cum veneris, audies in psallentio vocem ejus: ideoque ne fleveris, eo quod gaudere te oporteat potius, quam flere. Surgit mulier longaque ducit suspiria, nec obdormit in stratu suo, donec signum ad consurgendum commoveatur a monachis; quo commoto, accedit ad ecclesiam, aliqua de visione, quam viderat, probatura: nihil enim præteriit de pollicitatione sancta, sed quæ fuerant divinitus nunciata, mox impleta noscuntur. Verum ubi cantator Responsorium, (lege cantato Responsorio) Anthiphonam caterva suscepit monachorum, audit genitrix, parvuli vocem cognoscit, & gratias agit Deo. Sed & illud, quod Martyris ore promissum habebatur, prorsus impletum est, ut omnibus diebus vitæ suæ, cum accessisset mulier ad psallentium, vocem audiret hujus infantuli inter reliqua modulamina vocum. Dubordæus hæc quidem speciatim non attigit, ratus forte, ita protrivisse se S. Gregorii auctoritatem, ut peculiari ratione aliqua impugnare necesse non esset.

[58] Patebat tamen hic campus exercendæ dicacitati. Solent enim ejus sectæ homines, [contigit. Sanctorum nostrorum reliliquiæ] qui non raro ebriosi sutoris deliria & debacchantis mulierculæ furias pro divinis oraculis venditant & sequuntur, assertas a sanctis Patribus hujusmodi apparitiones cælestes ad aniles fabulas rejicere. Miror itaque, hypercriticum heterodoxum hæc, tamquam turbati ex nimio dolore materni cerebri somnia non explosisse. Quamquam, fallor, avia Pieridum peragrat loca, nullius ante trita solo; ut initio Dissertationis suæ nos monuit, & ex tota ejus lucubratione abunde liquet, maluisse eum, generatim aliqua impetere, quam singula examinare, ne sic magis suas ineptias proderet, nec tam facile lectoribus suis fucum facere posset. Nihil attinet narrationis hujus veritatem defendere velle, id, quod solum hactenus molimur, inde certum fit, celebre seculo 6 S. Mauritii nomen fuisse, multumque celebratum Agaunense monasterium. Magis adhuc id luculentum est, ex illis, quæ ita eodem loco Gregorius subnectit.

[59] Cum autem Guntchramnus rex, ita se spiritualibus actionibus mancipasset, [a Gunthramno expetitæ, presbyterum] ut, relictis seculi pompis, thesauros suos ecclesiis & pauperibus erogaret, accidit ut, misso presbytero, munera Fratribus, qui Sanctis Agaunensibus deserviunt, ex voto transmitteret, præcipiens presbytero, ut ad eum rediens Sanctorum sibi reliquias exhiberet. Igitur dum, impleta regis præceptione, cum his regrederetur pignoribus, Lemanni laci, per quem Rhodanus influit, navigium petit. Extenditur autem lacus ille in longitudine quasi stadiis quadringentis, latitudine autem stadiis centum quinquaginta. Denique revertens presbyter, ut diximus, cum navigium hoc fuisset adgressus, subito tempestas exorta fluctus tollit: ad sidera surgunt undarum montes, nunc puppis, naviculæ prora dehiscente, fertur in altum, nunc iterum, demersa puppe, prora tollitur in sublime: turbabantur nautæ, & nihil aliud nisi sola mors in hoc periculo præstolatur.

[60] [a naufragii periculo liberant.] Tunc presbyter, cum videret his fluctibus obrui & spumis undarum ipsarum graviter operiri, extracta a collo capsula, quæ Sanctorum pignora continebat, undis tumentibus fidus objecit, ac Sanctorum præsidium clara invocat voce, dicens: Ne peream in his fluctibus virtutem vestram deprecor, Martyres gloriosi, sed potius, qui jugiter pereuntibus præbetis auxilium, mihi, quæso, dextram salutis porrigere dignemini; fluctus opprimite, nosque ad litus optatum vestri adjutorii ope reducite. Et hæc dicens, cessante vento, decedentibus undis, ad litus evecti sunt. Hæc ab ipso cognovi presbytero. Luculentius, opinor, testimonium antiquæ summæque regum erga sanctos Agaunenses Martyres venerationis nec dari, nec exigi potest. Ceterum reliquias S. Mauritii & Sociorum petiisse Guntchramnus potuit, ut iis Cabillonensem S. Marcelli basilicam, a se anno Christi 584 ædificatam, ditaret. Certe, ut scribit Fredegarius in Chronico, synodum quadraginta episcoporum fieri præcepit, & ad instar institutionis monasterii sanctorum Agaunensium, quod temporibus Sigismundi regis ab Avito & ceteris episcopis, ipso principe jubente, fuerat confirmatum, hujus synodi conjunctione monasterii S. Marcelli Guntchramnus institutionem formandam curavit.

[61] [Venantii Fortunati] S. Gregorio Turonensi contemporaneus S. Venantius Fortunatus Pictaviensis episcopus sanctos etiam Agaunenses lib. 2 Carmine 15 sic celebrat.

Turbine sub mundi cum persequerentur iniqui,
      Christicolasque daret sæva procella neci;
Frigore depulso, succendens corda peregit
      Rupibus in gelidis fervida bella fides:
Quo pie Mauriti, ductor Legionis opimæ,
      Traxisti fortes subdere colla Viros;
Quos positis gladiis armarent dogmata Pauli,
      Nomine pro Christi dulcius esse mori.
Pectore belligero poterant qui vincere ferro,
      Invitant jugulis vulnera cara suis.
Hortantes se clade sua sic ire sub astra
      Alter in alterius cæde natavit heros.
Adjuvit rapidas Rhodani fons sanguinis undas,
      Tinxit & Alpinas ira cruenta nives.
Tali fine polos felix Exercitus intrans,
      Junctus Apostolicis plaudit honore choris.
Cingitur angelico super astra beata senatu,
      Mors fuit unde prius, lux fovet inde Viros.

[62]

Ecce triumphantum, Ductor fortissime, tecum [de sanctis Martyribus carmina]
      Quatuor hic procerum pignora sancta jacent.
Sed luteo tumulo latitat cæleste talentum,
      Divitiasque Dei vilis arena tegit.
Qui faciunt sacrum paradisi crescere censum,
      Heredes Domini luce perenne dati.
Sidereo Chorus iste trono cum carne locandus,
      Cum veniet Judex arbiter orbis, erit.
Sic pia Turba simul festinans cernere Christum,
      Ut cælos peteret, de nece fecit iter.
Fortunatus enim per fulgida dona Tonantis,
      Ne tenebris crucier, quæso, feratis opem.

Idem Venantius lib. 8 cap. 4, quod est de Virginitate, enumerans celeberrimos toto orbe Sanctos, sub medium Thebæorum Martyrum sic meminit:

Cæciliam Sicula profert, Seleucia Theclam,
Et Legio felix Agaünensis adest;

ut constet seculo sexto sanctos nostros Martyres inter præcipuos habitos & celebratos fuisse.

§ V. Antiquissimum de Sanctis Agaunensibus monumentum. Eorum memoria in Martyrologiis classicis.

[Missa de S. Mauritio & Sociis] Quod ad anteriora secula non immerito referri posset, hic certe primum locum postulat, monumentum insigne antiquissimi celeberrimique in Ecclesia cultus Thebæorum nostrorum sanctorum Martyrum, ex Missali Gothico, ab annis circiter 1000, Thomasio & Mabillonio Liturgiæ Gallicanæ lib. 3 testibus, exarato quadratis litteris. Neque tamen ex his solis fit de ejus vetustate judicium, sed vel maxime ex abrogata tempore Caroli Magni liturgia Gallicana, ante quod proinde tempus merito censetur scriptum fuisse. Missa S. Leodegarii in eodem codice invenitur quidem, atque ex eo consequens fit, non esse illum anno 678, quo necatus est S. Leodegarius, antiquiorem: verum certum est, Missas non omnes, quæ in illo codice leguntur, tum primum, cum scriptus est, compositas fuisse, sed aliunde desumptas. Has inter fuisse S. Mauritii & Sociorum Missam hanc, verosimiliter in monasterio Agaunensi ab ejus per Sigismundum amplificatione recitatam, merito suspicabitur, qui præjudiciis suis tenacius non adhæserit, maxime cum perspicuum sit, illam excerptam esse ex Actis primigeniis, quæ post interpolationem, seculo verosimilius septimo factam, videntur rarissima fuisse.

[64] Habe igitur illam, lector, ex Mabillonii Liturgiæ Gallicanæ lib. 3 transcriptam integram. [ex Missali]

Missa sancti ac beatissimi Mauricii cum sociis suis. Omnipotentis Domini misericordiam in hujus diei sex millium sexcentorum Martyrum solemnitate, fratres carissimi, deprecemur, ut qui tantæ Plebi suæ gloriam martyrii contulit, ita nobis diei immensa peccaminum (hic aliquid procul dubio desideratur, quod legi forte non potuit, neque enim intelligibilis sensus est) misericordiæ suæ largitate lætificet. Per Dominum nostrum Jesum.

Collectio sequitur. Deus, qui sanctis tuis Acauninsebus pro tuitione Christiani nominis persecutionis audaciam sustulisti, eorumque animum ad adepiscendam dignitatis tuæ martyrio præfulgentem gratiam incitasti, exaudi supplices tuos, & præsta, ut, sicut illi tuo munere meruerunt beatifice coronari, ita eorum suffragiis ab omni colluvione peccati, te auxiliante, reddamur innoxii. Per Dominum.

[65] Collectio post nomina. Auditis nominibus carorum nostrorum, [Gothico edito a Thomasio, & Mabillonio] omnipotentem Dominum deprecemur, ut plebis suæ ministrorumque vota suscipiens, oblationes nostras, quas in commemorationem sanctorum Acauninsium, ac pro spiritibus carorum nostrorum offerimus, in odorem bonæ suavitatis accipiat. Unde supplices simus, ut beatissimorum Patriarcharum, Prophetarum, Apostolorum & Martyrum, omniumque Sanctorum piis precibus adjuvemur. Per.

Collectio ad pacem. Deus, cui acceptissimum ac jucondissimum sacrificium est Sanctorum tuorum fides atque devotio, adesto familiæ tuæ tibi supplici, misericordiam tuam per sanctorum tuorum Acauninsium suffragia postulanti, & da, ut qui te peccatorum suorum errore læserunt, placere tibi per Sanctorum tuorum intercessionem mereantur. Per.

[66] Immolatio Missæ. Dignum & justum est, nos tibi gratias agere, [scriptoque] Domine sancte, Pater omnipotens, æterne Deus. Tu enim, Domine, Thebæorum exercitum, ad populi tui supplicium destinatum, ita subita jussionis tuæ gratia revocasti, ut plus eligerent sedula devotione interfici, quam de Christianorum sanguine satiari, Nec cum tantis ut (credo legendum Nec cunctantes) te auxiliante persecutionis onus excepere *, cervices suas persequentibus inclinare. Et cum rabies inimici decerneret, ut Dei Populus denumerationis instantia deperiret, ille raptus est decimus, qui anticipatione martyrii fieret primitivus. Clamor in castris oritur, virtus dimicandi contemnitur, de adsumatione martyrii contentio ardua commovetur. Dei Populus ferro confoditur, sanguis innocentum effunditur, fides inlibata servatur. Sic, Domine, Milites protegis tuos, ut nec defuerit in passione patientia, nec in consessione constantia.

[67] [ante annos mille.] Inter Beatorum bella & beata certamina, plus metuit gloriosa confessio de Commilitonum consortio dividi, quam manus carnificis gloriari. Totus namque Dei Populus tanta ardoris fidei alacritate flagrabat, ut, si tardaretur persecutio corporis, præcederet devotio passionis. Tanta enim fuit constantia populi & … * inimici, ut nec furor invenerit postmodum, quod occideret, nec gloriosum remanserit, quod periret. Factus est sacer ille Acauninsium locus per suffragia Martyrum salus præsentium, præsidium futurorum, quem sanguinis unda perfudit, pretiosorum corporum societas consecravit. Unde merito tibi, Domine, inter choros Martyrum & voces angelorum laudes tibi debitas agimus cum exultatione dicentes. Sanctus.

Collectio post sanctus. Oremus, fratres dilectissimi, ut Dominus ac Deus noster speciem istam, suo ministerio consecrandam, cælestis gratiæ inspiratione sanctificet, & humanam benedictionem plenitudine divini favoris accumulet. Per Dominum nostrum Jesum.

[68] [De iisdem alia antiqua monumenta,] In Notis & Observationibus Menardi ad Sacramentarium Gregorii pag. 181 codex Ratoldi seculo Christi X conscriptus, ad X Kalendas Octobris Missas duas de S. Mauritio & Sociis exhibet, quas huc quoque transferre integras nihil attinet. Solum observo, multum illas inter se discrepare, ex diversis codicibus verosimiliter transcriptas. Primæ Oratio talis est: Annue, quæsumus omnipotens Deus, ut nos sanctorum Mauricii, Exuperii, Candidi, Victoris, Innocentis & Vitalis & Sociorum eorumdem lætificet festiva solemnitas &c. Eadem Sanctorum nomina recurrunt in Oratione super Oblata: in secunda autem Missa nulla fit de SS. Innocente, seu potius Innocentio, & Vitale mentio, & hæc recitatur Oratio: Omnipotens & misericors Deus, qui sanctis martyribus tuis Mauritio, Exuperio Candido & Victori coronam martyrii præstitisti &c: unde suspicor esse priore antiquiorem.

[69] [quæ omnia satis probant, Sanctos] Plura per temporum seriem sparsa toto Occidente congeri possent monumenta antiquissimæ populorum erga sanctos Mauricium & Socios martyres venerationis: verum quod hæc ad Gloriam illorum posthumam potissimum spectent, illuc referimus. Interim, quæ retulimus hactenus, sufficiunt ad reprimendam eam Dubordœanæ hypercriticæ partem, qua contendit, sanctos Agaunenses Martyres fictitios heroes esse, qui numquam in rerum natura exstiterint. Etenim si repertum semi-esum vetustate numisma, si detectus sepulcralis lapis, si inscriptio, cujus sensus vix divinando exponitur, fidem apud prudentes faciunt, personæ cujusdam vel facti, cujus nusquam alibi mentio fit, quis quæso, sobrius suspicabitur, fabulosos Sanctos esse, quorum antiquissimum cultum tot probant monumenta, licet aliunde nullum scriptum esset illorum Martyrium, licet ficta & fabulosa essent, quæcumque de illis scriptores posteriores tradiderunt?

[70] Duo sunt alia sophismata, quibus sanctorum Martyrum existentiam impugnat ministellus, [non esse fictitios heroes. Eorumdem apud Martyrologos septimi] quæque sequenti § refellam, martyrologorum hic classem subtexo, quæ probet disseminatum magis magisque Sanctorum Agaunensium cultum. Posteriorum quidem hi seculorum testes sunt, at qui luculentum nobis faciunt, Passionem, quæ a Chiffletio eruta & S. Eucherio Lugdunensi vindicata est, illis seculis in Ecclesia exstitisse, atque adeo non esse ab eodem Chiffletio ex Actis Surianis cusam, quæ est alia hypercritici ministelli intemperans suspicio. Beda itaque Acherii canit ad X Kalendas Octobris:

Mauritius decimas martyr cum millibus una. Noster ad eumdem diem habet: Sanctorum martyrum Thebæorum Mauricii, Candidi, Exuperii, Victoris. Addit apographum reginæ Sueciæ: Cum aliis VI ⅭⅠƆ octuaginta quinque Martyribus; Florus autem: Cum Sociis, quorum omnium numerus sex millia, sexcenti, sexaginta sex fuisse dicitur, qui pro Christi nomine omnes pariter jussu Maximiani cæsaris gladio sunt interfecti.

[71] Prolixiores sanctorum Martyrum annuntiationes ibidem in auctariis videri possunt. [& octavi seculi memoria.] Rabbanus Maurus parcissime illorum hodie meminit, his verbis: Sanctorum martyrum Thebæorum Mauricii, Candidi, Euperii. Eorumdem longissimum est apud Adonem elogium, quod huc transferre operæ pretium est, utpote ex Actis primigeniis certo desumptum, licet nonnullis auctum sit. Sic igitur ad hunc diem scribit Ado: In Galliis civitate Seduno, loco Agauno, natale sanctorum martyrum Thebæorum Mauricii, Exuperii, Candidi, Victoris, Innocentii, Vitalis cum Sociis suis, qui sub Maximiano passi pro Christo, gloriosissime coronati sunt. Ut igitur beatissimæ eorum passionis causa breviter loquamur, sub Maximiano, qui Romanæ reipublicæ cum Diocletiano collega imperium tenuit, per diversas fere provincias laniati sunt atque interfecti Martyrum populi. Idem namque Maximianus erga Dominum cæli profanus impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat.

[72] Si qui tunc veri Dei cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis, [Eorum prolixum] vel ad supplicia, vel ad necem rapiebantur. Erat eodem tempore in exercitu legio militum, qui Thebæi appellabantur: legio autem vocabatur, quæ tunc sex millia & sexcentos viros in armis habebat. Hi in auxilium Maximiano ab Orientalibus partibus accersiti venerant; Viri in rebus bellicis strenui, virtute nobiles, sed fide nobiliores: erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Itaque cum hi, sicut & ceteri milites, ad dilaniandam Christianorum multitudinem destinarentur, soli crudelitatis ministerium detrectare ausi sunt, atque hujusmodi præceptis se obtemperaturos negant. Maximianus non longe aberat, nam se circa Octodorum itinere fessus tenebat. Igitur, cognito Thebæorum responso, præcipiti ira fervidus, ob neglecta imperia decimum quemque ex eadem Legione gladio feriri jubet, quo facilius reliqui rebus certis territi metu cederent. Redintegratis mandatis, edicit, ut reliqui in persecutionem Christanorum cogantur.

[73] [in Adone] Ubi vero ad Thebæos denuntiatio iterata pervenit, cognitumque ab eis est, injungi sibi rursus executiones profanas, vociferatio passim ac tumultus in castris exoritur affirmantium, numquam se ulli in hæc tam sacrilega ministeria cessuros. His deinde compertis, Maximianus omni bellua cruentior, rursus ad ingenii sævitiam redit, atque imperat, ut iterum decimus eorum neci detur, ceteri nihilominus ad hæc, quæ spernerent, compellarentur. Quibus jussis denuo in castra perlatis, segregatus est atque percussus, qui decimus sorte obvenerat. Reliqua vero se Militum multitudo mutuo sermone instigabat, ut in tam præclaro ordine persisteret. Incitamentum tamen maximum fidei penes S. Mauritium fuit, primicerium Legionis ejus, qui cum Exuperio (ut in exercitu appellant) campiductore, & Candido senatore militum accedebat, exhortando singulos & monendo, fidelium Commilitonum, etiam Martyrum exempla ingerens.

[74] [elogium] His itaque Primoribus suis atque auctoribus animati beatissimi Viri, Maximiano adhuc insania æstuanti mandata mittunt, sicut pia, ita & fortia. Milites, inquiunt, sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod libere confitemur, Dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam: a te stipendium laboris accipimus, ab illo vitæ exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus Deum, utique auctorem nostrum, Dominum ac auctorem, velis, nolis, tuum. Si non ad tam funesta compellimur, ut hunc offendamus, tibi, ut fecimus hactenus, adhuc parebimus: sin aliter, ipsi parebimus potius, quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quas sanguine innocentium cruentare nefas ducimus: dexteræ ipsæ pugnare adversus impios & inimicum sciunt, laniare pios & cives nesciunt.

[75] [ex Actis] Meminimus nos pro civibus potius, quam adversus cives arma sumpsisse. Pugnavimus semper pro justitia, pro pietate, pro innocentium salute: hæc fuerunt hactenus pretia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quoquo * pacto conservemus tibi, si hanc Deo nostro non exhibemus? Juravimus primum in sacramenta divina, juravimus inde in sacramenta regia: nihil nobis de secundis credas necesse est, si prima perrumpimus. Christianos ad pœnas per nos requiri jubes, jam tibi ex hoc alii requirendi non sunt. Habes nos hic confitentes Deum Patrem auctorem omnium, & Filium ejus Jesum Christum Dominum credimus: videmus laborum periculorumque nostrorum Socios, nobis quoque eorum sanguine adspersis, trucidari ferro, & sanctissimorum Commilitonum mortes & Fratrum funera non flevimus, non doluimus, sed potius laudavimus & gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti essent pati pro Domino Deo eorum.

[76] [primigeniis] Non nos vel hæc ultima vitæ necessitas in rebellionem cogit: non nos adversum te, imperator, armavit ipsa saltem, quæ fortissima est in periculis desperatio. Tenemus ecce arma, & non resistimus, quia mori, quam occidere satis malumus, & innocentes interire, quam noxii vivere præoptamus. Si quid in nos ultra statueris, si quid adhuc jusseris, si quid admoveris, ignem, tormenta, ferrum, subire parati sumus. Christianos nos fatemur, persequi Christianos non possumus. Cum hæc talia Maximianus audisset, obstinatosque in fide Christi cerneret animos Virorum, desperans gloriosam eorum constantiam posse revocare, una sententia interfici omnes decrevit & rem confici circumfusis militum agminibus jubet. Qui cum missi ad beatissimam Legionem venissent, stringunt in Sanctos impium ferrum, mori non recusantes vitæ amore. Cædebantur itaque passim gladiis non reclamantes saltem aut repugnantes, sed &, depositis armis, cervices persecutoribus præbentes & jugulum percussoribus vel intectum corpus offerentes.

[77] Victor autem martyr nec Legionis ejusdem fuit, [desumptum est. Eorumdem] nec miles, sed emeritæ jam militiæ veteranus. Hic cum iter agens subito incidisset in hos, qui passim epulabantur læti Martyrum spoliis, atque ab his ad convescendum invitatus prolatam ab exultantibus per ordinem causam cognoscens, detestatur convivas, detestatusque convivium refugiebat; requirentibusque, ne & ipse forsan Christianus esset, Christianum se & semper futurum esse respondit: ac statim ab irruentibus interfectus, ceteris Martyribus sicut morte, etiam honore conjunctus est. Quid deinde circa Maximianum tyrannum sit consecutum, brevi colligere placuit. Cum dispositis insidiis genero suo Constantino mortem moliretur, deprehenso dolo, apud Massiliam captus est, nec multo post strangulatus teterrimoque supplicio affectus, impiam vitam digna morte finivit. At vero beatissimorum Martyrum corpora post multos passionis annos sancto Theodoro episcopo revelantur & in eorum honorem basilica honeste componitur.

[78] Sed & per longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rhodanus revelavit; [apud Usuardum & alios] quæ non ideo a sinu terræ protulit, ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ut ceteris Martyribus sepultura venerabiliter sociaretur. Tam prolixum Sanctorum Agaunensium elogium ex Adone integrum refero, quia ubi de Passione, ejusque antiquitate disputabimus, venient ex illo aliqua observanda. Brevior pro more Usuardus, sic hodie nuntiat. In Galliis civitate Seduno, loco Acauno, natalis sanctorum martyrum Thebæorum Mauricii, Exuperii, Candidi, Victoris, Innocentii, Vitalis cum Sociis sex millibus quingentis, qui sub Maximiano passi pro Christo gloriosissime coronati sunt. Monet Sollerius in Auctariis, variare in apographis Martyrum numerum, & pro 6500, alia 6666, alia 6660 habere, ut ibidem videre est.

[79] Wandelbertus numerum non exprimit, canens:

Mauritius denum socia Legione coronat, [mentio. Ignoti sunt Græcis. Crassa de Baronio]
Effuso mortem pariter quæ sanguine vicit.

Galesinium, Grevenum, Molanum ceteraque mitto recentiora Martyrologia, quæ omnia Sanctorum Thebæorum texunt elogium. Græci Agaunensium Martyrum in suis Fastis non meminerunt; habent illi ad diem XXI Februarii Mauritium suum cum sociis martyribus Apamæensibus, quorum Acta in Opere nostro ibidem data sunt. Illos nonnulli olim cum Thebæis Martyribus confuderunt: Cui sententiæ (inquit Baronius in Notis ad Martyrologium suum) & ego aliquando non invitus adhæsi, culpans Metaphrasten (qui Mauritii Apamæensis gesta scripsit) quasi minus assecutus esset res Occidentalium Martyrum. Deinde pluribus narrat, quomodo ex Theodoreto doctus, diversissimos esse Sanctos, sententiam mutarit. Dubordæus ex præfata Baronii confessione argumentum cudit contra veritatem martyrii Sanctorum Agaunensium, quod hic negligere non licet, ut specimen habeamus peregrinæ logicæ, quam sequitur.

[80] Recitatis itaque Baronii verbis, sic prosequitur cap. 18 Dissertationis: Necesse non est Theodoreti locum examinare aut rationes, quas Baronius habuerit, mutandæ sententiæ; id unum sufficit, quod, [circa hæc Dubordæi impostura.] ut ipse fatetur Cardinalis, quondam crediderit, Mauritium & Socios ejus passos fuisse Apamææ in Syria, id est, relationem S. Eucherio tributam fabulosam esse, atque Latinos scriptores scenam istius tragœdiæ ex Syria ad Alpes transtulisse ad honorandas Occidentis ecclesias. Frustra, lector, quæres, ubi id vel per umbram asseruerit Baronius; at ita ministellus ratiocinari debuit, ut ex Cardinalis verbis sua asserta inferret. Baronius dicit, se carpsisse Metaphrasten, suspicatumque, quod is Occidentalium rerum inscitia laborans, Agaunenses Martyres in Syriam ad Græcos avexisset, ergo opinatus est, quod, vera dicente Metaphraste, Occidentales scriptores Orientalibus sanctos Martyres eripere voluerint, & Apamæa Agaunum transtulerint. Hoc Dubordæi ratiocinium, an satis sobrii hominis sit, nescio. Talia tamen pleraque alia ejusdem argumenta sunt, quæ nunc aggredimur.

[Annotata]

* forte, Excipere, &.

* an non supplendum Crudelitas?

* alibi Quo

§ VI. Refellitur hypercritica Dubordæi veritatem martyrii Sanctorum Thebæorum impugnantis a dubio de tempore, quo coronati sint. Proponitur ejusdem argumentum negativum & calumniæ aliquot refutantur.

[Dubordæus contendit,] Hactenus martyrium S. Mauritii & Sociorum ejus sic defendimus, ut, licet Acta nulla exstarent, ea, quæ protulimus, abunde ejus veritatem probarent. Eodem adhuc tramite procedemus, nihil ex eorum scripta Passione pro causæ subsidio repetentes, atque ideo prætermittimus hic, alioque examinanda rejicimus prima aliquot capita Dissertationis Dubordæanæ, quod vel Acta ipsa directe impugnent, vel refelli debite non possint, nisi vindicata prius ab ejus sophismatis Actorum primigeniorum auctoritate. Duo movet Dubordæus duobus integris capitibus contra passionem sanctorum Agaunensium præcisam ab Actis, quibus contendit, Thebæos non esse pro Christo passos, sed fictitios heroës & martyres esse. Capiti 13 hunc titulum facit: Quod, si vera esset historia illius Legionis, tanta non esset incertitudo super tempore, quo accidit: atque deinde sic fere prosequitur: Martyrium legionis integræ, res est tam memorabilis, ut, si vere contigisset, procul dubio Annalibus Ecclesiæ inscripta fuisse cum suis adjunctis & epochis. Quod si scriptores ecclesiastici id referre neglexissent, Aurelius Victor, Eutropius, Jornandes, vel quis alius scriptor, oblivionem reparasset.

[82] [non esse coronatos sanctos Martyres, quia martyrii epocha] Titus Livius retulit finem tragicum legionis, quæ rebellarat & Rhegium occuparat, cum Romani adversus Pyrrhum bellum gererent. Et volet quispiam 6600 cum Ducibus Milites trucidatos fuisse, jubente imperatore, quod falsis diis sacrificare, vel ceteris copiis ad fundendum Christianorum sanguinem se jungere nollent, & neminem scriptorum tum ecclesiasticorum, tum profanorum verbo ullo meminisse de re, quam tot adjuncta raram & stupendam faciunt? Si bene hic Dubordæum intelligo, parum aut nihil ab antiquorum omnium scriptorum testimoniis accumulatis martyrio nostro accederet, nisi ii ipsi notis chronologicis certam & indubitatam nobis rei gestæ epocham reliquissent. Id enim nisi hic contendat, paralogismum, satis sibi familiarem lectoribus obtrudit, spectantem ad caput Dissertationis suæ 18, quod postea discutiemus. Sagacissimi scriptorum Ecclesiæ Romanæ (prosequitur Gallice ministellus Anglo-Sabaudus) non conveniunt de anno, de Pontifice tunc sedente, de consulibus. Baronius martyrium sanctorum Agaunensium figit sub Pontificatu Marcellini, in quo illum secuti sunt eruditi duo patres Oratorii, Coïntius ad annum Christi DXXXVIII, & Morinus de Rebus a Constantino gestis part. 2 cap. 3.

[83] Contra, Antonius Pagius idem martyrium Caji sedentis annis illigat. [nec certo determinata est, nec determinari videtur posse.] Baronius asserit, passam esse Legionem sub XIV consulatu Diocletiani: Pagius, primis ejusdem imperatoris annis coronatam credit. Jesuita Labbeus Chronol. Hist. anno Christi CCLXXXVI suum Baronium deserit, atque hunc forte Pagius secutus est. Habe illius verba: “Dicuntur (Gallice, On dit) circa annum CCLXXXVI Sebastianus … Mauricius & plures alii cum Legione Thebæa pro Christi fide subiisse mortem Agauni in faucibus Alpium Penninarum.” Divertit hinc Dubordæus ad Chesnium, in Historia Pontificum argumentum deducentem a collato, ut ipse rebatur, Thebæis Militibus Romæ Confirmationis Sacramento, contra Papæ Marcellino imputatam idololatriam, seu thuris oblationem simulacris: ac deinde laudat bonam fidem Jesuitæ (quis crederet!) Labbei, non allegantis martyrium Thebæorum Martyrum, tamquam rem indubiam, de qua testimonia certa in probatis monumentis reperisset, sed evadentis per DICUNTUR: (On dit) ut ne se vadem certo redderet relationis, quam arbitrabatur nonnihil fabulosam.

[84] Quod ad Marcellinum spectat, non eget Chesnii argumento ejus sanctitas & innocentia: [Impugnatur] nec, fuerint Romæ a Marcellino confirmati Thebæi, necne, ad martyrii veritatem pertinet, prout illud hactenus defendimus. Audiamus cursim Labbei verba, quæ ministellus laudat, ut, quantum illi bona fides cordi sit, lectoribus palam fiat. Sic itaque scribit Labbeus ad præfatum annum: SS. Sebastianus, Tiburtius, Tranquillinus, Marcellinus, Zoë &c, Mauricius quoque cum Legione Thebæa ad Agaunum in faucibus Alpium Penninarum, aliique plures circa hæc tempora pro Christi fide necati perhibentur. Lectorem, ni fallor, monere non debeo, inepte Dubordæum ludere in voce Perhibentur, quæ profecto apud Latinos non minus affirmantis est, quam dubitantis: paucis hominem convenio, circa id, in quo omnem argumenti sui vim positam esse arbitratur. Non negat (neque enim illum usque adeo impium depingo) Christum redemptorem nostrum natum esse, adoratum a Magis, avectum in Ægyptum; non inficiabitur, Dei Filium baptizatum & mortuum, & trucidatos fuisse ab Herode infantes in Bethleëm.

[85] Litigant circa tempus, quo hæc contigerint, non Romanæ Ecclesiæ scriptores solum, [stolida hæc] sed eruditissimi quique heterodoxorum; doceat itaque nos hypercriticus epocham certam horum factorum, ab auctore, vel Christiano, vel alio sic fixam & stabilitam, ut dubium nullum relinquat. Illam ubi attulerit, quod tamen numquam faciet, mille illi res alias, tum profanas, tum sacras proferemus, quarum circumscriptum certis notis chronologicis tempus ab illo requiremus, cogeturque, quæ sunt toti orbi certissima, atque ea ipsa, quæ sunt divina auctoritate stabilita, abjicere, nisi ab hac insolentis criticæ suæ regula discesserit. Præviderat ministellus talia fere responderi posse, qualia jam attuli; itaque, distinguendum monet inter factum & factum. Fatetur, facta esse plurima in historia Ecclesiastica, circa quæ debile esset hoc ratiocinium; Sed, inquit, martyrium totius Legionis est res tam rara, tam singularis, tam illustris, ut incertitudo, in qua sumus circa tempus, sufficiat ad ingerendam suspicionem de facti falsitate. Hæc, si volet, iis factis applicet, quæ protuli, quæque profecto minus rara non sunt, nec illustria, dignaque proinde, quorum epochæ a scriptoribus maxime sacris consignarentur.

[86] [ministelli critica. Ejusdem] Quamquam martyrium sanctorum Innocentium, prodigia pene continua publice, tota Judæa inspectante, a Christo patrata, miraculosus defectus solis in ejus morte, atque his non pauca similia, non minus suas epochas apud scriptores profanos merebantur, quam Legionis Thebææ martyrium; illa ut Dubordæus, certa aliunde auctoritate suadente, licet indubiis notis chronologicis non sint circumscripta, credit contigisse, ita fateatur, passionem sanctorum nostrorum Martyrum tot antiquis monumentis firmatam ad fabellas relegandam non esse, quod apud antiquos scriptores nulla ejus inveniatur determinata epocha, & recentiores circa illam non conveniant. Secundum argumentum, ad quod capite citato viam straverat, prosequitur Dubordæus Dissertationis suæ capite 18 sub hoc titulo: Quod duobus integris seculis post Maximianum scriptorum nullus meminerit de Legionis Thebææ martyrio.

[87] [argumentum negativum,] Negativum est illud, cui vim tantam ministellus tribuit, ut, quasi confecta re, triumphabundus petulanter exclamet: Eripimus Ecclesiæ Romanæ in hac Dissertatione Sanctos sex mille, sexcentos, sexaginta sex, quot scilicet Ecclesia numquam sibi vendicavit, quæ Martyres Thebæos, Agauni passos, seu Legionem Felicem, jam a primis quidem seculis venerata est, at certum horum Martyrum numerum numquam definivit. Verum de his recurret sermo, Dubordæum audiamus cum suo Achille prodeuntem. Mox initio capitis præmittit stolidam observationem circa Baronii dicta, quam superius explosi. Suspicatur deinde. Cardinalem de martyrio Legionis Thebææ dubitasse (quod falso illi ministellus imputat) propter silentium scriptorum ecclesiasticorum ultra ducentos annos post tempus, quo supponitur Agauni passa. Enim vero, inquit, martyrium legionis integræ res est magna adeo & insolita, ut centum locis Annalibus Ecclesiæ inserta reperiretur, si vere contigisset. Potestne solida ratio quædam hujus silentii adferri?

[88] [petitum] Post hæc fabellam de Joanna Papissa allegat, variisque in Ecclesiam Romanam sarcasmis & calumniis exornat. Quod de illa Romani scriptores siluerint, facile Dubordæus intelligit; novit enim, quam sollicita curia Romana fuerit, in supprimendis libris, qui ejus nobis memoriam reliquissent. Piget referre commenta & calumnias toties protrita, ut a sani cerebri hominibus sine stomacho legi non possint. At, inquit, de silentio auctorum ecclesiasticorum fere usque ad Gregorii Turonensis tempora, id est trecentorum fere annorum intervallo, circa martyrium Legionis Thebææ plausibilis ratio afferri non potest. § 2 hujus Commentarii scriptores tres protuli, qui centum fere annis ante Gregorium vixerunt, ex hac igitur parte falsum est præcipitis ministelli assertum. Porro juxta Dubordæum duæ sunt classes scriptorum, qui illius martyrii debuissent meminisse. Altera sacrorum oratorum, qui pro concione Martyres laudarunt, altera eorum, qui chronica & historias ecclesiasticas texuerunt.

[89] Supersunt autem nobis plurimæ homiliæ Patrum, qui duobus post Maximianum seculis vixerunt, [a silentio auctorum,] atque in iis vel particulares Martyres, vel generatim omnes laudantur. Aliæ non paucæ lucubrationes similes interierunt. Inter eas, quæ exstant, nulla est, ubi Thebæorum Martyrum vel uno verbo fiat mentio, licet eorum Passionis historia sit, si quædam alia, ecclesiasticæ cathedræ eloquentiæque aptissima. Ephrem Syrus contexuit elogium (pergo Dubordæum agere) omnium Martyrum circa annum 360, Gregorius Nazianzenus eodem fere tempore eamdem materiam tractavit; habemus homilias S. Joannis Chrysostomi de Martyribus toto orbe passis: Asterius episcopus Amasææ in Ponto, qui floruit initio seculi 5, pariter composuit panegyrim omnium Martyrum; at nullum apud hos de nostris verbum. Si quisquam sanctos Agaunenses Martyres laudare debuit, is fuit Maximus Taurinensis episcopus, mortuus sub Honorio & Theodosio juniore.

[90] Maximus scripsit eo loco, ubi martyrium contigisse supponitur; [qui vixerunt] eo tempore, quo recens esse debuit tam illustris facti memoria; at neque is Thebæorum uspiam meminit. Sed neque in Operibus, quæ perierunt, ulla fuit mentio martyrii Thebææ Legionis. Si enim de sanctis Martyribus nostris egissent scriptores illi, vestigia quæpiam inveniremus in auctoribus contemporaneis, qui supersunt, quique aliorum Operibus fuissent usi. Methodius, cujus de Martyribus elogium periit, scripsit circa annum 290. Phileas episcopus in Ægypto composuit panegyrim de sanctis Martyribus, cujus meminit Hieronymus de Script. Eccl. cap. 78. Phileas capite truncatus sub Maximiano, si de martyrio Sanctorum nostrorum egisset, Lactantius, qui initio seculi IV floruit, id scire debuisset. Præterea cum Lactantius in Italia natus esset, verisimile non est, factum tam recens & celebre ad ipsum perventurum non fuisse.

[91] Quod si martyrium sanctæ Legionis illi innotuisset, locum dubio suum postulasset in libro de Mortibus Persecutorum, [quarto vel] tamque aptum fuisset materiæ, quam tractabat, ut credibile non sit, id illum prætermissurum fuisse, narrantem crudelitatem & furores Maximiani, inflictamque eapropter cælitus punitionem. Quisquis (inquit totidem verbis Gallice Dubordæus) sine præjudiciis reflexerit ad silentium Lactantii, manebit convictus, quod martyrium Legionis Thebææ commentum sit. Quod ad secundam scriptorum classem spectat, Eusebium, Socratem, Sozomenum, Theodoretum, Evagrium, Hieronymum, Orosium, Sulpitium Severum super martyrio Thebæorum interrogatos cupit. Si verum est martyrium, (inquit pag. 216) fieri non potest, ut id ignorarint omnes, credibile vero non est, si non ignorarint, ita inter eos convenisse, ut eorum nemo aliquid nobis de illo dixerit.

[92] Mox Eusebii diligentiam in perquirendis Martyrum Actis, [quinto seculo.] atque bonam fidem in referendis, pluribus vendicat; sed, cum apud illum auctorem tum viventem, atque ubique Martyrum agones tractantem, de Legione Thebæa nihil invenerit, concludit: Ejus silentium esse demonstrationem historicam, quod martyrium Agaunensium sit fabula. idem advertit apud reliquos, apud ipsum Sulpitium Severum & Orosium maxime credulos miraculorum assertores, quorum hic de Bagaudis, de Amando & Æliano scribit, silentium. Hujus eam causam assignat, quod Arcadii tempore nondum esset cusa Thebææ Legionis fabula; &, tamquam re confecta, nihil itaque superest, inquit, nisi ut examinemus, utrum in principiis doctorum Romanæ Ecclesiæ argumentum hoc negativum concludat. Launoii principia sequitur. Ad hæc quæcumque congerit, non vacat referre. Noti sunt eruditis Launoiani in hac materia cavilli & errores: notum pariter est, quantum valeat argumentum negativum, quibusque, ut vim habeat, conditionibus muniri debeat. An requisitis omnibus gaudeat Dubordæi argumentum jam examinabimus.

[93] [SS. Gregorius Turon, & Fortunatus tamquam asserti martyrii] Ceterum, ubi dixit fabulam Agaunensium Martyrum sub finem seculi sexti cusam esse, in Gregorium Turonensem & Venantium Fortunatum, tamquam primos ejus auctores invehitur. Gregorium, tamquam hominum simplicissimum credulissimumque depingit, citatque Dupini pro se de illo judicium. Dupino scilicet definiente, decisa lis est, jacet Gregorii fama, scripta ejus ad tineas & blattas relegata sunt! Nec mitius Fortunatum tractat. Poëta, inquit, is erat, atque adeo capax, qui veritatem adulteraret. Pictoribus atque poëtis &c. Carmine complexus est Legendam S. Georgii, quam fatetur Baronius scriptam ab Ariano. Cumque Sanctum ex Ariano & scelerato fecerit, errare facile potuit circa factum aliud longius ab ejus ætate remotum. Nonne solida, lector, est hæc ministelli observatio? De Gregorio Turonensi nonnulla dixi § 4 num. 54. quibus ejus circa cultum Sanctorum Agaunensium auctoritas abunde vindicatur; pauca circa Fortunatum prætermittere hic non possum.

[94] [auctores perperam] Errare Fortunatum ut hominem, veritatem adulterare ut Poëtam potuisse, nullus est, qui negare possit: at errasse illum, veritatemque adulterasse, id porro evincere Dubordæus debuisset, ut nobis luculentum Fortunati pro vetustissimo in ecclesia S. Mauritii & Sociorum cultu testimonium labefactaret. Poëta erat Fortunatus, at sacer. Sacri autem poëtæ materiam sibi veram, veros heroës seligunt, quorum gesta flosculis hinc inde poëticis ab inventione petitis exornant, quique hoc sensu veritatem adulterare dici possunt, quod iis, quæ vere contigerunt, aliqua verisimilia intermiscent: sic tamen, ut hæc ipsa passim facile a veris discernere lector non novus possit. Quicumque Fortunatum legerit, fatebitur, parcissimum inter alios illum in exornando esse. Quod si aliud illi non imputet ministellus, quamquam nudissimum sit carmen de Sanctis nostris, tamen super eo litigare desinam, modo materiam veram, veros Agaunenses heroës relinquat, id enim solum ad institutum meum sufficit.

[95] [traducit hæreticus.] Apud Fortunatum non nisi unum carmen invenio de S. Georgio, quod est lib. 2 decimum tertium. Basilica quondam fuit Maguntiæ a Sidonio ædificata, de qua ibidem sic canit Venantius.

Martyris egregii pollens micat aula Georgi,
      Cujus in hunc mundum spargitur almus honos.
Carcere, cæde, fame, vinclis, site, frigore, flammis
      Confessus Christum, duxit ad astra caput.
Qui virtute potens Orientis in axe sepultus,
      Ecce sub Occiduo cardine præbet opem.
Ergo memento preces & reddere vota viator,
      Obtinet hic meritis, quod petit alma fides.
Condidit antistes Sidonius ista decenter,
      Proficiant animæ, quæ nova templa suæ.

[96] [Refellitur ejus calumnia] Libro 10 carmine 10, quod est de Oratorio Artonensi, enumerans sacra pignora, quæ ibi servabantur, sic iterum ejusdem Sancti meminit:

Hic quoque relliquiis micat ille Georgius almis,
Qui probus igne redit, nec pice mersus obit.

Hic Fortunatus id solum ex aliqua Legenda seu Martyrio S. Georgii desumpsisse videri potest, quod ex pice & igne illæsus emerserit, & similia fere dixit supra versu 2, ubi tormenta, quæ Sanctus perpessus est, strictim aliqua enumerat. Hæc, inquam, sola, nam reliqua ad Sancti cultum diu posteriorem pertinent, hausisse inde videri potest. Baronius in Notis ad diem XXIII Aprilis, quo apud Græcos & Latinos colitur Megalo-martyr Georgius, observat, Acta quæpiam S. Georgii inter apocryphos libros a Gelasio Papa recenseri, quod ab hæreticis interpolata & alio traducta viderentur. Inquirit deinde pluribus, quænam illa Acta fuerint, creditque, illa se reperisse in antiquo codice suæ Bibliothecæ. Legendam a Gelasio improbatam suspicatur compositam fuisse ab Arianis, & hujus censuræ suæ reddit rationem. Vixit S. Athanasii tempore Georgius, homo flagitiosissimus, qui & in exsulantis sedem intrusus fuit, ac deinde propter horrenda scelera a gentilibus occisus.

[97] Hunc suæ sectæ hominem Ariani pro martyre habuerunt, [de Fortunato] ut testatur S. Epiphanius Hæresi 76: cumque boni, quod de illo referrent, magis quam de perditissimo quoque non haberent, censet aliqua, quæ ad mortem ejus pertinerent, Actis synonymi S. Georgii assuta fuisse, ut ab iis splendorem aliquem acciperent, ita sensim confunderentur & sic callide simplicibus illuderetur. Certe in Legenda illa sunt quæpiam, quæ ad solum illum hæreticum referri possunt. Præterea Baronius Passionem S. Georgii suspectam habet, quod narrentur nimium accumulata tormenta, quæ interpolationis quidem & commenti suspicionem ingerunt, at neutiquam pertinent ad primam rationem, propter quam Acta, ut sunt integra, non censet admittenda. Deinde Baronius subdit: His enarratis, jam accipe, quæ ex certis probatisque auctoribus de egregio martyre (Georgio in Palæstina passo) scripta reperiuntur: & mox primo loco profert idem Fortunati epigramma, quod excudi. Anne, lector, hoc est fateri. Legendam, quam contraxit Fortunatus, fuisse ab Arianis compositam?

[98] Verum non asserit Dubordæus, dixisse Baronium, quæ is ipse deducit ex Fortunati carminibus. [& blasphemia contra] Quamquam verborum sensus obvius utcumque contrarium insinuet, esto tamen: ubi, quæso, didicit, qui probabit, eam ipsam Legendam, quam Baronius ab Arianis interpolatam credit, Fortunato præ oculis fuisse? Nihil est apud hunc, quod tale quid certo suadeat: multiplicati enim cruciatus, in illa etiam S. Georgii Passione antequam ab Arianis corrumperetur, verosimiliter referebantur. Hujus non omnia procul dubio exemplaria, quæ per totum orbem sparsa erant, interpolarunt hæretici: potuit ergo Fortunatus præ oculis habuisse ex illis unum. Certe contrarium non evincet ministellus, cujus hic iterum logicam miremur. Venantius aliqua mutuatus est ex Passione, quæ suspecta est propter accumulata tormenta, quæque ab Arianis corrupta fuit; igitur ex scelerato sanctum fecit; quæ est alteræ hæretici hominis blasphemia. Ergone ex scelerato Sanctum facit, qui ex probatissimi aliunde Sancti historia, cui nebulonis alicujus gesta aliqua adjecta fuerint, talia decerpit, quæ non impio illi, sed vero Sancto convenire possunt? Id si ita est, fateor, esse me in logica plane peregrinum.

[99] Neque si Dubordæus Pontanum suum legit, blasphemantem, [Romanam Ecclesiam.] quod alius non sit Georgius ab Ecclesia Romana cultus, a Georgio pseudo-patriarcha Alexandrino, inde causæ suæ subsidium invenisse censeri potest. Etenim si immensa moles nostrorum voluminum, quibus ut ait pag. 61 bibliothecæ fatiscunt, ipsi ad manum fuisset, legere potuisset, quæ Papebrochius ad diem XXIII Aprilis de S. Georgio scripserat. Ibi § V invenisset Pontanum suum confusum & protritum, & si quidquam illi frontis supererat, tam confidenter non blasphemasset, hominem hæreticum & sceleratum, a Fortunato Sanctis adscriptum fuisse, dum alium omnino, Diospolitanum Martyrem, quem inter Sanctos peculiari loco habet Romana Ecclesia, Fortunatus laudavit. Est igitur hæc hæretici ministelli, osoris Sanctorum, crassa ignorantia, vel impostura apertissima, tum in Fortunatum, tum in Christi sponsam universalem Ecclesiam. Ejus nunc Achillem seu argumentum negativum, a silentio scriptorum accersitum. impetamus.

§ VII. Convellitur Dubordæi argumentum negativum adversus veritatem martyrii S. Mauritii & Sociorum paragrapho præcedenti intortum.

[Evertitur argumentum negativum] Quæcumque Dubordæus præcedenti § movet, undeque suum cudit argumentum negativum, ita eruditissimus abbas de L'isle Defensionis suæ cap. 18 refutavit, ut non multa habeam, quæ superaddam. Ejus hic potissimum armis ministellum prostratum exhibeo. Igitur falsum est primo, quod scriptorum nullus totis duobus primis post Maximianum seculis de martyrio Sanctorum Agaunensium meminerit; scriptam enim a S. Eucherio episcopo Lugdunensi, qui obiit circa annum Christi 441, Passionem eorum, sequenti § a Dubordæanis sophismatis expediam, ostendamque minime id illum suis sophismatis ostendisse, quo tamen tamquam re indubitata nititur. Sileo S. Maximum Taurinensem antistitem, qui medio seculo quinto floruit, & homiliam composuit, quæ etiamnum exstat, & habet in vetustissimis Mss. titulum: In natali sanctorum Tauricorum martyrum Octavii, Adventitii & Solutoris. Hos antiquissima traditio asserit, ex Thebæis nostris Martyribus fuisse. At res pluribus examinari poterit ad diem XX Novembris, quo Martyrologio Romano inscripti sunt. Demus interim, neque Eucherium, neque Maximum, de sanctis Martyribus meminisse, minime ministellus vicerit. Etenim argumentum negativum a duorum seculorum silentio petitum debite non concludit, nisi conditionibus, iisque non unis, polleat, de quibus videri potest Honoratus a S. Maria tom. 1 Dissert. 3 art. 2.

[101] [Dubordæi, destitutum conditionibus ad ejus valorem] Ex pluribus tres assumo, sine quibus apud sensatum neminem vim facile obtinebit. Ac primo requiritur, ut probabilitas, neque enim certitudinem moralem utcumque infinam ex hoc argumento negativo elicient, ut probabilitas, inquam, quod res non acciderit, orta ex auctorum silentio, probabilitate nulla contraria elidatur. Secundo, ut omnia Opera auctorum, quorum pro se silentium negantes allegant, supersint, & ita supersint, ut constet nobis, nulla interiisse. Tertio denique, ut probetur, rem, si contigerit, ad auctorum, quorum pro se quispiam silentium allegat, notitiam pervenire saltem debuisse, & si pervenerit, fuisse illorum lucubrationibus inserendam. Conditiones plures Thiersus, Mabillonius & Basnagius requirunt: has tres nostras commendat pluribus laudatus Honoratus a S. Maria, quem si lubet consule, neque enim pluribus illas hic vacat probare, neque operæ pretium visum est id moliri, cum a criticis omnibus passim admittantur.

[102] Destitutum est prima conditione ministelli argumentum, [necessariis. Etenim Patres in homiliis] ut jam superius insinuavi; etenim auctor gravis, qualis fuit S. Eucherius Lugdunensis, qui plurium anteriorum itidem virorum gravium & sanctorum traditionem & testimonia allegat perducta fere usque ad tempus, quo martyrium contigit, abunde aliorum compensat silentium. Mitto Passionem seculi VI initio in Ecclesia legi solitam, & monumenta alia antiqua, de quibus superius pluribus egi. Alterutram ex duabus ceteris conditionibus ad impugnandum Dubordæo deesse, planum fiet, scriptores, a quibus testimonium martyrii exigit, secundum seriem a ministello dispositam percurrenti. Quod spectat ad classem scriptorum, qui Sanctos nostros de cathedra laudare debuissent, fatetur ipse ministellus, homilias eorum non paucas & panegyres Martyrum interiisse; qui igitur novit, nullam in deperditis Opusculis de sanctis Agaunensibus mentionem fuisse?

[103] At probabilissimum id est, inquies: si enim Patres illorum meminissent, [Thebæorum meminisse] vestigia inveniremus apud scriptores alios, qui illorum lucubratiunculas videre potuerunt. Nugæ. Quasi vero historici & chronologi soleant res suas a panegyristis quærere, aut patres alii contemporanei aliorum homilias & sermones tam sollicite expetierint & obtinere potuerint. Sed nec in iis, quæ usque hodie supersunt illorum Operibus de Sanctis nostris agere debuerunt; ridiculum sane est (quod agit Dubordæus) in homiliis, generatim sanctorum Martyrum laudes prædicantibus, quorumdam particularium Martyrum specialem memoriam requirere, maxime si eo loci, vel in vicinia, ubi passi sunt, non vixerint Patres, soliti auditoribus suis ob oculos ponere eorum maxime Sanctorum exempla, quorum vel præsentes reliquiæ, vel particularis causa populorum suorum animos ad pietatem excitare poterant. Exteri autem plerique sunt & Orientales, quos arguit ministellus de Thebæorum martyrio siluisse.

[104] Verum est, SS. Ambrosium Mediolanensem & Maximum Taurinensem episcopos habuisse sedes celebri palæstræ Agaunensi propinquas. [non debuerunt.] Utrumque historiam passionis sanctorum nostrorum Martyrum perspectam habuisse, non dubito; at nulla occasione de illis speciatim agere debuerunt: non erat tum temporis, uno minimum seculo post eorum agonem, res admodum recens, & neuter historiam vicinorum Sanctorum omnium uspiam narrandam assumpsit, non est igitur mirum, si de Thebæis specialem mentionem nusquam faciunt. Ad aliam itaque scriptorum classem transeo, chronographorum scilicet & historicorum. Ex his Eusebium toto halitu inclamat ministellus, Dissertationis suæ pag. 216. Laudes superius relatas, quas Eusebio tribuit, ereptas nolo, agnoscoque, illum eo tempore in vivis fuisse, quo apud Octodurum necati sunt sancti nostri Martyres.

[105] At Eusebii liber Ἀρχαίων Μαρτύρων Συναγωγὴ, ubi maxime eorum, [Scriptorum aliorum opera aliqua perierunt,] ubi maxime eorum, si uspiam meminisse debuit, latebat jam a Gregorii tempore, & usque hodie pro deperdito habetur. Alium de Martyribus Palæstinæ librum scripsit Eusebius, atque is etiamnum superest. Verum inter Martyres, quorum certamina episcopus Cæsaræensis coram spectavit in Palæstina, & scriptis deinde commendavit, Sancti nostri stolide quærentur. Quod si nullos Martyres admiseris, quorum in sua Historia non meminit Eusebius, Ignatios Antiochenos, Justinos, Symphorosas, Symphorianos, Laurentios, Sebastianos aliosque innumeros Sanctorum albo erade. Et hæc quidem Dubordæum non pungunt, omnes facile Sanctos paradiso expulsos passurum. At si facta alia innumera, quæ tacet Eusebius, & aliunde certissima sunt, pernegare volet hypercriticus, cum illo mihi res non est, nec me morabitur non ratiociniis edocendus. Videamus interim, quomodo, quæ ædificat, eodem prorsus loco pag. 220 sui oblitus destruat.

[106] [& corum,] Petita ab Eusebii silentio hæc si ratio, inquit, confirmatione indigeret, adderemus, idem observari silentium in Socrate, Sozomeno, Theodoreto & Evagrio, qui quandoque retulerunt facta ab Eusebio omissa. Adderemus S. Hieronymum, qui secutus Eusebii vestigia in sua Chronologia sollicite corrasit, quæ illum fugerant, nihil nobis de Legione Thebæa retulisse. En, qui factum nullum a solertissimo Eusebio prætermissum fuisse paucis ante lineis contenderat, eidem hic adjutores, qui ejus omissiones suppleant, conducit. Hæreat suis sophismatis implexus ministellus, & in brevissimo Chronico, quod Hieronymo non certo etiam satis adscribitur, particularium Occidentalium Martyrum, atque nostrorum Thebæorum historiam quærat; cum Chronicum, Hieronymi nomine inscriptum, ibi exordium sumat, ubi Eusebius desinit, oleum & operam perdet, neque enim in hujusmodi Chronicis reperiri solent, quæ epocham, unde ordiuntur, præcesserunt.

[107] [quæ supersunt,] Neque Socratis, Sozomeni, Theodoreti & Evagrii silentium angere quempiam debent: etenim tertia conditione carens claudicat hic sophistæ argumentum negativum. Socrates Historiam Ecclesiasticam a limitibus narrationis Eusebianæ continuavit usque ad annum Christi 440. Idem fere fecerunt Sozomenus & Theodoretus, sic tamen, ut facta quæpiam alia alii referant, quæ ab aliis pro instituto neglecta sunt. Evagrius Scholasticus inde tantum initium scribendi fecit, ubi Socrates & alii jam laudati terminarunt. Nullus igitur horum referre debuit martyrium Sanctorum Agaunensium, quod contigerat ante tempora, a quibus Fastorum suorum exordium sumpsere. Ab Orosio nescio cur Dubordæus testimonium exigat. Id in Opusculo contra Pelagium certe fecisse non debuit; igitur de libris Historiarum adversus Paganos ministello sermo est.

[108] [materia] Orosius presbyter Hispanus capite primo, Operis sui institutum explicat, sic scribens ad Augustinum: Præceperas mihi, uti adversus vaniloquam pravitatem eorum, … qui Pagani vocantur, sive Gentiles … qui cum futura non quærant, præterita autem aut obliviscantur, aut nesciant, præsentia tantum tempora veluti malis extra solitum infestissima, ob hoc solum, quod creditur Christus & colitur Deus, idola autem minus coluntur, infamant. Præceperas ergo, ut ex omnibus, qui haberi ad præsens possunt historiarum atque annalium fastis, quæcumque aut bellis gravia, aut corrupta morbis, aut fame tristia, aut terrarum motibus terribilia, aut inundationibus aquarum insolita, aut eruptionibus ignium metuenda, aut ictibus fulminum plagisque grandinum sæva, vel etiam parricidiis flagitiisque misera per transacta retro sæcula reperissem, ordinato breviter voluminis textu explicarem.

[109] [non exigebat, ut] Hæc itaque poposcerat Augustinus ab Orosio, hæc Orosius facienda suscepit. Per quam vero rimam hujusmodi instituti Operi martyrium sanctorum Agaunensium intrusum cupit ministellus noster? Libro septimo cap. 25 Amandi, Æliani & Bagaudarum meminit Orosius, gesta sub Diocletiano bella enumerans; at neque ibi, neque sequenti capite acerbissimæ persecutionis adversus Christianos mentionem faciens, cujuspiam Martyris specialem passionem attingit, uti nec passim alibi. Non est igitur mirum, si sanctæ Thebæorum Legionis memoriam apud illum non invenimus. Qui librum de Mortibus persecutorum, sive is Lactantii sit, sive alterius Lucii Cæcilii, auctoris quarti post Christum natum seculi, vel levi oculo percurrerit, non minus mirabitur, tanto cum molimine ibi Martyrum Agaunensium mentionem quæsitam fuisse. Brevissimi illius Opusculi auctor, vastissimam persecutionem & innumera Christianis mala illata sic percurrit, ad pœnas cælitus persecutoribus inflictas enarrandas festinans, ut non solum nullos nominet, qui a tyrannis illis necati sint, Martyres, sed vix, imo ne vix quidem locorum, ubi maxime illorum crudelitas desæviit, speciatim meminerit.

[110] Solus superest Severus Sulpitius, cujus in Historia sacra silentium de Sanctis Agaunensibus maximi pro negativo suo argumento ponderis esse arbitratur Dubordæus; [de sanctis Mauritio & Sociis] at hic etiam maxime temeritatem suam & inscitiam, si, quæ allegat, non legerit aut non intellexerit, vel si legit & intellexit, dissimulando malam fidem prodit. Severus Sulpitius ea, quæ sub Diocletiano & Maximiano passa est Ecclesia, sic libro 2 cap. 32 suo more perstringit: Post eum (Valerianum) interjectis annis fere L, Diocletiano & Maximiano imperantibus, acerbissima persecutio exorta est, quæ per X continuos annos plebem Dei depopulata est, qua tempestate omnis fere sacro Martyrum cruore orbis infectus est: quippe certatim gloriosa in certamina ruebatur, multoque avidius tum martyria gloriosis mortibus quærebantur, quam nunc episcopatus pravis ambitionibus adpetuntur. Nullis umquam magis bellis mundus exhaustus est, neque majore umquam triumpho vicimus, quam cum X annorum stragibus vinci non potuimus. Exstant etiam mandatæ litteris præclaræ ejus temporis Martyrum passiones, quas connectendas non putavi, ne modum operis excederem.

[111] Hæc, si Dubordæus legerit, mirari satis non possum hominis audaciam, [agerent.] qui a nobis rationem silentii exigit, quam ipsi auctores luce meridiana clarioribus terminis allegant. Dicit Sulpitius, Martyrum Passiones … connectendas non putavi, ne modum operis excederem; invito tamen extorquere Passionem sanctorum Agaunensium Dubordæus cupit, & nisi impetret, de re tota actum est, pro commento explodetur. Talibus scilicet fundamentis nititur argumentum negativum ministelli nostri, talibus armis Sanctos suos Ecclesiæ Romanæ eripit. Vim argumenti negativi nullam ipse agnoscit, si silentii, quod pro se assumit, ratio assignari possit. Hanc vel credit vel simulat se credere, proferri non posse. Hinc mille locis triumphabundi instar confidenter illam inclamat. Huic basi tropæa sua Romanæ Ecclesiæ erepta insultabundus superstruit. Dedimus silentii istius rationem non dubiam, non obscuram, sed manifestam, ex ipso Operum instituto & ipsorum auctorum verbis petitam: omnes igitur tantum decantati a sectæ ejus hominibus triumphi in fumos & ventos abeunt.

§ VIII. Examinatur, an Acta Sanctorum Agaunensium a Petro Francisco Chiffletio S. J. primum, ac deinde a Ruinartio edita, scripta sint a S. Eucherio Lugdunensi episcopo. Diluuntur Dubordæi sophismata.

[In multis diversa est edita a Chiffletio] Hactenus Dubordæum, sanctorum Martyrum nostrorum Passionem impugnantem, sic repulimus, ut si Acta illorum nulla scripta essent, de martyrio tamen, non nisi stolide dubitari posset. Nunc ad eam Dissertationis ejus partem accedimus, in qua contendit, Passionem, quam S. Eucherio adscribimus, ejus non solum fœtum non esse, sed alterius dudum posterioris inepti fabulatoris commentum, quod etiam seipsum destruat & falsitatem suam non uno loco prodat. Ejus Passionis notitiam dedi initio hujus Commentarii numero 8 & 9, illamque primo loco infra recudam, quo lectorem remitto, ne excerpendis locis Commentarium producam. Sufficiat hic advertisse, nullam ibi de recenti tum adventu Martyrum ex Oriente, de baptismo Hierosolymis, Confirmationis sacramento Romæ acceptis, de Amando, Æliano, Bagaudis aut Ceraunio, de inventione corporis S. Innocentii & sanctarum reliquiarum translatione, mentionem fieri.

[113] [Passio ab illa, quam Surius edidit.] De Sigismundo & amplificato vel constructo per ipsum Agaunensi cœnobio, de Ambrosio denique abbate & episcopis Domitiano, Grato & Protasio altissimum pariter ibi silentium est. Differunt præterea a Surianis Actis & aliis apographis hisce similibus, quod certum numerum sanctorum Martyrum non definiant, sed ex rotundo numero Legionis, conjecturam de Martyrum numero ingerant. Legio autem vocabatur (inquiunt) quæ tunc sex millia & sexcentos viros in armis habebat; pro quo, varius est in apographis aliis numerus. Denique neque hic, præter Mauritium, Candidum, Exuperium, Victorem, Ursum & Victorem alterum, ulli sanctorum Martyrum, expresso nomine, enumerantur. Hæc eum in finem hic observata volo, ne quis credat ministello, asserenti pag. 55, præter Marcellini, Sigismundi, Æliani, Amandi & Bagaudarum certæ falsitatis notas, reliqua in Chiffletii Passione eadem reperiri, quæ apud Baronium & Surium narrantur, atque adeo ne refellere pluribus debeam Dubordæi ineptias, contra Passionis hujus nostræ veritatem arguentis ex verbis & factis, quæ a nostra absunt, quæque ipse stolide vel callide, ut lectoribus suis fucum faciat, ex Actis aliis depromit, & in Passionem hanc irrito ictu torquet.

[114] [Utraque S. Eucherii nomen] Itaque Acta fere omnia interpolata in antiquissimis codicibus S. Eucherii nomen præferunt; accedunt puriora etiam, quæ in fronte Eucherium auctorem habent; interpolatis etiam plerisque, uti & purioribus nonnullis præfixa est Eucherii epistola ad Salvium seu Sylvium, quæ rationem scribendi ita exponit, ut indubitatum sit, illam ad Passionem sanctorum Mauritii & Sociorum subjectam pertinere. Igitur, cum codices ii antiquissimi sint, imo inter hos aliqui 900 annos excedant, perspicuum est, antiquitus in Ecclesia, non peculiari aliquo loco, sed per totum Occidentem sparsam fuisse opinionem, quod S. Eucherius Lugdunensis episcopus scripserit sanctorum Agaunensium Martyrium. Illud, quod illi tum temporis passim adscriptum fuit, fœtum supposititium fuisse, luculenter probant varia, quæ tum initio hujus Commentarii produxi, tum infra observabo, ubi Tillemontii criticam discutiemus.

[115] Altera Passio, quam Chiffletius noster edidit ex antiquissimo codice monasterii Jurensis, [in variis codicibus præfert.] cui adstipulantur codices Mss. Ruinartii, inter quos, ut ipse testatur, Fossatensis suo tempore ad 900 annos accedebat, idem Eucherii nomen præfert, illique in optimæ notæ codice bibliothecæ regiæ eadem ad Salvium epistola præmittitur, quapropter a viris eruditissimis criticisque rigidissimis a S. Eucherio scripta credita est laudata jam sæpe S. Mauritii & Sociorum Passio. Adversus hæc Dubordæus Dissertationis suæ capite 7 probandum assumit: Quod Passio Martyrum, quam Petrus Franciscus Chiffletius editioni suæ Paulini inseruit, tam falsa sit, quam illa, quam Surius & Baronius secuti sunt. Id an evicerit, & tam antiquum martyrii Thebæorum testimonium Catholicis eripuerit, hic indagamus. Martyrii Agaunensium causa ex certæ falsitatis indiciis pro deplorata habebatur, inquit inductionis loco ministellus Anglo-Sabaudus, cum ecce tempori Chiffletius Acta sincera reperit in Ms. monasterii S. Claudii Jurensis.

[116] Nondum igitur (pergit Dubordæus) Catholicis desperata res fuit: [Impostura Dubordæi adversus Chiffletium] homines admirabiles sunt Jesuitæ, cuilibet nodo cuneus ipsis in promptu est. Viri magis suspicaces crederent, non sine mysterio id esse, quod certa falsitatis indicia, quæ in aliis ubique reperiuntur, ex Ms. a Chiffletio Jesuita edito disparuerint. Nimirum sic maligne lectoribus suis suspicionem ingerit, quam toto suo Opusculo sparsim interserit & apertius manifestat, ne forte Acta sua Chiffletius cuderit, vel pro libitu ab iis præciderit, quæ incommoda videbantur. Similes calumniæ & imposturæ pluribus refelli non debent, patebant, patentque etiam hodie bibliothecæ, unde sua extraxerunt Chiffletius & Ruinartius, viri de antiquitate optime meriti. Potuit ministellus codices examinare, suosque testes oculos adhibere, facile saltem id distinguere potuisset homo, qui tam alto supercilio se in judicem erigit, an codices a Chiffletio & Ruinartio laudati vetustate seculum præteritum non superarent, vel lituris recentem correctionem non proderent iis locis, unde disparuisse notas falsitatis queritur. Utrumque uno ictu oculi poterat deprehendere, & alterutrum si comperisset, Chiffletii imposturam toti orbi palam facere.

[117] At maluit, opinor, cœcutire & conjecturis impudentibus rem agere, [retunditur. Ex antiquitate apographi Ms. non judicamus,] quam propriam suam in antiquissimis Mss. ignominiam invenire. Pergamus. Frustra inquit hypercriticus, Chiffletius jactat Manuscripti sui antiquitatem: monuerunt nos Marsham & Papebrochius, non esse fidendum Mss., quæ apparent vetustissima. Et recte id quidem ambo illi auctores monent, eo sensu, quod asserenti antiquitatem alicujus codicis & monumenti, statim sine ullo examine fides haberi non debeat, cum experientia constet, quam faciles scioli quidam sint in codicum ætate definienda, a qua ex aliorum eruditorum judicio, qui eos propius examinant, sex & amplius seculis interdum aberrant. At viri fuerunt Chiffletius & Ruinartius, quibus, ni fallor, in eo eruditionis genere tuto credi potest; nec desunt critici celebres, qui postea examinarunt, quique hactenus illorum judicio unanimes subscripserunt.

[118] [Acta a Chiffletio edita genuina esse, sed aliunde.] Quod si igitur ministellus, ut desiderasse se verbis significat, Chiffletii Ms. cum eo, quo usus est Surius, contulisset, judicassetque, nulla data suæ censuræ ratione, hoc illo præstare, merito hominem eruditi explosissent, amplius, ut par est, tot eruditorum censuræ, quam novi in hac palæstra hominis judicio tribuentes. Deinde, quæ huc plurima congerit, inepta sunt & plane inutilia ad probandum id, quod adsumpsit: neque enim pro Passionis nostræ sinceritate ab antiquitate codicum quispiam sic arguit, ut Chiffletii Acta ideo primigenia, sincera & a S. Eucherio scripta esse contendat, quia Manuscriptis, unde sua desumpsit Surius, vetustiores sunt codices S. Claudii Jurensis & Fossatensis a Ruinartio & Chiffletio laudati. Nihil igitur fecisset hypercriticus, licet demonstrasset, Surii vel Mombritii Mss. fuisse omnium antiquissima. Quippe de invento suo glorianti homini respondissemus, nullum ex Mss. nostris habere nos pro autographo, atque adeo ex ætate Manuscriptorum pro ætate vel persona scriptoris frustra argui; credere nos, desumpta esse apographa Mss. nostra ex aliis antiquioribus, jam S. Aviti Viennensis tempore in Ecclesia legi solitis & a S. Eucherio primo auctore successive profectis.

[119] [Verisimile non est,] Nihilo melius est id, quod pag. 57 proponit, his verbis: Quis Chiffletio dixit, Manuscriptum ejus correctum non fuisse a monacho aliquo, qui satis in historia eruditus esset, ut percelleretur anachronismis & contradictionibus, quas in Actis Legionis Thebææ (a Surio & Mombritio editis) observabat. Res non est sine exemplo: plura proferri possent. Adverte, lector, probare ministellus debet exemplis, monachos tempore posteriores a primigeniis Actis anachronismos & contradictiones præcidisse, atque illud sic præstat: Faustus, inquit, composuerat Vitam S. Severini abbatis Agaunensis, de quo jam egimus. Anonymus aliquot seculis posterior quædam illi adjecit, præcidit alia, illamque pro libitu suo ordinavit, de quo conqueritur Coïntius in Annalibus (ad annum 606.) Is nos docet insuper, Faustum alium elucubrasse Vitam S. Mauri: at illam, cum non arrideret Odoni cuipiam abbati, tam insolito modo ab eodem mutatam fuisse, ut dolendum sit, quod illi umquam manum admoverit.

[120] [Passionem S. Eucherio tributam] Dixerit hæc Coïntius, quæ dixisse illum ministellus asserit: at his certe exemplis non probatur, monachos, subodoratos Vitas anachronismis & contradictionibus inspersas esse, illas ipsas correxisse. Dolemus, Acta S. Severini (cujus forte fortuna sincera Acta a Mabillonio accepimus, ut tutius judicare possemus) & S. Mauri ab interpolatore posteriore anachronismis & contradictionibus insparsa esse; igitur monachi vitia & indicia falsitatis in instrumentis reperta correxerunt. Belle! Discat ministellus, fateri Catholicos scriptores, qui Vitas Sanctorum examinarunt & ad sanæ criticæ regulas discusserunt, quod ex iis plurimæ interpolatæ & corruptæ sint a monachis, qui barbaris illis seculis viventes, quibus omnis fere exsulabat scientia & eruditio, dum amplificare & ornare antiquas Vitas voluerunt, falsa plurima, anachronismos atque vitia his similia ex inscitia & errore illis inseruerunt. Id profecto Baronius, Coïtius, Mabillonius & quotquot sunt critici merito doluerunt, & nos præ ceteris querimur indies.

[121] Verum raro admodum hactenus compertum est, quod quispiam, ante seculum saltem XV Vitas & Acta Sanctorum correxerit. Hujus tamen rei exempla proferre debuisset ministellus ad suum assertum stabiliendum. [olim ex Surii Actis] Sed homini satis est lectoribus sophismatis suis fucum facere & chartas implere parergis, quæ deinceps ego castigare negligam. Porro ut redeam unde discessi, ad Dubordæi interrogationem respondeo: Neminem forte Chiffletio dixisse, Acta ejus non esse a monacho posteriore ex Surianis correcta, sed virum eruditissimum id facile per se ipsum judicasse, sunt enim illa antiquissimis monumentis conformia. Ado ex illis totum elogium sanctorum Thebæorum Martyrum desumpsit ad hunc diem: Missæ Gothicæ a mille abhinc annis scriptæ Præfatio ex iis desumpta est, ut conferenti cuilibet luculentum fit: Vitæ S. Romani seculi 6 initio exaratæ locus, supra num. 27 relatus manifeste iterum cum Actis illis convenit.

[122] Merito igitur censuit Chiffletius, Passionem repertam, [correctam & extractam fuisse.] cujus seculo non Ado, ante seculum forte octavum Missa Gothica, & ducentis ante annis Vita S. Romani indicia manifesta continent, antiquiorem esse Surianis Actis, quæ certe ante seculi sexti medium non sunt scripta. Merito etiam judicavit, eam ipsam, quam S. Avitus Viennensis jam Sigismundi tempore asserit ex consuetudinis debito legi soluisse, ac denique primigeniam S. Eucherii, cui Martyrium aliquod sanctorum Agaunensium Martyrum omnia antiqua monumenta tribuunt, lucubrationem esse. Paulo sanius Dubordæus laudata sæpe Chiffletii Acta impugnat Dissertationis suæ cap. 8, contendens, S. Eucherii stilum diversum esse ab eo, quo Martyrium Legionis Thebææ, quod Chiffletius edidit, exaratum est. Mox initio confidenter asserit, Surianorum Actorum eumdem, qui Chiffletianorum, stilum esse, easdem expressiones, cogitationes, sententias plane easdem observari, eamdem denique lucubrationem esse, a qua tantum præcisa sint, quæ pertinent ad regem Sigismundum, pluribus annis Eucherio ætate posteriorem.

[123] Observavi jam superius, Dubordæum sic passim loqui, [Idem imperite] acsi Eucheriana Acta eo solum anachronismo carerent, qui a Sigismundi ætate oritur. Diceres, hominem non legisse Surii Acta, ubi occurrunt Ambrosius abbas Agaunensis, Domitianus, Gratus & Protasius episcopi, certiora indicia interpolatoris dudum posterioris. Sed hæc leviora sunt & utcumque condonari possunt ministello ad triumphos properanti. Magis miror ejus inscitiam & temeritatem, qui, cum paulo post judicem agat in discernendis ex stilo scriptoribus, hic tam confidenter asseverat, auctorem eumdem utrorumque Actorum esse. Oculatos omnes inclamo; Passionem similem illi, quam Surius edidit, secundo loco exhibebo; utraque conferant, judicentque, an idem sit illorum, qui nostrorum stilus. Invenient certa indicia, quod ex Chiffletianis profecta sint, at interpolatorem posteriorem & ineptum reformatorem periodorum & sensuum hinc & inde tam aperte & certo reperturi sunt, ut non dubitem, quin illis, sicut mihi deinceps, in hac materia pro Myda futurus sit Dubordæus.

[124] Pergamus hominem audire. Certum est, (si Superis placet) quod, [ex qualicumque diversitate stili,] si S. Eucherius auctor sit epistolæ Paræneticæ ad Valerianum cognatum de Contemptu mundi & secularis philosophiæ, quæ exstat in Bibliotheca Patrum tom. 6 pag. 857 editionis Lugdunensis, non scripserit Martyrium Aganensium. Quomodo id probatur? Dicit Erasmus, cujus sententiæ subscribit Andreas Schottus, de illius epistolæ auctore, quod nullus fuerit scriptorum Catholicorum, qui stili puritate & eloquentiæ laude cum illo comparandus sit. Esto. Laudes tam exquisitæ datæque a viris in eo genere tam eruditis non cadunt in Martyrium sanctorum Agaunensium, id enim cum illa conferri tantum debet, ut inveniatur sententiarum & verborum diversitas. Hoc medium ævum & ætatem Cassiodori, illa Augusti seculum sapit. Liceat hic mihi ministellum interrogare, an Erasmi & Schotti laudes in libros Formularum spiritualium, de Questionibus V. T. & Hebræorum nominum interpretationum cadant.

[125] [ab eo, quo epistola ad Valerianum scripta est,] Non asseret, opinor, quamvis soleat audax esse & contra eruditorum omnium judicium e tripode definire; horum enim Opusculorum stilus, ut ut satis purus, magis a phrasi laudatæ sæpius epistolæ differt, quam Chiffletii Passio. Atqui tamen ab Andrea Schotto nostro, quem eruditissimum in eo genere judicem mox agnovit, libri illi indubie Eucherio tribuuntur; quid ni igitur & Martyrium Legionis Thebææ illi adscribi possit? Ilias Homeri magis ab Odyssæa discrepat, Cyropœdia Xenophontis magis ab aliis operibus ejus Historicis, quam Passionis nostræ stylus a phrasi epistolæ ad Valerianum: & tamen hæc Opera utcumque diversissima stilo iisdem auctoribus merito adscribuntur; Passio Agaunensium Martyrum non item Eucherio, quia, ministello judice, purior phrasis est alterius cujusdam ab eodem Eucherio profecti Opusculi.

[126] [evictum cupit, Passionem] Fatetur quidem hypercriticus, auctores & hos & alios non raro stilum mutasse secundum materiam, ætatem aliasque animi dispositiones & adjuncta: verum in hac qualicumque varietate in diversis Opusculis auctor idem ita se Dubordæo tegere non potest, ut eum non deprehendat. Est interna stili, inquit, æqualitas quædam, ordo, methodus, & phrasis dispositio scriptori illi propria & singularis, & nescio quid denique, quod in ejus Operibus singulare ubique dominatur, sic ut se ipsum ubique prodat. Absit autem, ut simile quid in utraque lucubratione, de qua agimus, deprehendatur. Si Dubordæus suam in discernendo stylo peritiam eruditionemque aliunde probasset, & deessent virorum in eo genere literaturæ eruditissimorum judicia, posset hic forte impune Thrasonem agere, cum de re admodum obscura, quæ vix verbis explicari potest, & ab interno sensu gustuque legentis repetitur, sermo sit.

[127] [a Chiffletio editam perperam S. Eucherio adscribi:] Sed qui styli phrasisque identitatem in Chiffletianis & Surianis Actis deprehendit, pati debet, si hic diversitatem illam radicalem duorum Opusculorum asserenti non credatur, maxime cum Chiffletius, Ruinartius, Tillemontius, & quotquot alii hactenus eruditi, qui Acta nostra Eucherio tribuerunt, majorem stili varietatem non repererint inter laudatam epistolam & Martyrium Agaunensium, quam sit inter illam & cetera S. Eucherii Opuscula. Ceterum asserere, Passionis Legionis Thebææ stilum Cassiodori ætatem sapere, non est illam efficaciter S. Eucherio, qui eodem seculo, vix triginta annis ante Cassiodori ortum vixit, abjudicare. Martyrium nostrum sub finem vitæ scripsisse potuit sanctus Lugdunensis episcopus, cum jam stilus ejus non nihil senuisset. Quamquam, ubi id materia exigit, in Passione illa suscitatum auctoris ardorem, revirescentemque phrasim cernere licet. Sane totum illud responsum, quod ad tyrannum remittunt sancti Martyres, Christiano Cicerone Eucherio & Augusti seculo, sententiarum pondere, phrasis nitore puritateque sermonis dignissimum est.

[128] Nihil itaque ministellus hactenus confecit. Plura deinde arguit ex epistola Actis præfixa, [neque hanc hypercriticam suam] at æque infeliciter. Fuerit enim hæc ab inscito editore aliis Opusculis præfixa, ipsa satis materia ostendit, illam huc pertinere: Theodorum Octodurensem episcopum aliquem, qui basilicam Agaunensem primus exstruxerit, ante S. Eucherium vixisse, jam superius demonstravimus, atque adeo frustra inde aliquid arguit. Capite 9 Dissertationis machinas duas alias admovet. In Chiffletii Passione dicitur: Incitamentum tamen maximum fidei in illo tempore penes S. Mauritium fuit, primicerium tunc, sicut traditur, Legionis &c. Quod tribunus legionis hic ejusdem Primicerius nominetur, ipsi est indicium certum, Passionem a S. Eucherio scriptam non esse, cum vox Primicerius inepte ad dignitatem præfecti significandam translata sit. Demus tantisper verum esse, quod asserit, neque uspiam inveniri præfectum Legionis Primicerii nomine vocatum, non est incredibile, Eucherium, ut ut ceteroquin bene Latine scribentem, voce quapiam fuisse abusum, & titulum primorum in aliis dignitatum ordinibus, ad primum dignitate, seu Præfectum Legionis transtulisse.

[129] Quamquam Vegetius auctor 4 seculi, qui laudatum ab eruditis omnibus de Militia Romana Opus Valentiniano imperatori inscripsit, [aliis argumentis] lib. 2 cap. 21 sic loquitur: Ideo primipili centurio … in prima cohorte ad hanc pervenit palmam, in qua ex omni legione infinita commoda consequitur, sicut Primicerius in officio præfectorum prætorio, ad honestum quæstuosumque militiæ pervenit gradum. Deinde S. Hieronymus, cui non negabit Dubordæus stili puritatem, in epistola ad Pammachium bis inter dignitates militares Primicerium nominat; nugas igitur hic ministellus agit, uti ad capitis præcedentis finem, ubi ex Senatoris appellatione, quæ est ab eodem Hieronymo usitata, ut in Annotatis ostendam, suspicatur, Passionis hujus auctorem Anglum fuisse. Illam ulterius impugnat ex assignato ibidem militum numero. Legio autem vocabatur, quæ tunc sex millia ac sexcentos viros in armis habebat. Mox contendere videtur, Legiones Romanas numquam ultra quinque peditum millia & trecentos equites habuisse.

[130] At Vegetius lib. 2 de Re militari cap. 2 scribit: [confirmat.] Romani legiones habent, in quibus sena millia, interdum amplius, militare solent. Id auctoris diligentissimi & in Romana militia versatissimi testimonium postea forte habuit obvium, vela igitur contrahit: Verum, inquit, difficile probabitur, fuisse tempora, quibus eum determinatum numerum militum, quem Acta definiunt, legiones Romanæ habuerint. Quid ni sic etiam Vegetium aggreditur, & aliunde asserti ejus probationem exigit? Habemus auctorem, qui uno circiter seculo ante Eucherium vixit, asserentem, legiones Romanas ultra sex millia militum numerasse: hoc ex hujus testimonio admittitur: alius seculo uno posterior sexcentos millibus determinate adjicit, sed falso, nisi aliorum testimoniis assertum suum probet. Bella profecto est hæc argumentandi ratio, sic tandem vix erit aliquid adversus delirantis hominis criticam tutum. Demus tamen supererogatorii, ut aiunt, aliquid. Plutarchus in Romulo scribit: Geminata Urbe (receptis scilicet Sabinis) centum ex Sabinis senatores allecti, legiones constitutæ ex peditibus senis millibus, equitibus sexcentis, quæ saltem innuunt, determinatum hunc numerum Legiones quondam Romanas habuisse. Quod si id nolis, & Plutarchum etiam erroris arguas, da hunc locum legisse Eucherium, ex eoque Legionem Thebæam computasse, errasse illum convinces, at stolide propter hunc errorem lucubrationem illi abjudicabis.

§ IX. Refelluntur Dubordæi argumenta, quibus contendit, Passionem nostram perperam S. Eucherio Lugdunensi tribui.

[Perperam asserit ministellus,] Capite 10 & XI Dissertationis suæ, duo aggreditur ministellus; horum primo probare nititur, miraculum in Actis Chiffletianis memorari, quod & sanctis Martyribus nostris, & S. Eucherio auctore indignum sit. Est autem tale. Inter Christianos, qui exstruendæ sub S. Theodoro Octodurensi episcopo basilicæ operam navabant, faber gentilis aderat. Quodam Dominico die, reliquis ad festum celebrandum profectis, solus is in basilica remanserat; cum apparent sancti Martyres, hominem increpant & verberibus castigant, Quod vel die Dominico ecclesiæ solus deesset, vel illud fabricæ opus sanctum suscipere gentilis auderet. His ille territus, mox Christianus effectus dicitur. Duo hic carpit Dubordæus & censuram suam petulantibus blasphemisque salibus condit. Incredibile est, inquit pag. 89, auctorem gravem, qualis Eucherius fuit, exhibuisse Sanctos tam stolide loquentes: ex eorum enim verbis facile concluditur, paganos, in quantum paganos, obligatos fuisse ad observationem Sabbati Judæorum.

[132] [in Passione] Atque hoc principium Sanctis indulgeri non potest: Nam, si mandatum quartum, sicut cetera præcepta Decalogi, ethnicos æque ac Judæos obstrinxisset, signum esset indubium, quod debitum per præceptum quartum impositum, quoad sanctificationem diei septimi, esset debitum essentialiter morale & rectitudinis naturalis & inviolabilis. Quæ deinde plurima ibi congerit eo tendunt, ut probetur, paganos hoc præcepto obstrictos non fuisse, quod facile illi concedimus, secundum eam partem, quæ ad diei certi divino cultui impendendi determinationem, seu, ut loquuntur Theologi, ad id, quod in observatione festi legale & ceremoniale est, spectat: nam lege naturæ quoslibet homines Deo auctori suo cultum debere certum est. At negamus ex illis verbis sequi, fabrum illum, quatenus paganum, obstrictum fuisse legi ecclesiæ, cujus nondum erat per baptismum subditus. Apud nos non obtinent hæ & similes sequelæ: Dubordæus ministellus Anglo-Sabaudicus est eruditus; ergo quatenus ministellus est eruditus; quia, ut aiunt philosophi, a termino non reduplicato in affirmativis, ad eumdem reduplicatum non valet argumentatio. Propter eamdem rationem non sequitur: Punitur faber gentilis, quia non facit id, ad quod tenetur; igitur punitur faber, quia omittit id, ad quod, quatenus gentilis, tenetur: quod est Dubordæi ratiocinium.

[133] [primigenia talia proferri] Itaque castigatus faber intelligitur, quod tot exemplis aliorum illectus solus ipse veram fidem amplexus nondum esset, non suscepisset baptismum, & sic cum Christianis in ecclesia jam non adesset: forte etiam quod sua absentia, vel operando sacris diebus, aliis esset scandalo. Quidquid sit, similibus exemplis refertæ sunt historiæ, & non iepte herus castigare servum dicitur, quod non sit in Gallia V. G., quia non adhibuit ante, ut ex mandato heri tenebatur, operam, ut eo perveniret. Carpit etiam ministellus sanctos Martyres, eosque crudelitatis insimulat, quod hominem immerentem, qualem fabrum illum fuisse ex superiori sophismate supponit, verberibus cedant. Sed non erat procul dubio inter Christianos vivens homo ille in ignorantid invincibili; erat igitur in culpa, quam per sanctos Martyres castigare voluerit Deus, ut temporalibus pœnis prodigiose inflictis ad amplectendam veram fidem illum misericorditer efficaciterque moveret: in quo nihil est magis insolens, quam in sancti Pauli historia, qui Damascum properans, cæcitate percussas & cælitus territus, in vas electionis ex Saulo formatus est.

[134] Atque ex iis facile exploditur reliqua congesta hic Dubordæi eruditio: [quæ in sanam Theologiam] quod enim scriptor Actorum insinuat, Sanctos ægre tulisse, conductum fuisse operarium gentilem exstruendæ sibi basilicæ, non alio sensu accipi debet, quam quo ea, quæ jam diximus; ut scilicet hominem ethnicum, atque eatenus certe indignum, qui sancto operi adlaboraret, ad fidem perducerent: quæ omnia nec sanctis Martyribus, nec S. Eucherio auctore indigna sunt. Sequenti Dissertationis suæ capite XI theologum agit iterum Dubordæus, at magis adhuc, quam superius specialem. Contendit, ardorem martyrii, quo fervebant Sancti, speciem potius furoris esse, quo abducti non fugerent, non vitam, sumptis armis, tuerentur, sed ovium instar jugulum carnificibus præberent. Hæc, inquam, magnanimitas, quam Acta enarrant, hic ardor fundendi pro Christo sanguinis e diametro opposita sunt, ministello judice, principiis religionis Christianæ & doctrinæ Christi.

[135] Si horum Actorum auctor, inquit pag. 98, [impingunt,] redidit, Sanctos Deum offensuros fuisse, conando se fuga imperatoris mandatis & crudelitati subducere, aliis non est opus, ut concludamus, S. Eucherium Passionis illius auctorem non esse. Gratis id quidem esto, ita sentire Eucherium non potuisse: nullibi certe vel verbo innuit Passionis laudatæ auctor, tale quid se judicasse. Laudat quidem, quod in confessione constantes Martyres necem exspectarint intrepidi: verum an forte jam laudari non poterunt, nisi ea, quæ sine peccato omitti, vel quorum contraria fine offensione Dei fieri non possunt? Simile quidpiam ministello principium esse debuit, ut ex laudibus, quibus scriptor Sanctorum magnanimitatem Christianam prosequitur, species aliqua dubii hujusmodi oriatur, nam alibi verbum nullum occurrit, unde vel suspicari liceat, auctorem in ea, quam illi ministellus affricat, opinione fuisse. Quamquam assuetus paralogismis ministellus, solitusque callide lectoribus suis fucum facere, eo dubio hic egebat, ut aliquid saltem dixisse videretur, & paginas aliquot impleret rebus cuilibet notis, qui Theologiam vel a limine salutavit, quibusque proinde immorari non lubet.

[136] Ignatios & Albinas, inquit, oportet Christianæ fortitudinis, [& sanctis Martyribus æque] non catones & Lucretias exempla Christianis esse: fatemur. Novimus, quod S. Cyprianus aliique antiqui Patres Christianos plurimum adhortati fuerint, ut ne se sponte cruciandos jugulandosque tyrannis offerrent; novimus, SS. Paulum, Cyprianum, Athanasium persecutorum furores instantesque ab illis minas fugisse, secundum id, quod Christus docuit Matth. 10 ℣ 23, Cum autem persequentur vos in civitate ista, fugite in aliam; novimus denique, ipsum Redemptorem nostrum Judæorum iras etiam prodigiose declinasse: verum negamus, sanctos Martyres nostros contra horum aliquid offendisse. Fugit Salvator noster, nondum enim venerat hora a Patre præfixa & potestas tenebrarum. Christi consilium Matthæi verbis expressum dirigitur potissimum ad Apostolos, quorum ore Euangelium per totum orbem disseminandum, quibusque proinde vita summo in pretio habenda erat. Idem id consilium secuti sunt prudentissime Sancti nonnulli, quorum opera Ecclesiæ plurimum egebat, cuique proinde plus damni ex morte, quam gloriæ ex fortissime tolerato martyrio accessisset.

[137] [ac S. Eucherio indigna sunt.] Verum nihil tale suadebat, Thebæos Martyres vitam studiosius conservare. Diffidebant de aliquorum Catholicorum præcipiti ardore Patres, ne is scilicet viribus major esset & ita, eo in tormentis subsidente, succumberent, Idem præsentissimum periculum facit, ut pro illicito apud omnes, quos novi Theologos, habeatur, sine peculiari S. Spiritus impulsu cruciatibus sponte se ingerere, & ultro in acerbissimas mortes ruere. Aliud etiam totum est, intentatam a tyrannis necem non declinare, eamque ultro accersere. Illud, non hoc, in Sanctos Agaunenses cadere potest: neque enim leguntur ultro se Maximiano obtulisse, sed detrectantes, quod sane innoxii facere non poterant, Christianos ad supplicia pertrahere, Christianos se professi esse & causam allegasse, quare imperatoris mandato non obsequerentur. Pro Christianis habiti, cernentesque imminentem mortem sævientemque in Socios Maximiani iram, non fugerunt quidem; at non sic furorem suum, sed magnanimitatem ardoremque gloriosum martyrii ostenderunt.

[138] [Exploduntur ejusdem stolida sophismata,] Ignatium nobis, Thebæorum magnanimitatem impugnans, pro Christiani herois exemplari esse vult Dubordæus: at is, tantum abest, ut imminentem mortem quovis modo declinarit, ut Christianos his verbis compellet: Obsecro vos, ne intempestivam mihi benevolentiam exhibeatis. Sinite me ferarum cibum esse, per quas Deum consequi licet… Utinam fruar bestiis mihi præparatis, quas & opto mihi promptas invenire, quibus & blandiar, ut cito me devorent; non ut quosdam veritæ non tetigerunt. Si autem illæ repugnantes noluerint, ego vi impellam. Ecce Christianæ fortitudinis exemplar Ignatius, obsecrat Christianos, ut ne apud Deum pro sua liberatione precentur, aut apud imperatorem & judices intercedant; feras, non ut parcant sibi, demulsurum se, sed ad furorem exstimulaturum asserit: & definiente Dubordæo, sancti nostri Martyres, ut hujus exemplum sequerentur, intentatam sibi mortem tranquille magnanimiterque exspectare non debuerunt, sed fuga saluti suæ consulere.

[139] [quibus contendit, Sanctos fuga sibi consulere] Quis hic iterum sui oblitum suisque sophismatis implexum ministellum non rideat, dum ad probandum id, quod intendit, exempla profert, quæ contrarium omnino persuadent? Nullam illi hic iterum evadendo rimam relinquamus. Demus, errore quopiam deceptos fuisse omnes fere, quotquot fuerunt Martyres, qui, quæ poterant, tormenta & mortem non vitarunt; demus, Legionem Thebæam, si potuit, fugere debuisse; Dubordæo ostendendum restat, illos Maximiani manibus elabi potuisse. Vallis angustissima, undequaque præruptis montibus vel Rhodani aquis cincta, quam apud Agaunum Martyres occupabant, omnem elabendi viam præclusit potius, quam aperuit. Denique rem ex ipsis Actis repetamus; ibi Mauritius … accendebat, exhortando singulos & monendo fidem, commilitonum etiam Martyrum exempla ingerens, pro sacramento Christi, pro divinis legibus, si ita necessitas ferret, omnibus moriendum suadebat.

[140] [vel vim vi repellere] Ibi sancti Martyres Maximianum his verbis alloquuntur: Et nunc non nos vel hæc ultima vitæ necessitas in rebellionem coëgit, non nos adversum te, imperator, armavit ipsa saltem, quæ fortissima est in periculis, desperatio. Ex quibus nemo facile suspicabitur, commode illos fugere potuisse, cum in extrema vitæ necessitate esse se, &, cum ferret necessitas, morituros profiteantur. At fortissimos Viros decebat arma sumere, irruere in tyranni exercitum, &, si superare carnifices non poterant, multitudine oppressos caro vitam suam multorum cædibus vendere & sic non inultos mori. Sit hæc ministelli doctrina, alia Christi est, secundum quam Thebæi Martyres imperatori respondent: Tenemus ecce arma, & non resistimus: quia mori, quam occidere satis malumus, & innocentes interire, quam noxii vivere, peroptamus.

[141] Ceterum nescio, quam Albinam viraginem Christianam, [debuisse.] potius quam Lucretiam, quæ gentilibus decantata heroïna est, sequendam Martyribus pag. 99 proponat. Albinæ hactenus in Opere nostro occurrerunt duæ, ambæ Martyres, quarum altera Lugduni passa colitur 2 Junii, altera XVII Februarii inter 30 Martyres incerti loci numeratur, nec hujus Acta invenimus uspiam. Lugdunensis Albinæ gesta particularia etiam nulla sunt. Alterius Albinæ Cæsariensis martyris, cujus reliquiis gloriatur Caëta, ad diem XVI Decembris meminit Baronius in Martyrologio Romano, & Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, ubi compendium invenies Actorum, quæ nos ampliora habemus. In his admiranda est duodennis puellæ fortitudo constantiaque, qua Decio respondet, ejusque blanditias & minas contemnit. Hanc si Victori, a quo mentitur ministellus epulantes deque spoliis exultantes milites, conviciis & maledictis impetitos fuisse, ut ceteris sanctis Martyribus Ignatium, exemplar esse velit, non refragor, in illo enim pariter Christianam magnanimitatem ardoremque martyrii mirabor.

§ X. Dissolvuntur alia ministelli sophismata adversus Passionem Eucherianam cusa.

[Non est a verisimilitudine alienum,] Inter ea, quæ verisimilia non videntur Dubordæo, quæque proinde ipsi ineptum fabulatorem produnt, etiam illud est: Hi (sancti Martyres nostri) in auxilium Maximiano ab Orientis partibus acciti venerant; contendit certe Dissertationis suæ cap. 12, verisimile non esse, quod Legio ex Oriente accita sit, ad sedandas turbas in Galliis exortas. Observasse juverit, in Actis Chiffletianis de Galliarum turbis nullum uspiam verbum fieri. Accersiit hæc ministellus ex interpolata Surii Passione, ex qua hic Acta nostra sincera, ut passim alibi, subdole impugnat, sicque lectoribus suis illudit. Audiamus reliqua. Non negamus, inquit pag. 107, legiones Thebæas in Oriente fuisse. Liber de Dignitatibus imperii meminit quatuor legionum Thebæarum. Recte hactenus: a Pancirolo enim ad Notitiam imperii Orientis cap. 46 pagina apud me 33 sic enumerantur: Sub dispositione viri illustris Magistri militum per Orientem inter Legiones comitatenses IX, sic dictas, quod imperatores in expeditionibus comitari solerent: Secunda Flavia Constantia Thebæorum. Secunda Felix Valentis Thebæorum.

[143] Deinde pag. 36. Sub dispositione viri illustris Magistri militum per Thracias inter Legiones comitatenses XXI. Prima Maximiana Thebæorum. Tertia Diocletiana Thebæorum. Pancirolus in suo Commentario de secunda Flavia Constantia Thebæorum scribit: [Legionem Thebæam,] Hæc successit secundæ Thebæorum Christianæ, quæ apud Treviros a Rictiovario, Maximiani præfecto, martyrio est coronata; de Secunda vero Felice Valentis Thebæorum: Hæc alii successit, quæ & ipsa propter Christum, in subalpinis Italiæ apud Albingaunos a Maximiano est trucidata. Credidit itaque Pancirolus, duas primas Thebæorum legiones, Maximianam scilicet & Diocletianam, pro Christi fide necatas fuisse. At non immerito emendandum illum Dubordæus censet, cum ex cohorte, de qua in SS. Thyrsi & Bonifacii Actis, quæ postea examinabimus, legionem integram fecerit. Alius adverti potuisset hic ab oculato critico & minus præcipiti lapsus Panciroli. Testatur is ipse in Præfatione, Notitiam Dignitatum imperii scriptam esse sub finem principatus Theodosii junioris & post Arcadii & Honorii tempora, seu post annum 425 Romani imperii dignitates & copias enumerare, non prout eæ ante sub præcedentibus imperatoribus fuerant, sed prout erant, quo tempore scribebat.

[144] Supererant igitur post annum 425 legiones Maximiana & Diocletiana Thebæorum, [cujus peculiarem titulum ignoramus,] atque adeo duobus ante seculis sic deletæ non fuerunt, ut iis suffectæ fuerint Constantiana & Felix Valentis. Si conjectare lubuisset, verisimilior erat suspicio, alterutram a Diocletiano vel Maximiano denominatam in nostræ martyrio coronatæ, cujus peculiarem militiæ titulum ignoramus, locum substitutam fuisse. Ex correcto sic Panciroli errore funditus convellitur unicum in specie ac futile argumentum, in asserti sui probationem hic ab hypercritico nostro productum. Exemplaria Surii & Chiffletii (inquit pag. 108) consonant, Maximianum Legionem ex Oriente evocasse, ita ut in sensu Pseudo-Eucherii nec prima Maximiana, nec tertia Diocletiana Thebæorum esse possit, cum hæ morarentur in Thracia: Theodosii junioris tempore scilicet, id est, duobus fere seculis post initia Maximiani; unde ejus ratiocinium huic æquivalet. Legiones, quæ Maximiana & Diocletiana Thebæorum vocantur, anno Christi circiter 430 erant in Thracia; igitur ducentis annis ante ex Oriente accersiri non potuerunt: quam profecto sequelam nemo, cui sanum est cerebrum, admittet.

[145] [ex Oriente,] Quod si Dubordæus urgeat, in Notitia imperii non ejus solum sub Theodosio statum describi, sed eum etiam, qui secundum dignitatum ordinem copiarumque numerum & stationes sub præcedentibus imperatoribus esse soleret, appellabo ad Pancirolum, in Præfatione sic contrarium evincentem, ut advertat, de provinciis Romano imperio, sub tempora Theodosii per barbaros ereptis, nullam in Notitia fieri mentionem. Quamquam, si ministello etiam ultro id dedero, Maximiani tempore duas illas Thebæas legiones fuisse sub dispositione Magistri militum per Thracias, perperam inde deduceret, eas ex Oriente tum temporis evocari non potuisse: erant enim inter Comitatenses, sic dictas, quod imperatores comitari solerent. Potuerunt igitur Diocletianum in Oriente comitatæ, ab eo ad Maximianum ad sedandas turbas in Gallia exortas transmitti.

[146] [subsidio futuram Maximiano,] Imo, etiamsi ulterius admisero, Legiones illas ex Thracia ipsa subsidio missas fuisse Maximiano, nihil Eucherii, nihil ipsius interpolatoris Suriani verbis contrarium concessero. Scribit is, Legionem Thebæam nostram ex Orientalibus militibus, ille ab Orientis partibus ad exercitum Maximiani accessisse. In Thracia agentes milites, & ejus provinciæ magistro subjecti, ad Orientis imperium, sicut & ipsa Thracia, licet illi tantum contigua, pertinebat. Recte igitur Orientales Milites vocantur, præterquam quod Thebæi essent, Thebæque procul dubio ad Orientis imperium spectarent, adeoque a patria sua Orientales milites appellari potuerunt. Thracia insuper Gallis, inter quos scribebat S. Eucherius Lugdunensis episcopus, Orientalis est: atque adeo, inde accersitas copias usitatissimo scriptoribus more dicere potuit, ab Orientis partibus advenisse.

[147] Senserat hæc forte Dubordæus; at in desperata causa erat cavillandum: [accersitam fuisse.] itaque infide utriusque scriptoris verba referens, iis crude Ex Oriente substituit, ut resectis, quæ mitiorem sensum ingerunt, particulis, liberius ludere & lectoribus minus cautis imponere posset. Porro ex iis, quæ ministellum confutans sparsim hic inserui, clarum mihi videtur fieri, neque Maximianam neque Diocletianam Thebæorum, felicem nostram Legionem esse, nisi, eodem retento nomine legionis, alii deinde milites, pro nostris ad Agaunum coronatis, suffecti fuerint, sitque tota nova conscripta legio; quod, ut est omnino incertum, sic nec facit aliquid contra Passionis nostræ sinceritatem. Nihil speciatim monui, quod nonnulli ex eo, quod sanctam Legionem nostram a S. Avito in Homilia superius laudata Felicem exercitum, a Gregorio Turonensi & Fortunato Legionem Felicem appellatam invenerunt, crediderint, Felicis agnomen illi proprium, & Secundam Felicem Valentis Thebæorum nostram fuisse: hæc enim opinio satis refellitur ex eo, quod Valens imperator, a quo titulum sortita est, non paucis annis fuerit sanctis Martyribus Thebæis posterior.

[148] Pro nata ex Legionum computu atque expeditione Maximiani contra Bagaudas occasione, [Refellitur alia difficultas,] difficultatem aliam pag. 110 Dubordæus movet. Proposita belli illius necessitate & difficultate, Neutiquam, inquit, verisimile est (Maximianum ad illam tanti momenti expeditionem in Gallias cum exercitu properantem) pro beneplacito privaturum se fuisse Legione, quam ex ultimis imperii finibus accersiverat. Tædet me hominem continuo eo revocare, quod probandum suscepit, undeque continuo dilabitur. De Passione S. Eucherii nomine inscripta vulgataque a Chiffletio nobis quæstio est, nihil ibi de evocata ex ultimis imperii finibus ad comprimendos Bagaudas Legione sancta. Nihil igitur ex his adjunctis contra hujus sinceritatem eruitur. An sub id tempus, cum Maximianus in Gallias bellaturus proficisceretur, martyrium passi sint Thebæi Heroës, sequenti § discutiemus: pergamus interim audire hypercriticum.

[149] Credatur, inquit, quantum poterit, Maximianus usque ad furorem falsorum deorum cultui addictus, [contra Passionis Eucherianæ] hostis & persecutor implacabilis Jesu Christi discipulorumque ejus: at sine probationibus extremæ evidentiæ depingi non potest tam insanus, tam male politicus, ut jusserit internecione deleri unam ex optimis legionibus, idque, ut ita dicam, in conspectu hostium, & cum jam aggrederetur bellum, cujus successus orbi universo probare debebat electionem a Diocletiano factam. Hæc iterum, ut jam supra monui, Surii Acta, ubi de Bagaudis susceptoque adversus illos bello agitur, non nostra, ubi altissimum est de his omnibus silentium, impugnant. Accipio tamen hic oblatam a Dubordæo conditionem, ut ne postea huc cogar regredi. Repræsento mihi Maximianum, qualem Lactantius asserit fuisse, in omnibus Diocletiano simillimum, nisi quod illo plus animi habuerit, non ad bene faciendum, sed ad male; qualem mihi Eutropius exhibet lib. 9. Summarii Romanæ historiæ: Propalam ferum & incivilis ingenii, asperitatem suam etiam vultus horrore significantem; naturæ suæ indulgentem, Diocletiano in omnibus severioribus consiliis obsequentem. Denique talem mihi depingo Maximianum, qualem Aurelius Victor in Epitome pag. 640 fuisse asserit: Natura ferum, ardentem libidine, consiliis stolidum.

[150] [sinceritatem] Stolidum consiliis hominem politices regulis vincire velle, nescio, an non sit ipsum se stolidum probare. Plurimæ rationes esse potuerunt, quæ ad exercendam, in quam ex suapte natura plurimum propendebat, ferociam Maximianum in hisce etiam bellorum adjunctis impellere potuerunt. Millies imperatorum gentilium furores accendit superstitio, quæ tum potissimum valebat plurimum, cum gerendæ aderant res magnæ, responsaque ab oraculis, auspicia a victimarum extis petebantur, & somniorum deliria pro indubitatis futurorum eventuum arrhis venditabantur. Nemo, opinor, Dubordæum monuit, nihil tale a sacrificulis, in omnem nocendi Christianis occasionem intentis, motum fuisse. Mentiri potuerunt, infaustum belli exitum imminere, cladem omnia portendere, irasci deos, quod in exercitu essent, qui eorum numina spernerent, atque his similia, quæ centies suggessit superstitio & in Christianos odium, quæque centies imperatorum crudelitas audivit & credidit, unde mille mortes secutæ sunt.

[151] [a Dubordæo mota.] Habemus Mamertinum præter omnia Herculii superstitionem pietatis nomine laudantem in Genethliaco pag. 102. Senserit itaque Maximianus, summi momenti, nec minoris difficultatis & periculi bellum esse, quod aggrediebatur; quanto magis crediderit, famam & fortunas suas Romanique salutem imperii ab ista expeditione pendere, tanto magis hostes Christiani nominis, Diocletiani lenitate infensi, calumniari potuerunt, & Maximiani furorem incendere, suggerentes, idola pro felici expeditionis successu expetere sacrificia ab omni exercitu, juramentaque, de Christianis, quos vel audierant vel suspicabantur plurimos esse inter hostes, ad quos debellandos proficiscebantur, e medio tollendis. Sicut horum neutrum Thebæis Militibus per religionem Christianam, quam profitebantur, licebat, sic utrumque potuit glorioso illorum certamini occasionem præbuisse. Frustra itaque a defectu verisimilitudinis hic ministellus arguit.

§ XI. Retunditur assertum Dubordæi, quod martyrium Legionis Thebææ componi non possit cum historia & annis Maximiani.

[Ministelli parerga, qui] Hoc caput 15 Dissertationis suæ plus ceteris omnibus ineptis parergis farcit ministellus. Mox tria a Maximiano suscepta in Gallias itinera a Lactantio enumerata recenset. Primo, inquit, Faustam filiam suam matrimonio junxit Constantino, eumque Augustum creavit. Secundum suscipere coactus fuit, fugiens furorem militum, indignantium, quod filium suum Maxentium, a quo purpuram prius depositam receperat, imperio exuere tentasset. Tertio denique in Gallias venit, reversus ex Pannonia, ubi Diocletianum incassum sollicitaverat ad resumendum imperium. Eo tempore Constantinus, cum comperisset, illum vitæ suæ insidiari, præoccupandum scelus censuit, jussitque strangulari. Sed cum nullo horum itinerum componi potest martyrium Legionis Thebææ, cum omnia posteriora fuerint anno Christi 306, & omnes scriptores consentiant, ab eo tempore cessasse persecutionem per Occidentem.

[153] Nullus Catholicorum, qui pro sincera habent Passionem Sanctorum Agaunensium a S. Eucherio scriptam, [non evincit, quod probandum assumit:] contenderat, sanctos Martyres post illum annum coronatos fuisse, igitur aëra hic verberat ministellus, & multo conatu propugnat, quæ negantur a nemine. Verum, ubi igitur inveniemus (inclamat pag. 133) quartum iter Maximiani in Gallias, in quo imperator ille potuerit delere Legionem Thebæam? Nullum superest præter illud, cujus meminerunt Eutropius & Aurelius Victor, confectum, quando exercitum adversus Bagaudas duxit. Sistamus hic non nihil Dubordæum, per ea, quæ a nemine in dubium vocata sunt, tuto currentem, at vel ea nescientem, vel dissimulantem, ad quæ offendere potuisset. Demus tantisper, cum nullo horum quatuor itinerum in Gallias martyrium nostrum componi posse; multum aberit a demonstrato asserto suo, quod negativum est, adeoque temerarium & nullum, nisi ostenderit, alio tempore in Galliis agere cum exercitu Maximianum non potuisse, quod nec præstitit, nec præstare potuit.

[154] Etenim indubitatum est, Herculium post debellatos anno Christi 286 apud Parisios Bagaudas, [etenim varii assignantur anni,] pluribus annis in Galliis fuisse, transiisse non semel in Italiam, rursumque inde eo reversum esse. Anno Christi 287 ibidem Francos, Burgundiones, aliosque barbaros fudit, & anno 288, superato Rheno, in Germaniam traduxit exercitum, & Alemannos variis cladibus attrivit. Quid sequenti anno, & ubi plerumque egerit, fere incompertum est. Si hoc tempore, ut conjectant plerique, panegyricum suum primum coram Maximiano dixit Mamertinus, Treviris fuisse credi potest mense Aprili, cum jam naves, quas adversus Carausium paraverat, per flumina in Oceanum advectæ essent. Caruit effectu illa Romanorum expeditio, & Carausius purpuram, quam sumpserat, gerere impune in Britannia perexit, & insulæ imperium per sex aut septem ultra annos retinuit. Reliqua Herculii gesta obscura sunt, usque ad iter in Italiam, quod 290 vel 291, sævissima grassante hieme, suscepit, teste Mamertino, Diocletianum, qui eo ex Oriente advolarat, conventurus. Qui sub anni 290 finem, vel sequentis initio Mediolanum Augusti convenerant, menses ibidem aliquot transegerunt, indeque ad exercitus suos reversi sunt.

[155] Quamdiu ibi consilia contulerint & quando inde discesserint, [quibus non probat, Maximianum] enucleate auctores nulli indicant; verum cum Mamertinus in Genethliaco pag. 107, id imperatorum felicitati magnæ adscribat, quod, quo tempore in interiora imperii seu in Italiam se recepissent, & otiosi degerent, barbari animos attollere & quidpiam movere non sint ausi, verosimile est, æstivos menses ibidem transactos fuisse. Porro Mamertinus in Genethliaco pag. 101 scribit, Maximianum ex Galliis in Italiam properantem, arcem Monœci Herculis præteriisse, & ibidem pag. 104 ait, illum per Alpes Cottias iter habuisse. Promontorium Monœci Herculis, quod est hodiernum Monaco in ora maris Ligustici, inter Intemelium (Vintimiliam hodie appellant,) & Nicæam, longius abest ab Alpibus Cottiis, nec verosimile est, festinantem imperatorem, sæviente hieme, tantum fecisse circuitum. Quamquam id ad nos non pertinet; certe qua via regressus sit in Gallias, non edicit. Mediolano Treviros profecturo brevissima & Romanis usitatissima erat per Alpes Graias & Valesiam, ubi Octodurum est. Quid si igitur in hoc ipso Maximiani reditu contigisset carnificina apud Agaunum?

[156] [in Vallesia] Certe difficile esset Dubordæo contrarium evincere, & discordiam cum historia probare: Maximianus enim, qui cum paucis in Italiam properarat, potuit in reditu copias ex Italia novas in Gallias traducere, imo & a Diocletiano augmentum exercitus impetrasse, forte adversus Carausium, cujus tranquillam possessionem Britanniæ pacato oculo aspicere non potuit superbus princeps, memoria infelicis adversus illum suscepti belli exacerbatus. Non legimus quidem, illum aliquid postea contra Carausium tentasse; at conceptum cum Diocletiano consilium, & fortissimarum copiarum cæde, & nimia rei difficultate præpediri postea potuit. Unum est, unde arma adversus hanc conjecturam depromere ministellus videatur posse. Mamertinus natali die Maximiani Genethliacum dixit, eodem anno, quo ille, hieme sæviente, Mediolani cum Diocletiano egerat. Natalis dies Herculii putatur fuisse XXI Julii; eo igitur mense Treviros redierat, nec proinde potuit mense Septembri reversurus in Gallias Agauni Legionem Thebæam martyrio coronare. Verum ex his, quæ Tillemontius asserit, aliqua in ipsius chronotaxi valde incerta sunt. Mamertinus in Panegyri illa bis asserit, in Gemini natalis solemnitate se dicere, quo, quid intelligendum sit, nullus hactenus satis clare docuit.

[157] [cum copiis] Mitto, nihilo certius esse, Herculium, eo potius, quam quolibet alio anni die natum fuisse, ut ostendam, Mamertinum non anno Christi 291, quo cum Diocletiano Mediolani egit, sed verisimiliter serius Orationem secundam dixisse. Illius initio sic loquitur encomiastes: Sentio tamen a me, … hoc piæ vocis officium jure quodam sacro-sancti fœnoris postulari, ut exspectationem sermonis ejus, quem tuis Quinquennalibus præparaveram, hac gemini natalis prædicatione compensem. Et post aliqua: Gaudeo igitur (si fas est confiteri) dilatam esse illam cupiditatem meam; neque enim Orationis ejus, quam composueram, faciam jacturam, sed eam reservo, ut, quinquennio rursus exacto, Decennalibus tuis dicam. Ex his luculentum fit, Mamertinum, quam composuerat, Orationem dicere non potuisse, eo quo statuerat & debebat tempore. Maximianus Kalendis Aprilis anni Christi 291, exacto quinto imperii anno, Quinquennalia celebrare debuit. Erat tum procul dubio adhuc in Italia, atque hæc, nisi multum fallor, causa fuit, cur Mamertinus nequiverit coram ipso perorare. Usque ad id temporis, mensem scilicet Aprilem anni 291, Mediolani fuisse Herculium, pene certum mihi faciunt, quæ superius num. 155 adverti, cum etiam probabilius videatur, non anno 290 exspirante, sed potius sequentis initio Mediolanum Augustos convenisse.

[158] [mense Septembri] Ut ut est, tota profecto panegyris illa non obscure innuit, dictam illam fuisse, postquam Romani imperii hostes mutuis sese bellis & cladibus conficerent. Inter varia, quæ Mamertinus enumerat, venit rebellio Ormies Persæ adversus fratrem Varanem, quam, si anno 291, ut censet Tillemontius, exorta est, mense Julio referre non potuit Mamertinus, tanto inde terrarum spatio semotus. Denique Tillemontii opinionem circa epocham dicti Panegyrici forte quatit ipse Mamertinus, in conclusione sic loquens: Gemini ergo natales pias vobis mentes, & imperatorias tribuere fortunas, atque inde sanctitatis vestræ, omniumque successuum manat exordium, quod nascentes vos ad opem generis humani bona sidera & amica viderunt: quæ vobis concordiam sempiternam, & vestrorum generum caritatem, & fovendæ reipublicæ studia conciliant. Hæc, inquam, nescio, an suspicionem injicere non debeant, ne forte non ante annum Christi 292 hæc oratio dicta fuerit.

[159] Etenim Aurelius Victor & Eutropius, quibus, ut debuit, [agere & Legionem Thebæam] Tillemontius subscripsit, asserunt, Diocletianum & Maximianum, ut magis sibi novos creatos cæsares devincirent, effecisse, ut, uxoribus repudiatis, filias suas acciperent. Et Valeria quidem Diocletiani filia Maximiano Galerio juncta fuit, Theodoram Herculii privignam Constantius accepit. Certum est, quod multis probat Tillemontius Nota XI ad Diocletianum, Constantium & Galerium cæsares creatos non fuisse ante Kalendas Martii 292. Jam vero dubitari potest, an non de his ipsis Augustorum generis agat Mamertinus, cum dicit, vestrorum generum caritatem, contracte scilicet pro generorum. Certe qui periodum integram attentius perpenderit, fatebitur, ni fallor, si generum pro stirpium sumatur, vacillare sensum, qui, cum de concordia inter principes ad stabiliendam imperii felicitatem unice sit sermo, perfectissimus est, quando generorum legimus. Atque tunc oratio illa Mamertini erit differenda post creationem cæsarum, quod propter eamdem opinor, rationem fecit Bucherius Belgii Romani lib. 7 cap. 6 num. 3. Et hæc quidem, ut liquet, certa non sunt, at saltem tam probabilia, ut non solum nihil incredibile asserant, verum etiam conjecturam non ineptam fundare possint.

[160] Ceterum ut hic ex ipsa historia liquet, Maximianum circa Octodurum fuisse, [ibidem martyrio] sic etiam, illa tacente, nihil vetat, illum tempore aliquo antecedente & ab ejus expeditionibus vacuo ibidem egisse & in Legionem Thebæam sæviisse. Hactenus itaque falsum est Dubordæi assertum: pergamus Maximiani annos percurrere, tempus etiam aliud figendo martyrio nostro aptum reperturi. Cæsar dictus Constantius mox classem parari jussit adversus Carausium: at is anno Christi 293 occisus est ab Alecto, qui ejus loco tyrannidem in Britannia arripuit. Contra hunc variis ante bellis in Belgica perfunctus Constantius tandem anno Christi 296 paratam classem eduxit, atque appulsus in Britanniam, cæso in pugna Alecto, insulam recuperavit. Hoc tempore rursus in Gallias venit, egitque circa Rhenum Maximianus Herculius, cavens ne, absente Constantio, aliquid ibi barbari molirentur, ut testatur Eumenius in Panegyrico pagina apud me 214. Quid ibidem speciatim fecerit Maximianus; quamdiuque moratus sit, historia non satis explicat. Videtur sequenti anno Mauros in Africa debellasse.

[161] Id interim certum est, patere rursum tempus locando Sanctorum Agaunensium martyrio, [coronare non potuisse.] cui sane historia neutiquam refragatur. Ait quidem loco citato Eumenius, quod Maximianus Rheni limitem, non equestribus neque pedestribus copiis, sed præsentiæ suæ terrore tutatus sit; verum hæc de ingenti exercitu intelligi debent; recte enim advertit Tillemontius, imperatorem copias aliquas secum habuisse; & hæc rursus optime cohærent, si Thebæam Legionem, cum qua potuit in Gallias advolare voluisse, in ipso ingressu cæsam statuas. Inutile esset reliquos Herculii annos usque ad magnæ persecutionis initium percensere singulos, sufficere Dubordæo debent assignati hactenus, quibus passio Sanctorum Agaunensium sic illigari potest, ut non credam, quempiam ostensurum, quod historiæ contradicat, qui id asseruerit. Redeo ad primam Maximiani expeditionem adversus Bagaudas, sub cujus initium passim figitur Thebæorum martyrium, quamque sententiam ministellus talibus argumentis impugnat, quæ si quid valent, fere omnia valere pariter debent, adversus tempora, quæ assignavi.

[162] [Futilia sunt] Itaque postquam recensuit opiniones varias auctorum dissidentium super anno, quo Maximianus Augustus creatus est, & parergis aliis plurima fœdavit folia, Primo (inquit pag. 140) nemo in historia Romana non plane novus, credet, Maximianum recens in imperii societatem assumptum, auctoritate propria Legionem integram jussisse perimi. Quamvis Diocletianus illum Augustum creasset, jus indivisum habebant in imperium, in provincias, in exercitus, in legiones. Esto hæc vera sint, quæ profecto non sunt certa. Quisquis historicos & alios auctores contemporaneos, Mamertinum & Eumenium legerit, summam inter imperatores illos concordiam, morumque similitudinem ubique assertam inveniet; sic tamen, ut Diocletianum timiditas, Maximianum audacia distinxerint. Lactantius lib. de Mortibus persecutorum cap. 7 scribit: Hic (Diocletianus) orbem terræ simul & avaritia & timiditate subvertit. Et capite sequenti eumdem rursus timiditatis, Maximianum vero ferociæ & crudelitatis arguit. Quamvis itaque & indivisum inter se imperium habuissent imperatores, & in tantam perniciem & cladem exercitus forte non consensurus fuisset Diocletianus, id profecto non evincit, eam a Maximiano patratam non fuisse.

[163] [argumenta,] Stoliditas ejus ab Eutropio, superstitio a Mamertino, crudelitas ab omnibus asserta scriptoribus faciunt, ut mirari non debeamus, tale quid ausum esse machinari, etiam inconsulto Diocletiano, quem & parum timere debuit, & cujus forte etiam iniquam in Christianos mentem perspectam habere potuit. Quæcumque crudelia consilia sic tegere noverat Diocletianus, ut aliis, non sibi adscriberentur, teste Lactantio laudato cap. XI. Adverterit hoc Maximianus, nec ingratum collegæ facturum se arbitratus sit homo natura ferus, nihil sic fingetur ab Herculii indole alienum, qui etiam ex perversæ politices regulis censere potuit, minus sibi timendum esse ab inerti ira Diocletiani, si is forte factum suum improbaret, quam ab ea Legione, quæ communia cum hostibus, quos debellatum properabat, sacra haberet. Sane, ut ut non contendam, Bagaudas veram omnes fidem amplexos fuisse, verosimile tamen est, Christianos inter illos non paucos fuisse, sicut omnino certum est, jam tum Gallias sanctæ fidei lumine fuisse illustratas, quæ sola sufficiunt, ut tam perversa suspicio ab idolorum sacerdotibus injici Maximiano, vel in ipso nasci potuerit.

[164] [quibus evictum cupit,] Hoc itaque ministelli argumentum non est, quale promiserat. Audiamus tamen illum sibi blandientem pag. 140. Ostendimus (inquit) auctorem commenti istius (Passionis S. Mauritii & Sociorum) verisimilitudinem non observasse. Quamquam, cum facta quæpiam sint certa, licet a verisimilitudine appareant aliena, subnectimus fortius aliquid conjecturis. Enimvero, si daremus Dubordæo, quæcumque de martyrio Thebæorum narrantur, apparere contraria indoli Maximiani adjunctisque temporis, quo ponuntur contigisse, ratiocinium ejus non nisi conjecturam, eamque satis levem fundaret, nisi ostenderet nobis, ab imperatoribus ira, furore, aliave animi perturbatione abreptis nihil umquam insolitum actum, nihil contra politices regulas peccatum umquam fuisse, imo nec peccari potuisse. Ostendimus contra, nec ab Herculii indole, nec a temporis adjunctis alienum esse, quod asseritur: nihil igitur superest, quod exigere ministellus possit. Pagina 143 aliud cudit argumentum, quod ut jamjam monuit, conjecturis fortius est. Ejus verba contraho. Mamertinus in Genethliaco Maximiani sub finem dicit: Ut vero lucem gentibus extulistis, exinde salutares spiritus jugiter manant.

[165] Consonat Eusebius lib. 8 cap. 13 scribens: Igitur antequam bellum nobis indictum esset, [martyrium] quamdiu imperatores placito ac benevolo erga nos animo fuerunt, quanta copia omnium bonorum, quantaque felicitate abundaverit imperium Romanum, quis explicare sufficiet? In eumdem sensum citato libro cap. 1 ita loquitur: Qualem quantamque gloriam simul ac libertatem doctrina veræ erga supremum Deum pietatis, a Christo primum hominibus annuntiata, apud omnes Græcos pariter & barbaros ante persecutionem nostra memoria excitatam consecuta sit, nos certe pro merito explicare non possumus. Argumento esse possit imperatorum benignitas erga nostros, quibus regendas etiam provincias comittebant, omni sacrificandi metu eos liberantes, ob singularem, qua in religionem nostram affecti erant, benevolentiam. Quid opus est dicere de iis, qui in imperatorum palatiis versabantur. Quid de imperatoribus ipsis, qui domesticis suis eorumque uxoribus, liberis ac servis ea, quæ religionis suæ erant, tam verbis, quam factis libere exequendi coram semetipsis potestatem dederunt, ipsis ob hanc fidei suæ libertatem gloriari, ac se ostentare quodammodo permittentes, eosque præ ceteris omnibus ministris præcipuo quodam amore complectebantur?

[166] Et post pauca: Similiter & singulis ecclesiarum antistitibus summum honorem, [Sanctorum Agaunensium] cultum ac benevolentiam ab omnibus tam privatis, quam provinciarum rectoribus deferri vidisses. Jam vero quis innumerabilem hominum quotidie ad fidem Christi confugientium turbam, quis numerum ecclesiarum in singulis urbibus, quis illustres populorum concursus in ædibus sacris cumulate possit describere? Hæc & hujusmodi alia ibidem Eusebius, quibus Gallice recitatis, quærit Dubordæus: Quis credat, Legionem Thebæam peremptam fuisse eo tempore, quod Mamertinus & Eusebius nobis describunt? Tempusne pacis, benevolentiæ & felicitatis appellari potest, tempus, quo sex mille sexcenti viri crudelissime necati sint? Dicitur Maximianus eos capitis damnasse, quod renuerent idolis sacrificare, & jamjam docuit nos Eusebius, Maximianum & Diocletianum provincias sic Christianis regendas dedisse, ut eos etiam a sacrificiorum necessitate exemerint.

[167] Respondeo: Qui attentius Mamertinum & Eusebium legerit, [illigari non posse] facile judicabit, hunc de iis partibus Orientis, ubi versabatur, deque solo Diocletiano agere, illum hic audiri non debere. Mamertinus panegyrim coram Maximiano dicens, adulatorum more silet, quæ in principe suo laudare non poterat ipsa gentilitas; alia, quæ Maximiano dedecori vertebantur, contrariis elogiis mendacissime convertit. Testor inter alia silentium ejus de infelici successu expeditionis contra Carausium, quem astute tegit, testor hæc ipsa, quæ de felicitate imperii sub Maximiano mentitur, aliorum omnium scriptorum testimoniis contraria. Audiamus Lactantium de Mortibus persecutorum cap. 8. Nam cum ipsam imperii sedem teneret Italiam, subjacerentque opulentissimæ provinciæ vel Africa vel Hispania, non erat in custodiendis opibus tam diligens, quarum illi copia suppetebat. Et cum opus esset, non deerant locupletissimi senatores, qui, subornatis indiciis, affectasse imperium dicerentur, ita ut effoderentur assidue lumina senatus. Cruentissimus fiscus male partis opibus affluebat.

[168] [expeditioni contra Bagaudas.] Jam libido in homine pestifero non modo ad corrumpendos mares, quod est odiosum ac detestabile, verum etiam ad violandas primorum filias. Nam quacumque iter fecerat, avulsæ a conspectu parentum virgines, statim præsto. His rebus beatum se judicabat, his constare felicitatem imperii sui putabat, si libidini & cupiditati malæ nihil denegaret. Addantur his Victoris de inaudita & spurcissima ejus libidine & crudelitate testimonia; & frustra assertam a Mamertino imperii tantam felicitatem quæremus. Scio, non paucos scriptores, quod de Africa & Hispania, nulla de Galliis mentio fiat, suspicari, depingi hic Maximianum, postquam inter quatuor divisum esset imperium, ferocientem; at alii non pauciores numero conjectant, vel Africa vel Hispania in textum ex margine irrepsisse; iis certe rejectis verbis, sensus clarior & purior phrasis est. Quidquid tamen sit, cum nemo derepente pessimus fiat, ejus hic descripta indoles Mamertinum merito adulationis arguit, cujus etiamsi convinci certis rationibus non posset, munus oratoris, quod coram Maximiano exercuit, merito suspectum reddit.

[168] [nec locari] Quod ad Eusebium pertinet, & is, si aliis scriptoribus credimus, felicitatem primorum sub Diocletiano temporum liberalius paulo exaggerat, nisi forte, quæ in Palæstina vicinaque Ægypto viderat accidisse, ad totum imperium traduxit. Certe res Occidentis parum sibi perspectas fuisse, pluribus locis prodit, & profitetur etiam eodem capite 13, non nisi ea pertractare se velle, quæ in Oriente, & iis quidem provinciis, quibus proximus erat, contigissent. Denique furorem hunc momentaneum Maximiani & ignorare facillime potuit, & si illum, quod videtur minus verisimile, audiverat, parum id ad totius reliqui orbis quietem comparatum videri potuit, quapropter & ab eo referendo forte abstinuit. Eodem recidit, & eadem fere responsione refellitur, tertia a ministello mota difficultas. Aperte, inquit, edicit Eusebius, Tum divina ultio levi brachio, ut solet, integro adhuc Ecclesiæ statu, & fidelium turbis libere convenientibus, sensim ac moderate in nos cœpit animadvertere, orsa primum persecutione ab iis, qui militabant; ubi de magnæ persecutionis exordio, quæ anno 301, adeoque dudum post expeditionem Maximiani in Gallias, contigit.

[170] [posse ante] Et illud quidem verum est; at, qui asserit, tum primum latum fuisse edictum adversus Christianos milites, secundum quod, nisi paruissent, militia omnes solverentur, non excludit peculiarem aliquam in Milites aliquot animadversionem, quam etiam facile potuit ignorasse. Certe ex quibus rursum dialecticæ regulis hoc suum ratiocinium pag. 150, Milites primi generalem persecutionem experti sunt; Agaunenses Martyres in militia merebant; ergo ante magnæ persecutionis initium non sunt passi, deduxerit ministellus, non capio; eodem enim ego evincam, ante seculi 4 initium nullos uspiam milites pro Christo passos esse, quod, ut ut Sanctorum blasphemus osor est, opinor, non admittet. Ceterum hoc capite suæ Dissertationis, suis iterum paralogismis implexus P. Petrum Franciscum Chiffletium vindicat Dubordæus. Iniquam ejus suspicionem de Actis a Chiffletio productis superius explosimus. Hic pag. 131 & seqq. agnoscit, aptissimum tempus, quo locari martyrium Sanctorum nostrorum possit, esse expeditionem Maximiani contra Bagaudas; advertit epocham illam in Actis interpolatis Surianis expressam esse, minime vero reperiri in Ms. Jurensi P. Chiffletii.

[171] Censet itaque futurum fuisse, ut non nisi stolide sibi Chiffletius de invento suo applausisset, [magnæ persecutionis initium.] nisi in Surianis Actis occurrisset Sigismundi regis mentio; & sic simul probat bonam Chiffletii fidem, talia Acta edentis, qualia repererat, nec deleturi procul dubio, quod Acta sua commendare potuisset, si Suriana Acta, ut ministellus ridicule suspicatur, correxisset. Eodem capite pag. 137 miratur. Baronium, qui Surianis Actis usus est, ubi epocha illa exprimitur, martyrium Legionis Thebææ illigasse anno Christi 297, duodecimo scilicet, postquam Maximianus copias adversus Amandum & Ælianum eduxerat. Mirarer mirantem ministellum, nisi illum refellendo persuasum omnino haberem, quod ea, quæ adfert & impugnat, vel non legerit, vel præcipitanti oculo percurrerit. In Surii Actis præter mentionem de Bagaudis, quæ pro martyrii epocha ponitur, occurrit alia, quæ vix, imo ne vix quidem cum hac componi possit.

[172] Sub exordium legitur: Hi igitur milites Christianæ religionis ritum Orientali traditione ab Hierosolymitanæ urbis episcopo susceperant, [Ejusdem errores alii] fidemque sacram virtuti & armis omnibus præponebant. Ad urbem quippe Romam itinere attingentes, eamdem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum prædictæ Romanæ urbis Pontificem confirmaverunt. Marcellinus Pontifex creatus est anno Christi 296; non igitur, eo sedente, Romam venerunt sancti Martyres, si undecim ante annis passi fuerint, atque ita pugnant hæ duæ epochæ. Papebrochius noster in Propylæo Maji ad S. Caji Papæ decessoris S. Marcellini Acta, illas combinare conatur, suspicaturque, Pontificis titulum per anticipationem Marcellino tribui in Actis Surianis, Martyres vero nostros ab eodem in fide confirmatos quidem fuisse, sed jussu Pontificis S. Caji, qui annos XII sedit, cum scilicet Marcellinus adhuc tantum esset Romanæ Ecclesiæ presbyter in aliquo Urbis Titulo. Sic utcumque salvantur ambæ epochæ. Verbis ex Passione Surii allatis vim aliquam inferre noluit Baronius; itaque, cum alterutram epocham rejiciendam censeret, illam retinuit, quæ est a Marcellini Pontificatu, cui proinde passionem Martyrum Agaunensium illigavit. Tantum miratus non fuisset ministellus, si tam probe chronologiam Pontificiam, quam Joannæ Papissæ ridiculam fabulam calluisset.

[173] Capite Dissertationis suæ 16 ostendere nititur, Bagaudas non fuisse Christianos, [& parerga.] ubi sic aëra verberat, ut pluribus, post ea, quæ superius paucis strinxi, refellere ejus hypercriticam supervacaneum ducam. Fuisse sub finem seculi 3 sparsam late per Gallias Catholicam fidem, non nisi is negare potest, qui monumentis nullis fidem habet. Inter Bagaudas, simplex rusticorum genus, fuisse aliquos Christianos est omnino verisimile. Fides Christiana docet nos, vexationes patienter tolerare, rebellionem prohibet. At tam difficilem doctrinam non omnes semper homines sequuntur, neque eo ipso tempore sancti omnes evadunt, quo sanctam fidem suscipiunt. In errore igitur fuisse Bagaudæ Christiani potuerunt. Quamquam ex Salviano discimus, non ideo eos arma sumpsisse, quod fidei Christianæ causa vexarentur, sed quod a judicibus & præfectis præscriptionibus, rapinis, exactionibus & inductionibus tributariis devorarentur, ut loquitur Salvianus, nec eorum querelæ audirentur, sed indies mala ingravescerent, quæ profecto facile titulum eorum rebellioni prætexere potuerunt. Quidquid tamen sit, esse inter illos Christiani potuerunt, & si non fuerint, potuit id suspicari Maximianus, atque sic difflatur tota hic ministelli critica.

§ XII. Examinatur Tillemontii & Bailleti critica de Actis Eucherianis, & inquiritur, an martyrium Sanctorum Agaunensum magnæ persecutioni illigari non possit? Dubordæani circa hæc errores.

[Passio primaria] Tillemontius, & illum presse sequi solitus Bailletus, circa Acta Sanctorum nostrorum, quæ Chiffletius ac deinde Ruinartius ediderunt, vacillare videntur, vel saltem sibi non ubique constant. Admittunt, illa a S. Eucherio Lugdunensi episcopo sub medium seculi quinti scripta esse, imo id habent pro indubitato. Hinc summam auctoritatem hujus Passionis sic agnoscunt, ut tamen alibi non satis illi tribuant, maxime circa epocham martyrii. Etenim uterque statuit, passos esse Thebæos Martyres primo anno, quo Maximianus Herculius purpuram gessit, & ad sedandos in Galliis tumultus a Bagaudis excitatos profectus est, quod tamen cum S. Eucherii verbis non videtur componi posse. Hauserunt fundamentum opinioni suæ ex interpolata Surii Passione, de qua eorum criticam sequenti § discutiemus. Cum pro sinceris habeant, quæcumque Eucherius narrat alia, & tempus martyrii ex iisdem percepisse sanctus scriptor censeri debeat, ex quibus martyrium cum suis adjunctis intellexit, illique non hoc magis ignorare, quam cetera debuerint, credo, parem S. Eucherio fidem hic habendam, quam illi alibi non negamus, nisi aliquid absolute suadeat illum deserere, quod nunc inquiro.

[175] [quæ S. Eucherio tribuitur, aperte suadet] Juverit autem præmonuisse, quod pluribus infra ostendam, nullius penes me ponderis esse Suriana Acta in hoc saltem puncto, quod Eucherianis Actis sic ab interpolatore adjectum legitur, ut satis aperte videatur S. Eucherii assertis adversari. Nullum is certe uspiam verbum habet, quod innuat, passionem sanctorum Agaunensium Martyrum ad primam Maximiani in Gallias expeditionem referendam esse. Habent quidem Acta a Chiffletio edita, Hi (sancti Martyres nostri) in auxilium Maximiano ab Orientis partibus acciti venerant; sed nusquam asseritur, quod tum primum, cum passi sunt, advenissent; nusquam quod Herculio adversus Bagaudas moventi, auxilio missi sint; nusquam denique, quod tamen solita fide pag. 131 refert Dubordæus, quod tum temporis necati sint. Scribit S. Eucherius: Maximianus non longe aberat, nam se circa Octodurum itinere fessus tenebat, sed neque hinc, neque ex sequentibus conficitur, imperatorem ex Italia potius, quam ex Galliis eo tum, cum Legionem Thebæam martyrio coronavit, advenisse; ita ut solis hactenus Chiffletii Actis inhærenti pro epocha martyrii esse possit, quodcumque tempus, quo potuit apud Veragros cum copiis agere Maximianus.

[176] Alibi epocham distinctius assignat sanctus scriptor, [martyrium Sanctorum magnæ persecutioni] quæ an admitti non possit, videamus. Itaque S. Eucherius Passionem sic orditur: Sub Maximiano, qui Romanæ reipublicæ cum Diocletiano collega imperium tenuit, per diversas fere provincias laniati, aut interfecti sunt Martyrum populi. Idem namque Maximianus, sicut avaritia, libidine, crudelitate ceterisque vitiis obsessus furebat, ita etiam gentilium ritibus deditus, & erga Deum cæli profanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat. Si qui tunc Dei veri cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis, vel ad supplicia vel ad necem rapiebantur, ac velut vacatione barbaris gentibus data, prorsus in religionem arma commoverat. Erat eodem tempore in exercitu Legio militum, qui Thebæi appellabantur. Mitto ex laudatis Actis locos alios non paucos excerpere, qui si non manifestius in eamdem sententiam inducant, sunt sane jam relatis simillimi, & lectorem eruditum, qui Acta Surii non viderit, vel alium quemlibet præjudiciis, quæ ex illis hausit, vacuum requiro, interrogoque, an non sentiat, hujus Passionis scriptorem agere de universali quapiam & atroci persecutione, cum ad perquirendos undequaque, & ad supplicia pertrahendos Christianos, milites adhiberentur. Fallor, si talis quispiam negare audeat: clara nimium mihi verba apparent.

[177] Neque negat id etiam Tillemontius, sed contra aperte fatetur, [illigandum esse. Idem suadetur] martyrium Sanctorum Agaunensium ad magnam persecutionem decimam referri ab Eucherio. Ast contendit, in eo illum errasse, uti & scriptores nonnullos alios, qui similiter, quæ ante sub Maximiano contigerant, huc pertraxerunt. Verum nescio, an hæc illius censura non sit paulo iniquior. Etenim si penitius ejus opinionem inspiciamus, disquiramusque, quare contendat, Thebæorum cædem necessario ad expeditionem contra Bagaudas referendam esse, inveniemus, solum fere ejus fundamentum esse, asseri id in Actis Surianis. Certe quas aliunde verisimilitudines pro sua sententia corradit, non videntur tantæ esse, ut difficultates occurrentes penitus elevent, sicut in decursu patebit. Interim nemo diffitebitur, perperam auctoritatem ignoti hominis, seculo (ut censet Tillemontius) septimo scribentis, asserentisque, Martyres Thebæos passos esse, cum bellum adversus Bagaudas pararet Maximianus, anteponi auctoritati S. Eucherii, auctoris gravissimi, qui medio seculo V vixit, nisi hujus errorem aliorum aliunde testimonia convincant. Antequam illa, quæ hactenus prolata invenio, discutiam, videamus, quæ S. Eucherii asserto non parum favent.

[178] Quo loco apud me sint Acta S. Victoris Massiliensis, [ex Actis S. Victoris martyris Massiliensis.] Commentarii hujus § 2 num. 30 & seqq. significavi. Ibi ita legitur: Maximianus enim, cum pro Sanctorum sanguine, quem per totum orbem crudelius aliis, maximeque per totas Gallias crudelius fuderat, & præcipue pro famosissima illa Thebæorum apud Agaunum cæde, nostrorum plurimis nimium terribilis factus, Massiliam advenisset … tota rabie bellum indicit, Christicolasque, nisi sacrificent idolis, exquisitis mortibus deperire jubet. Atque hæc in Passionibus variis istius sancti Martyris, quas vidi, totidem fere verbis referuntur, quibus non obscurius harum auctor, quam Eucherius de generali persecutione loquitur. Porro eodem circiter tempore S. Victoris martyrium & Sanctorum nostrorum cædes contigit, cum in hujus Actis inter recentia Maximiani scelera famosissima narretur Thebæorum apud Agaunum carnificina. Ruinartius Thebæorum certamen anno 286 illigat, fassusque, illud ad annos posteriores differri posse, martyrio S. Victoris Massiliensis annos 290 vel 303 assignat, quod tum, inquit, Maximianus apud Massiliam versaretur. Ego propter aperta scriptoris verba, utrumque arctissimo, quo potest, temporis intervallo, & proinde unius anni rotundi periodo innectendum martyrium credo.

[179] [Perperam auctores tam graves] Passum esse S. Victorem mense Julio, consignata in Fastis Ecclesiasticis constans ejusdem illo mense memoria suadet. Propter eamdem rationem non immerito suspicamur, Sanctos Agaunenses XXII Septembris coronatos fuisse. Igitur S. Victoris martyrium erit illigandum mensi Julio anni subsequentis Septembrem, quo Thebæi passi sunt & utrumque illigandum magnæ persecutioni decimæ, si Eucherio & auctori Passionis S. Victoris, quem Tillemontius Monument. eccles. tom. 4 pag. 549 asserit esse Cassianum, aut alium certe virum gravem ejusdem temporis vel etiam anterioris, fidem habeamus. Idem quidem Tillemontius Nota 2 ad Martyrium S. Victoris pag. 757, hunc etiam scriptorem ejusdem erroris arguit, ipso mox initio sic observans: Doctissimi viri seculi V interdum minus norant adjuncta rerum, quæ præcedentibus seculis contigerant, ut observavimus de S. Eucherio in Historia S. Mauritii. Nemo itaque mirari debet, si epocha martyrii S. Victoris confuse signata est, & ita, ut negotium facessat; nimirum quia, ut paulo post significat, Acta illa supponunt, imo non obscure asserunt, Passionem S. Mauritii persecutionis magnæ tempore contigisse.

[180] [erroris arguuntur a Tillemontio,] Atque ita gravissimi duo scriptores inscitiæ & erroris arguuntur in rebus, a quibus tantum uno alterove seculo aberant, & in quibus perdiscendis operam diligentiamque se posuisse testantur. Neque vero rationes tanti ponderis sunt, quæ proferuntur, ut hunc nobis errorem indubitatum faciant. Certe Tillemontius Nota 12 ad Acta S. Mauritii tom. 4 Monument. pag. 698, ubi epocham nostram ex professo examinat, non nisi duas adfert, easque prorsus levissimas. Harum altera est, quod Bagaudarum tumultus sedati fuerint ante annum 288, ita ut de illis nihil memoratum amplius inveniatur sub Diocletiano, atque adeo contra eos non moverit Maximianus post annum 303, seu magnæ persecutionis initium. Atque hæc sunt plane certa; at Tillemontius ita ratiocinando præconcepta ex Surii Passione præjudicia prodit, neque enim aliunde didicit, ut jam non semel adverti, in expeditione adversus Bagaudas martyrio coronatos fuisse Thebæos, quam ex Actis illis interpolatis, quæ cum nullius in hac re auctoritatis sint, contra aperta Eucherii verba evincere nihil possunt.

[181] [qui errorem illum neutiquam probat] Alteram hanc ibidem rationem allegat. Præterea, inquit, non probatur, imo neutiquam verisimile est, Maximianum copias in Gallias ducendas habuisse anno CCCIII, vel CCCIV. Verum est, quod nullus forte id probandum susceperit, quod probari neutiquam debet: neque enim S. Eucherius asserit, neque aliunde necesse est credere, Sanctorum Thebæorum certamen tunc contigisse, cum exercitum in Gallias ad bellicam expeditionem aliquam duceret Maximianus. Imo Eucherii verba talia sunt, ut destinatas pertrahendis ad necem Christianis copias solum habuisse videatur, quod quare tam sit a verisimilitudine alienum, ego hactenus non satis video. Sane hæc, quæ ibidem Tillemontius sola adfert, non sufficiunt, ut certum nobis S. Eucherii errorem faciant. Fortius est contra Eucherium, quod Nota 2 ad S. Victorem Massiliensem loco citato sic paucis intorquet argumentum. Potuit Maximianus, inquit, Massiliæ fuisse mense Julio anni CCCIII vel CCCIV, tempore magnæ persecutionis. Verum fortissimis rationibus opus esset, ut persuaderetur, id factum esse; cum Galliæ non essent ejus jurisdictionis.

[182] Hoc argumentum potuit a Tillemontio mutuari Dubordæus, [uti nec Dubordæus:] qui probaturus, Sanctorum Agaunensium martyrium tempore magnæ persecutionis figi non posse, Dissertationis suæ capite 14 pag. 125 sic fere scribit: Etiamsi tempus exercendæ ferociæ Maximiano inveniretur magnæ persecutionis annis, non omnis tamen esset sublata difficultas, cum forte persecutio se non extenderit usque ad regionem, in qua Militum. Thebæorum palæstram collocant. Conveniunt omnes, Vallesiam & Agauni viciniam fuisse eorum martyrio nobilitatam: inquiri autem debet, an illa ad Gallias & Constantii jurisdictionem non spectarit. Aurelius Victor quæstionem decidit, scribens: “Quæ trans Alpes Galliæ sunt, Constantio commissa” Etenim mappam geographicam inspicienti in oculos incurrit, Agaunum Romanis trans montes esse. Pluribus deinde ostendere nititur, Alpes Graias & Penninas, quas habitabant Veragri, ubique Agaunum erat, plerasque spectasse ad Gallias, facta per Romanos partitione provinciarum.

[183] Deinde concludit: Cum igitur Vallesia, ubi Agaunum erat, [quæ enim contra movent] ad Gallias pertinuerit, illo tempore, quo earum imperium habebat Constantius, hæc animadversio sufficit ad demonstrandum, quod Legionis Thebææ passio magnæ persecutioni non possit innecti: Bosquetus enim Montispessulani episcopus Historiæ eccles. lib. 4 cap. XI & Dodwellus Dissert. Cypriano XI probarunt, solum inter quatuor imperatores Constantium Chlorum numquam in Christianos sæviisse. Ita ille. Constantium Chlorum in atrocissima illa persecutione partes exiguas habuisse, suadent præter alia luculentum Lactantii testimonium. Is de Mortibus persecut. cap. 15 scribit: Etiam litteræ (Diocletiani) ad Maximianum atque Constantium commeaverant, ut eadem (Christianos persequendo) facerent. Et quidem senex Maximianus libenter paruit per Italiam, homo non adeo clemens; nam Constantius, ne dissentire a majorum præceptis videretur, conventicula, id est parietes, qui restitui poterant, dirui passus est: verum autem Dei templum, quod est in hominibus, incolume servavit.

[184] Nec minus aperta sunt ejusdem in hanc rem verba capite sequenti. [saltem incerta sunt. Dubitari quippe potest,] Vexabatur ergo, inquit, universa terra, & præter Gallias, ab Oriente usque ad Occasum tres acerbissimæ bestiæ sæviebant. Quæ, si Lactantium ab omni assentationis suspicione exemptum asseris, plane evincunt, sanctorum Thebæorum Martyrum necem patratam non esse in provinciis Constantio subjectis, vel, si ibi contigerit, Constantio neutiquam, sed Maximiano Augusto adscribi debere. An autem in Vallesia perimi magnæ persecutionis tempore non potuerint Martyres nostri, nisi alterutrum consequatur, indago. Gallia Narbonensis, ab Italia flumine Varo discreta, ad Pyrenæos montes & Mediterraneum mare a Meridie, ab Occidente ad Novempopulanam provinciam, a Septemtrione usque ad Gebennam & Juram montes, vel certe usque ad Rhodanum, recepto nondum Arari, & Lemanum lacum apud veteres extendebatur, testibus Plinio, Dione & aliis apud Cellarium Geographiæ antiquæ tom. 1 pag. 103 & 140. Comprehendebat igitur provinciam Viennensem, in eaque Massiliam, & Alpes Graias, in quibus est Agaunum, Sanctorum Thebæorum palæstra.

[185] Ammianus Marcellinus, qui floruit medio seculo IV, ita in hanc rem scribit lib. 15 cap. XI sub finem: [an Vallesia] Rhodanus… Viennensem latere sinistro perstringit, dextero Lugdunensem, & emensus spatia flexuosa, Ararim (quem alii Sauconnam appellant) inter Germaniam primam fluentem, suum in nomen adsciscit: qui locus (ubi Araris apud Lugdunum Rhodano immiscetur,) est exordium Galliarum. In Itinerario Pentingeri Lugdunum etiam caput Galliarum dicitur, quia Romanis, per Narbonensem provinciam itinerantibus, prima Galliæ civitas occurrit. Ex his conficitur, regionem omnem cis Rhodanum, eoque Italiæ propinquiorem, Narbonensi provinciæ primitus inclusam fuisse. Apud Pagium in Critica ad annum Christi 374 num. 7 & seqq. in subscriptionibus conciliorum, Arelatensis anno 314, & Aquileiensis anno 381 celebratorum, Narbonensis antiquæ provinciæ præsules ab episcopis Galliarum se discernunt.

[186] [in partitione imperii] In primo, post episcopos Italiæ, & Viennensis provinciæ, quæ pars fuit Narbonensis, sub titulo item de Galliis, earum præsules enumerantur varii: in secundo autem Theodorus Octodorensis, Proculus Massiliensis & alii ordine subsignant, sed qui soli forte ex Galliis trans Rhodanum aderant, Constantius episcopus Sciscianensis & Justus, Legati Gallorum appellantur. Patet igitur, Narbonensem provinciam seculo etiamnum quarto Galliis non raro non annumeratam fuisse, sed potius Italiæ, quia nimirum jam olim colonia Romana fuerat, post Carthaginem prima, ut notat Vallesius in Notitia Galliarum, quare etiam a Julio Cæsare, Agrippa apud Plinium, Suetonio in Julio, a Galliis exclusa fuit. Aque ex his dubium utcumque videri potest, an Narbonensis Gallia, in qua Agaunum est & Massilia, Maximiano, an Constantio in partitione imperii cesserint. Herculium illam sibi reservasse apparet mihi saltem probabile.

[187] [Constantio Chloro,] Huic opinioni suffragantur potius, quam adversentur, scriptores tertii & quarti seculi, qui Gallias obtigisse Constantio scribunt; est enim verisimile, illos loqui secundum vulgarem illo tempore divisionem, quæ a Galliis Narbonensem provinciam excludit. Sane Aurelius Victor, verbis a Dubordæo superius citatis, cuncta, quæ trans Alpes Galliæ sunt, Constantio commissa, contrarius non est: multum enim fallor, nisi Alpes alias, quam, quæ proxime Italiam terminant, nobis hic designet, dum Alpes Galliæ vocat. Certe insolito hoc Alpium nomine videtur Victor significare, vel Alpes, quæ in Gallia sunt vel saltem, quæ Galliis sunt proximæ. Inter illas procul dubio Penninæ illæ censendæ sunt, quæ Vallesiam a Septemtrione cingunt, atque ab Oriente Rhætiam ab Helvetia dividunt. Imo ipse mons Jura nonnumquam apud antiquos, teste Cluverio, inter Alpes computatur: unde Ptolomæus Dubim fluvium scribit ex Alpibus fluere, qui ex monte Jura originem trahit, atque ita Victor non Vallesiam solum, sed Helvetiam insuper Maximiano relinqueret.

[188] [an Maximiano Herculio] Quidquid sit, Vallesiam ab ejus imperio ita certo non excludit; demus enim etiam, Victorem hic Alpes Galliæ appellare, ne quis Pannoniam Illyricumque, quæ Romanis trans Alpes sunt, crederet etiam Constantio commissa fuisse, tamen adhuc ambigua phrasis est, an Vallesiam ceterasque ipsis Alpibus septas ditiones Galliis, seu Constantii imperio includat, an vero excludat. Certe si Hispaniam, quod ex Lactantii verbis lib. de Mortibus persecut. cap. 8 quidam autumant, sibi Maximianus retinuit, verisimillimum etiam est, Narbonensem Galliam eumdem obtinuisse, ut copiis suis, in omnem eventum terrestre iter pateret in Hispaniam. Deinde, quoties videmus Maximianum, Italia egressum, toties fere illum reperimus in Narbonensi Gallia circa Massyliam agentem, quæ omnia huic conjecturæ nostræ favere videntur.

[189] Porro fatetur ipse etiam Tillemontius laudatus in Notis ad Acta S. Victoris, [cesserit. Difficultates aliæ in illa opinione non convincentes.] Maximianum duobus persecutionis annis, antequam purpuram exuisset, Massiliæ versari potuisse mensibus Juliis. Neque obest aliquid quominus in Vallesia mense Septembri anno 303 esse potuerit, eo enim stante, Romæ circa finem ejusdem anni, & Mediolani initio 305 agere potuit, quæ solum duo ejus itinera ab auctoribus expressa reperimus. Ceterum novi, contra propositam hactenus conjecturam difficultates non unas formari posse, & vel maxime a Sanctorum nostrorum Sociis, qui in Germania plurimi coronati dicuntur. At examinari postmodum poterit, an sancti Martyres illi ex Thebæa hac Legione fuerint, ut traditio & vulgaris opinio asserit; sane hactenus id non satis probatum reperi. Quamquam, si id asseruerimus, elevari utcumque etiam difficultas inde orta poterit, neque enim credo, admissum iri adjuncta quæcumque in illorum Actis asserta, nec necesse est adstruere, eodem tempore cum reliqua Legione coronatos martyrio fuisse.

[190] Interim præterire hic rursum nequeo Dubordæi præcipitantiam, [Dubordæi ineptissima sophismata] vel malam fidem. Pagina 126 probaturus, Vallesiam Constantio paruisse, ait: Probat Pagius in Critica pag. 218, (primæ editionis) quod Alpes Graiæ non pertinuerint ad quinque provincias, quæ antiquam Narbonensem componebant; imo quod inter Galliarum provincias computarentur eo tempore, quo Narbonensem provinciam separarunt, Italiæ jungendam. Pagius loco citato num. 19 enumerat auctores, qui crediderunt, Quinque provincias, ex divisione facta inter annum 370 & 373, fuisse duas Narbonenses, Viennensem, Alpes Maritimas & Alpes Penninas cum adjunctis Graïs. Hanc deinde opinionem impugnat. Verum, inquit, licet certum sit, antiquam Narbonensem Quinque memoratas olim comprehendisse, eamque partem Galliarum habitam non fuisse, tamen &c. Igitur hic fatetur Pagius, quod Alpes Graiæ cum Penninis, licet ad Quinque sic dictas provincias non pertinuerint, spectarint tamen ad Narbonensem antiquam, quæ inter Gallias computata non fuit. Quæ profecto Dubordæum confundunt; nam postremum hoc solum nobis hic sufficit, parum curantibus, an integro fere seculo post, cum facta est divisio in Quinque provincias, inter illas fuerint Alpes Graiæ & Penninæ, modo habeamus, fuisse olim Narbonensi antiquæ inclusas & a Galliis proprie dictis separatas.

[191] Juverit hic ulterius observasse singularem arguendi rationem ministelli, [exploduntur. Alia conjectura, secundum quam salvatur] ex contradictoriis contradictoria elicientis. Asserit Pagius, Alpes Graias in provincia Narbonensi & extra Gallias fuisse; at sophista inde deducit, fuisse in Galliis, neque ad Narbonensem spectasse Maximiani temporibus, quia sexaginta annis post Alpes Graiæ, pars Narbonensis provinciæ solidæ, inter quinque partes, in quas illa provincia secta tum fuit, recepta non sit, sed alio rejecta. Quo non compellunt angustiæ & libido cavillandi! Ceterum sicut, quæ hactenus dixi, non nisi conjectando protuli, liceat aliam hic etiam conjecturam adjicere, in qua Narbonensis Gallia Constantio subjecta manet, & tamen S. Eucherii narratio salvatur, dum Sanctorum Thebæorum martyrium magnæ persecutioni alia via innectimus. Usque ad annum Christi 305, quo imperium Maximianus deposuit & transtulit in Constantium, is non nisi Cæsar erat, neque enim Augustus dictus fuit, quamdiu imperii habenas tenuit cum Diocletiano Herculius. Maximianus Constantium adoptarat, & cæsarem dictum purpura induerat, illi Theodoram privignam suam dederat uxorem. Plurimum Maximiano hisce titulis debebat Constantius, & plurimum procul dubio detulit, homo beneficiorum nec immemor, nec debitor otiosus. Non igitur mirum adeo videri debet, si in provinciis Constantio subjectis aliquid contra Christianos Maximianus forte molitus sit.

[192] [S. Eucherii narratio, etiamsi supponatur] Præterea Augustos jurisdictionem aliquam in subditam cæsaribus imperii Romani partem tum temporis habuisse, est omnino verisimillimum. Tillemontius ipse in Diocletiano pag. 23 observat, partitionem imperii non obfuisse, quo minus frequenter Augusti in Cæsarum ditionibus non otiosi egerint. Jurisdictionis qualiscumque exercendæ ansam præbere Maximiano potuit celebre adversus Christianos Diocletiani edictum, quod lubens suscepit Maximianus, quodque negligentissime a Constantio observabatur. Ejus exsecutionem potuit Herculius Augustus ex innata animi ferocia, & concepto pridem in Christianos odio efficacius urgere voluisse. Certe si id sine ullo aliunde jure Maximianus tentasset, dubitari non sine ratione posset, an Constantius, tot titulis Maximiano obstrictus, tum ipsi, tum duorum aliorum purpuratorum sententiæ refragari ausus fuisset, coactus necessitati cedere. Hæc, quæ non sunt a probabilitate aliena, si admittantur, erroris argui non debebunt Eucherius & alii graves auctores, acsi perperam, quæ prius contigerant, ad magnam persecutionem retulissent; quod quidem, qua ratione faciant, qui Eucherium norint, illique certo Acta Sanctorum nostrorum adscribunt, iterum fateor, me non concipere. Tutius sane asserta viri sagacissimi & diligentissimi defenderent, ea si quoquam modo admitti, nec aliunde ex certis indiciis falsi indubie argui possint. Scio adversus hæc difficultatem moveri ulterius posse, ex silentio Lactantii, in descriptione persecutionis non præterituri extraordinarias illas Maximiani molitiones.

[193] [Vallesia Constantio] Locum hic non unum habet, ubi materia, quam tractat, hujus rei, si contigisset, narrationem exigere videri possit. At diffiteri non potest Tillemontius, sæpissime etiam in narratione Lactantii occasionem occurrere loquendi de Maximiani crudelitate in Christianos, eam si jam pridem ante latum edictum horrendis exemplis & tot millium Martyrum cædibus probasset. Silet tamen de his Lactantius, sic, ut saltem id nusquam satis certo ex ejus verbis extundi possit. Silentium itaque silentio opponatur, & par fere erit vis utriusque argumenti negativi. Ad ea porro, quæ Lactantius & Eusebius asserere videntur, nullam, vel mitissimam plane in Galliis fuisse persecutionem, cum illis præesset Constantius, reponi etiam nonnulla possunt, quæ si auctores illos adulationis suspectos non reddant, certe innuunt, non tam pacate ibidem cum Christianis actum fuisse, quam auctores illi videntur persuadere velle. Eusebius ipse sub finem libri de Martyribus Palæstinæ ita scribit: Nam quæ ulterius sitæ sunt regiones, Italia videlicet tota & Sicilia, Gallia quoque & quæcumque ad Occasum solis porriguntur, Hispania, Mauritania & Africa, cum vix duobus persecutionis annis integris furorem belli expertæ essent, divini Numinis præsentissimum auxilium & pacem brevi sunt consecutæ.

[194] [obtigisse.] Qui Gallias furorem belli, adversus Christianos scilicet a tyrannis moti, duobus primis persecutionis annis, Christi 303 & 304 expertas esse, sine ulla exceptione asserit, secum certe commodius conciliari non videtur posse, quam si dicas, quæ in Galliis, antequam Constantius Augustus dictus esset, mala Christianis illata fuere, non ab eo, sed a Maximiano profecta fuisse; ita enim laudes Constantio propter lenitatem tum ab Eusebio Hist. Eccles. lib. 8 cap. 13, tum ab aliis scriptoribus tributæ convenient, & sæviisse etiam in Galliis persecutionem intelligetur. Ceterum sic conjectando, id saltem consecutus sum, ut luculentum fiat, temere jactare Dubordæum, quod martyrium Sanctorum Thebæorum neque magnæ persecutioni, neque aliis quibusdam annis Maximiani innecti possit, cum rationes nullas protulerit, quarum inineptiam non ostenderim. Tempus ego certum martyrio illi non assignavi, quamquam enim mallem, salvari S. Eucherii narrationem, ex qua anno Christi 303 passi sancti Martyres credi deberent, tamen, cum non nisi conjecturis id stabilire potuerim, electionem arbitrio lectorum permitto. Non invenient, opinor, certius fundamentum, quo certo alicui ex assignatis anno innectatur. Hactenus Acta S. Eucherio adscripta sic a Dubordæanis sophismatis vindicavi, ut nihil arbitrer me prætermisisse, quod alicujus momenti videri possit: nunc pauca de interpolatis dicenda sunt.

§ XIII. Examinantur Acta interpolata & Tillemontii ac Bailleti de illis censura. Ætas scriptoris, qui Sigismundi, Ambrosii & S. Innocentii mentionem Actis adjecit, incerta est.

[Actorum Surianorum scriptor,] Miror hic, si alibi uspiam, horum criticorum indulgentiam. Fatetur uterque, Acta hæc nostra post medium seculum VII, hoc est quadringentis pene annis post Sanctorum Agaunensium martyrium conscripta esse, nec tamen omnis auctoritas illis abjudicatur, in iis ipsis, quæ martyrii adjuncta habent superaddita. Videmus, inquit Tillemontius Monumentorum eccles. tom. 4 pag. 421, Passionem a Surio editam ex Actis Chiffletii profectam esse, cum aliqua tamen mutatione & interpolatione. Verisimile est, posteriorem illam a monacho quopiam Agaunensi post annum DCL scriptam & compositam fuisse ex traditionibus sui monasterii, vel ex monumentis antiquioribus: nam stilus pulcherrimus est in is ipsis rebus, quas ab Eucherio non est mutuatus. Igitur judicavimus, nos illa quibusdam locis uti posse. Hisce paria omnino habet Bailletus in Tabula Critica ad hunc diem. Et uterque stat promissis suis; etenim tempus causamque seu occasionem martyrii, expeditionem Maximiani scilicet adversus Bagaudas, exactumque per ipsum a Legione juramentum de Christianis persequendis, ex interpolata Surii Passione hausit, atque inde haustis, tamquam re pene certa, nititur.

[196] Actum agerem, si tam insolentem criticam excuterem, [qui ex Tillemontii opinione] demonstraremque, inepte similibus conjecturis seu verisimilitudine homines niti, qui alibi passim rejiciunt & explodunt, quæcumque secundo tantum seculo post res gestas scripta sunt, licet plerumque etiam verisimile videri possit, ea scilicet verisimilitudine, quæ nullam rationem pro fundamento habet, posteriores illos scriptores ea, quæ narrant, non nisi ex traditione vel instrumentis anterioribus tradere. Videri potest Honoratus a S. Maria Observationum in regulas critices tom. 1 Dissert. 3 articulo 3, ubi erudite criticos illos vellicat, propriisque ipsorum verbis atque stabilitis alibi regulis confutat. Et profecto quis credat, monachum Agaunensem, ultra duo secula Eucherio in ipsorum opinione posteriorem, subsidia invenisse, quæ Eucherio, viro doctissimo & diligenti, qui procul dubio cuncta perquisierat sedulo, ita latuerint, ut coactus sit fateri, Passionem se scribendam suscepisse, ne per incuriam tam gloriosi gesta martyrii ab hominum memoria tempus aboleret; addideritque, se ab idoneis auctoribus rei ipsius veritatem quæsivisse, atque demum accepisse, per quatuor minimum canales ad se perductam.

[197] [non nisi seculo septimo Passionem primariam interpolavit,] Non credo, virum eruditum & perspicacem S. Eucherium, ex traditione, per quatuor ætates, non sine alterationis periculo deducta, Passionis ordinem hausturum fuisse, si jam ejus tempore relationes Martyrii aliæ exstitissent, atque Acta conscripturum, ne eorum memoria oblivione deleretur, cum illa certior puriorque apud alios traditione vel instrumentis conservaretur. Reponent, ni fallor, Tillemontius & Bailletus, non incredibile videri, quod aliqua episcopo Lugdunensi ignota fuerint, quæ ejusdem loci, ubi passi sunt sancti Martyres, hominibus potuerunt esse perspecta. Non id mihi facile persuadebunt; nec enim tanto terrarum spatio aberat Eucherius Agauno, ut non id per se facile, vel per alios inquirere potuerit. Silvium seu Salvium, ad quem Passionem suam dirigit, Octodurensem antistitem fuisse, iidem pro certo habent. Ejus itaque sedi subjectum erat proximum Agaunum. Credemusne, Eucherium illi, tamquam novam obtrusisse rem ex traditionibus haustam, & non prius inquisivisse, an aliæ relationes reperirentur in ipsa Octodurensis episcopi ditione, ubi, si quæ erant, maxime conservari debuissent?

[198] [exiguæ auctoritatis esse debet in iis quæ scire S. Eucherius potuit.] Qui Eucherium Lugdunensem ex scriptis ejus rebusque gestis noverit, non finget sibi tam incurium & imprudentem. Præterea, cum Tillemontius & Bailletus videantur in ea esse sententia, quod ante Sigismundi restaurationem monasterium Agauni non exstiterit, difficile illis erit, traditionum, quas monachus seculo VII ex monasterio suo habere potuit, exordium ad priora Sigismundo tempora, seu ultra annum 515 protrahere. Sic autem traditiones, natæ plusquam duobus seculis post Sanctorum Thebæorum martyrium, narrationi pondus exiguum auctoritatemque nullam addent. Mitto alia plurima, quæ illorum conjecturam, seu liberaliter assertam verisimilitudinem, ex ipsis illorum principiis penitus convellunt: mihi, ut jam non semel superius innui, quæcumque martyrii adjuncta, ab interpolatore posteriore adjecta, exiguæ prorsus auctoritatis sunt. Aliter judicandum est de narrationibus eorum, quæ post Eucherii ætatem contigerunt. Circa hæc pauca dicenda veniunt, reliqua enim in Opere nostro tom. pag. 72 & seqq. examinata sunt.

[199] [Aliqua, quæ post ejus mortem contigerunt,] Itaque præter duo miracula, quorum alterum est de fabro gentili, alterum de uxore Quintii, quæque a S. Eucherio scripta creduntur, sunt aliqua, quæ sic interpolatori posteriori tribuenda sunt, ut nullo modo credi possint a S. Eucherio scripta fuisse. Hæc autem tam varie in variis Mss. Passioni primariæ inserta sunt, ut vel ex eo ineptum interpolatorem facile suspiceris. Stevartius, qui Acta S. Mauritii & Sociorum Ingolstadii edidit anno præteriti seculi 17, cum Surio, post narratam Maximiani necem, sic prosequitur: Neque hoc omittendum est, quod post longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rhodanus revelavit. Jugi quippe alluvione vicinum in se cæspitem vergens, religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam Martyris famulatrix unda pervenit; prolatas namque reliquias leniter lambens, non ideo a sinu terræ protulit, ut in gurgitis sui procella demergeret, sed ob gloriosam devotionem, quasi intra ambitum basilicæ ceteris Martyribus sepultura præciperet sociari.

[200] Cujus translationem a sanctæ recordationis Domitiano Genevensi & Grato Augustanæ urbis, [in interpolata Passione] vel Protasio, tunc temporis illius loci episcopo, celebratam, recolentes, quotidiana devotione & laudibus frequentamus. Post hæc resumuntur verba ex Passione primaria: At vero beatissimorum Agaunensium Martyrum corpora, post multos passionis suæ annos, S. Theodoro illius loci episcopo revelata traduntur. In quorum honorem cum exstrueretur basilica, quæ vastæ tunc adjuncta rupi uno tantum latere acclivis jacebat (Acta Chiffletii & Ruinartii, omisso tunc, habent in præsenti jacet. Porro hinc incipit rursus interpolatio) Sed nunc jubente præclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo ædificata biclivis esse dignoscitur, quid miraculi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi. Sequitur post hæc duplex miraculum, quorum alterum fabro, alterum uxori Quintii contigit, iisdem pene verbis narratum, quibus in Chiffletii & Ruinartii Mss. purioribus refertur; ac tandem post hæc, sic nova interpolatione clauditur Passio.

[201] Ceterum satis multa sunt, quæ vel in expugnatione dæmonum, [narrantur,] vel in restauratione claudorum, aut sanitate febrium, cæterisque infirmantibus quotidie per Servos suos virtus Domini operatur: quæ multa narranda sunt, si per singula scribantur. Tamen fidelium cordibus absque lectione cognita esse noscuntur, quæ & quanta, & qualia miracula per Servos suos ad honorem & gloriam nominis sui Dominus operari non desinit. Pro eo ipso die noctuque psalmorum hymnorumque decantatio non desinit: quod, jubente sancto & præclaro Christi martyre Sigismundo rege, institutum, hinc usque hodie, Deo protegente, est conservatum. Propterea laudes servi Dei canentes, ore persolvunt illi, cui est honor & gloria, imperium & potestas, per omnia secula seculorum amen. Vides, ni fallor, lector, quantum implexa Oratio ab Eucheriani stili puritate differat: mirare itaque Tillemontium, interpolatoris stilum laudantem, & prosequamur.

[202] Acta nostra, quæ superius puriora nominavi, quod in ceteris passim cum Chiffletii & Ruinartii Mss. conveniant, [& exemplaribus diversis] easdem (præter unum ecgraphum Marchianense, ubi non reperitur narratio inventionis S. Innocentii) interpolationes habent, at ineptissime Actis insertas. Etenim Fuldensis codex noster, & alter huic antiquitate non cedens, notatus Q Ms. 7, ceterique passim omnes, qui Acta habent hisce similia, post illa verba ex primaria Passione desumpta, Theodoro ejusdem loci episcopo revelata traduntur, sic pergunt: In quorum honore cum exstrueretur basilica, quæ vastæ tunc adjuncta rupi uno tantum latere adclivis jacebat, sed nunc, jubente præclaro meritis Ambrosio, hujus loci abbate, denuo ædificata biclivis esse dignoscitur. Neque enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rhodanus revelavit. Post quæ, iisdem iterum verbis refertur inventio corporis S. Innocentii, at ea narratione intercisus sensus, post clausulam cotidiana devotione & laudibus frequentamus, resumitur his verbis: Quid miraculi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi.

[203] [inserta. Dubium est, an idem] Fluunt deinde reliqua, sicut superius recitavi, nisi quod in unico exemplari Ms. S. Salvatoris Ultrajectini in fine ea omnia desiderentur, quæ Sigismundi mentionem continent, & Passioni Chiffletianæ assuta fuerunt. Ex Mss. aliis, quæ ad edita a Surio propius in præcedentibus accedunt, plurima etiam eodem, quo jam jam memorata, loco interjectam habent luxato sensui inventionem corporis S. Innocentii: at apographum edendum secundo loco, atque cum eo Ms. Lectionarium S. Audomari, habent ultimo loco, quam alii alibi inepte inseruerunt, narrationem inventi corporis S. Innocentii. Ex his liquet, argumentum nullum deduci posse ex ordine, quo hæc aut illa, in aliquo interpolatorum Actorum exemplari disposita sunt. Difficile esset, si quidem fieri possit, indubitatis argumentis ætatem interpolatoris sat certis limitibus circumscribere. In S. Grato tom. 3 Septembris loco superius citato conjectura data est, scripsisse illum circa medium seculi VI. Verum epocha illa sic ibidem figitur, ut tamquam certa non adstruatur. sed solum rejicitur convelliturque Tillemontiii opinio, contendentis, Acta esse interpolata sub finem seculi VII, credentisque S. Gratum cum reliquis in narratione translationis S. Innocentii citatis episcopis vixisse circa medium ejusdem seculi VII.

[204] [ubique interpolator sit.] Ad male fundatam illam opinionem confutandam abunde est, modo Actis ante tempus, quo S. Gratum statuit sedisse, translatio præfata fuerit adjecta. Ego nihilo magis laboro certiorem aliquam Actis interpolatis epocham figere. Quo quidem tempore Commentarium meum scripsi in ea semper opinione perseveravi, quod circa initium seculi VII sua Eucherianis Actis inseruisset anonymus; at, cum id non nisi conjecturis adstruere possim, nihilque argumentis meis decedat sive post VI seculi medium, sive sequentis initio scripserit, nihil juverit operosius indagasse. Augetur certe dubitatio de interpolatoris ætate, quia mihi dubium apparet, an idem ubique sit, nam præterquam, quod stilus narrationis de invento S. Innocentii corpore appareat mihi multo purior eo, quo ceteræ interpolationes exaratæ sunt, nonnulla etiam exemplaria Sigismundi & Ambrosii mentionem nullam habent, licet illis ad calcem annexa sit præfata relatio inventarum reliquiarum S. Innocentii, ut jam superius monui. Tale ego apographum, quod in ceteris non multum ab editis a Surio discedit, cum hisce & Mss. aliis collatum secundo loco edam; at prius Acta primigenia, S. Eucherio episcopo Lugdunensi tributa, exhibeo.

PASSIO,
Auctore S. Eucherio Lugdunensi episcopo,
Edita a Petro Francisco Chiffletio S. J., & a Ruinartio cum aliis Mss. collata.

A. S. Eucherio ep.

EPISTOLA EUCHERII EPISC. AD SALVUM.

[Unde accepta sit martyrii relatio.] Domino sancto ac beatissimo in Christo Salvio episcopo a Eucherius. Mitto ad beatitudinem tuam, nostrorum Martyrum Passionem. Verebar enim, ne per incuriam tam gloriosi gesta martyrii ab hominum memoria tempus aboleret. Porro ab idoneis auctoribus rei ipsius veritatem quæsivi; ab his utique, qui affirmabant, ab episcopo Genavensi S. Isaac b hunc, quem retuli, passionis ordinem cognovisse; qui, credo, rursum hæc retro a beatissimo episcopo Theodoro c, viro temporis anterioris, acceperat. Itaque cum alii ex diversis locis atque provinciis in honorem officiumque Sanctorum auri atque argenti, diversarumque rerum munera offerant, nos scripta hæc nostra, (si vobis suffragantibus dignantur d) offerimus, exposcens pro his intercessionem omnium delictorum, atque inposterum juge præsidium Patronorum semper meorum. Mementote vos quoque nostri in conspectu Domini, Sanctorum semper officiis inhærentes, Domine sancte, & merito beatissime frater e.

[2] Sanctorum passionem Martyrum, qui Acaunum glorioso sanguine illustrant, [Tempore sævissimæ persecutionis sub Maximiano] pro honore gestorum stilo explicamus, ea utique fide, qua ad nos martyrii ordo pervenit. Nam per succedentium relationem, rei gestæ memoriam nondum intercepit oblivio: & si pro martyribus singulis loca singula, quæ eos possident, vel singulæ urbes insignes habentur, nec immerito, quia pro Deo summo pretiosas animas fuderunt, quanta reverentia excolendus est sacer ille Acaunensium locus, in quo tot pro Christo Martyrum millia ferro cæsa referuntur? Nunc jam ipsam beatissimæ passionis causam loquamur. Sub Maximiano, qui Romanæ reipublicæ cum Diocletiano collega imperium tenuit f, per diversas fere provincias laniati, aut interfecti sunt Martyrum populi. Idem namque Maximianus, sicut avaritia, libidine, crudelitate, ceterisque vitiis obsessus furebat g, ita etiam exsecrandis gentilium ritibus deditus, & erga Deum cœli profanus, impietatem suam ad extinguendum Christianitatis nomen armaverat.

[3] Si qui tunc Dei veri cultum profiteri audebant, sparsis usquequaque militum turmis, [Legio Thebæa renuit Christianos ad supplicia gertrahere;] vel ad supplicia, vel ad necem rapiebantur, ac velut vacatione barbaris gentibus data, prorsus in religionem arma commoverat. Erat eodem tempore in exercitu Legio militum, qui Thebæi appellabantur. Legio autem vocabatur, quæ tunc sex millia ac sexcentos viros h in armis habebat. Hi in auxilium Maximiano ab Orientis partibus i acciti venerant, viri in rebus bellicis strenui, & virtute nobiles, sed nobiliores fide, erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Euangelici præcepti etiam sub armis non immemores, reddebant, quæ Dei erant, Deo, & quæ cæsaris, cæsari restituebant. Itaque, cum hi, sicut & ceteri militum, ad pertrahendam k Christianorum multitudinem destinarentur, soli: crudelitatis ministerium detrectare ausi sunt, atque hujusmodi præceptis se obtemperaturos negant. Maximianus non longe aberat: nam se circa Octodorum l itinere fessus tenebat: ubi, cum ei per nuncios delatum esset, Legionem hanc adversus mandata regia rebellem in Acaunensibus angustiis m substitisse, in furorem instinctu indignationis exarsit.

[4] [quare Agauni jussu Maximiani semel] Sed mihi, priusquam reliqua commemorem, situs loci ejus relationi inserendus videtur. Acaunus sexaginta ferme millibus a Genavensi n urbe abest, quatuordecim vero millibus distat a capite Lemanni lacus, quem influit Rhodanus. Locus ipse jam inter Alpina juga in valle situs est, ad quem pergentibus difficili transitu asperum atque artum iter panditur. Infestus namque Rhodanus saxosi montis radicibus vix pervium viantibus aggerem relinquit. Evictis transmissisque angustiarum faucibus, subito nec exiguus inter montium rupes campus aperitur. In hoc Legio sancta consederat. Igitur, sicut supra diximus, cognito Maximianus Thebæorum responso, præcipiti ira fervidus, ob neglecta imperia, decimum quemque ex eadem Legione gladio feriri jubet o, quo facilius ceteri, regiis præceptis territi, metu cederent, redintegratisque mandatis edicit, ut reliqui in persecutionem Christianorum cogantur. Ubi vero ad Thebæos denunciatio iterata pervenit, cognitumque ab eis est, injungi sibi rursum exsecutiones profanas, vociferatio passim ac tumultus in castris exoritur, affirmantium, numquam se ulli in hæc tam sacrilega ministeria cessuros, idolorum profana semper detestaturos, sacræ & divinæ religionis cultui instituros: unum se æternitatis Deum colere: extrema experiri satius esse, quam adversus Christianam fidem venire.

[5] [atque iterum decimatur.] His deinde compertis, Maximianus omni bellua cruentior, rursus ad ingenii sui sævitiam redit, atque imperat, ut iterum decimus eorum morti detur, & ceteri nihilominus ad hæc, quæ spreverant, compellerentur. Quibus jussis denuo in castra perlatis, segregatus est atque percussus, qui decimus sorte obvenerat: reliqua vero se Militum multitudo mutuo sermone instigabat, ut in tam præclaro opere persisterent. Incitamentum tamen maximum fidei in illo tempore penes sanctum Mauricium fuit, primicerium p tunc, sicut traditur, Legionis ejus, qui cum Exuperio, ut in exercitu appellant, campidoctore q, & Candido senatore militum r, accendebat exhortando singulos & monendo fidem; commilitonum etiam Martyrum exempla ingerens, pro sacramento Christi, pro divinis legibus, si ita necessitas ferret, omnibus moriendum suadebat, sequendosque admonebat Socios illos & contubernales suos, qui jam in cœlum præcesserant. Flagrabat enim jam tunc in beatissimis Viris martyrii gloriosus ardor.

[6] [Superstites sancti Milites Mauritii adhortationibus animati] His itaque Primoribus suis atque auctoribus animati, Maximiano insania adhuc æstuanti mandata mittunt, sicut pia, ita & fortia, quæ feruntur fuisse in hunc modum s. Milites sumus, imperator, tui, sed tamen servi, quod libere confitemur, Dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam: a te stipendium laboris accepimus, ab illo vitæ exordium sumpsimus. Sequi te imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus Deum, utique auctorem nostrum, Dominum, auctorem, velis, nolis, & tuum. Si non ad tam funesta compellimur, ut hunc offendamus, tibi, ut fecimus hactenus, adhuc parebimus, sin' aliter, illi parebimus potius, quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quas sanguine innocentium cruentare nefas ducimus. Dexteræ istæ pugnare adversum impios atque inimicos sciunt, laniare pios & cives nesciunt. Meminimus, nos pro civibus potius, quam adversus cives arma sumpsisse.

[7] Pugnavimus semper pro justitia, pro pietate, pro innocentium salute: [fortissima responsa remittunt ad tyrannum,] hæc fuerunt hactenus nobis pretia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quo pacto conservabimus tibi, si hanc Deo nostro non exhibemus? Juravimus primum in sacramenta divina, juravimus deinde in sacramenta regia: nihil nobis de secundis credas necesse est, si prima perrumpimus. Christianos ad pœnam per nos requiri jubes: jam tibi ex hoc alii requirendi non sunt: habes hic nos confitentes Deum Patrem auctorem omnium, & Filium ejus Jesum Christum Deum credimus. Vidimus laborum periculorumque nostrorum Socios, nobis quoque eorum sanguine aspersis, trucidari ferro: & tamen sanctissimorum Commilitonum mortes, & Fratrum funera non flevimus, non doluimus, sed potius laudavimus, & gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti essent pati pro Domino Deo eorum.

[8] Et nunc non nos vel hæc ultima vitæ necessitas in rebellionem coëgit: [qui omnes trucidari imperat,] non nos adversum te, imperator, armavit ipsa saltem, quæ fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus ecce arma, & non resistimus; quia mori, quam occidere, satis malumus, & innocentes interire, quam noxii vivere peroptamus t. Si quid in nos ultra statueris, si quid adhuc jusseris, si quid admoveris, ignes, tormenta, ferrum subire parati sumus. Christianos nos fatemur, persequi Christianos non possumus. Cum hæc talia Maximianus audisset, obstinatosque in fide Christi cerneret animos eorum, desperans gloriosam eorum constantiam posse revocari, una sententia interfici omnes decrevit, & rem confici circumfusis militum agminibus jubet. Qui cum missi ad beatissimam Legionem venissent, stringunt in Sanctos impii ferrum, mori non recusantes vitæ amore.

[9] Cædebantur itaque passim gladiis, non reclamantes saltem aut repugnantes, [& stragem horrendam edit.] sed, depositis armis, cervices persecutoribus præbentes, & jugulum persecutoribus vel intectum corpus offerentes. Non vel ipsa suorum multitudine, non armorum munitione elati sunt, ut ferro conarentur asserere justitiæ causam, sed hoc solum reminiscentes, se illum confiteri, qui nec reclamando ad occisionem ductus est, & tamquam agnus non aperuit os suum, ipsi quoque tamquam grex Dominicarum ovium, laniari se tamquam ab inruentibus lupis passi sunt. Operta est terra illic procumbentibus in mortem corporibus Piorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Quæ umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit? Quæ feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos jussit? Ne justi punirentur, multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat, quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est ille Sanctorum Populus, qui contempsit rem præsentium ob spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica Legio, quæ, ut credimus, cum illis angelorum legionibus jam conlaudat semper in cœlis Dominum Deum Sabaoth.

[10] Victor v autem martyr nec Legionis ejusdem fuit, neque miles, sed emeritæ jam militiæ veteranus. Hic, cum iter agens subito incidisset in hos, qui passim epulabantur læti Martyrum spoliis, [Sanctis Martyribus superveniens Victor jungitur.] atque ab his ad convescendum invitatus, prolatam ab exultantibus per ordinem causam cognovisset, ac detestatus convivas, detestatusque convivium, refugiebat: requirentibusque, ne & ipse forsitan Christianus esset, Christianum se esse, & semper futurum esse respondit: ac statim ab inruentibus interfectus, ceterisque Martyribus in eodem loco, sicut morte, ita etiam honore conjunctus est. Hæc nobis tantum de numero illo Martyrum comperta sunt nomina; id est beatissimorum Mauricii, Exuperii, Candidi atque Victoris u: cetera vero nobis quidem incognita, sed in libro vitæ scripta sunt. Ex hac eadem Legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus & Victor w, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est supra Arulam flumen, neque longe a Rheno positum.

[11] [Maximiani tyranni interitus. Convertitur ad fidem gentilis] Operæ pretium est etiam illud indicare, qui deinde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus est. Cum, dispositis insidiis, genero suo Constantino, tunc regnum tenenti, mortem moliretur x, deprehenso dolo ejus, apud Massiliam captus, nec multo post strangulatus, teterrimoque hoc supplicio affectus, impiam vitam digna morte finivit. At vero beatissimorum Acaunensium Martyrum corpora, post multos passionis annos, S. Theodoro y ejusdem loci episcopo revelata traduntur; in quorum honorem cum extrueretur basilica, quæ vastæ adjuncta rupi, uno tantum latere adclinis z jacet, quid miraculi tunc apparuerit, nequaquam tacendum putavi. Accidit, ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad illud opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic, cum Dominico die, quo ceteri ad exspectanda diei illius festa abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto se subito clara luce manifestantibus Sanctis, hic idem faber rapitur, atque ad pœnam vel ad supplicia distenditur aa: & visibiliter turbam Martyrum cernens, verberatus etiam & increpatus, quod vel die Dominico ecclesiæ solus deesset, vel illud fabricæ opus sanctum suscipere gentilis auderet.

[12] [adlaborans condendæ illis basililicæ, ubi sanatur paralytica.] Quod adeo misericorditer a Sanctis factum constitit, ut faber ille consternatus & territus, salutare sibi nomen poposcerit, statimque Christianus effectus sit. Neque illud in Sanctorum miraculis prætermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est. Mater familias Quincii, egregii atque honorati viri bb, cum ita paralysi fuisset obstricta, ut ei etiam pedum usus negaretur, a viro suo, ut Acaunum cc per multum itineris spatium deferretur, poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum Martyrum basilicæ famulantium manibus inlata, pedibus ad diversorium rediit, ac sanitati de præmortuis restituta membris, nunc miraculum suum ipsa circumfert. Hæc duo tantum mira Passioni Sanctorum inserenda credidi: ceterum satis multa sunt, quæ vel in purgatione dæmonum, vel in reliquis curationibus illic per Sanctos suos Domini virtus operatur.

ANNOTATA.

a Monet Ruinartius, in codicibus nonnullis legi Silvio, epistolam autem illam in plerisque Mss. purioribus non haberi Passioni annexam. Salvium plerique statuunt fuisse Octodurensem episcopum, cum Eucherius ad epistolæ finem illum asserat Sanctorum semper officiis inhærere, quod inter episcopos Octodurensi, utpote viciniori, in cujus etiam diœcesi Agaunum est, apprime convenire videtur. In Sammarthanorum Catalogo inter S. Theodorum I, qui inclinato seculo IV illi sedi præfuit, & S. Theodorum II, ejusdem sedis tempore Sigismundi antistitem, non nisi duo medii sunt, adeoque Salvio facile locus inveniri potest.

b Non nisi nudum hujus nomen in Catalogo episcoporum Genevensium apud Sammarthanos occurrit. Videtur jam non exiguo tempore obiisse, cum hæc scriberet Eucherius, adeoque seculo V, non multum provecto, sedisse.

c De S. Theodoro I episcopo Octodurensi, de quo hic sermo est, agitur in Opere nostro ad diem 26 Augusti, quo nomen ejus aliquot Fastis sacris inscriptum est. Asseritur ibidem ad Superos transiisse sub finem seculi IV. Facile igitur hæc Isaaco narrare potuit.

d Ruinartius edidit: Nos scripta hæc nostra, vobis suffragantibus, dignanter offerimus. Videtur præferenda Chiffletii lectio.

e Hic terminatur epistola, quæ sæpius in Mss. subnexa est Passioni, quam præfixa.

f Adlectus anno Christi 286 in consortium imperiiMaximianus, purpuram Augustus gessit usque ad annum 305. Eamdem postea resumpsit quidem, at res ejus tum temporis non videntur permisisse, ita in Milites sævire. Consule, si lubet Commentarii prævii § § XI & 12, ubi martyrio nostro collocando varios annos assignavi. Interim manifestum videtur, Eucherium non hic de peculiari & nata ex occasione persecutione, sed de generali eaque atrocissima agere. Igitur iis, qui ejus verbis presse alibi adhærent, epocha martyrii erit magna persecutio decima, quæ anno 303 exorta est.

g Videri circa hæc possunt testimonia aliorum auctorum, quæ Commentarii prævii § 10 num. 149 produxi, ut ne cui incredibile videatur, Maximianum in fortissimos tanto numero Milites ita sæviisse.

h Commentarii prævii § 8 num. 130 habes Plutarchi verba, totidem in legionibus Romanis milites numerantis. Observavi tamen etiam, hunc determinatum Martyrum numerum non nisi ex rotundo legionis numero assignare Eucherium. Multum circa illum variare Martyrologia ex prolatis annuntiationibus adverti potuit, quod unde ortum sit, satis certo assequi non potui. Frequentiores Fasti sacri sexaginta sex superaddunt.

i Ostendi Commentarii prævii § 12 num. 175 neque hinc, neque ex aliis ullis Eucherii verbis sequi, quod tum primum, cum martyrio coronati sunt, ex parte Orientis adventassent, adeoque nihil inde confici pro expeditione adversus Bagaudas, quæ plerisque ex interpolatis apud Surium Actis quasi certa martyrii epocha fuit. De legionibus Thebæis nonnulla ibidem etiam disserui § 10 num. 141 & seqq. evicique, ni fallor, quod nulla ex quatuor in Notitia utriusque imperii apud Pancirolum allegatis sancta hæc nostra sit, ut tum ipse, tum alii nonnulli crediderunt.

k Notat Ruinartius, in duobus codicibus suis legi, dilaniandam, uti & paulo post a crudelitatis ministerio se detrahere ausi sunt.

l Sedes episcopalis Octoduro Sedunum circa medium seculum sextum translata videtur. Oppidulum indigenis Martigny & Martinach eodem loco hodie cernitur, indeque Agaunum distat versus Occidentem æstivum quarto milliari Helvetico. Ceterum codex Germanensis Ruinartii habet hic: Nam se octo dierum itinere fessum tenebat, ac deinde: Furore instinctus indignatione exarsit.

m Ita appelantur, quia Agaunensis ager altissimis hinc montibus, hinc Rhodano fluvio cingitur. Plura de his, & quæ sequuntur, initio Commentarii dicta sunt.

n Nota est urbs Genevensis, sita ad Lemanum lacum, ubi ex hoc Rhodanus emergit. Quæ hic Genavensis, non raro etiam Gebennensis apud antiquos nominatur, ab eaque Lemanus lacus hodie nomen habet, & passim Genevensis appellatur.

o Decimationem, quæ infra secundo recurrit, apud Romanos in militum seditiosorum suppliciis usitatam fuisse, ex Polybio, Julio Capitolino & Livio aliisque in Notis ad Martyrologium suum ostendit hodie Baronius, quem, si plura desideras, consule.

p Dubordæus ex hac voce, quam apud Latinos pro tribuno vel præfecto legionis inusitatam fuisse credebat, Passionem S. Eucherio abjudicandam censuit. S. Hieronymus in epistola 38 ad Pammachium, quæ est in editione Benedictinorum 38, tom. 4 col. 316 scribit: Volo, quod dico, manifestius fieri. Finge aliquem tribunitiæ potestatis suo vitio regradatum per singula militiæ equestris officia ad tironis vocabulum devolutum. Numquid ex Tribuno statim fit tiro? Non: sed ante Primicerius, deinde Senator, ducenarius, biarchus, circitor, eques, deinde tiro. Habuit igitur Eucherius auctorem bene Latine scribentem, quem hic potuit sequi.

q Ruinartius habet campiductore cum plerisque apographis. Campidoctores erant, qui scientiam armorum militibus tradebant. Vide, si lubet Cangium in Glossario. De Sanctis hisce nominatis S. Mauritii Sociis plura post Gloriam posthumam.

r S. Hieronymus supra senatoris munus militare proximum Primicerii dignitati recenset. Prolatis Hieronymi verbis subnectit hanc notam Ruinartius: De his dignitatibus passim apud auctores: at Senatoris militum appellatio non est certe multum alibi obvia.

s Tota hæc responsio auctoris inventioni procul dubio relinquenda est, quod male cedere Tillemontio & Bailleto debet, qui maximi hæc Acta faciunt, dum interim alia frequenter rejiciunt propter inserta aliqua a biographis colloquia.

t Chiffletius legit præoptamus, & melius conformiusque cum Adone.

v De S. Victore pluribus agemus infra post Gloriam posthumam, ubi, quæ ad illum pertinent, speciatim examinabimus.

u Plures tamen hodie nominantur, de quibus dicta vide ad finem Gloriæ posthumæ.

w Sancti hi Martyres Martyrologio Romano inscripti sunt ad diem 30 Septembris, quo de illis in in Opere nostro agetur. Celeberrimi Sancti sunt, sed pauca hactenus nobis de illis submissa sunt, & non nisi talia, quæ videntur multis fabulis conspurcata. Ceterum notum est Salodorum seu Solodorum, indigenis Solothurn, Gallis Soleurre, a quo pagus Helveticus, cujus caput est, nomen habet.

x De Maximiani in imperatorem Constantinum molitionibus & perfidia, deque ejus supplicio plura Eusebius lib. 8 Hist. eccles. cap. 13, Paulus Orosius lib. 7 cap. 24, & præcipue Lanctantius de Mortibus persecutorum num. 29 & 30. Strangulatus autem est Maximianus anno 311.

y De S. Theodoro I vide dicta & citata ad litteram c. Inventionis cetera adjuncta latent.

z Pro hisce habent edita a Ruinartio Acta: Quæ vastæ nunc adjuncta rupi non tantum latere adclinis jacet. Pro adclinis, adclivis legunt aliqui. Nescio, quæ sit præferenda lectio. Id certe scriptor hic significare voluit ecclesiam, vel integram, vel ex parte non in plano ædificatam, sed ex pede montis pendulam inæquali pavimento & strato fuisse.

aa Vide, si lubet, lector, sanam Dubordæi ad hæc Theologiam Comment. prævii § 9 num. 131 & seqq.

bb Cum incertum sit, unde paralytica Agaunum delata sit, frustra maritum ejus Quincium quæreremus.

cc Est Agauni hodieque lapis, super quo martyrio coronatus dicitur S. Mauritius, quem summopere horrent in energumenis immundi spiritus. Consule Gloriam posthumam § 3 num. 37.

PASSIO INTERPOLATA
Ex Ms. S. Maximini Trevirensis, collato cum editis a Surio & Mss. Fuldensi, S. Salvatoris Ultrajectensis, & Marchianensi.

Ex Ms.

CAPUT I.
Thebæi Milites, ex Oriente subsidio missi Maximiano, renuentes sacrilega sacrificia idolis offerre, Agauni bis decimantur.

[Maximianus Herculius profecturus contra Bagaudas,] Diocletianus a quondam Romanæ reipublicæ princeps, cum ad imperium totius orbis fuisset electus, omnesque provincias turbari quorumdam præsumptione perspiceret, ad consortium imperii vel laboris olim sibi commilitonem Herculium Maximianum cæsarem fecit, eumque contra Amandum & Ælianum, qui in Bagaudarum b nomen præsumptione servili arma commoverant, ad Gallias destinavit: cui ad supplementum exercitus Legionem Thebæorum ex Orientalibus militibus dedit. Quæ Legio sex millia sexcentos sexaginta viros c, validos animis & instructos armis, antiquorum Romanorum habebat exemplo. Hi ergo Milites Christianæ religionis ritum Orientali traditione susceperunt, fidemque sacram virtuti & armis omnibus præponebant d. Maximianus cæsar, usu quidem militiæ bellis aptus, sed idolorum specialis cultor, ferus animo, & qui severitatem imperatoriam nimia crudelitate pollueret, in Galliam properans, ad Alpium Penninarum aditum venit.

[2] Transmeantibus iter Alpium per arduam & horridam viam subito æqualis loci campestris occurrit grata planities. [sacrificare idolis exercitum jubet, quod renuit Legio Thebæa,] Quo in loco oppidum factum est, quod Octodori nomen accepit: circa quod irrigua fluminibus prata aut agrorum fertilis cultura porrigitur. Præcipue deinde Rhodani fluminis cursus offertur, qui e mole sua leniter fluens, regionis ipsius gratiam propria amœnitate commendat. Transcensis igitur Alpibus, Maximianus cæsar Octodorum venit, ibique sacrificaturus idolis suis, convenire exercitus jussit, atroci apposita jussione, ut per aras dæmonibus consecratas jurarent, æqualibus sibi animis contra Bagaudarum turbas esse pugnandum, Christianosque, velut inimicos diis suis, ab omnibus persequendos. Quod ubi primum pervenit ad notitiam Thebaïdæ Legionis, præteriens Octodorum oppidum, ad locum, cui Agauno nomen est, celeriter properavit, ut duodecim f millium spatio ab Octodoro separata necessitatem committendi sacrilegii præteriret.

[3] [& Agaunum a reliquis copiis secedit,] Agaunum accolæ interpretatione Gallici sermonis Saxum dicunt: quo in loco ita vastis rupibus Rhodani fluminis cursus arctatur, ut commeandi facultate subtracta, constratis pontibus viam fieri itineris necessitas imperaret. Undique tamen imminentibus saxis, parvus quidem, sed amœnus irriguis fontibus, campus includitur: ubi fessi milites Legionis Thebææ, post laborem tanti itineris resederunt. Maximianus cæsar, dum ad sacramenta superius memorata cunctos in exercitu suo cogeret, agnovit prætergressam, ut diximus, Legionem. Subito iracundiæ furore repletus, satellites mittit, ut Legionem ad sacramentorum suorum sacrilegia revocarent. Erat in eadem Legione primicerius Mauritius, & signifer g Exuperius, & Candidus senator. Qui ita Commilitonibus præerant, ut amore potius æqualibus, quam terrore militari obedienda præciperent. Requirunt itaque, quid Maximianus, ira dictante, præciperet.

[4] [& secessus rationem missis ad se a tyranno militibus reddit.] Dictum est ab his, quos cæsar miserat; milites omnes immolasse hostias, libasse sacrificia & sacramenta fanatici ordinis præbuisse. Jubere cæsarem, ut Legio festinanter revertens commilitonum pareret exemplo. Tunc hi, qui præerant Legioni, miti affatu dedere responsum. Prætergressos se Octodorum, quia jam fama ad eos sacrificiorum ordinem detulisset. Fas sibi visum esse, ne dæmonum aras Christianorum videret obtutus h. Esse sibi in animo Deum vivum colere, traditam Orientali more religionem usque ad diem vitæ ultimum perenniter custodire. Ad bellorum usum paratam Legionis esse virtutem: ad committenda sacrilegia, sicut cæsar præcepit, Octodorum non redire. Reversi itaque satellites nunciaverunt, obstinatos esse animos Legionis, nec velle præceptis imperatoris obedire. Tunc Maximianus cæsar iracundiæ nimietate succensus, ad hanc vocem subito furore prosilivit.

[5] [His exacerbatus Maximianus decimari Thebæos jubet.] Ergone milites mei imperatoria præcepta & sacrificiorum meorum ordinem spernunt? Sanciendum erat vindicta publica, etiamsi tantum majestatem regiam contemnere voluissent. Jungitur despectui meo cælestis injuria, & mecum pariter religio Romana contemnitur. Sentiat contumax miles, me non solum mihi, sed etiam numinibus meis dare posse vindictam. Jam nunc fidelissimorum meorum turba festinet, decimum quemque morti funesta sors præbeat. Discant æqualium nece, quos ordo præmiserit moriendi, qualiter Maximianus vel sibi, vel numinibus suis severitate hac dederit ultionem. Post hanc vocem parituris i jussio infausta porrigitur. Ad Legionem velociter properatur; crudelia præcepta reserantur. Traduntur neci, quos ordo reperit numerandi. Lecti percussoribus cervices præbent, solaque inter eos est de gloriosæ mortis occupatione contentio.

[6] [S. Mauritii præfecti Legionis] Perfecto scelere, ut Octodorum Legio redeat, jubetur. Tunc Mauritius primicerius, paululum a satellitibus regis segregatus, convocat Legionem, & hac oratione sancti oris k alloquitur. Gratulor virtuti vestræ, Commilitones optimi, quod amore religionis nullam vobis cæsaris præcepta attulere formidinem. Gaudentibus quodammodo animis tradi ad necem gloriosam Commilitones vestros vidistis. Quam timui, ne quisquam, quod armatis facile est, specie defensionis beatissimis funeribus manus obvias afferre temptaret. Jam mihi ad hujus rei interdictum Christi nostri parabatur exemplum, qui exemptum vagina Apostoli gladium propriæ vocis jussione recondidit, docens majorem armis omnibus Christianæ confidentiæ esse virtutem. Hic Deus Christus plane mentes manusque vestras prohibuit, ne quisquam divino operi mortalibus dextris obviaret. Quinimo cepti operis fidem perenni religione complete.

[7] Hactenus exempla sacris inserta codicibus legebamus, jam nunc per nos metipsos, quos sequi deberemus, [ad reliquos adhortatio, ut fortiter] aspeximus. Ecce vallatus sum Commilitonum meorum corporibus, quos de latere meo funestus satelles eripuit. Aspersus sum cruore Sanctorum, & sacri cruoris reliquias vestibus meis porto: & dubito eorum sequi necem, quorum gratulans admiror exemplum? Et vacat cogitare, quid imperator jubeat, qui sorte mihi mortalitatis æqualis est? Si habere aliquid virium imperatoria præcepta potuissent, & si quid circa beatissimorum puerorum corpora regis Persarum valuisset incendium, nec contempnere leonum rugitus lucu clausus propheta potuisset; sacramenta olim dedisse nos, memini, quod contemptu lucis istius & desperatione vitæ defensare rempublicam deberemus. Jam tunc promisi mei corporis vilitatem, & spopondi hanc imperatoribus fidem, nec tamen mihi ullus tunc regna cælestia promittebat. Quid, Christo spondente, faciendum est, si hoc potuimus militiæ devotione promittere?

[8] Quinimo, fortissimi Commilitones, olim devotas animas subdamus preciosissimæ passioni, [pro fide moriantur: qua animati] & nobis virilis animus & fides inviolata permaneat. Jam cerno ante tribunal Christi stantes eos, quos neci paulo ante satelles regius deputavit. Illa vero gloria est, quæ æternitatem beatam vitæ hujus brevitate mereatur. Æquali omnes animo, una voce responsum satellitibus demus. Milites quidem sumus, imperator, tui l, sed tamen servi, quod libere confitemur, Dei. Tibi militiam debemus, illi innocentiam. A te stipendium laboris accipimus, ab illo vitæ exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus Deum. Utinam auctorem nostrum Dominum, auctorem velis esse tuum m. Si non tam funesta agere compellimur, ut hunc offendamus, tibi, ut hactenus fecimus, adhuc parebimus; sin aliter, illi parebimus potius, quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostem manus, quas sanguine innocentium cruentare nefas ducimus.

[9] Dexteræ istæ pugnare adversus impios atque inimicos sciunt, [communi sententia responsum ad Maximianum] laniare pios & cives nesciunt. Meminimus nos pro civibus potius, quam adversus cives arma sumpsisse. Pugnavimus semper pro justitia, pro pietate, pro innocentium salute. Hæc fuerunt hactenus nobis precia periculorum. Pugnavimus pro fide, quam quo pacto conservemus tibi, si hanc Deo nostro non habemus? Juravimus primum in sacramenta divina, juravimus inde in sacramenta regia. Nihil nobis de secundis credas necesse est, si priora perrumpimus. Christianos ad pœnam per nos requiri jubes; jam tibi ex hoc alii requirendi non sunt. Habes nos hic confitentes Deum Patrem, auctorem omnium, & Filium ejus Jesum Christum, in quem credimus n. Vidimus laborum periculorumque nostrorum Socios, nobis quoque eorum sanguine aspersis, trucidari ferro, & tamen sanctissimorum Commilitonum mortes, & fratrum funera non flevimus, non doluimus; sed potius laudavimus, & gaudio prosecuti sumus, quia digni habiti essent pati pro Domino Deo eorum.

[10] [remittunt, & secundo decimantur: Exuperii] Non nos, vel hæc ultima vitæ necessitas in rebellionem coëgit, non nos adversum te, imperator, armavit, ipsa saltem, quæ fortissima est in periculis, desperatio. Tenemus, ecce, arma, & non resistimus, quia mori, quam occidere satis maluimus, & innocentes interire, quam noxii vivere, præoptamus. Si quid in nos ultra statueris, si quid adhuc jusseris, si quid admoveris, ignes, tormenta, ferrum subire parati sumus. Christianos nos esse fatemur, persequi Christianos non possumus. Hæc o sicut Vir sanctus dixerat, Legionis probantur assensu, & cæsari per satellites nuntiantur. Qui inclementi præcepit jussione, ut iterum decimum renovatæ crudelitatis ordo consumeret. Post hanc vocem ad Legionem velociter properatur, crudelia præcepta peraguntur, reliquis, ut Octodorum redeant, jubetur. Tunc Exuperius, quem principem seu campiductorem superius memoravi, correptis Legionis suæ signis, hac circumstantes oratione confirmat. Tenere me, Commilitones optimi, sæcularium quidem bellorum signa perspicitis, sed non ad hæc arma provoco, non ad hæc bella animos vestros virtutemque compello.

[11] [ad sanctos Martyres oratio.] Aliud nobis genus eligendum est præliorum Non per hos gladios potest ad regna cælestia properari. Robur. nobis opus est animorum, invicta est p defensio, fidem, quam Deo promiseris, in ultimis custodire. Jam de Commilitonum nostrorum gloria, ea, quæ divino cernebat obtutu, Mauritius est locutus: ego vobis victoriam plenam, si Christo credideritis, repromitto. Projiciant dexteræ nostræ arma ista cum signis militaribus. Præstabit hoc Christus, ut mox in ipso cælesti, sicut promittitur, regno, alia vobis Exuperium vestrum videatis signa monstrare. Vadat quinimmo funestus satelles, & hæc truculento regi nuntiet. Inexsuperabiles Legionis istius animos, cæsar, agnosce. Tela projicimus: exarmatas quidem q dexteras satellites tui, sed armatum fide Catholica pectus invenient. Occide, prosterne; resecandas gladiis percussoribus cervices præbemus intrepidi. Hæc nobis jocundaria sunt, dummodo te cum sacrilegiis tuis contempnimus, ad regna jam nunc cælestia properantes.

ANNOTATA.

a Mss. reliqua omnia prologum habent, qui etiam est apud Surium: Sanctorum Passionem Martyrum &c. Ubique etiam ipsa Passio inchoatur, ut apud Chiffletium: Sub Maximiano &c.

b Sic apographa nostra omnia. De hisce sic loquitur Aurelius Victor de Cæsaribus in Diocletiano: Quid ea memorem, adscivisse consortio multos externosque tuendi prolatandique gratia juris Romani? Namque ubi comperit, Carini discessu Helianum Amandumque per Galliam, excita manu agrestium ac latronum, quos Bagaudas incolæ vocant, populatis late agris, plerasque urbium tentare, Maximianum statim .. imperatorem jubet… Herculius in Galliam profectus, fusis hostibus, aut acceptis, quieta omnia brevi paraverat: atque his similia Eutropius in Breviario. Varii de Bagaudarum nominis origine varia suspicantur, &, ut solet, incerta plurima proferunt. Salvianus presbyter Massiliensis & scriptor 5 seculi lib. 5 de Providentia tumultus causas in eorum præpositos rejicit, qui illos acerbitatibus & exactionibus tyrannicis exasperabant. Vita S. Baboleni apud Chesnium tom. 1 pag. 662 asserit, Bagaudas omnes Christianos fuisse. Quam nullius illa momenti, sit in Opere nostro ad diem XXVI Junii pag. 179 demonstravimus; credibile tamen est, aliquos, imo non paucos, inter illos Christianos fuisse. Vide, quæ dicta sunt Commentarii prævii § XI num. 170 & seqq. Ceterum Bagaudarum rebellionem plerique referunt ad annum Christi 286, de quo, si plura desideras, adi Tillemontium Historiæ imperat. tom. 4 pag. 599.

c Acta Suriana paulo ante habent: Ex Orientalibus militibus ire præcepit; at hic, ut Ms. S. Maximini & reliqua fere omnia Mss. præter codicem nostrum Q. Ms. 7, & Marchianensem, ubi sexaginta sex omissum est, & in codice Fuldensi adscriptum manu multo recentiori. Ibi etiam prætermissum est antiquorum Romanorum exemplo, & a narratis Bagaudarum tumultibus, cum Actis primigeniis hic fere consonant. Surius nostris superaddit, fidem Orientali traditione, ab Hierosolymitanæ urbis episcopo, eos suscepisse. Hunc fuisse Zabdam non pauci scriptores asserunt, nescio ex quibus documentis. De Zabda Hierosolymitano patriarcha, qui Sancti titulum apud nonnullos obtinet, breviter in Prætermissorum catalogo ad diem 6 Maji, ac deinde fusius in Tractatu præliminari, tomo III ejusdem mensis præfixo, actum est pag. XIV. Utroque loco de conversis per eum & baptizatis sanctis Martyribus nostris ex Theodorici verbis agitur, quæ ibidem, si lubet, consule. Papebrochius, qui epochæ expeditionis contra Bagaudas cum reliquis passim omnibus adhæret, in Historia chronologica loco citato Zabdam statuit 37 Hierosolymorum patriarcham, censetque ex Hieronymi verbis, eum ad sedem ascendisse anno Christi 298, cum qua epocha pugnat martyrium Thebæorum annis ante tredecim locatum. Eapropter judicat, sanctos Martyres ab ejus decessore Hymenæo sacra unda ablutos fuisse. Dici etiam posset, fuisse illos a Zabda ipso baptizatos, & hunc per anticipationem episcopum vocari; at operæ pretium non est studiosius laborare in conciliandis epochis rerum, quæ ex instrumentis non magni momenti natæ sunt. Certe Thebæorum baptismus facile potuit ab aliquo, qui hæc vel similia interpolata Acta legerat, determinate Zabdæ ex conjectura adscribi, sicque hæc omnia horum Actorum auctoritate niterentur, quamprofecto apud me non magnam obtinent.

d Sequitur apud Surium: Ad urbem quippe Romanam itinere attingentes, eamdem Christianitatis fidem, quam acceperant, apud beatum Marcellinum, prædictæ Romanæ urbis Pontificem, confirmaverunt, ut ante gladio interirent, quam sacram fidem Christi, quam acceperant, violarent. Recepti igitur a Diocletiano cæsare, jubentur, ut post Maximianum collegam iter, quod ceperant, ad Gallias tenderent. Duæ hic sunt epochæ, quæ Actorum illorum propugnatoribus difficultatem pene inextricabilem pepererunt; Diocletiani scilicet Romæ præsentia, qui in Oriente semper illo tempore versabatur, & Pontificatus Marcellini dudum post exstinctas Bagaudarum turbas inchoati. Videsis, quæ observavi Commentarii prævii § XI num. 172. Usque ad medium fere numerum sequentem exemplar hoc cum Surianis, Mss. nostra reliqua cum Chiffletianis consonare pergunt.

e Non habet hæc Surius; in sequentibus non nisi uno alterove verbo differt: pergunt cum primigeniis Actis codices reliqui.

f Legit Surius Octo, & melius. Non est apud illum etymon vocis Agaunum, at compensaturid medio sequenti numero, ubi post resederant Surius ex Actis primigeniis interjecta habet: O quanta reverentia excolendus est sacer locus iste, in quo tot pro Christo Martyrum millia ferro cæsaris puniuntur! Ceteri codices Mss. eadem habent, quæ Chiffletius, nisi quod in pluribus Genuensi, pro Genavensi scribitur, &, ubi de Agauno sermo est, pronomen demonstrativum hic ita ubique adhibetur in Mss. Fuldensi & codicibus nostris, ut facile sentias, cujusdam Agaunensis monachi eam interpolationem esse.

g Hic ex campiductore, ut etiam postea vocatur Exuperius, signifer factus est, verisimiliter ut ad vexillum suum, Commilitones adhortans, alludere posset. Post numeri hujus finem cum Actis primigeniis pergunt Suriana: Viri in rebus bellicis strenui & virtute nobiles, sed fide in Deum nobiliores; erga imperatorem fortitudine, erga Christum devotione certabant. Euangelici præcepti sub armis custodes, reddebant, quæ Dei erant, &c.

h Surius edidit: Ne dæmonum aris Christiani contaminari viderentur. Deum vivum colere &c. Porro tota illa sequens Maximiani & S. Mauritii oratio, ut a Chiffletianis, sic & a nostris omnibus Mss. Actis abest. Eane sit, quæ tam elegans &gravis Tillemontio visa est, nescio: at a me laudem illam profecto non feret.

i Apud Surium ad apparitores, forte correctius, uti & infra læti pro lecti.

k In Surianis sanctiores, quod hic vix aliquid significat.

l Totum hoc responsum, non solum in Mss. nostris reliquis, sed etiam in hoc nostro apographo ex genuinis Actis pene ad verbum transumptum est: at a Surio non uno interpolatum loco exhibetur. Hic enim ita prosequitur: Et ad defensionem reipublicæ Romanæ arma suscepimus: nec umquam aut desertores bellorum, aut proditores militiæ fuimus, aut ignave formidinis meruimus subire flagitium. Tuis etiam obtemperaremus præceptis, nisi instituti legibus Christianis dæmonum cultus & aras semper pollutas sanguine vitaremus. Comperimus, præcepisse te, ut aut sacrilegiis pollueres Christianos, aut de denis interfectis nos velis terrere. Non inquiras longius latitantes: nos omnes Christianos esse cognosce. Habebis potestati tuæ subdita omnium corpora: auctorem vero suum respicientes Christum animas non tenebis. Atque hæc sunt omnia, quæ S. Mauritio verba relinquuntur. Porro tam immensum ab aureo illo in genuinis Actisresponso stili inconcinnitate perplexitateque sententiarum differt hæc oratio, ut nullius judicii censeam eum esse, qui interpolationem ipso mox initio non deprehendat.

m Qui apographum nostrum descripsit, verisimiliter hæc legere non potuit in codice, vel non intellexit, plurimis enim lituris hæsitantiam suam prodidit. Forte ibi, ut in primigeniis Actis legitur: Sequi te in hoc nequaquam possumus, ut auctorem negemus Deum, utique auctorem nostrum, Dominum, auctorem, velis, nolis, & tuum.

n Nostra apographa omnia & plerique codices cum Germanensi apud Ruinartium consonant, omisso scilicet & in Spiritum sanctum, quæ habet Chiffletius.

o Hic a primigeniis Actis nostra hæc iterum discedunt & ad edita a Surio accedunt, pergunt cum primis Mss. reliqua.

p Edidit Surius: Robur nobis opus est animorum, invictaque defensio: fidem, quam Deo promisimus, in ultimis custodire. Jam de Commilitonum nostrorum gloria, quæ divinum cernit obtutum, gloriosus vir Mauricius &c, quæ non sunt nostris correctiora.

q Hic partem laudati responsi magnam interpolator Surianus interserit, nimirum usque ad hæc, auctorem velis, nolis, tuum, & omissis reliquis, prosilit ad non nos adversum te imperator &c usque ad finem, quibus deinde nostram hanc Exuperii adhortationem subnectit, tantum a præcedenti diversam, ut mox alteri assuetas aures feriat. Desunt in nostro Suriana hæc: Flagrabat enim jam tum in beatissimis Viris martyrii gloriosus ardor, quæ sunt sane ibi plane inutilia & superflua.

CAPUT II.
Sancti Martyres, nihil territi Sociorum cædibus, omnes necantur. Iis ad laureolam accedit Victor. Inventio prodigiosa corporis S. Innocentii, ejusque translatio.

[Perempta Legione sancta, superviens Victor miles veteranus,] Hæc mandata Legionis remeans ad Maximianum cæsarem satelles nuntiat. At ille a, quasi nihil fuisset iterato scelere perpetratum, ire propere exercitum jubet, & circumfundi imperat Legionem, nullumque de tanto Sanctorum exercitu præcepit relinqui. Ventum itaque est. Circumsistit beatam Legionem turba carnificum. Omnis ætas sine discretione perimitur, lanianturque beata corpora, & devotas Deo animas fideli mortis professione commendant b. Peracta tandem cæde, inter omnes Sanctorum percussores præda dividitur: namque Maximianus facultatem dederat, ut quisquis Legionis illius militem jugulasset, interempti spoliis uteretur c. Divisa igitur omnium præda, ad vescendum epulandumque victrix turba consedit. Cum interea veteranus quidam, ultimæ ætatis senio fatigatus, nomine Victor, ad contaminatum cædibus locum itineris necessitate deductus est.

[13] Dum ad epulas, pro ætatis veneratione, ab omnibus rogaretur, [seseque Christianum professus,] requirere cepit, quænam esset causa lætitiæ, quod inter tot corpora peremptorum gaudentes exultantesque possent milites epulari. Dictum est a quodam, quod Legio Christianæ legis studio cæremonias Romanas cultumque numinum pariter cum jussionibus contemnere voluisset, dataque neci esset, ut disciplinæ militaris traditus ordo severius teneretur. Tunc Victor alte gemitum trahens graviterque suspirans d, exclamat. Heu me, qui per tot annorum militiam ad hanc ætatem veni & in hac Legione militare non merui! Quam bene inter tales gloriosæ mortis honore donatus vitæ finem invenire potuissem! Saltem si commilito indignus eram, ante actas e horas viandi necessitas detulisset, ut senilis pectoris cruor tantorum virorum victimis misceretur! Obtuleram corpus hoc neci, dummodo tantæ laudis consortio non carerem! Talia dicentem profanorum statim turba vallavit, quæ utrum Christianus esset, respondere minaciter jubet.

[14] At ille paululum oculos ad cælum erigens, tali percunctantibus sermone respondit. [martyrio coronatur.] Longus me vivendi usus ad hanc, quam videtis, perduxit ætatem. Quæcumque in hoc mundo aguntur, aut studium reperit, aut rerum volubilitas agit, aut varius semper casus infestat. Quodcumque volumus, optamus; scimus, aut cupimus. Totus mundus caligine submersus, tenebris circumfluentibus, latet, nisi nobis aut viam ostenderit Christus, aut lumen Christus effulserit f. Quod ego fideli mente perpendens, utinam ultimo contester effectu! Quod si me ad tempus paulo ante trucidatæ Legionis itineris necessitas detulisset, conviviis & epulis vestris horum funerum consortium prætulissem. Sed nunc etiam præstabit Christus, ut Christianum me vel post professionem meam transire ulterius per beata funera non sinatis. Hæc eum loquentem subita percussoris obtruncat insania. Ita Vir sanctus consortium Sanctorum celeri professione promeruit g.

[15] [Maximiani mors & revelatio sanctorum corporum] Hæc nobis tantum de numero istorum Martyrum comperta sunt nomina: id est beatissimi Mauritii, Exuperii, Candidi, Innocentii h, Victoris, atque Vitalis. Cætera vero nomina nobis quidem incognita, sed in libro vitæ sunt scripta. De hac eadem Legione fuisse dicuntur etiam illi martyres Ursus & Victor, quos Salodoro passos fama confirmat. Salodorum vero castrum est super Ara i flumine, neque longe a Rheno positum. Operæ precium k est etiam illud indicare, quis deinde Maximianum trucem tyrannum exitus consecutus sit. Cum, dispositis insidiis genero suo Constantino l, tunc regnum tenenti, mortem moliretur, deprehenso dolo illius, apud Massiliam captus, nec multo post strangulatus, teterrimo hoc supplicio affectus, impiam vitam digna morte finivit. At m vero beatissimorum Martyrum corpora post multos passionis annos S. Theodoro hujus loci episcopo revelata traduntur. In quorum honore cum strueretur basilica, quæ vastæ nunc adjuncta rupi n est, quid miraculi apparuerit, nequaquam tacendum putavi.

[16] [ad quæ Deus varia beneficia] Accidit, ut inter reliquos artifices, qui invitati convenisse ad hoc opus videbantur, quidam adesset faber, quem adhuc gentilem esse constaret. Hic cum Dominico die, quo cæteri ad exspectandum diem festum abscesserant, in fabrica solus substitisset, in illo secreto se subito clara luce manifestantibus Sanctis, hic faber idem rapitur, atque ad pœnam, vel ad supplicia distenditur, & visibiliter turbam Martyrum cernens, verberatus etiam aspere increpatur, quod vel die Dominico ecclesiæ solus deesset, vel illud fabricæ opus sanctum suscipere gentilis auderet. Quod ideo misericorditer a Sanctis factum constitit, ut faber consternatus & territus salutare sibi nomen posceret, statimque Christianus effectus est. Neque illud in Sanctorum miraculis prætermittam, quod perinde clarum atque omnibus notum est. Mater familias Quintii, egregii atque honorati viri, cum ita paralytica fuisset obstricta, ut etiam pedum usus negaretur, a viro suo, ut illic per multum itineris o spatium deferretur poposcit. Quo cum pervenisset, sanctorum Martyrum basilicæ famulantium manibus illata, pedibus ad diversorium rediit, ac sanitate de præmortuis restituta membris miraculum suum ipsa circumtulit. Hæc duo tantum miracula Passioni Sanctorum inserenda credidi.

[17] [invocantibus Martyrum opem contulit.] Cæterum satis multa sunt, quæ vel in purgatione dæmonum, vel in reliquis curationibus cotidie illic per sanctos Martyres Domini virtus operatur. Neque p enim hoc omittendum est, quod per longum temporis tractum beati Innocentii martyris membra Rhodanus revelavit. Jugi enim eluvie vicinum in se cespitem vergens religiosa quadam soli pernicie ad sepulturam Martyris famulatrix unda pervenit. Prolatas namque reliquias leniter lambens, non ideo a sinu terræ protulit, ut in gurgitis procella demergeret, sed ob gloriosam devotionem intra ambitum basilicæ ceteris Martyribus sepulturæ præcepit sociari, cujus translationem a sanctæ recordationis Domitiano q Genevensi & Grato Augustanæ urbis, vel Protasio tum temporis hujus r loci episcopo celebratam recolentes, cottidiana devotione & laudibus frequentamus, adjuvante Domino nostro Jesu Christo, qui vivit & regnat Deus in sæcula sæculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Hic Surius ex primaria Passione inserta habet: Cum talia audisset, obstinatosque in fide Christi cerneret animos Virorum.

b Ex iisdem Chiffletii Actis sic pergunt Suriana: Operta est terra illic procumbentibus in morte corporibus Justorum, fluxeruntque pretiosi sanguinis rivi. Quæ umquam rabies absque bello tantam humanorum corporum stragem dedit? Quæ feritas ex sententia sua tot simul perire vel reos jussit? Ne justi punirentur, multitudo non obtinuit, cum inultum esse soleat, quod multitudo delinquit. Hac igitur crudelitate immanissimi tyranni confectus est Sanctorum populus, qui contempsit rem præsentium propter spem futurorum. Sic interfecta est illa plane angelica Legio, quæ, ut credimus, cum angelorum legionibus jam collaudat Deum in cælis. Quæ, quantum rursus reliqua phrasis puritate sententiarumque pondere superant!

c Bene excogitata & S. Eucherio supposita est hæc Maximiani permissio. Vereor, ut facilis fuerit exactaque divisio, nisi singuli milites singulos, quos occiderant, Martyres mox expresso nomine in pugillares redactos, exhibuerint.

d Hic Surianus interpolator mutuatus est a Chiffletianis Actis, detestatus convivas detestatusque convivium, quæ noster omisit.

e Surius habet: Ante has duas horas.

f Surius legit: Lumen Christi effulserit. Porro quis non videat hic ineptum interpolatorem, qui veteranum militem Victorem, tam contorta oratione exhibet nobis de mundanarum rerum inconstantia, de caligine, qua in mundo pleraque abstrusa sunt, philosophantem coram aliis militibus, quorum scilicet parum intererat scire, quænam studio reperiri & in apertum protrahi possint?

g Ex primariis iterum hausta Actis subjicit interpolator Surii: Cæterisque Martyribus in eo loco, sicut morte, ita est honore conjunctus.

h Innocentii & Vitalis mentionem nullam habent Acta Suriana; eadem etiam in omnibus aliis Mss. nostris absunt. De utroque aliqua speciatim dicemus infra.

i Ms. S. Maximini habet Ararim, Surius & Chiffletius cum apographis reliquis fere omnibus Arulam. Araris Gallis La Saone, in Lotharingia oritur atque ad Lugdunum Rhodano immiscetur, qui proinde perperam substitutus est Arulæ seu Arolæ, indigenis Aar, Helvetiæ fluvio, qui in finibus Vallesiæ ortus, indeque in Septemtrionem fluens, Bernam alluit, Solodorum secat, ac postea prope Waldhustum, Sueviæ oppidum, in Rhenum se exonerat.

k Hæc noster cum Chiffletii codice; at Surianus sic phrasim mutavit: Neque illud silendum, quem deinde Maximianus progressus exitum consecutus est. Forte præplacebat hæc transitio, quæ infra recurrit iterum, ubi de inventione corporis S. Innocentii, atque tertio ad sanationem uxoris Quintii.

l Surius edidit Constantio, qui Constantini paterdudum ante Maximianum obiit. Vide Annotata ad Acta præcedentia, littera X.

m Nostra hic prosequuntur cum Chiffletianis; at Surius inventionem reliquiarum S. Innocentii ita interserit: Neque hoc omittendum est, quod post longum temporis tractum; ac deinde reliqua, quæ in hisce nostris ultimo loco habentur. Post hæc resumit; At vero &c.

n Inserta habes apud Surium: Uno tantum latere acclivis jacebat, sed nunc, jubente præclaro meritis Ambrosio, loci illius abbate, denuo ædificata, biclivis esse dignoscitur. Consule, si lubet, quæ ad hæc observavi in Annotatis ad Passionem puriorem littera z. Ceterum Mss. nostra alia omnia, quæ cum Chiffletiano hactenus conveniunt, eam etiam de Ambrosio interpolationem habent. Solum Marchianense nihil habet de inventione corporis S. Innocentii, quæ in codice Fuldensi inepte & sine ullo sensu inseritur mox totidem fere verbis, quot hic infra narratur, ac post laudibus frequentamus, resumitur interruptus sensus hoc modo: Quid miraculi tunc apparuerit &c.

o In exemplari nostro est temporis, quod correxi, ratus, vitium amanuensis esse, cum parum hic significet.

p Monui superius ad litteram n, narrationem hanc in aliis ecgraphis alibi interseri. Videri etiam potest Commentarii prævii § 13, num. 199, ubi hæc enucleatius assignata sunt.

q De enumeratis hic episcopis & tempore translationis S. Innocentii disputata, si lubet, vide in Opere nostro ad diem VII Septembris.

r In plerisque aliis exemplaribus legitur illius, & in uno alterove istius, quod passim conjectant referendum esse ad Octodurum, in cujus diœcesi Agaunum est.

GLORIA POSTHUMA

AUCTORE J. C.

§ I. Inventio corporis S. Mauritii quandonam & ubi contigerit. Viennensium in Gallia traditiones discutiuntur.

[Corpus S. Mauritii & aliquorum Sociorum ejus] Latissime propagati vetustissimi celeberrimique cultus S. Mauritii, ducis Thebææ Legionis famosissimi, indicia sunt innumeræ sancto Martyri exstructæ antiquitus aræ, consecratæ basilicæ, monasteria ejus nomini dicata per Italiam, Galliam & Germaniam plurima. Factu perquam difficile, imo pene impossibile esset, monumenta singula percensere, quæ per totum pene Occidentem sparsa, fere innumera sunt: neque etiam quæcumque adhibita in perquirendo diligentia facit, ut mihi persuadeam, fuisse omnia, quæ memorari merebantur, sic collecta, ut nihil prætermiserim; imo nullus dubito, quin in particularibus quibusdam ecclesiis celebrior forte S. Mauritii & Sociorum cultus notabilioresque reliquiæ sint, quam locis aliis, quorum mentionem feci; at id, confido, lector non negligentiæ, sed nimiæ materiarum copiæ adscribet. Ceterum materiam hanc sic tractabo, ut post pauca de invento primum S. Mauritii corpore præmissa, varias regiones percursurus, quid in singulis quoad sancti Ducis & Commilitonum, maxime anonymorum, cultum reperero, ob oculos positurus sim. De nominatis autem Exuperio, Candido, Victore sicubi mentio incidet, brevibus agam quidem, præcipua tamen ad illos spectantia post Gloriam hanc posthumam, vel si per temporis angustias non licuerit, ad Addenda in calce tomi pertractanda rejicio; ubi etiam singulatim examinanda venient nonnulla de sanctis Thebæis, qui post inventa sacra eorum pignora nomen accepisse videntur. Ordo quidem forte exigeret, ut speciatim de sancto Duce prius agerem, at experientia me docuit, & tædium inde lectori & duplicatam mihi molestiam obventura, dum seligere ea seorsum cogerer, & lector post interceptam rebus aliis narrationem eo revocandus esset, unde jam pridem discesserat, sicque vel renovari deberet pluribus repetitionibus memoria, vel eadem rursus esset relegenda via, quæ utraque evitata cupio.

[2] Itaque S. Mauritii corpus primum a Theodoro Octodurensi episcopo inventum fuit cum sacris exuviis aliquot sanctorum Sociorum ejus. [a S. Theodoro I episcopo Octodurensi inventum fuit] Testatur id S. Eucherius, sub finem Passionis scribens: At vero beatissimorum Acaunensium Martyrum corpora post multos passionis annos S. Theodoro ejusdem loci episcopo revelata traduntur. De quo hic Theodoro loquatur Eucherius, tum in Commentario prævio, tum in Annotatis ediximus. De eodem sancto præsule speciatim in Opere nostro actum est ad diem XXVI Augusti, ubi etiam ostenditur diversus esse a synonymo Theodoro & Theodulo, ejusdem sedis piscopis. S. Theodorus illius nominis primus Octodurensis episcopus concilio Aquileiensi, quod anno 381 celebratum fuit, cum S. Ambrosio interfuit, ibique contra Palladium Arianum egit. De eo ex probatis monumentis, præter ea, quæ modo recitata sunt, vix aliquid constat. Acceperunt Majores nostri ex antiquo Breviario Sedunensis ecclesiæ Officium de Sancto præsule, ex quo Lectiones 2 Nocturni propriæ loco citato excusæ sunt.

[3] Lectione secunda leguntur, quæ huc pertinere possunt, [seculo 4 Aliqui circa hæc errores] sequentia: Ad sedem suam Octodurensem remissus, (post finitam Aquileiensem synodum) gregi suo concredito, vigilem pastorem agens, verbo & exemplo fructuose præfuit. Sicut enim erat in Dei prædicatione præfervidus, … ita erat in idolorum vanis & superstitiosis cultoribus viva rationum vi convincendis potens … Passionem sanctorum Thebæorum martyrum Agaunensium, Mauricii & Sociorum ejus, episcopo Genevensi (ex conjectura hæc vox substituta a nobis fuit, quod in apographo legi non posset) transmisit, communicandam omnibus episcopis Galliæ, quam Eucherius Lugdunensis episcopus, pro fragrantia sui stili, omnibus communem fecit. Lectione 3 hæc etiam habentur: Quæ supererant idolorum fana subvertit, & in eorum locum aras S. Mauritio & ejus Sociis, templa vero Deo dicata erexit. Ambrosium abbatem Agaunensem ad construendam ecclesiam acclivem sanctis Martyribus ex collectis provinciæ insigniter adjuvit, & prædictorum Sanctorum ossa cum Ambrosio abbate legit.

[4] Ad hæc loco citato pag. 815 a Majoribus meis anim adversum est, [Breviarii Sedunensis,] turpem anachronismum committi, dum Ambrosius Agaunensis abbas, qui anno 516 regere cœpit, contemporaneus statuitur S. Theodoro, qui annis ante 135 concilio Aquileiensi interfuit. Alius scilicet est S. Theodorus etiam Octodurensis episcopus, qui fundationi monasterii Agaunensis cum Sigismundo rege adfuit. Ejus Acta, quæ hic cum S. Theodori I gestis confusa sunt, paucis illustrata habes tom VI Augusti pag. 43. Quæ etiam in illo Officio dicuntur de missa ad episcopum, quisquis ille fuerit, Passione sanctorum Thebæorum Martyrum, communicanda cum omnibus episcopis Galliæ, quam S. Eucherius communem fecerit, non intelligo. S. Eucherius sub medium seculi quinti mortuus est, nec certe cathedram Lugdunensem occupabat, quo tempore Octoduri sedebat S. Theodorus. Deinde S. Eucherius in Passione testatur, se illam scripsisse, ne tanti martyrii memoria interiret, atque ejus ordinem accepisse a traditione; non igitur scriptam acceperat a S. Theodoro. Si dicas, Theodorum II scriptam ab Eucherio Passionem ad episcopos misisse, duorum rursus Gesta confundis & prodis ineptias istarum Lectionum.

[5] [quorum aliquos tutari conati sunt.] Eædem tamen, uti & Breviaria anno 1497 impressa & plurima alia ejusmodi instrumenta, quæ vel in Agaunensi cœnobio, vel in archivis ecclesiæ Sedunensis, in Castro Majoriæ & Valeriæ invenit, tantæ auctoritatis fuerunt apud Sebastianum Briguet, canonicum Sedunensem & auctorem Vallesiæ Christianæ, anno hujus seculi 44 editæ, ut tum hæc, tum alia ejusdem furfuris ex synonymorum episcoporum Octodurensium confusis gestis deprompta, retinenda & defendenda hinc inde judicaverit. Majores mei, ut supra cœpi dicere, duos Sanctos Theodoros, duosque Theodulos, subtimide hos tamen, Octodurenses, seu post translatam sedem, Sedunenses episcopos distinctos Operi nostro inseruerunt. Cuperus, qui Acta S. Theoduli ad diem XVI Augusti illustravit, cernens intricata ibidem non pauca, eorum solutionem dixerat se a Galliæ Christianæ continuatoribus, quam promiserant, vel ab eruditis Vallesiæ incolis, exspectare. Briguetus exspectationi utcumque respondit, & a pag. 105 libelli memorati erudite ostendit, duos Theodoros atque unum saltem Theodulum inter sanctos Octodurenses præsules admittendos esse, ut jam ante ad diem ejusdem mensis XXVI & XXVII in Opere nostro probatum fuerat. Porro quamvis id ex coagmentatis instrumentis, quæ Briguetus allegat, non dubie consequatur, quod Theodulus a duobus Theodoris discernendus sit, non erant tamen admittenda, quæ de tribus illis episcopis ibidem asseruntur fere eadem.

[6] [scriptores recentiores.] S. Theodoro I reliquias sanctorum Thebæorum revelatas fuisse, testatur Eucherius. De Theodoro II paria narrata admittit Briguetus pag. 69, assignatque Breviaria antiqua ecclesiarum Sedunensis, Genevensis & Lausanensis. In apographo, quod in Opere nostro ad diem XXVII Augusti de S. Theodoro II ex Breviario Sedunensi excusum est, nullum de inventione illa verbum invenio, sed in Actis S. Theoduli, qui Caroli Magni temporibus vixit, eadem fere rursus legere est de inventis sanctorum Martyrum Agaunensium corporibus. Non diffiteor, contingere potuisse, ut succedentibus temporibus aliæ & aliæ tot millium Martyrum sacræ exuviæ detegerentur in valle, quam suo sanguine asperserant, & ubi plerosque sepultos fuisse, videtur extra dubium; at de tribus diversis Sanctis, fere synonymis, rem eamdem non nisi in Breviariis similibusve instrumentis totidem verbis assertam & repetitam nemo facile admittet criticus, sed saltem suspicabitur, eorum gesta consusa & sensim tribus adscripta fuisse, quæ non nisi uni contigerant, quod de hac translatione vix dubito affirmare.

[7] [Videntur primum repertæ sacræ exuviæ] Ceterum ex S. Eucherii testimonio indubitatum quidem habemus, sanctorum Martyrum corpora S. Theodoro I revelata fuisse, & senescente seculo quarto id factum licet opinari. Locum, ubi inventa sunt, modumque eque ignoramus. Credibile est, non procul a palæstra & in Vallesia recondita primum, ac deinde reperta fuisse. Quot Sanctorum exuviæ tum detectæ fuerint, S. Eucherius non explicat, & non nisi ex conjectura habemus, corpora SS. Mauritii, Exuperii, Candidi atque Victoris cum primis revelata, & sic distincta signo aliquo fuisse, ut a tot aliorum sanctorum eodem loco conditorum Martyrum sanctis ossibus discerni potuerint. Forte divina aliqua revelatio intervenit, vel Ducis & aliorum Præfectorum sanctæ Legionis corpora loco aliquo decentiori contumulata fuerunt. Quidquid sit, ex Charta fundationis monasterii Agaunensis, de qua Commentarii prævii num. 36 & seqq., novimus, horum nominatorum Sanctorum corpora refectæ basilicæ Agaunensi primum illata fuisse, dum aliorum Sociorum exuviæ adhuc extra ecclesiæ ambitum quiescerent.

[8] Eumdem S. Theodorum I Octodurensem antistitem mox sanctis Martyribus basilicam condidisse, [apud Agaunum, certe fabulosa apparent,] ex S. Eucherii verbis probabilissimum fit, ut Comment. prævii § 2 & seq. ostendi. Certe indubitatum est, ecclesiam Agaunensem sanctis Martyribus sacram, medio seculo V exstitisse, cum idem sanctus auctor narret miraculum, quod in ejus exstructione acciderat. Joannes le Lievre libro de Antiquitate Viennensi cap. 15 totam aliam refert narrationem inventionis corporis S. Mauritii. Verba ejus aliqua inde decerpo & Latine reddo. Pagina apud me 101, postquam historiam martyrii ex Surii Passione contraxit, pergit: Peracta carnificina, magna pars corporum Sanctorum capitibus mutilorum & sanguine manantium, projecta est in Rhodanum fluvium, qui eo loci oritur, atque tum fluctus vehebat sanguinis potius quam aquarum. Inter ea S. Mauritii fortissimi ducis corpus, fluctibus supernatans, secundo flumine Viennam advectum est. Ejusdem caput a reliquo corpore resectum, clypeoque incumbens, eo etiam appulit. Utque per angelum S. Paschasio revelatum fuerat, descendit cum clero episcopus destinatum sibi divinitus excepturus thesaurum, qui ecclesiam suam ornaret & usque hodie ex parte conservatus est, ut majorum nostrorum nobis reliquit traditio, scripta per S. Eucherium Lugdunensem, & S. Adonem Viennensem in Legendis ejusdem ecclesiæ, quæ etiam antiquitus depicta est in sacello ejus nomini dicato.

[9] Andreas Saussayus, ut monuit Bollandus ad diem XXII Februarii, [quæ scriptores nonnulli tradunt] agens de S. Paschasio, eadem fere refert in suo Martyrologio Gallicano ad prædictum diem, additque, collectas sanctorum Martyrum reliquias a Sancto episcopo conditas fuisse in sacrario cryptæ S. Petri. Unde, inquit, & tanti Athletæ (S. Mauritii) patrocinia urbs illa, quibus hodie gloriatur ac fruitur, adepta est. Hos timide secutus est Maupertuy, qui seculi hujus initio edidit Historiam Ecclesiæ Viennensis, Gallice scriptam, illique adversus Dubordæum præfixit in Præmonitione catalogum auctorum, quos de martyrio Sanctorum Thebæorum asserit mentionem facere. Virum ibi miratus sum tam confidenter rem aggredientem, & sic perperam auctores antiquos citantem, ut nec vola nec vestigium sit apud eos illorum, quæ indicat. Mallem, non ita Sanctorum historiæ defenderentur adversus hæreticos; illi enim, quamvis alii magis indulgentes forte credituri sunt, factum id esse oculorum vitio, vel nimia credulitate, dum audita ab aliis, sine examine pro certis asseruntur, illi, inquam, clamare possent, sic mendacibus citationibus simplicibus imponi.

[10] Porro scriptor ille pag. 19 post narratam pariter historiam martyrii, subdit: Rhodanus, qui ex Lemano lacu effluit, & non inde procul originem habet, projecta sanctorum Martyrum excepit corpora, quæ pleraque capite mutila erant. [de Sanctorum corporibus post passionem] Spectaculum horrendum æque ac triste præbebat ingens numerus capitum & truncorum cadaverum sanguineis fluctibus supernatantium. Rhodanus quippe non erat ibi loci nisi cloaca cruoris, quam vix alveus capiebat. Hæc in elegantiora verba verosimiliter ex Lievreo transierunt, nullum certe posterior auctor, sicut nec qui illum præcesserunt alii, antiqui cujuspiam testimonium protulerunt, quo res tam insolens asseratur. Quas nobis Lievreus ab Adone Viennensi compositas, quas antiquitus in parietibus sacelli depictas traditiones obtrudat, nescio: certum est, falso eum affirmasse, traditionis assertorem S. Eucherium esse, cum nec in Passione primigenia, nec in interpolata quidem, verbum reperiatur ullum, quod traditioni jactatæ patrocinetur, imo contra in utraque occurrat productum superius assertum, quod Sanctorum corpora post multos passionis annos S. Theodoro revelata fuerint.

[11] [Viennam Rhodani fluctibus advectis,] Si sermo est apud Lievreum de illis Legendis, quæ Martyrologio Adonis inserta sunt, eadem illas fide citasse debuit, qua Passionem a S. Eucherio scriptam; utroque enim loco paria de inventione corporum asseruntur. Picturæ, quæ si forte ad ducentos annos pertingunt, pro remotæ antiquitatis monumentis allegari non raro solent ab iis, qui studio patriæ nimium indulgent, traditionis vetustatem nihilo minus probare possunt. Non a liberioribus & imbellibus conjecturis, opinor, aliquis subsidium quæret, dicetque, quæ prodigiose eo advecta fuerunt sacra corpora & mox a S. Paschasio in ecclesia deposita, deinde inter bellicos tumultus irruptionesque barbarorum ablata alio, vel caute abscondita fuisse: periisse rei istius memoriam, ac deinde S. Theodoro revelata fuisse. Quamvis enim lubens fatear, similium casuum exempla non deesse, qui talia protulerit, postulabitur a me, rationem aliqualem reddere, quare id S. Eucherius ignorare, vel in Actis, quæ scripsit, silentio premere debuerit. Eumdem denique rogabo, ut auctorem nobis proferat asserti prodigii testem, seculo decimo, imo decimo quarto antiquiorem. Si forte aliquem repererit, tunc demum discernemus, an ejus testimonium fidem apud prudentes invenire debeat. Interim nullus ego dubito, quin fabella tota cusa sit dudum postquam metropolitana Viennensis ecclesia S. Mauritii pro titulo sanctorum Machabæorum, quem prius gerebat, nomen obtinuit.

[12] [& conficta videntur dududum post seculum 8,] S. Eoaldus Viennensis episcopus, computante Sollerio nostro ad diem VII Julii, quo nomen ejus sacris Fastis inscriptum est, ad Superos transiit anno Christi 715 vel sequenti. De illo ad prædictum diem Ado in Martyrologio: Apud Viennam Euoldi episcopi, cujus industria delatæ sunt reliquiæ sanctorum Martyrum Thebæorum ad urbem Viennam. Prolixius de eodem sic loquitur in Chronico pag. 208. Tunc sanctus episcopus Euoldus Viennensem ecclesiam rebus auxit … quique etiam intra civitatem in honore beatorum Martyrum Thebæorum Mauritii & Sociorum ejus, domunculam cryptatim construxit, ibique non mediocrem partem reliquiarum, sive ex his Martyribus, sive ex aliis posuit. Atque ex eo tempore res ecclesiæ nomine S. Mauritii attitulantur, quando ex antiquo & major domus in honore septem martyrum Machabæorum, & facultates ejusdem ecclesiæ, sub nomine eorum a fidelibus offerrentur & consecratæ manerent. Atque hæc paulo fusiora huc transferenda duxi, ut scriptorum, de quibus superius egimus, apertior error fiat.

[13] Saussayus verosimiliter cryptam S. Petri ex Adonis Chronico, [quo reliquias aliquas S. Mauritii eo attulit S. Eoaldus,] vel ab alio, qui id pridem inde desumpserat, accepit, atque in eam induxit sub Paschasio S. Mauritii corpus, quatuor seculis antequam a S. Eoaldo condita esset. Ex eodem Adone discere potuit, S. Mauritii reliquias ab Eoaldo Viennam delatas fuisse, & non ibidem inventas. At hæc traditioni populari adversabantur; maluit itaque illi amplius concedere, quam Adonis testimonio, atque ideo, ni fallor, qui prolixa passim Sanctorum elogia, & ubi instrumentis destitutus est, non raro ex solis conjecturis texit, in Supplemento sic parce S. Eoaldum laudat: Viennæ S. Evoldi, quadragesimi metropolitanæ ecclesiæ, sub S. Mauritii nomine, instauratoris. Hic nimirum altum siletur de reliquiis S. Mauritii per eum Viennam allatis, quod ex Adone didicerat, & alia tecte asseritur fabula, quod scilicet metropolis Viennensis jam a S. Paschasii tempore S. Mauritio sacra fuerit, quam apertissime laudatus Ado confutat.

[14] Atque hæc hactenus sufficiant: de Viennensi ecclesia rursus infra recurret sermo. [& ecclesia ejus nomine insigniri cœpit.] Interim pro indubitato videtur haberi posse, seculis quinto, sexto, septimo & octavo vulgarem opinionem fuisse, quod corpus sancti Ducis non alibi, quam in Agaunensi basilica quiesceret. Pro quinto habemus S. Eucherium Lugdunensem, Passionis auctorem; pro sexto S. Avitum episcopum Viennensem, id non obscure innuentes. Clariora sunt pro utroque seculo testimonia in Vitis SS. Severini & Romani abbatum, quæ singula videri possunt Commentarii prævii § 2 & seqq. Succedunt Vitæ sanctorum primorum abbatum Agaunensium, Charta fundationis ejusdem monasterii per Sigismundum regem, sanctorum Gregorii Turonensis & Venantii Fortunati Pictaviensis, episcoporum verba, quæ idem clarissime sequenti § Commentarii prævii testantur pro seculo sexto & sequentis initio. Pro eodem asserendo valent etiam Acta Surii, quæ non ante medium seculum sextum ab anonymo aucta fuerunt, ut superius innui: ibi enim interpolator alicujus translationis non solum non meminit, sed ita etiam loquitur, ut sentias, illum in ea opinione fuisse, quod sacra cimelia Mauritii martyris suo adhuc tempore Agauni colerentur. Inde quidem per intervalla portiones aliquæ sacri corporis alio ablatæ sunt, sic tamen ut usque hodie pars illius non exigua ibi servari credatur, ut videbimus.

§ II. Submissa ad nos instrumenta de monasterio Agaunensi: charta ejusdem restaurationis correctior illa, quam Sammarthani ediderunt.

[Historiæ Agaunensis monasterii Gallice a se conscriptæ] Dum illustratam sancti ducis Mauritii & Sociorum sacris exuviis Europam percurremus, justum est, ut a palæstra, ubi fortiter pro Christo certantes martyrii palmam consecuti sunt, lustrandi initium faciamus. In Vallesia situm est celeberrimum totiesque memoratum hactenus Agaunense monasterium, & antiquissimum sacrarium tot millium Martyrum pretioso sanguine circumfusum, tot illorum sacris reliquiis ditatum. De ejusdem situ nonnulla Commentarii prævii initio dixi: plura hic alia ad illud spectantia dici possent, nisi me typi urgerent: postquam enim Commentarius prævius absolutus & pars maxima Gloriæ hujus Posthumæ prelo parata erat, ad me perlatum est manuscriptum autographum Historiæ abbatiæ Agaunensis, Gallico idiomate compositæ ab amplissimo ac reverendissimo Domino Josepho de L'isle, abbate S. Leopoldi Nanceiensis Ordinis S. Benedicti, unde plurima decerpi possent, ab instituto nostro non futura aliena. Quamquam & locus hic, & grata de accepto beneficio memoria a me exigit, ut speciatim de laudata mox Historia rationem aliquam reddam. Prænuntiaverat illam eruditissimus auctor in sæpissime laudata Defensione martyrii sanctorum Thebæorum Martyrum, quam anno 1737 adversus Dubordæum edidit.

[16] [autographum Ms. ad nos misit reverendissimus de Li'sle] Ex priore lucubratione non potui non mihi de Historia polliceri plurima. Igitur ratus typis editam esse, magno studio & cura in illam inquisivi: at diu irriti conatus fuere, & me omnis perquisitio fefellit; donec tandem datis litteris confugi ad R.P. Smackers, collegii Nanceiani Societatis nostræ rectorem, rogans, ut si minus obtineri posset desiderata lucubratio, lucis saltem aliquid circa illam ex celeberrimæ abbatiæ alumnis (dignissimum enim & eruditissimum abbatem, quem Superi pergant suis atque erudito orbi servare incolumem, rebar fatis concessisse) mihi subministraret. Spem meam longe superarunt datæ ad me XXVII Februarii hujus anni 1756 a patre rectore litteræ: præterquam enim, quod benevolum ejus erga nos animum testarentur, attulerunt inclusas reverendissimi abbatis Josephi de L'isle binas epistolas, quarum altera ad illum data, altera mihi inscripta est. Illa significat R. Patri Smackers, mittere se Historiæ suæ autographum ad nos destinandum, curasseque, quæ singularis ejus munificentia est, ut etiam vecturæ sumptus persolverentur: hac, inter plurima benevolentiæ testimonia, humanissime eadem fere repetit, additque rationes, quare promissa Historia lucem hactenus publicam non viderit.

[17] [abbas S. Leopoldi Nanceiensis,] Eas, inconsulto benefactore meo, propalare non ausim: id unum asserere liceat, amantes antiquitatis & eruditionis forte nec immerito conquesturos, si eruditissimus auctor propter eas, quas allegat, rationes, judicio alterius cujusdam deferre semper pergat. Addit in datis ad me litteris amplissimus ac reverendissimus abbas, pergratum sibi fore, si ex destinata ad nos Historia aliquid usui esse possit. Pervolvi attente manuscriptum integrum. Continuatam a seculi V fine usque ad hæc nostra tempora abbatum Agaunensium & episcoporum Sedunensium historicam seriem exhibet, memorandis inspersam factis, quæ instrumentis antiquis ad calcem subjiciendis probantur. Hinc lector, cui auctoris eruditio aliunde perspecta sit, colligere poterit, nihilne laudata lucubratio instituto nostro utile subministret, cum per totum Opus nostrum tam frequens & occasio & necessitas occurrat, agendi de Agaunensibus abbatibus & Sedunensibus episcopis, quorum non habemus hactenus nisi hiantes & mendosos a Sammarthanis editos Catalogos.

[18] [ex quo decerpitur. Charta fundationis ejusdem monasterii] Enimvero operæ pretium esset illos hic ex Agaunensis monasterii Historia proferre, at candide fateor, non unius diei labor esset, quæ ibi fuse deducta sunt, contrahere. Deinde instrumenta ad calcem annectenda ad manum non habeo, sine quibus possent lectores aliquid non raro ad probationem desiderare. Facit quidem amplissimi ac reverendissimi abbatis erga nos humanitas & benevolentia fiduciam, fore ut ab illo facile impetrarentur, at moram non patiuntur typi, & magna illorum moles longius me etiam forte abduceret. Spe itaque fretus, futurum, ut Historia lucem tandem videat, non nisi pauca inde in præsentiarum delibo, quæ scilicet propius ad propositum meum facere videntur. Inter illa primum locum occupet Charta fundationis monasterii Agaunensis, quæ licet non omni nævo careat, habeatque aliquid, quod de ejus antiquitate primigenia male ominari faciat, est tamen ex Ms. multo antiquiore desumpta, Reverendissimo de L'isle teste, quam fuerit illa, quæ a Sammarthanis edita est.

[19] Emendationes lector colligere poterit ex variantibus lectionibus, [edita a Sammarthanis correctior. Sigismundi ad episcopos varia oratio] quas ad marginem ex Sammarthanorum catalogo annotabo. Apographum, quod præ oculis habeo, a sæpe laudato abbate Nanceiensi perhumaniter submissum est, & munitum sigillo Reverendissimi domini Claret, Agaunensis cœnobii hodierni, forte abbatis, qui testatur, apographum cum Ms., unde extractum est, ad litteram convenire. Est autem tale. In timore Domini nostri Jesu Christi cum fœlicitate [regnante *] domino nostro Sigismundo pio, sub die pridie Kal. Maji a LX episcopis totque comitibus habito consilio in Dei nomine Agauni publice, idem rex exorsus est dicere: Audivi in Euangelio Dominum dicentem: Ubi duo vel tres congregati fuerint in nomine meo, in medio eorum sum. Certus sum enim * de vestra sanctitate dominici patres, ut in isto conventu adjutor sit nobis omnipotens Deus. Tunc sanctus Maximus urbis Genevensis episcopus ait: Quoniam nihil est, quod ex ipso non agatur, petendum nobis est, ut adminiculo ejus adjuti, viam veritatis gradiamur, ut ad gaudia æterna pervenire mereamur. Tunc rex ait: Ad hoc enim vos adunavi, ut mœrentem me consolemini, & quid agam vel respuam, addiscatis. Responderunt episcopi: Honor tuus est, o rex, judicium diligere & facere misericordiam, & sollicitum ambulare cum Deo tuo. Quibus rex dixit: Jam abjeci omnem ambiguitatem, & abstersit Deus a me omnem perfidiam Arrianorum; adeptus sum fidem Catholicam, servus sum Jesu Christi. Instruite me, quomodo ei placeam, cujus me profiteor esse amicum.

[20] Jam præfatus strenuus prædicator Maximus dixit: [& horum responsa adhortationesque.] Audi sanctissimum regem, o piissime rex, dicentem: Accedite ad eum & illuminamini, & vultus vestri non erubescent. Et alibi: Jacta cogitatum tuum in Domino, & ipse te enutriet. Et Dominus in Euangelio: Venite ad me omnes, qui laboratis & onerati estis, & ego reficiam vos. Ad hanc ergo rationem compunctus rex, ait: Dic ergo, alme pater, valde delector in tuis sermocinationibus. Tunc sanctissimus ille ait: Quamvis indigni, nostrum officium est ad annuntiandum, sed tuum est ad implendum. Sit ergo eloquium nostrum sale conditum, ut audiant mansueti & lætentur, & non ut vituperetur ministerium nostrum: sermones nostri, Deo adjuvante & divina auctoritate, salutem tuam proferant *. Dilige eos, qui recto sunt corde & ambulant * simpliciter coram Domino in omni bonitate, justitia & veritate. Teipsum castum custodi, & noli * communicare peccatis alienis, ut cum beato David securus dicas: Odivi congregationem malignam, & innocentes * & recti adhæserunt mihi; hoc enim faciens, teipsum salvum facies, & eos, qui * te audiunt. Nobis opportunum est, ut juste vivas, propter illud, quod propheta ait: Qualis fuerit rector * civitatis, tales & habitatores civitatum.

[21] Hæc & iis similia beato Maximo dicente, rex & omnis populus, qui cum eo erant, suspirantes & Deo gratias agentes, quia talem haberent instructorem, qui omnem hæsitantiam auferret a cordibus eorum. Tunc sanctus Theodorus episcopus Octodurensis * ait: [Concilii statuta circa reliquias] Instantia cordis mei est, ut proferam sermonem vestris salubribus consiliis, quid agendum sit de beatorum Martyrum Thebæorum corporibus, id est Mauritii cum suis Commilitonibus, qui pro Deo summo a Maximiano perempti sunt, & inhumati jacent? Nescio, quis sit homo, qui prævaleat secundum merita eorum singulis fabricare ecclesias. Tunc omnes episcopi dixerunt: De cruore eorum locus iste sacer est & electus. Illi exules fuerunt a patria, vitam mundi contemnentes, caduca respuentes, consanguinitatem proximi non recogitantes, juventuti non parcentes pro Christi amore mortui sunt, & per Christum sanctificati sunt. Tunc rex ob devotionem plenissimam lacrymabili voce prorupit: Utinam impietas mea mihi impedimentum non fecisset, ut cum illis fuissem & occubuissem, & socius fierem gaudio eorum! Sed nunc, auxiliante Deo, videte, quomodo honorifice accipiant sepulturam.

[22] [Thebæorum Martyrum.] Inito consilio, ad regem dixerunt: Visum est nobis bonum esse, ut hi tantum, quorum nomina comperta sunt, id est Mauritii, Exuperii, Candidi, Victoris infra ambitum basilicæ, quod * clementia regis ad hoc opus ornare jussit, sepeliantur: reliqua vero corpora congerantur in tutissimo loco, atque aptissimo in uno condantur loco, & sub eximia custodia sanctissimi custodes deputentur, ne forte (quod absit) falsato ex eis furentur; & constituatur officium psallendi die noctuque indesinenter. Una cum rege omnibus placuit, ut * virum sanctissimum, in omnibus operibus bonis comprobatum, in ipso loco Ynemondum constituerent * abbatem, qui & ipse accersitus a venerabilibus episcopis, una cum sanctissimis viris S. Acivo *, & sancto Ambrosio, sancto Proto, & sanctis viris, qui ad hoc opus suscipiendum de monasterio Gravensi * venerant. Hæc episcopi inter se agitantes cum præclaro rege Sigismundo, quam monachis Regulæ institutionem imponere deberent, quia propter illud institutum psallentium, quod ibidem, Deo protegente, a modo & in perpetuum sit conservandum, non potest, ut cætera monasteria exercere opera.

[23] [& institutum] Sanctus Victorius, urbis Gratianopolitanæ episcopus, ait: Dixit Salomon, ubi plura sunt consilia, maxima est salus. Ad hoc venimus, ut, prolatis ex divina Scriptura sententiis, devotio regis suppleatur, ejusque virtus * roboretur. Tandem quid utilius invenire possumus? Favere est, non silere, ut subditi queant subire, & ne nos versuti judices videamur, de quibus Dominus in Euangelio ait: Alligant enim onera gravia & importabilia, & imponunt ea in humeros hominum, digito autem suo nolunt ea movere. Ecce enim jam dictus dominus noster Sigismundus rex monasterium Agaunense largitatis opibus * ditavit. Conveniens itaque est, juxta quod supradictus * almus pater Ynemondus abbas perfectissimam vitam gerit, posteri ejus imitentur, & exemplum sanctitatis ejus in corde meditentur, & in opere exerceant. Recte mihi videtur, ut secundum plenissimam devotionem domini regis, de psallendi institutionibus fiant novem normæ, id est Gravensis, Isiana, Jurensis, & Melvensis, & cæteræ; ut succedentes sibi in Officiis canonicis, id est Nocturnis, Matutinis, Prima, Tertia, Sexta, Nona, Vespertina, in pace * die noctuque indesinenter Domino famulentur.

[24] [monasterii Agaunensis,] His vero dictis, omnes episcopi consenserunt; quibus rex ait: Jam enim de psallendi officio desiderio meo satisfactum est. Quid vobis videtur de munificentia monasterii & exhortatione doctrinæ, vel qualiter ipsi monachi vivere debeant? Jam enim supra dictum est, ut, quia sicut cætera monasteria propter institutum psallentium non queunt opera exercere, quam Regulæ institutionem debeant tractare, & diligenter examinare *, ut ex nostra auctoritate sit munitum, & firmitate manus nostræ roboratum, atque sub vinculo anathematis obligatum. Ad hanc interrogationem venerabilis vir Viventiolus, urbis Lugdunensis episcopus, una cum aliis episcopis dixit: Optime nobis videtur, ut munificentiam ad regem habeant, exhortationem & doctrinam habeant ad Sedem Apostolicam. Jam quia scimus, probatam habere disciplinam & sanctam conversationem sanctum Ynemondum, quem præesse constituimus monasterio huic, & posteri ejus ipsum sequantur ad omne opus explendum; tamen sub brevitate instituimus, ut omnes obediant ei, & sine præceptis ipsius nihil agatur, & quidquid a prioribus ordinatum fuerit, juniores sine murmuratione expleant, & per singulas normas singuli decani constituantur digni, ut abbas, diviso pondere, de providentia eorum sit securus.

[25] De vestimentis vero scimus, quia locus iste aëris intemperie intemperatus est, [eui variæ regulæ præscribuntur,] propterea tam ad induendum, quam & in lectis in abbatis sit consideratione. Similiter de cibo & potu. Unum habeant dormitorium, unum refectorium, unum locum ad calefaciendum. De disciplina vero, de gravioribus culpis secundum canones judicentur, de minoribus autem, ut abbas judicaverit, & Fratres consenserint, melius est enim cum amico flagellari, quam cum adversario in interitum præcipitari. Jejunium, ut cætera monasteria agant, & die noctuque orationibus vacent, & semper meditentur, [ut Deo placeant *] & egredi de monasterio sine permissu prioris nullus præsumat. Placuit & nobis, ut & ipse abbas, qui nunc est, & qui futuri sunt, sint instructi ex necessitate tam de Veteri Testamento, quam de Novo, ut alii ædificentur, & per capitula * scribantur, ut posteri teneant. Hæc instituta sunt propter eum, qui dilexit nos, & tradidit semetipsum pro nobis in odorem suavitatis. Videat, ne quis sit, qui violare hæc audeat, & iram omnipotentis Dei incurrat. Et si tempus advenerit (quod Deus avertat) quod convulsione * aut disceptatione contra hæc agere tentaverit, tunc abbas prædicti monasterii, [quasi ad fontem *,] concursionem ad Sedem Apostolicam habeat, quasi lumen petens * illuminans, & inde ad cellam * suam revertatur, & probet, quod omnium potentior est sapientia, [& quod sit distinctio inter sulsum & insulsum *.]

[26] Et ideo, Deo auxiliante, monachi de exhortatione sancta confortati, [& præficitur Hymnemondus. Sigismundi regis] inconcussa stabilitate permaneant, indivisa charitate. Et sicut nunc est gloriosissimi regis devotio suppleta, & omnium consensus sit in perpetuum conservatus atque roboratus. Propterea ego Sigismundus, gratia Dei rex Burgundionum, Christo auspice, consideravi, una cum supradictis LX episcopis totque comitibus, de jam dicto monasterio, quod vocatur Agaunum, quod nunc, Domino adjuvante, infra regnum nostrum Burgundionum construximus, & venerabilem virum Ynemondum (sicut prædiximus) ibidem constituimus abbatem, ubi tanta & talia sacra corpora Thebæorum Martyrum, qui pro Christo eorum sanguinem non dubitaverunt fundere. Circa lumina vel * stipendia monachorum, quid agere debeo, nisi sicut Dominus noster Jesus Christus loquitur, dicens: Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur: &: Date eleemosynam, & omnia munda sunt vobis: &: Quicumque reliquerit domos, aut agros propter nomen meum, centuplum accipiet, & vitam æternam possidebit.

[27] [erga Sanctos veneratio, & erga monachos Agaunenses] Ideo ego, pertractans verba Redemptoris nostri, eidem monasterio, pro animæ meæ salute, de rebus meis dono, donatumque in perpetuum esse volo; hoc est in pagis vel territoriis Lugdunensi, Viennensi, Gratianopolitano, & Augusta Cameraria, & pago Genevensi, Waldensi, & fine Aventicensi, & Lausanensi, & Bisunticensi, curtes sic nuncupatas; Briogia, Olona, Cacusa, [Staties *, Olgana; & in pago Genevensi, alias curtes, ita nuncupatas: Communiacum, Mariniacum: & in pago Bisunticensi, Saliumno cum castro de Bracon, Wallemo de Mieges: & in pago Waldense in fine Aventicense seu Juranense, alias curtes sic nuncupatas; Muratum, Auronum, Wadingium, Bedelofei, Luliacum, Lustriacum: & in pago Vallensi, alias curtes, ita nominatas; Contextrix Sidrium, Leucam, Bramosium, Duodecimum Paternum, Bernonam, Aulonum, Villiacum Wubregium, Actania, Octunellum, Silvanum, & omnes Alpes a capite lacus usque Martigniacum.

[28] [manificentia.] Et in valle Augustana, quæ est a finibus Italiæ, Turrem unam, quæ respicit ad Occidentem; & alias curtas, ita nominatas; Cleuva, Lagona, Levira], Gizocolis & Morga, cum omni integritate & appendentiis, vel adjacentiis earum, id est, in terris, domibus, ædificiis, mancipiis, liberis, libertis, plebeis, accolis, vineis, sylvis, olivetis, campis, pratis, pascuis, aquis, aquarumque decursibus & incursibus, mobilibus & immobilibus, seu decimis, exquisitum totum ad integrum, quidquid ad ipsas villas aspicere videtur, ad locum præfati monasterii de S. Mauritio donamus, tradimus, atque indulgemus, ea enim ratione, ut ab hac die ipsas res superius intimatas prædicta casa Dei, vel rectores ejus in luminaribus ipsius ecclesiæ, vel ad stipendia ibidem decertantium monachorum, habeant atque possideant, teneant, vel quidquid exinde facere elegerint, libero perfruantur arbitrio. Propterea hanc donationem nostram fieri jussimus, per quam omnino jubemus, ut nullus quilibet de fidelibus nostris, neque de judiciaria potestate prædictam casam Dei, vel beatorum Martyrum, & rectores ejus, nec non & monachos ibidem consistentes inquietare, nec calumniam generare præsumat, sed sub firmitatis nostræ studium, Deo propitiante, nostris & futuris temporibus, sicut diximus, pro mercedis augmento, in luminaribus ipsius ecclesiæ, vel ad monachorum ipsorum stipendia proficiat in augmentis, qualiter ipsam congregationem beatorum Martyrum melius delectet, pro nobis Domini misericordiam attentius exorare.

[29] [Instrumenti subscriptiones, & suspicio] Et ut hæc donatio vel auctoritas firmior habeatur & per tempora conservetur, & per manus nostræ signaculum omni tempore obtineat firmitatem, Maximus, urbis Genevensis episcopus, subscripsit. [Theodorus, urbis Octodurensis episcopus, subscripsit *.] Victor, urbis Gratianopolitanæ episcopus, subscripsit. Viventiolus, urbis Lugdunensis episcopus, subscripsit. Vindemarus comes signavit. Fredemondus comes signavit. Gondeulfus comes signavit. Benedictus comes signavit. Agano comes subscripsit. Bonifacius comes subscripsit. Theudemondus comes subscripsit. Fredeboldus comes subscripsit. Data sub die Idus Maji, in virorum cœtu prope Agaunum monasterium, fœliciter. Vides hic, lector, sublatum mendum, unde arma Coïntius & alii deprompserunt adversus Sammarthanorum Chartam, dum ubique Theodorus, non Sedunensis, sed Octodurensis episcopus dicitur. Ego Commentarii prævii § 3 num. 37 potius arma retudi hactenus intorta, quam ipsam instrumenti sinceritatem propugnavi, vel asserui. Neque hic aliud in me suscipere ausim, quamvis pro valde verimisili habeam, esse illud apographum ex Sigismundi charta olim desumptum. Certe potuit piissimus rex quædam episcoporum, qui aliquot ante diebus super fundatione monasterii Agaunensis congregati fuerant, verba in chartam suam transtulisse; at non minus certum est, esse ea omnia a scriptore posteriore, qui forte characteres legere non poterat, valde deturpata. Porro apographi primarii, quod excudi, ætatem nuspiam determinatam invenio; sed unum est, quod timorem mihi injicit, ut sit seculo saltem septimo antiquius. Dat Sigismundus, de quo nihil habent in sua Charta Sammarthani, omnes Alpes a capite lacus (Lemani scilicet) usque Martigniacum.

[30] Hanc vocem hactenus non reperi apud auctores, qui scripserunt ante translatam Sedunum sedem episcopalem, [de ejus antiquitate.] post excisum vel dirutum bellorum tumultibus Octodurum, quod geographi non pauci contendunt, eodem loco situm fuisse, ubi hodiedum est Martiniacum. Sedes Octoduro Sedunum translata creditur, ab aliis sub medium seculum VI, ab aliis sub ejusdem finem, quo tempore Longobardi Vallesiam misere devastarunt. Statimne post, forte ex diruti Octoduri ruinis exsurrexerit Martiniacum, nescio; sane qui ejus originem & nomen ad prisca Romanorum tempora extendunt, asserti testes non adferunt, neque adeo meum illud mihi dubium evellunt, quod forte magis chartæ sinceritati vetustatique adversari posset, si vacaret accuratius in vocis Martiniacum initium inquirere. Verum hæc dicta hic sufficiant: ad sanctorum Martyrum in Agaunensi monasterio cultum sacrasque exuvias contemplandas festinemus.

[Annotata]

* Apud Sammarthanos, omissum,

* ego

* præferant

* ambula

* nulli

* invocantes

* quiete audient

* doctor

* Sedunensis

* quam

* &

* constituerunt

* Acino

* Granensi

* seriusque

* operibus

* dictus

* hanc

* Correctius, debeaut fortiri, diligenter examinetur.

* omissa

* capitalia

* divulsione

* omissa

* potens

* causam

* omissa

* ad

* hæc omnia sequentia multum differunt.

* Desunt hæc apud Sammarthan.

§ III. Thesaurus sacer Agaunensis monasterii & variæ ibidem asservatæ sanctorum Thebæorum Martyrum reliquiæ. De prodigioso lapide, super quo trucidatus dicitur S. Mauritius, cultuque & reliquiis Sanctorum in urbe Sedunensi.

[31] [Elenchus sacrarum reliquiarum] Alterum instrumentum, quod Historiæ suæ adjunctum ad me misit reverendissimus & eruditissimus abbas sæpe laudatus, est elenchus reliquiarum, quæ in Thesauro Agaunensis abbatiæ accumulantur, quem ex Gallico Latinum facio.
I Spina coronæ Salvatoris nostri, missa a S. Ludovico Galliarum rege, cui plura sanctorum Thebæorum Martyrum corpora concessa sunt.
II De vera Cruce Salvatoris nostri.
III Magna lipsanotheca argentea, gemmis ornata, quæ continet reliquias S. Mauritii, præfecti Thebææ Legionis.
IV Vasa duo, repleta sanguine sanctorum Thebæorum Martyrum.
V Caput S. Candidi, inclusum argentea usque ad umbilicum statua, variis gemmis ornata.
VI Caput S. Victoris. Donum est serenissimæ domus Sabaudicæ.
VII Lipsanotheca prædives, in qua sunt reliquiæ sanctorum Petri & aliorum. Donum est Eugenii III Pontificis, qui consecravit veterem basilicam, profecturus ad concilium Remense. Ejus effigies spectatur in apice.
VIII Capsa argentea, in qua servantur ossa aliqua S. Sigismundi, restauratoris monasterii Agaunensis, ejusque filiorum Gistaldi & Gondebali.

[32]
[quæ Agauni asservantur.] IX Capsa altera itidem argentea, continens ossa aliquot Thebæorum Martyrum. Servantur præterea in tribus aliis capsis ligneis deauratis, præter illa, quibus duæ majores cistæ repletæ sunt.
X Argentea brachia duo, aliquot gemmis ornata, in quibus sunt ossa aliquorum Martyrum.
XI Brachium aliud pretiosius prædictis, continens costam, mentum, & partem extremam stolæ S. Bernardi.
XII Annulus S. Mauritii.
XIII Crater Caroli Magni vermiculatus.
XIV Calix alter opere simpliciori.
XV Lipsanothecæ duæ variis ornatæ gemmis, in quibus servantur variæ reliquiæ.
XVI Capsa argentea, in qua sunt partes vestium sanctissimæ Virginis, & capitis S. Felicis.
XVII Lipsanotheca, quæ per crystallum spectandos exhibet duos dentes S. Apoloniæ.
XVIII Altera, in qua etiam videtur portio pollicis S. Antonii.
XIX Pars crucis S. Andreæ apostoli, inclusa cruce argentea.
XX Fragmenta aliquot vestium S. Mauritii in pulcherrima statua equestri argentea S. Mauritii, dono data a serenissima Sabaudiæ domo. Præter hæc, lipsanothecæ argenteæ quatuor sunt minus spectabiles, iisque servantur reliquiæ aliquæ S. Amati, Sedunensis episcopi & abbatis S. Mauritii, SS. Florentini, itidem Sedunensis præsulis, & diaconi ejus Hilarii, martyrum.

[33] [S. Mauritii exuviæ præcipuæ] Porro aliquæ ex hic enumeratis sacris reliquiis quomodo ad abbatiam Agaunensem pervenerint, docere poterunt instrumenta aliqua, quæ eruditissimus abbas citat Historiæ suæ subnectenda, de solis sanctorum Martyrum exuviis, quæ aliunde accersi non debuerunt, nobis hic sermo est. Quamvis autem earum thesaurus ingens in prædicto catalogo inveniatur, mirari tamen non immerito posset aliquis, non plures ex tot Athletarum exuviis ibi accumulatas esse, nisi ingentem earum numerum per tot revoluta secula, requirentium undequaque populorum piis votis concessum fuisse disceret, crederetque, plurimas forte etiam futuris temporibus detegendas reservasse Deum. Quod autem de celeberrimis quibusque Sanctis evenire solet, ut sacra illorum corpora variæ sibi civitates adscribant, de gloriosissimo Thebæorum Duce ejusque inclytis Sociis vix potuit non contingere, ubi errori ansam præbent tot millium Martyrum sacra ossa, quæ, cum cujus nominatim essent, nesciretur, facile debuerunt præcipuorum nomina accipere, & sic confundi.

[34] [usque ad finem seculi XVI servatæ fuerunt Agauni;] Credidisse semper usque ad hæc nostra tempora Agaunenses, possidere se portionem corporis S. Mauritii, luculentum fiet ex partibus, quas eorum abbates per singula fere secula concesserunt particularibus quibusdam ecclesiis, vel personis in ecclesiastica vel seculari dignitate præminentibus; ita ut hæc illis possessio non nisi perperam videatur disputari posse, maxime, cum non corpus integrum se habere glorientur, sed partem ingentem, quæ quanta sit, ex Taurinensium instrumentis § 9 luculenter videbimus. De annulo vasisque, sanctorum Thebæorum sanguine plenis, minus certa sunt pro Agaunensibus testimonia. Celebratissimus est annulus S. Mauritii, quem serenissimi Sabaudiæ duces posteris suis, tamquam adeundæ in ditiones hæreditatis testimonium, per plura usque secula remittere sueverunt, cujus etiam attactu beneficia obtenta referuntur, uti ostendemus, dum Sabaudiam peragrabimus.

[35] Similis etiam annulus, S. Mauritii nomine insignis, [ubi tamen etiam nonnullæ] fertur in Maurianensi ecclesia servari; circa quos omnes idem esto judicium, quod paulo ante de sancti Ducis reliquiis innuere cœpi; neque enim verisimile apparet, S. Mauritium tres annulos gestasse, caruisse annulis Socios omnes, vel saltem nullos alios præter Mauritianos inventos fuisse. Quod spectat ad vasa sancto sanguine plena, vereor, ut is a S. Martino ex vicino agro dudum post eorum martyrium elicitus sit; qua de re nonnulla dicam, ubi Sanctorum Thebæorum cultum & reliquias Turonis lustrabimus. Fateor interim, præfatas ampullas a Christianis, qui Martyrum corpora sepelierunt, sanguine adhuc recenti repleri, & ab his ad Agaunenses pervenire postea potuisse; quod si verum est, dolerem, rem tam pretiosam fabellis deturpari. Scripsit ad Majores meos P. Ernestus Biverman, Societatis nostræ sacerdos literas, signatas Friburgi in Helvetia IV Junii anni 1668, quibus significat, se ab Henschenio rogatum in Vallesiam excurrisse, ut in monumenta sacra antiquitatis cultumque S. Theoduli inquireret, lustrasseque abbatiam Agaunensem.

[36] Ex ejus epistola, ad hunc diem seposita, huc sequentia transfero. [sunt ad minimum valde incertæ.] Porro spectavi Agauni insignes reliquias & monumenta in templo monasterii ad S. Mauritium asservata. Inter cetera lagenam ex achate lapide, plenam sanguine sanctorum Martyrum, qui ex demesso per S. Martinum Turonensem gramine fluxit, eidemque ab angelo transmissam, & hodieque sigillo S. Martini superne ex cera alba munitam. Sculptura vasis circumsecus incredibilis est artificii, exhibens sacrificium quoddam Ægyptiacum, ut videatur spolium Ægypti esse, unde Legio Thebæa erat oriunda. Hoc, ni fallor, unum est ex vasis, de quibus in catalogo præmisso, ubi similia fere primum adjecta, calamo deleta esse comperio, unde suspicionem ineptiarum confirmo. Reverendissimus de L'isle in sæpe laudata Historia Ms. cap. 16 asserit, ampullam illam credi donum Caroli Magni, qui donationes plurimas fecit Agaunensi monasterio, & illius etiam privilegia & immunitates per Adrianum I confirmari curavit. Prætioso vasi suspicor diu postea sigillum S. Martini & traditionem ineptam accessisse.

[37] Laudatus supra Bivermannus in iisdem literis sic scribit: [Lapis, quem horrent dæmones, & super quo capite truncatus creditur S. Mauritius.] Veni primo Agaunum, ibidem visitavi locum, in quo sancti Martyres passi sunt. Spectavi lapidem grandem, suspensum ex catenis ferreis, in quo S. Mauritius genibus innixus capite plexus fuit. Cernuntur adhuc notæ sanguineæ, locanturque a parentibus ægri infantes sub eodem lapide totis diebus & noctibus, donec ope sancti Martyris convalescant. Horrent etiam supra modum maligni spiritus in energumenis eo adductis, lapidem illum. Hæc præsens spectavi mille passibus ab Agauno. In Topographia Vallesiæ Meriani invenio aliquot passibus Agauno dissitum sacellum, quod a S. Mauritio nominatur, & ubi is forte servatur prodigiosus lapis, de quo plura adhuc scribit Baldesanus in Historia Thebææ Legionis aucta pag. 527, ubi etiam traditionem allegat pag. 408 & seqq., asserentem, S. Mauritium a reliqua Legione separatum, & eo loci capite truncatum fuisse, quæ nec valde antiqua videtur, nec facile fidem apud criticos inveniet. Atque hæc sunt, quæ de sanctorum Martyrum Agauni reliquiis sola inveni.

[38] [Reliquus Sanctorum Thebæorum] De cultu illorum ibidem nunc aliqua, præter ea, quæ in Commentario latius deduximus, dicenda sunt. Ad manum habeo apographum, non adeo recenter scriptum, si ex characteribus & charta judicare liceat, ubi sub hoc titulo: In solennitate S. Mauricii & Sociorum ejus sequitur Officium, in quo Antiphonæ, Versiculi, Hymni & Responsoria propria sunt, uti & Lectiones ibi subjectæ, quibus præfigitur Rubrica: Lectiones primæ & octavæ diei. Hæ ex Actis Surianis interpolatis desumptæ sunt, uti & reliqua, quapropter iis referendis supersedeo. Officium prædictum unde desumptum sit, notatum non invenio; verum faciunt, ut suspicer, Agaunensis monasterii proprium esse, ea, quæ immediate Lectionibus subnectuntur, & sunt hæc: Missæ olim decantari solitæ, quæ etiam nunc in usu habentur apud avitum & celebre monasterium Agaunense in festo S. Mauricii & Sociorum ejus, atque in eorum Octava extra tempus Paschale.

[39] [antiquus & celebris cultus Agauni,] Quod si quis potius opinari voluerit, alterius cujuspiam ecclesiæ Missas esse, quæ nunc ibi recitari desierint, per me licet: certe in Agaunensi ecclesia, si fides apographo, tum temporis adhuc legebantur. Notatur autem ibi, quod ad XXII Septembris sit Missa de S. Mauritio & Sociis tota propria, ac deinde subjunguntur hæc: Solet etiam apud eos Missa fieri de S. Mauricio cujuslibet hebdomadæ prima die, non impedita festo duplici, semiduplici, aut simplici, tam tempore Paschali, quam extra, exceptis temporibus Quadragesimæ, Adventus, & Quatuor temporum ac jejuniorum diebus. Additur deinde nota: Revelatio S. Mauricii & Sociorum ejus incidit in XXVI Octobris, quæ etiam dies habetur apud eos in summa veneratione; sed neque de his quidpiam alibi invenio: itaque ad Sedunenses transeo, monito cursim lectore, quod canonici Regulares abbatiæ Agaunensis gestent humerale seu palliolum rubrum, in memoriam fusi eo loci Thebæorum sanguinis; quam prærogativam illis indulsit primum Eugenius III Papa, ut testatur sæpe laudatus de L'isle in Historia Ms., ubi etiam instrumentum citat, quo anno 1210 Wilhelmus comes Monasteriolensis legat abbatiæ Agaunensi annuas 13 libras monetæ Parisiensis, pretium 20 ulnarum panni rubri, ex quo conficerentur canonicis cuculli seu humeralia.

[40] [& in civitate &] Quæ Sanctorum Agaunensium apud Sedunenses cultum illustrant. Aliqua narrat laudatus supra Sebastianus Briguet Pag. 80 ita loquitur: Consonat narratio hæc (de S. Theodulo, quem arbitratur seculi IX initio cum S. Grato Augustensi inventioni corporis S. Innocentii & aliorum sanctorum Martyrum Thebæorum translationi adfuisse, de quibus consule disputata ad Acta S. Grati tom. III Septembris pag. 72 & seqq.) traditioni, scriptis pictisque tabulis & Annalibus sacris ecclesiæ Sedunensis, quibus docemur, S. Theodulum reliqua sacra ossa Thebæorum Martyrum, Numinis instinctu revelata, collegisse & honorifico loco reposuisse, qualia esse arbitror illa, quæ non exiguo numero asservantur ab immemorabili in sacello S. Catharinæ ecclesiæ collegiatæ castri Valeriæ canonicorum Sedunensium; neque enim constat, qua occasione alia Sedunum delata fuissent. Est autem Valeriæ castrum in ipsa urbe Sedunensi alto colli impositum.

[41] Pater Mauritius Chardon, Societatis nostræ sacerdos & Constantiensis collegii nostri, alibique sæpius rector, [Diœcesi Sedunensi] & Operis nostri adjutor impiger, sæpe laudatus sæpiusque cum grata memoria memorandus, strenue imprimis laboravit in conquirendis iis, quæ Patroni sui gloriam illustrare possent, collectaneaque per Helvetiam Saxoniamque conquisita non pauca ad nos transmisit, quibus plurimum hic utar. Sub titulo Vallesia, sic scribit: Seduni, ubi sedes episcopi est, in ecclesia cathedrali honoribus beatissimæ Virginis & S. Theoduli dedicata, elegans altare visitur, quod S. Mauritium exhibet, totius Vallesiæ electum Patronum. Ibidem in castro Valeriæ, ubi est ecclesia collegiata, quæ frequentatur indies a dimidia parte canonicorum cathedralis ecclesiæ, asservantur in duabus prægrandibus cistis ossa quam plurima dictæ Legionis S. Mauritii. Inclusa etiam argenteæ statuæ ossa S. Mauritii publicæ venerationi exponuntur. Solent eam statuam, venerabili clero & senatu comitante, supplici ritu deferre in ecclesiam cathedralem festo die S. Mauritii. Celebratur autem in tota diœcesi Sedunensi sub ritu 1 Classis cum Octava. Ceterum tanta est hujatis populi incuria, ut vix quidquam transcribat posteris, contentus beneficia accepisse, quibus quod superaddam, nihil habeo.

§ IV. Cultus & reliquiæ S. Mauritii Sociorumque ejus in diœcesi Lausanensi, in pagis seu Cantonibus Friburgensi, Solodorensi, Basileensi & Lucernensi in Helvetia.

[In Diœcesi Lausanensi est Officium duplex de Sanctis; varia per pagum Friburgensem] Alausana civitate, Septemtrionali lacus Lemani ripæ propinqua, initium faciamus lustrandi celeberrimi apud Helvetios Catholicos sanctorum Martyrum cultus. Speciale hic quidem nihil de reliquiis templisve eorum nomine sacris occurrit, at Officium fit de illis per totam diœcesim duplex, jussu illustrissimi Petri a Montenach episcopi, qui illud edidit anno 1703 cum Lectionibus 2 Nocturni propriis, ut docuit me P. Franciscus le Jeune, hodiernus collegii Bruxellensis Societatis nostræ procurator. Celebrior est in pago Friburgensi Sanctorum memoria. Est Friburgum conventus Catholici, seu Cantonis, ut vocant, in Helvetia caput, civitas celebris ad Sanam fluvium, quatuor milliaribus Lausana, medioque longius a septemtrionali lacus Lemani ripa distans. Inde scripsit ad patrem Chardonum pater Xaverius Fegeli, Societatis nostræ sacerdos, tum temporis Friburgi agens, III Martii 1745 epistolam, quam præ oculis habeo, undeque aliqua decerpo. Friburgi in urbe dedicatum est S. Mauritio unum templum, quod est patrum Augustinianorum Eremitarum: in Cantone autem Friburgensi templa sequentium parœciarum: Barbereche, Billens, Morlens, Masconens, Ottigny, Puntau, Grangetter. Sacella Sancto eidem erecta sunt Griariæ (est urbs & præfectura ac comitatus Cantonis Friburgensis) Sant-Ursen, Pierra-Forceat, Willer, Romarance.

[43] Ex his, si recte scripta sunt nomina, paulo enim difficilior lectu epistolæ character est, [sacra monumenta] pagos aliquos in mappis geographicis Guilielmi de L'isle & Ottens non invenio, in Catalogo tamen personarum & locorum diœcesis Constantiensis, abhinc sex annis ibidem typis edito, plures comparent. Epistolæ reliquum audiamus. Altaria S. Mauritii sunt Friburgi apud patres Conventuales, extra Friburgum, sed intra Cantonem, Rotodimontis (est urbs & præfectura) & Grangesii. Templum nostrum S. Michaëlis habet de Thebæa Legione frusta aliquot majora, cum aliis sanctis reliquiis in lipsanotheca magna ex picto ebeno nigro & argento affabre ornata. Hic interseruntur aliqua, quæ ad S. Ursum pertinent, & nostra rursus materia resumitur: In ecclesia collegiata D. Nicolai hic Friburgi habetur lipsanotheca argentea S. Mauritii, cum pluribus ossibus ejusdem Sancti ejusque Sociorum. Apud patres Conventuales est confraternitas operariorum, qui petasos componunt, pannos texunt & tingunt, iique singulis annis audiunt solenne Officium ad S. Mauritii aram cantari solitum, atque interdum educunt legionem imaginibus & crucibus S. Mauritii munitam, ad solennitatem, quæ hic quotannis ad honorem sanctorum trium regum … institui solet, celebriorem reddendam…

[44] [& reliquiæ,] In pago Ottigny (hoc nomen in laudatis mappis geographicis non reperi, forte est Otis, pagus sesqui milliari Friburgo in Septemtrionem dissitus) habetur ossiculum S. Mauritii in argento inclusum, & a me donatum, cum essem in Vallesia, illudque circumfert parochus in supplicationibus. Ceterum in toto Cantone festum S. Mauritii celebratur tum in choro, tum in foro, saltem mane. Ubi vero est Patronus, credo celebrari toto die. Celebratur certe in tota ditione & colitur sub ritu duplici. Insuper ecclesiæ S. Mauritio dicatæ sunt in diœcesi Lausanensi, & Landerone, in comitatu Neoburgensi, ad lacum. Inter instrumenta a laudato patre Mauritio Chardono ad nos missa nonnulla sunt Solodorensia, ubi præcipuo in honore sunt sancti Thebæi martyres, Sociique S. Mauritii Ursus & Victor, de quibus ad diem XXX hujus mensis cum Martyrologio Romano erit speciatim agendum. Habet specialem suum ibidem cultum Legionis sanctæ Præfectus, ut docent sequentia Solodoro ad Chardonum ab aliquo canonico missa.

[45] [uti & Solodori, quæ sunt] Exstat Solodori in ecclesia collegiata ad S. Ursum altare D. Mauritio dedicatum. Existit quoque ibidem sacellanus S. Mauritii, cum obligatione quarumdam Missarum, per hebdomadem pro collatore applicandarum, estque capellania illa beneficium bene fundatum. Habetur etiam in eadem ecclesia insignis pars reliquiarum ex Societate D. Mauritii. Os nempe sacrum coxæ integrum, auro nunc & argento inclusum, quod anno MDCXXXVII, die XX Junii ex monasterio venerabili S. Mauritii Agaunensi in Vallesia ab illustri & venerabili domino abbate & conventu supradicti monasterii concessum atque huc transmissum est, cum authenticis supra pergamentum scriptis. Hujus instrumenti talem copiam authenticam adjectam habeo.

[46] [instrumentis probatæ,] Os istud sacrum coxæ ex pede allatum huc fuit anno MDCXXXVII, die mensis Junii XX a domino Guilielmo Gothardo, canonico & custode hujus ecclesiæ collegiatæ, ex monasterio venerabili S. Mauritii Agaunensis in Vallesia. Cum ad visitandum id ipsum monasterium, commissione Apostolica ablegatus fuisset, impetravit tunc dictus dominus commissarius os præfatum ab illustri & venerabili domino abbate & conventu supradicti monasterii, hac spe & conditione, ut os similis quantitatis vicissim eidem monasterio concederetur e societate S. Ursi, cum istud desumptum sit ex reliquiis Societatis S. Mauritii. Testor esse ex originali desumptam copiam de coxa S. Mauritii, Georgius Franciscus Sury, præpositus & commissarius episcopi. Advertisti, ni fallor, lector, in instrumento asseri, coxam illam esse ex Societate S. Mauritii, quæ ejus ipsius liberaliter dicitur in subscriptione: pergamus. Insuper in thesauro hujus ecclesiæ (Solodorensis) exstat pretiosa S. Mauritii statua ex auro argentoque elaborata, erecto toto corpore repræsentans strenuum belli Ducem, inclusis in ea Sanctorum reliquiis ex Societate.

[47] Celebratur autem festum S. Mauritii die XXII Septembris sub ritu duplicis 2 classis, [cum insigni Sanctorum cultu:] solemni pompa, cum expositione sanctarum reliquiarum atque statuæ argenteæ S. Mauritii. Exhibentur etiam eodem die ad majorem venerationem istius Sancti sacræ reliquiæ deosculandæ inclyto serenissimo magistratui, civibus, ac populo cum concursu magno. Post hæc advertit P. Chardonus, in ditione Solodorana S. Mauritio dedicatas esse ecclesias parochiales in pago Kriegstetten, prope Solodorum, in diœcesi Constantiensi, & alteram in diœcesi Basileensi, in pago Lucella minore, quem vulgo Lutzel appellant. Habeo instrumentum aliud ab eodem missum, cui titulum fecit ex Rauracia. Est autem Rauracia pars episcopatus Basileensis, quæ quousque se extendat, nullibi satis determinatum invenio. Rauraci, seu Raurici populi, vicini Helvetiis, illorumque civitas Augusta Rauricorum in antiquis Itinerariis Romanorum, & apud Cæsarem lib. 1 cap. 5 noti sunt. Civitatis primum nomen retinuit usque hodie pagus Augst, duobus milliaribus Basilea in Orientem distans, ubi plurima spectantur pristinæ urbis ingentia rudera.

[48] Ita autem in laudato instrumento scribitur: Scire nihil licuit, [qui etiam celeberrimus est in Rauracia,] nisi quod in pago Cheveney, integra leuca ab urbe Bruntrutana dissito, templum parochiale sit dedicatum S. Mauritio, ejusque festus dies celebretur sub ritu duplicis 1 Classis, & eodem die ac duobus subsequentibus sit comprecatio XL horarum cum indulgentiis plenariis, uti etiam tertia Dominica cujusvis mensis in ipsius honorem. Est, ni fallor, Bruntrutum oppidum decem milliaribus Basilea versus Occidentem remotum, quod in mappis geographicis scriptum reperi Porenthrut: invenio enim dissitum inde dicto spatio pagum Cheveney. Ceterum ita claudit memoratus sæpe P. Mauritius Chardon: In diœcesi Bisuntina & Basileensi ejus festum celebratur sub semiduplici, sic scribitur Bruntruto XXX Martii MDCCXLI. Hinc ad Lucernensem conventum seu Cantonem transimus. De S. Mauritii & Sociorum ibidem cultu rursus aliqua, nescio cujus manu scripta, accepimus ab egregio Operis nostri adjutore Chardono. Inde aliqua delibo.

[49] Principalem civitatis Lucernensis ecclesiam S. Leodegarii episcopi & martyris, [& in civitate & pago] S. Mauritii ac Sociorum honoribus fundavit Wighardus sacerdos. De fundatione illa & ecclesia sequuntur deinde plurima, quæ, quia minus hic necessaria, prætermitto. Incendio ad cineres redacta basilica, præterito seculo reædificata fuit, & anno MDCXLIV, XXI Aprilis consecrata sub patrocinio S. Leodegarii, S. Mauritii ac Sociorum, de quorum sacris reliquiis asservantur brachium & alia ossa. Altera in honorem SS. Trinitatis, ac sanctorum Mauritii & Sociorum ejus Martyrum, erecta est ecclesia parochialis in Ruswil, pago comitatus Ruswilensis præcipuo. (Distat is quarto fere milliari Lucerna in Occidentem æstivum)… Reliquiæ habentur quidem multæ, sed de S. Mauritio, aut sacra illa Thebæa Legione nihil, nisi os unicum, magnum tamen, utpote integra tibia, at authenticum veritatis testimonium aliud non adest, quam quod schedula huic ossi affixa, notata sit his vocibus: S. Mauritii M. In pago Emmen ad Rusam comitatus Rottenburgensis tertia est ecclesia S. Mauritii ac Sociorum ejus honoribus exstructa anno Domini MDXCV.

[50] [Lucernensi & vicinis locis.] Notat Chardonus, in decanatu quatuor Cantonum Catholicæ Helvetiæ ecclesiam parochialem in Morsach S. Mauritio dedicatam esse. Ceterum in Catalogo personarum ecclesiasticarum & locorum diœcesis Constantiensis, cujus superius fuit facta mentio, duplex occurrit Rottenburg, quorum alterum dicitur esse prope Lucernam, venitque sub decanatu Hochdorff, alterum decanatus est, habetque sub se ingentes pagos. De hoc, puto, hic sermo est. Rusa fluvius in Orientali Vallesiæ limite oritur, indeque in Septemtrionem decurrens ad Lucernam e lacu emergit, unoque fere milliari superius Emmam minorem recipit. Ab eo forte is pagus nomen accepit; certe circumjacent loca reliqua, decanatui Hochdorff subjecta; Rottenburgum tamen in mappis geographicis non invenio, forte est pagus secundo milliari supra Lucernam, quem Root, & Rott appellant. Certe apud Merianum in Topographia Helvetiæ pag. 22 notus est. In domo equestri Hohenscinensi (prosequitur epistola anonyma) ejusdem comitatus Rottenburgensis, exponitur Fidelium cultui insignis reliquia quædam, sacrum scilicet os de S. Mauritio martyre, cujus festa dies cum processione, concione & Officio celebratur. Desunt tamen huic reliquiæ litteræ autenticæ, quamvis in archivio habeantur litteræ a vicario generali episcopi Constantiensis XXIII Augusti anno MDCLX datæ, quarum vigore conceditur, ut sacrum os S. Mauritii Fidelium cultui denuo exponi possit, postquam illud temporum injuria venerationi fuerat subtractum.

§ V. Reperta in pago Schöz, in conventu Lucernensi, anno 1489 ducentorum corpora, qui pro Martyribus ex S. Mauritii Societate habiti fuerunt. Beneficia aliqua ibidem impetrata.

[In conventu Lucernensi] Ex eadem epistola anonyma hausimus, quæ hic tractamus: etenim ejus scriptor post ea, quæ superiorem § claudunt, ita prosequitur: Denique in Schöz, pago comitatus Willisoviensis, ecclesia Filialis habetur S. Mauritio & Sociis sacra, ad parochiam Ettiswillanam spectans. Tria eodem in pago successive erecta fuerunt sacella, spatiis non multum a se invicem distantibus. Illorum uni jam anno Domini MCCCLVI Innocentius VI magnas indulgentias concessit, quibus anno MCCCLXVI Henricus episcopus Constantiensis novas addidit. Ducenta circiter corpora anno MCCCCLXXXIX eo in loco, ubi primum sacellum est exstructum, sive prope sacellum, sive in domibus adjacentibus mirabiliter inventa sunt, ac ibi sacellum majus in honorem S Mauritii ac Sociorum exstructum est, a sacra Sede magnis indulgentiis pro festis Domini, & beatæ Virginis, aliorumque Sanctorum per annum præcipuis ditatum. Qui factum, ut tot sanctorum Martyrum corpora hoc loco fuerint sepulta, non constat. Quod ex sociis SS. Ursi & Victoris fuerint, qui prope Solodorum gloriosum pro fide martyrium subierunt, inde colligi potest, quod, ut Legenda Solodorana meminit, alii ex sanctis Martyribus capita gestaverint corpori appressa, alii in pectore reposita, alii autem ad pedes deposuerint. In hoc autem situ sepulta in dicto loco Schöz sanctorum Martyrum corpora reperta sunt, obvertentia singula faciem versus ecclesiam, seu Ortum solis.

[52] Est Willisaw oppidum & præfectura conventus Lucernensis, [inventa 200 corpora & pro exuviis habita] sex milliaribus Helveticis ab urbe primaria in Occidentem æstivum, totidemque Solodoro distans. Pagus Schöz Willishovia uno circiter milliari in Septemtrionem remotus est. Quæ autem ab anonymo ad sanctos Martyres, Ursi & Victoris Socios, pertinentia innuuntur, examinanda erunt ad diem XXX hujus mensis Septembris, ubi, vereor, ut fidem inveniant. Levis interim satis est anonymi conjectura, ultro etiam admissa narratione Legendæ Solodorensis, nisi forte velit, innumera, quæ reperiri possent & reperta sunt corpora, cum fuerint crania avulsa, vel ad pedum ossa & costas devoluta, obversaque ad Orientem, esse Sociorum S. Ursi sacras reliquias. Neque volet, opinor, quispiam nobis persuadere, sanctos illos Martyres capite mutilos, flumineque, in quod præcipitati fuisse feruntur, egressos, præcisas cervices detulisse usque in Schöz, ibique sepulturæ locum elegisse: assertum enim tam insolens firmioribus testimoniis egeret, quam ipsa traditio, quæ reperta ossa sanctorum Thebæorum Martyrum esse asseverat.

[53] Murer in Helvetia Sacra pag. 30 eadem corpora habet pro Sociorum S. Mauritii exuviis, [Martyrum Thebæorum, quibus præfectus fuerit aliquis Nicasius,] creditque, hos ibi occisos fuisse cum eorum duce Nicasio, quæ pariter unde hauserit, nescio, nullum enim asserti sui testem allegat. Circa traditionem popularem, cujus initia vix ultra seculum decimum sextum referuntur, liceat aliqua conjectare. Sacellum, seu sacella potius, ibidem erecta S. Mauritio & Sociis, eorumque forte sacris exuviis ditata erant, dudum antequam corpora illa invenirentur. Sane jam tum erat celebris sanctorum Patronorum ibidem cultus, ut liquet ex concessis ab Innocentio VI, plus integro ante seculo, indulgentiis. Tot ibidem coagmentata ossa cum aliquo certe testimonio, prodigio vel revelatione, ut non raro factum est, inventa sunt; quomodo enim alias credi potuisset, esse sanctorum Martyrum potius, quam cæsorum ibidem in præliis, quæ circa illa loca non pauca comissa sunt, militum contumulata cadavera? Ubi autem accumulata ossa, quæ vel hac, vel alia via noverunt sanctorum quorumdam Martyrum esse, adepti sunt indigenæ, S. Mauritio, quem audierant, cum multis millibus in vicinia coronatum martyrio fuisse, addictissimi, facillime induci potuerunt, ut crederent, sanctorum Sociorum ejus hæc sacra pignora esse. Hisce postea non minus facile dux aliquis & antesignanus Nicasius ex mille occasionibus inveniri pariter potuit, atque sic nasci propagarique sensim traditio, quæ sane firmis aliunde fundamentis non nititur.

[54] Quamquam est & aliud quidpiam, quod, nescio quid, [sine sufficienti tamen fundamento.] de traditione illa pejus ominari faceret. Anonymus literarum laudatarum scriptor ita paucis, quæ huc non pertinent, interjectis, loquitur: Quo devenerint tot ibi Sanctorum reperta corpora, non additur. Credibile est, ea per varias inde ecclesias distributa fuisse. Ergone nulla ibidem ex repertis corporibus servantur, nulla publicæ venerationi exponuntur? Id quidem non aperte hic edicitur, sed subobscure videtur innui. Quod si ita est, suspicabuntur non pauci, saltem rigidiores critici, cultum, forte paulo liberalius inchoatum, intermissum deinde & abolitum fuisse. Certe ego hactenus ecclesiam nullam reperi, quæ reliquiis inde acceptis glorietur. Quidquid sit, neque enim aliquid definire ausim, debitis utrimque testimoniis destitutus, beneficia in præfato Scözii sacello contigere plurima, pleraque invocato S. Mauritii & Sociorum patrocinio, quibus proinde adscribi debent. Sed audiamus in sæpe memoratis literis anonymum. Miracula in hoc loco contigere & adhuc fiunt plurima. Illa enim terra (ipsius hæc esto observatio) sacrorum olim contactu corporum consecrata, calculi dolores abstersit, languentibus membrorum usum restituit, surdis vero auditum, visumque cæcis ac mutis loquelam, infanti etiam aquis suffocato vitam. Sanata insuper inveterata herniæ mala, crura confracta, phreneseos malum aliaque complura, quæ omnia in destinato ad id libro annotata reperiuntur, ex quo, quæ hic leguntur, excerpta sunt.

[55] [Varia ibidem, S. Mauritii & Sociorum invocantibus patrocinium,] Epistolæ huic additum fuit extractum beneficiorum, ibidem impetratorum, Germanice scriptum, quod Latine reddidit laudatus sæpe pater Mauritius Chardonus, quodque ego, quia magnam populorum erga S. Mauritium & ejus socios Martyres venerationem, fiduciamque in eorum patrocinio demonstrant, huc totidem verbis transfero. Titulus est: Exempla & patrata prodigia ab anno MCCCCLXXXIX hæc sequentia manifesta sunt, absque illis, quæ Domino, & supra omnes mulieres benedictæ Matri Mariæ, ac S. Mauritio martyri atque Patrono hic Schözii & sanctæ ejusdem Societati sunt cognita. 1. Mulier quædam hic Schözii magno in terram impetu prolapsa, surda evasit. Quamprimum ad sanctam hanc capellam votum vovit, se lumen pro lampade curaturam, ossiculum aure decidit, & mox audire cœpit. Alia ex Küsnacht multis annis eadem surditate laborabat. In sacra hac æde audiendi facultas rediit. 2. Puer ex pago Langenthal tam misere captus pedibus erat, ut illos grollis innixus post se traheret, non absque suspicione, a Sanctis ob delicta quæpiam immissam hanc pœnam fuisse.

[56] [beneficia collata.] Hic se devovit, & rigor nervorum desiit. 3. Mulier in pago Friengen XV annis toto corpore debilis, & puer ex pago Enttlib eodem modo per VI annos membrorum vigore destitutus, post votum ad sacram eam capellam peractum, ire, redire vias potuerunt. 4. Infans ex pago Zostingen rigebat infra lumbos. Susceptis variis votis, nulla mali medela facta est. Huc vero delatus sanitatem recepit. 5. Mulier ex Subsylvania ingentibus calculi doloribus torquebatur; sanctis Martyribus in sacra hac capella se devovit, & sex calculos mirabiliter enixa est. 6. Quidam Ettiswilæ nulla ob genu tumorem quiete ex continuis doloribus frui potuit. Alteri ibidem ferox equus calces illisit, ut crus fractum crederetur. Alter ex eodem loco, cum in sylva vehementius labori vacaret, subito loquela destituitur. Omnes tres pio voto S. Mauritio atque ejus Societati supplices facti sunt, & primus est liberatus doloribus, alter pedem integrum sensit, tertio loquela est reddita. 7. Henricus Nägelli ex pago Melcknau oculorum lumen & usum prope omnem deperdidit, & impetravit in hac capella, ut videret iterum.

[57] [Muti & cæci] Hæc beneficia & alia plura contigisse testatur R. D. Casper p. t. parochus Ettiswilæ cum multis aliis honestis viris. Sequuntur alia. 8. Filia ex civitate Vitoduro, septem annis elinguis, loqui occœpit: alius infans septennis, oculis, lingua & manibus captus, simul malis omnibus se liberum sensit, postquam ad piam hanc capellam pia pro iis vota oblata sunt. 9. Joannes Stacsell ex pago Brettelen usu aurium privatus est: se ex voto ad sanctos hos Martyres iturum promisit & voto damnatus est: cum enim capellam præteriret, nec votum ex aliquo contemptu exsolveret, subito turbari capite cœpit, ut singulis momentis corruere videretur. Negligentiam suam & contemptum detestatus, sacram capellam ingressus est, & promissa ceræ libra, totus incolumis domum rediit. 10. Joannes Mullimatter ex pago Eriswill Suriam, urbem in Cantone Lucernensi sitam, ad nundinas festo S. Georgii martyris equitabat, cumque & ipse sacram ædem, ad quam se venturum devoverat, transiret, momento ossis cujusdam doloribus ita est obrutus, ut domum revehi cogeretur.

[58] Renovat votum, & sancti Martyres iterato auxilio veniunt; [hermia,] verum ille paulo post iterum Suriam (est hoc, si recte monet Corneille in Lexico Geographico, Sursee; at eo recta via per Schöz non itur ex Ettiswill, pago Willishoviæ propinquo, si bene notant mappæ geographicæ) profectus, quin in itinere sanctos Martyres veneraretur; graviores pro commissa noxa dolores pertulit: quare commissæ pertinaciæ & erroris pœnitens, datam fidem magno suo bono exsolvit. XI. Vir ex pago Buttisholz (est is proximus Ettiswill) pluribus annis defectum oculorum continuos inter dolores patiebatur, ita ut cæcitatem timeret. Jacobus Straby vero ex pago Kuntwill (sito milliari secundo ultra Schöz) jam non amplius consueto labori ob noxium humorem instare poterat. Uterque, concepto ad sanctos Martyres voto, optatum rediti luminis fructum retulit. 12. Margarita Glaser, Augustana proles, post sectionem herniæ in idem malum recidit: Nicolaus Wifig filium habuit simili hernia periculose laborantem: soboli Nicolai Schmid ex Bysigg utroque ex latere male affectæ certam mortem ominabantur. In vota vocatus cum Societate sua S. Mauritius in hac sacra capella omnibus & singulis sanitatem concessit: id, quod etiam Petrus Felinger de suo hernioso filio testatur, quem prius frustra aliis pie devoverat. 13. Fridolinus Stäbler ex pago Büron (in Catalogo locorum diœcesis Constantiensis ponitur sub decanatu Russwil sive Sursee) membris omnibus captus movere se non amplius poterat: a fratre suo equo impositus ad sacram capellam perrexit, & sanus atque incolumis ex equo descendit.

[59] Itta Küng ex pago Neüenkirch, (in citato Catalogo sub eodem decanatu occurrit) distracto osse, [aliisque morbis] XV hebdomadis lecto affixa decubuit. Emisso ad sanctos illos Evergetes voto, vegeta surrexit. Mulier quædam ex pago Bleyenbach (venit in Catalogo sub Collegiata ad S. Margaritam in districtu capituli ruralis Friburgensis Bleybach, de quo forte hic sermo est) per omnem vitam ab ossis in vultu extuberantia vehementer afflictabatur: cum dolore tumorem abiisse, grata his sanctis Martyribus adscribit. 15. In pago Greppen (tertio milliari Lucerna in Orientem distat, in adversa lacus ripa situs) infans aquis haustus est. Vota ad sanctos Martyres fecerunt parentes, & infans ad vitam rediit. Joannem Kestenholf ex pago Egolfwill (quem nuspiam reperio) in crure exagitabant dolores, ut mente aberraturus crederetur. Supplex factus hic in sacra capella Patronis, sibique & sanitati est redditus.

[60] Ejusdem quinquennis filius, mentis impos, scandere parietes attentabat. [laborantes] Pater accepti beneficii memor, eadem fiducia ad hos Sanctos confugit, & filio sanam mentem impetrat. 16. Anna Brodbeckin ex pago Kohm (neque hunc uspiam reperio) multis annis palpitatione cordis ad mortis augustias torquebatur. Cum narrari audiret miram corporum sanctorum martyrum ex Societate S. Mauritii inventionem, spem concipit, & bilibris cerei cordis anathema promittit, seque mox omni cordis anxietate liberam sensit. Similis immunitas Margaritæ Amrhein a sanctis Martyribus obvenit, quam anno integro intensi capitis dolores vexabant. Henrico Vischer ex parochia Lotzdorfensi (mihi incognita) erat filius undennis, qui non nisi cum magno dolore & difficultate inter flebiles clamores aquam mittere poterat. Mali origo omnibus incognita erat: alii atque alii stranguriam, arenam aut calculum suspicabantur. Suadetur parenti, ut Scözium ad sanctos inventos Martyres ex Societate S. Mauritii vota faceret: fecit, & illico omnes posuere dolores. Contigit hoc Pentecostalibus feriis, & parentes votum non nisi circa festum S. Galli exsolvere poterant, a quo primum tempore filium nec minimam passum esse molestiam, grati memorabant.

[61] [sanitatem recuperant.] Similis beneficii ex depulsa dysuria, cum nulla medicina proficeret, Joannis Schonauer ex pago Lotzwill uxor apud eosdem sanctos Martyres se ream agnovit. Pagus Lotzwill iterum mihi latet. Porro clauditur instrumentum hac subsignatione: Ego Marcus Nüwgalles, parochus in Geiswill, notarius publicus juratus, Romæ immatriculatus, ex auctoritate & mandato gratiosi mei domini abbatis de S. Urbano præscripta beneficia attestor, cum Petro Muller ecclesiæ præfecto, Joanne Smider hospite, Bütsche ædituo ibidem & plurimis aliis honestis viris. Sunt inter hæc aliqua, quæ videntur contigisse ob fiduciam in eos, quorum exuviæ anno 1489 repertæ sunt: at forte eorum sunt observationes illæ, qui beneficia adnotarunt: certe omnia saltem ad S. Mauritium ejusque Socios Martyres referuntur, atque eapropter hic locum meruerunt.

§ VI. Brachii S. Mauritii, ejusque & Sociorum veneratio in Eremitarum cœnobio pagi Suitensis, & in abbatia & Territorio S. Galli in Helvetia.

[In Eremo S. Mariæ in Helvetia pars brachii S. Mauritii] In Cantone seu conventu Suitensi, qui Glaronensem & Lucernensem interjacet, prope fluviolum Sylium, celeberrimum est Ordinis S. Benedicti monasterium, quod Eremus S. Mariæ, Eremitarum Cella, Sylva nigra, Cella Solitariorum, Meginradi cella, & ab indigenis Einsidlen, unde Latinum nomen Einsidlense derivant aliqui, appellatur. Hujus cœnobii Annales scripsit Christophorus Hartmannus, ibidem monachus. Is ad annum Christi 952 ita scribit de Ottone I imperatore: Inde (Ticino) primo vere, relicto, qui Berengarium & belli reliquias persequerentur in Italia, Cunrado genero, cum parte maxima copiarum, in Burgundiam per Penninum (nunc Majorem S. Bernardi montem vocant) Adelheidis petitione, quæ Berchtam matrem & Conradum fratrem invisere in Burgundia cupiebat, transiit. Superato Pennino, Agaunum cum pervenissent, Udalricus, Augustanus episcopus, qui in comitatu cæsaris erat, a præposito monasterii S. Mauritii auctoritate & licentia Manfredi, Sedunensis episcopi, brachium S. Mauritii, & alias ejus sacræ Legionis reliquias impetravit, quas ejusdem Divi novæ apud Heremitas, quos unice colebat, basilicæ offerret, & suæ perpetuum observantiæ monumentum poneret. Brachium id argento inclusum & lapillis pretiosis ornatum, opere pene rudi, sed sanctissimi Martyris cultu & tanti episcopi dono antiquitate quoque admodum venerandum cum admiratione nunc quoque & reverentia ostenditur.

[63] In Vita S. Udalrici scripta ab auctore æquali & in Opere nostro excusa tom. 2 Julii pag. 97 & seqq., [a S. Udalrico episcopo Augustano concessa.] cap. 8 num. 55 plura referuntur de conquisitis S. Mauritii & Sociorum reliquiis; at de his, cum Augustam Vindelicorum ab eo translatæ dicantur, agemus infra Habeo præ manibus missum ad nos, curante eodem adjutore nostro insigni P. Mauritio Chardono, ex abbatia Einsidlensi, munitum sigillo & subscriptione amplissimi D. P. Meinradi Brenzer capitularii (ni fallor, muneris enim nomen contractum & lineis ita intricatum est, ut legi vix possit) Einsidlensis, protonotarii Apostolici. Ex illo, longius enim est, quam ut integrum huc transferri possit, aliqua ad propositum meum facientia seligo. Postquam ibi recitata sunt, quæ ex Hartmanno decerpsi, aliaque nonnulla de primis exordiis basilicæ, in honorem S. Mauritii & Sociorum ibidem consecratæ, ita pergitur: Hujus rei testimonium deducitur ex Einsidlensis custoriæ libro pergameno antiquo, compacturæ rubræ holosericæ & musivo argento obducto pag. 2 facie 2 edisserente: “S. Udalricus, comes de Kyburg & Dillingen, episcopus Augustanus, e Wallesia Einsidlam veniens, brachium S. Mauritii attulit”.

[64] De aliis S. Mauritii & Sociorum in celeberrima illa abbatia reliquiis asservatis, [Aliæ ibidem Sociorum martyrum] in instrumento leguntur sequentia: Ceterum Dominus Helias Heymann a Sennheim, Trevirensis diœcesis sacerdos, quondam dignitatum & prælaturæ titulis muniisque publicis decoratus præcipuis, tertio almæ universitatis rector, tandem relictis seculi curis in celebri monasterio B. V. Mariæ Einsidlensis factus peregrinus hospes … cum Romam, postea Lauretum aliaque pia loca visitasset, ac pro illustri monasterio Einsidlensi sacras reliquias acquirendi singulari affectione insisteret, anno Domini MDXCV a reverendissimo episcopo Sedunensi & abbate Agaunensi præter alias, etiam S. Mauritii sanctas reliquias impetravit & reverendissimo principi ac domino Udalrico, tunc temporis prælato Einsidlensi, in sui monasterii thesaurum specialem tradidit, prout litteræ designatoriæ, familiares & testimoniales ex prædictis locis, præcipue vero ex Valesia & Agauno a prædicto episcopo simulque cathedrali capitulo & abbate idcirco scriptæ & transmissæ, id plenius declarant, demonstrant & contestantur. Vide authenticum archivii Einsidlensis in charta pergamena sub signatura K M: n 7.

[65] Hujus ipsiusmet sancti reliquiarii accuratior inspectio & instauratio facta fuit ad annum Christi MDXCVII ab antefato P. M. reverendissimo & illustrissimo principe ac domino D. Udalrico, [& ipsius S. Mauritii] abbate principalis monasterii immediati B. V. Mariæ Einsidlensis, cujus rei testimonium scriptum in membrana virginea sic habetur. Anno Dei hominis facti millesimo quingentesimo nonagesimo septimo hanc argenteam D. Mauritii archam una cum sanctissimis reliquiis in hac contentis &c illustrissimus ac reverendissimus princeps ac dominus Uldricus, abbas hujus longe lateque celeberrimi monasterii longe vigilantissimus, de integro revisit, instauravit, ac pristinæ dignitati restituit. In cujus rei fidem hanc etiam schedam eidem apponi curavit idem: Orate pro me vos Sancti et vos coenobitæ. Vide authenticum in archivio Einsidlensi sub signo K M: n. 161. Miror sane, instrumentum tam prolixum, quale illud est, quod præ manibus habeo, magna cura confectum esse, nec tamen illi adjungi copias duarum ex archivio citatarum chartarum, quæ utique multo magis usui nobis hic esse potuissent, quam quæ ibidem sequuntur de variis reliquiis Colonia & Treviris allatis, quibus sua testimonia non desunt.

[66] [sacræ exuviæ. Valentinus, nescio quis,] Quidquid sit, ad calcem laudati instrumenti dicuntur præter brachium S. Mauritii, aliæ plures ejusdem Sancti exuviæ ibidem servari, omniumque inventarium subnectitur sub hoc titulo: De ipsomet S. Mauritio M.
I In brachio S. Mauritii argenteo.
II In basi imaginis ipsius argenteæ.
III In basi imaginis argenteæ S. Petri.
IV In sarcophago num. II.
V In sarcophago num. IV.
VI In basi imaginis S. Valentini martyris Thebæi lit. O.
VII In Cruce Hispanica majore.
VIII In imagine argentea B. V. Mariæ majori de vexillo S. Mauritii M.

Quis sit Valentinus ille, & unde habuerint, quod hic asseritur, esse illum Thebæum martyrem, hactenus compertum non habeo.

[67] [annumeratur Thebæis, quorum quondam fuerunt in pago Tigurino] Valentini martyres multi hactenus in Opere nostro occurrerunt, occurrentque per decursum non pauci, sed nihil uspiam invenio de Thebæo hoc; proindeque suspicor, vel synonymum alium confusum esse, vel corpori anonymi, Socii forte S. Mauritii, hoc nomen pro arbitrio inditum fuisse, ut pluribus aliis contigit, sicut ad calcem videbimus. Ceterum facile nobis, confido, abbatia Einsidlensis concedet, ut dicamus, partem aliquam brachii S. Mauritii illam possidere potius, quam brachium integrum, ne iterum multiplicatæ sancti corporis partes oggerantur. Habuit & pagus Tigurinus suas S. Mauritii reliquias, quæ an iconomachorum hæreticorum rabiem evaserint & usque hodie supersint, nescio. Certe Simlerus in Descriptione Vallesiæ lib. 2 pag. 50 asserit, Wilhelmum, abbatiæ Agaunensis abbatem & Sedunensem episcopum, inclinato seculo XII, ossa quædam Martyrum collegio canonicorum Embraci in pago Tigurino donasse, idque testari litteras ejus rei indices. Proxima Tigurino pago ab Oriente æstivo est Turgovia seu Turgea, quam cosmographi aliqui ita extendunt, ut non solum comprehendat territorium S. Galli, sed etiam pagum Abbatis-cellensem.

[68] [reliquiæ. Eorum celeberrimus cultus] De cultu ibidem sanctis Martyribus nostris exhibito instrumentum habeo munitum sigillo atque subscriptione debita, quod debemus rursus P. Mauritio Chardono, pro Patroni sui gloria laboranti. Datum illud est ex monasterio S. Galli 1 Augusti anno Domini 1745, subscripsitque P. Ægidius Hertman, officialis in spiritualibus generalis. Celeberrimum S. Galli cœnobium, cujus abbas inter imperii principes locum habet, cum S. Mauritii veneratione exordium sumpsit. Etenim scribit Walafridus Strabo in Vita S. Galli, ejusdem abbatiæ fundatoris, Seculo 2 Sanctorum Ordinis S. Benedicti pag. 236, sanctum virum, cum ad eremum pervenisset, locumque ibi solitariæ vitæ aptum invenisset, ex virga colurnea crucem efformasse terræque eo loco, ubi deinde cellam, tanti monasterii exordia, construxit, infixisse. Habebat autem, inquit, pendentem collo capsellam, in qua continebantur reliquiæ beatæ Dei Genitricis Mariæ & sanctorum martyrum Mauritii & Desiderii, quam cum in ipsa cruce suspendisset, vocavit diaconum & prostraverunt se pariter in oratione. Tunc vir venerabilis hujusmodi preces emisit: Domine Jesu Christe … ne despicias desiderium pro peccatis meis, sed in honore sanctæ Genitricis tuæ & Martyrum Confessorumque tuorum præpara in hoc loco habitationem tuis aptam servitiis. Hæc paulo aliter narrantur in laudato instrumento ex Lectionibus 2. Nocturni Dedicationis basilicæ S. Galli.

[69] Porro perseveravit ibi usque hodie S. Mauritii & Sociorum cultus: [& exuviæ sacræ] etenim exstat (instrumenti verba sunt) quoque hodiedum sacellum, & in eo altare abs Burckardo I, comite de Montiforti, Linzgow & Buochorn, abbate S. Galli (qui ex Sammarthanorum Catalogo noscitur præfuisse paulo post medium seculum X) ex consilio S. Conradi, Constantiensis episcopi, supra coryli cespitem, sub quo B. Gallus olim vepribus hærens & ad terram cadens propheticum illud, Hæc requies mea in seculum seculi, occinuerat, erectum, & ab eodem D. Conrado anno Domini DCCCCLXVIII consecratum. Quod altare ab iconoclastis San-Gallensibus MDXXIX prophanatum, denuo restitutum & in honorem beatissimæ Virginis Mariæ, SS. Mauritii & Desiderii, S. Galli & S. Conradi consecratum est. Hujus rei testes allegantur, P. Judocus Metzler, P. Magnus Bruliswer, P. Hermannus Schenck in Chronico S. Galli. In eadem abbatia nonnullæ etiam servantur reliquiæ S. Mauritii & Sociorum, inter quas aliquæ ex Germania eo allatæ sunt, unde credere licet, esse eas Sociorum SS. Thyrsi, Bonifacii vel Gereonis: etenim dicuntur in memorato testimonio servari instrumenta authentica Agauno, Colonia, Mediolano, Hirsfelda accepta.

[70] Porro sacræ exuviæ sic enumerantur: 1. De S. Mauritio Thebæorum duce habentur condylus, [in abbatia & territorio S. Galli.] ossiculum aliæque insignes particulæ. 2. De Societate os brachiale, item aliud os brachii, scapula, præter notabiles partes & plurimas particulas. Has sanctas reliquias auro & argento pulchre exornatas cum aliis sanctis reliquiis illustrissimus princeps Josephus anno Domini MDCCXXXVIII novo altari argenteo inclusit. Subnectuntur deinde, quæ S. Mauritii cultum per territorium S. Galli illustrant, his verbis: Per territorium S. Galli sub patrocinio S. Mauritii & Sociorum martyrum exstant tres ecclesiæ parochiales, nimirum in Lingenwyle, Goldach & Sumeri, ubi habetur ossiculum de Sociis S. Mauritii. Hisce merito annumerari debet sub eodem S. Mauritii patrocinio ecclesia parochialis in ditione & pago Abbatis-Cellensi (vernacule Appenzel) primævo olim S. Galli patrimonio, quam Nortbertus, baro in Stafile seu Stofflen, abbas S. Galli, constituit & dotavit anno Domini MLXI, confecto eam in rem publico instrumento, quod ita incipit: Quoniam ex varietate rerum mortalium &c. P. Judocus Metzler & P. Magnus Bruliswer in Chronico S. Galli ad annum MLXI. Festum S. Mauritii & Sociorum martyrum XXII Septembris celebratur intra septa monasterii S. Galli sub ritu 2 Classis, per territorium vero sub ritu duplicis Minoris, uti videre est in proprio S. Galli abs Paulo V approbato. Atque hæc sunt, quæ de S. Mauritii & Sociorum cultu per Helvetiam hactenus habui obvia, inferius sub diœcesi Constantiensi recurrent adhuc aliqua ex elencho ecclesiarum eorum nomine sacrarum, quem submisit Chardonus: at prius in Italiam properemus, quo excellentiores sancti Ducis reliquiæ, aliaque huc pertinentia nos evocant.

§ VII. Occasio, qua reliquiæ S. Mauritii a Vallesiis per Sabaudiæ ducem requisitæ fuerunt. Renitentibus Agaunensibus, non nisi dimidiam earum partem obtinent Taurinenses.

[Taurinenses Mauritii] Celebratissimæ inter eas, quæ variis locis exhibentur, si forte Agaunenses excipias, sunt S. Mauritii venerandæ reliquiæ, quæ Taurini in regia Pedemontii urbe, summa cum populorum veneratione servantur. Scriptores nonnulli, maxime Itali, pro solemni satis more, Taurinensibus corpus S. Mauritii adscribunt. Galli contra, qui instrumenta translationis verisimiliter non viderunt, satis negligenter de sacro illo thesauro loquuntur. Utrique remittere debebunt aliquid, si sine præjudiciis ad producenda testimonia adverterint: hæc enim, sicut pene indubiam magnæ portionis sacrarum exuviarum Ducis Thebæorum possessionem Sabaudis asserunt, simul etiam evincunt, non corpus, sed corporis tantum partes eos obtinuisse, cum, quo tempore eas a Vallesiis requisivit dux Sabaudiæ, non omnes Sancti reliquias ipsi Agaunenses habuerint, & earum, quas habebant, non nisi mediam partem nancisci potuerint missi eo a Carolo Emmanuele legati. Atque hæc omnia ex dicendis fient perspicua, quæ ego paulo fusius pertractabo, ut de Agaunensibus primum, ac deinde de Magdeburgensibus reliquiis, quas rursus scriptores Germani corporis nomine condecorant, judicari possit.

[72] [sacro corpore paulo liberalius gloriantur.] Quæcumque ad sacra S. Mauritii cimelia, quæ Taurinum, exspirante seculo decimo sexto, translata fuerunt, pertinent, lucubratione peculiari fuse prosecutus est testis plerorumque, quæ narrat, oculatus P. Bernardinus Rossignol, Societatis nostræ sacerdos. Is, mutuatus nomen Guilielmi Baldesani canonici & theologi metropolitanæ ecclesiæ Taurinensis, sub finem seculi XVI Italico idiomate edidit Historiam sacram S. Mauritii, ducis Thebææ Legionis, & Sociorum ejus, & eamdem multis amplificatam recudit initio sequentis seculi. De postrema hac lucubratione mihi in citationibus sermo est. Itaque pagina 309 orditur prolixissimam relationem de solemni translatione reliquiarum S. Mauritii ex Vallesia Taurinum. Dubitavi, an non verba ejus singula Latine reddere vellem: at cum attentius singula perpendi, vidique, ibi intermixta esse non pauca, quibus facile carere lector possit, statui, relationem ejus in compendium redigere, & non nisi ea exhibere, quæ ad dilucidandam historiam spectarent & fidem verbis facerent, instrumenta. Igitur sic fere enarrat.

[73] [Inter ditiones Sabaudo ereptas] Præcisum cum reliquis vicinis provinciis Agaunum a Burgundiæ regno sub potestatem serenissimæ domus Sabaudicæ venerat, cum adhuc in vivis ageret comes Pedemontii & postrema Segusiæ marchio Adelais, mater Amedei I, quæ circa finem seculi XI, Baldesano computante, obiit. Ab eadem hac potestatem accepit Anno, archiepiscopus Coloniensis, transferendi ad diœcesim suam corporis S. Innocenti, & capitis S. Vitalis Thebæorum martyrum. Non ex hoc tamen tempore S. Mauritius in protectorem domus Sabaudicæ electus fuit, sed postea, quando Vallesia, ejusdem Sancti patrocinio recepta fuit per Petrum, fratrem Amedei, qui vel invexit, vel multum auxit venerationem erga sanctum Protectorem, quæ deinde in familia Sabaudica mansit hæreditaria. Franciscus I Galliarum rex Carolo Sabaudiæ duci, Emmanuelis Philiberti patri, armis eripuerat at quæcumque fere in Sabaudia Italiaque possederat. Duxit deinde Emmanuel uxorem Margaretam, sororem Henrici II, qui patri Francisco in regnum successit. Connubii munere pleræque amissæ possessiones Emmanueli Philiberto fuerant restitutæ.

[74] Vallesii tamen partem non exiguam ablatarum olim Sabaudo provinciarum retinebat, [Agaunum, ea lege Vallesiis cessit, ut corpus S. Mauritii darent.] atque in illis Agaunum erat, in eoque S. Mauritii nomine & reliquiis insigne monasterium. Ut autem firmarent sibi possessionem eorum locorum, quæ armis Sabaudo extorserant, cum Carolus Emmanuel, Margaretæ Francicæ & Philiberti filius, anno 1589 bellum moveret contra Genevenses, horum illi partes, motis armis, tutati sunt. Itaque Sabaudiæ dux videns, Gallos etiam Genevensium partes fovere, cum Helvetiis pacisci cœpit; at videbatur non sine sui honoris dispendio fieri posse, ut venerandæ Ducis Thebæorum celeberrimi Mauritii exuviæ sub eorum, plerorumque heterodoxorum, potestate manerent. Gratiam igitur, quoad jurisdictionem temporalem fecit, concessitque illis, ut & Agaunum & loca alia possidere pergerent, hac tamen lege, ut memoratas reliquias duci cederent. Hisce conditionibus conclusum negotium fuit a præside Rochetta & Lamberto, legatis Sabaudiæ ducis, qui tum temporis agebat in Provincia; scripseruntque illi ad Catharinam Austriacam, Philippi II Hispaniarum regis filiam, & ducis Caroli conjugem, pactum fœdus conditionesque, de quibus conventum erat, exponentes. Catharina, nuntiis acceptis, mox rectorem collegii nostri Taurinensis cum alio Societatis nostræ sacerdote & duobus equitibus Ordinis S. Mauritii misit ad episcopum Augustanum, ut cum illo sanctarum reliquiarum elevationi adessent.

[75] Interim cives Agaunenses probe Catholici, tenerrimeque erga S. Mauritium affecti, [Agaunensium propter pactum utrimque initum minæ] rem omnem intelligentes, mussitare primum & obstrepere cœperunt, neutiquam permissuros se, ut thesaurus pretiosus sibi eriperetur. Et jam inter illos consilium spargebatur, corpus aliud S. Mauritii reliquiis substituendum, vel quocumque modo impediendum, ne vi eriperentur sibi, paratis abigere vel etiam occidere, qui id molirentur, potius quam pati, ut Protectore suo privarentur; atque adeo periculum erat, ne vel corpus aliud substituerent, vel, si vi res ageretur, nec testimonia impetrarentur, jactarent postea Agauni superesse corpus S. Mauritii. Legati verentes interim, ut acceptis conditionibus starent Vallesii, si ulterius protraheretur exsecutio, ad Augustæ Prætoriæ episcopum dedere literas urgentes, ut quamprimum, quod ab aula negotium acceperat, aggrederetur. Episcopus, assumptis in comitatum tribus canonicis & aliis nonnullis, asperrima anni tempestate, Decembri mense, per altissimis nivibus tectos montes advolavit; utque Agaunum venit, incolarum animos male erga se affectos exacerbatosque in primores suos, qui talem legem acceperant, offendit.

[76] Et sane Agaunenses omnia, tum apud Sabaudiæ ducem, [& tumultus fecerunt, ut dimidia tantum reliquiarum pars] oblatis pecuniis & militibus, tum apud Deum jejuniis publicis & orationibus moliti sunt, ut ne sibi protector Mauritius eriperetur, quod non passuros se, emissa etiam ad aras sponsione, protestati fuerant. Igitur episcopus, & qui cum illo legati aderant, cernentes, rem sine summo periculo tentari non posse, apud Vallesiæ primores institerunt, ut conditionem adimplerent. Hi vero, nomine episcopi Sedunensis, reipublicæ præfecti & aliorum gubernatorum, caduceatorem miserunt, qui Agaunensibus civibus talia mandata ferret. Quiescerent, atque exsecutioni permitterent mandari conditiones in favorem pacis jurejurando firmatas. Quod si ultra tumultuarentur, mittendas postero die decem legiones, quæ docerent illos in re licita debitaque primorum jussis parere. Ad has minas timor Agaunensium quidem linguas compressit, sed dolor & rabies ora occuparunt, sic ut legati ducis & episcopus Augustanus totum negotium exsequi, integrumque S. Mauritii corpus auferre non fuerint ausi, satius esse judicantes, dimidiam ejus partem, non plane invitis civibus, nancisci, quam cum evidenti vitæ periculo, quod illis in reditu surdus rumor prænuntiaverat, omnes Sancti reliquias vendicare.

[77] [cum ense S. Mauritii ab episcopo Augustano obtenta sit.] Itaque XXIX Decembris (verba sunt Baldesani pag. 315) anni MDLXXXX, his statutis, cum episcopus Augustanus solemniter Sacris operatus esset in sacello S. Mauritii, atque pie orationes fudisset, deindeque accepisset ab abbate & sacrista memoratæ ecclesiæ jusjurandum de reliquiarum identitate, aperta est capsa major, intra quam, inclusæ minori alteri capsulæ argenteæ, auro antiquo hinc & inde distinctæ, servabantur Sancti exuviæ. Porro sacrista sacrorum ossium divisionem fecit, indeque abstulit partem episcopo Augustano ex condicto concessam, una cum ense invictissimi Martyris. Erat ensis ille cum vagina inclusus vaginæ alteri, seu capsulæ, quæ formam crucis præferebat, dono cujusdam principis Sabaudiæ. Medium occupabat equestris S. Mauritii statua, deductis per longitudinem litteris, opere anaglyphico, legebantur versus duo sequentes:

O bone Mauriti, tui defende cor amici,
Ut numquam laqueis vinci possit inimici.

[78] [Divisæ sacræ exuviæ cum testimoniis] Alludit deinde Baldesanus ad hos versus, domusque serenissimæ Sabaudicæ in Sanctos venerationem extollit, ac pergit: Itaque Legati, ut, quantum possent, mentem ducis sui pactasque conditiones exsequerentur, in partitione partes præcipuas omnium membrorum sacri corporis, præter plurima fragmenta, quæ discerni vix poterant, obtinuerunt. Pars altera sancti corporis ducis Mauritii in eadem arca eodemque monasterio Agaunensi relicta est. Hæc autem omnia clam peracta sunt, eodem scriptore teste, propter timorem a popularium tumultu. Ne vero ex qua parte sacer thesaurus in dubium revocaretur, voluit episcopus Augustanus, rem undequaque invictis testimoniis munitam esse & confirmatam. Itaque ab episcopo Sedunensi tale obtinuit testimonium, quod a Baldesano productum, hic recudo. Nos Hillebrandus a Rietmatten, divina favente clementia, episcopus Sedunensis, præfectus & comes terræ Vallesii, omnibus & singulis, quibus expedit, verum fore attestamur, quod fide digno accepimus testimonio, sacras reliquias corpus divi Mauritii martyris, qui ante multa sæcula Legioni Thebææ præfuit, & cum ipsa Legione eodem in loco & divi Mauritii diœcesis nostræ oppido, propter fidem Christianam martyrium subivit sub Diocletiano & Maximiano imperatoribus, severissimis Christianorum persequutoribus, nec non ejusdem beati Martyris ensem, quem cum earumdem reliquiarum medietate illustrissimo ac serenissimo D. D. Carolo Emmanueli Sabaudiæ duci, confœderato & amico nostro observantissimo, ob ejus in prædictas res sacras studium & pietatis affectum, quandoquidem amplissimæ ac florentissimæ illius familiæ sit patronus, fœderum hoc tempore renovatorum & mutuæ amicitiæ ac vicinitatis intuitu, nos episcopus præfatus, bailivus noster, & oratores omnium septem desenorum, nomine totius reipublicæ Vallesii, dono contulimus, a majoribus nostris in hæc usque tempora continue pro certis & indubitatis ejusdem reliquiis habitas & reputatas, atque insigniter magna cum devotione a spiritualibus & secularibus tam diœcesis nostræ, quam etiam exteris utriusque sexus hominibus veneratas, & evidentissimis miraculis illustratas fuisse: ita ut hac dere nulla penitus suspicio supersit, neque aliquis Christianus, Catholica religione imbutus, diversum sentiat, etiamsi ob vetustatem nulla certa de hisce exstent litteralia documenta.

[79] In quorum fidem ac veritatis testimonium hujusmodi concessimus litteras sub sigilli nostri appositione & secretarii nostri subscripti manuali subsignatione. [authenticis episcopi Sedunensis] Datum Seduni die XXVI mensis Decembris; stilo novo, anno a Christo nato MDLXXXX. Sigillo munitum & subsignatum Egidius. Episcopus Agustanus ceterique oratores ducis Sabaudiæ, quos, ut supra notavimus, sparsa Agaunensium consilia circumspectos reddiderant, ne qua fraudi locus esset, aliud insuper ab Agaunensibus canonicis instrumentum exegerunt, & impetrarunt, quod ex autographo sic exhibet Baldesanus pag. 345. Adrianus a Rietmatten, permissione divina humilis & indignus abbas electus, & commendatarius electus D. Mauritii Agaunensis, nec non & sacrista, cœnobitæ, sive canonici Regulares sub titulo beatissimi patris nostri S. Augustini, omnesque aviti nostri monasterii immatriculati. Notum iri volumus universis, quod cum auctoritate & jussu reverendissimi domini nostri Sedunensis episcopi, nec non comitiorum generalium & ordinariorum totius reipublicæ Vallesianæ, vigore mandati peremptorii immediate jussi fuerimus, reverendissimo ac pientissimo domino Joanni Gottofredo Ginodeo, Dei & Apostolicæ Sedis gratia episcopo Augustensi, nec non & clarissimis & eximiis viris atque dominis oratoribus pro & nomine ducalis celsitudinis Sabaudiæ definitis, impartiri & elargiri medietatem reliquiarum, una cum Spata (ut vocant) sive ense archiducis & martyris Domini, Mauritii supremi patroni nostri, in ejusdem veridica corporis capsa & scrinio in æde sacri thesauri Agaunensis conservabilium.

[80] Quapropter virtute præsentium cum nostris juramentis solitis attestamur & profitemur, [& abbatis monasterii Agaunensis,] illas ipsissimas sacras reliquias ex verissima custodia & scrutinio (prout a sæculo ratum & habitum fuit) hactenus ejusmodi Divorum ossalium reposibili, depromptas & exemptas fideliter & ingenue, omni dolo & fraude semotis, servatis servandis, contulimus & subrogavimus. In cujus rei memoriam & testimonium solita sigilla supprimere voluimus. Datum e monasterio nostro Agaunensi die vigesimo nono Decembris anni Verbi incarnati MDLXXXX. Et infra: Adrianus electus manu propria subsignavit. Joannes Franciscus de Plastro sacrista dicti monasterii (L. S.)

Post quæ iterum ad calcem: Idem, qui supra, definitus electus, illustrissimas & serenissimas celsitudines ex ecclesia Sedunensi deque beati Theoduli sacro metallo & thesauro ornare voluit. Porro ad hæc paucula observanda sunt. Ac primo quidem de reliquiis Agaunensibus S. Mauritii sic ubique sermonem esse in instrumentis, ut nullo modo inde liqueat, totum sancti Martyris corpus usque ad id tempus ibidem quievisse, quod nec uspiam alibi ab Agaunensibus assertum reperi, nec asseri ullo modo potuit.

[81] [quæ sint.] Baldesanus quidem passim liberaliter Corpus nominat, non solum coacervata ante divisionem sacra ossa, quæ Agauni reperta fuerant, sed eas etiam solas partes, quæ inde Taurinum translatæ fuerunt, sed id monuisse sufficiat. Adverti hic etiam potest, videri ex verbis Sedunensis antistitis reliquias S. Mauritii, quæ in Agaunensi ecclesia servabantur, nullo testimonio authentico munitas fuisse, licet a traditione pro talibus habitæ fuerint, quod satis mirum mihi apparet, cum tantus thesaurus procul dubio sæpissime per tot seculorum decursum apertus & inspectus fuerit, atque inde tot partes ab abbatibus aliis ecclesiis concessæ & ablatæ reperiantur. Quamquam de iis forte solum instrumentis sermo est, quæ reperti primum & in Aguanensem basilicam illati corporis fidem facere possent, quæque nulla supersunt.

§ VIII. Translatio solemnis reliquiarum S. Mauritii Taurinum: aliquot beneficia, quæ tum temporis narrantur contigisse.

[Episcopus Augustanus obtentas cum difficultate reliquias] Post ea, quæ hactenus retulimus, pergit Baldesanus narrare solemnem obtentarum reliquiarum translationem, quam cum illo prosequimur, a pag. 317, contractis, ut supra fecimus, in arctiore periodos ejus verbis. Potitus sacris reliquiis Augustanus episcopus mox reditum adornavit, portans secum sacrum thesaurum. Partitio autem reliquiarum ita clam fieri non potuerat, ut Agaunensibus civibus non suboluerit, quid ageretur, imo ut suspicax timor est, pronum erat ex rumore illo conjectare aliquos, imponi sibi a primoribus, falsaque spe lactari se, dum ex condicto integer thesaurus sacer clam Taurinum aveheretur. Sane Taurinenses metuentes, ne a popularibus vis sibi inferretur, quanta potuerunt diligentia celeritateque montem S. Bernardi percurrerunt, donec ad S. Remigii, quod Sabaudo parebat oppidum, pertigissent. Inde gubernatori & archidiacono Augustano adventum suum nuntiarunt, ut sacris reliquiis obviam procederent, præmonita tamen prius, ut in mandatis acceperant, serenissima principe Catharina.

[83] [asperrima hiemis tempestate per montes] Quo tempore montem majorem S. Bernardi superabant, tria contigerunt notatu digna. Primum est, quod ea anni tempestate montes superarint, quæ solet ibidem a ventis, nivibus congestis & immodico frigore esse tam aspera, ut non sine evidenti vitæ periculo quispiam hieme illic itinerari possit. Fuit autem, cum episcopus Augustanus Agaunum properaret, observatum, quod cum vix asperrimum montem transisset, subito, nive, quæ nocte Natalis Domini copiosissima deciderat, via undequaque fuerit interclusa. Pariter in reditu episcopi cum sacro thesauro vestigia, gelu & aperto sole indurata non nihil nive, suffraganteque ventorum silentio & lecticariorum industria, firmum utcumque pedem recipiebant, at illa, cum sacræ reliquiæ perlatæ essent, mox recens nix occlusit. Secundum est: transire debebant angustum valde tramitem, cui nix altissima imminebat; hæc, si decidisset, sanctas reliquias & qui illas deportabant, omnes oppressisset. Primi callem intrare debebant lecticarii, ruricolæ, qui montes inhabitant & a viatoribus conducuntur, ut vias præmonstrent aperiantque, vel etiam itinerantes transportent.

[84] Illi itaque propter humiditatem tramitis strati per nivem infirmam & mollem admoniti de periculo reditum suadebant. [altissima nive tectos, non sine singulari] Sed mox episcopus, qui sacrum thesaurum ferebat, insolita fiducia in S. Mauritium se plenum sentiens, ut sequentibus animos adderet, cum sanctis reliquiis præcessit, inquiens, non posse illos tunc perire, quando tantus Protector aderat, ad quæ universi cum pari fiducia responderunt, quod vitam suam & salutem Sancto committerent & ita secure evidens periculum evaserunt, nixque sub eorum pedibus indurata est S. Mauritii meritis & patrocinio. Eidem adscriptum fuit beneficium alterum. Quo tempore Alpes nivibus tectæ sunt, solet montibus earum massa aliqua hinc & inde ventis pluviisque avelli; hæc per nives inferiores devoluta in tantam quandoque molem excrescit, ut montem induisse diceres, atque cum tanto impetu ruit, ut non solum homines & pecora opprimat, verum etiam arbores, rusticorum casas, integrasque sylvas & terras evertat.

[85] Contigit igitur, cum Augustanus episcopus, & qui illum in reditu comitabantur, [Sanctorum adjutorio, defert Augustam:] procederent, ut talis nivium moles, quæ procul dubio opprimere omnes & tegere poterat, decideret. Spectato lapsu præcipitique impetu, devolvi debebat in eum locum, ubi cum S. Mauritii exuviis incedebat episcopus: at cum jam esset proxima, eique immineret non sine evidenti periculo, aperuit se, & utrimque delapsa est, nullum inferens cuipiam damnum. Hactenus fere Baldesanus. Postrema hæc si vera sunt, non immerito sane sancti Martyris potenti patrocinio adscribi possunt. Pergit translationem enarrare Baldesanus pag. 320. Kalendis Januarii anni post Christum natum 1591 Augustam perlatus est nuntius, adventare episcopum cum reliquiis S. Mauritii, quas ordine procedentes pedestresque canonici ferebant. Gubernator jussit subjectas sibi militares copias procedere obviam. Suaserat is, ut patres equitesque, quos serenissima ducis conjux Catharina submiserat, translationi adfuturos, apud se morarentur, quoniam in eorum adventu via per montes nivibus interclusa fuit, ut primum illac Augustensis episcopus transierat.

[86] Postquam igitur milites in occursum sancti thesauri processerant, [ubi cum summo applausu excipiuntur,] gubernator se cum patribus, equitibus & viris aliis nobilibus in viam dedit, hosque omnes subsecutus est clerus cathedralis ecclesiæ solemniores vestes indutus. Incedebant milites sub gubernatoris vexillo, quod opportune exhibebat crucem S. Mauritii, flammis igneis radiisque solaribus circumdatam, cum lemmate, Gallico expresso idiomate, Plus ultra. Cum in conspectum venerunt sacra lipsana, milites, explosis tormentis minoribus bellicis, lætitiæ initium fecere, clerus, comitante musicorum turba suaviterque modulante, episcopum cum sacro thesauro ad vicinam urbi sacram ædiculam perduxit. Ibi sanctæ reliquiæ populi innumeri, qui accurrerat, conspectibus fuerunt expositæ: episcopus, qui in peregrini habitu advenerat, pontificalem ornatum, equites S. Mauritii pallium, ordinis sui insigne, omnes ardentes cereos sumpserunt, & sic ordine ad cathedralem ecclesiam processum est. Antiqua erat apud Augustenses veneratio sancti Martyris, quam S. Gratus ejusdem olim sedis episcopus, allatis eo aliquot S. Mauritii reliquiis, invexerat. Itaque cum triumphali pompa festivisque plausibus sanctum suum Protectorem exceperunt; allata lipsana in sacello, ubi SS. Gratus & Jocundus quiescunt, post decantatas solemni musica Vesperas, inclusa fuerunt.

[87] Mox mandata a serenissima principe Catharina perlata fuere. Jubebat, quanto posset cum splendore, ordine & pompa perferri Taurinum sacras reliquias; [& novæ lipsanothecæ includuntur.] monebat, de die & modo, quo translatio fieret, instrui se velle. Mitteretur ad se mensura arcæ ensisque, spondebatque sumptus omnes in translationis pompam impendendos a se refusum iri. Itaque Augustensis episcopus, consultis, qui aderant, equitibus patribusque Societatis nostræ, serenissimæ principis voluntati, datis litteris, satisfecit. Compositæ sunt duæ capsæ, minor altera, in qua sacer thesaurus deponeretur, intus holoserico pretioso ornata. Major, quæ primam reciperet conservaretque, rosei deforis coloris erat, cujus est habitus Mauritianorum equitum. Ejusdem etiam Ordinis cruces illam undequaque ornabant. Dedit insuper mandatum episcopus Augustensis ad omnes diœcesis suæ parochos, ut parati essent cum suo grege sancto Martyri solemniter occurrere, cum ad subjectarum parœciarum limites pervenisset. Simile mandatum a gubernatore ad milites missum fuit. Significatum insuper fuit episcopo Eporediensi, ut eumdem ordinem servaret in itinere Taurinum versus.

[88] [Profectis cum sacro thesauro ex parœciis parochi cum suis,] Omnibus ita dispositis, die octava Januarii sancta ossa præparatæ recens arcæ impositæ fuerunt, postera die unum illorum Augustensibus deosculandum datum ac deinde iterum capsula reclusum fuit. Celebrata solemniter Missa, procedere supplicantium in morem cœperunt eodem fere ordine, quo fuerant Augustam ingressi. Ejusdem urbis nobiles viri omnes cum cereis accensis sacrum thesaurum comitati sunt, usque ad ædem satis dissitam. Ibi episcopus breviores vestes sumpsit, & processit hoc ordine. Agmen ducebant crux prælata & presbyteri aliquot, musicique hymnos modulantes. Succedebat canonicus, sancti Mauritii ensem ferens. Sequebantur aliæ Sancti exuviæ, a duobus canonicis portatæ. Proximi incedebant pedites episcopus plurimique, qui de ejus comitatu erant. Hinc & hinc sacra lipsana ambiebant laternarii quatuor, in hunc finem adornatas ingentes laternas in altum deferentes, ac tandem claudebat religiosum agmen multitudo ingens virorum & mulierum. Occurrebant parœciarum, per quas transitus erat, rectores cum vicariis suis, superpelliceis pluvialibusque induti cum sanctis reliquiis, si quas haberet eorum ecclesia, ac primum thus sancto Protectori adventanti adolebant, deindeque cum cantu usque ad parœciæ suæ finem deducebant sacra pignora, ubi ab alio rursus, eodem servato ordine, excipiebantur, accurrentibus undequaque accolis, & cum summa animi teneritudine reverentiaque sanctum Martyrem venerantibus.

[89] [& ex vicinis præsidiis milites occurrunt. Eporediæ] Milites etiam ex diversis præsidiis prodeuntes, quæ in mandatis habebant, prompte alacriterque exsequebantur. Ad cujusque diei finem, cum ad assignatam stationem pervenissent, sacra lipsana loco tutissimo sub vigilum militum custodia collocatæ fuerunt. Postridie postquam celebrassent ad aras patres nostri, inde educebantur, omnesque solito ordine procedebant. Tantus ubique erat populorum concursus tantaque devotio, ut agmen integrum per altas nives & viarum incommoda ad maximi momenti expeditionem bellicam properare eminus dixisses. Gaudebant singuli coronas precatorias sanctæ capsæ admovere, spectareque ensem sancti Ducis, qui in vico Ciambava deosculandus datus fuit. Cum ad confinia Eporediæ perventum esset, egressus est episcopus cum omni clero, religiosis Ordinibus, piis sodalitiis, & primoribus urbis usque ad ecclesiam in colle ædificatam, nominatamque a S. Antonio. Ibi super altare deposita sunt sacra pignora.

[90] Serenissima princeps Catharina Eporediam miserat canonicum Taurinensem, S. Mauritium veneraturum, inspecturumque suo nomine ejus sanctas reliquias, [velis pretiosis a serenissima Catharina, Sabaudi uxore, submissis ornantur] ad quas toto pectore anhelabat. Una destinarat pannum pretiosissimum heteromallinum, textili etiam opere pulchre pictum, ut sacram lipsanothecam tegeret decoraretque; addiderat insuper velum olosoricum alternis auri lineis distinctum, quo sacer ensis involveretur. Iis coopertæ deinceps in itinere fuerunt sanctæ reliquiæ, quæ ibidem a canonicis Augustensibus rursus humeris exceptæ & ad civitatem latæ fuerunt. Erant plateæ omnes, qua transitus erat, ornatæ splendide, dispositis hinc inde aris musicorumque choris, urbi de tanti Hospitis adventu gratulantibus. Post longum circuitum ad ecclesiam cathedralem ventum est. Supra portam ejus maximam spectabantur depictæ decoratæque effigies sanctorum Bessi & Tegoli Thebæorum, quorum corpora in illa ecclesia servari asseruntur, mediaque illas inter imago S. Mauritii, eorum ducis. Ad ecclesiæ januam sanctas reliquias episcopus Eporediensis atque archipresbyter capituli exceperunt, easque ad altare princeps pertulere, & post concentum musicum populo spectandas præbuere; post quæ ad sacrarium relatæ sunt.

[91] Eodem vesperi Eporediam advenit Vercellensis antistes, [& cum pompa excipiuntur.] ut & ipse & Eporediensis Augustano comites, solemni translationi adessent. Postero die mane religiosum agmen rursus se in viam dedit, canonicis Eporediensibus vicatim omnibus sacrum onus subeuntibus, per longam viam, donec parochum aliquem de more cum suis habuerunt obvium, sicque tandem Clavisium (oppidulum est Eporediam inter & Taurinum medium) pervenerunt. Vercellensis & Eporediensis episcopi breviori itinere jam illuc appulerant, clerumque & pias confraternitates congregaverant, cum quibus urbe egressi, rursus sacris lipsanis occurrerunt. Hæc ad ecclesiam principem lata cum pompa & civium applausu fuerunt. Clavasii moratum est, donec mandata nova ab Infante Catharina perlata sunt. Ejus jussu versus monasterium patrum Capucinorum, quod uno milliari Taurino distat, & a Diva De Campania nomen habet, perrexerunt. Sanctum Thebæorum Ducem patres illi solemni more exceperunt, pretiosæque exuviæ illorum ecclesiæ illatæ, & sub militum custodia depositæ fuerunt.

§ IX. Inspectio sacrarum reliquiarum earumque in urbem Taurinensem cum solemni pompa illatio.

[Ante receptionem indictum Taurini jejunium.] Cum Taurini nuntiatum esset (pergo Italice scribentis Bernardini Rossignolii narrationem stringere) appropinquare urbi tam ardentibus votis desideratas S. Mauritii reliquias, jamque ad patrum Capucinorum ecclesiam pervenisse, vir illustrissimus Melchior Peletta, episcopus Chrysopolitanus & suffraganeus Eminentissimi Taurinensis archipræsulis Hieronymi della Rovera, S. R. Ecclesiæ Cardinalis, indixit jejunium & Vigilias, & solemnem supplicationem pro sequenti die, quo in urbem introduceretur novus hospes, dux & protector Mauritius. Eo die, qui Martis erat & XV Januarii, mane profecti sunt ad monasterium Divæ campestris illustrissimus nuntius Apostolicus Julius Ottinelli cum illustrissimo suffraganeo, magnus cancellarius, referendarius, & secretarius serenissimi Sabaudiæ ducis ad inspiciendas sacras reliquias nomine & jussu serenissimæ Infantis, cujus recognitionis instrumentum publicum & authenticum conditum est. Porro visitatio facta est coram episcopo Eporediensi, testimoniumque authenticum exhibet Baldesanus Italice scriptum pag. 340.

[93] [Inspectæ prope urbem reliquiæ,] Nihil attinet illud hic integrum Latine vertere, cum eadem fere ibi de itinere initio referantur, quæ jam protulimus, quæque in testimonio illustrissimi Augustensis iterum postea recurrent. Posteriorem partem, quæ est de inspectione & recognitione reliquiarum huc transfero ex eodem Baldesano pag. 343. Aperta coram illustrissimis Nuntio & suffraganeo Taurinensi majore capsa, educta est capsula altera lignea cæruleo colore picta, involutaque panno holoserico rubri (Cremesina) coloris, obserata clave & pariter sigillis munita; (sicut arca major fuerat, ut in instrumento ante narratur.) Bina sigilla recognita fuerunt, ut supra, & deinde aperta est lipsanotheca coram reverendissimis dominis, Nuntio, suffraganeo & episcopo Augustano, inventaque intus vestita tela subserica (in Italico est Cendale, quod in Lexicis non invenio. Forte barbarum est, a Gallico & Hispano Cendal, & Latino, a scriptoribus medii ævi usurpato, Cendalum, cujus varias significationes habet Cangius, hanc ego ex conjectura prætuli) rubea, & apparuit in ea primo intuitu desuper gossipii bombyx alba; qua sublata, detectus est pannus holosericus rubeus, proxime sanctis reliquiis superpositus. Detectæ & inventæ fuerunt partes viginti duæ magnæ, & viginti parvæ ossium, cum pulvere & fragmentis minutis collectis & involutis cum chartis testibus, quod essent illius S. Mauritii, signatis redditisque ab abbate prædicto & capitulo abbatiæ præfatæ S. Mauritii dicto reverendissimo episcopo & dominis aliis, a prædicto serenissimo duce missis.

[94] [quales repertæ sint.] Reverenter autem extractæ singulatim fuerunt manu propria reverendissimi Nuntii & episcopi coram prædictis dominis testibus, & collocatæ super carta, cui pannus albus substratus erat; cumque positæ ibidem, diligenter inspectæ, consideratæ recognitæque fuissent, invenerunt, quod aliquæ essent de cranio, brachio, femoribus, tibiis, costis, spina dorsi & aliis partibus diversis sacri & venerandi corporis prædicti S. Mauritii, quas prædictus reverendissimus dominus episcopus Augustensis ibi affirmavit cum juramento, manu pectori Religiosorum more admota, esse ipsa ossa & reliquias extractas ex prædicta ecclesia & monasterio seu abbatia S. Mauritii Agaunensis, & sibi aliisque prædictis dominis traditas & remissas ab abbate reverendissimo & canonicis prædictæ abbatiæ, quæ deinde omnes per præfatos reverendissimos dominos singulatim repositæ & restitutæ sunt in eamdem capsulam, involutæque, ut prius fuerant, panno serico repositumque desuper gossipium.

[95] [& iterum reconditæ.] Postea lipsanotheca clausa fuit clave, impositaque grandiori arcæ, cum duobus sigillis serenissimæ principis Catharinæ. Clavis eidem episcopo Augustensi relicta est custodienda & serenissimæ remittenda. Eo facto, mox obtulit tradiditque præfatis dominis thecam ligneam factam in formam crucis, tectamque corio impresso, & vetusta equestri S. Mauritii effigie ex uno latere. Infra illam erant tria scuta gentilitia Sabaudiæ cum cruce alba in campo rubro, & quinque annulis, quibus videntur olim gemmæ insertæ fuisse. In cruce tres erant annuli similes, inque medio, elementis antiquissimis contractis, legebatur, Sanctus Mauritius, in longitudine autem thecæ legebatur: O bone Mauriti, defende tui cor amici, ut numquam subjici laqueis possit inimici. Differt hic inscriptio ab eadem num. 77 relata: sed pergamus. In altero autem latere in eodem corio expressæ spectabantur quatuor rosæ rubri coloris, scriptumque in medio; Petrus Fornerius.

[96] Solutæ sunt deinde duæ tæniæ holosericæ rubeæ, [Gladii inspectio.] quibus vinciebatur theca, quæ per reverendissimos aperta inventaque est rubro intus duplicata panno, atque in ea machera cum vagina ex pelle piscium, capuli pila contusa, scutellaque ferrea ex duobus laminis in crucem transversis, ferreaque etiam extrema vaginæ parte, & frusto cinguli ex bubalo tenui cum capulo de eodem corio fune albo circumligato. Educta per reverendissimum Nuntium machæra illa apparuit rubigine obducta, videbaturque fuisse deaurata, larga tres digitos longaque quinque circiter palmos, deinde recondita fuit in vagina sua & theca & iisdem revincta ligaminibus. Machæram illam eamdem esse, quam præfati abbas & canonici Agaunenses S. Mauritii deposuerant tradiderantque cum prædictis reliquiis, reverendissimus Augustensis modo prædicto asseveravit. Horum omnium præfati domini concesserunt testimoniales ad æternam rei memoriam, quæ per me Augustinum Ripa, civem Taurinensem, notarium & secretarium sanctioris consilii & ærarii serenissimorum Sabaudiæ ducum, Annuntiatæ & militaris Ordinis S. Mauritii & Lazari, exceptæ fuerunt. In quorum fidem cum solitis officii mei signis subscripsi &c.

[97] Ad hæc venient aliqua inferius observanda, ordinem narrationis Baldesani resumamus. Postquam modo supra dicto recognitæ & inspectæ fuissent sacræ exuviæ, [Ornatus & pompa] debite reclusam lypsanothecam canonici Taurinenses humeris exceperunt processitque solemnis supplicatio Taurinum, versus portam, quæ Segusina dicitur. Extra portam illam erecta erat levi opere ædicula, ornata instar oratorii, atque in ea ara pretiose decorata multisque cincta luminaribus, ad quam per gradus aliquot ascendebatur. Super illa multo tempore quieverunt sanctæ reliquiæ, donec parata essent ad receptionem & ordinata cetera. Assistebat autem, inter affluentium undequaque populorum innumeram multitudinem, Augustanus episcopus cum canonicis aliquot & viris nobilibus. Interim comparuit magna series puerorum de schola doctrinæ Christianæ, cælestes genios habitu referentium, laudesque canentium, cum duce suo & antesignano, præferente vexillum cum cruce S. Mauritii; ab iisque carmen recitatum est, quo sancto Martyri eam doctrinam commendarunt, pro qua olim gloriosum sanguinem fuderat. Advenerunt paulo post illustrissimus Nuntius Apostolicus & orator Venetus, cum aliis aliquot præsulibus invitatis a serenissima duce, & deputati, qui sanctas ferrent reliquias, archipræsules Viennensis & Tarantasiensis, episcopique quatuor Vercellensis, Astensis, Eporediensis & Montis-Regalis, pontificalem omnes cum mitra induti ornatum. Aderat pariter illustrissimus suffraganeus Taurinensis Peletta, cum capitulo metropolitanæ ecclesiæ & equitibus S. Mauritii, Ordinis sui habitum gestantibus. Dispositis itaque omnibus, inchoata est supplicatio, & sacra S. Mauritii lipsana feretro festivo novo, eoque venuste ornato, superposita, sicque ab illustrissimis quatuor episcopis excepta & lata fuere.

[98] Initium fecit puerorum, quorum jam meminimus, prolixa series, successit sodalitas nobilium feminarum, saccos indutarum, manuque tenentium cruces, insignia illius sodalitii, quod ab humilitate nomen habet: [cum quibus sacer thesaurus intra urbem receptus,] secutæ sunt confraternitates omnes flagellantium: pone illas processere Religiosi mendicantes, quos exceperunt cives innumeri, ardentes manu cereos gestantes. Reliqua hoc ordine solemnis pompa subsecuta est; sclopetarii Taurinenses, aulici serenissimi ducis, equites S. Mauritii, clerus secularis, canonici cathedralis ecclesiæ vestiti superpelliceis ones, cum cappis desuper purpurei coloris, quibus mustellæ Alpinæ pelles intus assutæ erant, instar canonicorum Romanorum S. Petri; gubernator urbis portans S. Mauritii frameam, deinde archiepiscopi Viennensis & Tarantasiensis, & inter hos medius Augustensis præsul, custos sanctarum reliquiarum, quæ pone ab episcopis Vercellensi, Astensi, Montis-Regalis & Eporediensi latæ sunt. Successerunt Oratores Hispanus & Venetus, magnus Sabaudiæ cancellarius cum referendariis, præsides senatus cum senatoribus, camera ducalis, magistratus & officiales urbis, vicarius & prætor, syndici & consules cum nobilibus aliis.

[99] [& per plateas principes pulchre decoratas delatus est] Hos omnes ex utroque latere sepiebant prætoriani, spiculatores, aliique ducis satellites, aperto capite accensas, præferentes faces, quas non habentibus munifice suppeditaverat Infans serenissima. Denique innumera multitudo civium ardentibus instructi omnes cereis claudebant religiosum agmen, quod hoc ordine inter bellicorum tormentorum festivos strepitus & campani æris ex omni turre applausus urbem ingressum per vias præcipuas incessit. Muri omnes faciesque domorum holosericis velis, tapetibusque tecti & ornati erant. Patres Societatis Jesu, apud quos servantur sacra corpora trium tutelarium sanctorum, Solutoris, Adventoris & Octavii in honorem Ducis sanctæ Legionis Thebææ, cujus illi milites fuisse creduntur, ornarant splendide totum, qua parte plateam maximam respicit, collegium suum, quod arcubus duobus triumphalibus utrimque intercluserant. Parietes omnis generis pretiosi panni illisque affixa carmina pompæ accomodata vestiebant. Contra templi faciem ex utraque valvarum parte in pegmate duas aras erexerant. Super harum una exposita erat pretiosa lipsanotheca trium laudatorum Thebæorum cum illorum affabre militari habitu pictis iconibus, huic ex altero latere respondebant in altari altero sacra lipsana S. Julianæ, hospitæ quondam prædictorum Martyrum, & S. Goselini, abbatis olim cœnobii S. Solutoris, prodigiosæ reliquiæ.

[100] [ad metropolitanam ecclesiam. Pietas erga S. Mauritium] In superiori frontis parte inter varios ornatus spectabantur quatuor pulchræ statuæ, trium tutelarium Martyrum & beatæ Julianæ. Aras duas prædictas inter, in eminentiori loco exstruxerant altare tertium, super quo, morante supplicatione, depositæ sunt novi hospitis S. Mauritii venerandæ exuviæ. Post concentum musicum dictamque ab episcopo suffraganeo de sancto Duce orationem, juvenes quatuor laudes S. Mauritii cecinerunt, urbique de tanto thesauro carmine gratulati sunt. Stabat interim ad gradus metropolitanæ ecclesiæ dux serenissima Catharina cum duobus filiis, alter enim infirmabatur, exspectans novum Hospitem & antiquum Protectorem serenissimæ domus Sabaudicæ, vidensque appropinquantes sanctas reliquias provoluta in genua jussit filios feretrum deosculari & sanctam lipsanothecam amplecti in signum admissionis dudum desiderati Hospitis & Protectoris. Cum hæc ad templi valvas fierent, per quatuor equites Ordinis S. Secundi, ducis & locum-tenentis S. Mauritii. Suffraganeus cum omni populo ter protectionem imploravit ejus, qui in occursum Ducis sui venerat; deinde ad altare princeps cum sanctis reliquiis processum est.

[101] Erat tum illud, tum totum intus forisque templum ad triumphalem tanti Ducis ingressum splendide ornatum. [serenissimæ infantis Catharinæ, quæ ad aram] Super ara, ubi jam olim S. Mauritii brachium collocatum & servatum fuerat, reliqua nunc allata Sancti ossa deposita fuere, resonante musicorum concentu. Serenissima princeps ad umbellam præparatam, & oratores ad destinatum locum se recepere, cantatæque sunt ritu solemni Vesperæ. Inter has processit serenissima dux ad gradus altaris, ut S. Mauritium veneraretur, processitque Augustensis episcopus, atque illi claves, quibus sacra lipsana occlusa erant, remisit, simulque testimoniales literas Sedunensis episcopi, abbatis & canonicorum Agaunensium, quas superius exhibuimus, obtulit. Quid deinde actum sit, narratur in testimonio authentico Augustini Ripa, quod excudit Baldesanus pag. 350. Quæ huc pertinent, inde transfero. Prædicta serenissima Infans, acceptis præfatis litteris & clavibus, jussit aperiri prædictas lipsanothecas per præfatos reverendissimos Nuntium, & episcopum. Solutis sigillis & apertis, dicta majore theca & altera minore in priore contenta, allatis, & positis, ut supra, in præsentia & cum adjumento prædictorum Nuntii, archiepiscoporum, episcoporum & legatorum inspecta & reperta fuerunt omnia prædicta ossa & reliquiæ venerandi corporis S. Mauritii, descripta & recognita ut supra.

[102] Eo peracto, reclusa est de novo prædicta capsa clavibus, [lipsanothecæ claves accipit & sacras reliquias in capsam argenteam] acceptaque præfatarum reliquiarum depositione, & traditione facta, ut supra, per reverendissimum episcopum Augustensem gratiæ Deo, gloriosissimæ Virgini Mariæ & S. Mauritio actæ sunt, & testimoniales datæ, quas ego Augustinus Ripa notarius & secretarius &c. &c. excepi. Taurini in basilica S. Joannis XV Januarii MDLXXXXI. Porro, eane inspectio in ipsa ecclesia Vesperarum tempore facta sit, ex interrupta instrumentis narratione deducere non potui, at translationis solemnitas trium dierum fuit, quibus, præsente semper serenissima Sabaudiæ ducis conjuge Catharina, cum insigni pompa ecclesiastica officia peracta, sanctæque reliquiæ deosculandæ datæ sunt. Taurinum attraxerant maximam populi multitudinem non ornatus solum splendidi, sed vel maxime veneratio erga sanctum Martyrem, & concessæ a Sede Apostolica indulgentiæ perpetuæ, lucrandæ non solum translationis die, qui XV Januarii fuit, verum etiam XXII Septembris, quo cum magno Taurinensium concursu celebratur martyrium S. Mauritii & Thebææ Legionis, cujus ipse præfectus fuit.

[103] Postea serenissima princeps veneranda S. Mauritii pignora in argenteam lipsanothecam affabre factam transtulit, [transponi jubet. Instrumentum authenticum] duxque Carolus Emmanuel quarto genitum suum S. Mauritii nomine appellari voluit in baptismo, crevitque cum annis in serenissima domo Sabaudica, & apud Taurinenses veneratio erga sanctum Martyrem, ut postea paucis attingemus; hic subnecto instrumentum authenticum episcopi Augustensis, quo strictim refertur translationis historia, ex Baldesano pag 346. Joannes Gottofredus Ginodius, Dei & Apostolicæ Sedis gratia episcopus Augustensis &c. &c. Universis notum facimus, quod ex civitate Augusta, nomine serenissimi ducis Sabaudiæ, ad monasterium S. Mauritii Agaunensis, patriæ Vallesii, Sedunensis diœcesis, profecti sumus, pro habendis pretiosis reliquiis & armis S. Mauritii martiris, Archiducis sacræ Thebeæ Legionis, nobis assistentibus, & comitantibus dominis Joan. Christophoro Guicciardo, Joanne Rodulpho de Campovillario, & Antonio Puincterio canonicis ecclesiæ nostræ cathedralis Augustensis, & nobili Laurentio Avisedi & capitaneis militiæ Augustanæ, & in reditu, nobili Petro Roncasio:

[104] [episcopi Augustensis,] Et ibidem die Sabbati vigesimo nono Decembris anni MDXC sacris induti vestibus, Missa per nos in altari S. Mauritii celebrata, accensis luminaribus, & ad Deum devotis effusis precibus, aliisque servatis servandis, nomine prælibato, recepimus a reverendo domino Adriano a Rietmatten, abbate electo, & domino Joanne Francisco de Plastro sacrista, aliisque Religiosis dicti monasterii medietatem reliquiarum existentium in majori capsa argentea ipsius ecclesiæ S. Mauritii, ejusque sancti ensem, auctoritate, & mandato illustrissimi & reverendissimi domini episcopi Sedunensis, comitis, præfecti patriæ Vallesii, ejusque eximii consilii, ac totius recepturæ Vallesianæ, per egregium Petrum Quarterii castellanum, & capitaneum publice lecto, præsentibus nobis & clarissimis dominis Hieronymo Lamberto consiliario, & Carolo Rocheta etiam consiliario, & in supremo senatu Sabaudiæ præside, suæ celsitudinis delegatis, atque nobilibus dominis Mattheo Cyneo, alias Bailivo patriæ Vallesii, Bartholomeo de Supersaxo, consule civitatis Sedunensis, Francisco de Platea signifero Syrri, Joanne Rosten signifero Raroniæ, & castellano Martigniaci, Antonio Vualdino procuratore fiscali dicti illustrissimi & reverendissimi domini episcopi Sedunensis a Morgicontei inferius, Georgio Michaële de Supersaxo gubernatore S. Mauritii, Guilielmo Odetto ejusdem loci sindico, & Gaspardo Brenlen Gubernatore Montiolo pluribusque aliis.

[105] [quod impetratarum & Taurinum] Qui domini abbas & sacrista jurejurando attestati fuerunt, eas esse reliquias dicti S. Mauritii martyris, & pro talibus habitas fuisse, & pro talibus ab omnibus semper (ut a majoribus audiverunt) habitas fuisse, prout latius, in litteris testimonialibus dicti domini abbatis dicta die vigesima nona Decembris, sigillis, tam præfati dicti domini abbatis, quam ejus capituli munitas, per ipsosque dominos abbatem, & sacristam subscriptis, continetur. Quam reliquiarum medietatem, & ensem a dicto monasterio Agaunensi majori, qua fieri potuit observantia, & ab ingressu diœcesis nostræ Augustensis processionaliter semper, unaquaque parochia per sui territorii confines devote comitante, & duobus ex dictis canonicis deferentibus, aut aliis sacerdotibus coadjuvantibus, in dictam ecclesiam nostram cathedralem Augustensem die prima Januarii anni præsentis celebri processione totius cleri civitatis nobis obviantis transtulimus, ibique in sacrario usque ad diem nonam ejusdem reposuimus, clave dicti sacrarii per sacristam nobis fidelem servata, qui in manibus nostris juravit, se fideliter, & diligenter conservaturum.

[106] [translatarum reliquiarum] Tum translatis dictis reliquiis prædicta die nona in præsentia reverendorum dominorum Ludovici Mansonii Panormitani, & Joannis Baptistæ Rosetti ex collegio Societatis Jesu Taurinensi, & reverendorum dominorum Ferdinandi Scaliæ, & Fabricii Cevæ militum religionis sanctorum Mauritii & Lazari, aliorumque multorum in alias duas capsas decentiores, una intra aliam clavis obfirmata, & utriusque clavibus obseratas, sigilloque nostro munitas a dicta civitate Augustensi processionaliter, ac modo & ordine, quibus prius, comitantibus etiam ultra reverendos patres Jesuitas, canonicos & milites supranominatos, reverendo domino Marco Antonio de Alabardo archidiacono ecclesiæ nostræ cathedralis, necnon multum illustri domino Georgio de Chialant, gubernatore Augustæ & Eporediæ, illustri domino Prospero de Chialant, Gaspare de Balbis, domino Quarti, Michaële de Bœza, domino Bœzæ, reverendo domino Gaspardo Vaudano dictæ religionis milite, & nobili Ammone Salvardi ex capitaneis militiæ Augustensis in ecclesiam cathedralem civitatis Taurinensis die decima quinta hujus, facta prius descriptione reliquiarum ipsarum & status capsarum in ecclesia beatæ Mariæ fratrum Capucinorum de Campania per illustrissimum & reverendissimum Nuncium Apostolicum, & reverendissimum dominum suffraganeum Taurinensem in præsentia illustrissimi domini Ludovici Miliet, magni cancellarii Sabaudiæ, plurimorumque aliorum, &, ut latius in testimonialibus per nobilem Ripam receptis, constat, transtulimus.

[107] In qua ecclesia metropolitana ante magnum altare ipsius ecclesiæ claves dictarum capsarum in manibus serenissimæ Infantis, [fidem indubiam faciant.] ducissæ nostræ, remisimus, præsentibus dictis illustrissimo domino Nuncio Apostolico, & reverendissimo domino suffraganeo, ut aliis testimonialibus, per dictum nobilem Ripam receptis, apparet. Quapropter præsentium virtute nostroque juramento solito testamur, & profitemur, omnes illas sacras reliquias, per nos nomine dicti serenissimi ducis receptas, fideliter remisisse, omnemque curam ac diligentiam circa præmissa, tam in conservatione clavium capsarum ipsarum & sacristiarum atque locorum, in quibus repositæ fuerunt, quam per appositionem sigilli nostri, ac custodia adhibuisse. In cujus rei testimonium præsentes subscriptione nostra sigillique nostri appositione communivimus die decima sexta Januarii, anni a salute mundo parta nonagesimi primi supra sesquimillesimum. Quas cum dictis testimonialibus præfati domini abbatis Agaunensis, etiam per secretarium nostrum signatas, in manibus dictæ serenissimæ Infantis ducissæ nostræ reliquimus. Ceterum Adrianus a Riedmatten, qui tum hic, tum in præcedentibus instrumentis vocatur abbas electus monasterii Agaunensis, ad hanc dignitatem, sublatis peste omnibus Agaunensibus, qui ad dignitatem illam aspirare potuissent, consentientibus primoribus Vallesiæ, assumptus fuerat, cum esset decanus cathedralis Sedunensis, at confirmationem Roma obtinere non potuit; anno tamen 1604 Sedunenses infulas consecutus est, ut docet me eruditissimus De L'isle in Historia Ms.

§ X. Beneficia, quæ narrantur in translatione & postea impetrata. Discutiuntur aliqua Baldesani superius asserta. De brachio S. Mauritii, quod pridem habuisse se, gloriantur Taurinenses.

Narrat Baldesanus pag. 333 prodigium ipsius solemnis translationis tempore contigisse. Respondit, inquit Italice, divina clementia civitatis devotioni erga sanctum ducem Mauritium, mox largiens arrham novi patrocinii ejus in filiolo M. [Puer debilis tibiis, commendatus S. Mauritio sanatur] Benedicti Valle, cui nomen erat Joanni Ambrosio Franco, (quod Latine est Liber seu Exemptus) quia, cum esset duodecima ex eodem matrimonio proles, patri immunitatem exemptionemque a publicis oneribus attulerat. Erat infans trium annorum tibiis tam debilibus, ut iis regere se & incedere non posset, sed serpebat per terram, cum magno amarore parentum, qui frustra omnem chirurgorum & medicorum operam adhibuerant. Cum igitur sacræ reliquiæ S. Mauritii a templo collegii Societatis Jesu portarentur ad ecclesiam cathedralem, ædes Benedicti præterlatæ sunt. Ejus uxor Margareta præ foribus domus suæ tum stabat, & affectu materno compatiens filiolo debili, illum novo Hospiti obtulit, ferventissimisque precibus Sancto commendavit.

[109] [cum ejus reliquiæ reciperentur. Ad ante dicta observandum] Eo facto, cum alio quampiam ob causam, ire cogeretur, commendatum filiolum tradidit puellæ vicini sui Stephani Savuglio, præfecti officinis, (in Italico est Fondicaro) & hæc credens, quod adhuc debilis esset ut ante, puerum deposuit, ut humi sederet. Et ecce infans tam ante debilis, post humilem commendationem S. Mauritio, ejus patrocinio tantum roboratus fuit, ut cum se in pedes erexisset, incedere cœperit cum summo stupore omnium, qui priorem ejus infirmitatem cognovissent. Præter hoc beneficia alia sparsim narrat Baldesanus, maxime a pag. 367, quæ, quod minus manifesta videri possint, sciens prætermitto, ne in immensum materiam hanc producere cogar. Nunc aliqua observemus ad ea, quæ superius ex eodem protuli. Monui jam, a scriptoribus corpus S. Mauritii Taurinensibus adscribi. Ferrarius in Catalogo generali ad XVIII Kalendas Februarii, ut inter Prætermissos ad illum diem animadversum est, ad Translationem S. Mauritii martyris notat: Ex Tabulis ecclesiæ Taurinensis, a qua hæc translatio summa celebritate colitur cum Octava. Translatum est corpus hujus sancti Martyris ex Agauno.

[110] [Taurinenses aliquos liberalius suis corpus sancti Martyris adscribere.] In Catalogo autem Sanctorum Italiæ ad hunc diem XXII Septembris rursus observat: Corpus S. Mauritii his temporibus a Carolo Emmanuele Philiberto, Sabaudiæ duce, Pedemontiique principe ex Agauno Augustam Taurinorum transferendum, præcipueque in tota ditione hac, & die XV Januarii, (quo translatum est) colendum curavit. Legerat, ni fallor, Ferrarius Baldesani de sanctis Thebæis Historiam; facile ex illa doceri potuit, non corpus, sed corporis partes aliquas Taurinum translatas fuisse; sed maluit vulgato Taurinensibus more loqui, & sic posteris occasionem eam præbere, unde errores mille contentionesque graves exortæ non raro fuere. Partes corporis S. Mauritii, quas Taurinenses possident, habes numero superius 94 enumeratas, sic tamen, ut dubium etiam aliquod relinquant: etenim, ut infra videbimus, ex lipsanis S. Mauritii, quæ tum Agauno Taurinum translata fuerunt, costa postmodum ad reginam Hispaniæ missa est; interim in instrumento recognitionis, quod loco mox citato exhibui, utcumque dubie enumerantur partes vel fragmenta de costis. Forte sub majoribus partibus comprehendi debent aliquæ costæ integræ, vel non nisi pars magna costæ Hispanis concessa, costa vocatur; at certo mirari licet, in neutro instrumento rem distinctius exponi.

[111] Gladium, quem obtinuerunt cum ceteris reliquiis Sabaudi, unde Agaunenses didicerint S. Mauritii esse, nescio; per traditionem, opinor, ita a majoribus acceperunt. Enses, seu machæras potius, quæ sancti Martyris fuisse creduntur, plures per decursum occurrent. [De gladio dubitari utcumque posset, an ipsius S. Mauritii] Arma aliqua sanctorum Sociorum ejus hactenus non inveni uspiam in honore haberi, vel servari; conjectare licet, non tamen inermes omnes fuisse, nec omnium gladios a lictoribus & militibus ceteris tyranni ministris fuisse ablatos. Certe credibilius est, aliqua ex armis tot millium Militum carnificum avaritiam effugisse, quam solius Ducis arma eorum manibus erepta fuisse. Illa tum neglecta, vel a Christianis forte paulo post tolli potuerunt, vel cum Sanctis consepulta postmodum inveniri, & non difficulter pro S. Mauritii armis haberi. Huc profecto recurrendum erit, ne nimis armatum sanctum Ducem fuisse credamus. Ubi ostenderimus, reliquias alias partesque corporis sanctorum Sociorum ejus, pro Mauritii ipsius reliquiis & sacris ossibus haberi, nemo, opinor, multum mirabitur, si Commilitonum arma, Ducis fuisse asserantur.

[112] De gladio interim Taurinensi nihil hic ego certum pronuntio. [an Sociorum Martyrum sit.] Monumentis antiquis destituti erant Agaunenses, quibus probarent, hanc determinate S. Mauritii frameam esse, nec inspectionis descriptio multum suadet, ut id credamus; nihil tamen etiam ex adversa parte contrarium evincit: relinquemus itaque intactam eorum traditionem, quam ut aliquo modo etiam fulciamus, suspicabimur, machæram illam cum Sancti corpore revelatam fuisse, vel ab aliquo, occisorum cadavera spoliantium militum manibus subtractam emptamve & conservatam, vel denique cum aliquo testimonio postea repertam fuisse. Scribit Baldesanus, ante solemnem hanc nostram translationem jam olim brachium S. Mauritii Augustæ Taurinorum in ecclesia cathedrali S. Joannis fuisse conservatum. Idem pag. 205 narrat, paucis annis antequam scriberet, obtentum illud fuisse ex ecclesia beatissimæ Virginis ex Oseck in Bohemia, quo allatum fuerat ab Ottocaro V, Bohemiæ rege sub finem anni 1250.

[113] Est porro Ossecum cœnobium virorum Cisterciensium in districtu & diœcesi Litomericensi, [Brachium ejusdem sancti Ducis unde Taurinenses acceperint.] in Bohemia, uno milliari Germanico a civitate Pontensi distans, sitaque ad radicem montium, qui Misniam a Bohemia dividunt. Scribit Sartorius, auctor Cistercii Bis-tertii pag. 749, Ossecenses monachos sacro S. Joannis Baptistæ indice ab Ottocaro sub annum Christi 1260, cum Belam & Stephanum Hungariæ reges debellasset, donatum fuisse; idem narrat pag. 751 & 1013, tria capita Thebæorum Martyrum a se visa in laudato monasterio, quibus adhuc testimoniales schedæ adhærebant, censetque, aliam insignem anonymarum reliquiarum collectionem ex eodem purpurato S. Mauritii agmine esse, at acceptum ab eodem rege brachium ejusdem sancti Ducis, nuspiam invenio. Unde unde venerit Ossecum, Bernardino Rossignolio, sub Carolo Emmanuele Sabaudiæ duce scribenti, cui & ecclesiarum, & ipsius aulæ ex principis benignitate archivia patuerunt, fides hic negari non potest, saltem in eo, quod serenissimus princeps laudatas reliquias pro brachio S. Mauritii acceperit. Sane si a reliquiis anonymis, ut censet Sartorius, tempore turbarum a Lutheri & Calvini asseclis motarum, avulsa sunt testimonia, potuit id seculo 17 contigisse, quo cœnobium illud, tum etiam vicinum Ratschiciense Thaumaturgæ Dolorosæ templum, cui præsunt Ossecenses, multum ab hæreticis passa sunt, atque ita Sabaudiæ dux S. Mauritii brachium, etiam testimoniis munitum, & ex prioribus tumultibus peculiari cura ereptum, accepisse.

[114] [Annulus S. Mauritii] Præter enumeratas hactenus sacras reliquias inter sacra sua cimelia Taurinum insuper numerat S. Mauritii annulum. Is quomodo ad serenissimam domum Sabaudicam pervenerit, sic fere narrat Baldesanus pag. 201. Petrus, Amedei III Sabaudiæ comitis frater, princeps bellica virtute clarus, & ob strenue fortiterque gestas res alter Carolus Magnus vulgo appellatus, acceptas a gubernatore cæsaris, qui vacuas, sublato Amedeo earum principe, provincias imperio accessisse affirmabat, fratris injurias ulturus exercitum in Vallesiam traduxit, profligatisque hostibus, Sedunos Veragrosque comitum Sabaudiæ imperio vendicavit & subjecit. Petrus, non minus Christianis virtutibus clarus, quam armis potens, re tam prospere celeriterque gesta, Agaunum profectus est, Deo sanctoque Mauritio, cujus patrocinio felicem belli exitum tribuebat, debitas gratias acturus. Illi obviam venit abbas cœnobii Agaunensis cum monachorum caterva, a quibus summa cum voluptate lætitiaque exceptus est. Exhibitæ deinde ipsi fuerunt sacræ omnes reliquiæ, quibus illa dives est basilica. Inter has cum Petrus vidisset annulum S. Mauritii, in illum usque diem religiose servatum, tanto captus est ejus obtinendi desiderio, ut instantissime abbatem donum illud flagitari jusserit.

[115] [Agauno acceptus, in serenissima domo Sabaudica] Petitioni principis, cui religiosissima promissa accesserant, abbas non potuit non assentiri, maxime, cum domui Sabaudicæ, reædificata per Amedeum III Petri fratrem basilica, plurimum deberent Agaunenses. Concessit igitur desideratum annulum, interposita Petri promissione, fore ut ad nullos alios, quam ad comites Sabaudiæ transiret, itaque hereditarium serenissimæ domus donum esset, symbolumque perpetuum illius stirpis. Pactum cum abbate initum Petrus instrumento publico confirmatum voluit, deindeque plurima monasterio Agaunensi beneficia contulit. Instrumentum illud, si vidit Baldesanus, miror Historiæ insertum non esse. Ex eo interim tempore in serenissima Sabaudiæ domo crevit erga S. Mauritium veneratio, annulusque, quem quamdiu vixit inter pretiosissimos thesauros apud se habuit Petrus, comitibus Sabaudis ac deinde usque hodie ducibus signum testimoniumque esse cœpit legitimæ successionis in ditiones hereditatemque, non solum filiis, qui patribus succedunt, verum etiam aliis, dum, deficiente stirpe, in imperium veniunt. Illi porro semper memores obligationis susceptæ, cum impetratus est sacer annulus, (impendendæ scilicet vitæ in obsequium defensionemque sanctæ fidei, quod Petrus spoponderat) Ecclesiam semper tutati sunt, & non semel armis propugnarunt. Subnectit deinde Baldesanus beneficium ad sacri annuli contactum impetratum.

[116] [pretiosus & hereditarius] Crajevicius, Bulgariæ princeps, Joannem Palæologum imperatorem Constantinopolitanum fraudulenter comprehensum in vincula conjecerat. Amedeus VI, Sabaudiæ comes, illatam propinquo suo injuriam armis vindicare statuit, traductoque in Græciam exercitu, Crajevicium coëgit Joannem imperio suo reddere. Id cum bellum Sabaudus conficeret, Barnabas Mediolani Vicecomes ejusque frater Galeacius in Pedemontanum agrum cum hostili agmine irruperant. At primus de adventu Amedei in Sabaudiam nuntius Vicecomites in Lombardiam redire compulit. Eo vix finito bello, Montisferrati marchioni suppetias adversus Vicecomites Astam obsidentes feliciter tulit Amedeus: hinc illis crevit magis magisque invidia & Sabaudi odium. Cumque tandem eo temeritatis proterviæque venissent, ut arma adversus Pontificem converterent, confœderatis Papæ, Caroli IV cæsaris Joannæque Neapolitanæ reginæ copiis præfectus Amedeus, receptis mox urbibus arcibusque, quas illi invaserant, Ticinensi Mediolanensique agro militem & vastitatem invexit. Rebus tam celeriter retro euntibus territus Galeacius, pacem a Sabaudo exoravit, ea lege interposita, ne fratrem confœderatosque illi principes re ulla juvaret, atque ita in Barnabonem bellum omne translatum est. Is, cum victoris Amedei vires pertimesceret, nec aperto marte cum illo congredi auderet, indignissimo ausu scelestissimas insidias confœderato exercitui struxit.

[117] Vicomercati, oppidum est ditionis Mediolanensis, quo venturum cum copiis Sabaudum præviderat, [milites hausto veneno a præsenti morte præservat.] panem vinumque omne toxico corrupit. Nefas, ut speraverat, accidit, milites veneno infectis cibo potuque usi, subita infirmitate correpti, atque ad extrema redacti sunt. Exhorruit ad suorum calamitates necesque Sabaudus, cumque detectum scelus fuisset, pius princeps ad protectoris sui Mauritii patrocinium opemque confugit, ejus facrum annulum aceto cum summa fiducia immersit, bibereque ex eo militem jussit. Res mira, communicata cælitus S. Mauritii meritis virtute, non solum, quos venenum nondum læserat, præservati sunt, sed & ii omnes, quos præsens malum ad mortis limina perduxerat, convaluere. Atque hoc beneficium eodem fere modo narrant Annales Sabaudiæ ex Paradini Historia contractæ, & Vanderburchius, decanus Ultrajectensis, qui sub seculi decimi sexti finem libros duos de Sabaudorum ducum principumque historia gentilitia Latino sermone conscripsit. Advertit is ipse postremo loco laudatus scriptor, quod Amedeus, morti ex hausto veneno, ut opinantur aliqui, ad divi Stephani fanum in regno Neapolitano, ubi cum victricibus copiis tum agebat, vicinus, S. Mauritii annulum cum summa cura ad Amedeum filium per Gasparem Montmeurium, primæ nobilitatis virum, miserit, atque is idem annulus est, qui usque hodie summa in veneratione est in serenissima regiaque Sabaudica domo.

[118] Ceterum de illo eadem pene observari possunt, quæ superius ad machæram, [Annuli alibi celebres nomine S. Mauritii, qui Sabaudiæ & Pedemontii protector eligitur.] S. Mauritii nomine sacram, indicavi. Simili etiam annulo gloriatur ecclesia Maurianensis; etenim in Appendicula ad Vitam S. Tygris, desumpta ex ejus archiviis excusaque in Opere nostro tom. V Junii pag. 76, aliis enumeratis reliquiis additur, annulus, qui infantum albuginem ab oculis pellit, dicitur esse S. Mauritii. Is quomodo eo pervenerit, & a quo tempore ibi pretiosus habeatur, reperire non potui. Porro, quod ante particulares aliquæ civitates fecerant, omnes, post translatas S. Mauritii Taurinum reliquias, Sabaudiæ Pedemontiique & ceteræ trans atque cis Alpes Sabaudo subjectæ ditiones imitatæ sunt, sanctumque Martyrem in patronum peculiarem protectoremque elegere. Taurinenses post obtentum sacrum thesaurum, præter festum, hoc die in pluribus jam ante vicinis locis celebrari solitum, eum etiam diem S. Mauritii nomine insignem habere cœperunt, quo sacris tanti Martyris exuviis potiti sunt, eumque ecclesia metropolitana, in qua depositæ fuerunt, cum Octava celebrat. Cum autem Pedemontani dubitarent, utro, an utroque potius, die Protectoris esset recolenda solemnis memoria, serenissimus princeps Carolus Emmanuel edidit edictum, quod, quia singularem maximi principis pietatem venerationemque erga sanctum Thebæorum Ducem, ejusque solemnis cultus per Italiam propagationem manifestissime ostendit, huc ex Baldesano pag. 386 Latine transfero. Carolus Emmanuel Dei gratia Dux Sabaudiæ, Pedemontii princeps &c. &c. Quanto majora sunt beneficia gratiæque, a Divina bonitate per Sanctorum patrocinium impetratæ, tanto amplius in nobis publice privatimque crescere oportet erga illos devotio.

[119] [Caroli Emmanuelis edictum, quo beneficia a S. Mauritio obtenta enumerans] Non possumus nos, neque subditi nostri, satis umquam nos præbere memores specialis favoris & singularis auxilii, quæ in omnibus maxime arduis, summi momenti & periculo plenis expeditionibus & molitionibus belli præteriti & afflictionibus nostrarum ditionum dignatus est concedere Altissimus precibus gloriosissimi ducis invictæ Legionis Thebææ S. Mauritii, serenissimæ domus nostræ Sabaudicæ a prima imperatoria sua origine antiqui Patroni & Protectoris perpetui, ad cujus majorem gloriam, conservationem quietemque provinciarum nostrarum, placuit divinæ providentiæ manifestius se ostendere in victoria tam memorabili, relata de Bernensibus & Genevensibus earum usurpatoribus, hæreticis & contemptoribus venerationis Sanctorum, eo ipso die, qui triumphantis illius Martyris memoria festus est. Id deinde multo amplius in pectore nostro accendit ardentissimum desiderium, quod semper habuimus, recuperandi pretiosas ejus & prodigiosas reliquias, quas, antequam Vallesiis concederetur renovatio fœderis & pacis a nobis petitæ, voluimus, postposito omni mundano commodo, nobis remitti, easque in ecclesia primaria hujus metropolis Taurinensis, apud sacro sanctum sudarium Redemptoris nostri reposuimus & singulis annis, die ipsi sacro, in solemni omnium conspectu expositæ & portatæ in supplicatione a nobis & ab equitibus in ejus honorem institutis, una & ab omni clero populoque non minori cum frequentia, quam devotione sunt honoratæ.

[120] [solemnem ejus cultum per ditiones suas imperat.] Quapropter volumus, ut ad exemplum & imitationem hujusce civitatis primariæ ditionum nostrarum cis montes, ubi celebratur & observatur festum illius invicti gloriosi Sancti, & ubi tot insuper alii gloriosi Athletæ istius Legionis protectores eorum quiescunt, se conforment omnes & singulæ civitates dictarum nostrarum ditionum, terræ & loca, quæ ab Alpium jugis usque ad maris littora protenduntur. Quare ex certa nostra scientia, plena potestate & auctoritate suprema, præsenti perpetuo & irrevocabili edicto mandamus & imperamus omnibus subditis nostris cismontanis, cujuscumque sint diœcesis, sexus, qualitatis & conditionis, ut deinceps & a prima promulgatione harum nostrarum inviolabiliter observent, feriatum & solenne habeant festum illius gloriosi martyris S. Mauritii, eo die, quo ab Ecclesia Catholica, Apostolica & Romana celebratur, nimirum vigesimo secundo mensis Septembris, cessantes ab omni opere servili, & omni eo, quod solemnioribus diebus prohibitum sit, sub pœna cuicumque contravenienti centum scutorum, vel duorum ictuum cordæ, secundum casus exigentiam senatui nostro arbitraria. Mulcta illa pecuniaria hospitali militum S. Mauritii hujus civitatis applicanda est. Declaramus, quod copiæ præsentium impressarum tanta fides haberi debeat, quanta ipsi Originali. Quod ita nobis placet, & exigit Divinum & nostrum obsequium. Datum Taurini die XXIII Augusti anno MDCIII.

C. Emmanuel.

[121] [Simile mandatum ducis Mantuani,] Præiverat jam anno præcedenti, S. Mauritii cultor non minus religiosus, serenissimus Vincentius, dux Mantuæ & Montisferrati, edideratque die XVIII Septembris anni 1602 edictum simile, quo mandat diem XXII Septembris per omnes ditiones suas festum & solemnem haberi, itaque sancti Martyris cultus per Occidentalem Italiam auctus & propagatus est. Operæ pretium esset illud pariter edictum serenissimi ducis Vincentii hic Latine reddere, at similia longius me aveherent. Baldesanus illud Historiæ suæ pag. 377 inseruit, ubi ab hujusmodi rerum curiosis videri potest. Prætermittere tamen non possum id enarrare, quod ex quodam gratitudinis debito occasionem præbuit amplificando sancti Martyris cultui, præstitum a S. Mauritio serenissimo Mantuæ duci beneficium. Refert id ita Baldesanus pag. 391, acsi accepisset a P. Bernardino Rossignolio, additque, rem totam accepisse prædictum patrem ex ore serenissimi principis ejusque sororis, quos, tecto licet nomine, satis manifeste indicat. Ipsius itaque auctoris Thebææ Historiæ tota est narratio, quam stringo.

[122] Profecturus anno 1601 Vincentius Mantuanus dux cum nobilium & militum manu in Croatiam ad bellum Turcicum, [qui sancti Martyris opem] memorque, natum se XXII Septembris, qui dies S. Mauritio sacer est, huic se devote commendavit, eumque in patronum & singularem suum protectorem elegit. Accessit mariti votis serenissima uxor ejus Eleonora Medicea, Francisci magni Tusciæ ducis filia, conjugem ferventissimis precibus Sancto protegendum offerens. Pervenit ad exercitum adversus Christiani nominis hostes coactum princeps, deditque specimina solitæ fortitudinis: interea soror ejus Margareta, ni fallor, quæ partem ditionum pro fratre administrabat, die quopiam a septuagenaria moniali, quæ sanctitatis nomen obtinuerat, monita fuit, tempus esse indicendæ orationis & supplicationis publicæ, offerendæque ad aras incruentæ Hostiæ pro fratris incolumitate, ut ab eo Deus averteret periculum, quod eadem hora capiti ejus imminebat. Mox fieri jussit religiosissima princeps, quæ suaserat monialis, eamque postea convenit, intellectura occasionem causamque consilii tam insoliti. Erat moniali illi, ortæ ex illustrissima Roveriorum domo, nomen Angelæ Mariæ, atque vel Casalii vel in ejus confiniis, nisi me rursus mea fallit opinio, in parthenone aliquo virtutibus clarebat.

[123] Interrogata igitur principi narravit, quod, cum post decantatas Matutinas horas ad cubiculum se recepisset pro more Deum oratura, [in expeditione contra Turcas] obdormisset somniassetque, (ita quidem referebat, at, qui eam ejusque humilitatem norant, facile intellexerunt, manifestam visionem fuisse ipsi in orationis fervore exhibitam) & vidisset apparentem nebulæ speciem in globo splendido & rutilanti; quod globus statim sese aperuerit, spectandumque dederit Bellatorem fortissimum in armis candidis, cum Sociis aliquot eodem modo armatis: quod Bellator ille se esset allocutus, mandassetque, ut preces funderet pro incolumitate principis, idemque significaret hujus sorori, quæ pro absente partem ditionum moderabatur: quod Ducem interrogasset, quis esset, atque is benigne reposuisset, esse se Mauritium, ducem Thebææ Legionis, cum suis Sociis, missum tum temporis a Deo & magna ejus Matre, ut principi succurreret, eumque a præsentissimo periculo, quod tum subibat, liberaret; quod deinde Sanctus post pia data monita disparuisset. Contigit res hæc Dominico aliquo die ex postremis mensis Octobris anni 1601 circa festum SS. Simonis & Judæ, atque adeo XXIX illius mensis, qui tum fuit Dominicus.

[124] Reverso ex Pannonia principi soror in primo congressu narravit, [expertus fuerat,] quæ sibi contigerant, atque is statim recordatus est, quod eodem illo die mane in Turcarum conspectum progressus fuisset, certumque locum occupasset finiturus flexuosam fossam, sibi suisque necessariam. Addebat, cum huic rei intentus esset, Turcas supervenisse, unoque impetu magno numero sclopeta explosisse, seque non minus, quam sex aut septem inde excussas plombeas glandes vestibus armisque excepisse, sic tamen, ut ne minimum inde damnum in corpore passus sit, & quamvis angustissima fossa esset, ubi cum suis, qui numero triginta superabant, agebat, & hos, & se prodigiose discrimen evasisse. Atque hoc beneficium, ut religiosissimus dux S. Mauritii patrocinio merito adscripsit, ita & ejus venerationem erga sanctum Martyrem sic auxit, ut illam publice testatam voluerit, indicto, ut supra narravimus, per omnes ditiones suas festo perenni XXII Septembris.

§ XI. Institutus sub S. Mauritii nomine & patrocinio militaris Ordo in Sabaudia. Ejus initia, confirmatio, prærogativæ a Pontificibus principibusque obtentæ.

[Litigia scriptorum de initiis Ordinis S. Mauritii.] Celeberrimus est per Italiam Ordo militaris S. Mauritii, de cujus initiis, ut in hujusmodi rebus fieri non raro solet, non conveniunt scriptores. Itali, quantam possunt maximam antiquitatem illi accersunt, conquerentibus auctoribus aliis, quod patriæ immodico amore abducti commentitiam vetustatem militiæ Mauritianæ emendicent a traditionibus popularibus & fabulis, quas usque eo instrumentis certis explosas fuisse contendunt, ut mirari satis non possint aliorum pertinaciam in iis asserendis propugnandisque. Baldesanus sæpe memoratus lib. 2 Historiæ Thebææ pag. 204 ita scribit: Amedeus septimus (aliis est octavus, & primus dux Sabaudiæ, sub nomine Felicis V antipapæ, in historia ecclesiastica seculi decimi quinti notissimus) cum ditionum suarum regimen dimisisset secessissetque cum nobilibus aliquot, voluit ut septem ex illis vocarentur Milites S. Mauritii, a quo tempore cœpit in illis septem adumbrari generosa militia, quæ sub nomine S. Mauritii postea erecta, stabilita est a prudentissimo & piissimo Pontifice Gregorio XIII ad instantiam Emmanuelis Philiberti, Sabaudiæ ducis. In his cautissimis Baldesani verbis habes, lector, controversiæ inter alios scriptores exortæ occasionem & fundamentum. De Amedeo, seu Felice V antipapa, ita scribit Augustinus Patricius, auctor coævus, in Historia concilii Basileensis excusa in Collectione Labbeana tom. 13 col. 1488 & seqq.

[126] [Amedeus, sub Felicis V antipapæ nomine notus,] Erat is (Amedeus, cum pseudo-synodi Basileensis ad eum venirent legati) Ripaliæ, ubi in placido nemore monasterium construxerat, ibique cum decem aliis nobilibus viris habitum gestabat eremiticum, vocabaturque Militum S. Mauritii decanus. Petrus Monodus, Societatis nostræ, in Amedeo Pacifico, quem seculi 17 initio Latine edidit, duo recenset instrumenta, quorum, quæ ad rem præsentem faciunt, partes huc transferendæ sunt. Primum est tabula de concessa ab Amedeo filio suo primogenito Ludovico, cui vices suas in administratione Pedemontii cesserat, potestate. Ibi autem pag. 40, (editionem Cramoisianam anni 1626 præ oculis habeo) ita loquitur ad filium pater, postquam suos labores enumeravit: Prospicientes ætatem virentem, morum venustatem & alia virtutum primordia, quibus Omnipotentis clementia personam vestram dotare dignata est, nolentes præterea illam mundanis mœstitiis sinere inertem, sed potius sicut a lumbis nostris processit, esseque nostrum continuat, & in typo nostrammet repræsentat, exaggeratis diuturnis præmeditationum scrutiniis, virorumque orthodoxorum persuasionibus, non lapsu vel extemplo, sed ultro & animo deliberato, salutiferas ædes militares, illius sanctimonio inclyti patiendo Victoris, patroni nostri Mauritii Thebæorum ducis, quas in conventu nostro Ripalliæ instrui fecimus, nuper ingredi decrevimus.

[127] Litteræ illæ signatæ sunt Ripalliæ, die Dominica, septima Novembris, [Ripalliæ congregationem] anno Domini millesimo quadringentesimo trigesimo quarto, Indictione XIII, lectæque in publicis comitiis, si vera scribit Monodus. Nunc antequam secundum proferam monumentum, juverit ex eodem auctore interjicere, quæ de Ripalliensi secessu Joannes Gobelinus, seu ut volunt alii Æneas Silvius, qui postea Pontifex Pius II fuit, sub amanuensis sui nomine personatus, in Commentariis vitæ suæ auctor æqualis & oculatus testis retulit. Ita scribit. Hic igitur (Amedeus,) relicto ducali fastigio, & omni sæculi pompa procul ejecta, gubernatione subditorum primogenito commissa, ad heremum concessit. In ripa lacus Lemani, e regione Losannæ, altissima fuerunt nemora, & sub his prata, decurrentibus aquis irrigua. Horum magnam partem muro cinxit, inclusitque cervos & damas &, quæ non sæviunt in homines, feras. Prope in littore lacus ecclesiam ædificavit, sacerdotes induxit, præbendas erexit, & dignitates aliquas & mansiones construxit, in quibus canonici commode degerent. Nec procul hinc palatium magni operis construxit, fossa & propugnaculis opportune munitum. In eo septem mansiones fuere, sex æquales, dignæ, quæ Cardinales reciperent. Nulli sua defuit aula, nulli camera & anticamera & secreta quædam cubicula, seu pretiosarum rerum receptacula. Septimam principi dicatam nemo rege aut summo Pontifice judicasset indignam.

[128] Hic Amedæus habitavit, quem sex proceres secuti sunt, [septem veteranorum nobilium militum] grandævi, & ætate pares, quorum uxores jam pridem obierant. Nemo non sexagesimum annum attigerat. Et quoniam equestris ordinis milites fuerant, & sæpe in bellis ordines duxerant, nec sine gloria militaverant, in ipsa mutatione sæcularis habitus sub Amedæo decano & magistro suo professionem induerunt, & S. Mauritii appellari milites voluerunt, neque enim procul ab eo loco S. Mauritius cum Legione Thebæa pro Christi nomine martyrium pertulit. Cuncti penulam & pallium & cingulum & baculum retortum, quibus heremitas uti videmus, assumpserunt, & barbam prolixam nutriverunt… Crucem auream heremitæ in pectore gestaverunt. Id tantum nobilitatis signum retinuere, cætera contemptum sæculi præ se ferebant. Ex his Amedei propositum, & ejus instituti forma, satis manifesta sunt, fientque ex ejusdem testamento adhuc magis luculenta. Ejus fragmentum hoc authenticum, ut asserit, laudatus Monodus exhibet pag. 53. Item, quia prænominatus dominus noster dux testator, authore Deo, jam erexit & fundavit juxta dictum monasterium suum Ripalliæ a parte venti unum conventum septem militum secularium, & pro illorum statu & incolatu septem domos contiguas in ipso loco, cum membris opportunis, sub clausuris, dote, & ordinationibus infrascriptis, videlicet in toto circuitu, & extra omnia ædificia dictorum monasterii & domorum militarium unam bonam & sufficientem clausuram murorum, seu nemorum. Et extra ipsa mænia ab extra bona & profunda fossalia in ambitu dumtaxat nemorum, prædictis domibus, & ædificiis militaribus deservientium, pro defensione & securitate dicti monasterii, & domorum militarium prædictarum, vult, jubet, & ordinat idem testator, infra biennium post ipsius decessum per dictum ejus hæredem infrascriptum votive compleri, & perfici ea, quæ de præmissis post mortem ejusdem domini testatoris restarent perficienda.

[129] [instituit sub aliquibus Regulis.] Item decrevit idem dominus testator, ut dicit, quod tam hac vice, quam in futurum, post decessum, vel recessum alicujus ipsorum septem militum per ipsum dominum testatorem, dum vixerit in humanis, & post ejus decessum, per suos successores, duces Sabaudiæ viventes pro tempore, ad quos idem dominus testator ipsorum militum de novo assumendorum, quotiens opus erit, electionem cum aliorum militum, tunc ibidem degentium consilio, vult, & disponit perpetue, & pleno jure pertinere, eligantur, & assumantur ad gremium dicti conventus viri egregii, in ordine militari constituti, ætate provecti, in actibus militaribus honorabilibus & longinquis viagiis, ac peregrinationibus, principum consilio, & legationibus, ac aliis virtuosis & arduis negotiis diu commendabiliter exercitati, prudentia & probitate comprobati, & ab omni opprobrioso crimine immaculati, mundanæque militiæ ac pompæ pro felici vitæ suæ conclusione, & salute sponte renuntiare, & deinceps continenter & virtualiter vivere dispositi, qui tanquam proceres & consiliarii præfatorum domini nostri ducis testatoris, ac ejus successorum, ducum Sabaudiæ, eorumque patriæ, in iis præsertim, quæ militaria & alia ardua politica concernunt negotia, in casibus occurrentibus, & de quibus eis dare consilium licebit, fideliter ipsis dominis & patriæ consulere valeant, ac etiam teneantur, prout idem dominus testator singulariter confidit, & hac de causa post honorem Dei, ad hujusmodi fundationem pro reipublicæ totius patriæ suæ utilitate asserit, se specialiter esse motum.

[130] [Institutum id Militia S. Mauritii appellatum fuit,] Item decrevit idem dominus testator, ut dicit, quod ipsi septem milites habeant perpetue a domibus suis prædictis plenum & liberum accessum ad ecclesiam dicti monasterii Ripalliæ; dum ibidem divina celebrantur officia, die ac nocte pro Missis, & aliis horis canonicis audiendis, suisque orationibus dicendis ac devotionibus exequendis: ita quod Abbas & canonici ipsius monasterii, sint in spiritualibus ministri, & servitores militum prædictorum. Item decrevit idem dominus testator, ut dicit, quod unus ex præfatis septem militibus, per ipsum dominum testatorem dum vixerit, & post ejus decessum, per successores suos prædictos duces Sabaudiæ cum aliorum militum dicti conventus consilio eligendus, constituatur, & sit decanus aliorum sex militum, ac eis præsit, & imperet in & circa honestum modum vivendi, cui cæteri in omnibus licitis & honestis obedire teneantur. Pro cujus quidem conventus militaris dote, ac ipsorum militum congrua sustentatione, præfatus dominus testator asserit, se decrevisse, & velle dare, & assignare perpetue & secure prædicto conventui mille & octies centum florenos auri, parvi ponderis, valente, seu computato pro quolibet ipsorum florenorum duodecim grossos, monetæ communis, ipsius domini testatoris annuæ revenutæ, in & super rebus & locis convenientibus, volens & disponens idem dominus testator, quod decanus, qui fuerit ibidem pro tempore, inde percipiat, & percipere debeat singulis annis sexcentum florenos, & quilibet aliorum sex militum, ducentos florenos, ponderis & valoris prædictorum, pro suis suorumque servitorum particularium victu & vestitu; ita tamen, quod idem decanus, pro tempore existens suis propriis sumptibus debeat manutenere cooperturam omnium domorum & ædificiorum, nec non supportare onus victus & vestitus ac salariorum servitorum communium ipsius conventus, cum aliis super hoc fiendis, per ipsum dominum testatorem ordinatis. Idcirco præfatus dominus testator, singulari devotione ductus, ad prædictæ fundationis complementum, ut dictum est, vult, & disponit & jubet &c.

[131] Hisce & similibus monumentis nituntur, qui Mauritiani Ordinis initia usque ad seculum decimum quintum & Amedei seu felicis V tempora producunt. [atque ad illud utcumque referri possunt] Hos inter, quantum ex Helioto in Historia Ordinum tom. 6 pag. 80, & reverendissimo de L'isle capite ultimo Historiæ Legionis Thebææ intelligo, est Justinianus, auctor Historiæ Ordinum Militarium scriptorque Theatri Pedemontii & Sabaudiæ. In illum ejusque asseclas priores laudati scriptores invehuntur, contendentes, talia ab iis, qui Bullam Gregorii XIII, de qua infra, legerint, non nisi stolide asseri & defendi posse. Nisi ego multum fallor, lis est de lana caprina, quæ facile componi possit, modo utrimque aliquid remittatur, si quidem auctores, qui tantam militaris Ordinis antiquitatem tuentur, una contendant, sub eadem norma ab Amedeo inchoatum Ordinem fuisse, sub qua a Gregorio stabilitus est; quod sane, ut ex dicendis manifestum fiet, cum aliqua verisimilitudine sustineri non potest. Etenim eo spectare unice videtur Amedei institutum, ut ibi emeritæ militiæ præfecti, a secularibus expediti rebus, sic tamen ut etiam Sabaudiæ duces consiliis juvarent, tranquillam postremam ætatem agerent, Deo & animæ suæ saluti vacantes, idque sub aliqua regula, non quæ monachos, sed quæ secularis milites Ordinis faceret.

[132] Hinc ex adversa parte falluntur, qui contendunt, ab Amedeo Ripalliæ non nisi prioratum canonicorum Regularium institutum fuisse; [initia celeberrimi Ordinis,] is enim in allatis instrumentis manifeste distinguitur, ab alio septem virorum nobilium cœtu, unde militaris Ordinis S. Mauritii initia scriptores Sabaudi repetunt; nec omnino, quantum apparet, inepte. Etenim non potest iri inficias, congregatos Ripalliæ nobiles veteranos ab illo tempore Milites S. Mauritii dictos, eorumque cœtum Ordinem militum S. Mauritii appellatum, & secularem fuisse, cui & Amedeus Sabaudiæ dux, Decani assumpto nomine, præfuerat, quem nec forte titulum posteriores aliqui duces detrectarunt. Ex quibus omnibus quare asseri non possit, tamquam ex primordiis natum postea esse vel pullulasse, sub alio licet instituto, seu reformatione potius, Mauritianum Ordinem, ego plane non video. Certe evidenter contrarium non evincunt referenda inferius Pontificum verba, de reformata militia, tamquam de re nova & recenti, loquentium; nisi lubuerit ab Ordinum omnium primordiis excludere, quæcumque eo conducebant & gesta sunt, antequam legitima potestate, sub quapiam determinata Regula fundati & confirmati fuerint, quod esset & sentire & loqui cum paucis. Pergamus ad Emmanuelem Philibertum, sub quo illustrissimus Ordo eam formam eumque splendorem nactus est, quibus usque hodie lucet. Occasionem formamque & finem instituti sic Bullæ Pontificiæ exponunt, ut ad institutum nostrum fere sufficiat aliqua inde fragmenta excerpere.

[133] [qui tamen a Gregorio XIII] Prima, quæ huc pertinet, data est a Gregorio XIII anno Incarnationis Dominicæ millesimo quingentesimo septuagesimo secundo, sexto decimo Kalendas Octobris. Ibi, post enumerata pericula, quæ ab hæreticis Ecclesiæ impendebant, quæque ob vicinitatem Emmanueli Philiberto instituendi hujusmodi Ordinis mentem injecerant, ita loquitur Pontifex: Itaque, cum dilectus filius nobilis vir Emanuel Philibertus, Sabaudiæ dux, pro sua præstanti pietate ac prudentia hæc diligenter considerans, in animum induxerit, ad alia, quæ ipse consuevit tuendæ & augendæ Catholicæ religionis causa in locis ditioni suæ subjectis adhibere remedia, illa & adjungere, ut ex delectis omnis generis Christiani populi militibus unam sanctæ Sedis auctoritate conficiat militiam, beati Mauritii martyris nuncupandam, quem idem Emanuel Philibertus dux & ejus antecessores, ut præcipuum suum ac rerum suarum Protectorem, eximio ac perpetuo studio & veneratione sunt prosequuti, idque nobis exponi fecerit, ac simul supplicari, ut hoc ei impartiri dignaremur. Nos optimum illius consilium, ac ipso, majoribusque ejus clarissimis & præstantissimis principibus dignum animum meritis in Domino laudibus commendantes, ac prospicientes, illam sic constituendam militiam maximo usui & præsidio fore, non solum ipsis Sabaudiæ & Pedemontium provinciis, sed toti etiam Italiæ, ad sustinendos & propulsandos quosvis hæreticorum & infidelium impetus, ac opportunissimum ibi propugnaculum, munimentum & auxilium habituros esse, nos, Ecclesiamque Romanam, ac universam Christianam rempublicam in ipso militiæ robore, ac talis ducis maxima virtute rerumque bellicarum summa & sæpe cognita peritia, illi super hac re prompto ac libenti animo annuendum, piosque ejus conatus speciali favore & gratia duximus prosequendos.

[134] [formam, sub qua hodiedum est, tantum accepit.] Quare … ejus supplicationibus inclinati, unam militiam, ad laudem & gloriam Dei omnipotentis … & fidei Catholicæ in dictis Sabaudiæ & Pedemontis regionibus defensionem, ac universæ Italiæ, totiusque Christianæ reipublicæ salutem & commodum, sub invocatione S. Mauritii martyris & Regula Cisterciensi nuncupandam per universum Christianum orbem, cujus suprema sedes & militum conventus in loco ab eodem Emanuele Philiberto duce in Sabaudia statuendo & assignando perpetuo sit, & in ipsa militia unum magistrum Magnum vocandum, supremam ejusdem militiæ dignitatem pro uno magistro, qui illius caput existat, cum eo, quo sibi expedire videbitur militum & ministrorum numero, qui milites, cum unica tantum & virgine conjugati, ad habitum & professionem Regularem admitti, seu qui pro tempore admissi fuerint, matrimonium cum simili virgine, & unica dumtaxat contrahere possint, alias vero ipsi castitatem conjugalem, & obedientiam expresse profiteantur, cum mensa magistrali, officiis, juribus, jurisdictionibus & insignibus consuetis aliarum hujusmodi militiarum instar, ex nunc prout postquam ipse Emanuël Philibertus dux dotem annui redditus quindecim millium scutorum de propriis & patrimonialibus bonis suis illi constituerit, & e contra auctoritate Apostolica tenore præsentium perpetuo erigimus & instituimus.

[135] [Hujus cum militia S. Lazari] Sequuntur deinde variæ prærogativæ magistro Magno, (quod munus in perpetuum Emmanueli duci, ejusque successoribus tribuitur) Ordinis concessæ, quæ fere in Bulla de unione Ordinis S. Lazari enumerantur, subnectitque hic Pontifex professionem fidei ab iis recitandæ jurandæque; qui in Ordinem admitterentur. Puncta singula, adversus quæ grassantes tum hæreses offendebant, enucleate secundum veritatem Catholicam ibidem exposita sunt. Porro abunde ex his liquet, totam aliam normam esse hujus militiæ ab ea, qua sub Amedeo Ripalliæ congregatio fuerat instituta, quæ proinde non nisi sano sensu hujus exordium, seu potius occasio dici possit. Quo autem tempore prædicta privilegia ab Apostolica Sede obtinuit Emmanuel Philibertus, erat aula Sabaudica frequentissima florentissimaque exterorum etiam principum & nobilium virorum accessu. Erant inter hos nonnulli equites Ordinis hospitalis S. Lazari Hierosolymitani tum temporis valde afflicti, tum quod celeberrimus Ordo ille, defuncto Vercellis Jannotio Castillonio, nobili Mediolanensi & militiæ magistro, usque sine capite esset, tum vel maxime, quod Pius V anno 1567 edita Bulla præfato Ordini plurima privilegia a decessoribus Pontificibus & a se ipso ante collata eripuisset. Ii igitur censentes, militiam suam non melius in pristinum splendorem restitui & adversus magnatum aliquorum molitiones defendi posse, quam si ducis Sabaudi protectioni gubernationique subjiceretur, mentem suam spemque, ex recens tot privilegiis a sancta Sede donata S. Mauritii militia conceptam, Emmanueli Philiberto intimari curarunt.

[136] Cumque Sabaudus rem ad Pontificem referendam judicaret, [conjunctio ab eodem Pontifice] missus est Romam Carolus Cicogna, præcipui nominis eques S. Lazari, qui negotium tractaret, censuitque uniendam utramque militiam, prout edita Bulla Idibus Novembris ejusdem anni significat. Inde aliqua delibo. Postquam repetiit Gregorius, quæ superiore constitutione decreverat, perpetuumque magisterium Ordinis S. Mauritii iterum dixit in ducum Sabaudorum hereditatem iturum, subdit: Nos postea diligenti meditatione considerantes, ipsam de novo erectam & conficiendam militiam magnos absque dubio fructus, tali præsertim ductore atque magistro, fidei Catholicæ esse allaturam, sed multo tamen majores, si aliis adjumentis & auxiliis fulcita atque munita fuerit, ac præterea cernentes militiam Hospitalis S. Lazari Hierosolymitani, sub Regula S. Augustini, jam pridem magistri regimine destitutam, nobilem illam quidem & antiquam, sed ipsa vetustate ac temporum injuria valde dejectam & prolapsam esse; optimum nobis visum est, si hanc veterem illi novæ & nunc nascenti adjungeremus, ut quod hæc in ipso initio per se agere perfecte non posset, id alterius adjuta auxilio & viribus geminatis fortior sit ad agendum, atque citius & facilius hæ simul junctæ optatos Ecclesiæ Dei & Christiano populo fructus afferre possint.

[137] Id vero facere instituimus cum eo, quod Emanuel Philibertus, [approbata & stabilita.] & pro tempore existens dux & magister prædictus, annexionis hujusmodi ratione duas triremes dictis militibus instructas pro Sedis Apostolicæ defensione contra hæreticos, infideles, piratas, & quoscumque alios ejus hostes continue de suo manutenere debeat. Quare … motu proprio, non ad ipsius Emanuelis Philiberti ducis, vel alterius pro eo nobis super hoc oblatæ petitionis instantiam, sed ex mera liberalitate & certa scientia nostra ac de Apostolicæ potestatis plenitudine militiam S. Lazari prædictam cum illius magistratu ac omnibus & quibuscumque illius, prioratibus, præceptoriis, hospitalibus … eidem militiæ S. Mauritii, quæ in posterum militia sanctorum Mauritii & Lazari nuncupetur, auctoritate Apostolica tenore præsentium ita perpetuo unimus, annectimus & incorporamus, ut posthac in perpetuum prædictus Emanuel Philibertus, & pro tempore existens Sabaudiæ dux, militiæ sanctorum Mauritii & Lazari magister sit & appelletur. Plura referre supersedeo, quibus hic recitata fere enucleatius explicantur, ut pauca de militari ordine S. Lazari observem. Sunt, qui ejus originem usque ad seculum quartum & S. Basilii ætatem removeant.

[138] [Ordinis S. Lazari ante conjunctionem] Seculo certe duodecimo & sequentibus fuit celeberrimus & a Pontificibus Innocentio IV, Alexandro IV, Clemente itidem IV aliisque, amplissimis privilegiis donatus. Primum ejus institutum fuit leprosis servire, quod charitatis munus non nisi aliquibus postea reservatum est, aliis militibus pro fidei amplificatione incolumitateque belligerantibus. Seculo decimo quinto, cum pauci admodum in Europa leprosi superessent, equitesque S. Lazari multum a primævo instituto morum dissolutione descivissent, Ordinem per Italiam Bulla anno 1490 edita Innocentius VIII suppressit, univitque ejus omnes possessiones militiæ S. Joannis Hierosolymitani, post quæ tamen Ordo S. Lazari adhuc substitit in Gallia, indeque rursus paulatim repullulavit in Italia, sic ut Ordo S. Lazari non raro duos habuerit, quorum alter in Gallia, alter trans montes se magnos ejus magistros nominarint, & illum quidem, qui Hospitali Capuano præerat, agnovisse Pontifices Leonem X & Pium IV ex eorum Bullis liquet, certe uterque varias rursus Ordini prærogativas concessit, quas demum revocavit idem Pius, ut superius animadvertimus. Postquam Gregorius XIII eumdem cum Militia S. Mauritii univit, ejusque perpetuum magisterium Sabaudiæ ducibus tribuit, reclamarunt rursum Galli, Ordoque apud ipsos perseveravit, donec militiæ Divæ de Monte-Carmelo junctus fuit. Porro privilegia & immunitates per Pium V ante unionem ablata, iterum plurima restituit Clemens VIII Bulla amplissima, data IX Septembris anni 1603, qua confirmatur utriusque militiæ conjunctio, ejusque perpetuum magisterium Carolo Emmanueli & successoribus ejus asseritur.

[139] [vicissitudines: Conjuncti statuta aliqua] Ceterum Emmanuel Philibertus, teste Bonanno, paulo post Ordinis initia conventum Nicææ Paleæ indixit, ibique leges condidit, quæ deinde a Pontifice confirmatæ fuere. Ex his, ni fallor, sunt, quæ præter superius memorata exiguntur ab iis, qui militiæ Mauritianæ nomen dant. Promittunt nimirum fidelitatem Sabaudiæ duci ejusque successoribus, portaturos se habitum & crucem Ordinis, venturos ad capitulum, si convocetur, recitaturos indies psalterium contractum in honorem Jesu Christi, sanctissimæ Virginis & sanctorum Mauritii & Lazari, jejunaturos diebus Veneris vel Sabbati, servaturos castitatem conjugalem, caritatem hospitalitatemque erga leprosos, observaturos statuta Ordinis, non alienaturos bona a prætoriis dependentia, non elocaturos ad longum tempus nec in emphyteusim daturos, non consulto & consentiente Sabaudiæ duce. Hieroglyphicum scutorum Thebææ legionis, quod exhibet Pancirolus in Notitia utriusque imperii cap. 46 & 49, videtur initio Mauritianis equitibus pro insigni fuisse. Hodie ex mandato Caroli Emmanuelis gestant crucem albi coloris, tribus, si Helioto credimus, nam Bonanni totam aliam formam exhibet, globulis ad triangulares radiorum fines terminatam, sic ut medios angulos jungant tæniæ virides, quibus S. Lazari conjuncta Mauritianæ militiæ Religio designatur. Solemniores equitum vestes sunt oblongæ togæ sericæ rubri deforis, at intus albi coloris. Habet hodiedum sacra militia plures prætorias, duasque præcipuas, alteram Taurini, Nicææ alteram, ubi equites in communi vivunt. Atque hæc sunt, quæ hic inserere lubuit de Ordine celeberrimo, qui sancti Martyris nostri nomen non minus illustrat, quam ostendat indefessum zelum Sabaudiæ ducum pro amplificando sancti Protectoris cultu. Nunc ad alia minoris nominis, at non inferioris in S. Mauritium pietatis & venerationis sodalitia descendamus.

§ XII. Pia sodalitia sub S. Mauritii patrocinio instituta in Italia; de sanctis Mauritiis, qui Ticini, Pignarolii, & in pago Serre coluntur, eorumque reliquiis.

[Joannes Baptista Beltraminus, invocata S. Mauritii ope, sanatus] Religiosæ piæque congregationis institutæ Taurini exordia occasionemque ita fere describit Italice Baldesanus pag. 379. Festo S. Mauritii die ad augendam anno 1601 solemnitatis pompam, novi coloris palliis donarat dux Carolus Emmanuel milites S. Mauritii, cum simili ornatu insignique sui Ordinis publicis supplicationibus adfuturos, filiumque suum Philippum primogenitum equitem S. Mauritii crearat. Tum hæc, tum hujusmodi alia, desiderium nonnullis injecerant, principem suum, quantum licebat, imitandi, congregationemque sub titulo & patrocinio sancti Martyris instituendi. Anno 1601 Alexandria Statelliorum (civitas est episcopalis in ducatu Mediolanensi) Taurinum venit typographus, Joannes Baptista Beltramino; cumque per Astensem urbem iter haberet, ibi molesta febri correptus est, qua ut liberaretur, Dei Matris opem invocavit, visitans ecclesiam ejus nomini sacram; sed ita invaluit malum, ut Alexandriam coactus sit redire, ubi diu ægrotare perrexit, divina providentia gratiam illam S. Mauritio reservante. Cum tandem ægrotus multum malo pressus, recordatusque beneficiorum, quæ Sanctus fratribus congregationis Mauritianæ Alexandrinæ, de qua paulo post, impetrare solebat, ad illum recurrit cum firmo proposito, cultus ejus promovendi, augendique ipsi devotorum numeri, si ejus intercessione convalesceret pristinamque valetudinem recuperaret.

[141] Sequenti nocte levi involutus somno, vidit seriem flagellantium cum insigni S. Mauritii, [post binam apparitionem initia facit sodalitatis,] posteroque die mane sanum se & incolumem invenit, & gratias egit suo Sospitatori, cognovitque, a se id obsequii requiri, ut curaret extendi spiritualem militiam, quæ sibi præterita nocte fuerat exhibita. In hunc finem statuit in patriam suam Taurinum redire, ibique domicilium figere, ratus, non defore occasionem propositi exsequendi. Aderat ibi, cum anno 1602 solemnis supplicatio festo sancti Martyris die, de more instituta est, vidensque sacra lipsana, tenerrimo affectu S. Mauritio supplicarat, ut sibi modum solvendi promissi ostenderet; cum sequenti nocte eadem apparitio turmæ flagellantium sub insigni sancti Protectoris rursus illi ostensa fuit. Propositum itaque postridie cum aliquibus suis familiaribus communicavit, atque ii simul omnes recurrerunt ad capitulum metropolitanæ, rogaturi, ut sibi liceret in quapiam ecclesia, ejus subdita jurisdictioni convenire. Præbuere se canonici non minus cupidos promovendi cultus sancti Martyris, & lubentes assensere. At quia iis, quæ Beltramino no acciderant, plurimi exiguam fidem habebant, & unius cujusdam particularis testimonium parum valere apud animos solet, ad alliciendos in novam militiam Taurinenses permisit divina providentia, ut in eadem civitate res mira alia, quæ Sancti patrocinium summopere commendaret, acciderit.

[142] [cui, audito altero beneficio a Sancto obtento,] Narraverat illam Baldesanus pag. 371, unde illam huc transfero. Erat Taurinensis civis Franciscus Ridale, consanguineus jam sæpe nominati Beltramini typographi. Huic natus est filius die IV Octobris, quo agitur S. Francisci memoria, ejusque Sancti nomen puerulo recens nato imponi volebat genitor. Accidit autem, ut eo ipso die venerit in consortium prædicti Beltramini, ubi agebatur de nova congregatione sub S. Mauritii patrocinio inchoanda. Is illum hortatus est, ut filium suum a glorioso Thebæorum Duce Mauritium nominaret; dictis acquievit, magis tamen ut consanguineo gratificaretur, quam ex propria inclinatione. Voluit divina providentia illa occasione uti, ut mundo palam fieret, quam potens esset S. Mauritii patrocinium, quamque præsens ejus auxilium iis, qui pie & magna cum fiducia illud invocarent, immittens præfato Ridale magnam primum afflictionem, ex tumore extuberationeque oculorum filioli ejus, tam monstrosa, ut intuentibus admirationi esset & horrori. Rem narravit afflictus pater consanguineo suo Beltramino, qui illi suasit, ut ad S. Mauritii opem confugeret, voveretque, fore ut infans, cum per ætatem liceret, instituendo Sancti sodalitio adscriberetur, si sanitatem oculorum obtineret; fecit, moxque obtinuit gratiam & disparuit a puelli oculis portentosus tumor, atque omnis alia infirmitas.

[143] [plurimi accedunt Taurinenses.] Hæc per urbem disseminata plurimos induxere, ut piæ fraternitati accedere vellent, quæ paulo post, urgentibus, tum qui ejus initia posuerant, tum aliis, qui audito prodigio ad consilium accesserant, feliciter inchoata est, atque sic promota, ut innumeri illi nomen dederint. Non tamen ante sequentem annum, cum de habitu convenisset, obtentæque essent ab Apostolica Sede indulgentiæ amplissimæ, solemniter instituta est prædicta fraternitas. Gestant autem, qui illi nomen dedere, convenientem habitum professioni flagellantium cum hieroglyphicis sui Protectoris, ejusque iconibus. Fuerat jam pluribus ante annis instituta Alexandriæ Statelliorum hujusmodi sub S. Mauritii nomine & patrocinio sodalitas, quæ Beltramino occasionem præbuit de altera erigenda, ut superius advertimus, primum cogitandi. Est Alexandria Statelliorum, Alessandria della Paglia Italis, urbs munita in ducatu Mediolanensi ad Tanarum fluvium, qui illam secat. Episcopalis effecta est ab Alexandro III Papa anno 1175, a quo & nomen sortita est, itaque seu amplificata seu ornata, ut ad illum ejus originem scriptores aliqui referant. Media fere est Genuam inter ad Austrum, & Augustam Taurinorum ad Occasum hybernum, ut nos Ferrarius docet. Porro narrat Baldesanus pag. 365, cum esset Historiæ suæ impositurus finem, missam fuisse ad se a bibliopola Alexandrino informationem congregationis ibidem erectæ antiquitus, imo ab ipsis civitatis exordiis sub patrocinio magni Thebæorum Ducis.

[144] [Similis confraternitas Alexandriæ Statelliorum.] De primæva ejus institutione progressuque plura non suppeditantur; at de statua S. Mauritii, quam Alexandrinum sodalitium possidet, deque ejus post acceptas Taurini sancti Martyris reliquias, fervore venerationeque hæc narrantur. Sancti Protectoris effigies, quam habent (ligneane sit, marmorea, an ex metallo, nescio) vetustissima est tantaque arte elaborata, ut, cum civitas illa cum reliquo Mediolanensi ducatu aliquot ante annis in Gallorum potestatem venisset, ab illorum proceribus ejus pulchritudine captis, in Gallias ablata fuerit. Ejus recuperandæ vias omnes cum in cassum Alexandrini tentassent, ad Pontificem recurrerunt, cujus interventu tandem restituta fuit laudata statua, tanto cum gaudio & incremento venerationis erga sanctum Ducem, ex beneficiis, quæ ejus patrocinio mortalibus tum collata fuere, ut cum locus capiendis omnibus sodalibus capax non esset, congregationes novæ inde exortæ sint. Alexandrinum porro sodalitium cum insigni sua equestri S. Mauritii statua anno 1602 Augustam Taurinorum venit, ibique Protectorem suum solemniter veneratum est. Nunc antequam ad sparsum per reliquam Italiam sancti Ducis Legionis Thebææ cultum progredimur, pauca de Mauritiis aliis, qui trans montes celebrantur, & ex eadem Legione Martyres fuisse asseruntur, dicenda sunt, ne horum cum magno Thebæorum Duce ejusque sacris exuviis oriatur, vel nata dudum confusio augeatur. Papia, civitas Longobardiæ episcopalis, ad Ticinum fluvium in ducatu Mediolanensi, imprimis SS. Mauritii & Exuperii corporibus gloriatur.

[145] In Sanctuario istius civitatis lib. 6 cap. 3 post elogium Sanctorum nostrorum, [Diversi sunt Mauritii a Thebæorum Duce,] ita legitur pag. 117. Illustratur autem civitas ipsa eodem S. Mauritio, qui a Thebano populo, apud quem ob ejusdem militiæ strenuitatem fideique Catholicæ constantiam, aliasque egregias virtutes magno erat in pretio, unius legionis dux est constitutus: Exsuperius autem vexillifer; ambo magna nobilitate & virtute præstantes, fide vero longe præstantiores. Hi namque ad Maximinum Augustum mittuntur in ejus auxilium. Dum vero, jubente Maximino, ad trucidandos Christianos pro evertenda & delenda Christi fide destinarentur, parere noluerunt. Unde indignatus Maximinus variis cruciatibus eos cædi fecit. Sed ipsi in fide constantissimi, alios etiam multos pro fide magno spiritu ad martyrii palmam exhortabantur. Ad ultimum strenui atque illustres ipsi Thebani Christianissimi glorioso ignis martyrio in arce cæli perpetuum meruerunt triumphum. Quorum corpora cum uno sanctorum Innocentium in basilica almæ pietatis ædis divi S. Matthæi decenti loco sepulta, præcipua veneratione coluntur. Hæc unde profecta sint, quibusque antiquorum testimoniis stabilita, nescio. Certe nec ibi, neque alibi apud Ticinensium rerum scriptores quidquam reperi, quod narrationi pondus addere possit, aut Ticinensibus SS. Mauritii & Exuperii, de quo pluribus infra agemus, possessionem confirmare. In oculos incurrit, martyrii historiam ex Passione Sanctorum Thebæorum, quam dedimus geminam, profectam esse: at Maximianus in Maximinum migravit, dicunturque igne necati sancti Martyres, quos Eucherius tradit gladio cecidisse, quæ forte ex nescio qua, multis fabellis farta & Italice scripta relatione martyrii, cujus meminisse fere puduit, hauriri potuerunt.

[146] Ut brevibus absolvam, proferant nobis monumenta antiqua Papienses, [qui coluntur Pignarolii, & in pago Serre.] si a nobis narrationi huic fidem exigant. Totum S. Mauritii ducis corpus interim illis non concedemus, propter ea, quæ allata sunt, adferenturque ulterius. Si ejusdem partem sibi vendicant, proferant testimonia, ne suspicemur, tam exiguam esse, ut temere corpus vocetur; imo ne potius conjectemus, aliorum forte ignotorum Martyrum corpora esse, quibus hæc nomina munifice adaptarint. De S. Mauritio, die XXIV Aprilis Pignarolii in Pedemontio coli solito, creditoque cum duobus sociis Georgio & Tiberio sanctæ Legionis Thebææ milite, minus laborandum est, cum non Mauritii ducis, sed alterius, qui cum Sociis martyrium fuga primum declinarat, atque ibi comprehensus a Maximiani satellitibus & cæsus fuerat, sacra cimelia se possidere fateantur Pignarolienses. De sanctis hisce martyribus in Opere nostro actum est ad præfatum diem, ubi videri possunt, quæ de illis pauca proferuntur, fereque solum ad sanctorum corporum translationes & cultum pertinent. Meminit Baldesanus in sæpe laudata Historia Thebæa alterius etiam Mauritii e Legione Thebæa martyris, cujus inventionem pag. 253 ita narrat Italice: Sanctus alter vocatur Mauritius nuperrime inventus, nimirum anno MDCI prope pagum Serre seu Serradio in ecclesia S. Justinæ, quæ olim monachorum fuit, ac hodie pertinet ad reverendissimum dominum Joannem Paulum Chierici, præpositum generalem congregationis Oblatorum.

[147] [Incerta omnino sunt, quæ de reliquiis illis] Fuit ædificata ecclesia illa a prædicto religiosissimo rege Luitprando, deindeque restaurata & ornata a quodam ejusdem gentis Longobardicæ marchione Ottoberto, occasione accepta a multitudine miraculorum, quæ ibi patrata sunt, quorumque non potui obtinere specialem notitiam, sed earum solum rerum, quæ a præsentibus spectantur. Harum præcipua est, caput ex metallo deaurato, in quo sunt cineres & ossa cranii illius Martyris, cujus etiam picta effigies est in tabula altaris principis ecclesiæ ad sinistram Deiparæ, cum chlamyde crucibus inspersa. Cernitur etiam in claustro illius loci depictus habitu militari, vexillum manu tenens cum palma, martyrii indice. Quia vero incolæ loci credunt, caput illud esse Tribuni sanctæ Legionis, præfatus reverendissimus sententiam meam requisivit; atque illi respondi: Non esse caput Ducis Legionis Thebææ, quamvis idem nomen habeat, ut synonymi sunt sancti Mauritii Ticinensis & Pignaroliensis etiam Thebæi, cum indubie asserta habeatur solemnis translatio istius Ducis ex loco, ubi cum majori Legionis parte martyrium passus est, ex monasterio scilicet & pago Agaunensi, vulgo S. Mauritii appellato, ad civitatem Taurinensem… Vexillum, quod manu tenet detectus Mauritius, probabilius signum est, fuisse præfectum inferiorem, seu potius signiferum alicujus cohortis ex Legione Thebæa, cum multis suorum Militum, qui secuti fuerant, in istis locis martyrio coronatum. Quod confirmant plurimæ aliæ reliquiæ, ossa scilicet de cruribus, brachiis, capitibus & membris aliis Sanctorum, quos pro Thebæis populus habet, ut contigit S. Constantio, etiam signifero istius Legionis, cum multis aliis sepulto in marchionatu Salinarum.

[148] [hactenus prolata sunt.] Locum Serre, seu Sarradio, quem idem auctor pag. 28 asserit esse in diœcesi Mediolanensi, in nullis mappis aut Lexicis geographicis potui reperire, & circa inventionem illam alia non nulla rogari possent, quæ non satis ipse exposuit. Unde V. G. didicerunt, qui caput, seu metallinum hermam illum invenerunt, repræsentare S. Mauritium quempiam, ejusque sacras exuvias illi inclusas esse? Repertumne simul fuit aliquod testimonium, & cujus ætatis? Profecto non recte ex depicta in altari alibique ducis, vel militis alicujus martyris effigie, arguitur, detecta eodem loco sine nomine sacra pignora, ejusdem, qui depingitur, & quidem de Legione Thebæa Mauritii esse. Quod si demus, populari traditioni suffragata esse monumenta aliqua & testimonia, quæ id evincant, Baldesani ratiocinium non satis usquequaque firmum erit, nisi integrum corpus S. Mauritii sui contendant in reperto capite metallino contineri, neque enim tot sancti Ducis reliquias Agauno obtinuerunt Taurinenses, ut non possint civitates aliæ earum parte notabili gaudere, ut & ex instrumento recognitionis, quod protulimus, patet, & ex recensendis aliarum ecclesiarum thesauris sacris magis luculentum fiet. Interim suspicor ego, id nomen, vel anonymi de Legione Thebæa, vel alterius sancti martyris incogniti reliquiis inditum olim fuisse, sicut pluribus S. Mauritii Sociis nomina alia, quæ Latina sunt omnia, nec Orientem sapiunt, data fuerunt. Habent & suum S. Mauritium Abulenses, de quo plura, ubi nobis cum Tamayo res erit. Sparsum per Italiam sancti Ducis & Sociorum cultum prosequamur.

§ XIII. Cultus & reliquiæ S. Mauritii Augustæ Prætoriæ, Vercellis, Astæ, Mediolani, Mantuæ, Romæ & in aliis Italiæ urbibus.

[Reliquiæ & cultus Sanctorum Thebæorum apud Augustenses,] Postquam ea fuse narravimus, quæ ad S. Mauritii gloriam & cultum in metropoli Taurinensi pertinent, ad vicinas urbes excurrimus. Inter illas Augusta Prætoria, media fere Taurinum inter & sanctorum Martyrum palæstram Agaunum, civitas antiquissima, antiquitus inducto per S. Gratum S. Mauritii cultu gloriatur. De his ita Sammarthani in Catalogo episcoporum Augustensium in Grato: Sanctorum martyrum Mauritii Sociorumque ejus reliquias sordido in loco ad Rhodani fluminis ripas jacentes, divino monitu una cum S. Theodulo Sedunensi episcopo in Agaunensi cœnobio reposuit; partem aliquam Sedunum & Augustam detulit, ac in Cathedrali honorifice recondidit, ad altare in eorum nomine erectum, adhibito perpetuo censu pro quatuor sacerdotibus, ut in eo Sacrum quotidie agerent. Eadem fere habet Ughellus. Qui in hac narratione errores sunt, observatos inveniet lector ad diem VII Septembris tomo hujus mensis 3 pag. 72 & seqq., quo de S. Grato in Opere nostro actum est. Fuerintne revera ab eodem sancto episcopo Augustam delatæ aliquæ S. Mauritii & Sociorum reliquiæ, ex instrumentis, quorum fides ex tot aliis partibus vacillat, confici certo non potest. At esse in illa ecclesia sanctorum Thebæorum aliquas sacras exuvias, neque recentem esse eorum ibidem cultum, vicinitas loci, altare illis non nuper erectum, antiquæque præbendæ suadent. An autem nominatim aliquas S. Mauritii sibi Augustenses vendicent, nescio. Ceterum festus est ibidem, ut per reliquam Sabaudiam & Pedemontium dies hic XXII Septembris.

[150] Asta, urbs est Liguriæ episcopalis sub metropoli Mediolanensi, [Astenses, Vercellenses,] sed Sabaudiæ duci in temporalibus subdita. Alexandriam Statelliorum & Taurinum fere media interjacet, hinc 20, illinc 16 milliarium Italicorum spatio distans. Civitas hæc præter cultum sancti Protectoris, per omnes Sabaudiæ ducis ditiones communem solemnemque, speciatim S. Mauritium veneratur propter insignes reliquias ejusdem Sancti, quas possidet. De illis scribit Ughellus in episcopis Astensibus tom. 4 novæ editionis col. 399 in Gaspare Caprio: Ecclesiæ S. Secundi donavit brachium S. Mauritii, theca argentea inclusum. Fuerat Gaspar ante obtentas infulas Emmanuelis Philiberti Sabaudiæ ducis magnus eleëmosynarius, a quo partem sancti brachii, quod dudum ante solemnem anno 1591 reliquiarum sancti Protectoris Agauno translationem possedisse se Taurinenses asserunt, potuit impetrasse. Vercellensis civitas ad Sessitem fluvium vigesimo miliari Asta in Septemtrionem distans, sitaque in ipso limite ducatus Mediolanensis, sed hodiedum Sabaudo parens, pretiosas etiam aliquot, teste Baldesano sacræ Historiæ Thebææ sæpius laudatæ lib. 2 pag. 205, S. Mauritii reliquias possidet. Mediolanum, amplissima nobilissimaque civitas & cognominis ducatus caput, in ditissimo sacro suo thesauro plures etiam recenset Sanctorum Thebæorum exuvias. Mitto illas percensere, quas constat ex Germania de sanctis Gereonis, Bonifacii vel Thyrsi sociis eo perlatas esse, de his enim agi poterit, ubi de Sanctis illis speciatim in Opere nostro agetur.

[151] [Mediolanenses,] Diarium Mediolanense Joannis Baptistæ Carisii ita habet ad hunc diem Italice: Festum ad S. Mauritii, quod vocatur Majus monasterium monialium. In S. Francisci honoratur caput S. Candidi, unius ex Thebæis Militibus. Morigia in Sanctuario ejusdem urbis pag. 129, inter Majoris monasterii, quod a S. Mauritio nomen habet, sacra cimelia asserit haberi de Sanguine S. Mauritii. Ait, singula debite recognita & testimoniis munita esse. Nuspiam reperio, unde sancti Martyris sanguis eo delatus sit. Si ex famosis ampullis, de quibus agemus infra, desumptus est, videri ibidem poterit, quid de illo censendum. Idem scriptor pag. 7 inter sacra Martyrum ossa, quæ in ecclesia principe asservantur, numerat reliquias de SS. Maximo, Alexandro, Sisinnio, Sebastiano, Urso, Mauritio, Duce, ni fallor, Sanctorum Thebæorum, quorum hic nonnulla nomina recenset. Rursus pag. 24 inter lipsana sacra ad S. Praxedis recenset duo ossa S. Mauritii. In ecclesia S. Barnabæ habetur, inquit pag. 27, caput sancti Militis Thebæi inclusum capiti ligneo, quod partim argento, partim auro obductum est. Alias in aliis etiam ecclesiis & monasteriis Sanctorum Thebæorum & eorum ducis Mauritii sacras exuvias commemorat, quas enumerare supersedeo: in Missali insigni Mediolanensi, quod anno 1522 impressum est, & in Museo nostro servatur, ad XXII Septembris Missa integra Ambrosiano ritu est de SS. Mauritio & Sociis propria, excerptaque, quantum colligere licet ex numero recensitorum nominatim sanctorum Martyrum, ex Actis primigeniis, vel Adonis hodierno elogio.

[152] [Mantuanos, Cremonenses, Parmenses,] De instituto per Mantuani ducis ditiones solemni S. Mauritii cultu superius egimus § 10 num. 121. Ejusdem Sancti reliquias ibi quidem nullas reperio, at in ecclesia S. Barnabæ duo servantur Sociorum ejus capita, pretiosis ex argento & crystallo lipsanothecis inclusa, ut scribit Hippolytus Dunesmundus Historiæ ecclesiasticæ Mantuanæ parte 2 lib. 9 pag. 354. Possident etiam Cremonenses partem aliquam reliquiarum Sanctorum Thebæorum; etenim in Diario eorum sacro, quod scripsit Josephus Bresciano, hoc die Italice lego post S. Mauritii mentionem, Festum in cathedrali propter insignes reliquias: an Sociorum, an ipsius sancti Ducis, ignoro. In urbe Parmensi, etsi id speciatim expressum non invenio, verisimiliter celebris etiam est S. Mauritii & Sociorum cultus; etenim in Theatro Sanctorum Parmensium Ranucci Pici ad diem XXII Septembris amplissima est relatio martyrii eorum, propter caput unius ex sanctis Commilitonibus ad ecclesiam cathedralem, ubi in summo honore habetur, perlatum ex Belgio nostro a celeberrimo Alexandro Parmensi, cujus apud Belgas Catholicos numquam delebitur grata memoria. Ceterum conjectat Theatri auctor, caput illud esse alicujus ex sociis SS. Gereonis, Bonifacii & aliorum, qui apud Coloniam & Treviros palmam consecuti sunt, & ex traditione Thebæis accensentur, quæ conjectura mihi apparet etiam valde probabilis.

[153] Non paucas etiam Sanctorum Thebæorum reliquias civitati suæ adscribunt Bononienses. [Bononienses, quorum tamen reliquiæ nonnihil] Antonius Masinus in Bononia perlustrata tertiæ editionis, illas ita ad hunc diem Italice percenset. Ad S. Jacobi Majoris sunt duo capita Sanctorum illorum, & ad S. Gabriëlis portæ Ravennatis alteræ eorum reliquiæ. In ecclesia S. Francisci sunt corpus integrum & caput, cum costa illorum Martyrum, concessa a Gregorio XV anno MDCXXII. In ecclesia S. Catharinæ Cæsaraugustanæ est corpus unius ex Sanctis illis, extractum locis sacris Romanis cum licentia Pontificis Gregorii XV anno MDCXXII, Bononiæ recognitum & approbatum a domino Euangelista Carbonesi, vicario generali archiepiscopi, juxta testimonium notarii Pauli Monari XXIX Augusti anni MDCXXIV, & aliorum, quorum mentio fit ad XIX Januarii. Ad S. Pauli in Monte Franciscanorum reformatorum extra portam S. Mamoli servatur caput unius ex Sanctis illis. Ad S. Mariæ (Di Pizzocalvi est in Italico) extra portam, via Stephani est caput Socii S. Mauritii maryris, obtentum ab episcopo Vigiliensi Antonio Albergatti anno MDCXVI. Deinde, quarto loco venit S. Gaudentius martyr, cujus corpus servari dicitur in ecclesia Omnium Sanctorum, extractumque ex cœmeterio Romano S. Priscillæ, cum sepulcrali inscriptione; at illud saltem, opinor, Sanctorum nostrorum sacris exuviis non annumeratur. Succedit ad eumdem diem hæc annuntiatio: Ad S. Joannis in Monte est S. Vitalis martyr, propter translationem insignis reliquiæ ejusdem Sancti, obtentæ sub Pontificatu Innocentii X, X Maji anni MDCLII. Subjungit deinde Masinus: Est una ex illis, de quibus scripsi ad XXI Januarii.

[154] Ibi autem ad cultum S. Fructuosi martyris habet, [incertæ videntur,] quæ sola huc pertinere possent, ejus martyris & aliorum plurium Sanctorum reliquias Romæ impetratas fuisse sub Pontificatu Innocentii X a P. Honorato Montecalvi Bononiensi, tum temporis abbate generali canonicorum Regularium Lateranensium, easdemque recognovisse vicarium generalem archiepiscopi, Antonium Ridolfi, ut testatur VII Augusti anno 1652 notarius Julius Cæsar Cavazza. Sancti Vitales coluntur in Ecclesia plurimi, ejusne Martyris, qui Thebæis annumeratur, sacræ illæ exuviæ sint, ut videtur censuisse Masinus, forte ex iis, quæ de S. Vitale speciatim dicemus, conjectari poterit. Interim incerta sunt, quæ ex eodem superius retulimus, fere omnia. Pleræque recensitæ reliquiæ sunt sine testimonio, unde acceptæ fuerint: hinc suspicio nasci potest, si quidem non recens pro Thebæorum exuviis haberi cœperunt, esse eas de Sociis alibi, quam in Vallesia coronatorum Martyrum, & per traditionem pro Militibus ex eadem sancta Legione habitorum. Certe testimonia, quæ pro unis alterisve allegantur, suspicionem nihilo mitiorem injiciunt. An non loci sacri, ex quibus corpus, quod ad S. Catharinæ Cæsaraugustanæ servatur, extractum dicitur, sunt cœmeteria Romana? At ego hactenus nusquam legi, nec, ut puto, facile quispiam probabit, aliquos ex Thebæis Martyribus nostris ibidem sepultos fuisse. Eorum aliqua sacra corpora possunt postea Romam ex Vallesia fuisse translata, de quo tamen etiam nihil reperi, at ea verosimiliter cœmeteriis illata non fuerunt, nec tam multa, ut Gregorius integra duo Bononiensibus concesserit. Itaque dispiciant Bononienses, quid de his omnibus censeri debeat, si instrumenta illis ad manum sunt, quibus nos caremus, facilius ipsis erit ferre & probare sententiam, quam libenter edocebimur.

[155] [in portu S. Mauritii] Est prope Uneliam, oppidum in ora maris Ligustici, 25 milliaribus Intimelio, (hodie Vintimiliam appellant) versus Septemtrionem dissitum, portus, qui a S. Mauritio, cui etiam collegiata ecclesia sacra est, nomen habet. Antiquissimus locus ille est, & de imposito illi nomine aliqua conjectat Baldesanus laudatus sæpe pag. 402, sed quæ non magis credibilia sunt, quam certa. Narrat idem pag. 400 prodigiosam Sanctorum Thebæorum apparitionem, qua imminentes portui inimicæ copiæ territæ fuerint & a loco repulsæ. Narrationem in pauca contraho, relicta tamen fide auctori, qui vadem allegat præpositum illius loci, a quo relationem se accepisse scribit. Quo tempore Borbonii Romæ cæsi Italiam misere populatus inimicus exercitus remeabat, legio militum ad Portum S. Mauritii pervenit. Incolæ, clausis portis, hosti obtulerunt, commeatum, justo pretio persoluto, subministraturos se; at hi oblatis non acquiescentes, volebant arbitrii sui esse omnia & vi irrumpere meditabantur, minitantes incolarum sanguine deleturos se injuriam sibi illatam. Pauci admodum erant, qui irruentium impetus repellere potuissent, itaque ad S. Mauritii patrocinium opemque confugerunt. Aderat destinata ab obsidentibus irruptioni hora, cum ecce indigenæ aversam inimicam aciem seque metu liberos intellexerunt. Pauci solum remanserant milites commeatui comparando, qui cum in Portum intromissi fuissent, confessi sunt cum muris imminerent, auditum intus ingentem armorum fragorem, comparuisse supra muros magnum numerum bellatorum cum suo duce armis candidis indutorum, terroremque suis incussisse.

[156] [Venetiis,] Ex his incolæ facile intellexerunt, invocatum S. Mauritium cum sanctis suis Commilitonibus Thebæis præsidio adfuisse, quare publicæ illis gratiæ actæ fuerunt. Hæc fere Baldesanus, addens, in eodem loco summa in veneratione esse sanctas Thebæorum reliquias, lipsanothecæ argenteæ deauratæ inclusas, exponique solitas eorum festo die, quo etiam idem in ecclesia celebratur, quod Agauni Officium. Sanctos nostros singulari cultu etiam venerantur Veneti. Vir non eruditione minus admirandus, quam avita nobilitate insignis Flaminius Cornelius tomo 3 egregii Operis, quod Ecclesias Venetas inscripsit, pag. 379 monet me, parochialem ibi & antiquam admodum ecclesiam esse S. Mauritii & Sociorum nomine sacram: fuisse illam vastissimo anni 1105 incendio involutam, ex ruderibus deinde excitatam, ac rursus temporis injuriis labefactatam, novo demum opere pro majori parte restitutam anno Domini 1590. Cujus consecrationis solemnia, inquit auctor nobilissimus, XVII Kalendas Julii annuo Officio celebrantur, eaque die, cum ad sanctorum Viti & Sociorum ecclesiam pro gratiarum actione de præservata urbis libertate, uterque clerus & Majora sodalitia accedant, prius ad divi Mauritii templum annuæ solemnitatis ratione divertunt. Condigna veneratione in templo hoc asservatur divi Mauritii titularis martyris os, quod in ipsius annua solemnitate fidelium pietati publice exhibetur. In Indice totius Operis remittor ad tomum 14, inventurus addenda aliqua, at is tomus hactenus nobis deest. Neque exiguus est S. Mauritii & Sociorum Thebæorum cultus in urbe Romana, ubi ut in ditissimo sacrorum pignorum gazophylacio non paucæ illorum sacræ exuviæ asservantur.

[157] Referente Piazza in Hemerologio sacro, dies XXII Septembris solemnis est cum indulgentiis plenariis in ecclesia sancti Sudarii Pedemontanorum, [Romæ] ad conformitatem cum domo serenissima Sabaudica, quæ S. Mauritium protectorem habet. Ad S. Mariam Majorem exponitur brachium sancti Ducis & alterum alicujus ex ejusdem Commilitonibus, & in sacello Paulino caput unius ex Thebæa Legione anonymi. Coluntur etiam Martyres in templo domus professæ Societatis nostræ, ubi caput de iisdem sub nomine Zenonis, in collegio nostro Romano, ubi caput anonymi alterius, ad Divam, quæ a Victoria, & alteram, quæ a Populo nomen habent, ubi reliquiæ diversæ, ac denique ad S. Joannem Florentinorum, ubi pariter variæ Sanctorum nostrorum exuviæ populorum venerationi exponuntur. In basilica S. Petri sacellum est venerabili Sacramento sacrum, ibique ad dexteram altare S. Mauritio dedicatum. Ad præfatam aram solent imperatores coronari, cum Romam recepturi auream coronam veniunt. Hactenus fere Piazza laudatus. Quam celebris ejusdem sancti Martyris cultus sit in imperio paulo post videbimus. Olim autem imperatores ad ejus aram imperii insignia sumpsere, cujus in bellis insignia præferre & protectionem singularem experiri solebant.

[158] Habet & Siciliæ regnum sacras Sanctorum nostrorum exuvias: [& in Sicilia] narrat enim Baldesanus pag. 359, anonymi Thebæi Martyris caput & brachium debitis testimoniis munitum Roma Marsallam (Siciliæ civitas est in valle Mazaræ) ad ornandam recens Societati nostræ conditam ibi basilicam, missa fuisse a P. Jacobo Dominichi, provinciæ Mediolanensis Societatis nostræ tum temporis præposito. Pompam, cum qua sanctæ reliquiæ ibidem exceptæ fuerunt, pluribus idem describit. Unum ex illis advertere lubet, episcopum nimirum Marsallensem anonymis Sanctis, quorum erant exuviæ, nomina imposuisse; atque illum, cujus caput nacti erant, appellasse Lucianum, alteri vero Stephani nomen indidisse. Ceterum nullus dubito, quin plures per Italiam Siciliamque sanctorum Martyrum nostrorum pignora sacra honorentur; at enumerare singula non minus forte tetricum esset, quam factu difficile; itaque ea tantum recensui, quæ habui quodammodo obvia, innumera alia ecclesiis variis non abjudicans, & in Hispaniam transeo.

§ XIV. S. Mauritii & Sociorum Martyrum anonymorum reliquiæ ac veneratio in Hispania, Lusitania, & Brasilia.

[Reliquiæ aliquot S. Mauritii & Sociorum a Carolo Emmanuele] Esse in Hispaniam translatas aliquas sancti Legionis Thebææ tribuni Mauritii exuvias, extra omne dubium est. Etenim Carolus Emmanuel Sabaudiæ dux nactus pretiosas sancti Martyris ex Agaunensi monasterio reliquias, earumdem parte aliqua gratificari Margaretæ Austriacæ, conjugi Hispaniarum regis Philippi III, cujus ipse sororem Eleonoram uxorem habebat, atque ita S. Mauritii cultum promovere, & usque in ipsam Hispaniam extendere voluit. Instrumentum ea de re conditum ex authentico ita exhibet laudatus sæpe Baldesanus. Nos Carolus Brolia Dei & Apostolicæ Sedis gratia archiepiscopus Taurinensis universis hasce lecturis fidem facimus, nos hodierna die serenissimi Caroli Emmanuelis, Sabaudiæ ducis & Pedemontium principis, jussu, ex ejusdem sacello, in Taurinensi nostra ecclesia majori divi Joannis Baptistæ erecto, in quo sacratissima Domini nostri Jesu Christi syndon, & divi Mauritii Thebææ Legionis supremi ducis sanctum corpus (En, lector, quod toties & monuimus & monemus, quam solemne sit, sacras aliquas reliquias, maxime si paulo notabiliores sint, Corpus vocari) pie & religiose asservantur, ex theca argentea, ipsius divi Mauritii costam (instrumentum Recognitionis num. 94 productum, dubium utcumque ingerit, an & hæc fuerit integra) unam manibus nostris extraxisse; tum, canonicis ejusdem ecclesiæ majoris annuentibus, ex argentea statua, ubi ad latus majoris altaris sancti Secundi, ejusdem Thebææ Legionis producis, corpus est constitutum, ex majori digito pedis articulum unum eruisse.

[160] [cum testimoniis transmissæ] Ad hæc, patribus Societatis Jesu assentientibus, quorum in templo tres Thebææ Legionis primarii milites Taurinensisque hujus urbis patroni Solutor, Adventor & Octavius singulari pietate excoluntur, ex ahenea & aurata arca, in qua eorum corpora servantur, tres digitorum articulos desumpsisse. Demum ex sacra ædicula, in serenissimi ejusdem ducis palatio extructa, caput extraxisse unius ex iis virginibus, quæ cum diva Ursula martyrio coronatæ fuerunt, cujus nomen ob vetustatem est deletum, nec non crus ex commilitonibus S. Gereonis, Thebææ Legionis tribuni, qui apud Coloniam martyrii palmam sunt assecuti. Hic narratur, quomodo hæ reliquiæ Taurinum pervenerint, post quæ ita prosequitur instrumentum: Quibus omnibus Sanctorum reliquiis manu nostra ex prædictis sacris locis desumptis, cum serenissimus dux noster (prout nobis significavit) donandam statuerit Catholicam majestatem Mariæ Margaritæ Austriacæ Hispaniarum reginæ, nos, discussis omnibus iis, quibus veræ ac certæ esse asseruntur prædictæ reliquiæ, eas pio cultu ab omnibus venerandas esse affirmamus, nec cuiquam licere in dubium revocare, an veræ sint.

[161] [in Hispaniam.] Cum vero a perillustri domino Petro Leonardo Roncassio, Castri Argente domino & serenissimo duci nostro primo a secretis, in Hispaniam sint deferendæ, Catholicæque reginæ tamquam pretiosissimum munus offerendæ, nos manu nostra propria eas in cristallinam capsulam inclusimus, auro gemmisque constructam, & adamantibus, pyropis, smaragdis aliisque pretiosis lapillis ornatam, quam capsulam in aliam rubro holoserico contectam, & nostro sigillo munitam, & hanc tandem in aliam ligneam, serenissimi nostri ducis sigillo item obsignatam, denuo inclusimus. Quæ omnia, quo firmissima sint, conscribendas curavimus has litteras, nostra & ejus, qui nobis est a secretis, manu obsignatas, sigilloque nostro archiepiscopali impressas. Taurini primo die Cal. Octobris, anno a Christo nato millesimo sexcentesimo tertio. Carolus Taurinens. archiepisc. Sanctæ hæ reliquiæ inclusæ capsæ pretiosissimæ, quam pluribus describit idem Baldesanus, perlatæ fuerunt in Hispaniam; an inter sacrum aulæ thesaurum repositæ, an potius alicui deinde ecclesiæ, serenissimæ reginæ dono cesserint, non legi. Tamayus in suo Martyrologio non contentus de more sacri corporis magni Thebæorum Ducis partes aliquas Hispaniarum ecclesiis vindicare, maluit relationes alias suspectas & futiles, quam debitis testimoniis munitas adoptare.

[162] Miror tamen, illum non hic martyrii palæstram totamque sanctam Thebæam Legionem in Hispaniam transtulisse. Tamayo favere hic Notkerus utcumque poterat. [Tamayus in Martyrologio Hispanico perperam citat] Etenim Notkerus hodiernum elogium ita orditur: In Hispaniis urbe Seduno, loco Acauno, sanctorum martyrum Mauricii & Sociorum ejus. Mendum quidem hic agnoscunt omnes, at, qui patriæ suæ immodice studens, non raro contra antiquorum omnium & recentiorum asserta novas ibi urbes, regiones, provincias excogitavit, saltem tutius hic mendosum Notkeri testimonium, quod nescio, an ex ullis ejusdem Martyrologii antiquis exemplaribus corrigatur, sequi poterat. Quamquam, Notkerum, opinor, non vidit, vel a Lucio Dextro in Hispaniis locum palæstræ assignatum non invenit, & ipse tot novas colonias in illam forte invexerat, ut huic figendæ ager spatiumque deessent. Itaque contractæ narrationi Martyrii maluit talem Annotationem subnectere. Venio ad probationem de existentia sacrorum pignorum S. Mauritii apud Athanasiam seu Manresam, in principatu Cathaloniæ, quam nobis suppeditarunt Antonius Vincentius Domenec Hist. SS. Cathalon lib. 1 fol. 85 col. 3. P. Joannes Bollandus in Actis SS. tom. 2 fol. 360, ubi translationis Acta hujus sancti Martyris cum S. Fructuoso & Sociis ad amussim recensentur.

[163] Hactenus diceres, Tamayum non nisi partes aliquas de corpore Thebæorum ducis Manresanæ ecclesiæ asserere, [Bollandum pro asserendo corpore S. Mauritii] at quantas illi vendicet, sic pergens abunde innuit: Non me latet, quod in Kalendariis perpetuis S. E. Toletanæ dicitur; scilicet in sacrario illius metropolicæ ecclesiæ asservari caput S. Mauritii, & in conventu S. Josephi monialium Abulensium Excalceatarum Carmelitarum custodiri corpus ipsius, ut ego pluries vidi, & apud me translationis authenticum testimonium adest, quia credo ibidem aliquot reliquias inesse, at cæterum corporis apud Manresam. Itaque contendit Tamayus, tam ingentem partem corporis S. Mauritii ibi asservari, ut reliquis etiam Hispaniarum ecclesiis non nisi aliquot ex illo reliquias relinquat. Primo Bollandum nostrum audiamus, quem tam speciose citat. Is loco citato narrationes translationum S. Agnetis ex Domenecco contrahit, ut in fronte profitetur. Postquam retulit, quomodo Sanctæ corpus Viennam a Guilielmo Guilielmi, istius urbis comite, ex Oriente perlatum esset, sic prosequitur: Tertia (translatio reliquiarum S. Agnetis) Castellæ regis ejusque fratris Toletani præsulis rogatu per legatos summa Guilielmi comitis largitate, facta est.

[164] Nam cum ossium partem insignem oratum venissent, [ecclesiæ Manresanæ, ubi non sunt nisi exiguæ] pleraque data sunt, retenta solum istic parte exigua, additæque D. Mauritii Thebæorum Martyrum principis reliquiæ. Legati, superatis Pyrenæis, magnis itineribus confecti, ad vicum S. Fructuosi, media leuca ab oppido Manresa, in cœnobio instituti Benedictini cum consedissent, cuperentque a viæ labore recreari, correpti morbo plerique ibi extincti sunt. Reliqui, depositis in ea æde reliquiis his, sanctorumque Fructuosi, Eulogii, Augurii, quas a Tarraconensibus, dum in Galliam proficiscerentur, impetrarant, spe ducti, fore ut deinde ex eo loco & contempto & devincto Romanæ Ecclesiæ, facilius reducerentur, quam si Mauresæ collocavissent, domum profecti sunt. Anno Christi MCCCLXXII senatus Manresanus, magna ante contentione conatuque comsumpto, demum a Guidone Portuensi episcopo summique Pontificis in Aragonia legato a latere potestate impetrata, XXX Augusti, magno apparatu, frequentissima prosecutione, Manresam SS. Fructuosi, Eulogii, Augurii, Mauritii, Agnetis ossa deportavit. Narrantur deinde miracula aliqua & beneficia, quæ in illa translatione contigerunt, neque verbum ulterius ullum de S. Mauritii corpore & reliquiis movet antesignanus noster, nec suum de tota hac narratione judicium promit.

[165] [sancti Ducis reliquiæ & quidem satis] Atque hæc sunt, Tamayo judice, quæ possessionem corporis S. Mauritii luculenter Manresanæ civitati asserunt, & tamen essent omnino verissima, etiam si non nisi pilus unicus, vel minimum saltem ossis fragmentum eo delatum fuisset. Fateor, Domeneccus ab illo laudatus pagina 85 his verbis Hispanice narrat, quomodo legati S. Mauritii reliquias obtinuerint: Et ut sacrum corpus sanctæ virginis (Agnetis) alii Sancti comitarentur, nesciens (Guilielmus comes Viennensis) illos (legatos) obtinuisse ossa vel cineres S. Fructuosi ejusque diaconorum, dedit ipsis illud gloriosi S. Mauritii, mortui in Gallia cum Legione Thebæa pro confessione fidei, octo milliaribus a fluvio, cui nomen Rose; unde post multas translationes delatum fuit Viennam, depositumque ibidem cum SS. Agnetis & Antonii confessoris exuviis. At tales ineptias oculatus Bollandus procul dubio advertit, maluitque tacite corrigere & præterire, quam critica observatione explodere. Perperam igitur Tamayus pro confirmanda fabula Bollandi suffragium allegat. Ex iis, quæ nos, tum de Viennensibus sacris cimeliis, tum de S. Mauritii exuviis, per varias ecclesias sparsis, animadvertimus, abunde liquet, Hispanos a Viennensi comite corpus, quod non habuit, accipere non potuisse, atque adeo nec possidere.

[166] [incertæ. Toletani non ejus, sed alicujus e Sociis] Partem aliquam, quamvis forte non magnam debitoque destitutam testimonio, non abjudicamus Manresianis, nec tamen etiam illis asserimus, cum causa illorum niti videatur solis Domenecci verbis, cujus errores in paucis verbis allatis non paucos mitto castigare, ut ad Toletanos progrediar. Illi, ut ait superius Tamayus, capite S. Mauritii, in sacrario metropolitanæ ecclesiæ asservato, gloriantur. Circa hæc sufficiet protulisse monumenta illius ecclesiæ, cum unius alteriusve scriptoris Hispani testimonio. Inter Officia propria Sanctorum Toletanæ ecclesiæ, quæ anno 1607 Madriti impressa, & jussu illustrissimi Cardinalis de Quiroga & Rojas archiepiscopi Toletani edita sunt, hæc est ad XXII Septembris rubrica: In matrice fit de SS. Mauritio & Sociis Officium duplex, ejus. Similia eodem loco repetuntur in ejusdem ecclesiæ Officiis jussu Eminentissimi Cardinalis Zapatæ, Toletani archiepiscopi, anno 1638 ibidem recusis. Antonius de Quintanadueñas, Societatis nostræ auctor, in Sanctis Toletanis idem testatur pag. 505, hæc scribens Hispanice, quæ Latine reddo: Ad regna diversa variasque ecclesias Christiani orbis dispersæ sunt Sanctorum illorum (Thebæorum) reliquiæ, ut testantur historici. Obtigit caput unius ex illis sanctæ ecclesiæ Toletanæ. Servatur & cum veneratione colitur in ejus sacrario custoditurque cum decore & in decenti herma argenteo.

[167] [caput obtinuerunt. Incerta sunt etiam, quæ de ejusdem corpore Abulæ] Celebratur titulo possessionis illius festum S. Mauritii & omnium Martyrum Legionis ejus, ut proprium ritu duplici ex facultate ecclesiis Hispaniæ concessa a Gregorio XIII Pontifice. Indicat ibidem in margine inter auctores, qui de reliquiis illis egerunt, Blasium Ortizium Templi Toletani cap. 25, ubi is ita habet, pagina apud me 63: Asservantur etiam in dicto sacrario (ecclesiæ Toletanæ) quatuor capita: duo ex undecim mille virginum numero: tertium S. Mauricii, in ejusdem dimidiata statua ex argento efficta. At hæc contra Officiorum propriorum, & Quintanadueñas, qui hæc ipsa consuluit, auctoritatem morari nos non debent, nec asserto Tamayi pondus addere possunt. Ceterum translationis harum sacrarum reliquiarum meminit Domeneccus laudatus ad XXX Augusti, ut dictum est in Opere nostro inter Prætermissos ad prædictum diem. De S. Mauritii sacris exuviis, quæ Abulæ servari asseruntur, sic scribit Hispanice Guilielmus Gonzales Davila in Theatro ecclesiastico ecclesiarum Hispaniæ tom. 2 pag. 211 in ecclesia Abulensi: In conventu S. Josephi Carmelitarum Excalceatarum corpus S. Mauritii martyris. Vellem Tamayus nobis exhibuisset, quod præ oculis habuisse se testatur in Martyrologio ad hunc diem, translationis hujus instrumentum authenticum, ut tutius de sacris reliquiis judicare liceret.

[168] Nihil de illis alibi habui obvium, quapropter solum indico, [proferunt. Escurialenses eodem etiam gloriantur, quod videtur Vimpina] vel exiguam partem corporis sancti Thebæorum Ducis ibi servari, vel alterius sancti Martyris, forte ex Legione Thebæa Militis, corpus S. Mauritii credi. Inter instrumenta, quæ Pinius noster in Hispania anno 1722 exscripsit ex Lipsanologio Ms. regalis monasterii Escurialensis non pauca invenio, quæ huc pertinent. Primum est testimonium tale: Ego frater Conradus Oberich, Prior conventus Vimpinensis, notum facio omnibus inspecturis, quod reliquiæ hæ, quas illustrissimæ dominæ Mariæ Manriquez dono dedi, verum corpus S. Mauritii sint. Id ut certum sit, ab antecessoribus nostris, viris sanctissimis, me audivisse profiteor. Quo circa ne ulli hoc dubium adferret, duobus sigillis, monasterii scilicet & Prioris, confirmare volui. Actum Vimpinæ XXI die Julii anno MDLXX. Notat Pinius haberi hæc Entrega I fol. 8, ubi Entrega, opinor, Donationem seu instrumentum Donationis significat. Est autem Vimpina, incolis Wimpfen, urbs Germaniæ in Suevia provincia, ad Necarum flumen, ubi Coccarum & Jaxtum fluvios recipit, imperialis & libera, quæ jam a senescente seculo decimo sexto post varias turbas hæreticis cessit & per magistratum Lutheranum regitur.

[169] Apud Franciscum Petrum in Suevia Ecclesiastica invenio, [acceptum, suntque forte unius vel etiam plurium] Vimpinæ monasterium esse celebre & antiquum Ordinis S. Dominici, cujus, ni fallor, Prior fuit iste Conradus Oberich. Quomodo a Maria Manriquez sanctum corpus illud ad regale Escurialense cœnobium transierit, incompertum habeo; vix tamen dubito, quin idem illud sit, de quo in descriptione illius monasterii Franciscus de los Sanctos hæc scribit Hispanice pag. 37, quæ Latina facio: Tertium corpus (inter illa, quæ ibidem visuntur integra) est S. Mauritii, fortissimi Thebæorum ducis. Honoratur in arca ex metallo deaurato, argento & crystallo multum pretiosa, estque ex primis thesauris, quibus ista ecclesia ditata est, habetque etiam peculiare sacellum in isto templo. Eadem prorsus refert Josephus Siguença in Historia Ordinis S. Hieronymi lib. 4. pagina apud me 822. Neuter tamen horum auctorum uspiam, quod sciam, nos docet, unde corpus illud prius acceptum fuerit, mirorque Tamayum, qui postremo laudatum frequenter citat, hujus rei nullam mentionem facere. In instrumentis a Pinio exscriptis ex laudato superius Lipsanologio Ms., unde aliquid forte lucis in hisce tenebris affulgebit, sic lego Hispanice: Entrega I, signato fol. 51. Remisit Hernandus de Virviesca (præfectus thesauro regio, ut in eodem Ms. fol. 42 dicitur) sanctas reliquias, quas domina Anna regina nostra dedit & obtulit huic ecclesiæ, cum ad illam majestas ejus venisset XXIV mensis Maji anni MDLXXII: Unum corpus S. Mauritii Thebæorum Martyrum ducis & præfecti, & sunt prædicti corporis trecentæ & octoginta quinque partes ossium diversæ magnitudinis.

[170] [ex Sociis] Addit Pinius, in eodem Ms. sic notari in margine: Ex novem craniis, (Hispanice enim est Nueve cascos) quæ sunt inter illa ossa, componitur caput heteromallo rubro (vulgo Cramesino) & aureis fimbriis adornatum, & omnia reliqua ossa ornantur & involvuntur chartæ spissiori cum aureis, argenteis sericisque fimbriis, ut videntur hodie in eadem capsa. Ex hisce primo statim intuitu cernitur, quale corpus illud sit, quod S. Mauritii creditur, acervum scilicet sacrorum ossium non ejusdem, sed diversorum Sanctorum, forte Martyrum, etiam Thebæorum, quorum facile ex vicina Helvetia sacras aliquas exuvias obtinere potuit monasterium Vimpinense Ordinis S. Dominici. Quæ ejusdem Prior in testimonio superius producto allegat pro asserenda traditione corporis S. Mauritii, nullo modo sufficiunt, ut illi tuto subscribamus: etenim hujusmodi traditioni, quæ, cum cœnobium illud non ante annum 1269 exortum sit, non nisi novitia esse potuit, & nullo nititur testimonio, parum, imo nihil tribui potest, cum aliunde certissimum videatur, partes corporis plurimas alibi servatas & honoratas fuisse. Habuerit igitur laudatus prior coagmentata aliqua diversorum Thebæorum Martyrum (quod ipsum tamen, an verum sit, certo edicere non possum) ossa, quæ & unum corpus credi cœperint, & S. Mauritii ducis nomen induerint. Grassabatur hæreticorum in sacras reliquias sacrilega rabies circa tempus, quo facta donatio signatur.

[171] [coagmentata ossa. Os brachii aliæque Thebæorum reliquiæ] Hunc sacrum thesaurum eorum furoribus ereptum forte voluit laudatus Prior, atque ideo lubentius Mariæ Manriquez in Hispaniam avehendum concessit, a qua deinde ad sacra aulæ regiæ cimelia accedere, vel ad ipsum præfectum Hernandum de Verviesca transire potuit. Ceterum in iisdem Pinii apographis binæ insuper S. Mauritii reliquiæ ex Lipsanologio Escurialensi memorantur. Verba Hispanica rursum Latine reddo: Fol. 45. Item os brachii S. Mauritii … inclusum lipsanothecæ figuræ ejusdem ossis, cum quatuor pedibus figuræ animalium. Capsa tota est ex argento deaurato, & in clausura argentea spectatur inscriptio, quæ dicit: Hoc brachium S. Mauritii fieri fecit Wencislaus III anno 1. Observat post hæc Pinius, os illud brachii S. Mauritii inter alias reliquias missum esse ab imperatore Maximiliano II, per baronem Dietristan, majorem-domus serenissimorum principum Rudolphi & Ernesti filiorum ejus. Deinde rursus ex laudatis instrumentis prosequitur Hispanice: Traditæ sunt Priori fratri Hernando civitatis Regiæ & deputatis ejusdem conventus per manus Hernandi de Virviesca, præfecti thesauro suæ majestatis, die VIII Aprilis anni MDLXXII. Hicne de reliquiis superius memoratis, an de osse brachii tantum sermo sit, nescio; at hoc certe primum tuto locum occcupare potest inter omnia sacra cimelia, quæ S. Mauritii esse ibidem feruntur. Servari in eodem sacrario plurimas alias sacras reliquias sanctorum Thebæorum martyrum anonymorum, asserit ex Seguença laudatus supra Franciscus de los Sanctos pagina 39.

[172] [in regio Escurialensi cœnobio,] Uterque hic scriptor iisdem iterum pene verbis de capite quodam, inter sacra lipsana asservato, sic fere loquitur: Inter thesaurum monasterii regii Escurialensis caput est argenteum, diademate ornatum, in quo auratis litteris legitur, Caput sancti Laurentii. Antiquitas fabricæ & testimonium inscriptum faciunt magnam probationem, esse id revera S. Laurentii, quamvis Philippus II, ejusdem monasterii fundator, qui cum tanta sollicitudine conquisivit S. Laurentii reliquias, censuerit, id non tam certum esse, quam appareret, nisi forte esset alicujus e Legione Thebæa Socii S. Mauritii, cujus id nomen esset. Merito sane prudentissimus rex arbitratus est, dubium saltem esse, an caput illud esset S. Laurentii, sui & monasterii Escurialensis patroni, licet id aliquod forte testimonium assereret; at ignoro, quare ex hoc dubio suboriri aliud debuerit, an scilicet esset Martyris Thebæi potius, quam alterius cujuspiam Sancti. Inter Pinii schedas altera est ex Lipsanologio jam sæpe laudato exscripta, ubi tertio loco inter regii monasterii thesaurum recensetur, Caput alterius Martyris ex Legione S. Mauritii positum in theca, quæ ecclesiam cum capitellis refert. Unde caput illud impetratum sit, docet Otho Trusches episcopus Albanensis & S. R. E. Cardinalis, de Augusta nuncupatus, in testimonio relato in eodem Lipsanologio, unde decerpo, quæ huc spectant: Præterea etiam reverenda & illustris comitissa de Reychenstain, abbatissa venerabilis monasterii S. Cæciliæ, ejusdem civitatis Coloniensis, misit unum sanctum caput ex societate S. Mauricii martyris, & unum sanctum caput ex societate S. Gereonis. Litteræ hæ notatæ sunt Romæ anno Domini 1570 die 1 mensis Januarii, ex quibus rursus dubitari merito potest, an non sint alicujus ex Martyribus in Germania passis.

[173] Lusitania magni Thebæorum Ducis sacris exuviis etiam gloriatur, [Ulissipone] sed parcius, nec immerito; etenim inter divitem thesaurum sanctorum ossium, quem a Rudolpho II imperatore & Maria ejus matre impetravit Joannes Borgia, & deinde debite ab archiepiscopo Michaële de Castro recognitum & confirmatum ecclesiæ domus professæ Ulissiponensis Societatis nostræ dedit, memorantur in elencho, quem tom 2 Januarii pag. 611 & seqq. exhibet Bollandus, S. Mauritii reliquiæ feretro 10 in solemni translatione adlatæ, cum capite unius ex sanctis martyribus Sociis, & reliquiis S. Candidi martyris & S. Acacii, socii S. Victoris, qui pro Thebæis habentur. De SS. Candido & Victore diversis §§ speciatim agimus, quos, si lubet, lector consule. Verene nominatorum Sanctorum illorum Thebæorum sint hæ sacræ exuviæ, an potius aliorum synonymorum Martyrum, enucleate dicere non possum; certe S. Acacium inter Thebæos nusquam alibi nominatum invenio. Locum hic etiam suum postulat cultus sanctorum Thebæorum Martyrum ad novum orbem & ditiones Lusitanorum transvectus. Est in Brasilia oppidum in vigesimo gradu latitudinis Australis in ora maritima situm, quod a sancto Spiritu nomen habet. Ibi sub finem seculi XVI septem aut octo patres Societatis nostræ ducendis ad veram fidem barbaris operam Apostolicam navabant.

[174] In sex Brasiliensium circumjacentibus oppido pagis jam ab illo tempore Christianorum decem millia numerabantur, [& in Brasilia.] quorum tanta erat pietas atque fiducia in Deum, ut miraculis compensari meruerit. P. Petrus Jarricus in Thesauro Indiarum tom. 1 cap. 30 pag. apud me 403 nonnulla recenset, & inter illa, quæ S. Mauritii invocato patrocinio ad ejus sacras reliquias obtenta sunt, quæque huc ex illo transfero. Sic scribit: In templo Sociorum pars est reliquiarum S. Mauritii, Thebæorum Legionis ducis; has Brasili magno honore prosequuntur earumque (imo potius Sancti, quem in illis venerantur) opem sæpe in suis necessitatibus experiuntur. Numquam enim illæ in supplicatione ad pluviam obtinendam deferuntur (deferuntur autem sæpius) quin copiosa cælo descendat pluvia. Nec communi modo Martyr necessitati subvenit, sed & privatæ, ut ex eo, quod sequitur, apparebit. Erat in Brasiliensium pagis quidam ex optimatibus: hic æger ad templum se deferri postulat, illius nomini dicatum, cujus cum reliquias magna animi pietate exosculatus esset, sanus & restituta valetudine domum rediit. Anno MD undenonagesimo, cum magno populi concursu ac frequentia festum Martyris ageretur, puer, qui in sublimem quemdam locum celebritatem spectaturus ascenderat, derepente in lapidum acervum corruit; omnes eum colliso putabant corpore; sospes & integer apparuit, idque non sine singulari sancti Martyris auxilio; decidens enim illius opem auxiliumque invocarat. Sed in accepti beneficii signum, lineam quamdam rubicundam, cinguli instar, corpori circumquaque inhærentem, Deo sic permittente, retinuit. Hisce superaddit Baldesanus, S. Mauritium a Brasilis in protectorem electum fuisse. In Europam remeemus & sanctorum Martyrum per Gallias cultum examinemus.

§ XV. Antiqua erga Sanctos Thebæos veneratio Viennensium & Turonensium. Discutiuntur asserta de ampullis Turonensi, Andegavensi & Condatescensi.

[Turonensis & Viennensis ecclesiæ olim S. Mauritio sacræ.] Metropolitanæ ecclesiæ hæ S. Mauritii nomine insignitæ & consecratæ antiquitus fuerunt. Turonensis nomen S. Mauritii amisit quidem, singularem tamen erga sanctos Martyres venerationem retinuit. Viennensis metropolitana usque hodie sancti Ducis nomen obtinet, nec minus celebris ejus est ibidem cultus. Utræque ecclesiæ Thebæorum Martyrum reliquiis gloriantur, de quibus mox erunt dicenda aliqua. § 1 hujus Gloriæ posthumæ jam observavimus quædam pertinentia ad traditiones Viennensium, advertimusque, S. Mauritii lipsana a S. Eoaldo verisimilius primum eo perlata fuisse circa initium seculi octavi, quo etiam Viennensis basilica S. Mauritii appellari cœpit, & Sanctorum Machabæorum nomen amisit. De his plura qui desideraverit, adeat Opus nostrum tom. 2 Julii pag. 484 & seq., ubi, quæ ad S. Eoaldum spectant, Sollerius examinavit. In Breviario ecclesiæ Viennensis, anno Domini 1522 typis excuso, ad diem XXVI Octobris est Officium novem Lectionum sub hoc titulo: Revelatio SS. Mauritii, Exuperii & Candidi. In eo, licet totum sit cum Antiphonis, Versibus & Responsoriis proprium, nihil occurrit de Viennensium traditione, quam adoptavit Lievreus, & nos § 1 excussimus: solum Responsorium post Lectionem nonam, reliquiarum S. Mauritii his verbis mentionem facit. Felix locus Agaunensis tot Sanctorum plenus reliquiis. Quorum multis & immensis signis fulget, gaudet suffragiis. Et insignis urbs Galliæ, Vienna vocata, sacro Ducis militiæ capite dotata; quæ profecto saniora sunt iis, quæ Lievreus ac deinde etiam Saussayus de adnatantibus & ex Rhodani fluctibus exceptis a S. Paschasio sacris Martyrum cimeliis commemorant.

[176] Dies XXVI Octobris celebritati speciatim designatus, [Pars capitis sancti Ducis Viennæ servatur cum aliis ejusdem] quo tempore fuerit, non invenio, uti nec quare Revelationis titulo insignitus sit. Idne ad revelata S. Theodoro sanctorum Martyrum corpora, an ad perlatas Rhodani aquis supernatantes eorum exuvias, an alio referendum est? Quidquid sit, possident usque hodie Viennenses partem insignem reliquiarum S. Mauritii. Lievreus pag. 104, postquam contenderat, totum sancti Ducis corpus longissimo tempore Viennæ servatum fuisse, fatetur, suo tempore ex illo non superfuisse, nisi solum caput, quod ipsum satis liberaliter asserit, cum scriptores Viennenses non pauci, atque inter illos Maupertuy pag. 19, candide fateantur, non nisi portionem sancti capitis ibidem honorari. Consentiunt omnes, præfatas sacras reliquias ornatas fuisse a Bosone rege Arelatensi, qui obiit circa annum Christi 890; & sepultus est in Viennensi ecclesia S. Mauritio sacra. Quam sedulus fuerit piissimus princeps ille in exornandis sancti Thebani Ducis cimeliis, testatur ejus epitaphium, cujus in Antiquitatibus Viennensibus tales sunt versus initiales:

Regis in hoc tumulo requiescunt membra Bosonis.
Hic pius & largus fuit, audax, ope benignus.
Sancti Mauritii caput ast circumdedit auro,
Ornavit gemmis claris, super atque coronam
Imposuit, totam gemmis auroque nitentem.
Huic dum vita fuit, bona dum valetudo maneret,
Munera multa dedit Patrono, carmine digno.

[177] Porro pretiosa lipsanotheca illa usque hodie summa in veneratione & pretio est apud Viennenses, [minus notabilibus & certis reliquiis.] asseritque Lievreus citatus, ejusdem Sancti reliquias alias suo tempore cum testimonio inclusas fuisse aræ principi ab archiepiscopo, qui aram illam post incendium, quo tota pene ecclesia anno 1567 consumpta fuerat, consecravit. Narrat etiam eodem loco, clypeum S. Mauritii tempore exustionis a quodam milite per pium civem redemptum, ad se sacristam relatum postea, & ab antiquioribus pro eo recognitum fuisse, qui ante eo nomine Viennensibus in veneratione fuerat. Quo is postea evaserit, non comperio: si idem is ipse est, qui suppositus capiti S. Mauritii Viennam adnatavit, non multum fiduciæ apud prudentes inveniet. Quamquam potuit eo a S. Eoaldo diu post inter alias Sanctorum Thebæorum reliquias perlatus fuisse, atque illi postmodum accessisse traditio fabulosa, quæ forte apud Viennenses effecit, ut negligeretur clypeus, cujus allatio tanto commento ornata ipsis exhibeatur. Certe ego apud recentiores non invenio clypei mentionem.

[178] Turonibus celeberrimus nostrorum Martyrum & vetustissimus cultus fabellis etiam nonnullis deturpatus est. [Turonensium traditio] Repertas fuisse in ecclesia Turonensi S. Martini a S. Gregorio ejusdem urbis episcopo reliquias Sanctorum Agaunensium, Commentarii prævii § 4 num. 53 ex ejus scriptis ostendimus; at ibi non enucleate exponit, quænam fuerint sacra pignora, quæ non nisi Reliquiarum nomine appellat. Eæne sacræ exuviæ, quas reperit Gregorius, etiam hodie in sacro Turonensis ecclesiæ thesauro asserventur, incompertum habeo. In Breviario Turonensi, anno Christi 1612 impresso, ad diem XII Maji est Officium duplex sub hoc titulo: Exceptio reliquiarum S. Mauritii. Commemoratio S. Martini etiam præscribitur, de quo pariter est 9 Lectio. Tres Lectiones proprias 2 Nocturni lubet huc transferre. Ita habent: Ex Legione Thebaida sepulta Ursi & Victoris in Saloduro, prope ripam Arolæ fluvii non longe a Rheno posito, corpora Theodoro, dicti loci episcopo, revelata tradiderunt. Sic etiam post multos annos Innocentii membra Rhodanus aperuit. Jugi enim fluxu loculum leniter lambens, non ut e suis (forte legendum est sinu) terræ in voraginem educeret, sed ut detectum honorifice fideles deportarent. Cujus translationem a Domiciano Genevæ & Grato Augustanæ urbis episcopo hac die factam celebramus.

[179] [de sanguine Sanctorum Thebæorum,] Incipit deinde Lectio 5. Cum S. Martinus Roma rediret, transactis Alpibus, venit in planitiem, ubi sancta Legio Thebæorum martyrum Mauritii & Sociorum ejus a Maximiano fuit pro Christo interfecta. Flexis itaque genibus, vir beatus Deum oravit, ut de sanctis Martyribus aliquas sibi reliquias revelaret. Super herbas igitur prati illius, ubi sanguis sanctorum Martyrum pro Christo fuerat effusus, apparuit ros sanguineus, ex quo tres ampullas beatus pontifex replevit. Terminatur hic 5 Lectio, & 6 inchoatur. Unam ex illis in ecclesiam Turonensem hodie reposuit, & eam in memoriam beatorum Mauritii & Sociorum ejus dedicavit. Dictarum vero ampullarum ad ecclesiam Andegavensem delegavit alteram, quæ postmodum in honorem eorumdem Martyrum ædificata est, & sub eorum nomine consecrata. Et tertia ampulla ad ecclesiam Candatensem, ubi postea transivit ad Superos, per eum transmissa est. In Breviario altero Turonensi ecclesiæ S. Martini, anno Domini 1635 typis ibidem edito, ad præfatum diem indicitur festum Subventionis beatissimi Martini episcopi confessoris duplex. Totum fere officium de Subventione illa proprium est; at Lectiones 2 Nocturni sunt De Exceptione reliquiarum S. Mauritii & Sociorum ejus, atque eadem fere referuntur, quæ superius ex alio Officio recitavi. Lectio ibidem 1 seu 4, nescio quid, de SS. Ursi & Victoris corporibus revelatis, & quidem Theodoro Solodorensi episcopo, comminiscitur. Theodori certe sedes Octoduro Solodorum liberaliter transfertur, & pro inventione corporum S. Mauritii & Sociorum, revelatio SS. Ursi & Victoris perperam substituta est. Quanto sint firmiora reliqua, exploremus.

[180] [quem S. Martinus fertur] Surius ad hunc diem post Acta Sanctorum nostrorum edidit Fragmentum epistolæ decani & canonicorum Castri-novi in Galliis ad reverendissimum archiepiscopum Coloniensem Philippum, ex qua conjecto, cetera omnia profecta fuisse: quapropter illud pariter hic repræsento, nonnullis tamen omissis, quæ ad rem non faciunt. Dum beatus Martinus cum paucis admodum comitibus sub habitu peregrini Roma regrediens in mente haberet orare in loco tanta excolendo reverentia, in quo tot pro Christo Martyrum millia pretiosum sanguinem effudissent, Agaunum venit, &, completa oratione, a monachis (nam monachi tum temporis locum possidebant) de reliquiis eorumdem Martyrum aliquid sibi devote donari petiit. Qui personam adumbratam schemate non cognoscentes & repellentes, dare prorsus renuerunt. Abjectus igitur ab hominibus sacerdos … ad divinum more suo se contulit præsidium, & ab incolis saltem locum, roseo quondam cruore purpuratum, sibi ostendi obtinuit; ubi flexis genibus, corde, vultu & manibus in cælum directis, Dominatorem terræ & mortis oravit, … ut, qui in die novissimo totam hominis substantiam in ictu oculi reparaturus est, aliquid ex sanguine Militum suorum pro gloria sui nominis illinc effuso & absorpto de abyssis terræ ad laudem suæ majestatis & Martyrum honorem dignaretur refundere.

[181] Deinde, exempto vagina cultello, altera manu virentis coma graminis comprehensa, [prodigiose ex terra] mox ut altera in gyro, id est, in modum coronæ cæspitem incisum sustulit (mirum dictu & inauditum hactenus miraculum!) densus ab ipso cæspite copiosi sanguinis imber distillare cœpit: de quo Martinus, quantum Divina largitas contulit, cum summa veneratione & gratiarum actione lætus suscipiens, per vascula ad hoc de industria facta dispertivit, & reditum cum exultatione maturans, cum suis iter arripuit. Sed ut Martinus abjectus, Martinus electus Dei pontifex appareret, iter quidem inchoare, sed occulta vi quadam prohibitus, promovere non potuit; donec inspiratione secreta voluntatem Largitoris intelligens, Agaunum reversus, quod gestum fuerat, reseraret, & avaros illos monachos, quos inopes copia faciebat, redarguens, &, quis esset, aperiens, data parte sanguinis cælitus adepti & cultello illis, quo cæspitem præciderat, dimisso, participes tantæ benedictionis efficeret. Quibus ad hæc tremefactis, & culpam duritiei suæ fatentibus, veniam clementer indulsit, omnia ei sua seque exponentibus. Ipse, quæ Deus sibi præbuerat, arbitratus sufficere, vale facto illis & accepta a Deo facultate progrediendi, Turones rediit, ubi cum maximo clericorum & civium universorum tripudio & applausu, ut pastor & dominus luxque patriæ solenni processione susceptus, ipsum, quem deferebat, sanguinem omni rosa & obrizo venustiorem, per quotquot voluit vascula divisum, locis, quibus judicabat oportere, decenter composuit, ejusdem metropolis principalem ecclesiam, sed & Andegavensem illi subjectam, tantorum pignorum parte aliqua nobilitans, in honorem eorumdem martyrum Mauritii Sociorumque ejus consecravit.

[182] Cujus susceptionis memoria solenniter in urbe nostra quotannis agitur quarto Iduum Majarum &c. [elicuisse, monumentis recentibus] Monet Surius, deinde pauca, forte huc non pertinentia, interseri, atque ex instrumento ita prosequitur: In tantum autem prædictorum Thebæorum Martyrum sanguinem veneratus est Martinus, ut ampullam ex eo completam secum perenniter habendam retineret, & in locum requietionis suæ, cum hominem exuisset, reponi præciperet. Hæc canonici Castri-novi ad Philippum Coloniensem archiepiscopum, qui cathedram illam obtinuit, computantibus Galliæ Christianæ auctæ scriptoribus, anno Christi 1168, laudatosque canonicos Castri-novi relationem rogarat eorum, quæ rumor ad se pertulerat. Porro quæ hic narrantur talia sunt, ut ipsa sua insolentia mox suspicionem commenti prudentioribus lectoribus injicere debeant, & injicerent procul dubio, etiamsi, qui referunt, S. Martino ætate multo propiores essent. Effluens ex præciso cæspite copiosus sanctorum Martyrum cruor, præparata excipiendo illi ex prophetico spiritu vascula, vi quadam secreta retentus sanctus pontifex, donec Agaunenses insoliti prodigii & obtenti sanguinis miraculosi participes fecisset, atque his similia accumulata, sunt miracula, quæ, nisi optimæ fidei vade asserta fuerint, non facile admittentur. Accedit ab argumento negativo, Severi Sulpitii nimirum, Venantii Fortunati, Gregorii Turonensis aliorumque antiquiorum S. Martini encomiastarum silentio, non facile superanda præsumptio de rei totius falsitate, quam nemo facile evellet, & auxerunt hactenus, qui novis ampullam illam tenebris involverunt, ut mox videbimus. Interim videtur indubitatum esse, quod ex hac relatione canonicorum Castri-novi res tam parum credibilis ad Breviaria ecclesiæ Turonensis transierit. Qui tamen Lectiones recitatas illis inseruit, videtur rem mitigare voluisse: etenim cruorem prodigiosum narrat, non ex præciso per S. Martinum cæspite fluxisse, sed, Sancto orante, roris instar super prato apparuisse & collectum fuisse.

[183] [nixa] Scriptores insuper nonnulli alii, quæ inde hausta sunt, liberaliter exceperunt. Inter illos Joannes Maan in Metropoli Turonensi & S. Martino num. 15 citans Martyrologium Turonense, quod non vidi, fere omnia sine scrupulo adoptat, & subnectit: Eaque fuit jam olim ad nostra fere tempora (cessarant erga jam tum) servandi in ecclesia Turonensi hujus sanguinis cura studiumque, ut, nisi qui sanctissime juravissent, non permissuros se ampullam tolli ab ecclesia, in canonicorum ejus collegium minime adscriberentur. Accessit his Petrus Franciscus Chiffletius Societatis nostræ in Illustrationibus Jurensibus Mss., ut paulo post videbimus. Henschenius noster inter Prætermissos ad diem XII Maji, ubi in Fastis sacris Turonensibus hactenus relata occurrerunt, rem huc discutiendam rejecit. Qui in arte critica non omnino novus est, facile perspicere potest, magnam difficultatem creare similia non debuisse: quæcumque enim pro asserendis factis tam insolentibus scriptores illi instrumenta protulerunt, teste Gervasio, præposito ecclesiæ S. Martini Turonensis, in hujus sancti præsulis Vita lib. 3 pag. 220, ætatem sex seculorum non excedunt, adeoque nata sunt eo tempore, quo scriptores de fabulis monumentis sacris inserendis magna æmulatione contendisse videntur. Aliunde etiam præfata ampulla novis tenebris involuta est, quæ traditionis inconstantiam ineptiamque satis ostendunt.

[184] [variisque fabellis involuta,] Neminem scilicet enucleate satis edisserentem vidi, an ampulla illa usque hodie Turonibus supersit, & credatur plena sanctorum Martyrum nostrorum sanguine, tanto cum prodigio ex terra obtento, an potius alio, & quando ablata sit, vel quo denique evaserit. Petrus Franciscus Chiffletius, Operis nostri adjutor sæpe laudatus, in Illustrationibus Jurensibus ejus manu scriptis, quæ apud nos servantur, censet, eamdem illam phialam esse, quam habet hodie in magna veneratione monasterium Majus apud Turones; quod si verum est, tot prodigiis nova prodigia substituuntur & accedunt. Refert Andreas Duchesne lib. 2 Antiq. Francic. pag. 507 ex Severo Sulpitio (ut quidem ait) S. Martinum in lapsu per scalæ gradus graviter collisum ac pene ad mortem contusum, oleo inunctum fuisse & sanatum ab angelo, huncque ejusdem olei plenam phialam S. Martino reliquisse, quo sanctus præsul deinde admiranda plurima operatus sit. Hanc autem ampullam cum oleo residuo addit usque ad sua tempora servatam & honoratam fuisse in monasterio Majori. Eodem oleo Henricum IV Galliæ regem unctum fuisse, post Scipionem Dupleix & præsidem Thuanum, asserit. Hi assertorum suorum testes allegant pro ampullæ prodigiosæ origine Severum Sulpitium, Paulinum Petricordiam, Venantium Fortunatum & Alcuinum. Ab hisce scriptoribus mentio fit quidem plurimarum sanationum, quæ oleo S. Martini patratæ sunt, sed ab iisdem clarissimis verbis dicitur, non oleum illud ab angelo perlatum ad sanctum præsulem, sed ab hoc liniendis ægris consecratum seu benedictum fuisse, quæ profecto toto cælo differunt.

[185] [non videtur;] Quamquam hæc leviora sunt, si vere Chiffletius asserit, eamdem ampullam esse, quæ modo plena sanguine Thebæorum Martyrum tam miraculose obtento, modo referta traditur oleo ad S. Martinum e cælis delato, quæ, ni fallor, non est opus pluribus exagitare. Pro diversa temporum exigentia & scriptorum placito mutatum fuisse Martyrum sanguinem in prodigiosum oleum, ac rursus in cruorem reversum esse, non credam, nisi testimoniis prorsus indubitatis convictus fuero. Ab oculato inspectore deprehendi facile poterit, concretusne sanguis, an oleum famosa phiala Turonensi contineatur. Si pro secundo is steterit, atque Turonensium traditiunculis in ceteris adhæserit, meminerit antiquis testimoniis probare, a S. Martino ad hæc usque tempora fuisse conservatam, atque allationem ab angelo solidis omnino argumentis stabilire, alias vel nusquam habebit me consentientem, vel saltem non suspicantem, de oleo illo esse potius, quod S. Martinus sanandis ægris benedixit, quod ad ejusdem sancti episcopi sepulcrum scaturiit, vel denique quod aluit lampades coram ejus effigie ardentes: de quibus plura Gregorius Turonensis de Miraculis S. Martini lib. 1 cap. 15, lib. 2 cap. 32 & 51, & lib. 4 cap. 24.

[186] Quod si is, qui ampullam examinaverit, asserat, sanguine plenam esse & sanguine quidem sanctorum Thebæorum Martyrum: [facile fidem] mitissimam primum conjecturam rependemus: fuisse forte a Christianis, qui Sanctorum corpora sepelierunt, collectum, & usque ad hæc nostra tempora conservatum. Huic porro conjecturæ si indubie adhærentem me habere voluerit, suspicionem meam non evellet, nisi rei testes antiquiores, quam qui XII seculo vixerunt, produxerit. Hactenus nullum vidi, qui ante canonicos Castri-novi famosæ ampullæ meminerit; ut autem luculentius fiat, quam levis momenti sit eorum auctoritas, subnecto fragmentum aliud epistolæ, cujus partem superius recitavimus. Inchoatur id, ubi illa desinit, fuitque ad nos ab eodem P. Petro Francisco Chiffletio submissum. Sic habet apographum: Hanc (prodigiosam ampullam) nostris modo temporibus ex occulto secretario, quod sub arca ejus (S. Martini) est, inventam, & ex capsa argentea, quæ aliis duabus, altera æque argentea, altera lignea, ambiebatur, prolatam omnes pene vidimus, populis salutandam & osculandam longo tempore exhibuimus, & in eminentiori post hæc ecclesiæ loco cum eadem capsa loris argenteis, clave aurea & firmatura munita, decenter cum aliis reliquiis exaltavimus.

[187] Cultellus autem viri sancti, & ea pars sanguinis, [apud prudentes inventura: uti nec ea, quæ de ampullis] quam Agauni reliquerat, ut sæpe auditum est, viris devotis per locum illum transeuntibus, si expetant, adhuc ad testimonium tantæ virtutis ostenditur, & multi nostrum ante paucos annos in ecclesia nostra viderunt, aliquibus ex canonicis ejusdem loci (qui monachis substituti sunt) dum ad colligendas Fidelium eleëmosynas pro reparatione ecclesiæ suæ nuper adustæ, exissent, & ad nos divertissent, utrumque nobis ostendentibus, & his, quæ supra retulimus fideliter, adstipulantibus. Cultellus prodigiosus non comparet amplius in thesauro sacro abbatiæ Agaunensis, de pretiosa ampulla operis Ægyptiaci in reliquis, ni fallor, sermo est; at si Agaunenses asserant, Martyrum suorum cruorem illa contineri, suspicor, malle illos credere, a Christianis in eorum passione exceptum fuisse, quam tam prodigiose a S. Martino obtentum. Quidquid tamen fuerit, habemus hic prodigiosæ ampullæ Turonensis exordia, quæ si quis ad anteriora tempora referre voluerit, doceat nos, unde didicerint canonici, non solum S. Martinum ampullam miraculoso Martyrum sanguine, eo, quo narrant, modo replevisse, sed insuper eamdem hanc ipsam esse, quam sub ejus loculo repererunt. Verisimiliter non id illis constitit ex aliquo antiquo monumento, apud phialam illam reperto; neque enim omisissent id volenti singula edoceri Philippo narrare, quod repertum thesaurum suum imprimis commendare debebat, dum nec testimonium ullum aliud, imo ne traditionem quidem allegant. Atque hæc, ni fallor, sufficiunt, ut ne rem tam insolentem hic adoptemus. Quæ in fragmento epistolæ apud Surium de ampullis similibus Andegavensi & Condatescensi asseruntur, non minus fabulam sapiunt. Certe quæ in Breviario illius ecclesiæ anno 1624 typis edito ad diem 2 Decembris allegantur, totidem fere verbis ex epistola profecta sunt. Condatescensis ampulla id insuper prodigii cum Turonensi commune habuit, quod in ea ex oleo S. Martini sanguis Thebæorum Martyrum natus sit.

[188] [Andegavensi & Condatiscensi adferuntur] Anonymus scriptor Vitarum trium primorum abbatum Jurensium, de quo plura Commentarii prævii § 3 num. 44 & seqq. in S. Augendo refert, phialam olei S. Martini pendentem ad cervical Antidioli monachi, toto cœnobio una nocte pene in cineres redacto, postridie inter vasta incendia & cœnaculorum adhuc ardentium flammas plenam, clausam & illæsam repertam fuisse, ac deinde magno in honore habitam. Ampulla illa, teste Chiffletio sæpe laudato, in qua oleum in sanguinem trænsierat, usque ad medium seculum præteritum perduravit, quo tempore a monacho incautius tractata, manibus elapsa, soloque illisa dissiliit, facile præbens examen, an oleum ea, an sanguis contineretur. Ceterum, ut exagitandarum fabularum finem faciamus, habuerunt Viennenses & Turonenses, præter hactenus assignatum, hunc etiam diem S. Mauritio ejusque Sociis speciali cultu sacrum; etenim in Viennensi Breviario citato ad diem XXI Septembris, quo colitur S. Matthæus, Officium a Capitulo est de sanctis Thebæis Martyribus proprium, & ex eorum Passione desumptum. Apud Turonenses cedit a Vesperis S. Matthæus, & est Officium totum de sanctis Martyribus nostris proprium cum Octava, ubi etiam Lectiones 2 Nocturni diebus non impeditis cum Responsoriis propriæ sunt. Teste Bailleto, hodiedum in plerisque Galliæ diœcesibus Officium Martyrum nostrorum redactum est ad ritum semiduplicem, quod forte ad laudatas ecclesias etiam extenditur. Suspicor autem Turonibus præter ampullam & exuvias sacras ad S. Martini, nonnullas servari, vel servatas saltem fuisse sanctorum Martyrum nostrorum reliquias in metropolitana ecclesia, quæ longo tempore a S. Mauritio nomen obtinuit.

§ XVI. Reliquiæ & veneratio sanctorum Thebæorum Andegavi, Remis & per reliquam Galliam.

[Brachium, quod habent Andegavenses, forte est] Præter enumeratas superiori § duas metropolitanas ecclesias, habet Gallia binas cathedrales S. Mauritii nomine sacras, Andegavensem scilicet, & Mirapicensem. Andegavenses cultus sancti Thebæorum Ducis initia ad S. Martinum referunt, a quo asserunt ecclesiam suam eo nomine consecratam & pretiosa ampulla ditatam fuisse. De ampulla quid censendum sit, jam dixi: quæ ad S. Martinum consecratamque ab illo Andegavensem ecclesiam spectant, ad ejus Acta examinari poterunt; certum interim est, Caroli Magni temporibus illam hoc titulo sacram fuisse, ut liquet ex præcepto, quod Mauriolo concedit, apud Sammarthanos in Catalogo præsulum Andegavensium. In ejusdem ecclesiæ Breviario, Parisiis anno Christi 1624 excuso, festus nuntiatur hic dies XXII Septembris, & præscribitur Officium totum proprium de S. Mauritio & Sociis cum Octava. In eodem Breviario die 2 Decembris de S. Martyribus nostris rursus est Officium semiduplex in festo Receptionis brachii S. Mauritii martyris. Lectione 1 secundi Nocturni post ea, quæ dixi de ampulla ex epistola canonicorum Castri-novi excerpta esse, sequitur: Habet etiam (Andegavensis ecclesia) caput S. Innocentii, Agauno allatum ab Eusebio episcopo. Habet insuper brachium S. Mauritii: quod qua occasione acceptum fuerit, ita narratur (Lectione 2.) Anno salutis MCCIII, cum magna classe Franci cum Venetis juncto fœdere, ad sacrum bellum proficiscerentur, Romano Pontifice Innocentio III per legatos instante, ut occasione Expeditionis Hierosolymitanæ Græci, qui pridem ab ecclesia Romana defecerant, ad officium revocarentur; eo ducta classe, Alexius Angelus, Isaaci filius, in imperium cum patre ea conditione restituitur, ut Græca ecclesia deinceps in Romanæ Sedis obsequio permaneret.

[190] Sed eo fraude Alexii Ducæ, cognomento Murzufli, [S. Mauritii martyris Apamæensis:] intra sextum mensem sublato, & universa civitate conditionem fœderis detrectante, Constantinopolis acri obsidione expugnata in Latinorum potestatem venit, eique impositus imperator Balduinus, qui, sublato schismate, Orientalem ecclesiam sanctæ Romanæ Sedis auctoritati subjecit. Capta urbe, cum archiepiscopi Philippensis, qui patria Rothomagensis erat, pietati concessum foret, ut complures Sanctorum ibi conditorum reliquias acciperet, inventum in iis brachium gloriosissimi martyris Mauritii præ ceteris magno in honore habuit, atque Andegavensi ecclesiæ dono dedit. Sacrum pignus magno omnium ordinum concursu & veneratione in ecclesiam exceptum est, ejusque sacrario illatum IV Nonas Decembris: atque ex eo tempore cœpta est quotannis eo die celebrari solemni ritu memoria Receptionis sacratissimi hujus brachii, in qua regi Martyrum Christo pro tanto beneficio exolvuntur gratiarum actiones. Circa hæc suspicionem mox aliquam legentibus ingerunt ita narratur, quod innuere videtur, rem magis traditione, quam indubitatis monumentis, quæ nec ego alibi usquam inveni, niti. Difficile creditu videtur, S. Mauritii Agaunensis martyris brachium Constantinopolim avectum fuisse. Habent & suum Græci cum sociis Mauritium, celebrem martyrem Apamæensem, ut Commentarii prævii § 3 num. 79 & seqq. monui. Idem sacris Fastis inscriptus est XXI Februarii, ejusque sacræ exuviæ procul dubio per Orientem sparsæ fuerunt. An non hujus Mauritii brachium Constantinopoli acceperunt Andegavenses? Ego maxime dubitare pergam, donec quis me certiora docuerit, si nimirum ea via id accepisse se consentiant, quam laudatum Breviarium assignat.

[191] Ad Mirapicensem ecclesiam transeamus. Hæc anno tantum 1318 in cathedralem erecta est, [Ecclesia Mirapicensis Sancto sacra. Remenses obtinuerunt ejus reliquias cum instrumento,] ut advertunt Sammarthani in Catalogo episcoporum illius ecclesiæ: an autem, cum parochialis adhuc esset, S. Mauritii nomen gesserit, fueritque reliquiis ditata, incompertum habeo, destitutus quibuscumque ejus ecclesiæ monumentis. Marlotus Historiæ Metropolis Remensis tom. 2 lib. 2 cap. 21 refert instrumentum, quod fidem facit, canonicos S. Symphoriani Sancti nostri & Sociorum ejus Thebæorum exuvias obtinuisse, quod huc transferri meretur, & est tale. Viris venerabilibus & discretis, decano & capitulo S. Symphoriani Remensis. N … sanctæ Agaunensis ecclesiæ dictus abbas & totius ejusdem loci conventus salutem in Auctore salutis. Ad preces & instantiam dilecti & compatriotæ nostri Willelmi canonici nostri per eumdem de reliquiis beati Mauritii Sociorumque ejus portionem non modicam vobis transmittimus, accepta per eumdem juratoria cautione, quod eædem reliquiæ cum reliquiis S. Symphoriani reponentur, vel in altari consecrato proprio in honore S. Mauritii recondentur. Datum anno gratiæ MCCXXV, anno primo revelationis S. Mauritii, quæ sub VII Cal. Nov. Sammarthani in suo Catalogo Agaunensium abbatum ab anno 1170 usque 1282 non nisi quinque, eosque, si primum & quintum excipias, indistincto ulterius tempore abbates statuunt. Ex his medii sunt Hugo II, Gualterus, & Nantelmus.

[192] [in quo agitur de aliqua revelatione cujus adjuncta] Laudatus sæpe abbas S. Leopoldi in Historia Ms. cap. 22 post Hugonem II, anno Christi 1217 Aimonem, Guacheri comitis Burgundionum fratrem, sufficit, sub quo, inquit, Honorius III confirmavit donationem comitis Monasteriolensis pro 20 ulnis panni rubri, de qua donatione usuque panni superius num. 39 mentionem feci. Idem eruditissimus auctor advertit, anno 1224 Aimoni substitutum fuisse Nantelmum, qui procul dubio idem est, cujus nomen in instrumento Remensi, nescio quare, nisi forte legi non potuerit, omissum est, vel certe non nisi initiali littera designatum. Nantelmum anno 1225 abbatem fuisse, liquet ex veteri inscriptione hac, quæ habetur in herma, seu dimidiata S. Mauritii argentea statua, unde ejus reliquiæ extractæ postea fuerunt, & substituta sunt SS. Innocentii, Candidi atque Vitalis sacra aliquot ossa. Inscriptionem Latinam facio: Anno gratiæ MCCXXV, XXIV Octobris revelatum fuit corpus S. Mauritii, et positum in hoc herma tempore Nantelmi abbatis hujus loci. Differt hic duobus diebus tempus revelationis, cum VII Kalendas Novembris cum die XXVI, & non cum XXIV, conveniat; at si numeros Romanos habet inscriptio, facile errari potuit. Porro, quænam sit illa revelatio corporis S. Mauritii, de qua in utroque instrumento est sermo, enucleate expositum non invenio. De eadem verisimiliter agitur in Officio Ms. cœnobii Agaunensis, de quo supra num. 39; at neque hinc aliquid lucis affulsit.

[193] [obscura sunt. S. Mauritii cultus Parisiis,] Delislius inter instrumenta suæ Historiæ subnectenda assignat bullam Gregorii IX, datam XX Octobris anno 1228, qua Pontifex hortatur Sedunenses, Genevenses & Lausanenses, ut abbatem Nantelmum juvent eleemosynis ad reædificandum Agaunense monasterium, quod corruerat. Basilicæ etiam plurimum a temporum injuriis passa, si non pene diruta & collapsa, eodem regente, fuerat. Etenim Nantelmus legitur annulum S. Mauritii anno 1250 dedisse Petro in gratiarum actionem, quod frater ejus Amedeus III, Sabaudiæ comes, illam reædificaret. Iis calamitatibus involutæ sancti Ducis reliquiæ, an deperditæ sub ruinis aliquando latuerint, an loco incognito a quopiam reconditæ ac deinde inventæ fuerint, ignoro, neque vestigium ullum invenio, quo vel conjectura niti possit. Revertor, unde, oblata occasione, diverti, ut moneam in Clarissarum Remensium parthenone servari costam S. Mauritii, ut idem Marlotus tradit lib. 3 cap. 27 sub finem. Urbem Parisiensem variæ etiam sanctorum Martyrum nostrorum reliquiæ exornant. Ad S. Benedicti & S. Martini a Campis apud Cælestinos, in Valle gratiæ & templo collegii Societatis nostræ exponuntur, coliturque S. Mauritius ut Patronus secundus in sacello majori archiepiscopali. Duo sunt insuper pagi in Parisiorum vicinia, Nanterre, ortu S. Genovevæ celebris, & Charenton, quorum ecclesiis Patronus est, & titulum facit.

[194] Celeberrimus quondam fuit sancti Ducis cultus in urbe Aurelianensi. [Aureliæ; Cainone & in plurimi] Testatur id Franciscus le Maire in Antiquitatibus ecclesiæ & diœcesis Aurelianensis pag. 36, ubi in Inventario reliquiarum ecclesiæ S. Crucis II Maji anno 1562 in turrim novam illatarum ita observat Gallice: Brachium unum & reliquiæ S. Mauritii inclusa capsæ argenteæ duobus leonibus argenteis suffultæ, cujus Sancti festum celebratur in hac diœcesi. In hac civitate est ecclesia a S. Mauritio nominata, quæ etiam S. Eligii appellatur & ad quam antiquitus generalis supplicatio fiebat Dominica præcedente festum S. Mauritii, quod est XXII Septembris. Eadem habet contracte Carolus Sausseyus in Annalibus Aurelianensibus pag. 641: at sanctæ hæ reliquiæ cum reliquo fere omni thesauro sacro eodem illo anno a Calvinistis iconomachis sacrilege direptæ & profanatæ fuerunt. Solemnior etiam est Cainone, seu ut alias vocant, Chinonii Sanctorum nostrorum veneratio. Caino, vicus quondam fuit, nunc oppidum est non inelegans in provincia Turonensi ad Vigennam fluvium versus agrum Pictaviensem. Officia propria Cainonensis ecclesiæ S. Maximi habemus anno 1619 impressa Salmuri, unde 7 milliaribus in Ortum distat. In Calendario, Officiis præfixo, ad XXII Septembris ita notatur: Mauritii & Sociorum MM. duplex. In primis Vesperis fit processio ad ecclesiam parochialem ejusdem, & in die ibidem celebrat chorus Missam solemnem. Ad ipsum vero diem, ubi Officii ordo præscribitur, est hic titulus: Mauritii & Sociorum MM. duplex: festivatur. Haud dubie quia vel Patronus ecclesiæ est S. Mauritius, vel ejus ibi particulares reliquiæ servantur.

[195] In pluribus insuper aliis Galliæ ecclesiis Officium habuerunt sancti Thebæi Martyres, [Galliæ locis;] quod tamen dubito, an usque hodie ubique obtinuerint. Inter alia cultus illius indicia sunt sequentium ecclesiarum Breviaria & Officia propria. Biterrensia anno 1631 impressa monent, esse celebrandum diem XXII Septembris ritu duplici; Cabillonensia anni 1620 indicunt pro ecclesia cathedrali; Diensis ecclesia præscribit ad eumdem diem duplex totumque proprium de S. Mauritio & Sociis cum Octava, in qua diebus non impeditis rursus sunt Lectiones aliæ propriæ. In primis Vesperis diei S. Matthæus non habet nisi commemorationem. Proprium autem illud Diense excusum est anno 1669. Tam singularis Diæ Sanctorum nostrorum cultus a sacris aliquot reliquiis verisimiliter occasionem habuit. Certe Columbus, ut observavit Henschenius in Annotatis ad Acta S. Marcelli tom. 1 Aprilis pag. 829, asserit, ibi quondam fuisse cœnobium monachorum S. Mauritii. Præterea Breviaria & Officia impressa, Lemovicense anni 1625, Maurinianense 1512, Morinense 1542, Nanetense 1623 pro cathedrali tantum, Officium duplex & proprium de sanctis Martyribus habent. In Missali Rotomagensi anno Christi 1585 excuso præscribitur Missa ritu duplici, at in Breviariis, quæ annis 1527 & 1736 edita sunt, non est Officium, nisi semiduplex, quo ritu in plerarumque aliarum Galliæ ecclesiarum antiquioribus monumentis similibus passim cum Lectionibus propriis celebratur. Mitto vicinas Germaniæ Galliarum civitates perlustrare, eo excursurus, cum S. Mauritii & Sociorum cultum in Germania examinabimus, ut de notabilioribus adhuc aliquot reliquiis lectorem moneam.

[196] Est uno milliari Gallico infra Noviomum in Orientali Isaræ fluminis ripa celeberrima opulentissimaque abbatia Ordinis S. Augustini, [in abbatia Ursi-Campi, Claromonte, in cœnobio Bellilocensi,] quæ Ursi-campi, indigenis Orcamp seu Ours-camp, nomen habet. Lievreus sæpe memoratus Antiquitatis Viennæ cap. 15 pag. 104 refert, mentum & nasum S. Mauritii eo translatum fuisse; eadem habet Bailletus in Historia cultus sancti nostri Martyris, neuter tamen allegat asserti sui vadem. S. Bonitus episcopus Claromontanus sub seculi VIII initium celeberrimam basilicam Agaunensem, Martyrum patrocinium imploraturus, adivit, ut testatur biographus ejus auctor coætaneus in Opere nostro tom. 1 Januarii pag. 1073. Insignis ejus tempore fuit Claromonte S. Mauritii ecclesia, ut idem anonymus pag. 1075, & 1076 testatur, quam acceptis aliquot Agauno reliquiis credo sanctum virum ditasse. Claromontio duobus milliaribus Gallicis ad Meridiem dissitum celebre est monasterium, quod Belluslocus, & vernacule Beau-lieu vocatur, eoque fuit olim translata pars ingens brachii S. Mauritii. Rem narrat Richardus abbas S. Vitoni in Vita S. Rodingi vel Chraudingi, fundatoris illius cœnobii, illustrata in Opere nostro ad diem XVII Septembris, ubi hæc videri possunt cap. 2 pag. 516. Hericus monachus in Miraculis S. Germani, in Opere nostro excusis tom VII Julii pag. 255 & seqq., describit cap. 3, quomodo suo tempore S. Mauritii reliquiæ obtentæ translatæque fuerint in cryptas S. Germani Autissiodorensis. Juverit aliqua huc transtulisse.

[197] [Autissiodori,] Emensis alpibus (inquit) ad sanctos Agaunenses Martyres diverterunt (monachi, qui Roma cum obtentis a Nicolao I sacris reliquiis anno 862 vel sequenti redibant) Ibi ab Hueberto, abbate famosissimo, excepti quam familiariter, tanti fatigationem itineris plena viri benevolentia, ingenti Religiosorum affectu, larga denique totius liberalitatis indulgentia relevarunt. Dehinc oblatam sibi negotii opportunitatem intentatam linquere non sibi integrum fore arbitrantes, Sanctorum Agaunensium reliquias a prænominato principe poscendas decreverunt. Is, volente Deo, quod postulabatur excepit benignissime, quod & viris esset familiarissimus, &, utpote secularia meditans tantum, in Sanctorum largiendis patrociniis non satis avarus. Quamobrem, sacrorum corporum accito custode, pretiosi martyris Mauritii complectendam reliquiarum partem cum venerando capite S. Innocentii, legionarii quondam ejus, incunctanter largiri præcepit. Id, quamquam omnes ferrent ægerrime, obtinuit tamen jussio principis indifferenter fieri, quod volebat. Narrat deinde, quomodo collectus per varia loca sacer thesaurus Autissiodori exceptus & reconditus fuerit. Hubertus seu Huebertus abbas Agaunensis, de quo hic sermo est, frater erat Theodebergæ reginæ, uxoris Lotharii regis in historia illius temporis notissimæ. Non minus famosus est Hubertus pudendis criminibus, quibus post excussum, quo juvenis initiatus fuerat, clericatum, non secularem modo, sed etiam dissolutissimam vitam agens se maculavit, abbatiarum & bonorum ecclesiasticorum rapacissimus invasor decoctorque turpissimus. Quo deinde sacra hæc cimelia evaserint, non comperio. In Breviariis ecclesiæ Autissiodorensis tum antiquis, tum recentioribus, non nisi semiduplex est Officium de S. Mauritio & Sociis. De S. Innocentii capite recurret infra sermo.

[198] [Sylvanecti, quo per S. Ludovicum translata sunt] Ditissimus exuviarum sanctorum Martyrum Thebæorum thesaurus per S. Ludovicum obtentus Silvanectum (Senlis) translatus & in ecclesia prioratus S. Mauritii, quem sanctus rex fundavit, reconditus fuit. Hujus rei indubitata testimonia habemus in Bulla Clementis IV, cui insertæ sunt litteræ Roberti, tum temporis Silvanectensis episcopi, ut videre licet apud continuatores Galliæ Christianæ auctæ tom. 10 col. 235 inter Instrumenta. In Bulla illa dicitur: Præfati religiosi (Agaunenses) ejus (S. Ludovici) annuentes, plura corpora de thesauro sui monasterii sanctorum Martyrum regiæ devotioni exhibere curarunt, & ad ipsum regem idem abbas cum quibusdam ex suis Fratribus ea personliter una cum solemnibus nunciis deferenda. Quamquam lubet ex Vita ejusdem sancti regis, a reginæ confessario scripta, & in Opere nostro secundo loco excusa tom. V Augusti pag. 571 & seqq., decerpere, quæ sancti Ludovici venerationem erga sanctos Thebæos Martyres probant, & ad Silvanectensem sacrum thesaurum spectant; sic igitur ibi legitur cap. 4 pag. 583: Quandoquidem venerabilis sanctus Ludovicus decreverat Silvanecti prope palatium suum construendum curare ædem ad honorem S. Mauritii ejusque Sociorum, tantum egit atque effecit, ut viginti quatuor, aut circiter, corpora Sociorum S. Mauritii ex eadem Legione acceperit ab abbate ac monachis istius abbatiæ, ubi dicta corpora requiescebant, quæ sita est in Burgundia. Abbas cum quibusdam suorum Fratrum nuntiisque, eo a venerabili rege missis, ea Silvanectum detulit.

[199] Ubi autem pervenerunt tam prope Silvanectum, ut in urbem deferri possent, [aliqua sanctorum Agaunensium corpora,] venerabilis rex ea deponi jussit in domo quadam episcopi, quæ Mons nominatur, ac media circiter leuca Silvanecto distat. Tunc congregari jussit episcopos abbatesque multos, ac præsentibus proceribus multis numerosaque populi turba, instrui jussit agmen supplicantium ex omnibus clericis urbis Silvanectensis. Imposita fuere memorata corpora sancta variis thecis, panno serico splendide coopertis, atque ea portari jussit, ingenti procedente supplicantium agmine, in urbem ad ecclesiam principem hoc modo. Ipse beatus rex propriis humeris portabat thecam ultimam cum viro claræ memoriæ Theobaldo, Navarræ rege, ab episcopi domo usque ad ecclesiam ante dictam: aliasque etiam thecas ante se portari jussit per alios magnates equitesque. Putabat enim rex beatus, ut creditur, congruum esse ac honestum, ut dicti Sancti, qui equites fuerant Jesu Christi, gestarentur ab equitibus. Idem prioratus ipsius S. Mauritii ducis Thebæorum sacras exuvias etiam nactus est. Testantur id continuatores Galliæ Christianæ in serie priorum S. Mauritii in Adamo, sic satis obscure scribentes: Anno MCCCLXXVI die ultima Novembris Amedeus Sabaudiæ comes huic ecclesiæ dedit partem ossis brachii S. Mauritii, olim, inquit, acceptam ab Agaunensi abbate ex illustri gente de Barthelem, præsente Carolo imperatore & abbatiæ secretario Girardo de Beve vel de Veue, nunc abbate.

[200] Ubi id dicat Amedeus, nescio, nam instrumentum nullum assignatur. [ex quibus unum cessit abbatiæ S. Dionysii & Caroli-locensi,] Qui hic Girardus de Beve vel Veue appellatur, est Girardus Bernardi, cujus exstat, teste reverendissimo de L'iste in Historia Ms. cap. 22, procuratio, signata anno 1377. Idem præcedenti capite observat, Joannem Bartholomæi abbatiam Agaunensem gubernasse ab anno 1356 usque ad 1376, ejusque tempore comitem Sabaudiæ Amedeum, cognomento Viridem, cum Carolo imperatore, Avenione reverso, Agaunum venisse anno 1365; de hoc igitur abbate hic sermo est. Ceterum ut aliis postea S. Mauritii reliquiis ditata fuit ecclesia prioratus Silvanectensis, sic partem etiam delati eo prius sacri thesauri amisit. Anonymus monachus abbatiæ S. Dionysii apud Chesnium tom. 5 Script. pag. 401 testatur, corpus unius ex Martyribus illis ad suum cœnobium translatum fuisse. Ejus hæc verba sunt: In signum etiam amoris sanctus rex Ludovicus S. Dionysio contulit corpus unius Martyris de illa pretiosa Thebeorum Societate. Siquidem tum temporis plura præfatorum Sanctorum corpora impetravit sibi dari, quæ honorifice transtulit in ecclesiam, quam apud Sylvanectum construi fecit. Sartorius in Cistercio bis Tertio tit. 26 pag. 742 & seq. inter sacra cimelia ecclesiarum sui Ordinis recenset, In Caroli-loco … sanctorum Martyrum e cohorte S. Mauritii corpora duo, quæ cum insigni reverentia nudis pedibus eo attulit sanctus Galliarum rex Ludovicus. Continuatores Galliæ Christianæ auctæ tom. 10 in Elencho abbatum Carolilocensium in Petro II scribunt: Petro sedente, S. Ludovicus propriis humeris cum magno comitatu detulit ad Caroli-locense monasterium duo corpora sancta, unum videlicet de Sociis S. Mauritii & alterum de corporibus undecim millium virginum, quæ in majori altari requiescere dicuntur.

[201] [Carnuti & Centulæ] Hæc, ut liquet, plurimum differunt ab ante allatis ex Sartorio. Quænam autem ex his præferenda sint, dicere non possum; silent enim, quantum comperi, antiquiora monumenta de præfata translatione, licet in Gestis S. Ludovici regis non semel fiat mentio ornati & dotati per eumdem rebus aliis Caroli-locensis monasterii. Scripsit Ambiano anno 1678 pater Emardus Le Caron Societatis nostræ ad Majores meos, qui de S. Emano seu Emardo documenta flagitarant, epistolam, quæ ad hunc diem est seposita, quod doceat, Carnuti aliquas etiam S. Mauritii exuvias servari. Addo, inquit P. Le Caron, habere me præ manibus Martyrologium vetustum, ubi XVI Maji legitur: Passio S. Emardi, cujus corpus quiescit & in ecclesia & in capsa S. Mauritii. De collegiali autem Carnutensi agit, ut præmissa ibidem ostendunt. Ceterum ex scripto S. Angilberti, Operi nostro ad diem XVIII Februarii pag. 103 excuso, constat illum reliquias SS. Mauritii, Candidi, Exuperii, Victoris, Innocentii in thesaurum Centulensem intulisse. In eamdem Picardiam in Veromanduos fuerunt olim etiam Remis translata SS. Mauritii, Candidi & Exuperii cimelia sacra, positaque ad caput S. Rigoberti, ut docet nos Historia translationum hujus sancti Remorum episcopi data a Bollando nostro tom. 1 Januarii pag. 178 & seqq. Atque hæc sunt fere, quæ de Sanctorum Thebæorum nostrorum cultu & reliquiis per Galliam occurrerunt: mitto monasteria eorum nomine sacra dicatasque alias illis ecclesias recensere, quod eæ apud Coïntium & Mabillonium sint passim obviæ.

§ XVII. SS. Mauritii & Sociorum Thebæorum Martyrum reliquiæ per Belgium, quarum magna pars Colonia & Treviris allata est.

[Reliquiæ & cultus Sanctorum in domo professa Societatis nostræ] Ditissimus etiam per Belgium nostrum sparsus est thesaurus exuviarum sanctorum Martyrum Thebærum, quarum tamen pleræque Colonia vel Treviris huc translatæ fuerunt, ut vel testimonia expressa, vel suspicio propter vicinitatem loci suadet, adeoque ad SS. Gereonis, Bonifacii, vel Thyrsi socios martyres verisimiliter pertinent; quia tamen plurimæ certo discerni non possunt, & Agauno etiam eo prius delatæ forte sunt, enumerabo hic singulas, quas Thebæorum Martyrum nomine celebriores invenero. In templo domus hujus Professæ Antverpiensis habemus plurima hujusmodi sacra cimelia suis testimoniis authenticis munita. Habeo præ oculis litteras Lotharii archiepiscopi Trevirensis signatas die XXI Augusti anno 1617, quibus testatur, concedere se ecclesiæ nostræ, flagitante R. P. Jacobo Tirino domui huic tum temporis præposito, Duo integra fere capita, quatuor craniorum partes, duas mandibulas, sex oblonga ossa ex sancta Legione Thebæorum Martyrum Trevirensium. Duo insuper sacra ossa Martyrum ex legione Thebæorum Mauritii & Sociorum & alia nonnulla minora cum debito testimonio huic ecclesiæ donata sunt a P. Ludovico Thouardo rectore collegii nostri Coloniensis, ut fidem facit R. P. Oliverius Manaræus provinciæ Belgicæ provincialis in literis signatis XX Junii anno 1594.

[203] Ceterum sacræ hæ exuviæ sarcophagis duobus majoribus affabre argento tectis inclusæ sunt, [Antverpiæ, Mechliniæ, Lovanii, Anderlaci,] & XXII Septembris in altari principe populorum venerationi exponuntur. Continentur autem lipsanothecis illis 6 capita, 6 mandibulæ, 12 tibiæ, 3 brachia & 20 ossa majora, quorum aliqua ab eodem Trevirenses archiepiscopo Lothario olim missa ad urbem Buscoducensem, hac deinde ab hæreticis occupata, ad nos cum testimoniis perlata fuere. Nonnulla horum insuper ab abbate S. Maximini cum instrumentis obtenta sunt, at pariter ad martyres Trevirenses, S. Bonifacii Socios spectant. Templum collegii Societatis nostræ Mechliniæ, eodem P. Jacobo Tirino postulante, obtinuit Treviris de iisdem Martyribus caput fere integrum, 4 partes craniorum, mandibulam, os oblongum cum duobus aliis: duo insuper ossa dono Domini Nicolai abbatis imperialis monasterii S. Maximini, caput alterum dono priorissæ conventus Vallis-angelorum, ac tria oblonga ossa ex collegio Luxemburgensi. Lovanii in cœnobio S. Gertrudis canonicorum Regularium S. Augustini conspicitur caput Martyris e Legione Thebæa, teste Rayssio in Hierogazophylacio Belgico pag. 232, quo referente pag. 403, Parcenses, canonici Ordinis Præmonstratensis prope Lovanium, reliquias habent De sociis S. Gereonis & sancti Mauritii. Apud patres Ordinis S. Francisci a Paula, quos Minimos vocant, Bruxellis duo integra brachia inclytorum Martyrum Legionis Thebææ, S. Mauritio antesignano, ostenduntur, & os alterum magnum de iisdem Anderlaci, qui pagus est Bruxellæ propinquus.

[204] In collegio nostro ejusdem urbis, inter varia sacra pignora Treviris & Colonia accepta, [Bruxellis & in locis vicinis, Gandavi, Brugis,] servantur etiam parvula ossa de Sociis S. Mauritii… & de capite S. Mauritii, quæ reliquiæ munitæ primum fuerant testimonio Gisberti Masii, episcopi Buscoducensis, & approbatæ postea fuerunt ab Ernesto archiepiscopo Coloniensi, litteris datis Leodii 1599, die XXX Augusti, ut docuit me ex archivio nostro Bruxellensi laudatus P. Franciscus Le Jeune collegii procurator. Rayssius sæpe laudatus pag. 222 computat insuper Sanctorum Thebæorum caput in parthenone Vorstensi Ordinis S. Benedicti sesqui milliari Bruxellis distante, ossa ipsius S. Mauritii ducis Legionis Thebææ in Swivecano virginum Cisterciensium juxta Teneræmundam cœnobio pag. 500, 4 capita de iisdem in collegio nostro Gandavensi pag. 490, & de corpore S. Mauritii apud Clarissas ibidem pag. 159. Apud eumdem pag. 463 exhibentur litteræ Antonii Triest, episcopi Brugensis, quibus testatur, in ecclesia S. Salvatoris ejusdem urbis inter alia plurima sacra cimelia reperiri, Majorem partem maxillæ S. Mauritii martyris a decessoribus suis debito munitam testimonio, quam & ipse recognovit, novisque munitam sigillis in lipsanothecam, qua corpus S. Eligii custoditur, reposuit.

[205] [Insulis, Duaci,] Insulis in tribus diversis ecclesiis etiam venerationi exponuntur reliquiæ Sanctorum Thebæorum: in templo scilicet collegii nostri, apud patres Minoritas & in cœnobio virginum Clarissarum: de primis nihil speciatim addit Rayssius pag. 492, de secundis ait pag. 391: Os ingens unius e Legione Thebæorum a Societatis Jesu patribus Insulensibus in mutuæ tesseram benevolentiæ acceptum, quod proinde, ut sunt nostra cimelia pleraque Thebæorum nomine sacra, suspicor Treviris acceptum fuisse. De tertiis dubium non relinquit laudatus Rayssius, pag. 159 scribens: Unum corpus, & quidem integrum sodalitii Thebæorum Martyrum possident, cum amplissimo Trevirensis archiepiscopi testimonio. Duacenses apud eumdem pluribus Sanctorum Thebæorum reliquiis gloriantur. In thesauro sacro ecclesiæ S. Amati numeratur Dens S. Mauricii, ducis cohortis Thebæorum & martyris, pag. 39. Collegiata S. Petri Caput ex Sociis S. Mauritii, ducis Legionis Thebæorum, imagine pectore tenus argentea industrie elaborata condecoratum, possidet pag. 406. In templo collegii nostri sunt Capita aliquot Sociorum Legionis Thebœorum, duce & antesignano Mauritio pag. 479. In templo patrum Trinitariorum asservatur Caput unum Martyris ex Legione Thebæa, duce Mauritio pag. 511. Ostenduntur denique in thesauro seminarii Scotorum, cui patres nostri præsunt, ossa varia pag. 487 & 488, & alia in S. Amati ecclesia pag. 41; at posteriorum nonnulla sunt certo, alia verosimiliter de sanctis Martyribus Trevirensibus; sintne autem inter paulo ante enumerata quæpiam Sanctorum Agaunensium pignora, incertum videtur.

[206] [Cambronæ, Lætiis,] Nec amplius affirmari potest de iis, quæ inter lipsana S. Sepulchri Cameracensis pag. 470, & Canonissarum Malbodiensium recensentur. Distinctius fit mentio reliquiarum S. Mauritii & Sociorum in Cambronensi Ordinis Cisterciensis abbatia custoditarum: etenim ita scribit Raissius pag. 130: Adservant Cambronenses … os brachii S. Mauritii Legionis Militum Thebæorum coriphæi, qui Seduni in Gallia cum Sociis in loco Agauno sub Maximiano pro Christo necatus, gloriosa passione mundum illustravit, quæ, opinor, ex aliquo instrumento excerpsit. Subnectit his: Item caput unius e dictis S. Mauritii Sociis. In abbatia Lætiensi, quæ est Ordinis S. Benedicti, distatque uno fere milliari Avenna, Hannoniæ oppido, ad Helpram flumen, habent, eodem teste pag. 281, Brachium integrum unius Martyris e Legione Thebæa, dono acceptum a Francisco Bononio Vercellensi episcopo. De insigni illo viro hic agitur, qui apud Ughellum vocatur Joannes Franciscus Bonomus, & post egregiam S. Carolo Boromæo, ac deinde pluribus Pontificibus navatam operam, in Belgium anno 1584 a Gregorio XIII legatus missus est; ubi egit etiam cum ingenti Catholicorum bono primis Sixti V annis, & tandem Leodii obiit anno 1587.

[207] Audomaropoli celebres etiam spectantur Sanctorum nostrorum exuviæ. [Andomaropoli, Trajecti ad Mosam, in monasteriis Clarifontis & Epternaci,] Etenim præter ossa plurima, Martyrum Thebæorum & Trevirensium, quæ nostri in templo collegii possident, referente eodem in Hierogazophylacio pag. 160, collegium Anglorum cum veneratione custodit Os parvum S. Mauritii martyris, & aliud os unius Martyris Sanctorum Thebæorum brachio argentato convestitum. In celeberrima S. Bertini abbatia ostenditur junctura una digitorum S. Mauritii, Legionis sacræ Thebæorum antesignani, ut idem Rayssius testatur pag. 502. Trajectenses ad Mosam apud eumdem pag. 474 asserunt, se in thesauro sacro illustris ecclesiæ S. Servatii habere Brachium S. Mauritii martyris ac Legionis Thebæorum coriphæi. Rayssii asserta confirmat Papebrochius noster in Ms. Excursione ad Mosellam scribens: VIII die (quo Trajecti agebant) D. decanus Guilielmus Lipren totum Servatianum thesaurum nobis aperuit, in quo præter alia plura sunt … brachia argentea duo, S. Thomæ apostoli & S. Mauritii ossibus brachialibus instructa. An autem etiam testimoniis indubiis munita sint, non invenio. In comitatu Luxemburgensi est abbatia Sanctimonialium Cisterciensium, cui Claro-fonti nomen est, in eaque, Rayssio pag. 155 teste, spectatur Os unum sancti Militis e Legione S. Mauritii martyris. Ejusdem instituti moniales Differdingenses, juxta Longuichium, ostendunt Juncturam pedis S. Mauritii martyris pag. 188: in Epternacensi autem celeberrimo Ordinis S. Benedicti cœnobio servatur Digitus S. Mauritii Legionis Thebæorum ducis, ut idem asserit pag. 212.

[208] Nunc autem Coloniam evocamur, ubi plurimæ celebrantur Sanctorum S. Mauritii Sociorum ejusque ipsius sacræ exuviæ, [Coloniæ Agrippinæ,] ex quibus velle seligere eas, quæ Agaunensium Martyrum sunt, esset oleum & operam perdere. Nonnullas solum hic ego ex Gelenio enumerabo, quas distincte non reperero esse de S. Gereonis Sociis, de quibus die X Octobris cum sacris Fastis agendum erit. Itaque Gelenius in Sacrario Coloniæ Agrippinæ & thesauro ad S. Gereonem hierotheca 14, ait servari Duas particulas, unam S. Mauritii, alteram ex Societate ejusdem. Item ex Thebæis Martyribus particulas. In decima quinta hierotheca cristallina etiam computantur S. Mauritii reliquiæ. In thesauro ad S. Cuniberti numero 7 recensentur cimelia de S. Candido martyre e Societate Thebæorum Martyrum. Item de eisdem Thebæis Martyribus, … de S. Mauritio. Ecclesia B. Mariæ Virginis ad Gradus in 13 hierotheca possidet de S. Mauritio, & basilica B. Mariæ in Capitolio num. 14 Os S. Mauritii, ducis Militum. In domo canonica in Widenbach tertio loco ostenditur herma, complectens partem chlamydis & ossa S. Mauritii. Apud Carmelitas num. 13 veniunt reliquiæ De S. Victore & S. Mauritio &c. in monstrantia argenteo-aurea minori. In monasterio virginum Ordinis Cisterciensis, quod Hortus B. Mariæ Virginis appellatur, num. 14 venerandum exhibetur Os magnum S. Mauritii mart. cum aliis sanctorum Thebæorum exuviis. In monasterio S. Vincentii servantur plurimæ reliquiæ ex Societatibus S. Mauritii & Gereonis. In sacrario monialium Carmelitanarum tertio loco numeratur herma, concludens partem brachii S. Mauritii, cujus etiam reliquiæ veniunt in thesauro sacelli SS. Willibrordi & Bonifacii.

[209] [ubi est templum ejus nomini sacrum.] Est & Coloniæ parœcialis ecclesia S. Mauritii nomine insignis, tempore Arnoldi I archiepiscopi Coloniensis, ut Gelenius lib. 3 Syntagmate 30 tradit, exstructa. In hujus ecclesiæ thesauro 2 loco venerationi exponitur Scyphus S. Mauritii, ejusdem brachium, & sagi ejus purpurei pars, diesque sancto Patrono sacer ibidem festus agitur. Bucelinus in Germania sacra, pagina apud me 134, inter sacra lipsana monasterii Coloniensis virginum Benedictinarum, quod a S. Agatha nomen habet, num. 17 recenset, Os de S. Mauritio martyre cum pluribus ossibus ex Societate gloriosissima ejusdem, quibus accedit ibidem num. 39 Mandibula S. Mauritii: & in Sacrario Agrippinensi pag. 173 dicitur, caput integrum unius ex S. Mauritii Sociis translatum fuisse ad ecclesiam patrum Dominicanorum. De iis autem omnibus sacris cimeliis, quæ nomine S. Mauritii & Sociorum Thebæorum Martyrum venerationi exponuntur, utinam certius aliquid & distinctius ex antiquis probatisque testimoniis dicere liceret, nuda enim omnium fere testis est apud eos, qui illas possident; traditio, vel scheda aliqua sacris exuviis affixa. Ceterum quoniam Germaniam ingressi sumus, celebratissimum quondam S. Mauritii nomine & cultu Magdeburgum nos statim invitat, quod duorum sanctorum Thebæorum insignium Martyrum corporibus olim gloriabatur, altero S. Mauritii, altero S. Innocentii.

§ XVIII. Exstructum ab Ottone I imperatore Magdeburgense S. Mauritio cœnobium, quod deinde in archiepiscopium evehitur. Illatæ eo S. Mauritii reliquiæ, quarum etiam Halis Saxonum pars fuit non exigua.

[Magdeburgensis cœnobii,] Magdeburgum, seu Parthenopolis, quorum hæc civitatem, illud vicum, seu castellum Virginum sonat, urbs est in Saxonia ad Albim fluvium. Ejus originem, ut solet, reducunt auctores nonnulli ad Romanorum tempora, scriptoribus aliis contendentibus, ejus fundatorem fuisse Ottonem I imperatorem, cognomento Magnum. Quidquid sit de ejus antiquitate, Otto I illam, si non erexit, certe amplificavit, & ornavit, atque illi Magdeburgum debet eas prærogativas, quibus deinde cum primis Germaniæ urbibus potuit comparari. Achiepiscopalem sedem ibidem fundavit imperator, atque Magdeburgensi ecclesiæ præficiendum curavit Adalbertum, qui Romæ a Joanne XIII Pontifice consecratus est anno Christi 968, ut evicit Janningus noster in Appendice ad diem VI Junii tomo ejusdem mensis 6 pag. 38 & seqq. At jam ante Otto monasterium ibidem condiderat, sub SS. Petri & Mauritii nomine, quod, translatis alio monachis, in archiepiscopium transivit. Hujus cœnobii exordia passim innectuntur anno 937, quo fluere cœpit secundus annus ab Ottonis consecratione in Germaniæ & Lotharingiæ regem, facta Aquisgrani anno 936. Ædificando sub S. Mauritii nomine cœnobio occasionem Ottoni fuisse votum tradit Dresserus, scriptor hæreticus, parte 5 de Præcipuis Germaniæ urbibus apud Sagittarium in Antiquitatibus Magdeburgensibus § 61 his verbis: Anno DCCCCL ante conflictum cum Ungaris ad Lechum sponsione sese Deo obligavit Otho, se, parta victoria, templum splendidissimum Magdeburgi conditurum esse S. Mauritio. Cujus quidem voti compos factus animum statim ad erigendum templum cathedrale in urbe Magdeburga appulit.

[211] Prælio Hungaros delevit Otto Magnus quinquennio tantum post, [S. Mauritii sacri,] ut ostendit Sagittarius laudatus; eo igitur retrahendum erit, si vera Dresserus asserit, ejus votum. Inter Analecta, quæ ad P. Mauritium Chardonum missa fuerunt a P. Ludovico Ligertz, serenissimi regis Poloniæ & Saxoniæ ducis confessario, allegantur ex Saxoniæ Chronico pag. 149 hæc: Dum Otto imperator anno DCCCCL vel DCCCCLI in Italia morabatur, ejusdem exercitus templum S. Mauritii expilavit. Quare, cum ad Lycum non procul Augusta cruentam inire pugnam coactus fuit, prius Deo & S. Mauritio votum vovit, se, si contra hostes suos victoria potiretur, fundationes, quas pater ex parte jam cœperat, exsecuturum, plures ejusmodi ordinaturum, & præcipue S. Mauritii longe magnificentiorem basilicam, quam quæ a suis spoliata fuisset, e fundamentis exstructurum fore. Versio est P. Chardoni, qui nobis Analecta submisit, ubi verba ex veteri, ut appellatur, Saxoniæ Chronico excerpta Saxonice scripta sunt. Cujus sit ætatis quantaque auctoritate valeat Chronicum laudatum, nescio, at silent plerique, imo, ni fallor, omnes scriptores synchroni & suppares Ottonis, de concepto voto direptaque ab ejus exercitu Agaunensi basilica, de quo nihil pariter reperi in Ms. Historia reverendissimi de L'isle, ubi ex monumentis abbatiæ Agaunensis similia passim occurrunt.

[212] Browerus Annalium Trevirensium lib. 9 num. 87 aliud laudat insigne Chronicon membranaceum rerum Saxonicarum, [& archiepiscopatus] unde desumit sequentia: Anno Domini DCCCCXXXXVIII, Ottonis 2, prædictus rex instinctu & petitione piæ conjugis suæ Edith reginæ, abbatiam regalem intra urbem Magdeburg fundavit, hinc urbis conditu ab origine tradito, volebat ibi sedem episcopalem facere, sed partem parochiæ, quæ Halberstadensi diœcesi subjacebat, a Bernardo ejusdem sedis episcopo, quamdiu ille vixit, impetrare non potuit; fundavit ergo inibi regalem, ut diximus, abbatiam, in honore B. Petri Apostolorum principis, ac Mauricii, egregii Thebæorum ducis, dignique contubernalis illius Innocentii militis, cujus corpus Rodolphus rex Burgundionum ei ac reginæ transmissum, regium, imo divinum munus donavit. Maximam quoque partem corporis S. Mauricii & quorumdam Sociorum ejus … in eamdem civitatem transtulit eodem anno jam dictus Otto rex gloriosus XI Kalendas Octobris. Præfecit autem abbatiæ Annonem … qui dominus Anno postquam abbatiam per annos, quos nos invenire nequivimus, strenue rexit, Wormaciensis præsul eligitur. Hæc ibi, quæ cum Ditmari veterumque aliorum chronicorum & scriptorum assertis magis conveniunt in occasione causaque conditi monasterii. Quamquam possunt in speciem contraria scriptorum asserta utcumque conciliari, si dicas, ab Editha, regina piissima, mentem primum marito injectam fuisse, cui exsequendæ stimulus ab ingruentibus ferocissimis hostibus accesserit. Non tam facile componuntur nonnulla alia, quæ in Broweri Chronico asseruntur, nulla habita temporum ratione, & anachronismis implexa, ut patebit infra & ipso initio liquet, cum annus 2 Ottonis, non cum anno 948, sed cum 937 vel sequenti concurrat.

[213] Illud interim certum est, jam ab anno Christi 937 erectum cœnobium fuisse, [exordia. Eo translatæ S. Mauritii reliquiæ] cum eo anno imperator diploma dederit, quod legere est apud Meibomium tom. 1 Rerum Germ. pag. 740, signatum 2 Ottonis anno, mense Septembri. Ex eodem illo diplomate, paulo correctius edito per Sagittarium in Antiquitatibus archiepiscopatus Magdeburgensis pag. 18, sicut manifestum fit, jam ante eo translatum fuisse S. Innocentii martyris Thebæi corpus, ita innuitur contrarium de corpore S. Mauritii: quippe de hoc altissime siletur, licet Sancti ipsius fiat mentio, quod de priori disertissime asseritur. Ditmarus restitutus a Leibnitio tom. 1 Rerum Brunsvicensium pag. 334 scribit: Anno Dominicæ Incarnationis DCCCCLXI, regni autem ejus (Ottonis) vicesimo quinto, præsentibus cunctis optimatibus, in Vigilia nativitatis Domini corpus S. Mauritii & quorumdam Sociorum ejus, cum aliis SS. portionibus Ratisbona allatum est; quod maximo, ut decuit, honore Parthenopolim transmissum, unanimi indigenarum & comprovincialium ibidem conventu susceptum, & ad salutem patriæ hactenus veneratum est. Cum Otto Magnus rex Germaniæ inunctus sit anno 936, ut Otto Frisingensis & alii notant, annum regni vigesimum quintum exorsus est anno Christi 960, quo proinde retrahenda est translatio, nisi forte a Vigilia nativitatis Domini & non ab ipso die nativitatis, anni exordium hic desumat Ditmarus.

[214] [anno 960 vel sequenti.] Et hoc quidem anno, vel sequentis initio reliquias S. Mauritii Magdeburgum translatas fuisse, innuunt etiam varia Ottonis diplomata apud Sagittarium laudatum pag. 37 & seqq, ubi, cum nihil tale in præcedentibus innuat, ita loquitur piissimus rex, ut id, quod assero, facile sentias. In diplomate, quod est Datum IX Kal. Maji, anno Dominicæ Incarnationis DCCCCLXI, Indictione IV, anno vero serenissimi Domini Ottonis XXVI, dicit, dare se ad dotem cryptæ Magdeburgensis in honorem SS. Mauritii martyris, Valentini, Agapiti & Abundii sacratæ decimas Slavorum. Hæc autem crypta constructa fuisse videtur ad condendas nominatorum Sanctorum recens obtentas reliquias, neque enim in diplomatibus ulla ante fit cryptæ SS. Valentini, Agapiti & Abundii mentio, donanturque omnia monasterio in honorem S. Petri Apostolorum principis & S. Mauritii constructo; sed posteriora passim fidem faciunt, donationum factarum S. Mauritio in Magdeburg: quod quamvis etiam de monasterio, vulgari more loquendi intelligi possit, videtur tamen hic propter phrasis variationem aliquid de quiescentibus ibi Sancti reliquiis innuere, atque ita Ditmari asserto, quod paulo infra istius ævi instrumento alio confirmatum videbimus, suffragari. Obscurius multo est, quomodo aut unde S. Mauritii reliquiæ Ratisbonam pervenerint. Lupoldus Bebenburgius episcopus Bambergensis auctorque seculi XIV, teste Trithemio de Scriptoribus ecclesiasticis, libro de Zelo veterum principum Germanorum cap. 12 scribit: Idem etiam Otto corpus S. Mauritii & quorumdam Sociorum ejus, (quod sub anno Domini DCCCCLXI per legatos Ecclesiæ Romanæ & quosdam episcopos sibi delatum extitit) Parthenopolim transmisit. Eodem quoque die plurimorum reliquiæ Sanctorum, Apostolorum scilicet, martyrum atque sanctarum virginum regi Ottoni Ratispon. allatæ fuerunt.

[215] Ex ita contracto in impressione civitatis nomine dubium relinquitur, [Eo non fuit allatum corpus integrum] an Ratisbonam perlatæ fuerint, an potius inde Magdeburgum avectæ, quod reliquorum scriptorum assertis magis est conforme. Anno 961 venisse ad Ottonem a Joanne XII legatos, qui illum suppetias rogarent adversus nefarias Berengarii in Italia molitiones, constans est scriptorum assertum. Sane Pontifex, qui Ottonis auxilio tum unice egebat, venerationemque ejus erga Sanctos, maximeque S. Mauritium perspectam procul dubio habebat, missis per legatos eorum reliquiis ad ornandam Magdeburgensem basilicam, potuit eum sibi propitium reddere voluisse; at ubi Joannes XII S. Mauritii Thebææ Legionis tribuni, tam notabiles exuvias, imo corpus, quod mitteret, acceperit, mihi hactenus incompertum est. Constanter usque ad seculi fere XVII initium creditum fuisse, quod corpus S. Mauritii Agauni quiesceret, superius ostendimus; non igitur Romam prius avectum, vel a legatis in transitu Agauni acceptum fuit, Parthenopolim transferendum, atque adeo vel partes aliquas sancti corporis solum accepit Otto, vel alterius S. Mauritii exuviæ ad illum Roma a Pontifice missæ fuerunt, vel denique aliquis ex martyribus Sociis sancti Tribuni nomen induit.

[216] Certe Joannes XIII erigens Magdeburgensem ecclesiam in archiepiscopalem sedem in Bulla edita anno 967 apud Sagittarium pag. 67, [S. Mauritii nostri, sed vel alterius synonymi,] ita loquitur: Nos vero ejus (Ottonis) animum in Dei servitio ita mirifice detentum mirantes, connivere ei dignum duximus, statuentes, præsente & consentiente sancta synodo & ipso imperatore, ut Magdeburg, sita juxta Albiam fluvium, ubi ipse a Deo benedictus imperator corpus S. Mauritii cum multis Martyribus collocaverat, … deinceps metropolis sit. Quæ utique abunde confirmant, corpus, vel si paulo mitius interpretari lubet, partes notabiles corporis alicujus S. Mauritii obtinuisse Ottonem & in Magdeburgensem basilicam transtulisse; at quasi studio tum hic, tum in ceteris monumentis fere omnibus omissi sunt proprii sancti Ducis Thebæorum tituli, quibus a synonymis aliis distingui potuisset. Quamquam nolim dicta hæc quispiam ita accipiat, ac si multum inclinarem in eam opinionem, quod reliquiæ eo allatæ non S. Mauritii nostri, sed alterius synonymi fuerint. Res est, fateor, difficultatibus aliquot implexa, nec de ea videtur tuto satis aliquid affirmari posse, maxime si verba Joannis XIII stricte accipias, nolisque, portionem non admodum magnam sacrarum exuviarum ab ipso corpus vocatam fuisse. At errasse potuit Bebenburgius, quatuor seculis rebus gestis posterior, & Otto, non a Pontifice, sed aliunde partem aliquam corporis S. Mauritii accepisse. Quod si dederimus, facile excusabitur assertum Joannis XIII, ex aliorum relatione scribentis. S. Udalricus Augustanus episcopus verisimiliter tum Ottoni Ratisbonæ cum pluribus aliis episcopis adfuit: an non ab hoc forte aliquot sancti Ducis reliquias obtinuit imperator? Est aliquid, quod eam mihi suspicionem ingerit. Vita S. Udalrici episcopi Augustani, quam post Velserum & Mabilionem edidimus die IV Julii tomo ejusdem mensis 2 pag. 97 & seqq., scripta est ab auctore æquali & sancto præsuli familiari, qui capite 8 num. 53 scribit, S. Udalricum Romæ a clerico quopiam caput S. Abundi martyris obtinuisse, & num. 55: Regionem quoque Burgundionum, inquit, tempore alio adiit & ad Agaunensem basilicam, ubi S. Mauritius cum suis sequacibus propter nomen Domini martyrium sumpsit, magnæ humilitatis studio visitavit … sanctus episcopus eosdem fratres salutavit & muneribus honoravit, & ob quam rem illuc deveniret, notum fecit. Qui hilaritatis ejus dulcedinem & sanctitatis religionem persentientes, ne delectabili desiderio privatus abiret, aperta collationis sanctorum spelunca in scopulo exciso, plurima parte sanctarum reliquiarum donatum lætificaverunt.

[217] [vel ejus ipsius reliquiæ dumtaxat aliquæ,] Cum vero optabili licentia clericorum & amantissima dimissione populi inde rediret, … ad Augiam insulam venit & ab Alewico abbate charitative susceptus … est… Benevolentia autem abbatis, cum audiret, eum pro amore sanctarum reliquiarum exire, desiderio ejus satisfaciens, non modicam partem de corpore S. Mauritii & de aliorum multorum Sanctorum reliquiis ei donans, lætum abire permisit. Vita ejusdem sancti præsulis a Bernone abbate Augiensi seculi XI initio adornata, editaque a Velsero, hæc ita narrat pag. 610. Processu quoque temporis locum Agaunensium, ubi S. Mauricius cum sacra Legione quiescit, orandi gratia adivit, ac non modicas Thebæorum Martyrum reliquias acquisivit… His quoque diebus .. ad monasterium Insulanense, quod Augia dicitur, venit, ubi tunc temporis Dominici gregis vir venerandus, nomine Alvuigus, curam gessit, qui eum … multiplicibus sanctarum reliquiarum pignoribus donavit. Quæ in eum simul finem huc transfero, ne quis ex priori Vita credat, interruptam tum temporis opinionem fuisse, quod S. Mauritii sacræ exuviæ Agauni quiescerent.

[218] [forte a S. Udalrico Ottoni datæ.] Certe si corpus S. Mauritii obtinuissent Augienses, quod biographus ille videtur innuere, nescio, cur Berno ejusdem loci abbas ab Udalrici ætate non tam remotus, ut cum illo vivere non potuerit, inter sacras exuvias, a decessore suo præsuli Augustano concessas, post biographum primum non meminisset reliquiarum S. Mauritii, quæ vel Augustam delatæ fuerant, vel Augiæ etiam tunc servabantur. Sed ad suspicionem meam redeamus. De duorum Sanctorum Magdeburgum tum temporis translatorum exuviis potissimum mentio invenitur: Abundi scilicet seu Abundii, & Mauritii. Earumdem reliquiarum a sancto præsule obtentarum nominatim etiam meminere S. Udalrici biographi, & in instrumentis Augustanis post primam eo translationem sobria admodum est annuntiatio reliquiarum duorum illorum sanctorum Martyrum, quæ duo dubium saltem mihi ingerunt, an non integræ, vel earum certe partes non ignobiles Ottoni ab Udalrico fuerint concessæ. Mallem sane ita potius suspicari, quam credere, a Pontifice ad Ottonem ex Romanis sacrariis transmissum fuisse corpus integrum S. Mauritii, si contenderem, veras sancti Thebæorum Ducis reliquias fuisse tum concessas Magdeburgensibus. Ut ut est, præfatas reliquias summa cum veneratione accepit & in ecclesiam transtulit imperator, ut testatur Dresserus citatus a Papebrochio in Annotatis ad cap. 1 Analectorum Norbertinorum tom. 1 Junii pag. 861 littera l, ubi hæc ejus verba allegantur. Otto I imperator, summo frigore, nudis pedibus, reliquias ejus (S. Mauritii) ex cœnobio Bergensi S. Benedicti in eam (ecclesiam) intulit, atque in summo altari reverenter deposuit. Quæ si sincere ab homine hæretico scripta sunt, antiquis procul dubio testimoniis nituntur. Ceterum quo sacer thesaurus evaserit, postquam præclara civitas, Deo & fide desertis, novitiis Lutheri somniis adhæsit, an potius ibi usque hodie alicubi reconditus fit, non reperi.

[219] Celeberrima quondam fuit etiam veneratio sanctorum nostrorum Martyrum Hallis, [Halis Saxonum] seu ut alii scribere malunt, Halis Saxonum. Urbs hæc decem milliaribus Germanicis Magdeburgo distans ad Salam fluvium, ab Ottone II, Magni filio, ædificata, Archiepiscopo Magdeburgensi dudum subjecta fuit: ortis deinde dissensionibus, ac demum supervenientibus tumultibus a Lutheranis excitatis, variis vicissitudinibus implexa, tandem Brandenburgicæ domui cessit. Saxoniæ Chronica inductum eo specialem S. Mauritii cultum ad seculum XII referunt. Certe ad annum Christi 1151, quo Weichmannus cathedram Magdeburgensem adiit, de illo legitur: Potentior suis antecessoribus fuit & cathedralem ecclesiam pluribus redditibus auxit. S. Mauritii monasterium Hallis ipse fundavit, & ibi canonicos Regulares instituit. Buschius de Reformatione monasteriorum inter Scriptores rerum Brunsvicensium Leibnitii tom. 2 pag. 505 advertit, monasterium Halense S. Mauritii anno 1529, translatis ad Velum Aureum canonicis per Albertum archiepiscopum Magdeburgensem, cessisse patribus Dominicanis. Inter Collectanea submissa a P. Ligeritz num. 4 ita scriptum reperio: Quanta autem templi Halensis ob Mauritii & aliorum Martyrum reliquias, maximam partem ab Ernesto, duce Saxoniæ archiepiscopo Magdeburgensi collectas, religio fuerit, ex Sanctuario Halensi, jussu Alberti anno MDXX vulgato, optime colligitur. Lucubrationem, unde sanctorum Martyrum nostrorum gloria illustrari posset, ad manum non habeo. Monumentum unum conservavit nobis laudatus P. Ludovicus Ligeritz, qui ad P. Chardonum Dresda VII Augusti anni 1745 scribit in hæc verba: Habui in manibus Lipsia mihi allatum librum, Halis Saxonum anno MDXX impressum, in quo stylo & charactere veteri descriptæ habentur cum figuris æri incisis omnes lipsanothecæ, cum reliquiis iisdem inclusis, quæ in novem ordines distributæ conficiunt numerum octo millium, centum & triginta trium particularum, quæ omnes sub Leone X summo Pontifice Halis Saxonum summa cum devotione & indulgentiis annexis asservabantur.

[220] Sextus ordo incipit ab imagine & reliquiis S. Mauritii Thebæi martyris: [variæ etiam fuerunt S. Mauritii] proinde ego ex peculiari devotione erga hunc Sanctum … sequentem iconem ex dicto libro, secundum originale Lipsiæ asservatum mihique huc translatum, delineari curavi. Liber, quem feliciter regnantis Augusti serenissimi Poloniæ regis & Saxoniæ ducis confessarius Lipsia acceperat, eodem anno impressus est, quo editum paulo ante dicitur desideratum Sanctuarium Halense: quæcumque in illo adferuntur in eamdem materiam pariter conspirant; unde conjecto, unam eamdemque lucubrationem esse. Porro iconis, quam ex libro illo æri incidi curasse se ait, exemplar accepimus: hoc duas paginas complectitur: in altera herma exhibetur, in altera vexillum. Hermam cingunt Germanice scripta, quæ ex eodem libro excerpta sunt & sæpe laudatus Mauritius Chardonus ita Latina fecit. Primo: Argentea statua medii S. Mauritii, patroni totius archi-diœcesis (Magdeburgensis.) Intus est de fronte S. Mauritii, dens, digitus. De ejusdem brachio particulæ tres. De ejusdem corpore XIX particulæ. De ejusdem vexillo. De ejusdem sepulchro. Mucro ejusdem machæræ.

[221] Sacri omnes hæ reliquiæ videntur inclusæ fuisse hermæ argenteo, quem post exemplar patris Ligeritz habes hic, lector, a chalcographo nostro expressum.

[222] [& Sociorum reliquiæ.] In adversa pagina, ut monui, vexillum antiquum sculptum exhibetur, quod nihil attinet huc pariter transferre. Illud eodem modo ambiunt verba Germanica, quæ ab eodem Chardono Latine sic versa sunt. Secundo, frustum in longitudine ulnæ, in latitudine 3 quadrantibus de vexillo S. Mauritii, patroni hujus archi-diœcesis… In argenteo baculo deauratæ Crucis est de capite S. Mauritii. Item XI particulæ corporis ejusdem. XXII particulæ de SS. Mauritio, Candido, Victore & eorum Societate. Dens de S. Candido; de S. Victore 2 particulæ. De quibus omnibus sacris exuviis, quid actum sit, postquam & civitas hæc in hæreticorum manibus est, rursus ignoro. Ceterum ut Agaunense monasterium, teste du Fresne in Glossario, verbo Moneta Mauritiensis, jus cudendæ monetæ habuit, sic & privilegium idem Magdeburgensi ecclesiæ contulit Otto, ut videre licet apud Leuckfeldium Antiq. Num. Magdeburg. pag. 158. Eadem prærogativa cessit etiam Halensi civitati apud Ludewigium Antiq. Num. medii ævi cap. 17. Omnes autem monetæ illæ S. Mauritii effigiem cum inscriptione exhibent, de quarum una agit Olearius in Isagoge ad nummos Bracteatos pag. 36.

§ XIX. Sacræ S. Mauritii exuviæ Hadamariam translatæ; ejusdem cultus in urbe Ehinga & reliquiæ in variis Germaniæ locis.

[Translatio reliquiarum sancti Ducis] Moguntia, ubi in templo, quod S. Mauritio quondam erexit Luibertus archiepiscopus, teste Georgio Rerum Mogunt. tom. 1 lib. 1 cap. 30, spectatur hæc inscriptio;

Sexcenti, deni bis ter, sex millia, seni,
Libati Christo templo venerantur in isto,

distat Hadamaria versus Septemtrionem octo milliaribus Germanicis, totidemque Confluentibus (Coblentz) ab Occidente. In partitione comitatus Dillenburgensis facta anno 1606 Joannes Ludovicus Nassavius sortitus Hadamariam cum nonnullis aliis ditionibus defuncti patris sui, Catholicamque amplexus fidem, aulam suam ibi fixit, ubi domus Nassavia Catholica deinceps residere perrexit. Rector collegii ibidem nostri, quod Joannes Ludovicus fundavit, IX Julii anni 1665 litteras ad Bollandum dedit, quibus elevationem sacrarum reliquiarum festo S. Michaëlis anno 1664 peractam enarrat, addens, quæ in Litteris annuis ejusdem collegii circa hæc relata fuerant. Inde aliqua delibo. Illustrissimus & reverendissimus princeps Hermannus Otto felicis memoriæ (epistolæ verba sunt) illustrissimi principis ac domini nostri clementissimi frater, cum ante aliquot annos Romæ esset .. omnes in sui traxit amorem, effecitque, ut S. R. E. Cardinalibus, aliisque in summa dignitate constitutis prælatis, tantum non in amoribus esset. Hi ergo, ut Roma discedenti principi aliquod sui mnemosynon relinquerent, petenti ipsi .. sacras aliquot reliquias & Sanctorum ossa liberalissime, hic hujus, alter alterius alicujus Sancti ossium notabiles obtulit particulas.

[224] Ille vero … arbitratus (est,) se dilectissimo fratri, illustrissimo principi nostro Mauritio Henrico, [Hadamariam.] ejusque dilectissimæ conjugi Ernestinæ gratius xeniolum conferre non posse, quam si aliquas particulas reliquiarum S. Mauritii & S. Ernesti, patronorum ipsorum, Romæ impetrare & dilectissimis sibi offerre posset. Petiit ergo & impetravit expertusque est, gratius se nihil offerre potuisse. Hæc sacræ reliquiæ aliquot annis in arce asservatæ fuerunt… Illustrissimi ergo principes, cum expenderent, tantum tamque pretiosum thesaurum absconditum inutilem prorsus esse …, hunc in lucem protulerunt, affabre factis & pretiose vestitis cistulis includi curarunt & cum solemnitate summa e vicino sacello beatæ Mariæ Virginis, quo pridie clam delatus fuerat, Hadamariam ad sacellum aulicum transferri voluerunt, quod & ipso S. Michaëlis festo MDCLXIV factum. Translationis pompam pluribus in laudatis litteris annuis descriptam habeo; at hæc, confido, lectori hic sufficient: juverit tamen distinctiorem illi præfatarum reliquiarum notitiam suggessisse ex scheda litteris illis annexa, cui titulus: Sanctæ reliquiæ, quæ in sacello aulico Hadamariæ asservantur. Ipso mox initio S. Mauritii martyris censentur sequentes. 1 Nodus aliquis, seu os rotundum a parte superiori, ab inferiori planum, magnitudinis pugni alicujus pueri. 2 Os aliquod magnitudinis articuli digiti auricularis 3 Os magnitudinis majoris globuli lusorii, marmorei, opinor, quo ludunt pueri.

[225] [Translatio reliquiarum Ehingam] Urbs Ehinga, Rotenburgo ad Nicrum fluvium contigua, specialiter etiam veneratur S. Mauritium, illiusque se ab incendio præservatam beneficio adscribit. Habeo præ oculis epistolam valde prolixam, scriptam Ehingæ XIII Maji 1745 ab amplissimo domino Christophoro Edelman, collegiatæ ecclesiæ S. Mauritii ibidem præposito. Litteræ hæ datæ fuisse videntur ad P. Mauritium Chardonum, responsoriæ ad quædam ejus quæsita. Et ad primum quidem scribit præpositus: In Austriaca urbe Ehinga ad Nicrum sita, Rottenburgo … contigua ejusdem communitatis, est ecclesia parochialis & collegiata, D. Mauritio ejusque Sociis consecrata, in cujus altari privilegiato, ab aliquo canonico MDCCXXVII neo-erecto, pro singulis diebus Lunæ, uti in aliis duobus, venerationi expositæ sunt reliquiæ sanctorum Martyrum Thebæorum artificiose elaboratæ. Sequitur post hæc extractum ex libro Traditionum prædictæ ecclesiæ collegiatæ atque ex eximio famoso doctore Ekio de prima sacrarum reliquiarum eo translatione & ornatu, quæ prodigiis ridiculis vestita sunt. Inde pauca, lector, accipe Latine versa, ac primo ex libro Traditionum. Anno MCCCXX Rudolphus comes Hohbergensis & domina Irmengardis comitissa Wurtenburgensis ejus conjux fundantes præpositum unum & XI canonicos, ecclesiæ S. Mauritii Ehingæ initium fecerunt. Ex Ekio autem referuntur hæc: Insignis quidam dominus etiam aliquando S. Mauritium invisit in Sophey & multas sacras reliquias jumentis imposuit, & cum has veheret per pagum Ehingen ad Nicrum juxta Rottenburgum, irrationalia animantia gressum stiterunt, nec ulla vi longius propelli potuerunt.

[226] [sabellis insolentibus] Ubi dominus hoc vidit, sacras reliquias donavit dominis loci, comitibus Hohbergensibus, qui illic ædificaverunt in eodem loco ecclesiam ad gloriosam memoriam S. Mauritii & sanctorum Sociorum ejus, prout eædem sacræ reliquiæ ibidem adhuc videntur, & comites pagum hunc muris cinxerunt, & jure civitatis Rottenburgensis donarunt. Famosus ille doctor Ekius est procul dubio Joannes, professor sacræ theologiæ & doctor universitatis Ingolstadiensis, disputationibus cum Luthero, Carlostadio, Melanchione celebris. Ubi sit Sophey, unde primum reliquiæ Ehinganæ obtentæ referuntur, mihi non innotuit. Certe Ekii asserta mirabilibus aliis a traditione exornata sunt, nisi is ipse ex traditionibus ea forte selegit, quæ minus incredibilia videbantur. Addit in litteris laudatis præpositus Ehinganus, præfatas reliquias servari in arca picturis condecorata, in cujus valvis exhibita est historia allationis sacrarum illarum reliquiarum. Et in altera quidem interius spectari S. Mauritium, militaribus armis vestitum, foris vero camelum bajulantem duas pulchras lipsanothecas, quem vector cum adstanti domino propellere nituntur, at genium ex adverso obstare exhibereque hanc Germanice epigraphen, Ne procede amice.

[227] [exornata est. S. Mauritii ibidem cultus] Communis autem, inquit, traditio & populorum opinio est, camelum has voces protulisse, atque ita, si ipsis credimus, renovatum habemus prodigium loquentis asinæ Balaam, & camelum in Sueviam invectum, quæ profecto nemo facile ex populari opinione admittet, & non pro figmentis abjiciet. Quod ad Ekium spectat, si locus, ubi præfata asserere dicitur, fuisset assignatus, forte alicunde lucis aliquid ad ulteriorem perquisitionem affulgeret, quæ nunc inter innumeras fere, quas vir eruditissimus & hæreticorum sui temporis acerrimus debellator lucubrationes edidit, omnem facile diligentiam fallet. Ceterum monet laudatus sæpe litterarum auctor, de miraculis & beneficiis, quæ ibidem plurima S. Mauritii patrocinio impetrata olim fuere, testimonia authentica non superesse, suspicaturque, ea cum monumentis ceteris antiquis bello Suecico interiisse. Unum, inquit, & quidem notissimum miraculum … sit, quod dum in bello Suecico anni MDCXLIV tota urbs Rottenburg combusta fuit, nec domunculam ad parochiam & collegiatam ecclesiam S. Mauritii spectantem, etsi proxime contiguam & quasi annexam, attigerit ignis, multo minus consumpserit. Quod si, S. Mauritii invocato patrocinio, obtentum est, merito incolæ magno beneficio adscribunt.

[228] Ceterum, ut sunt innumeræ fere per Germaniam S. Mauritio & Sociis sacræ ecclesiæ, [& cimelia Amorbaci, Misnæ,] sic plurimæ etiam eorumdem coluntur ibidem sacræ exuviæ. Amorbacensis celeberrima Ordinis S. Benedicti abbatia in thesauro suo sacro apud Ignatium Gropp in Historia ejusdem cœnobii pag. 132 habet de sanguine Sanctorum Thebæorum & insignem particulam de S. Mauritio. Ex eodem monasterio profectum fuit cœnobium in monte S. Gothardi prope Hildesiam, quod S. Mauritii nomine sacrum & verisimilius reliquiis ditatum fuit, &, ut liquet ex Chronico Hildeshemensi variis locis, passim etiam Mons S. Mauritii fuit appellatum. Monasterium in insula Mindensi in Saxonia eidem Patrono etiam dedicatum fuit, monetque laudatus sæpe P. Ludovicus Ligeritz, celebrari per totum episcopatum Misnensem (est Misna urbs Germaniæ in Saxonia Superiori ad Albim, Saxoniæ duci subjecta, tribus dumtaxat milliaribus Germanicis Dresda distans) celebrari festum S. Mauritii sub ritu duplicis majoris a sacerdotibus omnibus, qui in Saxonia superiori & Lusatia degunt. Rex serenissimus Augustus III, inquit, inter plurimas, quas singulari & vere regio assectu veneratur sacras reliquias, habet etiam partes de ossibus præfati S. Mauritii M., quas die illi sacra in capella sua regia in theca pretiosa clausas, tum suæ tum aulicorum suorum Catholicorum venerationi exponi jubet.

[229] Bohemia insignes etiam sanctorum Thebæorum Martyrum reliquias possidet. [Pragæ] Illustrissimus Pessina in Phosphoro Septicorni, Radio 4 plurimas recenset, quæ in ecclesia Pragensi S. Viti venerationi exponuntur. In secundo ordine sacrorum pignorum, quæ regni reliquiæ & Carlsteinenses appellantur, pag. 411 occurrit Dens S. Mauritii, ac deinde sub titulo, Reliquiæ Sanctorum, tertio loco numerantur Reliquiæ sanctorum Thebæorum Mauritii, Candidi, Victoris & aliorum cum titulis suis. Sacræ exuviæ hæ in arce Carlsteina, a qua nomen retinuerunt, per duo facile secula abditæ, anno 1645 die XX Augusti jussu Ferdinandi III eductæ & ad Pragensem S. Viti ecclesiam translatæ atque in sacello S. Wenceslai in arca elegantissimi operis reconditæ recensitæque fuerunt. Catalogus earum impressus ad Majores meos missus fuit, ubi distinctius, quæ huc pertinent, sic enumerantur. In primo Ordine diversæ partes S. Mauritii; in tertio Caput sancti de Societate Thebæorum MM. & Caput S. Victoris; in quinto Thebæorum Martyrum particulæ in uno sacculo; in sexto ordine S. Mauritii M. tres partes in flava tapheta, una de brachio, altera de tibia, tertia tenuior. Tertia apud laudatum Pessinam reliquiarum Pragensium classis earum est, quæ jam ante memoratam translationem metropolitanæ ecclesiæ fuerunt propriæ. Pagina 431 asserit, basilicam S. Viti ditatam fuisse Brachio & gladio S. Mauritii, quæ Wladislaus II rex, Mediolano redux …, uti habetur in veteri Ms. Martyrologio sanctæ ecclesiæ Pragensis ad X Kal. Octobris, attulit.

[230] [in Bohemia,] Alias notabiles sancti Thebani Ducis reliquias Pragam perlatas fuisse, advertit ibidem Pessina ex Jeroslavo, continuatore Cosmæ scribente: Anno MCCXII allatio reliquiarum S. Thomæ … & S. Mauritii de Teutonia in Pragam. Idem illustrissimus auctor pag. 463 asserit, a Carolo IV, in Bohemiam ex Italia reduce anno 1355 vel sequenti, relata in Bohemiam fuisse S. Mauritii brachium & gladium, additque testimoniales hujus rei litteras suo tempore in archivio capituli adhuc superfuisse. Porro sacra pignora ecclesiæ Pragensis propter furores hæreticorum alio delata fuerunt, & in Inventariis, quibus relata Pragam percensentur, aliqua passim occurrit variatio. In eo, quod anno 1476 confectum fuit & habetur apud laudatum sæpe Pessinam pag. 489 & seqq., adhuc recensentur brachia SS. Mauritii, Victoris, Candidi, & unum caput sanctorum Thebæorum Martyrum & aliæ insuper partes, & speciatim manus SS. Mauritii & Victoris in aliis lipsanothecis, circa quæ omnia restant paucula examinanda. Quantum fuerit studium imperatoris Caroli IV comparandi ornandique sacras reliquias, scriptores testantur, qui ejus Gesta posteritati reliquerunt. Habemus ex Historia Ms. eruditissimi abbatis S. Leopoldi Nanceiensis, numero 200 allegata, Carolum anno 1365 Agaunum venisse. Eodem illo tempore obtinuisse illum partem brachii S. Mauritii a monachis Agaunensibus crederem, nisi Pessinæ instrumenta assererent, decennio ante reliquiis illis ditatam fuisse Pragensem basilicam.

[231] [in abbatia Osseciensi] Ceterum liquet, Pessinam ibi præter jam assignatum, Pragensi thesauro duo alia brachia S. Mauritii tribuere, quorum alterum anno 1212, alterum a Wladislao II rege impetratum sit; at de eo parum est laborandum, ut jam sæpe monuimus; deinde ex iis, quæ de gladio ejusdem Sancti paulo post disseremus, saltem utcumque dubium fiet, an postrema allatio a scriptoribus non fuerit geminata. Proprium Pragense propter tot sanctorum Martyrum reliquias festum illorum hoc die XXII Septembris sub ritu duplici celebrandum præcipit. De Osseciensi Cisterciensium celebri in Bohemia cœnobio superius num. 113 egimus. Sartorius in Cistercio bis Tertio pag. 751 observat, tria ibidem sanctorum Thebæorum Martyrum capita servari cum schedis adhærentibus, alium ingentem sacrorum pignorum cumulum ibidem conjectat Sanctorum Thebæorum ossa esse, quæ singula anno 1342 ait debite recognita & approbata fuisse. Grugerius in Memoriis sacris regni Bohemiæ ad diem XXII Septembris monet, duas in Moravia sancto Duci sacras esse ecclesias, ejusque notabiles reliquias ab abbate Ferwardo Gradiensi Roma ad Gradeciense Præmonstratensium circa Olomucium templum translatas fuisse, aliasque ibidem servari Magdeburgo acceptas. Cratepolius varias etiam sanctorum Agaunensium Martyrum reliquias Viennensi in Austria urbi attribuit; at luce meridiana clarius est, illum ex synonyma urbe in Gallia sacra pignora eo transferre. Mira sunt, quæ de S. Mauritii in parthenone Gössensi, in Styria superiori ad ripam Muræ fluminis, exuviis referuntur.

[232] [& Gossensi.] Habeo præ oculis schedam inde olim missam, quam lubet huc transferre. Responsoria est ad cujuspiam interrogata & talis. 1. In parthenone Gössensi nec templum nec sacellum est nec altare S. Mauritio dicatum aut consecratum, sed reliquiæ tantum in longitudine digiti, ampullæ vitreæ in pixide argentea inclusæ, in choro monialium in altari, in quo etiam Sanctissimum asservatur, publicæ venerationi expositæ exstant. 2. Unde reliquiæ illæ advenerint, monialibus de facto existentibus propter antiquitatem compertum non est, uti etiam beneficia ope hujus Sancti concessa annotata non sunt. Per traditionem tamen, etiam pluribus seculis firmatam, monialibus actu viventibus persuasum est, & earum non paucæ fide dignæ ab experientia testantur, a reliquiis hujus Sancti in altari expositis, sed ab ossiculis etiam minutissimis in cellis asservatis pulsum multoties percepisse, quasi campanulæ, subtilissimi quidem, sonori tamen toni, certum mortis indicium membri ex hac communitate proxime decessuri. Exinde non tantum privatus cultus hujus Sancti in monialibus hujus loci tenerrimus est, sed etiam publicus, tamquam singularis Patroni non exiguus, cujus dies festivus singulis annis in eodem altari solemni officio condecoratur. Variis modis & prodigiis Deum Sanctorum suorum cultum promovere, mortaliumque in illos augere fiduciam, nemo, qui non omnem fidem exuit, inficiabitur; solent tamen similia, qualia hic adferuntur de mortis prænuntio, cum ex re quandoque levissima nascantur, nataque ex metu perturbari solita fantasia facile apud mulieres augmentum capiant, non tam facile a prudentibus criticis admitti. Simile quidpiam refertur de vivario abbatiæ Agaunensis, ubi insolitæ speciei pisces nutriri dicuntur, ex quibus, si quis moriatur, imminentem canonico mortem prænuntiat, quod nec ego alibi referre volui, neque hic impugno, sed fidem assertoribus relinquo.

§ XX. Submissa a P. Mauritio Chardono analecta alia de sanctorum Thebæorum cultu per Germaniam.

[232] [Monumenta cultus S. Mauritii in diœcesi,] Si exstructas S. Mauritio & Sociis per Germaniam basilicas dedicatasque aras singulas enumerare vellem, modum Operis & instituti nostri excederem. Occurrunt similia passim in ipsis indicibus Operum, quæ ad historiam ecclesiasticam Germaniæ pertinent; aliquas tamen præterire non possum, quas in classes redegit laudatus sæpe pater Mauritius Chardonus, egregius Operis nostri adjutor, ut beneficii memoria a me exigere videtur. Ab Augusta Vindelicorum exordium sumamus, Chardoni verba ubique contracturi, nisi aliter monuerimus. Insignis est Augustæ ecclesia collegiata S. Mauritii nomine sacra, conditaque a Brunone episcopo, S. Henrici imperatoris fratre. Brunonis sepulcrum ante summam aram visitur cum hoc epitaphio;

Anno Domini * cultus pater est hic Bruno sepultus,
Munere de cujus fabricæ claret domus hujus.
Grates reddat ei Legio sacrosancta Thebæi.
��Obiit MXXIX in profesto S. Georgii.

Hoc, uti & cetera de cultu S. Mauritii Augustæ Chardonus hausit ex Hierarchia Corbiniani Khamm parte 2 cap. 2. Ex sacris reliquiis non nisi os unius circiter palmi hæc tam celebris basilica habet. Anno 1603 milites præsidiarii Augustani novam ibidem fraternitatem sub S. Mauritii nomine instituerunt, illumque fortissimum Ducem Militum invictissimumque Martyrem sibi peculiarem Patronum elegerunt. Ejusdem fraternitatis privilegia & incrementa videri possunt apud Khamm laudatum sectione 4.

[234] [Augustana, Brixinensi,] Non minori sanctarum reliquiarum Martyrum Thebæorum thesauro gaudet collegium Societatis nostræ in eadem urbe, cui anno 1602 illustrissimus princeps Henricus de Knörringen episcopus Augustanus partem cranii S. Mauritii martyris obtulit, ut testatur domestica collegii Historia. Ob notabiles illas reliquias festum ejusdem ibi celebratur ritu duplici, per urbem tamen & diœcesim tantum colitur cum Officio semi-duplici. In vicinia Elvacensi duæ sunt ecclesiæ sancto Martyri dicatæ; Westenbusii scilicet & Sebingæ. In Brixinensi diœcesi plurima sunt venerationis incolarum erga Thebæorum Ducem monumenta. Oeniponti in armamentario veteri capella est D. Mauritio consecrata & omnibus aliis ejusdem loci ecclesiis antiquior. In ara Sancto erecta prostat capsula reliquiarum variorum Sanctorum, inter quas præ ceteris visitur notabilis particula de S. Mauritio, cui etiam sacræ sunt ecclesiæ in Taufer & Innichen. Halæ in Oeni valle in templo nostro servantur præter parvam particulam osseam ipsius sancti Ducis, duo ossa brachialia insignia de ejusdem Societate & duo ossa alia minora. In templo regii parthenonis ibidem habetur de ipso S. Mauritio pars fere dodrantalis costæ; liber autem reliquiarum, quibus dives est parœcialis ibidem ecclesia, ita habet ad diem XXII Septembris. 1. De S. Mauritio M. os magnum. 2. Ulna de brachio. 3. Pars de dextro brachio. 4. Digitus: 5. Plura ossicula minora. 6. Particula de vexillo, quod illi, ut addita antiqua scriptura testatur, de cælo missum est. 7. Ex Societate S. Mauritii duo sacra capita. 8. Mentum integrum cum uno dente. 9. Os paulo grandius. 10. Duæ iterum notabiles partes. XI. Pars admodum notabilis cranii. 12. De dente & aliis pluribus minoribus particulis. 13. S. Thyrsi capitanei crus, costa, & alia sacra ossa. 14. S. Liborii, etiam ductoris ex sancta Societate, caput & aliquot adhuc particulæ. 15. S. Gregorii Maurorum colonelli in Legione Thebæa os dorsi. 16. De S. Candido os paulo grandius.

[235] [præcipue Halæ in Oeni valle,] Chardonii Analecta hic ego, opinor, interrumpere non debeo, ut post ea, quæ toties tum in Commentario prævio, tum hic sparsim observavi, rursus lectorem moneam, quid de hisce reliquiis, & iis maxime, quæ nominatorum Thebæorum Martyrum esse asseruntur, censendum sit. Certe nisi synonymi alii Sancti huc translati sunt, habemus iterum tres, qui & nomen & præfecturam militarem diu post obitum Martyrum consecuti videntur: prosequamur. Pergit liber Halensis memoratus: S. Mauritius erat dux, juxta antiquam Legendam, quæ fundatori nostro illustrissimo domino Floriano Waldauft de Waldestein equiti, una cum vexillo S. Mauritii & virga prætoria ex regia capella aulæ novæ Oeniponti submissa fuit. Quæ quid sibi velint, nescio. Fortene ibidem etiam virga prætoria pro S. Mauritii cimeliis habetur? Certe tale quid innui videtur, quod unde hauriri potuerit, ignoro. Festum S. Mauritii Halæ in illis ecclesiis ritu duplici celebratur, per diœcesim tamen legitur Officium ritu a Breviario Romano præscripto.

[236] [Constantiensi,] In Constantiensi diœcesi præter monumenta, quæ inter res Helvetiæ enumeravimus, alia sunt non pauca. Inter tres basilicas, quas S. Conradus episcopus Constantiæ condidit, est ecclesia S. Mauritii cathedrali proxima, quam, ut suum erga magnum Martyrem amorem testaretur, pluribus sanctis lipsanis ditavit, atque juxta eamdem sepeliri voluit sanctus præsul. In templo Societatis nostræ Constantiæ publico cultui exponuntur ossa majora prope 20 cum cum pluribus minoribus particulis sanctorum S. Mauritii Sociorum, quæ præcipue serenissimus ac reverendissimus Philippus, utriusque Bavariæ dux & episcopus Ratisbonensis, ac reverendissimus Joannes Jacobus Murgelius episcopus Sebastensis dono dedere. In decanatibus diœcesi Constantiensi subjectis variæ sunt insuper ecclesiæ Sancto sacræ: nimirum in Morsach in decanatu 4 Cantonum Catholicorum; in Stetten ad Forum frigidum in decanatu Ebingano ad Danubium; in Bliemshofen in decanatu Egingano; in civitate imperiali Pfullendorfensi; in Algertshofen in decanatu Munderkingano; in Laugen-Enslingen in decanatu Riedlingano; in Bochingen, Fischbach, Hausach, Nider-Eschach in decanatu Rottwilano; in Deckingen in decanatu Villingano; in Ort-Schwaben in decanatu Wisenthalensi; in Sunthausen in decanatu Wumblingano; in Bercken in decanatu Bremgartensi; in Oberbergen in decanatu Brisacensi; in Hunthausen in decanatu Ebingano; in Aigeltingen & Weiterdingen in decanatu Engensi; in Wagenstadt in decanatu Friburgo-Brisgoïco; in Nordstetten in decanatu Haigerlocensi; in Kfestikou in decanatu Hochdorfensi. In Ambtzell in decanatu Ravenspurgensi; in Frickenweiler in decanatu Stockacensi; ac denique in Dürheim & Grieningen in decanatu Villingano.

[237] Est & in eadem diœcesi in ipsis Sueviæ finibus, qua Helvetiæ contermina est, [in abbatia Renaugiensi,] celeberrimum Ordinis S. Benedicti cœnobium Renaugiense, seu Rhinoviense, indigenis Rhinow, cui cum S. Januario, de quo ad XIX hujus mensis agitur, patronus est S. Mauritius. Habeo præ manibus litteras Reverendissimi domini abbatis Bernardi, Renaugiæ scriptas XV Septembris anni MDCCXLV, unde delibo sequentia. Major pars capitis S. Mauritii statuæ deauratæ inclusa fuit anno MCCVI sub abbate Henrico de Waterbach. Anno MDCVI apertum fuit deauratum hoc caput S. Mauritii, inventaque in eo est inscriptio hæc in pergameno: Thebææ magni ducis hoc caput est aciei. Porro sub abbate Bernardo I de Freyburg caput hoc elegantius adornatum fuit. Pro minoribus aliis particulis authentica desunt. Colitur autem S. Mauritius ab immemoriali tempore sub ritu duplici 1 classis cum Octava, Officio olim proprio, nunc autem de communi plurimorum Martyrum. Officium illud proprium habeo in apographo Ms. ex eadem abbatia submisso, at cum singulare nihil ibi occurrat, mitto aliqua excerpere. In iisdem litteris de aliis etiam reliquiis, de iis nimirum, quas superius observavi in pago Tigurino cultas fuisse, hæc asseruntur. Apud nos exstat antiquum templum SS. Felicis & Regulæ martyrum Thebæorum vetusti schematis, quod templum minorem monasterii nostri ecclesiam appellare possumus. Hujus etiam patrocinii intuitu, impetratæ sunt duæ horum sanctorum Martyrum particulæ anno MDCCXXXIV ex parochia Ursariensi, vel Urfellensi Curiensis diœcesis, pertinente ad Cantonem Helvetiæ Uraniensis, quo in defectione religionis Catholicæ ex urbe Tigurina delatæ cum aliis reliquiis fuerant, prout formatum desuper instrumentum asserebat. Sunt hæ, ni fallor, eædem sacræ exuviæ, quas Simlerus testatur in pago Tigurino fuisse servatas.

[238] In diœcesi Eustadiensi non nisi unicum invenio templum, [in diœcesibus Eustadiensi, Frisingensi,] quod S. Mauritio olim dedicatum fuit: Ingolstadii nimirum, de quo Hundius in Metropoli Salisburgensi parte 2 pag. 7 & seqq. ubi asserit, illud anno 1233 sancto Martyri consecratum fuisse ab Heinrico episcopo Eustadiensi. Eustadii in templo collegii nostri plurimæ servantur sanctorum Martyrum Thebæorum reliquiæ. Eberspergæ, quæ diœcesis Frisingensis urbs est, apud patres nostros, ibidem Residentiam habentes, ara erecta est S. Mauritio, cujus os aliquod ibidem etiam venerationi exponitur, cum quatuor craniis Sociorum & particulis aliis minutioribus. Monachii, de quo jam alibi fuit facta mentio, rursus in templo Societatis nostræ sunt sequentes Sanctorum Agaunensium reliquiæ. Os ipsius S. Mauritii, partes aliquot circiter unciales & aliæ minores, os grandius alicujus ex Sociis martyribus & alterum paulo minus, nec non de capitibus ipsorum fragmenta aliqua, quæ summatim sacra cimelia pro insignioribus habentur, & tum Monachii tum Eberspergæ dies eorum memoria celebris colitur ritu duplici. Monachii erecta insuper promovendo sancti Ducis cultui est sodalitas sub S. Mariæ Magdalenæ & S. Mauritii nomine apud patres Augustinianos, quam frequentant milites cum præfectis suis & primariis Ordinis militaris viris. Frisingæ in crypta cathedralis ecclesiæ sacellum est elegantissimi operis, ubi inter plurima sacra pignora perpetuæ venerationi in ara prostat caput unius ex Thebæis Martyribus, quare in choro cathedralis Officium duplex Martyres nostri obtinent. In Passaviensi diœcesi parœciales basilicæ in Aneroltskirchen & Nideraltaich a S. Mauritio nominantur, uti & ecclesia Lautterbacensis episcopo Ratisbonensi subjecta. Situm est Lautterbach in toparchia ejusdem nominis illustrissimorum comitum de Portia, qui nunc ad dignitatem principum evecti sunt. De hoc Sancto prædicti comites vel maxime gloriantur, contendunt enim stemma ac genus suum a S. Mauritio descendere, quod vereor, ut probari possit.

[239] [Passaviensi, Ratisbonensi,] Quidquid tamen fuerit, ea opinio illos ad promovendum sancti Ducis cultum non segniter impulit, festumque ejus ibidem cum summa celebritate & accolarum ad lucrandas indulgentias plenarias concursu quotannis peragitur. Non minor est solemnitas in pago See, quo anno 1730 translata est ecclesia Willenhofensis, pertinens ad dynastiam Parspergensem. Festo S. Mauritii supplici agmine ad ecclesiam illam procedunt non solum Seënses, sed & Parspergenses, Lupurgenses, Darschottenses aliique ex vicinis pagis, indulgentias plenarias lucraturi. Juxta aram appensa sunt plurima anathemata, beneficiorum obtentorum testimonia. In eadem diœcesi S. Mauritio sacrum est parœciale templum Nüntrachingense, ejusque sacræ exuviæ servantur Ratisbonæ in ecclesiis principalis parthenonis, & collegii Societatis Jesu. De hisce nihil speciatim additur, at illa sic enumerantur: Vexillum S. Mauritii martyris. Ex ejusdem Societate ossa varia, quæ in altari S. Erhardi Ratisbonensis episcopi anno 1667 sunt reposita. Allata eo fuerunt a Juditta Gisila Bavariæ & Saxoniæ principe & conjuge piissima Henrici, fratris Ottonis Magni, atque ejusdem ecclesiæ fundatrice. Antiquissimum monasterium Altaich inferius Ordinis S. Benedicti in honorem S. Mauritii in inferiore Bavaria ad Danubium fluvium etiam erectum fuit seculo VIII.

[240] [Salisburgensi,] In archi-diœcesi Salisburgensi non vulgaria etiam sunt indicia antiquissimi cultus sanctorum Thebæorum Martyrum. Quæ de monasterio Gössensi superius num. 232 observavimus, hic ex Chardoni schedis doceor, ab ejusdem parthenonis confessario missa fuisse. Oettingæ veteris in inferiore Bavaria ecclesia collegiata hæc numerat in suo thesauro sacro sancti Ducis & Commilitonum sacra pignora. Os S. Candidi & 4 dentes; os de sancto episcopo Cornelio ex Societate S. Mauritii; de ipso S. Mauritio tria ossa. Sanctus Cornelius procul dubio rursus aliunde accedit Agaunensibus Martyribus, quos hactenus non reperi secum episcopum talem habuisse. In ecclesia Societatis nostræ ibidem sequentia ex instrumento, quod addidit Chardonus, Sanctorum nostrorum venerationi exhibentur. 1 Crus ex Legione Thebæa S. Mauritii integrum. 2 Aliquot alia ossa ex eadem Societate. 3 Aliud crus integrum de iisdem. 4 Costa itidem integra. 5 Duæ magnæ partes ossium. 6 Tibia. Propter has sacras exuvias agitur memoria Sanctorum Thebæorum in duabus illis basilicis OEttingensibus ritu duplici. In oppido Fronleithem, sex pene leucis Græcio distanti, templum est vetustissimum olim S. Mauritio dedicatum, ubi annua memoria usque hodie cum magna solemnitate & populi accursu celebratur. Porro hæc sunt, quæ ex schedis Chardonianis huc transferenda duxi, confidoque fore, ut sufficiant lectori, quem ulteriori enumeratione, forte jam nunc tetrica, morari amplius non lubet, postquam tamen adhuc pauca adjecero de sacris reliquiis, quæ mihi Gretzerus noster in Syntagmate, quod de Imperii insignibus scripsit, pag. 78 subministravit.

[241] Capiti ibidem 15 titulum facit; De ostensione multiplicium & pretiosissimarum reliquiarum Wittebergæ in Saxonia ante Lutheranismum: [& quondam Wittebergæ.] postquam autem docuit, quandonam sacræ exuviæ Wittebergam ad templum arcis perlatæ fuerint, quandoque ostendi solerent, pag. 78 ex libello Germanico, qui etiam iconismos repræsentat, sic scribit: In 5 Hierotheca monstrabantur XCVI particulæ de Legione Thebæorum, & duo integra ossa ex eadem Sodalitate… Præterea integrum caput & gladius de Sodalitio S. Mauritii. In alia monstrantia ejusdem missus (ordinis) ostendebantur os notabilis quantitatis de S. Mauritii Legione: XVI particulæ de ossibus Martyrum ex eadem Legione: particula de vexillo S. Mauritii: item de lancea S. Mauritii: particula de lorica ejusdem: von seinem Wappenrock una particula: de manu ejusdem similiter una, ut & de scapula: de maxilla duæ particulæ. Et hæc omnia inclusa erant pomo argenteo, cujus circuli aurei. Ceterum, quod dolendum, idem Gretzerus pag. 76 nos monet, tot tantaque monumenta antiquæ venerationis erga sanctos Thebæos Martyres post Lutheri furias evanuisse.

[Annotata]

* forte A Domino.

§ XXI. Celebres S. Mauritii nomine Gladii, Vexilla. Lancea ejusdem inter imperii insignia quondam in magno honore habita.

[Varii gladii S. Mauritii quondam Andegavi,] Inter sacras exuvias Sanctorum Thebæorum, quas ex variarum ecclesiarum instrumentis recensuimus, jam aliqua occurrerunt, quæ hic renovanda sunt. De machæra S. Mauritii nomine celebri, quam Agauno cum dimidia sacrorum ossium portione obtinuit serenissima domus Sabaudica, § X num. III egimus, ubi & nonnulla diximus de multiplicatis sancti Ducis armis, quæ hic applicari debent. Saussayus in Martyrologio Gallicano ad hunc diem XXII Septembris ait, suo adhuc tempore in matrice ecclesia Andegavensi servatum fuisse S. Mauritii gladium vaginæ argenteæ inclusum, de quo nihil alibi legi. Pragenses in Bohemia in suo thesauro sacro videntur tres numerasse ejusdem Sancti enses. Apud Pessinam sæpe laudatum pag. 403 in prima classe reliquiarum, quæ imperii vocantur, recensentur Duo gladii, unus S. Mauritii & alter S. Caroli in deauratis vaginis. Pagina 431 inter sacra cimelia propria ecclesiæ Pragensis asseritur hæc ditata fuisse Brachio & gladio S. Mauritii martyris, quæ Wladislaus II rex Mediolano redux, … uti habetur in veteri Ms. Martyrologio sanctæ ecclesiæ Pragensis ad X Cal. Octobris, attulit. Pagina denique 463 asserit Pessina, Carolum IV eo brachium & gladium sancti Martyris ex Italia detulisse sub annum 1355. Quartum insuper S. Mauritii gladium cimeliis Pragensibus adnumerare Pessina videtur pag. 407, & ita ex lancea gladium cudere. Verum Martyrologium audiamus, quod secundo loco allegavit. Est illud ipsum, ni fallor, cujus apographum ad Majores meos Praga olim missum est a P. Theodoro Moreto, exscriptum ex antiquo codice Ms., qui ab anno 1562 servatur in bibliotheca collegii nostri ad S. Clementem.

[243] [Pragæ & Norimbergæ] Ibi ad hunc diem ita legitur: In Galliis, civitate Seduno, loco Acauno, natale sanctorum Thebæorum Martyrum Mauritii, Tympii, Candidi, Victoris, Innocentii, Vitalis cum Sociis sex millibus, sexcentis, sexaginta sex, qui sub Maximiano passi pro Christo, gloriosa morte mundum illustrarunt. Hujus S. Mauritii brachium & gladium attulit ex Alemannia, vel verius de Mediolano cum aliis reliquiis Wladislaus rex Bohemiæ secundus. Qui Martyrologium Pragense compilavit, hic abunde ostendit dubium suum, unde gladium S. Mauritii Pragenses acceperint. Pessina pag. 431 & seqq. plura producit instrumenta, quibus probatur, Wladislaum marchionem Moraviæ anno Domini 1212 cum aliis sacris cimeliis reliquias S. Mauritii ex Teutonia Pragam detulisse, cujus allationis annua memoria fit in sacris Fastis istius ecclesiæ ad diem VIII Januarii. Fueritne inter illas gladius, non exprimitur quidem, judico tamen, ex hisce confusionem ortam esse martyrologo Pragensi in duobus Wladislais. Legerat forte apud Æneam Sylvium vel alios, Wladislaum II Bohemiæ regem, post navatam egregie Frederico I in bello operam, candelabrum, quod vulgo Salomonis credebatur, cum aliis forte aliquot reliquiis Mediolano Pragam retulisse: has inter sine teste gladium S. Mauritii computavit, ac deinde Mediolanum pro Teutonia substituit. Gladius primo loco enumeratus inter reliquias imperii, quas a Ludovico Brandeburgico Monachi anno 1350 acceperat Carolus IV imperator, Norimbergensibus a Sigismundo cum ejusdem Sancti brachio uno oppigneravit ac deinde cessit.

[244] [asservata. Ejusdem vexillum S. Mauritii] Inter analecta a sæpe laudato patre Ligeritz subministrata ex Joannis Jacobi Mascovii de rebus Germanorum tom. 2 Observationibus ita notatum invenio: Ensis Mauritii olim in sacris processibus circumferri solitus, diuque a Burgundicis regibus adservatus, Noribergæ inter insignia imperii exstat; ubi suspicor de eodem sermonem esse. Baldesanus in toties memorata Historia Thebæa pag. 180 scribit, Carolum IV ab abbate Agaunensi cum S. Sigismundi regis vertice securim S. Mauritii adeptum esse, magnoque cum gaudio in Bohemiam transtulisse. Quænam porro securis illa fuerit, docet pag. 414, qua scilicet sanctus Martyr fuerit decollatus: verum cum, quæcumque ibidem de martyrio S. Mauritii adjuncta nova commemorat, ex conjecturis recentibus profecta fuerint, id forte unicum ab illo mutuari tuto possumus, quod non gladius, sed securis inter Carlsteinensia cimelia fuerit asservata. De S. Mauritii vexillo inter reliquias Halenses Saxonum superius brevibus aliquid innui, ubi etiam videri potest, non integrum illud, sed ejusdem portionem aliquam statuæ argenteæ inclusam, vel recentiori vexillo insertam fuisse. Apud Menkenium tom. 3 Scriptorum Germaniæ in Chronico Georgii Torquati col. 386 in Henrico 24 electo episcopo Magdeburgensi refert, quod huc transferri meretur, sanctique Mauritii patrocinium commendat. Ita legitur: Hujus tamen (Heinrici) memorabile facinus non indigne recensendum est, longaque memoria repetendum.

[245] Afflixit eo tempore (circa annum 1278) ecclesiam Magdeburgensem Otto, [Magdeburgensibus præsidio,] marchio Brandenburgensis gravi bello & injusto, numeroso exercitu collecto ex Polonis, Boëmis & Pomeranis, adjunctis sibi comitibus de Reystein, Hamersleben, Arnsteyn aliisque, in campo Frose secus Albeam flumen castra metatus est. Qui in robore militari, quod maximum sibi coëgit, inaniter confisus, comminabatur ecclesiæ, se velle ad alterum diem proximum in basilica majori equos stabulari. Exquisivit per exploratores, quid ab episcopo, quid a civitate meditaretur: accepto autem responso; omnem civitatem metu terroreque concussam, mane insequenti aurora iterato exploratores misit, qui redeuntes dicunt, urbem totam tumultuantem plenam esse facibus luminaribusque cum tubarum ac tympanorum sonitu undique resonante. Nam archiepiscopus, assumpto vexillo S. Mauritii, uti nocturna visione fieri edoctus erat, vasallis ecclesiæ una cum comitibus de Anhalt convocatis, cives ad arma vocans cohortari cœpit, quatenus ipsum ad congrediendum cum hostibus sub debita fide sequantur. Cui decreto omnes unanimiter cum animorum promptitudine paruerunt. Egressi autem omnes sub spe cœlestis auxilii alacriter animati, præeunte episcopo cum vexillo S. Mauricii (audax certe facinus!) in hostium castra irrumpere festinant, prælium istud confestim adoriuntur. Pugnatum est aliquamdiu ab archiepiscopo atque suis, non sine adjutorio Dei sanctique Mauricii cum Sociis, patronorum, ne * infelici marte. Capto marchione, mox victoria belli in partem Magdeburgensium cedit.

[246] Vexillum illud S. Mauritii in bellis & præliis circumferre solebant Magdeburgenses, [cujus variæ partes] cujus rei exemplum aliud habemus apud eumdem Menkenium col. 372 & Leibnitium Rerum Brunsvicensium tom. 3 pag. 749, his verbis expressum. Præterea cum de quodam castro Domini Hildensemensis, scilicet Walmode, per residentes in eo in quoslibet transeuntes per vias multa spolia committerentur, nec dominus Hildesemensis requisitus a principibus remedium adhiberet, tandem iste dominus Theodorus archiepiscopus (Magdeburgensis) una cum domino Halberstadensi episcopo & domino Magno de Brunswich consilio inito pro communi pace terræ copiosum exercitum congregaverunt, & terram Hildensemensem intraverunt, ubi postquam per duos dies devastaverunt terram incendiis & rapinis, tertia die locaverunt se prope civitatem Hildensemensem cum sua gente, pauca quidem in comparatione istius exercitus. Igitur isti (Magdeburgenses) in exercitu de sui multitudine confidentes inordinato tumultu in hostes insilierunt, ex quo tumultu plures pedestres in exercitu per equestres ejusdem partis fuerunt equorum calcibus conculcati & mortui, multi etiam de exercitu fuerunt ab hostibus captivati & plurimi interfecti, & sic bello perdito, reliqui, qui potuerunt, fugam acceperunt.

[247] [alio translatæ fuerunt.] Hoc factum est anno Domini MCCCLXVII tertia die Septembris. Sed unum divinæ propitiationis beneficium ibi præstitit Deus, quod vexillum, sive bannirium beati Mauritii, quod in ipso exercitu habebatur, cautulose fuit conservatum & salvum in locum suum in Magdeburg reportatum. Unde bene verificatum fuit illud proverbium, quo dicitur, quod vexillum S. Mauritii suffragatur non ad invadendum, sed ad defendendum: vulgariter:

Se ne wil nicht heren /
Sunder si weren.

Hæc ibi, at hactenus mihi non innotuit, unde vexillum illud Magdeburgum delatum sit, aut quale fuerit, & multum dubito, an non idem illud, vel pars ejus saltem aliqua inter reliquias Halenses, de quibus num. 219 numeretur. Utut est, in eodem Chronico Magdeburgensi apud Menkenium col. 400 dicitur Albertus Magdeburgensis archiepiscopus ad sedem Luthmosthenensem, unde promotus ante fuerat, opera Caroli IV imperatoris revertentem, inter reliquias alias partem quoque vexilli S. Mauricii secum in Bohemiam abstulisse. Æneas Sylvius de Statu Europæ sub Frederico II testatur, suo etiam tempore vexillum S. Mauritii soluisse quotannis Magdeburgi ostendi. In memoratis sæpe Analectis citantur de eodem plura scribentes Pomarius Chronici Magdeburgensis pag. 129 & Dresserus de Urbibus Germaniæ in Magdeburgo: at neutrius allegata lucubratio mihi ad manum est.

[248] [Lancea] Alia insuper celebris vexilli partitio facta est, vel rursus plura vexilla S. Mauritii nomine insignia fuere: quippe præter ea, quæ superius num. 235 ex schedis protuli, Wilhelmus Malmesburiensis lib. 2 de Gestis regum Anglorum cap. 6 scribit Hugonem, quem perperam ibi Francorum regem nominat, utpote comitem tantum Parisiensem, Hugonis Capeti patrem filiumque Roberti, ut ut ex Flodoardo & Westmonasteriensi liquet, sororem Adelstani pulcherrimæ formæ mulierem sibi uxorem poposcisse, utque voti compos fieret, pretiosissima munera per legatos misisse cum pluribus insignibus reliquiis, quibus Britanniæ regem plurimum delectari noverat. Addit autem, inter sacra cimelia fuisse Vexillum beatissimi Martyris Mauricii & Thebææ Legionis principis, quo idem rex (Carolus Magnus) in bello Hispanico quamlibet infestos & confertos inimicorum (Saracenorum) cuneos disrumpere & in fugam solitus erat cogere. Igitur, nisi erravit Malmesburiensis, suum etiam S. Mauritii vexillum habuit Britannia. Non pauciores lanceæ, vel lanceæ S. Mauritii partes enumerantur. Saussayus laudatus in Martyrologio Gallicano affirmat, non solum clypeum S. Mauritii, sed lanceam insuper Viennæ olim asservatam fuisse, atque hisce armis, ceu securis præsidiis armatum Carolum Martellum contra Saracenos in Galliam irruentes processisse, eosque tanti Martyris ope munitum internecione delevisse, quæ profecto splendidius dicta sunt, quam bonis testimoniis stabilita.

[249] [S. Mauritii nomine insignis] Celeberrima est S. Mauritii lancea, quæ pluribus seculis inter imperii insignia habita fuit. De illa scribit Jacobus Gretzerus noster in Syntagmate de Insignibus imperii capite 14. Contenderat cap. 8 & seqq. quatuor lanceas memorabiles inter cimelia imperii recensitas fuisse: primam, qua latus Salvatoris nostri morientis apertum fuit, secundam Constantini Magni, tertiam S. Mauritii, ac quartam denique Caroli Magni. Ex multiplicibus illis lanceis orta est confusio non una, quam dispellere nititur laudatus auctor, quamque, in quantum ad propositum meum facit, paucis attingam. De S. Mauritii lancea primus, ni fallor, mentionem fecit Gotfridus Viterbiensis, qui diu post Ottonem Magnum vixit, utpote Frederici I imperatoris cancellarius. Is parte 19 Chronici de Insignibus imperii agit, & sub hoc titulo, Quid significat lancea imperialis, & unde venit? ita canit:

Lancea Mauritii reliquis præmaxima signis,
Plurima Christicolis peperit miracula dignis,
      Clavus namque Dei junctus habetur ei.
Subjicit imperio bello gestata potentes,
Motibus ipsius nequeunt obsistere gentes,
      Hæc, ubi bella movet, vincere cuncta solet.
Lancea sancta solet regnorum vincere lites,
Ipsa facit proceres Romanos esse Quirites,
      Ex hac cæsar habet, quod sibi regna favent.
Rex Arelatensis illam dum Boso teneret,
Et sibi pugnanti semper fortuna faveret,
      Exstitit indigenis terror amara ferens.

[250] Deinde interserit nonnulla de Bosonis amentia, [inter insignia imperii] atque sic prosequitur:

Imperii solium cum maximus Otto teneret,
Et valitura satis mundi fortuna faveret,
      Huic rex Boso loquens verba gemendo refert.
Trado tibi regnum, cunctos depono decores,
Amodo nostra tibi sacra lancea præstet honores,
      Sola mihi monachi vita colenda foret…
Lancea Mauritii, mea quam tibi dextera tradit,
Est caput illorum, quæ nunc mea regna notavi,
      Nunc caput imperii lancea sacra dabit.

Inter hæc anachronismus est non exiguus, quippe Boso rex Arelatensis, de quo hic Viterbiensis agit, mortuus est circa annum Christi 887, sepultus in Viennensi ecclesia, ut num. 176 observavi. Otto Magnus autem Germaniæ rex inunctus non fuit ante annum 936, nec consecratus imperator ante annum 961; non igitur Boso insigne imperii Ottoni cæsari tradere potuit, 70 minimum annis ante mortuus; imo nec celebrem S. Mauritii lanceam ab illo accepit is, antequam regnum obtinuisset, nondum natus eo tempore, quo Boso decessit. Boucheus in Historia Provinciæ lib. 4 pag. 768 anachronismum deprehendit & corrigere conatus est, notans in margine: Est Odo rex Franciæ, cujus idem nomen est, quod Oto; at hæc Viterbiensis asserta non combinant. Neustriæ regnum adeptus est quidem Odo, ante comes Parisiensis, anno Christi 888, mortuo jam Bosone; at numquam is fuit imperator, qualis certe est Otto Magnus apud Viterbiensem.

[251] Siffridus Presbyter Misnensis chronologus seculi XIV Epitomes lib. 1 ita scribit: [relata non videtur primis] DCCCCXXII Henricus filius Othonis ducis Saxoniæ, regnum adeptus, regnavit annis XVII. Iste dicebatur Auceps, quia, dum caperet aviculas, renitens electus est. Ipse lanceam S. Mauritii a duce Burgundiæ accepit, & a Papa invitatus, dum Romam iret consecrari, obiit, & sic imperium non obtinuit. Id S. Ulrico in visione gladii sine capitello ostensum est. Gretzerus laudatus pagina 70 hunc, non de lancea S. Mauritii, sed Constantini Magni, loqui arbitratur: at verba hæc Viterbiensis, Clavus namque Dei junctus habetur ei, innuere videntur, de eadem apud utrumque sermonem esse. Quamquam hæc difficultatem non elevant; sic enim adhuc creditur lancea S. Mauritii a Bosone per Ottonem accepta, quod intelligi neutiquam potest, si eumdem Bosonem regem Arelatensem a Viterbiensi admittas. Alius Boso Richardi Burgundiæ ducis filius & frater Rodulphi Francorum regis cum Ottone inimicitias exercens occurrit in Frodoardi Chronico ad annum 924, idem Henrici Germaniæ regis partibus nunc favisse, nunc adversatus esse & in gratiam tandem anno 935, quo in expeditione obsidionis castri S. Quintini defunctus est, receptus fuisse tum ibidem, tum in Chronico Virdunensi affirmatur. Ad illum sine anachronismo referri utcumque possent, quæ de lanceæ traditione Gotfridus scribit; at quæ alia ibidem canit, non magis Bosoni huic comiti, quam Arelatensi regi convenire videntur, & alium nullum antiquorum, quod sciam, suffragantem habent, ita ut res tota ad minimum pro valde incerta haberi possit. Quod si ex certo anachronismo Viterbiensis & scriptorum aliorum silentio suspectam habeas totam ejus reliquam narrationem, conjectesque, lanceam S. Mauritii alia via ad imperii insignia accessisse, nolim, id ante postremos saltem Ottonis Magni annos contigisse opineris, propter ejus ipsius in diplomatis, ubi frequentissima tamen occurrit mentio cimeliorum S. Mauritii, & coævorum aliorum auctorum de celebri lancea silentium.

[252] [Ottonis Magni annis,] Sunt, qui asserunt, Sugerium abbatem in Vita Caroli Crassi ejus meminisse; at nec ipsi locum citant, neque ego ibi ea de re verbum ullum lego: quæ simul faciunt, ut Siffridi Presbyteri asserto, etsi magis ab adjunctis verisimili, sine scrupulo non adhæream. Citatur a Gretzero Chronicon Reicherspergense. Ibi ad annum Christi 1004 ita legitur: Mortuo sine hærede Ottone (tertio,) Heinricus II … ab omnibus regni primoribus electus LXXXVII ab Augusto rex creatur. Hic multa in Germania, Boëmia, Polonia, Italia, Apulia fortiter ac prospere bella gessit… Burgundiorum quoque, non ex humana sed divina virtute cessit ei victoria. Qui, cum armis & omnibus belli copiis essent instructi .. depositis armis .. rogantes ea, quæ pacis sunt, dexteras dederunt & acceperunt, & ad insignia regalia lanceam, clavo Dominicæ Passionis insignitam, addiderunt, & ita victoriosissimus princeps Burgundiam in ditionem accepit. Huic ego asserto, præ duorum aliorum scriptorum opinione, si eligendum est, adhæreo. Verum reclamant Cromerus & Kranzius, quorum alter lanceam S. Mauritii, quæ Cracoviæ in primario urbis templo servatur, tradit ab Ottone II, alter ab Ottone III acceptam fuisse. Fateor, si evicerint, Ottonem aliquem laudatum cimelium possedisse, ab opinione mea recedendum videri; at nullos pro se testes antiquos adferunt. Et Kranzius quidem assertum suum erroribus implicat. Audiamus ejus verba ex lib. 2 Wandaliæ cap. 36: Audivit Otto II imperator, cognomento Rufus, famam sancti martyris Adelberti de mirabilibus, quæ operaretur per illum Deus, voluitque invisere martyris sancti sepulchrum.

[253] [nec translata in Poloniam,] Narrat deinde, quomodo magnifice exceptus, vices rependere volens, Boleslaum ducem regem crearit atque in principum concessu allocutus fuerit. Et hæc dicens, inquit, coronam capiti ejus imposuit, deditque imperator Bolislao regi pro regalibus insigniis lanceam B. Mauritii & clavum Domini. Hæc autem regalia insignia, corona scilicet & sceptrum & lancea ad multa tempora in armariolo Cracoviensis ecclesiæ ad memoriam posterorum conservantur. Otto II S. Adalberti episcopi Pragensis tumulum, diu antequam martyrio coronatus esset, visere non potuit. Obiit Otto II imperator Romæ anno Christi 983, & S. Adalbertus tantum lauream adeptus est anno 997, ut ad diem XXIII Aprilis, ubi nomen ejus sacris Fastis inscriptum legitur, in Opere nostro probat Henschenius; adeoque perperam hic Ottoni II tribuuntur, quæ de itinere Ottonis III ad sancti Martyris sepulcrum ex Ditmari Chronico lib. 4, Chronico Hildensheimensi aliisque scriptoribus recte quidem accepit Cromerus, at quæ de data ab illo lancea superaddita sunt, nec ipse, nec Dlugossus ex iisdem fontibus hausit, sed vel ex traditionibus, vel ex conjecturis adjecisse videtur. Hæc proinde nos movere non debent, aliunde etiam non credentes, Ottonem, si tam pretiosum cimelium ab avo inter imperii insignia relatum fuisset, tam facile Boleslao daturum fuisse. Interim suam S. Mauritii lanceam Polonis non abjudicamus, licet fateamur, nescire nos, unde ad ipsos pervenerit, nec quo tandem jure eum titulum consecuta sit. Certe ex Benzonis episcopi Albiensis Panegyrico in Henricum IV Germaniæ regem apud Menkenium tom. 1 Scriptorum col. 965 luculentum fit, lanceam S. Mauritii inter cimelia imperii adhuc fuisse post medium seculi XI. Ejus verba accipe ex cap. VIII. Processio vero Romani imperatoris celebratur talibus modis. Portatur ante eum sacra Crux gravida ligni Dominici, & lancea S. Mauritii. Non igitur Germanis sacrum hoc cimelion invideant Poloni.

[Annotata]

* nec

§ XXII. Apparitiones S. Mauritii a scriptoribus aliquot assertæ.

[Fertur S. Mauritius Dagoberti mortui animam] Præter apparitiones binas S. Mauritii & Sociorum, de quibus superius egimus § 10 num. 122 & seqq., & § 13 num. 155, tres aliæ sunt magis celebratæ. Primam suggerit auctor Chronici Sandionysiani lib. 5 cap. 19, unde ad Aimoïnum transivit, qui illam lib. 4 de Gestis regum Francorum inseruit. Narratur ibi cap. 34, quomodo Ansoaldus episcopus Pictaviensis itinerans in Sicilia, mortuo recens Dagoberto, in Joannem solitarium inciderit, a quo & Dagoberti mortem, quæque illam secuta sunt, fuerit edoctus. Cum, inquit solitarius, multa vigiliarum ac jejuniorum simulque senectutis fatigatione depressus, paululum membra sopori dedissem, adstitit mihi quidam veneranda decorus canitie, monens, ut propere surgerem & pro Dagoberti regis anima, quæ eadem ex corpore exierat hora, Domini exorarem clementiam. Quod cum facere maturato curassem, apparuerunt subito haud procul in pelago deformes truculenta facie dæmones, vinctum regem Dagobertum per spatia maris agitantes, inflictisque insuper verberibus ad Vulcania loca trahentes. Qui distentus cruciatibus inter agitationes & verbera, quorumdam Sanctorum audiebatur postulare suffragia; cum repente aperto cælo inter fulmina in fluctus cum fragore ruentia visi sunt descendisse viri decore nitentes mirabili. Requirere cœpi ab eis, qui essent, qui dixerunt, se esse illos, quos Dagobertus ad suum vocaverat auxilium, Dionysium videlicet ac Mauricium martyres, nec non Martinum confessorem. Hi ereptam dæmonibus animam secum ad æthera levaverunt, canentes hunc psalmum, Beatus, quem elegisti &c. Subjungit deinde Aimoïnus, ut narrationi suæ fidem faciat & pondus addat; Hæc vir ille venerabilis Joannes Ansoaldo retulit, se vidisse, quæ ille in Gallias reversus S. Audoëno narravit, qui ea in una conscripta chartula posteris reliquit in ordinem historiæ digerenda.

[254] [dæmonibus cripuisse, quæ narratio a Cointio & aliis impugnata] Advertit Coïntius ad annum Christi 638 num. 2, Aimoïnum pro eo, quod monachus Sandionysianus scriptor Gestorum Dagoberti dixerat, repertam fuisse relationem illam in vetustissima charta, quam, UT FEREBATUR, B. Audoënus episcopus scripserat, absolutam assertionem substituisse. Rem ipsam impugnat duobus argumentis, quorum alterum petitur ab ætate Ansoaldi, qui ultra 55 annos Dagoberto supervixit, alterum a Fredegarii silentio, qui cum tantum 20 annis post regis obitum scripserit, visionem tum adhuc recentem, si contigisset, nec ignorare, nec in suo Chronico prætermittere debuit. Hæ duæ res, inquit, nos adducunt, ut super ea visione sententiam eamdem cum Beslyo & Valesio feramus. Beslius in Episcopis Pictaviensibus pag. 18 subtimide & per interrogationem suam opinionem significat, apertius Valesius lib. 19, ubi satis intemperanter narrationem illam pro figmento habet & explodit. Solent quidem apparitiones visionesque similes ex seipsis suspectæ prudentibus esse, nisi ab hominibus valde gravibus asserantur: at rationes, quas laudati mox scriptores allegant, tales profecto non sunt, ut quemquam de rei falsitate plene convincant. Certe si dederis, anno v.g. 615 natum fuisse Ansoaldum, ætatis anno 22 circiter, quo agebat in Sicilia, mortuus erit Dagobertus, eritque Ansoaldus senex 81 annorum, cum Privilegio Agerardi subscribit apud Mabillonium de Re Diplomat. lib. 6 num. 23: in quibus ego nihil incredibile, imo nec insolens deprehendo. Argumentum a Fredegarii silentio petitum splendidius videri potest, & forte paulo gravius; verum apud me auctoris unius, a quo ob mille rationes nobis ignotas res aliquæ ignorari, vel notæ etiam omitti potuerunt, silentium numquam faciet, ut pro somniis, ne imposturis dicam, habeam aliorum asserta, maxime si novitia non sint, & insuper pro se allegent testimonia antiquiora, quæ falsi convincere absolute non possim.

[255] [dubiæ saltem fidei est. Visio alia, quæ narratur a Joanne] Itaque narrationem illam, quam insuper Ludovicus Pius in litteris ad Hilduinum abbatem, Sigebertus in Chronico, Joannes Besuensis aliique admiserunt, sic pro dubiæ fidei accipio, ut si admittatur, velim mystice pleraque accipi: dæmones nimirum irruentes pro tentationibus, quibus moribundum regem aggressi fuerint, forteque vicerint, sic tamen, ut, Sanctorum invocato patrocinio, eas deinde superarit atque ita victor e vita ad cælum migravit. Profecto, quibuscumque allatis exemplis, persuaderi mihi non facile patiar, Dei inimicum in mortali ejus offensa mortuum, extra meriti tempus, cum jam sera est pœnitentia, Sanctorum utcumque potenti ope hæreditatem cælestem, quam solis amicis suis reservavit, adiisse. Secundam apparitionem S. Mauritii habemus in visione Joannis monachi Leodiensis ad S. Laurentium excusam apud Bernardum Pezium tom. 4 Thesauri novissimi Anecdot. parte 3 col. 5 & seqq. Audiamus ejus initium: In illo tempore frater erat in hoc cœnobio beati Laurentii Johannes nomine … cui ex incautela phebotomiæ accenso ardentium febrium sanguine inflammavit cerebrum. Cum per quatriduum languor cresceret … jussu abbatis deportatus est in cellam secretiorem. Et cum, clangentibus signis, ad Vespertinæ laudis Officium omnes concurrerent, solus ibidem in lectulo suo relictus est, putantibus iis, qui eum custodire susceperant, quod obdormisset. Ille autem factus in exstasi, id est excessu mentis, vidit &c.

[256] Multum fidei habere visionibus hominis, cui ex incauta phlebotomia (ita enim legendum est ex Græco Φλεβοτομία, [monacho S. Laurentii Leodii, insolentior est,] quod venæ sectionem significat) ardens suborta febris cerebrum turbarit, prudentis non est. Talia ibidem etiam de statu animarum post mortem narrantur, quæ non videntur nisi credulis hominibus persuaderi posse. Habe, lector, visionis totius analysim. Mox in ignoto sibi vestibulo sistitur, ubi cum contemplatur exhibitam sibi picturam, adest illi S. Laurentius martyr conquerens, quod non sollicite satis suum patrocinium exposceret. Reflectit mox Joannes, an non forte esset illusio somni vel turbati cerebri: at contrarium a Sancto edoctus, in altum rapitur usque ad orbem lunæ. Inde prospicit, subjectum aëra tenebrescere, atque ex eo dæmones ascendere, qui sonitu a superiori globo effluente deprimebantur, advertitque confirmari Bedæ assertum, quod diaboli prohibeantur ascendere ultra circulum lunæ. Mox a parte Orientali sedes longissima, apparet, ei intuenti, supra quam personæ sedebant in habitu monachali. Sedebant silentes & subtristes & sine suppedaneis eorum dependebant pedes. Semi-ratæ (an non semi-rasæ?) & demissæ eorum erant facies. Plures ibi ex olim notis recognoscit intelligitque, locum purgatorii ibi esse, & esse purgandarum animarum conditionem diversam, secundum diversitatem meritorum. Gravissima supplicia sunt earum, quæ mox dæmonibus traduntur avehendæ in locum horrendum, ubi inter gravissimos cruciatus neque visitationem angelicam, neque lucem, neque salutis spem habent aliquam, donec inde eductis pœnitentia levior in aliis locis indulgetur.

[257] Mitior est sors manium aliorum, qui vel vitæ merito, [& videtur] vel commendatione Fidelium, vel beatissimorum patronorum interventu quieta purgationis suæ loca adipiscuntur. Spes salutis & visitatio angelica pro tempore & lux ipsis non deest. Hi a dæmonibus nec terrentur, nec cruciantur, sed Dei visione beatissima privantur, & in amaritudine præteritæ vitæ noxas non penitus elutas, recogitant, donec ab hisce purgati ad summi Boni fruitionem admittantur. Cum autem eo tota tendat visio illa, ut commendetur fiducia in peculiarem aliquem sanctum patronum, tale narratur Joanni exemplum de duobus monachis. Unus eorum improvisa morte ad judicium est raptus, qui quamvis lubricitati obnoxius fuerit, maximi tamen patroni meruit patrocinio liberari, & cum, suis exigentibus peccatis, damnari debuisset, ejus interventu, placato judice, felici pœnitentiæ & placidæ purgationi absque dæmonum incursu traditus est. Alter vero propter animi sui impatientiam loco suo, id est patroni, prætulit alium, serviens ibi Deo, non tamen culpæ ducens, sanctum quemquam præferre patrono. Excessit suo tempore & ipse, qui procacitatis quidem linguæ inter cætera reus, sed, quod pro nihilo deputaverat, sui defensione patroni destitutus, deputatus est cum miseris, de quibus primo loco actum.

[258] Contemplatur deinde cælum, quod ridicule describit, [tota quanta est ex insano cerebro] post quæ S. Laurentius illum deserit, cum mox in equites incidit, quos pro Thebæis Martyribus agnoscit, diuque inter alia comtemplanti purpuream chlamydem S. Mauritii dicit is: Hac veste … milites nostri temporis discernebantur a popularibus, nec nisi de pallio aut purpura licebat militi Romano chlamydem inter alios habere. Monachum deinde increpat S. Mauritius, quod non celebrasset, vel Horas canonicas saltem non recitasset in sacello sibi sacro in Wasega, pago comitatus Namurcensis. Joannes veniam negligentiæ precatus, sanctum Martyrem interrogat, quare incolis, qui illius auxilium ibi exposcebant, non succurreret. Ad hæc S. Mauritius monachum deducit in sacellum, ibique ostendit, propter enormia crimina indignos esse beneficiis, qui suam opem implorabant, & disparet; Joannes autem ad corpus remigrat, a quo, si ipsi credimus, anima ejus toto hoc tempore fuerat separata. Mitto, quæ de dæmonibus, de globo lunæ, de animabus in purgatorio cum cappis monachalibus & semirasis barbis, sine suppedaneis & in corporea specie sedentibus dicuntur & futiles fabulas sapiunt, exagitare, ut pauca alia observem. Qui in durissima purgatione sunt, nullam salutis spem habent; id est, ni fallor, non sperant fore, ut ex illa purgatione, antequam ad mitiorem transierint, ad cælos assumantur: alias, si nude verba sumantur, novam ibi theologiam doctus est Joannes.

[259] [profecta: nec melioris fidei sunt,] Quæ de duobus monachis narrantur, rursus ad minimum valde mihi suspecta sunt, & vix inducar, ut credam, quod iterum superius innui, Sanctorum patrocinio hominis in noxa lethali mortui damnandam animam, non solum sempiternis cruciatibus eripi, sed etiam mitissimam purgationem subire, nisi quis me docuerit, quandonam & quo modo ejus peccatum necessaria pœnitentia & piaculari divinæ offensæ dolore retractetur & eluatur. Joannis etiam parum intererat scire, quæ inducitur S. Mauritius docere, de purpura & chlamyde, quæque nescio, an sint tam vera, quam ibi asseruntur, maxime imperatorum tempore, qui purpuram solis sibi veluti propriam fecerant. Quidquid sit, utor hic libertate, quam visionis illius scriptor offert, cum sub finem ait: Arbitrio vero legentium judicium subjacet suam adhibere vel fidem vel derogationem, candideque fateor, totam ejus narrationem esse mihi pro somnio & turbati ex febri ardente cerebri illusione. Ad tertiam S. Mauritii apparitionem accedamus, quæ & factis adhuc insolentioribus comitata est, & luculentiora figmenti indicia præbet. Ejus narrationem contractam inseruit Stevartius Notationibus ad Martyrium S. Mauritii pag. 92 ex Campofulgosi libro 9 Dictorum.

[260] [quæ de Udonis episcopi supplicio referuntur.] Eamdem habeo quadruplo auctiorem ex Ms. codice Ultrajectino S. Salvatoris, ubi Passioni Sanctorum Thebæorum subnexa erat. Eamdem voco, quia etiamsi notæ chronologicæ varient, conspirant tamen cetera fere omnia. Ms. nostrum incipit: Anno Domini DCCCCL, Ottone III imperante, apud Partinopolim, id est Meydenburch, contigit exemplum &c. Campofulgosus autem: Christi anno quadragesimo supra noningentos, imperante Ottone III in Parthenopoli … episcopus olim fuit Udo, spurcissimæ libidini immersus, qui cum se corrigere nollet, a S. Mauritio & Sociis dicitur in ipsa metropolitana ecclesia gladio trucidatus. Qui anno 940 vel 950 regnantem Ottonem III, & sedentem Magdeburgi Udonem episcopum inveniunt, cetera examinent, quorum pudet meminisse; invenient insuper locum Lilienthal in diœcesi Magdeburgensi, Ordinem Cisterciensem seculo X florentem aliaque, adversus quæ suam crisim exerceant. Quod si quis hæc ad Udonem Trevirensem ex Trithemii opinione referat, alia nobis instrumenta producat, quam quæ tam enormibus anachronismis scatent.

Monitum

Quæ de S. Mauritii Sociis speciatim examinanda dixi, inveniet lector in Appendice ad finem hujus tomi.

DE SS. SILVANO ET SILVESTRO CONF. AC RODENA VIRG.
LEPROSII BITURIGUM IN GALLIA

COMMENTARIUS.
Memoria in Fastis, Acta ex Breviariis, cultus, reliquiæ.

Silvanus Conf. Leprosii Biturigum in Gallia (S.)
Silvester Conf. Leprosii Biturigum in Gallia (S.)
Rodena Virgo Leprosii Biturigum in Gallia (S.)

BHL Number: 7723

AUCTORE J. P.

[Nomen solius Silvani in Martyrologiis:] Horum trium Sanctorum unus dumtaxat Silvanus, saltem nominatim notus est martyrologis. Usuardus purus apud Sollerium hodie sic cum annuntiat: Item sancti Silvani confessoris in territorio Bituricensi. Consonant aliquot codices ejus aucti; sed Pulsanensis: Item sancti Silvani confessoris cum sociis suis, & hæ postremæ voces adduntur quoque in Bruxellensi, quibus verisimiliter designantur Silvester ac Rodena. Solius similiter Silvani meminere Maurolycus, Galesinius, & Baronius in hodierno Romano; auctores præterea Martyrologii Germanici, & Florarii nostri Ms., vix aut ne vix quidem in suis annuntiationibus diversi ab Usuardo puro. Saussayus in Gallicano ter de Silvano agit. Primo ad XXII Septembris, ut sequitur: In territorio Bituricensi sancti Silvani confessoris, vita hominibus quidem abscondita, at Deo cognita beatissimi; sicut sanctitatis ejus diffusa pridem gloria toto illo tractu testatur. Secundo ad diem sequentem: Bituricis S. Sylvini confessoris, qui viam divinorum mandatorum postquam magna observantia percurrisset, omni virtutum exercitatione nobilis pervenit ad prœmium. Scripsit hic quidem Sylvinum, forte quia ita legerat in aliquo Kalendario, sed non alium ipsum esse a nostro Silvano, inde colligendum, quod Silvanus colatur Officio ecclesiastico in Bituricensi ac Burdegalensi ecclesiis ad dictum diem XXIII Septembris, ut ex dicendis patebit. Tertio demum de eodem Sancto agit Saussayus in Supplemento diei XXII, ubi tandem Silvestrum illi socium jungit, ac nonnulla adjicit de Vita ejus, quam primo loco hominibus absconditam dixerat, & de qua seu ejusdem compendio priusquam loquar, describo, quæ habet Petrus de Natalibus lib. XI, § 257: Silvanus confessor ipso die (X Kalendas Octobris) in territorio Bituricensi quievit.

[2] Philippus Labbe tom. 2 Bibliothecæ Mss pag. 444 dat elogium historicum SS. Silvani, [Acta partim fabulosa] Silvestri & Rodenæ, strictim decerptum, ut monet, ex lectionibus, quæ ad diem XXIII Septembris exstant in antiquis Breviariis diœcesios Bituricensis. Sed vel ab ipso initio tam mirabilia in eo narrantur, ut mox percelli debeat legentis animus, & ab assensu cohiberi, nisi validissima aliunde proferantur testimonia. Initium tale est: Sanctus Silvanus seu Silvinus presbyter, quem fuisse Zacchæum Hierosolymitanum ferunt, a sancto Petro Roma in Galliam missus est cum B. Sylvestro, quem paulo post mortuum, ipso tactu baculi, quem a S. Petro, ad eum reversus, acceperat, excitavit a mortuis & cum illo iter incœptum prosecutus est. Primum scire velim, a quibus & quo fundamento feratur S. Sylvanus idem fuisse cum Zacchæo Hierosolymitano, ut dispiciam, an ea traditio discussione digna sit: quam interim fabulosam existimo, ex eademque officina verisimiliter profectam, ex qua prodiit commentum, quo statuitur S. Ursinus vel Ursicinus, primus Bituricensium episcopus & apostolus, idem fuisse cum Nathanaële Euangelico, eo tamen discrimine, ut hæc fabulosa traditio a paucis exteris scriptoribus admissa sit, ista a nullo, hactenus mihi cognito.

[3] [partim valde suspecta,] Laudatus Labbeus pag. 445 alteram eorumdem Sanctorum historiam profert ex vetustissimo ecclesiæ Bituricensis Breviario. In hac traditio jam dicta non exprimitur, reliqua autem paulo fusius exponuntur. Verba accipe: Silvanus presbyter cum socio suo Silvestro a B. Petro apostolo in Gallias missi, cum ad locum Bethaniæ, qui distat non multum a Roma, pervenissent, Silvester migravit a sæculo: quem cum Silvanus sepelisset, de ipsius absentia anxius, an solus pergeret, Romam rediit, & B. Petro fratris abscessum tristis nuntiavit. Quo audito Apostolus, ut in hoc appareret, quam mirabilis esset Dominus in Sanctis suis, virgam pastoralem, quam manu tenebat, ei tribuit, dicens: Charissime fili Silvane, revertere ad tumulum Fratris, & in nomine Jesu Christi jube surgere mortuum, dicque ei, ut injunctæ obedientiæ tecum prosequatur officium. Reversusque Silvanus & tacto corpore baculo, antequam verba finisset, Silvester tanquam de somno surrexit.

[4] [nullisque testimoniis] Hæc quoque ejus generis sunt, ut nostris seculis haud facile assensum obtineant, nisi vetustis ac firmis fulciantur testimoniis; quot enim exemplis non constat, missionem a S. Petro apostolo, in Actis primorum ecclesiarum pastorum assertam, postea secundum leges veræ crisios examinatam, sponte concidisse, repertam esse fabulosam, fabricatam scilicet ab otiosis noni decimive aut posteriorum seculorum hominibus; qui cum vel ecclesiarum suarum primordia, earumque fundatorum gesta ignorarent, vel ex qualicumque traditione novissent, missos eos fuisse Roma a Sede S. Petri apostoli, non dubitarunt discipulos ipsiusmet S. Petri affirmare, eisque attribuere facta, quæ vel excogitaverant ipsi, vel mutuati fuerant ex aliorum biographorum lucubrationibus seu veris seu fictis. Sane quod hic narratur de morte S. Silvestri, de reditu Romam S. Silvani, de accepto baculo a S. Petro, de ejus attactu & resuscitato S. Silvestro, idem mutatis nominibus personarum ac locorum refertur in Actis S. Frontonis Petrocoriorum episcopi, in Actis S. Martialis episcopi Lemovicensis apud Surium, in Actis SS. Eucharii, Valerii & Materni Trevirensium episcoporum, & in Actis S. Memmii Catalaunensium episcopi, sed unus S. Memmii biographus vestem S. Petri baculo substituit.

[5] Nullum autem monumentum producitur, nullum antiqui scriptoris vel martyrologi testimonium, [munita,] quo confirmentur relata ex Breviariis de SS. Silvano & Silvestro, imo eorum missio facta a Petro apostolo ne unica quidem voce insinuatur in Hagiologio Franco-Gallico, quod laudatus Labbeus, patria Bituricensis, typis edidit excerptum ex antiquo Martyrologio abbatiæ S. Laurentii Bituricensis, ubi hæc solum leguntur: Item in territorio Bituricensi sancti Silvani conf: ac proin mihi adeo suspecta sunt, ut non ausim ex iis determinare, quo seculo Sancti nostri floruerint, lectorisque judicio relinquam tum ea, quæ ex lectionibus recitavi, tum reliqua, quæ ex citata Labbei Bibliotheca pergo describere: Incedentes autem (S. Silvanus & S. Silvester a morte suscitatus) cum diversas Italiæ partes, fluenta doctrinæ Euangelizando, peragrassent, nocte quadam indigentes hospitio, nobilem quemdam adiere virum, qui eos, licet paganus, pio tamen humanitatis commotus affectu, quasi peregrinos secum illa nocte retinuit.

[6] Hominis autem istius erat filia virgo, nomine Rodena, [recitantur] cuidam nobilissimo juveni, nomine Corusculo, desponsata. Hæc Servis Dei interrogatis, ut agnovit, quod essent Christiani, statim afflata sancto Spiritu, noctis silentio ad eos ingressa, ait: Servi Dei omnipotentis, precor, exurgite, & me, quam diabolus conatur seducere, in Dei vestri nomine baptizate. Sancti vero sacerdotes dixerunt ei: Hoc commode modo facere non possumus; sed cum ad oppidum Gabatum in pago Biturico, ubi gentilium error maxime fervet, quo tendimus, paulo post perveneris, optato perfrueris desiderio. Cumque ad jam dictum oppidum, quod nunc Levroux dicitur, Sancti Dei pervenissent, & die quadam populo ibidem congregato prædicarent, sancta Rodena eorum obtutibus præsentatur: & statim baptizata, cœpit cum eis euangelizare Jesum.

[7] Elapso post hæc modico tempore, Corusculus ejus sponsus futurus, [ex Breviario] comperto, quod ipsa Sanctos Dei fuisset insecuta, furore succensus, assumptis secum quadraginta quatuor militibus, ad præfatum oppidum cursu rapido pervenit; quod ut ad aures beatæ Rodenæ personuit, statim forcipibus, quibus pannos incidebat, arreptis, & naso, labris & auribus, ut despecta videretur, abscissis, sic deturpata, obviam sponso veniens, ab eo repudiata est. Sanctus autem Silvanus hoc videns, ipso Corusculo præsente, partes abscissas in locis suis ita restituit, ut nullum in ea cicatricis signum appareret. Corusculus autem his non obstantibus, contra Sanctos Dei animo induratus, equis ascensis, cum suis digreditur. Sed cum ad milliaria procul essent, equis eorum contra naturam in terra sicca mergentibus, ipsi etiam officio pedum amisso, genibus & cubitis repentes, ad Sanctos Dei, veniam & Baptismum devote poscentes, redierunt.

[8] Tanta igitur mirabilia vicini loci ejusdem circumquaque audientes, [Bituricensi;] cum ipsis baptizati sunt. Quo facto, sancti Sacerdotes in honore Dei, sanctique Petri apostolorum principis, ecclesiam ibi dedicaverunt, in qua. Dominus noster Jesus Christus laudari & benedici dignatus, tantam gratiam infudit, ut quicumque cæcus, claudus, leprosus, paralyticus, dæmoniacus, aliisve infirmitatibus obsessus, illuc devote advenerit, incolumis ad propria remeaverit. Post aliquod autem tempus sanctus Silvanus diebus & sanctitate plenus, ut cum Christo regnaret, se dissolvi sentiens, lecto discubuit; qua de re præ omnibus aliis Silvester & Rodena gementes, dicebant: Cur nos, Pater, deseris? Quibus ille: Luctum, quæso, dimittite, non vos diu relinquam. Et his dictis, concinentibus angelis, migravit ad Christum. Deinde expleto exequiarum officio, intra duarum horarum spatium beatus Silvester & Rodena, corporali subito percussi molestia, tumulati Patris supplevere præconia & a Christianis juxta eum sepulti sunt.

[9] [fragmentum ex aliis Actis.] Putat Labbeus, ampliorem alicubi latere Historiam de S. Silvano, idque constare ait ex miraculo, quod subdit pag. 446 sub hoc titulo: Incipit quoddam miraculum beati Martini Turonensis excerptum de Vita S. Silvani. Ex eo autem miraculo, siquidem simul constaret de scriptoris auctoritate & fide, duo disceremus ad propositum nostrum pertinentia; primum ac præcipuum, quod jam tum vivente S. Martino, id est, seculo quarto, exstiterit ecclesia Sancto nostro consecrata; secundum, quod locus ille eodem tempore Leprosi nomen induerit. Verba, quantum huc spectant, describo: Per Bituricense igitur territorium iter aliquando faciens (S. Martinus) devenit ad vicum, cui ex eventu miraculi nomen Leprosi editum * est. Dominus siquidem illius vici erat honorabilis & dives, sed leprosus. Cum igitur divus Martinus ad ecclesiam sancti Silvani orationis gratia divertisset … in ipso sacræ ædis introitu dominum supradictum leprosum offendit &c. Pluribus dein leprosi sanationem exponit auctor, super cujus relatione nihil est, quod pronuntiem. Ne editor quidem notavit, quo ex codice vel archivo fragmentum illud desumpserit. Itaque ad cultum hodiernum progredior.

[10] [Colitur S. Silvanus variis diebus in variis ecclesiis,] Festum S. Silvani ritu semiduplicis quotannis celebratur die XXIII Septembris in diœcesi Bituricensi, uti notatur in Kalendario, quod descriptum habemus ex Breviario impresso anno 1625. Ratio autem est, quia dies XXII dicatus est, teste Labbeo, gloriosis triumphis SS. Maryrum Mauricii & Sociorum ejus. Eodem die XXIII signatur etiam in Kalendario nostro Ms. Aurelianensi, sed his tantum verbis Silvani conf., non designato Officio. In Turonensi vero insignis ecclesiæ S. Martini Breviario ad diem XXIV Septembris præscribitur officium de S. Silvano 9 lectionum, quarum tres mediæ sunt propriæ continentque ejus Acta usque ad S. Silvestri resuscitationem, conformia iis, quæ supra recitavi ex vetustissimo Bituricensi. In Nivernensi autem Calendario Ms. signatur commemoratio de S. Silvano die XXII. At colitur potissimum, ut habet Saussayi Supplementum, beatus hic Confessor in antiquo monasterio Dolensi, ubi die XXVI hujus mensis propriam habet cum speciali Officio celebrationem. Antiquo isti monasterio Ordinis S. Benedicti in Bituricensi provincia ad Andram seu Indrum (l'Indre) fluvium successit seculo præcedente secularium canonicorum collegium.

[11] [hoc die Leprosii: sed incertum an etiam Socii.] Nullibi tamen procul dubio Sanctus iste majori in veneratione est, quam in loco mortuali, Leprosii nempe seu Leprosi, quod ejusdem provinciæ Bituricensis oppidum est, ubi ecclesia collegiata ipsi ut Patrono dedicata est, & ubi sacræ ejus exuviæ eadem in ecclesia servantur. Annuam ejus festivitatem recolunt Leprosenses ipso die XXII, uti scribit Labbeus, an etiam eodem die SS. Silvestri ac Rodenæ, vel an hi peculiare festum habeant, dubium mihi est. R. P. Guillelmus Berthier, S. J. sacerdos eruditione insignis, transmisit huc anno 1745 monumenta historica de S. Silvano Leprosensi, extracta ex archivo dictæ ecclesiæ, ac sibi tradita per R. P. Guillelmum Gerou congregationis S. Mauri religiosum Benedictinum, ad quorum calcem subjiciuntur ista: SS. Sylvanus, Sylvester & Rodena Leprosenses honorantur XXII Septembris, unde suspicabar, simul coli eodem die; at in ipsa fronte ex scrinio indulgentiarum signato B, recitantur sequentia Gallico idiomate, quo reliqua pene omnia exarata sunt: Eugenius IV Pontifex anno quarto pontificatus sui concessit centum dierum indulgentias pie visitantibus ecclesiam collegiatam Leprosensem diebus Nativitatis Domini, Circumcisionis, Paschatis, Pentecostes, beatæ Mariæ Virginis & in FESTIVITATIBUS S. Silvani, S. Silvestri & S. Rodenæ ac die translationis ipsorum MCDXLIV. Is fuit annus XIV Eugenii: itaque hinc consequi mihi videbatur, tribus diversis festivitatibus eos honorari seorsum: sed nihil occurrit, quo dubium resolverem, sicut nec unde discerem, quo die celebretur translationis memoria, vel quando illa contigerit.

[12] [Ecclesia Sancti erecta ante seculum XI,] Dixi autem supra, ecclesiam collegiatam Leprosensem, S. Silvano dedicatam esse, & vere sic passim appellatur: verumtamen SS. Silvester ac Rodena in honoris hujus partem veniunt, quantum intelligo ex hisce verbis: In Necrologio hujusce ecclesiæ scribitur, obiisse V Idus Decembris domina Ildesendis, quæ hanc ecclesiam in proprio fundo construi jussit in honorem S. Silvani, S. Silvestri & S. Rodenæ. Indicat descriptor, Necrologium istud haberi sub medium cartularii fol. 35. Epocham constructæ hujus ecclesiæ sicut nec ex his characteribus elicere, ita nec aliunde assignare valeo. Seculo tamen undecimo anteriorem esse, sat manifestum mihi fit ex Latino instrumento fundationis capituli in ea factæ, quod ex eodem cartulario fol. 15 desumptum huc transfero. Quoniam humano generi carnalis vitæ cursum ob protoplasti inobedientiam labilem esse constat, quemque seculi hujus hominem, illecebras devitando, talem se, dum licet, in bonis operibus exhibere oportet, ut ad illam, quæ fine caritura est, vitam feliciter transmigrare valeat, Apostolo hortante: Dum tempus habemus, operemur bonum ad omnes.

[13] [sub cujus initium] Hujus Apostoli, aliarumque sanctarum Scripturarum ammonitione ego Dolensis Odo compulsus, nullam in temporalibus divitiis stabilitatem considerans, de meæ possessionis rebus maximis pro animæ meæ salute, & pro amicorum meorum animabus, partem Deo dare decrevi. Quapropter ecclesiam Leprosi, in Dei sanctique Silvani fundatam honore, archiepiscopi Bituricensis Dagberti, parentum quoque & amicorum meorum consilio, canonicali clero decorandam esse decrevi. Qui prædictus archiepiscopus tam venerabile propositum ex sui parte augmentare cupiens, præfatam insuper ecclesiam liberam perpetuo fieri volens, non solum hoc constituendum concessit, verum etiam sinodum & parrieas, quas prius solvebat, ipsi ecclesiæ dimisit. His ita dispositis, Drogone Busintiacinsi, Gilberto Breniacensi, Beraudo Dunensi, Giraudo Musca, Adalardo Castromelanensi, aliisque compluribus meis viris comitatus, ad prædictam ecclesiam, omni propulsa mora, accessi, in qua legalium personarum, clericorum congregationem, Deo auxiliante, instituens, ex eis Radulphum Priorem, Gerbertum decanum, Theotbertum præcentorem pro ipsorum decreto electos imposui. [ibidem fundatum est]

[14] Quorum procurationi, ne, in Dei servitio laborantes, nimiam paterentur inopiam, prævidens, de ipsis redditionibus, quas ibidem habebam, illis partem attribui, vendas scilicet, quæ de macellariorum officio exeunt, & ab eisdem macellariis credulitatem in carne emenda per quadraginta dies. Et quia eos amplitudinem, qua claustra, claustrorum officinas sive alias domos irruere possent, habere dignum erat, ipsius burgi partem ecclesiæ propiorem fossa circumdare feci, eisque circumdatam, prorsus etiam ab omni impedimento solutam, dedi. Quisquis ad hujus sanctæ congregationis sustentamentum de possessionibus suis, ad feodum meum pertinentibus, aliquid impendere voluerit, grato animo assentior. Quicumque igitur malignitatis suæ telo percussus, hanc venerandam institutionem cognatus fuerit (forte conatus fuerit lædere, evertere, vel perturbare;) primum iram Dei incurrat, & cum Dathan & Abiron pereat, & quod inique appetit, non expleat. Facta est hæc suprascriptio præsente ipso Odone Dolis domino, Radulpho filio suo, Drocone de Busentiaco, Gilberto de Benia, Beraudo de Dunio, Giraudo Musca, Odone de Monte Boriaco, Adalardo de Castro Melano, Utberto de Bardelia, aliisque pluribus, quorum nomina referre longum esset. Data mense Majo, regnante rege Roberto, Dagberto archiepiscopo Biturigo pago præsidente, luna decima. Hæc luna designat annum 997, quo Robertus rex erat & Dagbertus archiepiscopus.

[15] [collegium canonicorum.] Nicolaus Catharinus in Indice beneficiorum (le Pouille) ecclesiæ Bituricensis, factam scribit circa annum 1030, verba ejus Latina facio: Leprosum, alias Gabatum sive Cavatum… Ecclesia ista (intellige in quantum collegiata est,) fundata fuit ab Odone principe Dolensi (de Deols) circa MXXX. Prior eligitur a capitulo; canonicatus vero pleno jure conferuntur per Priorem & capitulum. Sed verisimillime recitatas Odonis litteras non vidit; alioqui fundationem citius collocasset, quandoquidem ipsemet in Sanctuario Bituricensi pag. 13 Dagbertum, sub quo archiepiscopo facta est, obiisse dicat anno 1012. Consonat anonymus Sansulpitianus monachus in Patriarchio Bituricensi apud Labbeum tom. 2 Bibliothecæ Mss. pag. 86, ubi Dagbertum sedisse ait ab anno 987 usque ad 1012; sunt tamen, qui mortem ejus differant in annum sequentem. Intra hunc igitur & annum 996, quo primum solus regnare cœpit Robertus, Hugonis Capeti filius, statuenda est dicta collegii canonicorum fundatio.

[16] [Corpora eorum] In laudatis monumentis Bituricensibus memorantur litteræ patentes, datæ anno 1503 die IV Februarii, quibus illustrissimus Guillelmus de Cambray archiepiscopus Bituricensis inseruit litteras decessoris sui Henrici d'Avaugour archiepiscopi, continentes occasionem & historiam factæ visitationis reliquiarum Sanctorum nostrorum anno 1439. Occasio hæc fuit. Ad ea usque tempora caput S. Silvani, continuis & insignibus miraculis clari, exponi consueverat publicæ fidelium venerationi, separatum a ceteris ejus ac Sociorum reliquiis, in majori theca conservatis. Interim reperti sunt homines, qui malitiose in vulgus spargerent, assererentque, caput venerationi exponi solitum, non esse S. Silvani caput. Hinc Prior & canonici ecclesiæ collegiatæ Leprosensis querelas deposuerunt apud Henricum archiepiscopum: is autem die XX Octobris anni 1439 viris prudentibus Guillelmo Crasset & Petro Durand, presbyteris ac fori episcopalis notariis, commisit provinciam rei diligenter examinandæ.

[17] Contulerunt se illi ad ecclesiam collegiatam, & post pie celebratum sacrosanctum Missæ sacrificium, [rite visitata sunt] assistentibus Joanne abbate Landesiensi, (cœnobium est Ordinis Cisterciensis in archipresbyteratu Leprosensi) pluribusque hominibus spectatissimis, aperiri jusserunt thecam, in ara principe expositam. Ea in theca, verba ipsa sunt instrumenti nostri e Gallicis Latine reddita, erant tres minores thecæ ligneæ, quarum uni vetusto charactere inscriptum erat: Capsa S. Silvani; alteri eodem charactere inscriptum erat: Capsa S. Silvestri; tertiæ: Capsa S. Rodene. In priore theca repererunt commissarii ossa omnia S. Silvani, exceptis capite & brachio uno, quæ hominum venerationi exponebantur, servabanturque eadem in ecclesia, repererunt similiter in unaquaque capsa ossa Sanctorum, quorum nomina in dictis capsis exstabant. Reperta sunt insuper in hisce tribus capsis Acta & Legendæ eorumdem Sanctorum, nec non plures antiqui libri ecclesiastici. Invenerunt commissarii litteras Philippi Berruier archiepiscopi Bituricensis, attestantes, corpora S. Silvani, S. Silvestri & S. Rodenæ servari in ecclesia Leprosensi, caput vero & brachium S. Silvani in hierothecis separatis ab ejusdem Sancti ossibus.

[18] Mox memoratum Philippum archiepiscopum Beati titulo insignit Dionysius Sammarthanus tom. 2 Galliæ Christianæ, [anno 1439, & ab archiepiscopo Bituricensi] ejusque obitum signat anno 1260 circa festum Epiphaniæ. Quod ad Acta Sanctorum in capsis inventa pertinet, non putem ea diversa esse a recitatis supra ex vetustissimo Breviario Bituricensi; quod si tamen fallar, & his majorem præ se ferant auctoritatem, gratum erit eorum apographa obtinuisse, quæ in supplemento Operis nostri vel alia quavis occasione opportuna illustrentur, quam forte suppeditarent Leprosenses vel assignando diem translationis vel significando, an & quo mense ac die festivitatem peculiarem habeant SS. Silvester & Rodena. Resumo historiam visitationis. His peractis Prior & canonici supplicarunt Henrico d'Avaugour archiepiscopo, ut secundum ea, quæ compererant ab ipso delegati commissarii, declararet, corpora SS. Silvani & Silvestri exstare in ecclesia Leprosensi, eos Sanctos in illam regionem missos fuisse ad prædicandum Euangelium, plurimaque, ipsis intercedentibus, patrari miracula in iis, qui igne S. Silvani erant percussi. Morbi genus est, Gallice feu S. Silvain, de quo sic scribit Saussayus in Supplemento: Ejusdem (S. Silvani) meritis morbidus ignis extinguitur & membris ægris refrigeria, Domino largiente, præstantur.

[19] Ad dictas Leprosensium preces archiepiscopus Henricus d'Avaugour, [comprobata: reliquiæ S. Silvani] verba sunt denuo instrumenti nostri, litteris datis anno MCDXXXIX declaravit, corpora SS. Silvani, Silvestri & Rodenæ servari & quiescere in Leprosensi ecclesia, concedens quadraginta dierum indulgentias omnibus, qui vere contriti visitaverint Leprosensem ecclesiam, eleëmosynas erogaverint & pro pace preces fuderint. His subditur, quod anno 1444 Bituricensis diœcesios judex ecclesiasticus, vulgo officialis, requirentibus Priore & canonicis Leprosensibus, delegaverit magistrum Guillelmum Vaquelin licentiatum & canonicum S. Aniani in Bituricensi provincia, ut ex theca S. Silvani depromeret os quatuor digitis magnum, per omnem provinciam de more circumferendum. Os illud extractum fuit tertia feria post festum S. Martini in hieme, repositumque Sabbato sequenti in theca (altera) adstantibus Joanne de Rouvray, canonico ac theologiæ professore, Joanne de Brittoneria clerico (forte ædituo) Nicolao Maquerelli aurifabro & pluribus aliis testibus.

[20] [& S. Silvestri saltem ex parte hæreticorum] Anno MDCXXXV die XXVI Octobris caput S. Silvestri impositum fuit thecæ seu busto argenteo, quod dono dedit dominus Carolus de Carles, eques, toparcha de Pradines; solemni isti actui interfuere multæ personæ spectatissimæ, quas inter illustris femina de Fiesque, Leprosi domina, Claudius de Fiesque, abbas Ferrariensis (de Ferieres) in Pictaviensi provincia, Maria de Fiesque, uxor domini marchionis de Breaute. Hæ reliquiæ fuerant ante in theca plumbea. Hactenus ex scrinio indulgentiarum supra assignato. Deinde recitantur nonnulla ex codice Actorum capituli signato 24 fol. 120 his verbis Gallice: Anno MDLXII, turbulentis religionis temporibus, ornamenta, hierothecæ aliaque cimelia aurea & argentea … direpta fuere ab Hugonottis, ut patet ex instrumento expurgationis, concesso feria sexta, die prima Junii Guillelmo Boutier & Ægidio Gaillard ministris & custodibus ecclesiæ S. Silvani Leprosensis.

[21] [furori subductæ sunt: an etiam S. Rodenæ?] Evaserunt tamen hæreticorum manus, vel certe recuperatæ deinde fuerunt capita SS. Silvani & Silvestri. De capite S. Silvestri liquet ex instrumento anni 1635 mox citato, de utriusque ex sequenti, cui is titulus præfigitur: Descripta Acta visitationis illustrissimi archiepiscopi Bituricensis XXIX Maii MDCLXXXV. Fuit is Michaël Phelippaux de la Vrilliere, ad eam cathedram provectus anno 1677. Acta autem sic sonant: Illustrissimus dominus archiepiscopus Bituricensis visitans reliquias ecclesiæ Leprosensis, bina capita argentea invenit, alterum S. Silvani, S. Silvestri alterum, continens caput integrum. Ex utroque capite desumpsit illustrissimus archiepiscopus particulam exiguam ad magnitudinem medii scuti aurei. Instrumenta authentica fuere comperta integra, atque omnibus formulis munita, præterquam Acta translationis capitis S. Silvestri, facta per prætorem Leprosensem anno MDCXXXV, quo reliquiæ translatæ fuerunt in verticem argenteum, dono datum a domino de Pradines. Hæc Acta amovit illustrissimus archiepiscopus, tamquam nulla & a laïcali auctoritate emanata. Ita ibidem, nulla facta mentione S. Rodenæ, cujus an aliquæ etiam nunc supersint reliquiæ, incompertum mihi est.

[Annotata]

* inditum

DE S. SEPTIMIO EPISC. ET MART.
ÆSII IN PICENO

Seculo IV inchoato.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Septimius episc. Mart., Æsii in Piceno (S.)

AUCTORE J. P.

§ I. Sancti, antiquis scriptoribus ignoti, Acta, corporis inventiones, cultus.

Æsium seu Æsis, vulgo Jesi, civitas Italiæ episcopalis ac ditionis Pontificiæ, quæ olim antiquæ Umbriæ civitatibus annumerata, [Sanctus Æsinæ ecclesiæ patronus nullis antiquis Fastis] nunc in Piceno sita est haud procul Æsi flumine, primum antistitem suum agnoscit S. Septimium, de quo breviter hic agemus. Breviter, inquam, propter penuriam monumentorum. Colunt eum solemniter quotannis hac die Æsini &, ut infra ostendam, coluere ab immemorabili tempore, tamquam quam seculo IV martyrem, ac peculiarem ecclesiæ suæ patronum: at, quod mirum sane est, omnibus videtur ignotus fuisse antiquis scriptoribus, omnibus martyrologis usque ad seculum XVII, quo primus, quem sciam, Philippus Ferrarius ipsum utrique Sanctorum Catalogo inscripsit; Generali quidem hodie his verbis: Æsii in Piceno S. Septimii episcopi & martyris, ejusdem urbis patroni; peculiari vero Italiæ ad diem V Septembris, quem ei emortualem credidit, longiore elogio; utrobique citat Acta S. Septimii, ex monumentis ecclesiæ Æsinæ, sed utrobique monet, dicta monumenta censura indigere. Causam allegat in Annotatione ad elogium, quia nempe dicitur ibidem Sanctus ordinatus a S. Marcello Papa, & initio episcopatus occisus. Hinc ait: Id Maxentio Romæ imp. usurpante inter annum D. CCCV & CCCX evenisse oportet, quod in Actis S. Septimii ann. CCCCLXI factum legitur: videntur itaque CLI anni, forte scriptoris errore, adjuncti.

[2] Ista Ferrarii Annotatio verisimilius ansam dedit seculo præcedente Majoribus nostris, [inscriptus; Acta ex lectionibus Officii,] ut inquirerent in ipsamet Acta, unde tum Ferrarius tum Ughellus tom. 1 Italiæ sacræ in episcopis Æsinis S. Septimii elogium contraxerunt. Sed nihil ab ipsis obtentum reperio præter lectiones secundi Nocturni, recitari solitas in Officio diei XXII Septembris & omnibus pene consonas laudatis elogiis. Lectionum istarum exemplar unum habeo impressum Æsii anno 1624, & duo Mss., quorum primum cum attestatione episcopi, inferius recitanda, huc transmissum est anno 1638, alterum anno 1664 cum sequenti monitione reverendissimi Andreæ Vallemarii, abbatis Camaldulensis Fabriani in Marchia Anconitana: De S. Septimio lectiones, quas in choro canonici Æsinæ ecclesiæ & tota ejus diœcesi recitant, hic secludo; sed nescitur earum auctor, seu unde desumptæ; in hoc omnem diligentiam adhibui. Ita ille.

[3] Dubitari tamen nequit, quin Ferrario Acta præluxerint distincta a lectionibus: [ab ignoto auctore composita, recudemus.] quandoquidem id, quod in Actis censura indigere asserit, puta martyrium Sancti affixum anno 461, in lectionibus minime exprimatur, sicut nec in ipso elogio apud Ferrarium, qui verisimiliter his plura prætermisit, an melioris notæ, quis dicat? Interim donec ea Acta, siquidem etiamnum existant, e tenebris eruantur, suspecta nobis erunt, non tantum propter anachronismum a Ferrario assignatum, sed vel maxime, quia narrata in hujus Catalogo & in lectionibus, quarum fontem nulla diligentia detegere valuit Vallemarius, adeo similia sunt vitiosis Actis S. Emigdii episcopi martyris Asculani item in Piceno, apud nos excusis tom. 2 Augusti ad diem V, ut conferenti mox evidenter patere debeat, vel utraque ab eodem auctore profecta esse, vel potius alia ex aliis imprudenter desumpta: quod miror, a Ferrario, dum utrorumque compendium dedit, neutrubi fuisse observatum. Assertam illam similitudinem aliquot exemplis probabo in Annotatis ad lectiones hactenus memoratas & huic Commentario subnectendas.

[4] [Ecclesia S. Septimio sacra; corporis inventio duplex;] Ad cultum sancti Præsulis antiquum quod spectat, idem ipse instrumentorum defectus obest, quominus aliquid peculiare in medium proferamus; ex lectionibus discimus, ejus nomini consecratam fuisse ecclesiam cathedralem dudum ante annum 1469; quo corpus ejus, eo usque absconditum, inventum dicitur ab Æsino episcopo Thoma Isilerio, translatumque in ecclesiam cathedralem, in ejus memoriam olim erectam. Hic delituit sacrum corpus, & humi quidem, ut ibidem additur, alte defossum ac neglecto in solo usque ad tempora Tiberii Cincii, anno 1621 ad episcopatum Æsinum promoti. & dein Romana purpura ornati, qui illud denuo inventum extulit, ac novo in tumulo solemniter reposuit. Pluribus hæc describuntur in Vita ejusdem Eminentissimi apud Ciaconium tom. 4 Vitarum Pontificum & Cardinalium col. 672. Verba accipe: Hujus sancti pontificis martyris (Septimii) reliquias etsi conditas in Æsina metropolitana ecclesia servari fama erat: tamen ubi essent, quo ejus angulo laterent, nemini erat perspectum. Sancta hinc cura Tiberium præsentem episcopum incessit earum inquirendarum; incubuit in negotium, &, fortunante pium inceptum Deo, thesaurum desideratum invenit, alte sub humum defossum cum inscriptione & signis, manifestis, quæ dubitare prudentes non sinerent, quin essent ea ossa sancti martyris & pontificis Septimii, Æsinæ ecclesiæ fundatoris.

[5] [solemnis elevatio;] Erutos igitur e scrobe alta & sordida sacros cineres in loculo pretiose ornato palam exposuit, & ad congregatam in templo civitatem universam gravi & pastorali oratione in hanc sententiam disseruit: “Habetis hic, Æsini cives, singulari Dei beneficio, quasi redivivum Pastorem, aut potius Principem pastorum vestrorum, qui vestris patribus ex idolorum diabolica superstitione ad sanctam & salutarem Christi fidem conversis, episcopalem honorem in hanc urbem primus intulit. Delituit abstrusus multis seculis, divina ita permittente Providentia suis inscrutabilibus arcanis; sicut sancti protomartyris Stephani corpus &c.” His subdit aliquot exempla præcipuarum Ecclesiæ reliquiarum, quarum, postquam diu latuissent, inventiones annua celebritate recoluntur & ita prosequitur: “His exemplis nos quoque, si non publicum ritu & usu Ecclesiæ totius, at privatum hujus nostræ celebrare festum convenit inventionis & exaltationis sancti patris nostri & gloriosi pontificis martyris Septimii:” cujus Vita inde summatim recitata, adhortatus, prout res poscebat, ad eum honorandum & invocandum omnes, quotquot aderant, sacram inde Liturgiam apparatu & cantu congruis celebravit. Moxque venerandas reliquias nobili loco ac tumulo, a se parato, ornatoque inclusit, ut ex sequenti inscriptione in cathedrali liquet. Memorata inscriptio simul ac altera, quæ ibidem exhibetur, Æsio ad nos transmissa fuit cum apographo Ms. litterarum testimonialium hic subjuncto.

[6] Tiberius Cincius Dei & Apostolicæ Sedis gratia episcopus Æsinas. [novi tumuli] Universis & singulis præsentes nostras inspecturis, visuris, lecturis pariter & audituris fidem facimus & attestamur, qualiter in nostra cathedrali ecclesia Æsina, in altari majori, in quo decenter asservatur cum magna populi devotione corpus sancti Septimii, a cornu Euangelii dicti altaris adsunt incisa infrascripta.

D. O. M.

“Civis, hospes, quisquis ades, venerare supplex, heroïcæ virtutis exuvias. S. Septimii corpus hic situm est. Hunc S. Marcellus primus Æsinæ civitati episcopum dedit, quam ille urbem miraculis subactam, præceptis excultam, prædicatione consitam, sanguine irrigatam, ad omnem morum honestatem in dies efflorescentem, præsenti patrocinio tuetur.”

[7] [inscriptiones;] A cornu vero Epistolæ adsunt incisa infrascripta:

“Sacrum tanti Præsulis ac Patroni pignus
Seu potius thesaurum humi alte defossum,
Cum diu neglecto latuisset in solo,
Tiberii Cincii episcopi solers pietas invenit,
Scipionis Cardinalis Burghesii pia munificentia
Honestiori conditum urna vario marmore decoravit.
A. F. S. M. DC. XXIII
Civis, hospes, hoc volebam, [ilicet.”]

In quorum omnium & singulorum fidem has præsentes fieri & per infrascriptum nostrum cancellarium scribi, sigillique nostri, quo in talibus utimur, jussimus & fecimus impressione muniri. Datum Æsii ex palatio episcopali hac die vigesima quinta mensis Septembris MDCXXXVI.

Locus ✠ sigilli
Sic subscr.
T. Cincius Episc. Æsinus
& infra
Antonius Bartholomeus cancel. episc.

Vocem uncinis inclusam, ac forte in Ms. nostro omissam, adjeci ex Ciaconio & Ughello, qui tamen ipsi correctione egent in anno inscriptionis, quem notant 1633 manifesto errore, cum eadem pene inscriptionis verba legantur in Lectionibus impressis anno 1624. Laudatus antistes litteris jam recitatis junxit alteras, quibus & hodiernum & antiquum cultum testatus est: ita sonant:

[8] Tiberius Cincius Dei & Apostolicæ Sedis gratia episcopus Æsinas. [cultus hodiernus & antiquus.] Universis & singulis præsentes nostras inspecturis, visuris pariter & audituris fidem facimus & attestamur, qualiter in nostra Æsina cathedrali ecclesia die vigesima secunda Septembris solemniter celebratur festivitas S. Septimii episcopi & martyris & nostræ ecclesiæ patroni, & ab immemorabili in matutinis horis lectiones secundi nocturni fuerunt recitatæ, & ad præsens recitantur præsentes impressæ lectiones. In quorum omnium & singulorum fidem has præsentes fieri & scribi per infrascriptum nostrum cancellarium, sigillique nostri, quo in talibus utimur, jussimus & fecimus impressione muniri. Datum Æsii ex episcopali palatio hac die vigesima sexta mensis Septembris MDCXXXVI.

Locus ✠ sigilli
Sic subscr.
T. Cincius episc. Æsinus
& infra
Antonius Bartholomeus cancel. episc.

Idem piissimus Sancti nostri cultor anno 1645 ab Innocentio X Papa presbyteris Cardinalibus Romæ adscriptus est, reversusque ad suam ecclesiam, priusquam fato cederet, quod contigit die XXVI Februarii 1653, aræ S. Septimii, verba sunt Vitæ ipsius apud Ciaconium, sacram supellectilem, qua in sacris peragendis utebatur, legavit, cui ante obitum sex argentea candelabra cum cruce dono dederat.

ACTA
Ex lectionibus propriis Officii impressis anno 1624.

Septimius episc. Mart., Æsii in Piceno (S.)

[Sancti patria, baptismus; miraculum;] Lectio IV. Septimius ex Romanis coloniis in Germania propagatis oriundus honestis parentibus natus, atque ab ineunte ætate liberalibus disciplinis imbutus, tantum brevi profecit, ut ex mansuetudine, benignitate, aliisque virtutibus (licet adhuc gentilis) omnibus gratissimus esset; Adolescentiam legitimæ ætatis Romanis legibus exigentibus, militiæ nomen dedit, sed divina ope gentilium deorum cultum esse superstitionem agnoscens, mox falsa idolorum religione relicta, Christianam fidem, parentibus licet invitis, amplexus sacro baptismate initiari voluit, ex quo tempore totum se ad pietatis opera, atque ad sacrarum Litterarum studium contulit; quibus in Christiana religione ita est confirmatus, ut nullis unquam parentum lacrymis, aut precibus ab ea dimoveri potuerit, stabilitus vero tunc est magis, cum, eo aliquando de rebus divinis coram iisdem parentibus ac magno hominum multitudine disserente, Jovis templum terræ motu concussum, una cum simulacro corruit a. Tu autem Domine.

[2] [iter in Italiam, episcopatus, alia] Lectio V. Tum in somnis divinitus admonitus, parentibus patriaque relictis, in Italiam se conferens, una cum Æmilio, Germano & Valentino Mediolanum venit, ubi cum Euangelicæ veritatis præconia intrepide ac libere loqueretur, Diocletiani & Maximiani persecutione adhuc urgente, propere migrare migrare compellitur. Quare cum iisdem sociis Romam profectus, ibi beatissimorum apostolorum Petri & Pauli sepulchris, qua decet reverentia visitatis, Glatiani militis, a quo benigne exceptus est, filiam, sanguinis fluxum quinquennium passam, Dei virtute sanans, eandem cum parentibus, ac tota familia reddidit Christianam, quo tempore etiam cæco lumen restituit, qui & Deum ipse verum esse Septimii Dominum nostrum Jesum Christum confessus est b. Inter hæc autem a Marcello primo, anno CCCIV vel infra, qui Romanæ Ecclesiæ tunc præerat, probe cognitus, ob insignem ejus pietatem, aliasque virtutes, sacris initiatur Ordinibus, atque demum Apostolico munere insignitus Æsinæ civitatis Episcopus ordinatur c. Illuc vero profectus, cum Florentio judice consulari congressus, eidem adventus sui causam quærenti, ut idolis sacrificaret imperanti, constanter respondit, Christianum se esse, & a summo Christianæ religionis Pontifice illuc missum, ut diaboli opera everteret, atque illud egentibus veritatis lumen inferret, doceretque cultum, qui soli Deo debetur, idolis nulla ratione tribuendum esse d. Tu autem Domine.

[3] LECTIO VI. His rebus auditis, ira incensus Florentius, [miracula, martyrium; corporis inventiones.] inducias quinque dierum Septimio statuit, ut diis sacrificaret, aut moriendum sibi, certo sciret. Is interea cum multa præclare ac sapienter ad populum de Christianæ religionis veritate ac præstantia dixisset, in veritatis testimonium, paraliticum signo crucis sanat e, & cum alios multos, tum Marentiam Florentii filiam reddidit Christianam f, cui ad Baptismum, quod importuno loco importune petebat, saxum aquam Deo jubente, ne cunctaretur opus, exhibuit g. Quo tanto viso miraculo, fere omnes, qui aderant, ad Christi fidem conversi, eodem salutari lavacro regenerati fuere. Quibus rebus Florentius vehementiori percitus iracundia, e vestigio Septimium eodem in loco, securi percuti jubet h, cujus corpus Christiani clam detulerunt in civitatem, atque unguentis & aromatibus delibutum sepulturæ dederunt. Sed bellis crebrius Italiam infestantibus, aliisque malis comsumptis populis, atque aliis renovatis, cum ejus sepulturæ locus penitus esset oblivione sepultus, tandem Dei beneficio factum est, ut post millenos centenos sexagenos, & amplius annos, ipso salutis anno millesimo quadringentesimo sexagesimo nono, inventum fuerit corpus ejus ab ejusdem civitatis episcopo Thoma, a quo in ecclesiam cathedralem, in ejus memoriam olim erectam, translatum est: atque humi alte defossum, cum diu neglectum fuisset in solo, Tiberii Cincii episcopi solers pietas invenit, & Scipionis Cardinalis Burghesii pie munificentia honestiori conditum urna vario marmore decoravit. A. S. F. MDCXXIVi. Tu autem Domine.

ANNOTATA.

a Conferat hunc num. lector cum num. 2 & tribus seqq. Actorum S. Emygdii episc. & mart. Asculani tom. 2 Augusti pag. 29; fatebitur, eum vix aliud esse quam horum compendium. Emygdius nativitate Germanus, eadem de causa militiam est amplexus; baptismum suscepit invitis parentibus; coram his evertit Jovis simulacrum & fanum.

b Nullum hic denuo in re discrimen cum Actis S. Emygdii num. 6, 7 & 8: monitus in somno Emygdius cum Euplo, Germano & Valentino Mediolanum pergit; a Gratiano milite excipitur; ejus filiam quinquennali fluxu sanguinis liberat; cæcum illuminat.

c Etiam Emygdius ibid. num. 16 dicitur a Marcello Papa creatus episcopus, sed Asculanus. Porro Marcelli Pontificatus initium differunt nunc plures in annum 308.

d Vix Asculum ingressus Emygdius, Polimio judici sistitur &c. ibid. num. 22.

e Paralyticum sanat Emygdius ibidem num. 24.

f Ferrarius & Ughellus Marentianum filium legunt. Sed & Emygdius in Actis suis num. 29 dicitur convertisse ac baptizasse Polisiam Polimii præsidis filiam.

g Aquam e saxo elicit Emygdius ibid. num. 30.

h Addit Ferrarius: Nonis Septembris; Ughellus: Circa annum Domini CCCVII. Sed in sententia eorum, qui Marcelli Papæ initia figunt anno 308, differri debet S. Septimii martyrium in annum 309 vel 310. Ceterum etiam S. Emygdio caput amputatum est. Vide Acta ejus num. 31.

i Epitaphium, citatum num. 7, habet MDCXXIII.

DE S. FLORENTIO PRESB. CONF.
IN GLONNA MONTE GALLIÆ

Circa initium sec. V.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Florentius presbyter Conf., in Glonna monte Galliæ (S.)

BHL Number: 3051

AUCTORE J. P.

§ I. Locus emortualis, memoria in Fastis; Acta.

Mons Glonna, aliis Gloma & Glomna, locus est, uti legimus in memoranda sæpe inferius Historia monasterii S. Florentii Salmuriensis apud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ col. 1084, [Loci notitia,] in extremis Aquitaniæ partibus, non longiuscule Ligeris a ripa sepositus, quo in loco beatissimus Dei confessor Florentius, diuturno tempore Deo deserviens, felicem vitam feliciore fine consummans, felicissimus migravit ad Christum. Dicitur locus iste situs in extremis Aquitaniæ partibus, quia hoc regnum extendebat se olim ad Ligerim usque, ac proin Glonnam montem complectebatur. Simili de causa locus emortualis S. Florentii statuitur ab aliis in pago Pictaviensi; quia nempe Pictaviensis provincia, pars magna quondam regni Aquitaniæ, Ligerim quoque eodem in tractu sibi limitem habebat, & Glonnam montem aliaque loca comprehendebat, hodiedum pertinentia ad ducatum Andegavensem. Itaque loquendo juxta hodiernam ditionum divisionem, locus emortualis Sancti situs est in ducatu Andegavensi. Lapsu temporis erectum fuit ibidem nobile quoddam cœnobium, Mons Glonna antiquitus nuncupatum (verba sunt mox laudatæ Historiæ) miræ congregationis & pulchræ dilectionis fomentum, forma religionis & totius honestatis exemplum. Consecratum id erat eidem Sancto, hodieque etiam S. Florentii vetus nuncupatur, ut distinguatur a novo S. Florentii præclaro monasterio, postmodum prope Salmurum oppidum ædificato. De utroque fusius agendi dabitur infra opportunior occasio.

[2] Juxta modum jam expositum ita Sanctum hoc die annuntiat Usuardus: In pago Pictavensi sancti Florentii presbiteri & confessoris. [memoria Sancti in Fastis, sed in nonnullis] Hunc ducem (nam in antiquioribus sacris tabulis Florentium nostrum consignatum non reperi) secuti sunt Belinus, Galesinius, Baronius in hodierno Romano ac recentiores alii. Iisdem plane verbis memoratur & in Florario nostro Ms., sed subduntur sequentia: Hic puerum quemdam submersum precibus suis vitæ restituit, & miracula multa patravit, ac centum XXIII annorum obiit anno salutis CCCCII. Maurolycus tamen Lugdunensibus Sanctum attribuit; Lugduni, inquit, S. Florentii presbyteri, qui ad ripam Ligeris specum, fugatis inde serpentibus, habitavit, Constantino imperante. Hæc ille, motus verisimiliter auctoritate Petri de Natalibus lib. 8 cap. 107 dicentis: Florentius presbyter floruit tempore Constantini imperatoris … sepultus apud Lugdunum miraculis clarus.

[3] Eadem quoad sepulturæ locum descripsit Benedictus Gononus in Vitis Patrum Occidentis pag. 154: [perperam dicitur obiisse Lugduni.] Saussayus autem in Martyrologio Gallicano eamdem opinionem amplexus, causam insuper adjecit, cur Sanctus Lugdunum concesserit, ibidemque obierit: Lugduni, inquit, S. Florentii presbyteri, quem ortu Pictaviensem S. Martinus consecravit, cælestibus indiciis ac miraculis conspicuum: a quo ille divertens, ne ob susceptam invite dignitatem decus honoris perciperet, in locum a frequentia semotum prosiliens, ad littus Ligeris venit, ubi erat spelunca, serpentibus plena, quos oratione fugavit; hicque consistens cælo defixus, precibus, jejuniis, vigiliis, Christi sese addixit obsequiis. At cum puerum, aquis fluvii præfocatum, matri mœrenti vivum reddidisset, veritus ne facti fama sibi vigili pareret existimationem, statione dimissa, Lugdunum ad latendum contendit: ubi e stadio mortis digressus, æternam ad patriam, quam quærebat, a superno Rege evocatus est, senio quidem confectus, at meritis, (quod ipso nomine præferebat) valde florens & ornatus. Unde ea didicerit Saussayus, unde sua hauserit Petrus de Natalibus pro Lugdunensi civitate, non assequor. Quidquid sit, sicut eorum auctoritas verisimiliter visa non est sufficiens Theophilo Raynaudo, ut S. Florentio locum concederet in Indiculo Sanctorum Lugdunensium, ita nobis non sufficit, ut solidum dubium formemus de veritate oppositæ sententiæ, quæ & communis est pene omnium, & potiore auctoritate stabilita. Adde, quod ipse Saussayus ad diem 2 Maii tumulum S. Florentii in Andegavensi territorio collocet, ad eumque nobile exinde cœnobium ædificatum dicat; prout revera factum esse ostendam.

[4] Actorum S. Florentii sequentia habemus apographa: primum desumptum notatur ex Ms. Andreæ du Chesne collatumque cum apographo Ms. ecclesiæ Roiensis in Picardia; [Acta, quorum varia exemplaria] alterum ex Ms. Parisiis anno 1629 missum a P. Jacobo Sirmondo Societatis nostræ presbytero; tertium exstat in insigni codice Musei nostri signato P. Ms. 158; quartum, quod proprie est tantum compendium aliorum, acceptum est ex Ms. Ultrajectino S. Salvatoris. Chesnianum ac Sirmondianum post prologum & mutilum capitulorum elenchum digesta sunt in libros tres: primus complectitur SS. Florentii & Floriani pro fide captivitatem, nec non Floriani, de quo plura inferius, martyrium ac Florentii miraculosam liberationem; secundus reliqua hujus gesta enarrat; tertius miracula post mortem, cui denique per modum appendicis subnectitur relatio miraculi, cujus se auctor insinuat fuisse testem oculatum. Hæc autem relatio, uti & prologus & elenchus, imo & liber tertius desiderantur in codice nostro. Deerat quoque, ut notat Bollandus, prologus Roiensi apographo, quod verisimiliter post factam collationem remissum fuit ad P. Florentium Montmorentium, a quo cum Majoribus nostris communicatum fuerat.

[5] [habemus,] Iidem Majores nostri tom. 1 Maii in Commentario prævio ad Acta S. Floriani martyris pag. 462 paucis assignarunt jam enumerata Actorum apographa, simulque indicarunt, quid de auctoris ætate statui possit his verbis: Hujus (S. Florentii) Acta nacti sumus ex quatuor Mss. codicibus, & scripta dicuntur sub nepotibus Caroli Magni seculo Christi nono. Sane ætas illa haud difficulter eruitur ex appendice seu relatione miraculi laudata num. præcedente, in qua auctor præter miracula, libro tertio contenta, multa dein alia patrata fuisse affirmat, sed vel ex neglectu, vel potius propter litterarum ignorantiam, non transmissa ad posteros; Liberales siquidem artes, inquit, usque temporibus domni Karoli imperatoris prædecessoribus nostris ita extiterunt extraneæ, ut in Galliæ regionibus etiam inter summos pontifices vix aliquis, negligentia præpediente, reperiretur, qui urbanitate eloquii synodales saltem valeret venustate exolvere definitiones. Sed quoniam, favente Domino, instantiaque domni supradicti imperatoris, quæ vetustiores neglexerant, moderniores assecuti sunt; itaque competens videtur, quæ præ oculis vidimus, ne oblivionis profunditate cuncta depereant, præsentibus ac successoribus nostris litterali, prout possumus, indagine retinenda mandemus.

[6] [scripta] Nec fuisse se procul remotum ab incultis illis temporibus, ante etiam insinuaverat in prologo, ita scribens: In fine seculorum nobis positis & ad talia peragenda (Acta Sanctorum exaranda) minus idoneis, quippe cum Rhetoricæ artis faceta urbanitas jam olim a nostri seculi usu recesserit &c. Præterea cum neque in prologo, neque alibi uspiam vel unico verbo attingat ea, quæ sub medium seculum nonum ibidem contigerunt, puta eversionem Glonnensis monasterii ac translationem corporis S. Florentii, infra pluribus exponendam, merito suspicari possumus, ante hæc ipsum scripsisse. Accedit, quod in relatione miraculi, a se visi, memoret episcopum, ut etiam tum viventem, quem equidem ad aliud aptius referre nequeo, quam ad idem ipsum tempus: sic enim habet: Quidam clericus, Amelius nomine, qui avunculum suum necaverat, ab Artchario Trejectensium urbis episcopo damnatus est &c. Dein relato beneficio, quod idem clericus in ecclesia S. Florentii obtinuerat, addit, eum enixe deprecatum esse monachos, ut epistolam præfato episcopo, a quo in pœnitentiam missus fuerat, transcriberent.

[7] [seculo nono,] Trajectum duplex est in Belgio, alterum inferius, dictum etiam Trajectum ad Rhenum & Ultrajectum, alterum superius, alias Trajectum ad Mosam; sed tempore Caroli Magni ejusque successorum hic non erant episcopi; sedes quippe a S. Huberto translata fuerat Leodium; quare verisimilius mihi est, designari a biographo episcopum Trajectensem ad Rhenum, seu Ultrajectensem. Nullus quidem in serie episcoporum hujus urbis venit antistes nomine Artcharius; verumtamen verisimili satis conjectura statui potest, nomen ejus, ut sæpissime contingit, a transcribentibus corruptum fuisse, nec alium esse ab eo, quem Joannes Beka Harmackarum vocat, quemque Buchelius in Notis Hermocarum, Harmacarium & Harimackarum etiam scribi ait. Vixit autem episcopus iste, eodem auctore Buchelio, secundum nonnullos usque ad annum 808 vel 809, secundum alios usque ad 827. Quodsi tamen quis malit intelligere episcopum Leodiensem, quem scriptor loco remotior ab antiqua sede Trejectensem vel Trajectensem appellarit, non reperiet quidem etiam hic Artcharium, sed non multum immutato nomine Hircarium offendet, qui Pirardo episcopo, sub annum 840 demortuo, successisse scribitur. Atque ita utervis assumatur, confirmabitur opinio super ætate auctoris.

[8] Super ætate, inquam, auctoris, prologi saltem & laudatæ appendicis; [deinde a variis stylo immutata] quia idem de reliquis non ausim affirmare propter inæqualitatem styli, qui in appendice & præsertim in prologo contortus est ac obscurus, in Actis vero simplicior & clarior. Quapropter valde suspicor, Acta ipsa dein fuisse stylo mutata & fortasse interpolata, relictis prologo & appendice, unde utcumque eruitur auctoris ætas. Certe ad eum modum immutata fuisse seculo X, testatur auctor memoratæ Historiæ Salmuriensis monasterii: at dubium est, an hæc eadem sint, quæ nos habemus. Sic scribit ille tom. 5 Collectionis amplissimæ Col.amp; sequenti apud Martenium: Illud quoque inter cetera paginis est imprimendum, quod de gestis B. Florentii nihil aliud est a Tornaco (imo Trenorchio) relatum, quam quod in requietionis ejus nocte legitur. Ut autem temporibus opportunis lectio de illo sufficiens haberetur, quidam Ingilbertus, litteris eruditus, ejusdem Sancti monachus, secundum prioris Vitæ dictamen longiori stylo aliam est prosequutus, scilicet: Daniel divinæ attestationis cum proœmio: Mirabilem Deum. Floruit autem Ingilbertus, ut ex verbis paulo anterioribus intelligo, sub annum 973. Initium prologi nostri haud multum discrepat; tale quippe est: Mirabilem Deum: sed verba alia: Daniël divinæ attestationis, in Actis nostris nusquam reperiuntur. Quidquid sit, nec meliora nostris putem esse, nec in rebus narratis diversa. Magni pretii non esse recte conjiciunt auctores Historiæ litterariæ Franciæ, tom. 6 pag. 337 ita pronuntiantes: Merito dubitari potest, utrum Opus ipsius (Ingilberti) dignum sit publica luce, quandoquidem Martenius & Durandus, qui viderant, totque alia vulgaverant, isto honore afficiendum non judicarint. Sane si nostris meliora sint, vulgandi ea sufficiens fuit ratio; quoniam Majores nostri citato tom. 1 Maii pag. 462 aperte indicaverant, non probari a se nostra, & per consequens displicere etiam edita hactenus a Vincentio Bellovacensi, a Mombritio, aliisque, utpote ex nostris vel similibus desumpta, iisdemque difficultatibus laborantia. Sed diversa non esse in rebus narratis, inde judico, quod pater Antonius de la Vacquerie ex Ordine Minimorum in Vita S. Florentii, Gallice edita Parisiis anno 1637, fateatur cap. 7, se legisse monumenta deprompta ex archivo abbatiæ S. Florentii, ac proin præ ceteris haud dubie Opus Ingilberti, nec tamen in gestorum relatione recedat a nostris Actis.

[9] Joannes Maan, Turonensis ecclesiæ canonicus, in Opere, [& verisimiliter interpolata fuerunt.] quod Ecclesiam Turonensem inscripsit, pag. 18 agens de iis, qui S. Martinum episcopum sibi magistrum elegerunt, non tantum Florentium, sed & Florianum eos inter recenset, ita gesta ipsorum perstringens: Florentius & Florianus Insubres e vinculis, quibus pro Christo nexi fuerant Mediolani, ad eum (S. Martinum) liberati angeli opera confugerunt, a quo Florentius mox sacerdos ordinatus; ambo denique missi Salmurum ad Ligerim, ut Deo vacarent in solitudine. Vita eorum Ms. in archivo Turonensi. Si auctor ille jam recitata deprompserit ex Vita, quam laudat, archivi Turonensis, fatendum erit, hanc aliam esse a nostris Actis, quæ Florianum martyrem faciunt in Germania, priusquam Florentius venit in Galliam. Sed donec ea producetur, dubitabimus, an æque antiqua sit, & melior; nemini quippe ante Maanum nota vel saltem neglecta ab omnibus, ques de Sancto scripsisse novimus, priscis & neotericis, Marbodo seculi XI auctore, Mombritio, Bellovacensi, Petro de Natalibus, & Gonono, quorum lucubrationes quoad martyrium Floriani nostris Actis consentiunt. Eidem sententiæ adhæsere Antonius de la Vacquerie laudatus, & Tussanus Bridoul e Societate Jesu, qui anno 1653 Leodii Vitam S. Florentii Gallice vulgavit; imo, quod dubium nostrum summopere auget, ne ipsi quidem canonici Turonenses ab Actis nostris recesserunt in Breviario insignis ecclesiæ S. Martini, impresso anno 1635; cum ad diem XXIII Septembris lectiones secundi Nocturni pro Officio S. Florentii ex iisdem vel similibus Actis manifeste extractæ sint. Demus, donec aliter edocemur, locum conjecturæ; verisimiliter non alia est Vita archivi Turonensis, quam ipsamet Acta nostra, sed recentiore fortasse calamo denuo mutata illa in parte, in qua narratur S. Floriani martyrium, unde præcipua oritur difficultas: quamquam ne vel sic omnis sublata sit; nam, sicut recte observat Tillemontius tom. 10 pag. 784, difficulter intelligitur, qua occasione Mediolani, dum Turonibus sedebat S. Martinus, homines pro Christi nomine conjecti sint in carcerem, & ita quidem, ut angeli ministerio fuerint liberandi. Nunc quo pretio habenda sint sæpe memorata Acta nostra, dispiciamus.

[10] [antiquiora habuit auctor,] Scripta sunt juxta ante dicta seculo tantum nono; sed antiquiora ac succinctiora sibi præluxisse indicat auctor in prologo: Quæ nobis, inquit, prisca fide nimium succinctius ab avitis patribus sunt tradita, latioris litteraturæ amplitudine, ut supra fati sumus, ob memoriam instantium seu subsecuturorum membranis indere decernimus. Paulo etiam ante dixerat: Egregii confessoris Christi Florentii Glomenensis cœnobii digna memoratu opera scriptis colligere decrevimus. Vix dubito tamen, quin antiquiora ista Acta eam sortem subierint, quam sæpe alia primigenia, dum in amplificatorum manus inciderunt, quin, inquam, conjecturis leviter formatis, adjunctisque rerum minime accuratis aucta & corrupta fuerint. Porro ut mox detegamus latentes in nostris Actis errores, paucis exponenda sunt præcipua, quæ libro primo & secundo continentur. Aquilino præside, ex præcepto imperatorum Diocletiani & Maximiani, in Norico Ripensi Christianos persequente, ultro se satellitibus obtulerunt Florentius & Florianus, & ad præsidem deducti, libere Christum confessi sunt, tormentis vexati, damnatique, ut in Anasi seu Anisi flumine demergerentur. Eo dum vincti deducuntur, tum ipsi tum satellites ab itinere fatigati somno opprimuntur, & angelus apparens Florentio præcipit, ut in Gallias pergat, a S. Martino Turonensi sacerdos ordinandus; vinculis liber, & monito clam Floriano, qui solus martyrium subiit, iter ingreditur, in quo multis patratis miraculis, Turones pervenit, & a sancto antistite, per angelum præmonito, cum gaudio exceptus, post diem tertium initiatur sacerdotio. Superfuit autem martyrio S. Floriani annis 63, obiitque ætatis anno 123.

[11] [sed corrupit;] Hæc Acta primi, quos novi, editis libris impugnarunt Cointius & Henschenius; ille fuse ac operose tom. 4 Annalium Francorum a pag. 300 usque ad 305, ubi ex apographo nostris consono descripsit integrum pene librum primum & secundum; hic tom. 1 Maii pag. 462, ubi meliora S. Floriani Acta exhibet, ac breviter indicatis rationibus, ob quas nostra improbet, diligentius ea discutienda remittit ad hunc diem. Fatentur ambo, & allata auctoritate probant, vere passum esse S. Florianum sub dicto Aquilino præside in Norico Ripensi, imperante Diocletiano; sed negant, illi quidquam commune fuisse cum S. Florentio, non tantum quia in præcipuis Actis ejusdem Floriani mentio nulla est de S. Florentio; verum etiam quia non conveniunt tempora. Et sane licet statuamus S. Floriani martyrium anno 304, imperii Diocletiani penultimo, eo natus non erat S. Martinus, ad quem mittebatur Florentius, nedum Turonensem episcopatum obtinebat, suffectus tantum S. Lidorio episcopo juxta nonnullos anno 371, juxta alios etiam serius; adeo ut Florentius, prioribus etiam S. Martini pontificatus annis Turones adveniens, annos circiter 70 impendisset itineri, quot Floriano secundum biographum ipsum non supervixit; cum post illius martyrium ei tantum tribuat annos vitæ 63. Clarior est anachronismus, quam ut pluribus exponi debeat: atque inde consequens est, vel nihil commune fuisse S. Florentio cum S. Floriano, vel illum non fuisse sacerdotio initiatum a S. Martino Turonensium episcopo. Primum verum esse arbitror propter allegatum a Cointio & Henschenio silentium de Sancto nostro in Actis præcipuis S. Floriani, dubitoque cum Henschenio, an ea duorum Sanctorum conjunctio ab alio, quam a nostro biographo profecta sit, qui amplificaturus Acta S. Florentii succincte scripta, his assuerit Acta S. Floriani, & quæ hic de solo Floriano narrabantur, etiam Florentio attribuerit usque ad profectionem ejus in Gallias ad S. Martinum.

[12] Sed sic causa fuerit, ut vera S. Florentii gesta, [dabuntur tamen hic] ex antiquiorum monumentis desumpta, dubia evadant apud posteros, qui anachronismum detegentes, & in puncto tam gravi auctoris fidem merito requirentes, timidius etiam reliquis assentiuntur. Dabo tamen ejus Acta quantumcumque suspecta, sed rescisso integro libro primo, quem soli Floriano proprium existimo, quemque curiosus lector videre poterit apud Cointium, vel non multo diversum apud nos tom. 1 Maii pag. 462 & seq., si modo Floriano jungatur Florentius & omnia eorum dicta & facta usque ad somnum & angeli apparitionem, quorum hic nulla mentio, efferantur plurali numero. Subjiciam dein elegantem Marbodi archidiaconi Andegavensis in eadem Acta sermonem, ab ipsomet auctore die festo S. Florentii & in ecclesia verisimiliter ipsi consecrata recitatum: id colligo ex prima ejus periodo, quæ post hunc titulum: Incipit sermo Marbodi in Vitam S. Florentii confessoris, sic habet: In sancti hujus patris nostri Florentii solemnitate, licet ejus virtutibus explicandis sermo tenuis nequaquam possit sufficere, non tamen ex toto convenit nos silere. Describam eum ex insigni codice nostro Ms. membranaceo, tam antiqui characteris, ut Majoribus nostris, qui eum laudarunt ac adhibuerunt aliquoties in Opere, merito visus sit, aut tempore Marbodi & forte ejus cura diligenter exaratus, aut certe non diu post ejus obitum.

[13] Videtur autem sermo iste dictus a Marbodo, cum esset archidiaconus Andegavensis, [una cum eleganti sermone Marbodi episcopi.] id est, ante annum 1096, quo Redonensem in Britannia Armorica episcopatum tenuit, tum quia in Vita S. Licinii Andegavensis episcopi, quæ Sermoni, in codice primum locum occupanti, proxime subnectitur, se expresse nominat archidiaconum Andegavensis ecclesiæ, tum quia in ipso sermone non obscure significat, se dicere in ea diœcesi, in qua tamquam patronus colitur S. Florentius; quandoquidem num. 24 incitans auditores ad imitanda Sanctorum exempla, in hunc modum peroret: De vicino sumamus exemplum: habemus ante oculos a Deo nobis provisum peculiarem Patronum; ut non sit nobis necesse, imitabile aliquid ex alieno mutuari: & licet eadem inveniri possint in aliis, de propinquo tamen, quam de remoto fonte æque dulces aquas plus delectat haurire. Sunt autem in Andegavensi diœcesi ambo cœnobia, quorum præcipuus Patronus est Sanctus noster, Glonnense scilicet seu S. Florentii vetus, & Salmuriense seu novum ejusdem Sancti nomine insignitum. Ceterum auctor hic, quantumvis doctus & eruditus, biographi nostri anachronismum non advertit; conjunxit Florentium Floriano, & in reliquis gestis presse secutus est eumdem biographum, ad quem num. 2 pro clariori intelligentia auditorem remittit, Lege, inquiens, Vitæ ipsius (Sancti nostri) libellum. Hinc hæsitavi, utrum cum Actis Sermonem hunc ederem; quoniam ex illo nil certius, quam ex istis determinari potest. Edendum censui, tum quia eum polliciti fuerant Majores nostri, tum quia eruditus est ac pius, atque adeo rarus, ut hactenus, quod sciam, a nemine, præterquam ab iisdem Majoribus nostris & hos secutis, fuerit memoratus, nedum prelo vulgatus; quamquam Antonius Beaugendre Ordinis S. Benedicti religiosus Opuscula ejusdem Marbodi magno studio collecta imprimi curaverit anno 1708, tum denique quia vel ex eo patebit, quanta esset seculo XI S. Florentii veneratio.

§ II. Vetus S. Florentii monasterium a summis principibus ditatur; a Britonibus incenditur; restauratur.

[Vetus S. Florentii] Quoniam Acta S. Florentii talia sunt, ut vix aliquid ex iis tamquam certum definire ausim, nec antiquiora aut fide digniora instrumenta comparent, supervacaneum sit disputare de ejus patria, senectute & anno emortuali: hunc tamen late fixi circa initium seculi 5, quia unanimi consensu S. Martino convixisse creditur. Obiisse autem in Glonna monte, ibidemque sepultum esse satis certum videtur ex allegatis § præcedente num. 1 & seqq. Nec est alienum a verisimilitudine, quod nonnulli tradunt, relictos nempe ab eo fuisse ibidem socios seu discipulos, qui ad ejus exemplar illic vixerint, quique dein vitam monasticam professi sint, unde exordium cepit Glonnense, seu S. Florentii vetus monasterium. Hujus autem antiquiorem memoriam non reperi, quam in Vita S. Hermelandi abbatis Antrensis, ab auctore fere coævo conscripta, & apud nos edita tom. 3 Martii pag. 576, ubi pag. 580 leguntur sequentia: Quadam nocte, dum isdem beatissimus Ermenlandus … vigilaret, vidit animam venerabilis viri Maurontii abbatis ex monasterio S. Florentii, quod vocatur Glomma, triginta a suo cœnobio sequestrato passuum millibus, vinculo resolutam corporis ad æthereum deferri ab angelis thronum. Subdit auctor, destinatos fuisse a S. Hermelando, qui in rem indagarent; sed fratres de prædicto monasterio S. Florentii ipsis laborem hunc præripuisse, misisseque, qui nuntiarent, ea ipsa hora obiisse S. Maurontium.

[15] Mabillonius part. 1 Sæculi 3 Benedictini pag. 391 in notis ad jam citatum locum, postquam produxit ex tribus vetustis Martyrologiis sequentem annuntiationem: [monasterium a Carolo Magno] V Idus Janu. in monte, qui dicitur Glomna, depositio B. Maurontii abbatis & conf., & nonnulla de ejus cultu annotavit, Sepultus est, inquit, S. Maurontius in ecclesia S. Salvatoris prope tumulum S. Florentii… Est patronus minus principalis monasterii veteris S. Florentii. Hæc ex Ms. Historia, a nostro Johanne Huinnes scite digesta de monasterio novo. Obiit autem S. Hermelandus, uti dictum est laudato tom. 3 Martii pag. 576, circa annum 715 aut 720; Maurontius seu Maurontus, de quo actum est tom. 1 Januarii pag. 505, sub finem seculi septimi. Hinc sensu accommodo intelligenda verba Historiæ monasterii Salmuriensis, apud Martenium num. 1 laudatum sic habentia Col. Fertur quippe istud cœnobium (Glonnense) a Carolo Magno imperatore columnis marmoricis olim nobili structura fabricatum, prædiis innumeris, pluribusque donariis nobilitatum; non minus etiam a Ludovico prole ipsius, cognomento Pio, possessionibus egregiis insignitum, a Carolo quoque Calvo inter eximia dona, quibus prætactum nobilitavit cœnobium, cum universa regali exactione consuetudinum ab omni synodali censu suis cum ecclesiis legimus absolutum. Et iterum Col. Idem monasterium olim a Carolo Magno constructum, & a ceteris regibus nobiliter sublimatum, postea a Nemenoio, Deo odibili Britone, crudeliter legimus incensum. Hæc, inquam, accommodo sensu intelligenda sunt, non de primordiis dicti monasterii, sed de quadam restauratione, atque inducta fortasse illo tempore strictioris disciplinæ norma, quæ sic indicatur apud eumdem Martenium ad calcem Historiæ in brevi Chronico monasterii S. Florentii Col./em> Anno DCCLXXXXIX. Hic renovatur monasterii ordo: fratres promittentes regulam sub Albaldo viro sancto.

[16] Ludovici Pii munificentiam certam facit privilegium ipsius apud Mabillonium tom. 2 Annalium Benedictinorum pag. 739, [& Ludovico Pio auctum & ditatum,] cujus initium transcribo: In nomine Domini Dei & Salvatoris nostri Jesu Christi, Ludovicus, divina ordinante providentia, imperator augustus. Si erga loca divinis cultibus mancipata propter amorem Dei, ejusque in eisdem locis sibi famulantes beneficia oportuna largimur, præmium nobis apud Deum æternæ remunerationis rependi non diffidimus. Idcirco notum esse volumus cunctis fidelibus sanctæ Dei Ecclesiæ & nostris, præsentibus scilicet & futuris, quia quemdam venerabilem virum Frotbertum cum monachis suis, quos in Italia miseramus, exinde reverti fecimus, & concessimus eis quoddam monasterium, quod est situm in territorio Pictavensi supra ripam Ligeris, quod dicitur Glonna sive S. Florentius, ubi idem beatus confessor Christi corpore quiescit: eo modo, ut ibi secundum Regulam B. patris Benedicti vitam degerent monasticam &c. Pergit dein exponere, quomodo idem monasterium sub sua defensione ac tuitione suscipiat, quasque ipsi immunitates ac privilegia concedat. Ad idem ipsum propositum spectat, quod refert ejusdem Ludovici biographus apud Chesnium tom. 2 Scriptorum Franc. pag. 293 his verbis: Et quidem multa, ut dictum est, ab eo sunt in ejus ditione reparata, imo & a fundamentis ædificata monasteria, sed præcipue hæc: monasterium sanctæ Mariæ & sancti Petri de Ferrariis … monasterium sancti Florentii … quibus veluti quibusdam lychnis totum decoratur Aquitaniæ regnum.

[17] [incenditur sub Carolo Calvo] Caroli Calvi in idem monasterium affectus enituit potissimum sub medium seculum nonum, quando Nomenoius Britonum dux, Carolo rebellis, territorium Andegavense invasit, &, quia Dido Glonnensis abbas principi suo fidus adhærebat, monasterium incendit: Hinc enim, Carolus gratiam repensaturus, inquit Mabillonius tom. 2 Annalium pag. 679, sequentia tamquam ex quodam ejusdem diplomate describens, Villam Miniacum in pago Cenomannico ad fluvium Sartam, & Johannis-villam in pago Andecavensi non longe ab alveo Ligeris sitam, Glonnensibus concessit X Kalendas Augusti, Indictione undecima, anno regni sui nono. Actum in Villa Puteata non longe a civitate Claremonte. Hæc Mabillonius ad annum 848. Tum ad annum 849 pag. 684 recitat nonnulla ex altero ejusdem Caroli diplomate, quod, sicut editum fuit ab Alexio Lobineau, Ordinis S. Benedicti sacerdote, tom. 2 Historiæ Britanniæ Minoris col. 51, huc transfero. In nomine sanctæ & ind. Trin. Karolus Dei gratia rex. Cum regni nostri quietem, quorumdam insidiis perturbatam, ad nostrum germanum Ludovicum defectionem meditantem, * componere tractaremus, quorumdam etiam Sanctorum loca vastata restaurare cuperemus, inter cetera orta est sæpe numero deplorata calamitas præclari ac dilecti nostri SS. confessoris Christi Florentii, assistente nobis ejusdem loci ven. abbate Radulfo. Nam cum constet, eumdem locum a piæ memoriæ Karolo avo nostro præclaris ædificiis & plurimis possessionibus nobilitatum &c. a rebelli nostro crudelissimo Nomenoio Britone nostri odii causa incensus est, & plurimæ ejus possessiones invasæ, licet ipse impius, perculsus ab eodem Sancto, multas pecunias ad restaurandum tribuerit, nosque illum persequentes & nimium pro hac causa dolentes, eidem loco plura contulimus, scilicet abbatiam S. Joannis in pago Andegav. &c. Ad hæc autem Dei instinctu addere cupientes, consentientibus, imo potius hortantibus ven. episcopis Didone Pictav., cujus præsulatui subjacet pagus Medalgicus, in quo supra dictus locus situs est, simulque Theofalgicus, Actardo quoque Namuet. ecclesiæ præsule, omnes ecclesias, quæ suprafati loci esse videntur, per eorum episcopatus cuncta synodali exactione absolvimus. Et pro eo, quod quædam cum ipso loco vastatæ fuerunt, hoc nostræ munificentiæ compendium tribuimus data ipsis episcopis vicissitudine, quam postulaverant, ampliores scilicet & liberas partes ipsarum civitatum, sicut designatum est a nobis, & ut comites ipsorum pagorum nihil pro comitatu suo, vel nostro redditu ex aliqua eorum diœcesi, quam jure sibi vendicare videntur, exigere præsumant &c. Data mense Junio VI. Id. ejusdem anno IX Karoli gloriosissimi regis. Actum in loco, qui dicitur Vetus Pictavis in Dei nomine felic. Amen.

[18] [& restauratur.] Notat hic Mabillonius non confundendam esse abbatiam sancti Johannis cum Johannis-villa, quæ anno superiore Glonnæ a Carolo donata est, & tomo 4 Annalium pag. 852 corrigendum monet errorem, qui in verbis mox recitatis latet, dum Dido Pictavensis episcopus appellatur; legendum quippe: Didone seu Dodone Andecavensi. Porro dum utraque donatio, licet diversis abbatibus, facta notatur anno Caroli regis nono, res ita intelligenda, ut prior facta sit Didoni abbati die XXIII Augusti anno 848, Caroli regis nono haud dudum inchoato, posterior Radulpho illius successori, die VIII Junii annno 849, necdum completo regni ejusdem anno nono. Causam autem, qua impulsus fuit Nemenoius seu Nomenoius, ut conferret pecuniam ad restaurandum monasterium, allegat etiam auctor Historiæ eversionis monasterii S. Florentii veteris, editæ a Martenio tom. 3 Anecdotorum col. 844 his verbis: Contra Carolum Calvum se erexit, & ei servire contemnens, Redonenses Namnetensibus junxit, sicque monasterium a patre (Caroli) Ludovico & ab avo Carolo Magno fundatum atque nobilitatum aggressus, incendit atque vastavit; sed a Sancto, cui idem locus olim fuerat divinitus concessus, invisibiliter percussus, data non minima pecunia, damnum, quod sibi intulerat, quantum potuit, emendavit. Verumtamen signum suæ percussionis semper secum habuit; nam quamdiu vixit, semper claudus permansit.

[19] Memorata hactenus de Glonnensi monasterio a temporibus Caroli Magni confirmat ac plenius declarat Rhythmus, [Rhythmus, quo monasterii splendor,] quem huc transfero ex tom. 2 Annalium Mabillonii pag. 753:

      Dulces modos & carmina
Præbe lyra Triceia *,
Commota quis cacumina
Planxere hyperborea.
      Montes simulque flumina
Illa putent nunc Orphea,
Respondeantque carmina
Sylvæ canant melliflua.
      Gravis det organum tuba;
Alte resultet fistula;
Omnis canat harmonia;
Det Philomena cantica.
      Olim nitens clarissima,
Terrisque famosissima
Sancti patris basilica
Florentii præcipua,
      Sensit fera incendia
A gente crudelissima,
Vere bruta Britannia,
Lugete cuncti talia.
      Omnis enim cum Gallia
Florentii suffragia
Deposceret tunc cernua,
Contempsit hæc gens impia.

[20]

      Olim pius rex Carolus
Magnus ac potentissimus [principum erga Sanctum pietas,]
Fecit hunc locum devotus
Pro Beati virtutibus.
      Terris datis fœcundibus *
Auxit honorem largius,
Et præbuit tunc vasculum
Cœna Dei magnificum.
      Per hunc fugatur sæpius
Infirmitas languentibus,
Et sanitas fidelibus
Præstatur ex hoc protinus.
      Post imperans Hludovicus,
Magni Caroli filius,
Ipsum locum benignius
Colit piis ornatibus.
      Qui filiis rebellibus
Concussus altis fluctibus
Et Franciam turbantibus
Regnum reliquit mortuus.
      His quatuor mox partibus
Regnum sibi secantibus,
Per Franciam jurgantibus,
Bellum fuit horridius.

[21]

      Imperio sic turbido,
Crescit malorum factio, [bella]
Surgensque tunc dissensio
Permiscet omnes jurgio.
      Invadit alter socios,
Crescunt mali super bonos,
Tyrannus omnis infremit,
Dantur honores impio.
      Fit plurium vastatio,
Sanctis locis prædatio,
Cunctis bonis turbatio,
Rerum simul confusio.
      Quidam fuit hoc tempore,
Nemenoius nomine,
Pauper prius progenie,
Agrum colebat vomere.
      Sed repperit largissimum
Thesaurum terræ conditum,
Qui plurimorum divitum
Junxit sibi solatium
      Dehinc per artem fallere
Cœpitque mox succrescere,
Donec super cunctos ope
Transcenderet potentiæ.

[22]

      Sic ergo discordantibus [istorum temporum,]
Francis simul cum regibus,
Cum ceteris rebellibus
Fit Carolo contrarius.
      Hic Carolus cum fratribus
Bellum gerebat sæpius,
Nec prævalebat hostibus,
Tantis repulsus cladibus.
      Confidit unde impius,
Prædas agit Nemenoius,
Instando Redonensibus
Simulque Namnetensibus.
      Deinde Pictaviensium,
Trans Ligerim manentium,
Pagum petit Medalgicum,
Glonnam locum pulcherrimum.
      Turmam vocat monachicam,
Multamque dat pecuniam,
Jubet mox suam statuam
Effigiari splendidam;
      Quam ponerent pinnaculo
Ad Orientem patulo,
Signum quod esset, Carolum
Se non timere dominum.

[23]

      Illi statim regi suo [eversio monasterii,]
Hæc pertulerunt Carolo,
Qui audiens superbiam,
Miratus est audaciam.
      Tunc jussit, ut pecuniam
Totam sibi disponerent,
Illius albo lapide
Sculpta risus imagine:
      Quam ponerent pinnaculo
Ad Orientem patulo,
Signum foret quod impio,
Se subjugandum Carolo.
      Iratus ille talibus,
Locum petit velocius;
Prædas jubet militibus:
Accendit ignem protinus.
      Flammas ubique Britones
Mox inferunt iras truces:
Sanctus locus comburitur,
Tantum decus consumitur.
      Heu me! dolores patriæ,
Heu me! honores gloriæ,
Quam novit orbis pristinæ,
Heu me! fluunt nunc lacrymæ.

[24]

      Tunc excitatus cælitus [ejusque restauratio]
Sanctus adest Florentius,
Respexit, inflammantibus
Locum suum Britonibus.
      O quanta esset ultio!
Si non foret permissio;
Percussus est sed impius,
Debilitatis pedibus.
      Precatur indulgentiam,
Redire posset patriam:
Reversus ad Britanniam
Nimiam dat pecuniam.
      Abbas erat Dido bonus,
Regi Carolo proximus,
Qui convocatis fratribus
Regem adit quantocius.
      Exponit iras Britonum,
Magnum scelus crudelium;
Tunc rex dolens in pectore,
Quærit vicem mox reddere.
      Hinc Andegavam protinus
Urbem petit tristissimus:
Dat abbatiam loculi
Sancti Johannis dedici.

[25]

      Sed hoc parum visum fuit,
Moxque alteram tradidit
Sancti Gundulfi nomine, [describuntur,]
Quæ partibus est Franciæ.
      Magnis datis muneribus,
Circa locum fit sedulus,
Restituit felicius,
Decorat atque pulchrius.
      Gaudete cuncti cordibus,
Cantate magnis vocibus,
Sancte Florenti, quæsumus,
Adesto nobis cælitus. Amen.

Idem Mabillonius laudato tom. 2 Annalium pag. 679, Rhythmum editum existimat per eadem tempora, haud ita dudum scilicet post restauratum a Carolo Calvo monasterium. Et sane cum auctor ultimis versiculis ad gaudium incitet Glonnenses, ac de solo Nemenoio conquestus ante, nullam mentionem ingerat de altera monasterii eversione, paulo post a Normannis patrata, satis probata mihi videtur ista opinio.

[Annotata]

* meditantium

* l. Threïcia

* forte fœcundius

§ III. Destruitur secundo monasterium Glonnense; monachi cum corpore S. Florentii fugiunt ad Bituricensem provinciam; dein Trenorchium in Burgundia.

[Altera destructio, cujus duplicem] Haud diu gavisi sunt Glonnenses tranquillitate, quam Caroli Calvi auxilium & liberalitas ipsis procuraverat; vix enim quarto a restauratione elapso anno incensum est a Normannis monasterium, ipsique cum reliquiis S. Florentii aufugere compulsi sunt. Secundam hanc eversionem innectunt passim vetustiores chronistæ anno 853. Auctor Chronici de gestis Normannorum in Francia apud Chesnium tom. 2 pag. 525 sic eam refert: Anno Domini DCCCLIII Northmanni mense Julio, relicta Sequana, Ligerim adeuntes, Namnetim urbem, & monasterium sancti Florentii ac vicina loca populantur. In Chronico Aquitanico apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Ms. pag. 292, & in Engolismensi apud eumdem pag. 324 mensis Junius signatur: DCCCLIII. Lucionus mense Maii a Normannis succenditur, & mense Junii sancti Florentii monasterium &c. Duas edidit Martenius huc pertinentes Historias ex Mss. Salmuriensibus, de quibus, priusquam fugam monachorum & reliquiarum translationem ulterius prosequar, nonnulla observasse juverit. Una exstat tom. 5 Collectionis amplissimæ a Col.altera tom. 3 Anecdotorum a col. 843. Prima sub hoc titulo: Historia monasterii S. Florentii Salmuriensis inchoatur ab eversione monasterii, protrahiturque usque ad finem fere seculi 13; sed notat editor, varios eam habuisse scriptores, qui inceptum ab uno Opus continuarint, & ea, quæ suis temporibus contigerant singularia, litteris commendarint, putatque, se ex styli ac characteris diversitate nec non ex aliis signis deprehendisse quatuor, quorum, trium saltem posteriorum, quamvis primus in aliquibus forte cespitaverit, relata de gestis abbatum aliisque satis æstimari nequeant. Altera, hunc titulum præferens, Historia eversionis monasterii S. Florentii veteris a Britonibus & Normannis, translationis ejusdem Sancti, fundationis & abbatum monasterii Salmuriensis, multo compendiosius conscripta est, productaque usque ad Sigonis abbatis obitum, qui passim annectitur anno 1070.

[27] [habemus descriptionem,] Cum eodem Sigonis obitu desinit quoque, juxta editoris judicium, scriptor secundus seu primus continuator longioris Historiæ: sed is, nisi interpolatorem nactus sit, seculo integro scripsit post obitum Sigonis. Etenim laudato tom. 5 Collectionis ampliss. Col.postquam narravit, quo pacto Evenus monachus ab abbate suo Sigone missus fuerit ad abbatiam S. Melanii prope Redonensem civitatem, eidem diu abbas, ac dein diœcesi Dolensi archiepiscopus præfuerit; obierit & in eadem abbatia S. Melanii sepultus sit, anno, ut statim videbitur, 1081, sic pergit: Post multum vero temporis, tempore venerandæ memoriæ Guillelmi abbatis ejusdem monasterii (S. Melanii,) accidit, ut concors fratrum congregatio ejus (Eveni) sepulchrum gratia revelationis effoderent: qui superposito lapide revoluto, tabulam plumbeam ad caput ejus invenerunt, litteris inscriptam sub verbis talibus: “Anno Dominicæ Incarnationis MLXXXI, Romano Pontifice Gregorio VII, consule Redonensi Gaufredo, & Silvestro episcopo, VII Calendas Octobris obiit domnus Evenus Dolensis archiepiscopus & abbas S. Melanii &c. Scripsit igitur, diu post annum 1081, & ut apparet, annis aliquot post annum 1162, quo Guillelmus abbas S. Melanii, quem hic ut vita functum laudat, in vivis superstes erat, sicut patet ex instrumento ejusdem abbatiæ apud Alexium Lobineau tom. 2 Historiæ Britanniæ Minoris col. 218. Dixi aliquot annis post 1162, non multis; nam tertius auctor Michaël, de se ita scribens col. 1133; Qui vidit hæc scripsit & testimonium perhibuit veritati, videtur tantum Opus continuasse usque ad annum 1202, quo electus est abbas S. Florentii. Ceterum primus & secundus auctor longioris Historiæ verisimiliter usi sunt breviori assignata num. præcedente. Pauca quippe in hac reperiuntur, quin in ista similiter, sed sparsim, legantur iisdem pene verbis. Verisimiliter, inquam; si quis enim contendat, breviorem ex longiore extractam esse & in meliorem ordinem redactam, nihil est, quod opponam. Nunc relictam materiam resumamus.

[28] [facta a Normannis;] Quæ initio hujus § referre cœpi, in hunc modum narrat auctor brevioris Historiæ: Postea vero Normanni, adhuc sursum Carolo Calvo regnante, ascendentes per Ligerim, Namnetum aggrediuntur, vastant, capiunt atque prædantur, rursumque monasterium S. Florentii, quod jam ante a supra dicto Nemenoio incensum fuerat, & a Carolo Calvo reparatum jam fuerat, ab illa effera gente Normannica penitus vastatur, incenditur, destruitur. Monachi cum corpore S. Florentii fugiunt in partes Burgundiæ, Tornacum (ita in utraque Historia scribitur pro Tornuco seu Trenorchio) monasterium expetunt, ubi similiter monachi S. Philiberti timore supradictæ gentis ab Herio insula cum corpore ejusdem Sancti secesserant. Sicque locus Glonnensis cœnobii, in solitudinem redactus, cœpit esse ferarum, qui prius fuerat habitatio hominum. Hæc ita relata sunt, acsi mox ab anno 853 Trenorchium aufugissent cum reliquiis monachi, sed longior mora interponenda est, tum ob mox dicenda, tum quia corpus S. Philiberti, de quo actum est apud nos ad diem XX Augusti, Trenorchium translatum non est ante annum 875.

[29] Plenius rem explicat paucis interjectis idem auctor: [fuga monachorum cum sacro corpore] A destructione igitur, inquit, monasterii, quæ facta est a Nomenoio Britone seu ab adventu Normannorum, quod utrumque factum est, regnante Carolo Calvo, usque ad tempus illud, quando relatum est corpus S. Florentii a Tornaco per Absalonem monachum & in castro Salmuro reconditum, quid actum sit de monachis, qui tunc dispersi fuerunt, quove abierunt, seu qualiter postea conversati sunt, nobis omnimodo habetur incognitum, nisi hoc, quod in nostris cartis reperimus, post secundam destructionem hujus cœnobii a Normannis factam *, monachi cum corpore S. Florentii jussu piissimi regis Caroli in partibus Franciæ ad locum S. Gundulfi, quem idem præcellentissimus rex jam pridem * huic loco contulerat, post combustionem hujus loci, a Nomenoio Britone illatam, secesserunt; sed quomodo exinde migraverunt, & ad Tornacum perrexerunt, omnino ignoratur. Eadem in nullo verbo, præter notata hic in margine, discrepans, tradit auctor secundus longioris Historiæ, sicque explicat similiter ea, quæ confusius scripserat auctor primus.

[30] Locus, quo juxta jam relata, post eversum a Normannis cœnobium cum sacris exuviis S. Florentii confugerunt monachi, [ad cellam S. Gundulfi in Bituricensi provincia,] situs est in Bituricensi provincia, & hactenus subjectus est, teste Mabillonio, Salmuriensi abbatiæ S. Florentii; Cella S. Gundulfi passim nuncupatur, vulgo S. Godon. Donationem ejus factam prius Didoni abbati circa annum 848, ad preces monachorum, verisimiliter spem deponentium restaurationis antiqui monasterii, idem Carolus Calvus ad annum 866 innovavit & forte auxit diplomate, quod ex archivo Glonnensi inseruit Mabillonius tom. 2 Annalium pag. 752, quodque, quantum huc spectat, describo: In nomine sanctæ & individuæ Trinitatis Carolus gratia Dei rex &c. Itaque noverit omnium sanctæ Dei Ecclesiæ fidelium & nostrorum, tam præsentium quam & futurorum sollertia, quia venerabilis vir & religiosus abba Hecfredus monasterii beati Florentii, una cum monachis, ibi Deo militantibus, ad nostram accedens sublimitatem, miserabili auditu, lacrymabili suggestione exposuit mansuetudini nostræ calamitatem præfati monasterii &c. Igitur oravit suppliciter idem venerandus abbas, ut ad suorum refugium monachorum & ad receptionem sacratissimi corporis B. Florentii concedere sibi dignaremur cellam secus fluvium Ligerim in pago Biturico, quæ dicitur Nobiliacus, quemadmodum prædecessori illius Didoni, quondam abbati, nos fecisse cognoscitur, in qua cellula S. Gundulfus reverenter colitur humatus: quatenus a manibus suprascriptorum inimicorum Dei se evasisse exsultantes, requiem ibidem de tanta persecutione tandem mereantur, Christo propitio, invenire, & in laudem divinæ misericordiæ valeant respirare. Nos autem supplicibus ejusdem Hecfredi abbatis, monachorumque ejus precibus benignum assensum præbentes, altitudinis nostræ præceptum hoc fieri jussimus, per quod memoratam S. Gundulfi cellam cum familia utriusque sexus & rerum omnium aliarum plenitudine sæpe dicto venerando abbati Hecfredo, suisque monachis habendam concedimus atque largimur &c. Ut autem hæc nostræ auctoritatis delegatio perpetuum in Dei nomine obtineat rigorem, manu propria eam firmavimus, anulique nostri impressione assignari jussimus. Data XVII Kalendas Februarii, Indictione XIIII, anno XXVI regnante Carolo rege gloriosissimo. Actum Silvanectis civitate in Dei nomine feliciter. Amen.

[31] [a regibus sibi concessam,] Eamdem donationem confirmavit postea etiam Carolomannus, Burgundiæ & Aquitaniæ rex simili diplomate. Hujus fragmentum exhibet laudatus Lobineau tom. 2 Historiæ Britannicæ col. 52. Initium tale est: In nomine Domini &c. Karolomagnus Dei gratia rex. Ven: vir abbas Radulphus monasterii S. Florentii &c. Reliqua consonant pene ad verbum recitato diplomati Caroli Calvi usque ad finem, qui sic habet: Cujus petitioni &c. Concedo etiam naves IV. Datum Nonis Junii, anno III regni Karolomagni, Indictione XIII. Errorem hic observavit Mabillonius in notis chronologicis; Indictio enim XIII annum designat 880, sed annus tertius regni Carolomanni 881. Degebant igitur hactenus in Cella S. Gundulfi cum sacris Patroni sui exuviis abbas & monachi; at quamdiu illic substiterint, donec ob frequentes haud dubie etiam in hanc regionem incursiones Normannorum confugere in Burgundiam, & in Trenorchiense cœnobium se recepere, ipsi ignorarunt auctor brevioris Historiæ, & primus continuator longioris, ut patet ex verbis num. 29 citatis, neque nos aliunde edoceri potuimus.

[32] [& hinc Trenorchium in Burgundia;] Modum quidem, quo illuc perrexerint, & a Trenorchiensibus suscepti sint, descripsit auctor primus Historiæ longioris; sed non possum non suspectam habere ejus relationem; cum iidem mox laudati auctores, modum etiam ipsum ignorasse se, haud obscure insinuent his verbis: Quomodo exinde (ex cella S. Gundulfi) migraverunt, & ad Tornacum perrexerunt, omnino ignoratur; accipe tamen ejus verba: Igitur sub memoratæ persecutionis tempore Glonnense cœnobium multa rerum opulentia relucebat, copioso etiam monachorum numero & merito copiosiori pollebat. Hi siquidem cœnobitæ clarissimi, audita tantæ devastationis procella, ingenti pavore percussi, fugam præparant & fugæ necessaria, acceptoque almi patris Florentii thesauro corporis pretioso, subito fugam arripiunt, egressique pristinum religiosæ conversationis habitaculum, silenter apud advenas, exules ipsi magis & advenæ commorandi vestigant hospitium. Tunc mons Glonna, habitatio quondam monachorum florigera, barbaris in proximo vastantibus devastanda cum mœrore & gemitu ineffabili relinquitur, tantusque luctus a discedentibus committitur, quantus post incensionem loci illius a Nemenoio Britone Deo odibili patratam fuisse non refertur. Quibus itaque fugientibus, S. Philiberti de Bolonnio monachi, haud longe a monte Glonna commanentes, obvio concursu sociantur, barbaricæ persecutionis rabiem pari proposito fugientes. Qui partes Burgundiæ pariter decreverunt expetere, simulque proposuerunt, quocumque Christus eos direxerit, commanere. Inclyti vero Florentii portitores toto itinere consocios B. Philiberti monachos alimonia propria sustentavere, & ubicumque ponebant metatum B. Florentii, cortinis effigiebatur tentorium. Tandem una pervenere Tornacum, antiquum fundum S. Philiberti monachorum, ibique reverendissimi cœnobitæ S. Florentii, a sodalibus invitati, cum præfato ipsius Sancti thesauro, ornamentisque inæstimabilibus, hospitalitatis gratia multo tempore sunt recepti.

[33] Ita ille, sed valde confuse, nec satis congruenter ad relatam & diplomatis probatam moram in cella S. Gundulfi, [hujus fugæ relatio confusa est & minus accurata.] cujus ne mentionem quidem facit, rem ita exponens, acsi recta in Burgundiam abiissent monachi, etiam ante eversionem Glonnensis cœnobii; nempe dum imminebant in proximo Normanni. Quid enim aliud sonant illa ejus verba: Tunc mons Glonna, habitatio quondam monachorum florigera, barbaris in proximo vastantibus devastanda cum mœrore & gemitu ineffabili relinquitur? Quid conjunctio illa cum monachis S. Philiberti haud longe a monte Glonna commanentibus? Quid reliqua omnia, quibus non aliam moram indicat, quam quæ videtur fuisse necessaria itinerantibus, & caventibus, ne in hostium manus inciderent? Putem equidem, auctorem hunc, sola nixum traditione de fuga monachorum cum reliquiis in Burgundiam, ac earum relatione in Andegavensem ducatum pacato regno, Historiam suam concinnasse, ornasseque adjunctis sibi verisimilibus, atque inde factum esse, ut & tempora confuderit, & fidem non obtinuerit apud ipsum Historiæ continuatorem, qui candide fateri maluit, omnino ignorari, quomodo Trenorchium perrexerint.

[34] Ad hæc tempora pertinet miraculum seu beneficium, quod laudatus continuator Col.efert in hunc modum: [Beneficium sub idem tempus] Cum per annos circiter XXX gens Normannica nonnullas civitates & castella Neustriæ & Aquitaniæ depopulando vastasset & vastando deprædasset, ventum est tandem ad monasterium S. Benedicti, cognomento Floriacum, quod pridem fuerat ab eis crudeliter incensum. Ubi a venerabili abbate Hugone, adjutorium sibi ferente nobilissimo comite Autissiodorensium, Gilbaldo nomine, invasi, ejusque * ad interitionem deleti sunt. De quo certamine vix aliquis evasit, qui eventum rei nunciaret ceteris; in quo conflictu Ingelgerius Andegavorum comes, Fulconis Rufi filius, interfectus est. Pauci igitur Normannorum, qui evaserunt, præsidio vitam tuentes, cum copia tam captivorum quam rapinarum transmarinas compulsi sunt repetere sedes. Et cum a statione sua, quam habuerant in insula, huic (Glonnensi) monasterio supposita, ultra non reversuri discederent, presbyterum quemdam, qui solus in obsequio S. Florentii remanserat, apprehendunt, secumque in una navium suarum strictum, compedibus junctum projiciunt, sicque per Ligerim discedentes, in patriam redire disponunt.

[35] Presbyter vero ægre ferens separari a tali tantoque Patrono, [a presbytero Sancti patrocinio obtentum.] reductis post tergum oculis, vidit monasterium, humano habitatore vacuum atque desolatum: tunc in hanc vocem fertur exclamasse sacerdos: Heu! tu, sancte Florenti, quare me pateris sic a te disjungi? Cur me ita rapiunt isti Deo odibiles pagani? Hæc cum dixisset, statim navis, cum qua vehebatur, in vertigine totari cœpit, atque omnibus, qui aderant, mortem minari. Presbyter vero divinitus a vinculis solutus, aquis se Ligeris credidit, & nando adducitur ripæ citeriori. Normannos autem, qui illum captivum ducebant, fluvius omnes absorbuit, ipse autem in silvam, nomine Bivonem ingrediens, monasterio S. Florentii, qui illum liberaverat, se recepit. Cladem illam ab Hugone abbate S. Martini Turonensis & Gilbaldo seu Girboldo comite illatam Normannis refert etiam Adelerius, auctor ejusdem seculi noni, in appendice ad librum primum de Miraculis S. Benedicti, atque hujus eam patrocinio adscribit; sed prodigii mox narrati non meminit, forte quia ad ejus de S. Benedicto scribentis institutum non pertinebat.

[Annotata]

* al. additur quod

* al. pridie

* l. & usque

§ IV. Corpus Sancti Trenorchio Salmurum defertur, & in basilica ibidem constructi novi monasterii deponitur.

[Rebus pacatis, & Glonnensibus reditum] Sicut certo determinare nequivimus supra, quo anno Trenorchium translatæ fuerint S. Florentii reliquiæ, ita etiam hic assignare non valemus, quamdiu ibidem remanserint, quove præcise anno ad Andegavenses redierint. Auctor primus Historiæ longioris relationem § præcedente inchoatam sic prosequitur: Toto igitur persecutionis tempore B. Florentii fratribus ibidem in tuto commorantibus, tandem divinæ pietatis clementia respexit Franciam, hostili gladio jam pene consumtam. Triplex itaque persecutio persecutoribus barbaris irrogatur. Alios enim fames excruciat, alios ferrum trucidat, alios pestis cælitus immissa subita morte catervatim extinguit. Barbaris vero tum fame, tum ferro, tum peste pereuntibus, partim tamen in patria refugientibus, pax rediit terris, in sua rediere coloni. Tunc locum suum quisque superstes adiit, quisquis casu patriæ plorabundus ingemuit, urbes videlicet dirutas, oppida vallibus adæquata, ecclesias olim divino cultu celebres annullatas, villas in solitudinem redactas. Quis enim enumerare valeat, quot & quanta tormentorum genera sceleratissimus ille Normannorum exercitus, nec Deum timens, nec homines reveritus, in nostrates exercuerat?

[37] [meditantibus renuunt Trenorchienses sacrum corpus,] Audito itaque desideratæ pacis nomine, memorati fratres B. Florentii, qui tunc temporis erant superstites, non mediocri gaudio gratulantur, hospites adeunt, grates referunt devoti, supplicant tali precum affamine, devotius alloquuntur: “Gratias humanitati vestræ referimus, quia, prout debuistis, caritatem vestram nobis exposuistis exulibus: nunc vero ultimum vale vobis cum gratia referentes, repatriare disponimus, lares nostros, desertosque cespites revisere, Deo favente, unanimiter desideramus. Vestram igitur fraternitatem propensius exoramus, ut sacrata pignora, quæ caritati vestræ commisimus, thesaurum videlicet patris nostri Florentii, vestri gratia reportemus.” Quibus S. Philiberti monachi tale reddiderunt responsum: “Primores & populus hujus regionis thesaurum, quem petitis, non concedunt: tanto se privari Patrono regio Burgundiæ non admittit. Nos etiam tanto ditati munere jure societatis & hospitalitatis, vobis eum alio non patimur transportare: proinde, qui vult nobiscum, vita comitante, manere, maneat; qui vero noluerit, quocumque placuerit, discedat. Redite ergo, si vultis, in patriam, nobis enim sanctissimam, quam apportastis, non reportabitis sarcinam.” Sic illis pretiosum Sancti corpusculum cum multiplicibus ornamentis violenter & amare retinentibus, monachi cum ingenti luctu hac illacque dispersi sunt.

[38] Quies præcipue obtenta est a Normannorum incursionibus ad annos 911 & 912, [quod postea illorum unus] quando Rollo eorum dux, inita pace cum Carolo Simplice, partem Neustriæ, quæ dein Normannia dicta fuit, adeptus est, & ad fidem Christianam conversus. Eo tempore verisimilius, aut paucis annis post statui potest monachorum S. Florentii ex Burgundia discessus, & intra dictos annos ac 950 relatio reliquiarum, quam pergit describere idem auctor: Habebat autem, inquit, beatissimus Florentius ante sui corporis fugam nutritum quemdam juvenem, Absalon nomine, jam liberum custodia. Hic divina dispensatione Cenomanum perrexerat, abbatis sui transmissus licentia, parentes suos visitandi gratia; aliis ergo omnibus cum pretiosa corporis S. Florentii gleba, imminente barbarorum rabie fugientibus, solus iste Cenomanis remansit cum parentibus. Hæc etenim civitas ab hostibus mansit intacta, ceteris circumquaque ruentibus tempestate Normannica. Imo Cenomanensem civitatem a Normannis direptam fuisse, tot testimoniis constat, ut supervacanea videri possit fusior probatio: audiatur unus annalista Bertinianus ad annum 866: Nortmanni commixti Britonibus circiter quadringenti de Ligeri cum caballis egressi, Cenomannis civitatem adeunt. Qua deprædata, in regressu suo, usque ad locum, qui dicitur Brieserta, veniunt.

[39] Mitto itaque scriptoris minus accurati relationem, qua reliquam rei gestæ seriem pluribus declarat, [olam aufert;] sed dubito, an absque fabulis; & quæ eadem super materia tradit auctor brevioris Historiæ, describo. Nunc de Absalone quod dicere cœperamus, prosequamur. Absalon ille monachus S. Florentii dolens remansisse corpus sui Patroni apud Tornacum, ubi deportatum fuit timore Normannorum tempore Normannicæ persecutionis, meditatus est in corde suo, qualiter illud restitueretur propriæ regioni. Itaque Tornacum pergens, ut facilius crederetur, & ut omnis suspicio furti atque fugæ ab eo auferretur, contractum se finxit, & circa locum quasi devotus existens, multisque documentis perdiscere studuit locum, in quo quiescerent ossa sæpedicti Sancti, quem cum cognovisset, continuo opportunitate adepta, illuc accedens, omnia membra, excepta quadam parte capitis, arripiens, ducente Deo, Salmurum usque pervenit, sicque monachi illi S. Philiberti thesaurum, quem sponte noluerunt, inviti amiserunt. Verumtamen ornamenta pretiosa, quæ olim cum corpore S. Florentii illuc fuerant delata, retinuerunt.

[40] His itaque peractis, inchoatum est monasterium in Salmurio, [exstruitur monasterium Salmuri, in quo corpus] imperio & voluntate Theutbaldi comitis. Et quia de reversione seu susceptione tanti Patris cuncti gaudebant, certatim in constructione monasterii laborabant. Nam castellum illud, quod vocatur Salmurius, nondum ibi erat, sed postea ad munimentum monasterii propter hostes vicinos a supradicto comite ædificatum est. Perfecto autem monasterio, ventum est ad dedicationem. Cum vero dedicatum fuisset, isdem venerabilis comes accipit vasculum, in quo servabantur ossa sæpe dicti Sancti, & in a Deo præparatam sibi domum jussu episcoporum, qui aderant, portare voluit. Et cum pervenisset ad quoddam grande saxum non longe ab ostio monasterii, pondus, quod ante leve fuerat & suave, ita est aggravatum, acsi ferrum, quod ferebatur, fuisset ac plumbum. Itaque comes velit nolit vasculum cum sanctis artubus super lapidem posuit, & quid opus esset, perquirere sollicite studuit: dictumque est ei, ut aliquid de rebus propriis, quæ circa eumdem locum esse videbantur, licet nonnulla concessisset, in præsenti concedere deberet, qualiter isdem Sanctus, & ad locum destinatum se deferri permitteret, & omnibus, qui aderant, apud omnipotentem Dominum pius intercessor existeret, quod & factum est.

[41] [deponitur] Nam contulit eidem in præsentia omnium, qui aderant, possessiones, quas in proprio habebat in territorio Salmuriensi, ecclesias, terras cultas, aquas, consuetudines. Hæc talia dona sancto Confessori tribuit; sicque ad locum destinatum absque ulla difficultate in sede propria collocavit A tempore illo usque ad abbatem Fredericum abbatia Sancti, de quo loquimur, sub potestate seu dominatione comitum progeniei Theutbaldi fuit; antea vero usque ad destructionem, quæ facta est a Britonibus sive a Normannis, non quoslibet alios, sed regem Francorum habebant dominos. Isdem certe Confessor habuit nonnullas possessiones in diversis provinciis, quas quia ipse tempore prædictæ Normannicæ seu Britannicæ persecutionis amiserit, visum est & nobis ipsis & aliis multis, de quibus notitiæ tantummodo atque cartæ apud nos remanserunt, quæ nobis indicant, qualiter eas ipse Sanctus acquisivit, sed indicare nescivit, quomodo eas amisit. Primus abbas in eodem novo monasterio fuit Elias, qui multum in constructione ejusdem cœnobii cum quodam fratre suo nomine Othberto laboravit: ambo quippe erant presbyteri, & ideo merito donum abbatiæ promeruit, sed non diu tenuit.

[42] [circa annum 950] Exstructionem novi hujus monasterii referunt Sammarthani tom. 4 Galliæ Christianæ, & Mabillonius tom. 3 Annalium ad annum 950, in quo non multum aberrare possunt; nam juxta breve Chronicon Salmuriense apud Martenium tom. 5 Collectionis amplissimæ col. 1142: DCCCCLVI Amalbertus abbas efficitur, Elias vero proximus Amalberto decessor & primus abbas, non diu tenuit regimen, uti mox vidimus. Porro longioris Historiæ continuator; is enim juxta editoris opinionem Salmuriensis abbatiæ fundationem conscripsit, tertium addit, qui operi isti præ ceteris allaborarit: Itaque, inquit, ex more omnibus consummatis, tres illi, qui labore suo & industria fabricam monasterii erexerant, seculo renuntiantes, animumque cum habitu mutantes, in reliquum vitæ suæ Deo famulari sub monachali proposito decreverunt: quorum vocabula, quia superius silentio compressimus, hic & nusquam opportunius proferenda censemus: Othbertus de Furris, Helias de Liniaco, Raginaldus de Reste. Horum Heliam abbatem præficiunt, Raginaldum futuræ congregationis præpositum, Absalon vero Patroni sui custodem & famulum suo pro velle constituunt.

[43] [die 2 Maji.] His Præmiserat idem continuator relationem constructi monasterii, translationis sacri corporis in basilicam, prodigii in eadem translatione facti, & liberalitatis Theobaldi comitis Blesensis, modo tam parum diverso ab iis, quæ dedi ex breviori Historia, ut verba ejus exhibere hic necesse non sit; addit tamen, saxum, cui aggravatum prodigiose corpus impositum fuit, exstitisse ibidem suo adhuc tempore in testimonium spectantibus, & translationis diem notat VI Nonas Maji, quo etiam, teste Mabillonio tom. 3 Annalium pag. 506, notatur in domestico monasterii Martyrologio his verbis: Castro Salmuro susceptio corporis sancti patris nostri Florentii presbyteri & confessoris. Iisdem pene verbis, ut monuerunt Majores nostri in Prætermissis diei 2 mensis Maji, notatur in Ms. Martyrologio prioratus Daveronensis, Ordinis Benedictini diœcesis Carnotensis. Annuntiatur quoque Sanctus noster ad eumdem diem in Florario Ms. & in editis ad Usuardum Auctariis, Lubeco-Coloniensi, Greveni, Belini, Molani, in Martyrologiis Galesinii, ubi tamen perperam episcopus vocatur, Germanico, & Gallicano, sed ubique, excipe postremum, absque mentione translationis.

[44] Igitur ædificio novi monasterii consummato, verba sunt laudati continuatoris, [Idem cœnobium bonis augetur] & thesauro reverendi corporis intus debito cum honore reposito, venerabilis comes Theobaudus ex S. Benedicti Floriacensis monasterio (vulgo Fleury vel Sainct Benoit sur Loire in Aurelianensi diœcesi) religiosos fratres adduxit, eisque memoratum Heliam, ut diximus, abbatis loco præfecit. At de ornamentis pretiosis, quibus olim Glonnensis locus præfulgebat, a præfato comite Tornacenses (Trenorchienses) monachi quædam reddere sunt coacti, scilicet vas cœnæ Dominicæ (olim a Carolo Magno dono acceptum, sicut traditur in Rhythmo supra num. 20) thuribulum cum peredibus a S. Eligio fabricatum, Missale quoddam, Psalterium quoddam, in quibus sanctus pater Florentius fertur legisse. De libris autem, chartis, reliquiis, vestimentis, palliis pauca quidem & viliora reddiderunt. Mortuo Eliæ suffectus est anno 956 Amalbertus, ex Floriacensi abbatia accitus, cui dein simul & Salmuriensi abbas præfuit. Is autem ecclesiam Salmuriensem, cujus matutinale altare (sic dictum quia matutinalis Missa in eo fiebat) in pii patris Florentii reverentia erectum erat, multis ornamentis decoravit, multisque ædificiis auxit, quæ a continuatore fuse descripta videri possunt laudato tom. 5 Col.em>.

[45] Propius ad propositum nostrum accedunt tradita ab eodem Col.n hunc modum: [& monachorum numero; consecratur basilica.] Interea coruscantibus sæpissime beatissimi Florentii miraculis, famaque exteras regiones volitante, in brevi tempore plurimi virorum illustrium ibidem religionis habitum susceperunt, qui cum innumeris Sancti suffragium deposcentibus eumdem locum, ditatum ornamentis, mirabilem reddiderunt. Nonnulli juxta utrumque Testamentum filios suos offerentes, Sancto devotissime contulerunt. Tandem aliquorum nobilium cœnobiorum ritu basilica per annos complures completa comes Theobaldus, assumpto Turonicæ civitatis antistite Arduino & episcopo Andegavensi, cum infinita multitudine nobilium Francorum & affinium utriusque sexus, una cum domino abbate Amalberto XII Calendas Junii locum solemniter consecrarunt, corpusque beati Florentii solemnius transtulerunt.

[46] Nec multo post venerabilis abbas Amalbertus tantum thesaurum sub firmiori custodia conservare decernens, [Sacræ reliquiæ,] in vasculum æneum, in quo nunc conclusa retinentur, transpositum obseravit. In ipsa vero transpositione declaranda, cujus essent meriti, quæ visebantur ossa; seu ad confutandam præsumtorum irreverentem audaciam, quid gestum sit, præsente abbate & monachis suis, quamvis imperito stylo referam. Monachus ille, Absalon scilicet nomine, qui supradicti Sancti reliquias a partibus Arvernis a monasterio sancti Philiberti, Tornaco nomine, (monasterium hoc initio ejusdem Historiæ recte collocatur in Burgundia, varietas autem ista una est e rationibus, cur hanc Historiæ partem editor putet scriptam fuisse ab alio, qui Tornacum seu Trenorchium cum Turnone Arverniæ oppido confuderit,) quo Normannorum motu pridiano tempore fuerant deportatæ, Deo sibi auxilium ferente, propriam retulit ad sedem, in quoddam scrinium corneum eas ad tempus posuit conservandas: de quo cum in illud, ut diximus, in quo nunc conservantur, jam dictus abbas causa tutioris custodiæ transmutasset, fabrum ferrarium, qui eas extraheret, non enim aliter poterant aperiri, venire præcepit.

[47] [punita divinitus cujusdam irreverentia,] Qui cum venisset, jussus ab abbate ad mausoleum (mauseolum aliquando etiam scribitur, usurpaturque pro sancti alicujus feretro) forcipes in manibus habens, audacter acsi ad incudem suam accessit, forcipes tetendit, clavum momordit. Et quia nullam Sancto impendens reverentiam hoc agere tentavit, ultio divina confestim affuit, quæ fabrum impudentem merito suæ irreverentiæ manifesta sensus amissione multavit. Quædam enim divina vis, acsi vehemens turbo, a capsella Sancti progrediens, illum invisibiliter in fronte percussit, moxque forcipibus elapsis e manibus, ipse retro stupefactus corruit. Recepto tamen post paululum sensu, resumtisque viribus recedere quam citius tentavit, & quod illuc ultra non recederet *, jurando confirmavit. Abbas vero non sine divino nutu hoc fieri perpendens, inde triduanum fratribus indixit jejunium, & ut unanimi devotione Sancti auxilium exorarent, qualiter ipse erga ejus sanctissima membra, quod disposuerat agere, ipse Sanctus fieri pateretur, eos ammonuit.

[48] [publice transferuntur in novam thecam.] Peracta autem supplicatione & jejunio, illuc cum magna cordis contritione accedunt, vasculum aperiunt, veneranda ossa inde extrahunt, & in illud metallinum fusili opere compositum, in quo nunc continentur, aspiciente cuncto populo castri Salmuri, recondunt. Et ut cunctis liquido pateret, nullum de membris Sancti abesse, sed omnia per jam dictum monachum ab Arverniæ * partibus relata fuisse, excepta quadam particula capitis, quæ illic divina dispositione remansit, ut & in illis regionibus nomen Sancti digno honore veneraretur: testantur namque illius loci incolæ, divinitus per eam miracula patrata se vidisse; sæpe dictus abbas cunctis audientibus atque videntibus talia dicebat: En brachium S. Florentii, en crus, en costæ, & ita per omnia membra dicendo, omnique populo cuncta ostendendo, in præparato a se vasculo collocavit, ostiolumque tanta industria conclusit, quod a nemine postea potuit aperiri.

[49] [Comes Blesensis erga Sanctum munificus,] Hæc ideo memoriæ litterarum tradere dignum duxi, quæ a veracium fideliumque testium relatione didici. Deinde comes Theobaldus divino fervore repletus, domni Amalberti hortatu, inter multiplicia bona lecticum, super aram matutinalem situm, dedit, & capsam B. Florentii vas æneum in se continentem superposuit, cujus frontem & latera decentibus imaginum sculpturis operuit. Retro vero prominentes ligneas imagines depixit *, tabulamque argenteam ante Dominicum altare composuit, cujus margo superior hos capiebat versus:

Quisquis nescit honos, quorum hac venerantur in ara,
Prospiciat Petrum Paulumque assistere Christo.
Quam comes argento Theobaldus comere jussit,
Quamque Amalbertus abbas jubet effigiari.

[50] [hujus etiam moriens favorem expertus dicitur.] Ita continuator Historiæ, qui, paucis interpositis, refert mortem Absalonis monachi, qui reliquias Trenorchio retulerat, & mox Theobaldi Blesensium comitis sequentibus verbis: Eodem tempore speculum nobilitatis & religionis amator Theobaldus post multa beneficia, quæ nostræ contulit ecclesiæ, viam universæ carnis ingressus est, cujus animam qualiter a malignis spiritibus beatus pater Florentius liberaverit versibus talibus placuit subscribere. Versus isti in tres partes divisi sunt, quarum prima aliquot Theobaldi gesta perstringit, altera historiam animæ ejus post mortem a dæmonibus occupatæ & per apparentem S. Florentium liberatæ, quam historiam constare ait poëta ex relatione Harmateni abbatis tunc Ficiaci monasterii, qui triduo post Theobaldi obitum eam didicerat ex quodam eremita: tertia denique ac major pars est prolixa oratio ad Sanctum. Sed, uti observavit editor, abbas Harmatenus non legitur in Chronico Figiacensi apud Baluzium, neque in serie abbatum ejusdem monasterii in Gallia Christiana. Præterea totum poëma tanti momenti non apparet, ut locum hic ei dare necesse sit; videat curiosus lector cit. tom. 5 Collectionis ampliss. Col.amp; seqq. Porro quæ post erectionem Salmuriensis cœnobii huc usque gesta retulimus, contigere intra annos 950 & 986, quo vel præcedenti obiisse traditur ipse Amalbertus abbas Salmuriensis simul & Floriacensis. Suffectus illi Robertus in Salmuriensi, cujus ac successorum gesta præcipua, ac privilegia & dona monasterio & ecclesiæ S. Florentii concessa pergit describere continuator noster: sed & hæc apud ipsum videri possunt.

[Annotata]

* forte accederet

* Burgundiæ

* l. depinxit

§ V. Glonnensis cœnobii restauratio; destructio Salmuriensis; primordia hodierni prope Salmurum, & facta hic translatio reliquiarum.

[Restauratur Glonnense cœnobium,] Ædificato novo monasterio & accrescente cœnobitarum numero, de instaurando etiam veteri seu Glonnensi cogitatum est; missus illuc Guallo, monachus nobilitate & religione insignis, locum occupavit, & adscitis sibi sociis utcumque restauravit, uti pluribus narrat continuator Historiæ, addens col. 1094: Ex tunc temporis miracula, Deo auctore, locum cœpere, multis attestantibus, frequentare, quorum plurima continentur descripta, & nonnulla prætermissa sunt scribenda, & dum illic crevit congregatio, fide & moribus adornata, creverunt & patrocinia & Sancti prodigia, quia absens corpore licet, tamen virtutibus præsens aderat. Hunc enim locum ipse elegerat, in quo beneficia & divina mysteria fierent, ex quibus scribere peroptaremus plurima, si nobis omnimoda non deesset scientia. Attamen confisi Dei adjutorio, utcumque referemus quatuor, quæ multi procul dubio post Guallonis discessum loco viderunt in illo. Horum duo, abbate Girardo, visa fuerunt, reliqua duo Frederico evenerunt.

[52] Operæ pretium non judicavi quatuor ista prodigia transcribere, [ibidemque, ut fertur, miraculis claret Sanctus.] quandoquidem in nullo fiat expressa mentio S. Florentii. Primum in eo consistit, quod monacho auditus fuerit cantus cælestis; secundum, quod aliis visa sit processio candidatorum virorum, more angelorum ecclesiam intrantium & post genuflexionem ac venerationem exhibitam ad altare S. Stephani protomartyris cum dulcisono cantu abeuntium; tertium, quod noctu tum ab aliis tum ab abbate Frederico conspecta sit lux admirabilis in monasterio. Quartum denique, quod sub vesperam vir senex, veneranda decorus specie, candida indutus veste, manuque gestans Crucem purpuream, videntibus vicinis, per aëra advolarit, & supra pinnaculum monasterii evanuerit. Quintum adjicit prodigium idem auctor, quod, quia ad seculum nonum spectabat, superius dedi num. 34. Redeo ad Salmuriense monasterium.

[53] [Fulco comes Andegavensis] Pergit sæpe memoratus Historiæ continuator, ut dicebam supra sub finem præcedentis §, enarrare gesta successorum Amalberti abbatis, sed, si privilegia & dona, quibus ditatum fuit monasterium, excipias & ornamenta, quibus decorata fuit ecclesia, unde saltem colligimus, insignem fidelium erga loci Patronum venerationem, nihil hic peculiariter memorandum producit usque ad annum 1025, quo abbatiam denuo adversus casus excepit, & monachi cum reliquiis Sancti inde recesserunt. Hisce causam dedit bellum inter Fulconem comitem Andegavensem & Odonem, cognomento Campanensem, Theobaldi aliquoties laudati nepotem ac hæredem, qui tunc Salmuriensis castri, a majoribus suis exstructi, custodiam commiserat Gelduino bellatori strenuo: cetera accipe ex continuatore col. 1115: Eodem tempore præerat Salmuriensi dominio Gelduinus vir nobilissimus, natura ferus, armis strenuus, forma decorus, longo baronum & equitum agmine constipatus, hostes finitimos armis penetrans, longinquos sola fama deterrens. Quotiens Fulco Andegavorum comes per illius viciniam transibat, metu conterritus aiebat: “Fugiamus Salmuriense dæmonium, nam semper eum mihi videor ante meum videre conspectum.” Denique illius virtute oppressus, tandem Salmuro copiosum exercitum admovit.

[54] [bellum gerens adversus Odonem Campanensem,] Tunc Gelduinus nuntium ad Fulconem dirigit, ut trevas faceret. Fulco vero ut dolosus & cupidus, hoc verbum fraudulenter interpretans, sisti jubet exercitum, & in locum, Clementiniacum prius dictum, castrum exstruxit, quod Trevas nuncupavit ad Salmuriensium reprimendam potentiam. Nam a priscis Franciæ regum temporibus, Andegavam atque Neustriam regionem libere tenentium a castro Salmuro politissimam dominationem, vulgariter vicariam dictam, terminabat Gegina vicus. Tunc temporis in Montis-Buelli * vertice, versus urbem Turonicam Fulco castrum firmissimum fecit, quod Odo comes cum exercitu magno obsidens, Fulco vero ex adverso repellere nitens, viribus utrimque collectis, publicam condixerunt pugnam, ad quam Gelduinus cum Salmurensibus, Caïnonenses quoque & Insulani cum Francis evocati conveniunt.

[55] [Salmurum intercipit;] Cumque Fulco jam villam Brenoldem attigisset, obvium quemdam habuit, qui Francos multipliciores & multo numerosiores nuntiavit. Tunc Fulco Salmurum vacuum esse & solum recogitans, retro gressum dirigit, Ligerique ac Vigenna transvadatis, cum gravi exercitu insperate castellum obsidens, vi accepit, & a castro, ruinam incendii funditus perpessuro, reverendam patris Florentii glebam extraxit. Abbas autem Fredericus & monachi, gravem considerantes exercitum, gravius metuentes flammarum incendium, assumto corpore sancti Patroni & Sanctorum reliquiis, exierunt, sicut Loth de Sodomis, vel sicut Abraham de Ur Caldæorum, anno MXXV. Castro quidem eos egredi passus est Fulco, sed longius abire non permisit statim. Animo quippe statuerat, sacras reliquias Andegavum transvehere, & Sancto ecclesiam honoratiorem exstruere, ut clare intelligimus ex verbis, quæ paucis interpositis subduntur.

[56] Interim, inquit idem continuator, LX fuisse dicuntur, qui in tumultu eodem e squaloribus egressi, ignem oppido admoverunt, comite sæpius clamante: [reliquias Sancti Andegavum devehere meditans,] S. Florenti, sine te concremari, meliorem enim Andegavis tibi habitationem extruam. Cum cujus gleba cum adjudicasset repetere Andegavum, suis Sanctum ferre non valentibus, a monachis delatus, quamdam in prorim protinus insilivit, & sic utcumque a Trevis per jus Sancti, ultra eam non delaturus pervenit. Nam mirum in modum sui cum transnavigare naucleri terram Sancti satagerent, videbatur eis, ut quo altius latebat unda fluminis, illic a sabulo detineretur ratis, eo transcendente portum. Tunc cunctis viribus adnisi, nullatenus digredi de finibus valuerunt Sancti. Sed simul ac dux cum reliquiis nulla conditione posse progredi, nec Sanctum a suo velle separari monasterio agnovit, impium & rusticum illum vocans, nullumque bonum sibi velle fieri, spreta voti sui Andegavis honoris cumulatione, continuo eas deseruit, & absque haud admiratione recessit. Abbati vero ac monachis repetere stationem suam in Salmuro, ut prius, dixit: sed illis multas ob angustias renitentibus, annuit orationi, & ad prævidendum monasterio locum aptum, denotato tempore, una cum conjuge se asserit advenire.

[57] Tunc monachi illum Beatum suscipientes, gaudio cum ineffabili reduxerunt, [divinitus prohibetur; monachi,] sanciente comite nihil agi ulterius violentiæ. Fratres igitur proni oratione emissa, contra impetum fluvii levius sunt retrogressi, quam antea naucleri, illos copia remigii impellente, fuerant derivati. Deinde ad ecclesiam S. Hilarii ad locum, cui Cryptas nomen est impositum, pervenerunt: ubi, deposito onere, tam metu quam itinere admodum fatigati, resederunt. Tunc conventu navigio Glonnam directo Fredericus abbas & Lethardus prior cum septeno simul fratrum numero tamdiu manere definierunt, facientes pro posse opus divinum, donec prædicto oneri electo in loco inchoassent receptaculum: omnem enim terram finitimam in Sancti jure possidebant. Quibus locum perquirentibus, nec mora præelectus a Domino locus est inventus, qui olim Bonali-vadum est dictus, secus Thoërii fluvium ad campum spinosum; ubi anno MXXVI mense Augusto illud magnificum, Deo auctore, novum cœperunt monasterium, cujus fabricæ externus quotidie per diversa operariorum numerus insistebat: cumque per diem omnes sollicite numerarentur, unus semper inveniebatur in opere, qui nusquam apparebat in retributione. Huic structuræ sanctitate ac pietate præcipua Hildegardis comitissa præstantissimum contulit adjumentum. Suum insuper carnetum * retro B. Mariæ cryptam, favores seu adulatores vitando, ædificaverat: quæ cum diro mariti premeretur jugo, sapientissimis actibus illius mitigabat ferocitatem. Hactenus continuator, cujus phrasis hinc inde obscurior, sed verisimiliter a transcribentibus corrupta est.

[58] Eadem compendiose referuntur in Chronico S. Maxentii, [incenso Salmuriensi castro, haud procul inde aliud] quod Malleacense vulgo dicitur, apud Labbeum tom. 2 Bibliothecæ Mss. pag. 206. Anno MXXV. Captum est Salmurum castrum a Fulcone, & Gelduinus fugatus est. Tunc Fredericus abba quarto anno ordinationis suæ & fratres, qui cum eo erant, rapuerunt de mediis ignibus libros & quædam ornamenta ecclesiastica, & accipientes corpus sancti Florentii & reliquias ceterorum scriptas pergunt ad ecclesiam S. Hilarii, ibique per aliquot annos in parvis tuguriis more hospitum degentes, ecclesiam istam novam ædificare cœperunt. Auctor Historiæ brevioris de eversione monasterii veteris S. Florentii, cujus textus hic mutilus est, etiam hanc Salmuriensis cœnobii eversionem paucis memorat: sed factam eam esse innuit, Frederico abbate non multum invito, utpote qui judicabat, habitationem in tali castro non esse congruam disciplinæ monasticæ. Accipe & ipsius verba: Ab initio suæ ordinationis usque ad tempus incensionis atque captionis salvum … * est a Fulcone Andegavorum comite, maju… * Ordinem monasticum invenit tepidum (Fredericus) … * & pene jam lapsum, quem & prædicando & operando fecit fervidum & erexit, atque commutavit in meliorem statum. Habitatio castelli ei erat valde onerosa, & animabus fratrum periculosa atque damnosa; sed liberati sunt in ordinatione divina. Nam cum se ab exercitu circumdatos, & a flammis cernerent undique septos, assumto corpore sui Patroni & reliquiis Sanctorum, exierunt sicut Loth de Sodomis, vel sicut Abraham de igne Chaldæorum, & venerunt ad ecclesiam S. Hilarii, ibique manserunt, facientes pro posse opus divinum, & non post multum tempus inchoatum est novum monasterium. Quæ hic mendosa erant, correxi in margine ex longiori Historia, ubi eadem leguntur Col./em>

[59] [cœnobium erigunt, in cujus basilica] Hæc fuit postrema cœnobitarum transmigratio; dicto enim in loco, haud procul Salmuro oppido deinceps perstiterunt, atque usque nunc commorantur eorum posteri in celeberrima abbatia. Huc autem sexto anno post inchoatum cœnobium transtulere sacras Patroni sui exuvias, sicut testatur sæpe memoratus Historiæ longioris continuator col. 1117. Anno igitur MXXX VI Nonas Maji, onus memoratum feliciter transtulerunt in novum monasterium, adhuc imperfectum in dextro membro, super altare S. Johannis Baptistæ, ubi congregata est immensa multitudo non solum affinium, sed etiam longe positorum. Affuit quoque Tutides Gaufridus Fulconis filius cum suo patre ac matre & universis Andegavorum primoribus. Idem scriptor, nonnullis interpositis, relationem suam resumit in hunc modum Col./em> Postquam illud magnificum operis ædificium, Deo juvante, est perfectum, convocavit abbas Fredericus quatuor episcopos ad dedicationem; Arnulfum Turonensem, Hubertum Andegavensem, Isembertum Pictavensem, Galterium Nannetensem: affuit & Gaufredus Andegavensium comes cum honorabili matre sua Hildegarde & conjuge sua nomine Agne, & cum eo multi viri nobiles, nec non populus utriusque sexus infinitæ multitudinis, abbates & monachi & clerici, quorum non est numerus.

[60] [solemniter dedicata deponuntur reliquiæ] Tum dedicata est ecclesia in honore sanctæ Trinitatis, & honore sanctæ Mariæ semper Virginis, & in memoria BB. apostolorum Petri & Pauli, & S. Florentii confessoris. Anno Domini * Incarnationis MXLI facta fuit ista dedicatio. Eadem iisdem pene verbis tradit auctor brevioris Historiæ, chronista vero S. Maxentii laudatus num. 58 etiam diem adjicit inquiens: Et dedicatum est ab eis Idibus Octobris. His addunt Sammarthani tom. 4 Galliæ Christianæ pag. 393: Quæ dies ex eo tempore fuit ibidem celeberrima, non tamen monasterium in castro Salmurensi, in quo habitaverant, penitus dimiserunt, sed aliquantulum reædificantes, ab Huberto Andegavorum episcopo fecerunt reconciliari, & a quibusdam ex seipsis inhabitari. Elapsis autem annis circiter viginti, dedicatum quoque est Glonnense seu S. Florentii vetus monasterium, anno scilicet millesimo sexagesimo primo… XVIII Kalendas Julii a domno Eusebio Andegavorum episcopo in honore S. Salvatoris & S. Florentii confessoris, sicut expresse notant auctor brevioris Historiæ & continuator longioris.

[61] Seculo sequenti in novi monasterii basilica prope Salmurum facta est denuo translatio reliquiarum Sancti nostri, [ac denuo novæ thecæ imponuntur.] eaque, quantum ex numero antistitum, qui interfuere, colligere est, solemnissima. Litteris eam commisit secundus Historiæ longioris continuator, Michaël nempe, qui ibidem abbas electus est sub annum 1202, ac proinde rebus gestis proximus fuit. Sic autem habet Col. Hujus patris (Philippi abbatis) tempore translatum est corpus B. Florentii in capsam novam, studiosius præparatam, in qua nunc Sanctus veneratione debita requiescit: ad cujus translationem ex præcepto felicis memoriæ Papæ Adriani (IV) accesserunt Joscius archiepiscopus Turonensis, Matthæus Andegavensis, Stephanus Redonensis, Willelmus Cenomanensis, Laurentius Pictavensis, Bernardus Nannetensis, qui omnes summo honore & reverentia ossa venerabilis confessoris Florentii venerantissime transferentes anno ab Incarnatione Domini MCLIX VI Nonas Maji, universis fidelibus, ad eumdem terminum pia devotione beatissimi Florentii suffragia postulantibus, remissionem & indulgentiam peccatorum annis singulis concesserunt. Hæc translationis relatio, si auctorem spectes, omnium, quas dedi hactenus, videbitur testatissima; verum si is translatum hic velit vel corpus integrum vel majorem ejus partem, omnium quoque perceptu difficillima, quemadmodum docebit sequens §.

[Annotata]

* al. Budelli

* i. e. tumulum

* l. Salmuri, quæ facta

* l. mansit in Salmuro

* adde & depravatum

* al. Dominicæ

§ VI. Translatio reliquiarum Salmuro Royam, & Roya iterum Salmurum.

[Rayæ in Picardia] Varias Glonnensis ac Salmuriensis monasterii vicissitudines usque ad seculum XII prosecutus sum, ut, quo & quoties translatæ fuerint reliquiæ S. Florentii, ediscerem ipse & lectoribus proponerem; verum eodem seculo XII occurrit difficultas gravissima. Etenim septennio circiter ante, quam in Salmuriensi cœnobio corpus Sancti ex una capsa in alteram solemniter translatum fuisse testatur citatus num. 61 Michaël, Salmuriensis Historiæ continuator synchronus, jam idem corpus simili modo translatum fuisse scribitur in ecclesia collegiata Royensis oppidi in Picardia, quod Sanctum nostrum tamquam præcipuum patronum suum coluit pluribus abhinc seculis. Hujus translationis instrumentum ex Ms. Royensi missum fuit ad Majores nostros anno 1650, sed & ante, puta 1637, typis vulgatum fuerat a P. Antonio de la Vacquerie pag. 222 Vitæ S. Florentii editæ Parisiis, qui id accepisse se ait a R. P. du Bois, Priore monasterii Salmuriensis, depromptum ex archivo ejusdem monasterii, descriptumque ex autographo, invento in ipsa lipsanotheca, quando hæc anno 1480 Roya fuit transportata ad dictum monasterium, sicut pluribus exponam inferius.

[63] Instrumentum autem sic habet: Notum sit omnibus præsentibus ac futuris, [seculo 12 nova in theca deponuntur] quod sacrum corpus beati Florentii confessoris translatum fuit de veteri vase & in præsenti vase repositum per sacras manus Theodorici Ambianensis, & per sacras manus Baldovini episcopi Noviomensis quarto Kalendas Octobris. Actum præsente & testimonio cleri & populi Royensis anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo quinquagesimo secundo, sedente Romæ Eugenio tertio, Remis Samsone archiepiscopo, regnante Ludovico (septimo) rege Francorum, & filio Ludovici (sexti) regis, Radulpho Veromanduorum comite, præsentibus Guarino præposito Ambianensi, Hilgoto decano Royæ. Ita tum in Ms. tum in impresso; sed in hoc adduntur sequentia: Ego magister Robertus, ejusdem loci canonicus & custos S. Quintini, scripsi; sigillum beati Georgii martyris; signum Hugonis clerici; signum Hugonis cancellarii Noviomensis.

[64] [Salmuro illuc translatæ] Idem Antonius de la Vacquerie pag. 225 ex eodem archivo Salmuriensi Latinam inscriptionem exhibet, quæ anno 1480 legebatur in memorata lipsanotheca, quæque indicabat, unde, quo modo ac tempore sacrum corpus ad se delatum fuisse crediderint Royenses. Ita habet: In pede dictæ capsæ ex utraque parte scribuntur, quæ sequuntur litteris azureis: “Temporibus gloriosissimi principis Henrici regis Francorum, comes Veromanduensis Francorum regis filius Hugo corpus sancti Florentii prope Salmurum & juxta alveum Ligeris, tunc omnigenis fulgens miraculis, vi armorum ad ecclesiam sancti Georgii Royensis transtulit anno Domini millesimo trigesimo quinto die Maii vicesima quinta.” Per Hugonem designare hic voluit auctor inscriptionis, Hugonem Magnum, filium Henrici primi regis Francorum, qui Viromanduensem comitatum obtinuit per conjugem suam Adelam, Heriberti comitis filiam; at notæ chronologicæ non valent. Henricus primus Francorum rex tres filios habuit, Philippum, Hugonem & Robertum, quorum natu major & heres Philippus, septennis erat dumtaxat, dum pater obiit anno 1060: proindeque dicta translatio per Hugonem fieri nequivit temporibus Henrici I, nedum anno 1035, quo natus necdum erat.

[65] [Sancti reliquiæ,] Alterum instrumentum, Gallice exaratum, producit Vacquerius pag. 212, in quo coram duobus notariis regiis anno 1492 testatus est magister Jacob canonicus Carnotensis, quod cum anno 1475 Royæ esset in comitatu Ludovici XI Galliarum regis, ibidem viderit, & eidem regi id exigenti ostenderit antiquum codicem, cui inscripta erat translatio reliquiarum ex Salmuriensi cœnobio Royam, facta vi armorum per comitem Viromanduensem; sed nec nomen comitis exprimitur, nec signatur annus. Quidquid sit, abbas & monachi Salmurienses tum verbis tum factis sufficienter agnoverunt seculo 15, veras S. Florentii patroni sui reliquias a multis seculis servatas & honoratas fuisse in Royensi ecclesia, quamquam id diu ignoraverint, putarintque, eas omnes semper mansisse penes se. Patebunt hæc per decursum. Nunc difficultatem ex translatione, facta Royæ anno 1152, & ejusdem facta in Salmuriensi cœnobio anno 1159, propositam conemur evolvere, saltem per conjecturas.

[66] [non omnes verisimiliter, sed pars major.] Statuamus igitur, verum esse, quod Sancti reliquiæ sub seculi XI finem vel certe ante medium sequentis e Salmuriensi ecclesia desumptæ, & Royam transportatæ fuerint, non inde necessario sequitur, nullas omnino fuisse ibidem relictas; vel si ablatæ fuerint omnes, nihil prohibet credere, partes aliquot deinde fuisse restitutas deprecantibus monachis, intercedentibus episcopis & magnatibus Andegavensibus, imo jubente Pontifice Romano Adriano IV, ex cujus præcepto dicuntur episcopi venisse Salmurum ad translationem magno apparatu factam anno 1159, septennio postquam vel totum corpus vel partem ejus majorem elevarant & in novam capsam transtulerant Royenses, Sed, inquis, in utroque instrumento ad eum modum describitur translatio, acsi utrobique fuisset corpus integrum. Respondeo, vix aliud frequentius esse, quam partem corporis vocari corpus. At cur nulla de translatis Sancti reliquiis Royam superfuit apud Salmurienses notitia usque ad seculum XV? In litteris quippe anni 1496, quas integras dabo inferius, id fassi sunt abbas & monachi in hunc modum: Ignorantibus nobis hæc omnia, quinimmo credentibus sive autumantibus, reliquias easdem in quadam capsa metallina clausas & repositas ab olim fuisse & esse tectas siquidem in antiqua & insigni capsa argentea, quæ ab omni ævo apud nos est. Putem ego, id de industria factum esse a monachis seculi XII, qui, ne populi studium ac devotio erga Sanctum defervesceret, residuas vel a Royensibus restitutas corporis partes, ita transtulere in novam capsam, acsi integrum vel fere corpus integrum etiam tum possiderent: quæ opinio paulatim ita invaluerit, ut vel apud ipsos monachos eorum posteros deperierit memoria de translatis Royam reliquiis.

[67] Reliquias hasce maxima cum veneratione conservarunt, [Seculo 15] & quiete possederunt Royenses usque ad annum 1475, quo vel sequenti iis ad tempus privati fuerunt. Occasio fuit bellum id temporis flagrans inter Ludovicum XI regem, & Carolum Burgundiæ ducem; cum enim Ludovicus Royam, partes Caroli secutam, armis occupasset, ex allato sibi antiquo codice didicit, reliquias S. Florentii eo armorum vi transportatas fuisse olim per Viromanduensem comitem ex Salmuriensi abbatia. Unde iratus, Ambianum profectus est, & a vicario episcopi rogavit impetravitque facultatem auferendi ac transportandi reliquias ad Salmuriense monasterium; hujus autem negotii exsequendi provincia commissa fuit magistris Philiberto de Best, Georgio Robinet canonicis ecclesiæ S. Stephani Bituricensis, ac pluribus aliis viris ecclesiasticis. Ita fere laudatus num. 65 magister Jacob canonicus Carnotensis, testimonio coram regiis notariis dato ad annum 1492.

[68] Reliquam rei seriem testatus est simili instrumento, eodem anno & coram iisdem notariis memoratus mox Georgius Robinet canonicus Bituricensis: [denuo Salmurum referuntur.] asserit itaque, se acceptis a rege litteris, Ambiano Royam abiisse, sed a Royensibus impeditum fuisse, quominus reliquias tolleret. Id cum renuntiasset regi, secundo illuc missus est cum magistro Philiberto de Best, doctore ac sacellano regio, cumque aliis multis. At vero illuc adventantes, nec corpus nec capsam repererunt; absconderant interim Royenses in loco, non procul ab oppido: ubi tandem quorumdam indicio reperta fuere ac regis mandato & sumptibus tradita Salmuriensibus per dictum Philibertum de Best aliosque. Addit memoratus testis, hæc peregisse regem motu proprio, nemine Salmuriensium sollicitante. Hoc tamen negarunt postmodum Royenses, quando, mortuo Ludovico rege, apud concilium regium Parisiense litem intenderunt Salmuriensibus, ut ablatæ sibi reliquiæ restituerentur. Contenderunt quippe, facta ea esse, instigantibus monachis, & nominatim eorum quondam abbate Joanne du Bellay, qui tum regis Ludovici erat eleemosynarius; fuse ista describuntur in sententia § sequenti memoranda; sed referre hic talia nihil opus est, sicut nec expositam ibidem injuriam ac vim illatam Royensibus, ut thesaurum absconditum detegerent.

[69] Translationem celebrarunt Salmurienses anno 1480, eamque cum descriptione capsæ & reliquiarum litteris annotarunt, quarum initium exhibet Vacquerius pag. 218, [Descriptio capsæ,] ut sequitur: In nomine Domini, Amen. Sequitur modus & ordo translationis corporis beatissimi Florentii confessoris, quæ in ecclesia monasterii ejusdem beatissimi Florentii prope Salmurum celebrata fuit, & completa anno ejusdem Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo, die vicesima quinta mensis Junii ex præcepto & voluntate gloriosissimi principis Ludovici Francorum regis &c. Hic sistit editor, non indicans, an multa, an pauca prætermittat, ac deinde ista subdit: Quæ quidem capsa de Roya erat lignea, sed argento desuper cooperta per totam cum laminis æreis, hisque imaginibus & circumquaque & desuper decorata; videlicet in fronte * imaginem Domini nostri in throno sedentis, librumque tenentis: superscriptio ejus: Ego sum Alpha & Omega: ex utraque parte imagines sex Apostolorum in sedibus & capellis suis cum subscriptione nominum eorum, & in fine * imago S. Florentii cum ejus subscriptione. In tecto ejusdem erant scripti versus sequentes cum historiis ad eos pertinentibus.

Hic ad Martinum Florentius ire jubetur,
Flumen transire & sine remige non reveretur.
Hic homo vesanis * a multis vix cohibetur,
Cum prece Vir sanctus, depulsa peste, medetur.
Presbiter effectus, signis his clarus habetur:
Hoc mulier natum recipit, lumenque meretur;
Attonitam plebem serpentis ab ore tuetur,
Quem tumulus præsens cœlo florere fatetur.

[70] [in qua erant anno 1480,] Elucidationem accipient recitata carmina ex Vita & miraculis Commentario subnectendis. Indicat autem hic denuo editor, omissas a se esse paucas lineas, atque ita relationem resumit: In prædicta autem capsa, quæ allata fuit de Roya, reperta fuerunt sacra ossa beatissimi Florentii in pelle cervina honestissime, prout potuit frater Absalon, cum eadem ossa sacra de Tornaco * pio furto abstulit & attulit, involuta; quæ quidem ossa in pelle cervina mirabili integritate & pulchritudine resplendebant, nec aliqua omnino vetustate tabescebant. In qua insuper repertæ fuerunt duæ litteræ testimoniales de translatione ejusdem sacri corporis in ipsa capsa per sacras manus Theodorici Ambianensis & Baldouini Noviomensis episcoporum facta (anno 1152) sigillis capituli ecclesiæ prædictæ sancti Georgii Royensis, cum impressione imaginis ipsius sancti Georgii armati & equitantis, & dictorum episcoporum, una cum quadam lamina plumbi longitudinis unius dorsi manualis & unius pollicis, atque duorum digitorum latitudinis, in qua erat hæc scriptura insculpta: Hic requiescit corpus sancti Florentii, quæ sigilla & lamina ad corrigias ejusdem pellis cervinæ appendebant, quarum litterarum tenor sequitur. Assignatus hic litteras dedi num. 63, inscriptionem vero capsæ, unde eruimus reliquias ex Salmuriensi ad Royensem ecclesiam delatas fuisse ante medium seculum XII, recitavi num. 64.

[71] [dum in duas novas transpositæ sunt.] Porro causa, cur sæpe memoratarum reliquiarum inspectio ac translatio tantum celebrata fuerit anno 1480, quamvis, ut apparet, jam ab anno 1475 Roya ad Salmuriensem abbatiam delatæ fuissent, fuit verisimiliter confectio duarum capsarum, de quibus meminerunt abbas & monachi in litteris authenticis anno 1492 conscriptis. Integras illas exhibebo sequenti §; accipe interim huc spectantia: Rex ipse Christianissimus (Ludovicus XI) ostendens hujusmodi suam devotionem, & in signum memoriamque præmissorum perpetuam, capsam pro capite unam, reliquamque pro corpore ejusdem Patroni nostri reponendam, argento deauratas, aliterque nobilitatas propriis sumptibus fabricavit, ecclesiæ nostræ donando, nobis mandavit, quatenus sæpedictas reliquias, tam eas, quas de Roya transmiserat, quam eas, quas jam ante servabamus, si quas habebamus, insimul reponi procuraremus, cum decenti solemnitate in prædictis capsis, sic ab eo datis perpetuis futurisque temporibus in monasterio nostro venerandas: quod & factum fuit, agentibus & videntibus certis legatis, per eumdem ad hoc expresse destinatis.

[Annotata]

* adde habebat

* adde erat

* l. vesanus

* Trenorchio

§ VII. Litis a Royensibus intentæ abbati & monachis Salmuriensibus amica compositio & reliquiarum divisio.

[Post acrem litem Royensibus causa adjudicatur;] Mortuo Ludovico XI, & regnum in Galliis obtinente Carolo VIII, novæ turbæ exortæ sunt occasione earumdem reliquiarum. Decanus quippe & canonici ecclesiæ Royensis, ægre sustinentes absentiam sacri thesauri, quo per secula circiter quatuor gavisi fuerant, litem intulerunt abbati & monachis Salmuriensibus, contendentes injuste illum sibi ablatum esse, postulantesque, ut ejus fieret restitutio. Multum & acriter disceptatum est Parisiis in curia magistrorum libellorum supplicum, vulgo dicta la chambre des requetes du Palais, ac tandem judices isti, lata sententia die 2 Aprilis anno 1491, causam adjudicarunt Royensibus, injungentes Salmuriensibus, ut & capsam & reliquias illis restituerent. Appellarunt Salmurienses ad supremam curiam, vulgo Parlamentum, atque interim nova causæ suæ subsidia compararunt, qualia fuerunt testimonia magistri Jacob & Georgii Robinet canonicorum, laudata § præcedente, sed nihilo minus causa ceciderunt, jussique sunt restituere capsam cum reliquiis. Hujus sententiæ, datæ anno 1494 die XIV Augusti, sequens tantum exhibet initium Vacquerius pag. 229: Karolus Dei gratia Francorum rex universis præsentes litteras inspecturis salutem. Notum facimus &c.

[73] Sed ne vel sic, ut fert historia, teste Vacquerio, acquieverunt Salmurienses; [sed demum relatis utriusque partis] donec anno 1496, nescio quid causæ intervenerit, lis utriusque partis consensu, & modo vere Christiano composita est. Modum hunc disce ex sequenti instrumento. Universis præsentes litteras inspecturis & audituris Ludovicus humilis abbas monasterii sancti Florentii prope Salmurum Ordinis sancti Benedicti, Andegavensis diœcesis, ejusdemque loci conventus; nec non Joannes Carton decanus, Petrus de Biaurains & Natalis Desponchaulx presbyteri canonici, procuratoresque ecclesiæ secularis & collegiatæ beati etiam Florentii de Roya, Ambianensis diœcesis, salutem in omnium Salvatore sempiternam. Notum facimus per præsentes, quod controversia quædam fuit agitata diu inter nos, decanum, canonicos & capitulum ecclesiæ præfatæ de Roya, actores ex una parte; abbatemque & conventum reos partibus ex altera. Dicebamus enim, nos Royanses spoliatos fuisse de reliquiis ejusdem beati acpiissimi confessoris Florentii, capite scilicet & corpore suis, una cum theca seu scrinio, in in qua caput, & capsa, in qua corpus segregatim quiescebant, in ecclesiaque nostra servabantur, & devoto officio venerabantur. Ex * quidem ecclesia ad dictum monasterium Salmurense contra justitiam transportata contendebamus de præmissis; ea de re petebamus in integrum restitui.

[74] [rationibus,] Nos vero abbas & monachi e contrario respondebamus, quod fælicis memoriæ Ludovicus olim Francorum rex octavus * villam de dicta Roya, aliquibus temporibus a suis rebellibus possessam, ditioni suæ reposuit, ibique personaliter accedens, aut veris aut verisimilibus documentis comperit, quia priscis temporibus Viromendensis quidam comes ab eodem monasterio armorum impetu reliquias illas sustulit & ad ecclesiam Royansem transtulit. Quare devotione affectus piissimus idem rex sanctuaria ipsa suo restituere loco disposuit & ad monasterium nostrum honorifice transmisit, prout est sub patentibus litteris, & iteratis sæpe verbis palam fecit ignorantibus nobis hæc omnia, quinimmo credentibus sive autumantibus, reliquias easdem in quadam capsa metallina clausas & repositas ab olim fuisse, & esse tectas siquidem in antiqua & insigni capsa argentea, quæ ab omni ævo apud nos est. Quodque rex ipse Christianissimus ostendens hujusmodi suam devotionem, & in signum memoriamque præmissorum perpetuam, capsam pro capite unam, reliquamque pro corpore ejusdem Patroni nostri reponendam, argento deauratas, aliterque nobilitatas propriis sumptibus fabricavit, ecclesiæque nostræ donando, nobis mandavit, quatenus sæpe dictas reliquias, tam eas, quas de Roya transmiserat, quam illas, quas jam antea servabamus, si quas habebamus, insimul reponi procuraremus cum decenti solemnitate in prædictis capsis, sic ab eo datis, perpetuis futurisque temporibus in monasterio nostro venerandas: quod & factum fuit, agentibus & videntibus certis legatis, per eumdem ad hoc expresse destinatis. Aiebamus insuper, quod si forte sæpe dictarum reliquiarum pars vel totum quiescebat in ecclesia Royansi, hoc erat per vim, ut præfertur. Quare concludebamus, nos in eo casu inique spoliatos fuisse, & juste restitutos: ipsos autem venerabiles Royanses non fuisse spoliatos, nec restitui debere; imo reddere gratiam ecclesiæ Salmurensi, de cujus pretiosissimis usi fuerunt.

[75] [amice componitur;] Finaliter post multas altercationes, Deo propitiante, qui pax est & charitas, in hanc perpetuam concordiam devenimus: videlicet, quod ipsæ venerandissimæ tam capitis quam corporis reliquiæ a dictis capsis novis, quibus tegebantur, primo extraherentur in nostrum monachorum, decanique & canonicorum præsentia, ac super majus altare præsentis ecclesiæ ad discoopertum honeste reponerentur: quod & factum fuit cum devota debitaque solemnitate per reverendos in Christo patres dominos & abbates sancti Mauri supra Ligerim & de Asneriis Bellaii Andegavensis diœcesis in cleri, procerum populique diversorum graduum assistentia non modica. Demum quod nos abbas & monachi singuli conventus præfati juraremus coram Deo, gloriosaque ejus Genitrice, sanctoque Florentio & cælesti curia, quod, quantum humana fragilitas nosse patitur, reputabamus & reputamus, easdem ipsas reliquias esse, quæ a pago Royansi, ut præfertur, asportatæ fuerant, absque ullo dolo aut fraude per nos vel quamcumque personam de nostro scitu factis: quod & similiter juravimus & per præsentes juramus.

[76] [reliquiæ] Quibus sic patratis, de expresso consensu stipulationeque præhabita inter nos abbatem & conventum personaliter, capitulumque & ecclesiam Royansem in persona decani & canonicorum prænominatorum, ecclesiæ illius procuratorum & nomine procuratorio quemlibet nostrum tam conjunctim quam divisim voluimus & expresse consensimus, volumusque & expresse consentimus præsentium per tenorem, quatenus reliquiæ tam capitis quam corporis communis patroni nostri beatissimi Florentii infra nominandæ dentur, assignentur & de facto tradantur sæpe dictæ ecclesiæ Royansi in eadem perpetuo conservandæ ad laudem & gloriam Dei omnipotentis, ejusdemque Patroni, & devotionem populi adaugendam, & quæcumque aliæ supersunt propter causam similem præsenti monasterio ex nunc in perpetuum remaneant.

[77] Hinc est, quod illico dictis venerabilibus procuratoribus, [dividuntur;] & eorum quolibet insimul congregatis & procuratorio nomine, quo supra, recipientibus per dictos reverendos patres divisæ & traditæ fuerunt realiter & de facto de reliquiis, quæ, ut sæpe dictum est, ab Roya transportatæ fuerant; videlicet ambæ mandibulæ inferiores integerrimæ cum earum mento naturaliter sibi invicem cohærentes & novem ex suis dentibus eisdem similiter colligati: unum insuper ex principalibus ossibus colli, quæ spondyli vel nodi colli vulgariter nuncupantur; unum etiam tale de spina dorsi: tres quoque costæ ex pretiosioribus: majora ossa duo unius brachii; primum videlicet a spatula ad codicem * attingens & reliquum a codice usque ad manum tendens: majus insuper & principalius os unius anchæ: magnum similiter & unicum os alterius femorum, ab ancha videlicet usque ad genu, & principale unius tibiæ, ex genu usque ad pedem protensum. Quæ profecto reliquiæ in præsentiarum destinatæ, cunctis videntibus, fuerunt per dictos reverendos patres repositæ reverenter & honeste, videlicet mandibulæ cum spondylo colli in scrinio argenteo, & reliquæ in capsa, quæ, ut præfertur, asportatæ fuerant de Roya. Cæteras vero tam capitis, quam corporis partes & artus reposuerunt iidem prælati consimili forma sigillatim in capsis, per dominum Ludovicum regem, ut præfertur, destinatis, in præsenti monasterio conservandis. De quibus omnibus nos tam monachi quam procuratores sumus contenti & alterutrum perpetuo quictamus *.

[78] Huic insuper paci charitatem amplificando, fraternitatem societatemque perennem utrarumque ecclesiarum nostrarum & personarum earumdem contraximus, [societas initur,] in participatione videlicet orationum, eleemosynarum, abstinentiarum, suffragiorum, vigiliarum, cæterorumque bonorum spiritualium, quæ deinceps fient per nos & suppositos nostros in capitibus & membris; in necessitatibus etiam temporalibus nos in invicem subveniemus: specialiter autem nos monachi anniversarium solenne celebrabimus vigesima tertia mensis Julii cujuslibet anni pro defunctis viventibusque fratribus nostris ecclesiæ Royansis, quale consuetum est in illis, quæ pro abbatibus nostris fiunt in capis una cum alimento pauperis, ut in quibusdam obitibus specialiter ordinatum est. Ipsi autem domini & fratres similiter facient dicta die in sempiternum pro nobis nostrisque defunctis, sicut celebrare consueverunt in solemnibus anniversariis pro decanis ecclesiæ eorum.

[79] Et ut societas sive fœdus initum inter ipsas ecclesias esset majoris roboris, [&, datis utrimque muneribus] memoriæ sive firmitatis, donata sunt utrimque venerandarum reliquiarum munera pretiosa animo tantum liberali: videlicet ex parte ecclesiæ Royansis donata fuit cœnobio nostro insignis quædam reliquia ex ossibus gloriosissimi Floriani martyris, germani sæpe dicti patroni nostri Florentii confessoris, tecta sub argentea theca admodum nobilitata, quam nos cum gratiarum actione recepimus: & charitate reciproca de nostris oblaturos eidem spopondimus, cunctis hæc videntibus & devote gratulantibus; quod ad statim cassata turba, nos monachi complevimus, non tamen ut debuimus, sed quantum licenter potuimus. Dedimus scilicet sorori nostræ Royansi ecclesiæ de capillis sancti Quintini martyris seorsum in vasculo ad hoc deputato: & insuper plures reliquias eisdem procuratoribus obtulimus de sanctis Petronilla & Genovefa virginibus, insimul tamen confusis, ut quod eis liceret, segregarent, ac in reliquiario eisdem oblato collocari juberent; unde factum est, ut virginum ipsarum reliquiis earumque qualitate diligenter inspectis per hujusmodi canonicos, nonnullos etiam alios viros in talibus peritos ipsi eligerent, quam commodius poterant de singulis virginibus ossa bina & bina; orationeque completa, in ecclesiam suam deportanda benignius sumpserunt.

[80] [firmatur.] Acta fuerunt hæc in sæpefato monasterio sancti Florentii, multis venerabilibus insignibusque personis cujuslibet, ut præfertur, status & conditionis assistentibus, ad testimoniumque vocatis, quibus nomina propriis manibus litteris præsentibus annotanda peroptando supplicamus, prout etiam nos partes supra scriptæ nomina nostra ponimus & annotamus una cum appensione sigillorum nostrorum in fidem, robur & testimonium præmissorum, hac vigesima tertia mensis Julii anno Domini millesimo quadringentesimo nonagesimo sexto. Et infra: Et ego Ludovicus sancti Florentii abbas, insuper frater Petrus Piuam monachus supra dictæ abbatiæ ac baiulus * signo meo manuali has litteras roboravi. Piuam. Additur sermone Gallico, apographum harum litterarum desumptum esse ex archivo ecclesiæ collegiatæ Royensis, collatumque cum autographo suo in membrana exarato, atque ex mandato canonicorum ei subscriptum fuisse a magistro Ludovico Cadde notario regio & capituli scriba anno 1650 die XVI Septembris.

[Annotata]

* adde qua

* imo undecimus

* cubitum

* absolvimus

* verisim. procurator

§ VIII. Solemnis reliquiarum exceptio Royæ, cultus annuus ibidem & in locis aliis.

[Royenses reliquiarum reditum,] Atempore immemorabili, sicut ante insinuavi, S. Florentium coluerunt Royenses tamquam præcipuum oppidi sui patronum, & eo quidem fervore ac studio, ut ecclesiam collegiatam ac primariam, olim S. Georgio martyri consecratam, paulatim S. Florentii nomine compellarint, quod ei nomen adhæret etiam hodie, utque annuam ejus memoriam die XXII solemni Officio ac Missa propria celebrarint, abstinentes ab omni opere servili. Ea festivitas perseverat etiam usque nunc, accurrente non tantum illo die, ut scribit Vacquerius, verum per totum anni decursum ad ejus sacras reliquias ingenti hominum multitudine. Hinc nemo mirabitur, tantum operæ ac laboris impensum fuisse a decano & canonicis Royensibus, ut ablatas seculo XV reliquias recuperarent, tantumque gaudii & ab ipsis & a populo exhibitum, dum voti compotes facti, quantum describit laudatus Vacquerius pag. 233 & seqq.

[82] Primum plura miracula patrata fuisse asserit tam in locis, [miraculis illustratum, festive] per quæ deductæ fuerunt sacræ reliquiæ a Salmuriensi cœnobio Royam usque, quam speciatim hic in earum adventu. Tunc quippe, citans Historiam, nescio quam, super reditu eo conscriptam, dicit, mutis redditam fuisse loquelam, surdis auditum, claudis rectum incessum. Dein ex traditione, accepta a sene nobili, honesto ac pio, exponit apparatum & receptionem in hunc fere modum. Simulac felicem pii Patroni sui reditum edocti sunt Royenses, certatim operam dederunt, ut in honoris exhibitione ac testificatione amoris sui erga ipsum invicem superarent. Eum in finem magnos gaudii & solemnis lætitiæ apparatus adornarunt, nulli rei parcentes, ut cuilibet testatam facerent animi voluptatem.

[83] Verum in ipsa exsecutione perturbavit nonnihil festivitatem grande infortunium. [celebrant, & quotannis celebrandum] Inter varios arcus triumphales, ad introïtum oppidi erectos, confecta fuerat machina, ex qua puer, genii speciem indutus, leniter descenderet, clavesque oppidi offerret lipsanothecæ: ea autem haud solide satis constructa defecit, deciditque cum præsenti pueri insidentis periculo. Quo viso perculsa adstantium turba inclamavit: S. Florenti, serva puerum, S. Florenti, ora pro nobis: evasit ille incolumis, perque id prodigium accrevit hominum veneratio erga Sanctum, confirmataque est fiducia, quam in ejus precibus & meritis collocaverant. Denique, teste eodem Vacquerio, in gratiarum actionem pro felici reliquiarum reditu instituerunt Royenses festivitatem quotannis in ecclesia sua cum peculiari Officio celebrandam die Dominica infra octavam assumptæ in cælos beatissimæ Virginis Mariæ.

[84] Ad peculiare istud Officium pertinent verisimillime, vel saltem olim pertinuere lectiones cum antiphona & aliquot responsoriis, [decernunt Officio peculiari: lectiones] quæ ex autographo membraneo ecclesiæ collegiatæ Royensis, jubentibus canonicis descripta, collata & notarii regii Ludovici Cadde testimonio munita cum Majoribus nostris communicavit anno 1650 P. Florentius Montmorentius Societatis Jesu sacerdos. Is titulus illis præfigitur: In receptione S. Florentii. Lectiones: tres deinde subduntur totidem miracula continentes, ut sequitur: Labente vero tempore, famaque inexplicabilium miraculorum diversorum generum ægritudinum per oppida finitima volitante, cum Parisienses, Rothomagenses, Belvacenses, Ambianenses, Attrebatenses, Cameracenses, Morinenses, Laudunenses, Noviomenses, Peronenses, populusque ex longinquis regionibus sanitatis recuperandæ gratia catervatim ad sancti Florentii ecclesiam condescenderet, accidit, ut quidam Alutharius Belvacensis, qui a spiritu maligno acerbissimo per octo annorum spatium cruciatus fuerat, quam ob rem claustris ferreis manus junctas * habebat; is, postquam per aliquot dies Deum ac sanctum Florentium orasset, relictis in ecclesia claustris ferreis, sanus & incolumis ad propria recessit. Tu autem Domine &c.

[85] His itaque se habentibus, quidam vir quinquaginta & septem annos natus, [Officii propriæ] ex oppido Fulieres prope Peronam oriundus fuit, qui per decem annorum spatium cubitorum, manuum, genuum ac pedum dolore quam maximo cruciabatur in tantum, quod sæpius jacere cogebatur, aut tum duabus potentiis * corpus ejus infirmum sustentare: is cum ingenti devotione ecclesiam beati Florentii adiit, & postquam preces in eadem ecclesia Deo & sancto Florentio emisisset, abjectis potentiis & sustentaculis, sanus patriam remeavit. Tu autem Domine &c.

Nec multum post vir quidam militaris quinquaginta duorum annorum agens, ex oppido S. Quintini oriundus, qui per longa temporis intervalla ex diuturna infirmitate corpus exanime & invalidum habebat adeo, ut per triduum præ nimia ægritudine nullum cibum degustare potuerat: is cum apud S. Florentium appulisset, orationemque fecisset, vires pristinas reassumpsit, & Deum ac sanctum Florentium magnifice collaudavit. Tu autem Domine &c.

[86] [& Responsoria hic recitantur,] Additur antiphona una: Gratulare tu Bajoaria Florentii pro magna gloria; sed Royensis magis ecclesia jocundetur ejus præsentia, quam virtutum ornant insignia. Jubetur hic gratulari Bajoaria seu Bavaria secundum eam opinionem, qua Sanctus gente Bavarus statuitur. Responsoria sic habent, primum: Post annorum plurium circula nutu Dei regentis secula translatum est in Royensi villa. ℣ Quo refulsit tempore permulta operando miracula. Secundum: O mira res! Raptus ab ambitu Royæ, cessat signorum ab actu, quem resumpsit in suo reditu. ℣ Jam divino reversus permissu, mirandorum refulget effectu. Tertium: Guerra * quondam Royensi villa querulo florem istum detraxit populo, quem recepit magno cum jubilo. ℣ Pro futuro futuris seculo novæ lucis nitente radio. Quartum: Magnitudo divinorum signorum hic ostendit S. Florentium esse Dei velle permansurum. ℣ Meretur, luctum Royensium qui convertit in magnum gaudium.

[87] [uti & commemoratio, quæ de ipso fit, tamquam Patrono.] Laudatus sæpe Vacquerius pag. 245 dat ex Breviario Royensi commemorationem S. Florentii; eam procul dubio, quæ statis temporibus inter commemorationes communes seu suffragia Sanctorum de ipso dici consuevit in fine vesperarum & laudum tamquam de Patrono: sic autem habet:

Protege nunc pio nos, Pater, auxilio
Florenti, florido floride in præmio.
Tu cum Christo vitæ frueris gaudio,
Et nos mundi hujus quatimur pelago;
Porrige nunc dexteram ab alto,
Redimens hanc catervam a malo,
Laude quæ tua gratulatur corde devoto.
Lucis patriæ nos reformet clementia
Præsens sacra providentia.
℣. Ora pro nobis sancte pater Florenti
℞. Ut digni efficiamur promissionibus Christi.

Oremus. Deus, qui beatum Florentium, confessorem tuum, in terris vita laudabili decorasti & in cælis æterna gloria sublimasti, ejus, quæsumus, suffragantibus meritis, vita nostra apud te commendetur. Per Christum Dominum nostrum.

[88] [Cultus Sancti apud Salmurienses & alios;] Dat quoque idem Vacquerius Litanias de Sancto nostro proprias; sed non significat, unde acceptæ sint: vocatur in iis Flos ecclesiæ & Franciæ Christianissimæ Patronus; reliqua pene omnia consona sunt Actis. Dubium non est, quin & in Glonnensi ac Salmuriensi cœnobiis summa celebritate quotannis recolatur ipsius memoria, cum utrumque illi tamquam Patrono dedicatum sit, & in posteriori certe insignes ejus reliquiæ honorentur. Idem ipsum censeo de multis Prioratibus, qui in variis Galliæ episcopatibus siti ac Salmuriensi abbatiæ subjecti sunt, quorumque nonnulli nomine S. Florentii insigniuntur, ut videre est in Indice generali (Pouillé general) beneficiorum archiepiscopatus Turonensis &c. a pag. 260. In ipsa autem insigni ecclesia S. Martini Turonensis, quantum intelligo ex Breviario anni 1635, Officio novem lectionum colitur die XXIII Septembris, quia præcedens impeditus est festo SS. Mauritii & Sociorum. Vocatur ibidem Confessor Abbas, qui titulus, prout hodiedum sumitur, ipsi non convenit: Officium autem totum fit de confessore non pontifice præter orationem num. præcedente recitatam, & lectiones secundi Nocturni desumptas ex Actis ipsius.

[89] Tussanus Bridoul Societatis Jesu sacerdos ad calcem Vitæ Gallicæ S. Florentii, [nec non in Belgio propter reliquias,] editæ Leodii anno 1653, etiam in Belgio nostro locum assignavit, ubi is a tempore immemorabili insignem cultum obtinuit. Vicus est autem in Artesia elegans & amplus, extensusque ad Lisæ fluminis ripam secundo milliario Bethunia oppido, qui & ipse a S.Florentio vulgo Sainct Floris nuncupatur & ecclesiam habet ejusdem patrocinio exstructam, propter notabiles reliquias, puta cranium seu partem cranii, aliasque verticis partes, nec non brachium unum, ibidem deposita. Ad eorum venerationem accurrunt non modo incolæ, sed & vicini in suis calamitatibus ac malis. Unde vel quando eo delatæ fuerint istæ reliquiæ, certo dici non posse, fatetur laudatus auctor, constanti tamen traditione credi ait, illic honoratas fuisse plusquam quinque ahhinc seculis; imo traditionem illam confirmari antiquis ejusdem ecclesiæ Mss., in quibus Vita Sancti nostri, miracula, Officium, lectiones, ac Missa propria continentur iisdem pene verbis concepta, quibus leguntur in Royensi collegiata ecclesia. His subjungit opinionem cujusdam neoterici, quem non nominat, quique videtur existimasse, iis reliquiis ditatum fuisse vicum istum a Pippino Caroli Magni patre; sed eam opinionem sola conjectura nixam esse putem, quod dictus Pippinus in illis partibus multum versatus sit. Invocatur autem ibidem præcipue Sanctus a febricitantibus & capitis dolore laborantibus. Denique ejusdem Sancti reliquias possidet quoque collegium Societatis Jesu Montibus Hannoniæ, quas ibidem seculo præcedenti deposuit memoratus aliquoties P. Florentius Montmorentius, nempe ossa quædam e vertebris colli a Royensibus canonicis, & os notabile brachii a parocho nominati mox vici S. Florentii dono accepta.

[Annotata]

* forte vinctas

* i. e. fulcris subalaribus

* bellum

ACTA DUBIÆ FIDEI
Auctore anonymo seculo IX scripta,
ex quatuor Mss.

Florentius presbyter Conf., in Glonna monte Galliæ (S.)

BHL Number: 3047, 3049

A. anonymo.

PROLOGUS

[Causas allegat auctor,] Mirabilem Deum in suorum sanctificatorum glorificatione Sanctorum, non modo proinde apostolificis præconiorum laudibus efferre mortales condecet, quia ante tempora secularia præscientiæ simul & prædestinationis eos gratia donatos, cooperatricis gratiæ suæ suffragiis huic mundo editos extulit; verum & idcirco, quia spiritibus eorum cælo dignanter illatis, mirificis insignium prodigiis adhuc quoque corpora honestare dignatur in terris. Ad hæc igitur præconia implenda, cum sæpenumero divinarum adhortemur assiduitate Paginarum, præcipue demum invitamur commonitione Daviticorum Psalmorum, quæ multifariam istiusmodi operibus devotionem adhibere nos suis præmonet dictis. Ex quibus quotidiano usu sanctæ Ecclesiæ concinna Deo concinentibus filiis, quodam quasi commate laudare Dominum in ejus jubemur Sanctis: laudare nihilominus in virtutibus ejus, tam sui ipsius primum potentatu per se ipsum a se ipso patratis, quam deinde famulorum meritis, præeuntis ac subsequentis quentis opitulationis ejusdem liberalitate, gestis.

[2] [cur Acta] Eaque nos itatenus actitare non sola cordis intentione, non demum vocis dignum videtur pronuntiatione, verum etiam veridica scribentis styli assertione, commemoranda relatu Sanctorum opera, per sibi alternatim succedentium gesta curriculorum tempora, tam auditus opinione comperta, quam ocularis, ut dicitur, fidei notitia inspecta, scriptoris devotione plenissima, schedarum exaratione collecta, in notitiam præsentis sive futuræ generationis fuerint transfusa. Debitorem quemlibet huic fore operi hunc dumtaxat, qui illud implere prævalet, ex eo animadvertitur, quia cum propter hominem cuncta sint creata, ipse cum supernis agminibus ad hoc conditus fuisse dignoscitur, ut incessantibus temporum vicissitudinibus laudem Domini loqueretur, & benediceret nomen sanctum ejus: nam, ut ait quidam gentilium, prona cum spectent animalia cætera terram, os homini sublime dedit Dominus, cælumque videre jussit, & erectos ad cælum tollere vultus a; quatenus antiquæ memor conditionis, & cui omnis reliqua creatura defert, rationabilis servitii obsequio famularetur.

[3] [S. Florentii, licet vere imperitus,] Verum in fine seculorum nobis positis, & ad talia peragenda minus idoneis, quippe cum rhetoricæ artis faceta urbanitas jam olim a nostri seculi * usu recesserit, viri quoque quadratæ facundiæ, prædictæ dudum cultores artis nostri duntaxat idiomatis, huic operi penitus exoleverint, non usquequaque tamen, licet hebetiores ingenio, ab his feriatos arbitramur: præsertim cum veteris Historiæ paginis instruamur, inter pretiosa quondam auri atque argenti donaria caprinorum etiam pilorum nequaquam non placuisse munuscula. Jungi valet huic exemplo illius mulieris Euangelicæ videlicet devotio, quæ multiplicibus præposita divitum oblationibus, haudquaquam Domini Jesu rediit inlaudata testificationibus. Quapropter, licet, ut prælibati diximus, venusti nobis desit lepor eloquii, licet exsicca sint torrentia illa flumina ecclesiasticorum virorum, Hilarii videlicet, & lacteo eloquentiæ fonte manantis Hieronymi, Ambrosii, Gregorii, nec non incomparabilibus laudibus attollendi, quorum quidam suorum temporum præclara gesta Sanctorum ad memoriam posteriorum accurato elucubrarunt stylo, nos quoque extremæ abjectionis textivilicium b; pro captu insipidi acuminis nostri, egregii confessoris Christi Florentii Glomenensis cœnobii digna memoratu opera scriptis colligere decrevimus; quatenus in tabernaculo divitum pennas columbæ deargentare, posterioribus ejus in pallore auri renitentibus, nostræ devotionis vilis devotio, Sancto eodem intercedente, vel ad modicum resplendeat.

[4] [plenius describere statuat.] Peccaminum namque nimia obruti magnitudine, non habentes velamen, amplecti nos congruit lapides: quia, ut ait Psalmista, “Beati, quorum remissæ sunt iniquitates, & quorum tecta sunt peccata.” Lapides enim amplecti est, ut beatus allegorizat Gregorius c, unumquemque peccantium, diffitentem sui Sanctorum expetere suffragia, & in quantum vires suppetunt possibilitatis, eorumdem subsequi vestigia. Ita siquidem veri Agni veraciter promerebimur esum ire carnes, si præcedentium Patrum informati exemplaribus, eisque calceati pedes, regalis deinde itineris meditullia sectati, corporis nostri asello Domino insedenti, ad cælestis Hierosolymæ mœnia non gressibus tendamus corporalibus. Ex istorum igitur numero Patrum præfatum nobis in imitatione proponentes beatum Florentium, tam vita ejusdem quam & excessu gesta, sive miraculorum laudando Deum insignia, sive bonorum actuum æmulando facta, quæ nobis prisca fide nimium succinctius ab avitis patribus sunt tradita, latioris litteraturæ amplitudine, ut supra fati sumus, ad memoriam instantium seu subsecuturorum membranis indere decernimus. Tandem igitur insulsæ verbositatis explicito proœmio, ad destinati textus seriem aggrediendam, Domino propitio, accingamur d.

ANNOTATA.

a Ita legitur in Ms. Sirmondiano; Chesnianum habet: Pronam cum spectent &c., omissa voce Dominus, quæ metrum interrumpit. Desumptisunt versus ex Ovidio Metamorph. I; in posteriore tamen legitur: ad sidera tollere.

b Textivilitium ad rem vilissimam designandam usurpatur.

c Lib. 16 Moralium super verbis Job 24 ℣ 8: Et non habentes velamen, amplexantur lapides.

d In solis Mss. Chesnei & Sirmondi habetur prologus cum mutilo capitum syllabo; sed hunc ut omnino inutilem omitto. Omitto similiter totum librum primum, in quo narratur martyrium S. Floriani, & a secundo incipio ob causam expositam in Commentario num. 12. Adverte interim primo, nullam in prologo fieri mentionem S. Floriani, nullamque in titulo, qui illi præfigitur his verbis: Incipit prologus de Vita S. Florentii; secundo, quanta sit styli diversitas in prologo & parte prima, hic sequenti.

* Sirm. Ms. secundi

PARS I.
Sancti adventus in Gallias; accessus ad S. Martinum; sacerdotium, miracula, obitus.

[Trajicit miraculose Rhodanum; energumenum liberat;] Factum est autem post beati martyris a Floriani b excessum, cum beatus Florentius, angelo revelante, commonitus, in partes Galliarum pergeret, pervenit ad fluvium Rhodanum ad portum, qui dicitur Lugdunum, invenitque ibi navem sine gubernatore; erat enim undique confracta. Volens igitur Vir sanctitate plenus quantocius ad Missam festinare, nam dies Dominicus erat, intravit in eam, &, facto Crucis signo, ait: Domine, deduc me in voluntate tua: & mox sine gubernatore flumen illud transmeavit; angelus quippe Domini custodivit eum. Cumque ad ripam fluminis pervenisset, invenit hominem a dæmonio vexatum, quem etiam ob istiusmodi causam alii vinctum tenebant. Quod videns beatus Florentius, fraterno tactus dolore, genu flexo in conspectu Domini, totis viribus deprecabatur Domini pietatem, ut eum, expulso dæmone, sanitati redderet; factoque super eum Crucis signo, sanus effectus est. Multa quidem & alia miracula in eodem itinere per eum Dominus ostendit.

[2] [ad S. Martinum pervenit,] Eo igitur tempore jam matris ecclesiæ in Turonica civitate sedem beatus Martinus antistes gloriosissime triumphans tenebat. Huic ergo angelus, quo duce beatus Florentius iter agebat, in visu revelavit, quod idem Vir talis advena ad eum veniret, præcepitque ei, ejusdem faciem ostendens, ut eum in sacerdotali ordine constitueret. Interea beatus Florentius pervenit Turonum civitatem, sicut ei divina fuerat adnunciatione præceptum, introivitque in templum, in quo beatus Martinus Domino militans sedebat, & ad terram projectus oravit. Tunc exurgens ab oratione, venit ante beatum Martinum, petiitque ab eo benedictionem. Ut autem est illum intuitus beatus Martinus, ilico cognovit eum esse, quem angelus Domini ei per visum ostenderat. At vir beatus suscepit eum cum gaudio, & mox deduxit eum in secretarium, memor sermonis Domini, quo ait: “Domus mea, domus orationis vocabitur.” Cœpit autem eum interrogare antistes gloriosus, unde esset, causamque itineris, nec non affectum voluntatis: & narravit ei omnia beatus Florentius, quæ erga eum acta erant, quidque in animo gereret.

[3] [ordinatur sacerdos;] Comperto autem beatus Martinus, quod Vir sanctæ devotionis esset, & divina adnunciatione ad se veniret, multum eum dilexit, & cum summa reverentia custodivit. Erat quidem dies tertius ante ordinationem, & ecce in die ordinationis, facto officio, sicut mos est, ordinavit eum sacerdotem c. In quo ordine degens Dominum tota mente & assiduis precibus exorabat, ut ei, sicut per angelum suum revelaverat, locum, ubi habitaret, ostenderet. Quadam ergo nocte, antequam ad matutinum officium surgeret, demonstravit ei Dominus locum habitationis suæ. Est quidam locus prope alveum Ligeris, scilicet quasi medio miliario, & in eo spelunca, ubi multi inerant serpentes magni & minores, estque nomen ipsius Glomna. Cognito itaque revelatione divina habitationis suæ loco, pergit secus ripam Ligeris, donec ad eumdem venit.

[4] [pergit ad montem Glonnam, unde ejicit serpentes;] Tunc videns montem, cognovit, quia ipse est locus, quem ei angelus Domini per visum ostendere dignatus est. Moxque prope montem accedens, reperit ibi multos serpentes, & genu flexo deprecabatur Dominum, dicens: Domine, qui eduxisti me de terra nativitatis meæ, & demonstrasti mihi locum, in quo habitarem secundum voluntatem tuam; fac mihi locum hunc quietum a diabolo, & ab ejus potestate & a serpentibus, qui ibidem commorantur, ut nulli deinceps nocendi potestatem habeant. Et statim, relicto monte, serpentes fugerunt.

[5] [struit oratorium, & claret miraculis.] Postquam autem, divina annuente clementia, eumdem locum a diabolica emundavit immunditia, fecit ibi Vir sanctus oraculum in honore beati Petri apostoli aliorumque Apostolorum, plurimorumque Sanctorum. In quo loco per orationes ejusdem beati Florentii multas virtutes Dominus operari dignatus est ad laudem & gloriam nominis sui; cæcos enim illuminavit, dæmoniacos curavit, plurimasque infirmitates per sanctissimi Viri orationes pietas Domini sanavit. Devote etenim totaque intentione mentem ad Dominum relevans, vitam in vigiliis cum psalmorum Missarumque ducebat orationibus.

[6] [Invisurus S. Martinum,] Habebat etiam idem Vir sanctus consuetudinem, ut singulis annis Turonis civitatem orandi gratia veniret. Quodam igitur tempore, cum ex consuetudine illuc ad orationem pergeret, venit ad locum, qui vulgo vocatur Murus d, super fluvium Ligeris situm, ubi ei populus obviam affuit multus, dicens: O Vir sancte, istic serpens adest magnus, qui & homines devorat & pecora: & totis viribus eum rogabant, ut Domini misericordiam imploraret, quatenus eos de ipso diabolo liberaret. Respondens autem beatus Florentius, ait: Et nunc quidem, fratres, ad pastorem nostrum domnum Martinum pergo, cui hæc, quæ a me poscitis, primitus indicabo, ad vos relaturus, quid exinde jusserit idem Vir sanctus.

[7] Iter autem agens, venit ad flumen Vigennam, ad locum, [in itinere] qui dicitur Condata e, ubi fluvium transire volebat, invenitque in portu mulierem cœcam, sedentem atque plorantem. Interrogavit autem eam, quid haberet, & quam ob rem tam amare fleret. At illa dixit: Et quis es, Domine, qui me interrogas? Dixit ei Vir sanctus: Ego sum Florentius. Illa vero, ut audivit, quod beatus Florentius esset, cucurrit ad pedes ejus, dicens: Domine, unicum habebam filium, qui, cum sim cæca, mihi viam præbebat, & jam dies habetur tertius, ex quo in aquam hanc mersus est, & nemo eum potuit invenire, qui mihi redderet ad sepeliendum.

[8] Tunc beatus Florentius, genu flexo, deprecabatur Deum, [submerso vitam & cæcæ visum impetrat:] dicens: Domine, miserere huic pauperculæ, quoniam multo atteritur mœrore. Restitue ei, Domine, filium suum saltim ad sepeliendum. Hujusmodi autem prece orante beato Florentio, ait ei angelus Domini: Florenti, de quo rogas, non est mortuus, sed vivit: moxque monstravit ei locum, ubi ipse erat. Tunc vocans beatus Florentius piscatores, præcepit eis, ut in eam partem retia traherent, ubi angelus Domini filium pauperculæ esse prædixerat. Piscatores ergo jactantes retia sua, statim invenerunt eum. Accipiens igitur beatus Florentius illum, gratias agens Domino, reddidit illum matri suæ. Ipsa etiam paupercula per orationem beati Florentii in eodem loco meruit recipere lumen.

[9] Iter vero cœptum beatus Florentius peragens, venit Turonis ad beatum Martinum, [consulto S. Martino,] narravitque ei, quomodo in quodam loco obviam ei quidam venissent, deprecantes, ut eos de ingenti pessimoque serpente liberasset. Tunc beatus Martinus ait illi: Frater, rogemus Dominum nostrum Jesum Christum, ut liberet eos propter suam magnam clementiam de tam nociva bellua. Sed revertens ad locum habitationis tuæ, vade, ubi moratur, & præcipe ei in nomine Domini nostri Jesu Christi, ut inde abscedat, & amplius nulli Christiano nocendi habeat potestatem. Revertente autem beato Florentio ad locum suum, populus, qui eum expectans, advenire desiderabat, ei obviam fuit: & videntes eum, cucurrerunt ad illum, dicentes: Domine, adjuva nos.

[10] Tunc beatus Florentius, genu flexo in orationem, deprecabatur Dominum, [enormem serpentem fugat;] dicens: Domine Deus omnipotens, qui cœlum & terram, & quæ in eis sunt, creasti, hominemque ad instar tui formans, ei omnia subdidisti, & qui tres pueros de camino ignis ardentis intactos liberasti, libera populum istum de instanti serpente atque de diaboli potestate: quia tu es benedictus in secula seculorum. Et veniens ad locum, ubi ipse serpens erat, facto signo Crucis ante se, dixit: Ego tibi præcipio in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti, recede hinc & vade in profundum abyssi. Et statim serpens tamquam leo rugiens recessit.

[11] [clarus virtutibus moritur.] Quo facto, perveniens Vir sanctus ad cellam suam, studuit assiduis precibus sine intermissione Domino deservire, multis præclarus virtutibus, quas per illum Dominus ostendere dignatus est. Multi siquidem variis detenti infirmitatibus ad eum veniebant, & per sanctissimas ejus orationes sanitatem recipiebant. Anni autem vitæ hujus sanctissimi Viri fuerunt CXXIII; sed postquam a beato Floriano separatus est, vixit annos LXIII f, dies suos in pace feliciter agens. Igitur tandem aliquando, dum vitam in sancto deduceret senio, X Kal. Octob., viam universæ carnis ingrediens, migravit a seculo. Tunc in ejus funeris obsequium multi concurrerunt undique. Adest enim ilico sacerdotum ac clericorum multitudo, quamplurimi laïcorum, chorus virginum, atque turba mulierum. Iis ergo pro tempore mœrentibus, sed pro tanti Viri gloria exultantibus, in loco, quem ipse sibi præparaverat, cum magna diligentia sepultus est, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a In codice nostro Ms. pro martyris legitur viri: sunt & hujusmodi aliæ exigui momenti immutationes in apographis nostris; quas observare operæ pretium non duxi.

b Floriano verisimilius nihil commune fuit cum S. Florentio; uti dixi in Commentario § 1.

c Disseri hic pluribus posset super ista Hominis laïci subita ordinatione, facta per S. Martinum tertio post illius adventum die, absque ulla mentione prævii diaconatus aliorumve Ordinum & interstitiorum; verum cum allegetur ab auctore sublestæ fidei, nihil hoc & hujusmodi alia morari nos debent.

d Procul dubio locum eum designat auctor, ubi nunc est Salmurum oppidum.

e Condata seu Condate (vulgo Cande) vicus est, morte S. Martini illustris, in finibus Turonum, positus fere ad Vigennæ seu Vingennæ (la Vienne) & Ligeris (la Loire) confluentes.

f Adi Commentarium num. XI.

PARS II.
Miracula & beneficia post mortem.

[Miracula ad Sancti sepulcrum;] Post beati viri Florentii ab hac luce digressum multas per eum Dominus in loco ejus requietionis operatus est virtutes. Nam multi postea infirmi ab omnibus suis infirmitatibus per ejus merita gloriosa sanitatem recipere meruerunt. Ipsi etiam, aliique quamplurimi de suis rebus eumdem locum sanctum, divino annuente favore, ditaverunt. Sed quoniam perlongum est cuncta explicare, quædam ob magni Viri venerationem breviter atque succincte lecturis atque audituris plena fide narrabimus.

[13] [puer cæcus] Fuit ergo in diebus illis quidam vir in partibus Hispaniæ, in civitate, quæ dicitur Pampelona a; erat enim dives valde, nomen quoque ejus Simerus Lupus erat, & uxoris ipsius Birgilla: habebant vero unicum tantummodo filium, quem valde diligebant tam ipsi quam omnis eorum familia. Factum est autem, dum æstivo tempore horis meridianis in lectulo suo dormiret, oculi ejus obcæcati sunt. Quamobrem pater & mater & cuncta ditionis eorum familia maximo sunt affecti dolore. Multi siquidem medici ad eum veniebant, putantes illi medicaminibus suis opem ferre visionis; idem vero puer nihil mali in oculis suis sentiebat, nisi quia visum penitus amiserat. Cognoverunt igitur parentes, hoc filio suo divina accidisse voluntate. Multis itaque Sanctorum locis eum offerunt, voventes, quatenus ei Dominus lumen restitueret; sed nec sic lumen recepit. Quadam autem nocte, dum mater una cum viro suo dormiret, habentes secum unicum filium, venit ad eam per visum quidam in specie clerici, dicens: Mulier, mitte filium tuum, quem unice diligis, ad basilicam beati viri Florentii, quæ est super alveum Ligeris, & ibi lumen recipiet infra spatium XL dierum.

[14] Illa ergo, postquam expergefacta est a somno, narravit id ipsum viro suo, [tertio divinitus monita parente,] qui dixit ad eam: Ex cogitatione tua advenit tibi hoc somnium; fiat voluntas Domini. Admonuit enim matrem pueri hæc visio usque tertio, dicens: Donec pergat illuc filius tuus, quo dixi, non videbit lumen cæli. Quod iterum mulier retulit viro suo; & ille ait: Numquam audivi, ubi locus esset. Tum illa ait: Si etiam trans maria hunc locum invenire sciremus, debite illuc filium nostrum mitteremus, si forte misericordia Domini fieret super eum; & intulit: Numquid audisti, quomodo egit Naaman princeps Syriæ apud Elisæum prophetam, quomodo dixit illi, ut lavaret se in Jordane, & sanitatem recepit? Sic Dominus potens est etiam filio nostro lumen reddere. Mittunt igitur per famulos suos puerum dicentes: Perquirite locum, ubi beatus Florentius requiescit, qui est super fluvium Ligeris.

[15] Euntes autem famuli, circuiverunt totam illam regionem, [illuc allatus, visu donatur.] quousque pervenirent Turonis civitatem, quæ sita est in littore Ligeris. Diligenter vero inquirentes locum, in quo beatus Florentius requiescit, reperiunt, non longe hinc esse, & gavisi, cito ad eumdem locum perveniunt, puerumque voventes, orationibus Viri sancti commendant, devotissimis obsecrantes precibus, ut ei divina pietas per ejusdem Sancti orationem lumen reddere dignaretur. Factum est igitur, ut secundum præfatam visionem in spatio XL dierum lumen reciperet: sicque sanus reversus est in patriam suam. Quod videntes pater & mater & omnis eorum familia exultantes glorificaverunt Dominum, qui potens est facere mirabilia in cælo & in terra, in mari & in omnibus abyssis.

[16] Item in pago Constantino b fuit quidam comes, nomine Genatius, [Puella gravi infirmitate liberatur.] uxorque ejus nomine Bertina, & habebant tantum filiam unam valde decoram, quæ & ipsa desponsata erat. Sed subito humani generis inimicus, qui semper de nece hominum tractans, quærit, quos perdat, tentavit eam. Qua'de re parentes ejus, omnisque eorum progenies multis afficiebantur doloribus. Audientes autem, quod omnipotens Dominus ob honorem beati Florentii servi sui multa faceret miracula, acceperunt eamdem virginem, duxeruntque eam ad oraculum ejus, deprecantes Domini pietatem, ut per ejus orationes integram illi redderet sanitatem; & infra dies XL sanitati est restituta. Parentes itaque puellæ ipsius ecclesiam Dei in eodem loco propter sancti Viri venerationem de rebus suis ditantes, semper, dum vita eis fuit, extiterunt fideles.

[17] [Sancti cultoribus infestus morte plectitur.] Nimirum in pago Cenomannico c erat quidam homo nomine Burgolenus, pessimis degens moribus; Deum enim non timebat, & hominem non verebatur. Erat autem latro, homicida, adulter, omniumque malorum amator. Quodam itaque tempore, cum populus orandi gratia ad basilicam beati Florentii pergeret, venit idem vir crudelis obviam eis. Tunc cœpit interrogare, quo ire vellent. At illi dixerunt: Ad basilicam beati Florentii pergimus, quatenus per ejus orationem mereamur nostrorum veniam consequi peccatorum. Mox idem vir diræ crudelitatis jussit eos exspoliari. At illi clamabant: Beate Florenti, miserere nostri. Et ecce equus, in quo sedebat, expavescens projecit eum in terra, totusque confractus est, & exspumans ac in modum feræ rugiens, mortuus, est. Multas quidem & alias virtutes in viis atque plateis per merita beati Florentii Dominus ostendere dignatus est, quas nemo enumerare valet. Hæc pro tempore pertrinximus, quibus beatum Virum venerantes, Dominum, cui fideliter servivit, tota mente amemus, cui est potestas & imperium per infinita secula seculorum. Amen.

[18] [Multis miraculis omissis, unum refert testis oculatus.] Multa d præterea divinorum miraculorum signa, pluribus volventibus annorum successibus, per eumdem pretiosissimum Domini confessorem, sanctum Florentium, patrata sunt, quæ idcirco serie lectionis minime declarantur, quod assiduitate sui viluerunt, aut inertia cernentium prætermissa sunt, vel quod magis credendum est, qui ea sermonis lepore possent compte exornare, defuerunt. Liberales siquidem artes usque temporibus domni Karoli imperatoris prædecessoribus nostris ita extiterunt extraneæ, ut in Galliæ regionibus, etiam inter summos pontifices vix aliquis, negligentia præpediente, reperiretur, qui urbanitate eloquii synodales saltem valeret venustate exolvere definitiones. Sed quoniam, favente Domino, instantiaque domni supradicti imperatoris, quæ vetustiores neglexerant, moderniores assecuti sunt; itaque competens videtur, quæ præ oculis vidimus, ne oblivionis profunditate cuncta depereant, præsentibus ac successoribus nostris, literali, prout possumus, indagine retinenda mandemus.

[19] [Parricidæ,] Consuetudine igitur antiqua partibus interioris Franciæ usque hodie mos inolevit, ut quisquis propinquiorem sibi parentem gladio jugulaverit, & postea pœnitentia ductus ad pontificem crimen admissi facinoris detulerit, ipso decernente pontifice, ex ipso gladio ferrei nexus componantur, & collum peccatoris, ventrem atque brachia strictim innectantur ex ipsis ferreis vinclis; sicque de propria patria & solo paterno pellatur: interim quousque divina pietas eadem vincula solvi præcipiat, primum Romæ, dehinc per diversa Sanctorum loca veniam criminis efflagitando peregre proficisci cogatur. Hac denique sententia quidam clericus, Amelius nomine, qui avunculum suum necaverat, ab Artchario, Trejectensium urbis episcopo e, damnatus est, multaque jam tempore in eadem pœnitentia perdurans, diversa Sanctorum cœnobia lustrando vagaverat, omnipotentis Domini misericordiam benignissimam eorum intercessionibus sibi veniam jam impetrandam lacrymabiliter efflagitans.

[20] [vincula ferrea sponte decidunt] Tandem ergo ad monasterium, ubi summi pontificis f sanctique sacerdotis Florentii corpus venerabiliter jacet humatum, admonitus divina revelatione pervenit. Ibique ei a monachis, ibidem Domino sedule servientibus, obsequentibus hospitalitatis humanitas exhibita est. In ipsa autem, qua venerat, nocte, dum fratres more solito nocturnale peragerent officium, ipse vero retro secus cancellos consistens, paululum sopori indulserat: & ecce subito per visum apparuit apparuit ei candidissima avis, a tumulo Sancti progrediens, brachiis suis insedisse, ipsosque ferreos nexus quasi cum magno impetu percussisse. Qui ilico expergefactus voces teterrimas clamoris emisit, ita ut chorum etiam psallentium interrumperet, omnesque astantes nimio terrore attonitos redderet. Statim enim ut oculos, levi somno oppressos aperuit, prædicta avis nusquam comparuit; sed illi ferrei nexus ad tactum ejus invisibilem cum magno impetu tam valide crepuerunt, ut longius resilientes vix in crastinum inveniri quivissent. Ipse autem pœnitens incredibili pavore solutus, & nutibundis gressibus minime consistere valens, in terram repente corruit, sicque terræ prostratus, quousque illic omne consummaretur officium, quasi amens effectus permansit.

[21] In crastinum autem monachis, & omnibus hoc laudabile factum mirantibus, [ad Sancti tumulum.] ille ex ordine caussas suæ culpæ & nexionis omnibus manifestavit: & quia tunc præsens abbas non aderat, obnixe deprecatus est fratres, ut ex nomine abbatis ac ipsorum deprecatoriam epistolam jam præfato episcopo, a quo in pœnitentiam missus fuerat, transcriberent, quatenus eum in propria parochia misericorditer reciperet; utpote quem divina benignitas ac meritum S. Florentii spiritaliter absolutum in solutione visibilium vinculorum monstraverat, ipse quoque sua pontificali auctoritate omnimodis absolutum esse decerneret. Hoc denique assecutus, Deo & S. Florentio immensas referens gratias, & fratribus valedicens cum gaudio ad propria reversus est.

ANNOTATA.

a Civitas hæc est primaria regni Navarræ.

b Vulgo le Cotantin vel Coutantin, sic dictus a Constantia (Coutance) civitate Galliæ Celticæ.

c In Gallia item Celtica, (vulgo le Maine) cujus caput est Cenomanum (le Mans.)

d Hinc incipit appendix, stylo a reliquis diversa, & illis fortasse antiquor, at certe fide dignior. Vide Commentarium num. 5 & seqq.

e Consule Commentarium num. 7.

f Nisi aliquis archiepiscopus eadem in ecclesia sepultus esset, qui voce summi pontificis designetur, quod minus verisimile mihi apparet, putem hic latere mendum scriptionis ita ut vox pontificis irrepserit pro voce patris vel confessoris, aut iste fuerit auctoris sensus: Ubi sanctus summique Pontificis (Christi scilicet) sacerdos Florentius venerabiliter jacet humatus.

SERMO
In Vitam S. Florentii
Auctore Marbodo episcopo Redonensi.
Ex codice membraneo Ms. vetustissimo.

Florentius presbyter Conf., in Glonna monte Galliæ (S.)

BHL Number: 3050

A. Marbodo ep.

PARS. I.
S. Florentius martyr desiderio & in omni virtutum exercitio confessor egregius.

[Laudandi S. Florentium ratio] In sancti hujus patris nostri Florentii solemnitate, licet ejus virtutibus explicandis sermo tenuis nequaquam possit sufficere, non tamen ex toto convenit nos silere; ne, metuentes de præsumptione redargui, de diffidentia justius vel negligentia judicemur: Deo etenim nostro, cujus ad laudem refertur, quicquid in Sanctis ejus laudabile prædicatur, non tam placet orationis varietas, quam rerum veritas, & gratiores illi sunt dicentium mentes puræ, quam decentium verborum multicolores purpuræ. Proinde ad laudem ipsius, qui in Sanctis suis gloriosus est, & ad ædificationem legentium de Sancti hujus meritis temptemus aliquid loqui simplici oratione, sed devotione multiplici. Sic enim fiet, ut & debitum Patrono nostro in die festivitatis ejusdem solvamus obsequium, & in laudem Dei fidelium mentes excitemus: nobis quoque ipsis propositam habeamus formam virtutum, quam si volumus imitari, velle autem debemus, directo itinere procul dubio gradiemur in cælum, quo, sicut indubitanter credimus, ille pervenit, quem nobis sequendum proponimus. Ardua quidem via & difficilis ascensus; sed iter ad Deum molientibus auxilium divinum deesse non poterit, ipso eodem interveniente beato Viro, cui fuit auxilium abs te, Domine, qui & ascensiones in corde suo disposuit in valle lacrimarum in locum, quem posuit. Hujus ergo secuti vestigia, de virtute ibimus in virtutem, visuri & ipsi Deum deorum in Syon.

[2] [& materia multiplex: Martyr fuit] Quapropter & nostræ & aliorum saluti consultum facere cupientes, audaciam sumimus ex caritate sermonem de illo suscipientes, quem & loqui digne non possumus, & tacere penitus non debemus. Talis enim ac tantus iste est, ut multorum præconiis solus sufficiat, cum nullius præconia sufficiant soli. Siquidem solus ipse est, ut ita dixerim, multitudo, in cujus persona multorum invenitur perfectio. Nam si martyrem requiras non cujuslibet patientiæ, sed inpatientis quodammodo animositatis & cujusdam virtutis ebriæ præclaro calice sic infusum, ut veluti non sensurus provocare videatur injurias; vide Florentium ultroneum ad supplicia, quærentem pœnas, prodentem se satellitibus, ingerentem tribunalibus, postremo tanta aviditate mortem sequentem, quanta eam fugere solent alii. Lege Vitæ ipsius libellum, quomodo libens currat Lauriacum a, hoc loco nomen, ubi Aquilinus præses victricem laurum crudelis beneficus erogabat. Et quid videbis in Florentio nisi choros castrorum? Tanta quippe alacritate, tanta constantia in hostiles gladios ferebatur, ut non unus miles, sed totus credi posset exercitus. Unde factum est, ut flagrans martyrii desiderium reputaretur ei ad martyrium, & apud Deum diuturna vita judicaretur dignissimus, qui festinam mortem sedulus appetebat.

[3] Reservandus itaque multorum utilitatibus per amministrationem angelicam solutus a vinculis, [desiderio, dum ultro se ad necem obtulit,] divinæ jussionis oraculo subtractus est passioni, paulo minus coartatus & anceps, utpote propter se dissolvi cupiens & esse cum Christo, manere autem in carne necessarium intelligens propter alios. Augebat tamen gloriosæ mortis desiderium jocundissimi collegæ sui & fratris in Christo Floriani contubernium, cum quo & unaminiter vixerat & magnanimiter emori cupiebat. Cogitabat, quanta fratrem Florianum felicitas mox maneret, quem ipsa eadem die cum triumphali palma cælestem suscipiendum videbat in regiam; sibi labores restare quamplurimos, obeunda sibi non pauca pericula, se a refrigerio, quod jam mente conceperat, prolixioris vitæ martyrio suspendendum. Et ob hoc, si fieri posset, vellet accipere & bibere cum fratre suo calicem salutaris, ut per calicis tristitiam cum eodem cito transiret ad gaudium æternæ salutis. O quale fuit illud pro temporis brevitate prolixum, pro dilectionis magnitudine breve nimis colloquium, cum sopitis satellitibus, excitatus ab angelo Florianum Florentius excitasset, & divinæ illi voluntatis aperuisset mandatum b!

[4] Magnus in verbis illis mutuæ dilectionis redolebat affectus, [nec nisi angeli jussu palmam deseruit.] sed major erga Deum in utroque cultus & reverentia cernebatur. Vellet uterque vivere vel mori cum altero, sic tamen, ut Deum offendere vellet in neutro. Pateretur ergo libenter Florentius; nisi mallet eum vivere Deus vivus. Sed qui se ipsum abnegasset nec sibi vivens, nec sibi moriturus, postquam Imperatorem suum, cujus in verba juraverat, id velle persensit, non ausus contra imperium in hostem pugnare, nec tamen invitus paruit jussioni, ut qui bene nosset, non minori pœna multandum imperii tumidum transgressorem, quam imperatoris timidum desertorem. Certus nichilominus de reposita sibi corona justitiæ, quam reddet illi Dominus justus Judex. Jam quidem sanctæ animæ reddita est justitiæ corona; sed reddenda est quandoque & corpori, in quo serrarum cæsuras & vulnerum cycatrices, stigmata scilicet Jesu, vivens portavit. Nondum enim, ut credimus, domestici fortis illius mulieris, qua significari videtur Ecclesia, vestiti sunt omnes duplicibus; sed datæ sunt illis singulæ stolæ albæ, & dictum est illis, ut requiescant tempus adhuc modicum, donec impleantur conservi eorum, ut, qui singulatim bysso vestiuntur in anima, simul omnes in corporibus amiciantur & purpura: tunc ergo reddendam illi non dubitamus a justo Judice martyris illibatam mercedem, apud quem perfecta voluntas operis velut opus est perfectæ voluntatis. Hactenus ut de Martyre.

[5] Si vero Confessorem libeat intueri, tranquillæ pacis officia dispensantem, [Egregii confessoris] consulentem anxiis, patrocinantem reis, sustentantem inbecillos, curantem infirmos, gaudentem cum gaudentibus, flentem cum flentibus, habes eundem Florentium, tanquam ex castrensi forensem, velut ex loricato togatum, non minorem in pacis ocio gerentem solertiam, quam in belli negotiis præferebat audaciam. Quis enim in supradictis operibus misericordiæ frequentior invenitur? Nam postquam jussus exire de terra & de cognatione sua & venire in terram hanc, voluntarius exulavit: non enim habebat hic manentem civitatem, sed futuram inquirebat: postquam ergo, salva præcedentis laboris remuneratione, a militia quasi translatus est ad agriculturam, non cessavit in Domini vinea, quantum potuit, laborare putator peritissimus viciorum, propagator virtutum, facienda verbis insinuans, operibus insinuata commendans.

[6] [omnes numeros] Plane huic beatæ animæ convenire videtur jocunda illa Sponsi cælestis exhortatio, post infidelitatis hyemem & imbrem persecutionis sub tempus putacionis vinearum invitantis amicam: Surge, inquit, amica mea, speciosa mea, & veni: ostende mihi faciem tuam; sonet vox tua in auribus meis: vox enim tua dulcis, & facies tua decora. Surge, inquit, amice Florenti, persecutio tua abiit & recessit, non est tibi concessum martyrium, & veni in terram, quam monstravero tibi; in partes scilicet Galliarum, ubi ostendam tibi locum habitationis tuæ; ibi & tu ostende michi, id est meis, faciem tuam, hoc est opera: quod enim uni ex minimis meis facit quis, hoc michi facit: sonet vox prædicationis tuæ in auribus meorum; vox enim tua dulcis & opera tua decora. Post tempus plantationis tempus putationis advenit. Omnia enim tempus habent, & suis spaciis transeunt universa sub cælo. Vineam mihi Martinus plantavit, cujus te putatorem elegi. Jungere Martino in partem laboris, ut cum eodem merearis particeps esse mercedis.

[7] [implevit,] Ex his igitur manifestum esse putamus, hunc, de quo loquimur, etiam sanctis annumerandum confessoribus, quibus cum pro veritatis assercione ad mortem usque certandi non defuisset audacia, incruentam ex hoste victoriam voluntas divina concessit. Et ne dubites, quem dignitatis locum etiam inter confessores optineat, aspice Martinum sui temporis præsulum gemmam, ad quem dum divina revelatione dirigitur, tanti viri consortio dignissimus utique comprobatur. Quid quod eidem Martino venientem Sanctum præcursor angelus in visu revelat, & ut præsens facile possit agnosci, absentis vultus representat imaginem; jubet etiam, ut jam dudum sacerdotalem Virum in ordinem promoveat sacerdotum. Nonne hoc totum ad astruendam valet beati Viri confessoriam dignitatem? Valet profecto. Nam si probatorum hominum testificatio in rebus dubiis habere solet inconcussæ pondus auctoritatis, multo magis in hujus Sacerdotis commendationem trina concurrit auctoritas: divina primum, deinde angelica, tertio humana. Est enim a Deo electus, ab angelo præsentatus, a Martino sacratus.

[8] [proximi malis compatiens, prosperis gaudens,] Jure ergo solus dictus est multitudo, in quo solo martyris & confessoris dignitas invenitur: præterea qui tot in se miserorum per compassionem gestavit personas, quot habet humana vita miserias. Legem etenim Christi, qui languores nostros ipse tulit, & peccata nostra ipse portavit in corpore suo super lignum, quæ non rapuit tunc exolvens, Vir justissimus studuit adimplere, memor exhortantis Apostoli: Alter alterius onera portate, & sic adimplebitis legem Christi. Nec solum alienis comprimebatur oneribus, sed etiam congratulabatur honoribus; nec magis in proximorum contristabatur adversis, quam congaudebat in prosperis. Denique si dici fas est, in alios quam in se magis propicius; sicut diligebat Deum plus proximo, sic proximum etiam plus seipso.

[9] Nam qui alienis facile frangeretur infortuniis, sua sic tolerabat æquanimiter, [in suis utrisque firmus, & ex singulis] ut æquanimiter tolerant aliena, qui suis facile franguntur. Ita qui maternum aliis impendebat affectum, sibi quantum ad corpus quodammodo novercabatur. Non secus & in aliorum prosperis sic gaudebat, cum sua parvi penderet; sicut in suis gaudere solent, qui parvi pendunt aliorum; nisi quod illi tales gaudium suum ad temporalem referunt voluptatem, hic tam gaudium quam mœrorem ad spiritualem dirigebat profectum. Quodam igitur modo seipsum quam proximum austerius diligebat. In se quidem tam constans & firmus erat, & ad omnem ventum immobilis, ut nec terrificis persecutionum inflecti posset aquilonibus, nec mulcentibus blandiciarum austris resolvi; quin potius omnem fortunam materiam sibi faciens virtutum, in adversis firmus, in prosperis cautus & humilis, velut arbor aromatica quædam, imo velut ortus * deliciarum ad omnem flabrorum impulsum spargebat latius suavitatis odorem, æquo animo tam bona quam mala suscipiens de manu Domini, a quo utraque noverat ad ipsorum gloriam Sanctis immitti. Imperat quippe ventis Dominus & obediunt ei. Surge, inquit, aquilo, & veni auster, perfla ortum meum & fluant aromata illius.

[10] Hæc ergo sunt virtutum aromata, quæ nos de hoc orto colligere, [virtutes colligens; unde nobis tamquam ex horto fructus] quibus velut cibo quodam suavissimo vel condito poculo delectari debemus, cum & ipse Dominus his quasi cyborum & potuum diversitatibus glorians se refectum, ad hæc eadem comedenda & bibenda usque ad ebrietatem proprios adhortatur amicos. Dicit enim sic in Canticis Canticorum: Veni in ortum meum, soror mea sponsa, messui myrram meam cum aromatibus meis; comedi favum cum melle meo; bibi vinum meum cum lacte meo. Comedite amici & bibite, & inebriamini carissimi. Id ipsum nimirum manifestius ita dixisset: Visitavi fæcundum bonis virtutibus Virum, in quo inveni, quam & acceptavi, pretiosam myrram castimoniæ, qua corpora eorum, qui mundo mortui sunt, & Deo vivunt, a corruptela libidinis illæsa servantur; inveni & alia ibidem virtutum aromata, & placuit michi doctrinæ ipsius discretio, qui cum spiritualem intellectum in littera, hoc est, mel occultaret in cera, pro captu singulorum, vinum valentibus, lac infirmis noverat propinare. Hæc & vos bona imitamini, quicumque vultis ad amicitiam meam pertinere. Si vultis michi esse carissimi, hæc bibite & inebriamini; inebriamini ab ubertate domus meæ. Idem quippe est & domus & ortus, sed ortus aromaticus & domus eburnea, fragrans & ipsa diversis aromatibus. Nam myrra & gutta & cassia a domibus eburneis redolent. Invitati ergo ad tam jocundas epulas, nec ab alio quocunque, sed ab ipso Domino invitati, cum gratia recunbamus.

[11] De hac nobis proposita velut delicatissimis ciborum & potuum varietatibus referta mensa, [& ex mensa opipara cibos decerpere liceat.] gratissima quæque carpentes, edamus & bibamus, & divinæ, quam audivimus, adortationi non segniter obtemperare satagentes, comedamus ad saturitatem, bibamus ad ebrietatem. Audiamus & credamus; amemus & operemur; alioquin nichil valet auditus sermo non admixtus fidei; fides autem sine operibus mortua est. Quod si difficile est, est autem revera difficile, ut universas beati hujus Viri virtutes nunc temporis unus aliquis imitetur, eligat sibi ex omnibus aliqua, prout quisque singulis delectatur. Unusquisque enim proprium habet donum a Deo, alius sic, alius autem sic. Invitati autem sumus tam copiose ac magnifice, ut nulli deesse possit, quod eligat, cum potius omnes dubitare possint, quid eligant. Sed sive de bonis meliora, sive de melioribus eligantur optima, in nullo est infesta saturitas, cum in omnibus sit manifesta salubritas. Non sicut in carnalibus epulis, quæ suspectam faciunt saturitatem, ne saturitas pariat infirmitatem.

ANNOTATA.

a Lauriacum (Lorh) urbs olim Norici, nunc vicus Austriæ Superioris haud procul ab Aniso flumine.

b Hæc scilicet Marbodus vir doctrinæ ac pietatis fama celebris pronuntiavit juxta fidem Vitæ mox datæ, quam vel aliam certe ei simillimam habuisseipsum, suadent gesta S. Florentii, quæ Sermoni suo inseruit. Consule, si lubet, Commentarium num. 10 & seqq. usque ad finem § 1.

* l. hortus

PARS II.
Sanctus virtutibus Cardinalibus ceterisque inde profluentibus ornatissimus.

[Prudentia ejus] Sane huic, de quo loquimur, Homini Dei satis constat nullam defuisse virtutum, quibus non in se tantum, sed etiam in aliis contraria vitia debellaret. Sed quia longum est ire per singulas, illas tantum quatuor principales, quas ceteræ omnes velut pedissequæ comitantur, in illo fuisse monstrabimus, prudentiam scilicet, temperantiam, fortitudinem, justitiam, ut ex his manifeste appareat, eum, qui tota retinuerit, partibus abundasse. Monstrabimus autem, quod polliciti sumus, hoc modo. Si enim prudentia est rerum bonarum & malarum utrarumque scientia, quis in hac discretione illo ipso vigilantior invenitur? Nam quatuor modorum, quibus falli solent imprudentes, cum vel id, quod bonum est, malum, vel quod malum est, bonum putant; rursus quod nec bonum nec malum, id vel malum vel bonum, aut quod malum vel bonum, hoc nec malum nec bonum existimant; horum, inquam, quatuor modorum, vel potius incommodorum, Vir prudens erravit in nullo. Terrenorum quidem bonorum, quam bonam homines putant, malam existimavit voluptatem; futurorum vero, quæ, quia non videntur, a quibusdam etiam graviter audiuntur, felicitatem optimam judicavit. Abjectionem, paupertatem, contumelias, quæ fugienda maxime mortales decepti putant, hic non solum non fugit, sed etiam pro laude, pro divitiis, pro gloria libenter amplexus est, magis eligens affligi cum populo Dei, quam temporalis peccati habere jocunditatem. Aspiciebat enim in remunerationem, aspiciebat in Auctorem fidei & Consummatorem Jesum, qui proposito sibi gaudio sustinuit Crucem, confusione contempta.

[13] [in discernendis rebus;] Intelligebat stultum esse, qui super baculum arundineum innititur; stultum nichilominus, qui super arenam ædificat; quia & baculus ille manum perforat innitentis, & domus illa labefacta ventis ac fluctibus ædificantem plerumque pari ruina convolvit. Et ideo Vir prudens ædificavit domum suam supra petram, petra autem erat Christus; & innixus est super lignum, lignum autem erat Crucis. Unde & sapientiam ejus narrant populi, & laudem ejus nunciat Ecclesia. Porro in illis medii generis rebus, quæ nec bonæ sunt, nec malæ, non potuit ejus falli judicium, qui plenam boni & mali notitiam retinebat. Si enim noverat, quid esset bonum, noverat utique, quid non esset. Nam si sciat aliquis, quid sit homo, scit profecto ab hominis natura discernere, cum videt aliud, quam sit homo. Nec aliter in boni & mali notitia se res habet. Ex quibus non incongrue potest colligi, perfectam in illo fuisse prudentiam, in quo nulla imprudentiæ portio reperitur. Nec minor in eodem temperantia, qua mala, quæ per prudentiam distinguebat a bonis, blandientia repelleret, incitata retineret, instabilia firmaret.

[14] Est enim temperantia rationis in libidinem atque alios pravos impetus animi firma & moderata dominatio. [temperantia in restringendis pravis motibus] Hanc ille dominationem in vitia tam late ac violenter exercuit, ut extinctis in se prius omnibus illicitis, in aliis quoque cupiditatem ac ceteros non rectos motus persequeretur, daret in vincula, suffocaret, proscriberet, ac in perpetuum relegaret. Quis enim audita ejus contra vitia disputatione, quæ disputatio cum veritatem ostenderet, se ipsam nullatenus ostentabat, auditis ejus sermonibus magis utilibus quam facetis, rectis potius quam obsecundantibus; quis, inquam, his auditis, non continuo qualemcumque virtutis amorem conciperet, ac per hoc consequenter sua disceret vitia refrenare, refrenata profligare, profligata penitus exterminare, præsertim cum Doctoris vitam in nullo a sana doctrina discrepare videret? Atque ita suam ipse temperantiam in quosdam alios transferebat; in eos scilicet, qui audientes & retinentes verbum, fructum afferebant in patientia. Nec tantum per sermonem exhortationis ad populum, sed & per virtutem orationis ad Deum, aliena vitia refrenabat. His ergo duobus modis victricis temperantiæ vexilla longe lateque circumtulit.

[15] Sequitur ordine suo temperantiam fortitudo. Nam sicut per temperantiam a malis blandientibus abstinemus, [fortitudo,] ita per fortitudinem terrorem incutientia non timemus. In his vero duobus malorum universitas continetur. Blanda generant cupiditatem; terribilia timorem. Timor vel cupiditas pariunt omne peccatum. Unde & psalmista dicit: “Incensa igni & suffossa” per suffossa timorem, per incensa significans cupiditatem. Est ergo necessaria contra cupiditatem temperantia, contra timorem fortitudo. Hanc igitur fortitudinem, quæ & magnanimitas appellatur, magis quæri potest, quantam Vir sanctus habuerit, quam utrum habuerit: imo dubitari non potest, quod & maximam habuerit. Quod utrumque indubitabile putamus & evidens ex eo vel maxime, quod periculorum & laborum, sicut supra perstrinximus, adeo contemptor fuit, ut timore mortis revocari non posset, quin perhiberet in publico testimonium veritati. Unde enim timeret, qui sibi omnes jam dudum timoris causas amputaverat? Nam timidum non facit animum nisi reprehensibilis vitæ conscientia. Mortem vero corporis Vir sapiens timere non poterat; stultum quippe est timeri, quod vitari non potest. Denique securus obit, qui vitia sua ante se immolavit. In tantum ergo mortem non timuit, ut percussori se ultro ingereret, & prolatam in se crudelem necis sententiam libenter audiret.

[16] [quæ est media inter timiditatem & temeritatem.] Hic forte dicat aliquis in hunc modum: Si magnanimus erat, nec appeteret pericula ut temerarius, nec formidaret ut timidus: nimirum inter temeritatem & timiditatem habitat fortitudo; nunquid eum, qui præ nimio mortis contemptu sponte se præcipitet in profluentem, jure quis dicat fortem vel magnanimum & non stultum potius ac temerarium? Ita, inquam, si quis se præcipitet inconsulte; hujusmodi temerarius est & non fortis: fortitudo enim est considerata periculorum susceptio & laborum perpessio. Qui autem pro veritatis assertione pericula & labores non tantum suscipit & tolerat, sed etiam anticipat & amplexatur, hic non fortis, sed fortissimus etiam est vocandus. Diversitas enim causarum diversum facit in effectis judicium. Quapropter etiam si eodem mortis genere consummantur temerarius & vir fortis; hunc laude, illum vituperio dignum credimus & fatemur. Quod ergo iste Sanctus pro lege Dei sui mortem voluit occupare, non erit asscribendum temeritati, sed ferventissimæ caritati. Laudemus itaque Virum fortissimum, immo & fortitudinem ejus, & laudem referamus ad Dominum: nam fortitudo sua & laus sua Dominus, qui factus est ei in salutem.

[17] [justitia] Restat, ut & justum fuisse monstremus, quem ceteras habuisse virtutes ostensum breviter æstimamus. Justitiam vero idcirco ultimam in ordine locamus virtutum, quoniam ipsa reliquarum trium videtur esse perfectio. Est enim justitia virtus suam cuique tribuens dignitatem. Hac si forte quis careat, etiamsi bona prudenter a malis discernat; si contra blanda & aspera fortis resistat & temperans; tamen velut in salsugine arans, aut velut sterilis arenæ mundans semina, de laboribus manuum suarum fructum non comedet. Cum enim sit injustus, injuste sibi tribuens, quod est Dei, quamvis nichil habeat, quod non acceperit, sic gloriabitur, quasi non acceperit. Porro in peccatis propriis ad excusandas excusationes conversus in verba malitiæ, accusando naturæ infirmitatem audebit culpam refundere in Auctorem. Hæc autem prima hominis justitia, ut divinæ gratiæ, quicquid boni habet, vitio suo imputet, quicquid mali.

[18] [& quæ ex ea procedunt] Et justitia quidem parit humilitatem, injustitia vero superbiam generat. Superbia autem est radix quædam amara, quæ etiam in Sanctorum solet cordibus pullulare; est quædam fera pessima nonnullos etiam perfectos solita devorare; nam cum cetera vitia tantum de vitiis oriantur; hoc solum monstrum nonnumquam ex virtutibus velut ex stirpe dissimili ducit originem. Hanc feram pessimam Jacob noverat patriarcha; cum diceret: Fera pessima devoravit filium meum Joseph. Humilitas vero est efficacissimum quoddam remedium tam ad tuendam quam ad restituendam animæ sanitatem. Nam & Sanctos in bonitate conservat, & peccatores indubitanter ipsa justificat: nimirum non longe distat ab innocentia humilis & verecunda peccati confessio. Evertit igitur iniquitates justitia per humilitatem, quas accumulat injustitia per superbiam. Consummat virtutes justitia per humilitatem, quas destruit injustitia per superbiam.

[19] [virtutes reliquæ;] Quocirca Sanctum hunc nostrum cum ceteris virtutibus oportet habuisse justitiam, ne corpus absque capite, vel domum sine tecto videatur ædificasse: sed justum illum fuisse, quis dubitet, qui superius de ipso memorata cognoverit? Etenim debitam Creatori cum famulatu exibere reverentiam, pars quædam est non parva justitiæ. Societatem generis humani sic servare, ut omnibus & singulis dignus impendatur affectus, pertinere videtur ad alteram. Hic vero talem se gessit erga Deum & homines, ut nec propter religionem inhumanus, nec propter humanitatem fieret irreligiosus. At vero in ipsis hominum diversitatibus, quas vel sexus, vel ætas, vel conditio efficit, ita justitiæ dignitatem servavit, ut majoribus observantiam, minoribus indulgentiam, æqualibus gratiam, misericordiam infirmioribus, æquitatem omnibus exiberet.

[20] Postremo sobrie & juste & pie vixit in hoc seculo, [sobrietas corporalis & spiritualis,] quorum primum in se, secundum in homines, tertium observavit in Deum. Sobrietatem quidem in hoc loco non eam tantum oportet intelligi, qua corporei cibi vel potus citra crapulam & ebrietatem compescitur appetitus, sed eam vel maxime, quæ mentem spiritualiter ab omnibus illicitorum coërcet illecebris. Nam ita demum sobrie vixit, si sobrietatis integritatem servavit. Quidam enim peccata velut panem comedunt, & tamquam vinum bibunt iniquitatem. Et istud est pessimum ac fugiendum maxime genus ebrietatis; cum libidine, vel avaritia, vel superbia, vel aliquo hujusmodi venenato poculo mens lymphata nec rationis oculo verum potest internoscere, nec in via mandatorum Dei pedem operis stabilire; sed dissoluta quodammodo & enervis & titubans inquietæ & ærumpnosæ voluptati, nescio quid, semper deesse conqueritur. Hanc ebrietatem sequitur æterna dampnatio, ut beato Johanni, qui loquebatur ei, angelus revelavit: Veni, inquit, ostendam tibi dampnationem meretricis magnæ, hoc est, gentis meretriciæ, quæ sedet super aquas multas, dum sibi in fluxis & transitoriis adquiescit: cum qua fornicati sunt reges terræ, & inebriati sunt, qui habitant terram, de vino prostitutionis ejus. Et post pauca. Cecidit, cecidit Babilon magna, id est, bis cecidit, in corpore scilicet & anima; contrita est duplici contritione, & induta est sicut diploïde confusione sua. Hanc Vir beatus dampnationem quia luxuriosis paratam noverat in futuro, omnibus modis sobrie vixit in hoc seculo; ut nec vitii vinum gustaret, nec in vitis vino gustando modum excederet.

[21] Justitiam autem erga homines illam servavit, quam misit Christus in terram, [dilectio proximi] verbum consummans & abbrevians in æquitate: Quod tibi non vis fieri, alii ne feceris. Hoc enim si competenter intelligatur, consummatam proximi dilectionem ostendit, cum non solum revocet ab inferenda injuria, sed etiam provocet ad conferenda beneficia. Nam & hoc, quamvis verba non sonent, ex supra dicta constat sententia, ut, quod tibi vis fieri, alii ne subtraxeris. Nam si subtrahis, utique jam facis, quod tibi non vis fieri; nemo enim in necessitate sua sibi subtrahi vult auxilium. Porro autem si quis tam perversus existat, ut vel bonum aliquod sibi nolit fieri, vel etiam turpe aliquid fieri sibi velit, non ideo se vel ne aliis bene faciat hoc mandato prohibitum, vel ut aliis male faciat, existimet imperatum: immo potius hoc mandatum, quod hominibus datum est, sciat ad se nihil pertinere: quandoquidem ad hominum sortem ipse non pertinet; quippe qui vitio suo in irrationalem degeneravit naturam, dum in appetendis & fugiendis bestiale sequitur, si dici potest, judicium. Væ homini illi, quoniam dicit bonum malum & malum bonum, ponit tenebras lucem, & lucem tenebras; mente captus non minus, quam si iter properans, pedes in cælum erigat, capite in terram defixo, vel cum retro graditur, si se putet procedere. At vero illis missum est hoc mandatum, qui nichil sibi volunt nisi sanctitatem, nichil nolunt præter iniquitatem, in se ipsis ita compositi, ut in alios debeant jam extendi, qui per sobrietatem hoc merentur, ut & justitiam consequantur. Talis procul dubio Sanctus, de quo loquimur, fuit; & ideo mandatum in alios recte servavit, ut nec mali quicquam proximo inferre vellet, nec boni aliquid denegaret.

[22] [& pietas non verbis tantum] Vixit & pie; quia propter pietatem sobrie vixit & juste: nam duo servavit propter tertium; dum propter Dei amorem se dilexit & proximum. Vixit ergo sobrie & juste & pie in hoc seculo. Unde & securus partim expectat, partim jam adeptus est beatam spem & adventum gloriæ magni Dei, sine macula existens ante thronum æternum, & unus de citharedis citharizantibus in citharis suis. Non enim, ut plerique faciunt, bene locutus est & male vixit; quod nichil est aliud, quam alienis fidibus citharizare. Talibus hodie citharedis plena sunt omnia, quorum cum vita dignum nichil auditu respondeat; alienam tamen dictare non cessant. In isto, inquiunt, reprehensibile est hoc & illud: in hoc male transgrediuntur hic & ille. Præposteri homines & insulsi, qui, cum in sua nesciant, in aliena cithara citharizare præsumunt, tantam utique habituri dampnationem, quantam boni citharedi mercedem; aut certe tanto ampliorem, quanto præsumptionem addunt nequitiæ. Tales in Euangelio notat Dominus, qui onera importabilia in humeros hominum ponunt, digito autem suo nolunt ea contingere; vel, qui trabem gestantes in proprio, fratris oculum de festuca redarguunt, & cum sint ipsi cæcissimi, de cæcorum ducatu non verentur præsumere.

[23] [sed operibus completa.] Non ita Sancti Dei meruerunt æternum regni consortium, nec tale nobis, ut de aliis taceam, beatus iste Florentius reliquit exemplum. Vivendo magis, quam loquendo errantes correxit, nec tam sermone quam opere facienda dictavit. Non tamen vel sermone defuit instruendis; sed ordine suo utrumque adhibuit, ut prius faceret, sic doceret. Corripiebat sane Vir justus peccatores; sed ut increpatio illa dulcedinem redoleret, non amaritudinem; misericordiam, non invidiam; votum, non odium. Sic objurgationem blanditiis, blanditias objurgatione temperabat, ut nec illæ resolverent, nec ista contristaret. Quod mali & inconsulti, dum falso imitari cupiunt, quæ natura disparavit, conglutinare laborantes, bonum dico & malum, monstrum faciunt de seipsis, ex eodem proprii cordis fonte vocem bonam & opus malum, id est,dulcem & amaram aquam, quod natura non patitur, emanantes; & cum sint ipsi ficus fatuæ, uvarum fertilitatem mentientes.

PARS III.
Sancti imitatio remedium adversus omnia peccata.

[Ex imitatione virtutum S. Florentii] Nos autem, fratres, imitantes beati hujus Patris nostri sapientiam, horum talium stultitiam fugiamus, vel si aliqui sumus tales, fugiamus nosmetipsos, ne si nos ipsi non fugiamus, alii jure nos fugiant. Discamus, vel ipsi reprehendenda non committere, vel aliorum commissa non reprehendere. Nam reprehendere & posse reprehendi, hoc est medicum esse & infirmari. Imitemur tam in hoc quam in aliis bonis Patronum nostrum, si volumus illi gratum & solenne celebrare servitium. Ad hoc enim vel maxime Sanctorum memorantur virtutes, ut bono exemplo provocentur audientes. De vicino sumamus exemplum: habemus ante oculos a Deo nobis provisum peculiarem Patronum, ut non sit nobis necesse imitabile aliquid ex alieno mutuari. Et licet eadem inveniri possint in aliis, de propinquo tamen quam de remoto fonte æque dulces aquas plus delectat haurire, præsertim cujus vena indeficiens absque sui detrimento, immo ad suum incrementum sufficit omnibus recreandis. Sunt autem hujus fontis aquæ tam salubres, ut ægrotantium animarum quantæcumque diversitatis æstus possint & febres extinguere.

[25] Si quis aliena felicitate infelix, aliena pinguedine macilentus, [tamquam ex fonte,] pallet invidia, ut sibi putet ablatum, quicquid aliis est collatum, ex hoc nostro fonte plenum fraternæ caritatis ciatum sumat, continuo non hanc solum pestem evadet, sed & huic aliam consequentem, & quamvis diversam, non minus tamen mortiferam, hoc est, ut sibi putet collatum, quicquid aliis est ablatum. At qualem de recepta sanitate fructum capiet? Ut scilicet aliena omnia sua reputans, dampna etiam aliorum sibi convertat in lucrum. Nam de proximi lucro & dampno contristari & congratulari æquam utrumque habet apud Deum remunerationem. Iracundia dementatus aliquis dispumat insaniam? Huc accedat & bibat patientiam; exuet illico ferinum cum animo vultum, & ad mentem reversus, tam longe se mirabitur peregrinatum, pudebit insaniæ, & insolentis morbi recordatio materiam dabit cautelæ.

[26] Qui seminat inter fratres discordias, tamquam si in mel spargat absincium; [remedium hauritur] postquam hoc de fonte pacem potaverit, adunabit, quod sparserat; extirpabit, quod seminaverat. Pigebit & istum erroris præteriti, & de cætero laboris infructuosi dispendia utilioris exercitii compensatione taxabit. Quibusdam non census, sed sensus inopia laborantibus, tanta aviditatis flamma depopulatur medullas, ut quanto plura capiunt, tanto plus cupiant. Quod incirco illis evenit, quoniam non sacietatis remedia, sed cupiditatis sumunt irritamenta, nam qui pecunia sedare vult avaritiam, accensum rogum oleo temptat extinguere. Bibant ergo & isti plenum sufficientia poculum largitatis, ne in æterna, quod fugiunt, permaneant egestate. Æque enim est egens, & qui non habet id, quod satis est, & cui non est satis id, quod habet.

[27] Est & aliud morbi genus, & quidem nostris temporibus satis frequens, [adversus omnia peccata.] eorum videlicet, qui sua levi, aliorum gravi delicta ponderant; & e converso magni proprias æstimantes, aliorum parvi pendunt virtutes. Faciunt hi quidem in virtutibus, quod perfidi negociatores in mercibus, in viciis autem contrario modo hii quam illi, sed apud Deum abhominabiles hii & illi. Nam pondus & pondus, statera & statera, utrumque abhominabile est apud Deum. Utinam saltim in aliam potius partem peccarent! hoc est, ut aliena mala suis leviora, bona vero sua minoris, quam aliena, ponderis æstimarent. Istud enim propter humilitatem quasi excusabile, illud vero propter superbiam est revera dampnabile. Culpabile tamen est hoc & illud; quia id exigit indeflexa justitia, ut ejusdem ponderis existentia vel aliena vel nostra eadem judicii lance pensemus. Isti quoque contrariam valetudinem facile possunt evadere, si de hoc nostro fonte imitationis ydria hauriant æquitatem. Hinc & superbus ducat humilitatem, & prodigus parcitatem; castitatem lascivus, abstinentiam luxuriosus. Sed quis omnes spiritualium ægritudinum modos enumeret? Hoc tantum ad præsentis Patroni laudem veraciter dixisse sufficiat, nullum vitii esse genus, cui non oppositam habuerit ipse virtutem. Quæ quamvis singulæ non legantur; ex aliis tamen aliæ colliguntur. Nam ex partibus tota, ex majoribus minora, ex apertis obscura pensamus. Et licet propriarum fuerit occultator ipse virtutum, sicut alii vitiorum, tot tamen leguntur & tantæ, ut plures vel majores non sit opus desiderare.

[28] [Meritum ejus apud Deum miracula] Postremo quanti sit meriti apud Deum, signorum frequens ostensio manifestat. Nam ut illa prætermittam, quæ quidem pro sui multitudine ac magnitudine nec breve temporis spatium, nec modernum desiderant scriptoris ingenium, ea dico, quæ post beatum ad cælos transitum diversis temporibus & locis mirabiliter operatus est, quis ea saltim, quæ mortali adhuc carne gravatus factitavit, miracula dignitate relationis æquiparet? Et ut verbi causa pauca de multis, parva de magnis breviter attingamus, potentiam ejus Rodanus interrogatus respondet, Vigenna fluvius protestatur, Ligeris domesticus ejus divulgat. Nam Rodani quidem rapidissimas undas & formidatos vertices veteri & dissoluta nave, sola fide remige, transmeavit majori forte miraculo, quam si audaci pede calcatis aquis apostolicus Viator ferocem fluvium transmisisset. Tunc enim solus ipse servatus esset in miraculo, nunc vero & servatæ naviculæ dissoluta vetustas videtur congeminare virtutem. Non enim ipsum navis, sed ipse navem transportavit. Et ut opinatissimi fluvii ripas quoque consuetarum sibi virtutum muneribus illustraret, obvium mox & in ipso recentis miraculi exitu dæmoniacum, vinculis significantem insaniam, misericordia tactus purgavit, spiritualibus & corporeis nexibus absolutum. Raptim & in procinctu duo hæc continuavit miracula, ut qui die Dominica ad Missarum solempnia festinaret Lugdunum.

[29] [manifestam plurima,] Facta enim sunt hæc, & multa præter hæc alia, in illa peregrinatione, qua, relicto natali solo, locum nostrum, divina voce monitus, adventabat. Nec longe divisum, quamvis longe diverso gestum tempore, sensit & Vigenna miraculum, duplici & ipse virtute alveum insignitus & ripas. Nam dum quodam tempore Vir sanctus in loco habitationis suæ aliquandiu jam commoratus, beatum Martinum ex consuetudine annua reviseret, absortum a præfato flumine ante aliquot dies pauperculæ cæcæ filium, in ripa sedentis & flentis, a Deo impetravit, & bis orbæ mulierculæ cum filio reddidit lumen amissum. Ligeris quoque duplex tropheum erexit in ripis ex uno quidem loco, quem & ipse incoluit, serpentum expulsa multitudine, ex alio vero, qui Murus antiquitus vocabatur, expulso uno non multis, sed ipso præ magnitudine instar existente multitudinis. Præterea confluentes ad se, velut ægros ad medicum, cæcos, claudos, dæmoniacos & variis obsessos languoribus illuminavit, erexit, mundavit, sanavit. Nam hoc omne genus locum, quem idoneum contemplacioni suæ latibulum fore crediderat, brevi ejus cognita sanctitate, cupide frequentabant.

[30] [& diuturna in bono constantia.] Postremo si miraculorum desideratur potentia, quid admiratione dignius, quam in tanta vitæ mortalis inconstantia stabilem mentis servare constantiam? Hoc plane est in igne positum non ardere, vel in flumine mersum non obrui. Vixit annis CXXIII; quanta, putamus, illum in tanto temporis intervallo eventuum pulsavit varietas, cum uno vix die in eodem statu vita humana perduret? Sed ita Vir beatus ad omnia sese comparaverat, ita velut in pace bello providerat necessaria, ut nulla eum fortunæ varietas offenderet imparatum. Induxerat animum nichil boni prætermittere, etiamsi dampnosum, etiamsi periculosum, etiamsi laboriosum foret, & econtra nullum malum admittere, etiam si lucrum esset allaturum, si voluptatem, si securitatem. Ita Vir bonus, perfectus, absolutus, quem malum facere nulla vis, nulla necessitas posset, velut aurum probatissimum, vel pretiosa quælibet margarita, dignus in æternum Domini thesaurum reponi, translatus est in cælum, & reputatus inter filios Dei, illius beatæ civitatis incola, cujus structura muri ex lapide precioso, ipsa vero civitas ex auro mundo, & non eget sole neque luna; nam claritas Dei illuminavit illam & lucerna ejus Agnus est.

[31] Et nos ergo, fratres, si claritatis illius volumus fore participes, [Imitemur ipsum, ut gloriæ participes simus.] quis autem insanus hoc nolit? abjiciamus opera tenebrarum, si pacem & quietem æternam diligimus, ærumnosis & turbulentis seculi curis renunciemus. Multi enim, quod deterius est, quanto a negotiis vacant in corpore, tanto molestius negotiantur in mente, & quod bonis studiis insumere debebant otium, frustra consumunt in desideriis negotiorum. Projiciamus, quæcumque tumultum movent animo, quæ tranquillitatem menti excutiunt, quæ distractum cor in multa laniant, quæ si aliter expelli nequirent, ut ait Seneca, cor ipsum revellendum erat cum eis. Quod exteriori habitu pollicemur, in interiori homine teneamus. Nam religioso vultu vel habitu animum irreligiosum velare, hoc est ovem exterius, intrinsecus lupum gestare; quod quidem multo est deterius, quam si lupum prætenderes, ovem interius occultares. Mundemus conscientiam ab operibus mortuis, quadremus nos virtutibus supra dictis. Nullus enim lapis, nisi vivus & quadratus, sanctæ illius civitatis ingredietur ædificium, quæ & ipsa in quadro posita est, cujus longitudo & latitudo & altitudo æqualia sunt; quod nichil est aliud, quam esse solidum & quadratum. Consolidemus itaque & conquadremus huic beatissimo Patri nostro, cujus annuam solempnitatem recolimus, ut & ipsi tamquam lapides vivi, lapides quadrati, coædificari mereamur in cæleste habitaculum Dei in Spiritu sancto. Amen.

DE S. LAUDO, VEL LAUTONE EPISCOPO CONSTANTIENSI
IN NORMANNIA INFERIORI

Circa annum DLXVIII

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Laudo vel Lauto episcopus Constantiensis, in Normannia Inferiore (S.)

BHL Number: 4732

AUCTORE C. S.

§ I. Sancti nominis variatio, memoria in Martyrologiis ad varios dies & cultus; Vita non probata, gesta aliqua & tempus sedis.

Constantia Castra, sive Constantiæ, indigenis Coutance, antiqua Galliarum civitas in provincia secunda Lugdunensi, [Sancti nomen varie scriptum,] nunc in Normannia Inferiori, in eoque tractu sita, qui ab ipsa Constantiensis ager, Gallice le Coutantin appellatur, inter episcopos sedis suæ, Rotomagensi suffraganeæ, recensent S. Laudum, vel Lautonem, qui seculo sexto magna sanctitate floruit. Nomen ejus apud varios varie scriptum legitur; ab aliis enim Laudo, Lautonius, Lautonus, Lautorius, Launus, Launulphus, & Lannulphus, communiter tamen Laudus vel Lauto, Gallice Saint Lo nuncupatur. Sanctus hic multis Martyrologiis inscriptus est, variisque in locis colitur. Non eodem tamen die in omnibus annuntiatur; nam in aliis die XXI Septembris, in aliis XXII & alibi etiam XXIII ejusdem mensis signatus est. Incipio ab auctariis Usuardinis apud Sollerium nostrum relatis; Ado enim & Usuardus eum prætermiserunt.

[2] Ad diem XXI ipsum breviter & sine loco celebrat codex Hagenoyensis his verbis: [in multis Martyrologiis ad diem 21] Item beati Laudi episcopi & confessoris; Altempsianus: Item sancti Laudi episcopi. Codex Reginæ Sueciæ signatus num. 428 cultus locum addit, Rotomagi, inquiens, sancti Laudi episcopi. At vero sedem ipsam editio Lubeco-Coloniensis, Grevenus & Molanus assignant. Horum prima sic habet: Eadem die (XXI Septembris) in territorio civitatis Constanciæ, sancti Laudonis episcopi & confessoris: Grevenus autem sic: In Normannia Inferiori, civitate Constantiensi, beati Laudi episcopi & confessoris. Hic superna dispositione, cum esset annorum duodecim, in episcopum assumptus, verbo, vita & miraculis præfatam illustrans ecclesiam, beato fine quievit. Porro quod hic de episcopatu anno ætatis duodecimo suscepto dicitur, ejusdem Actis exiguæ fidei nititur, ut suo loco videbimus. Manifestius erravit Molanus, qui eumdem primum episcopum Constantiensem credidit, dicens: Apud Constantias Inferioris Normanniæ, beati Laudi, primi præfatæ urbis episcopi, cujus vita miraculis floruit, & mors ipsius nihilominus pretiosa in conspectu Domini fuit.

[3] [mensis Septembris] De die locoque consentit auctor nostri Ms. Florarii Sanctorum, qui ipsum, mutato nonnihil nomine, sic annuntiat: Apud Constantiam, sancti Landi, alias Landonis, episcopi & confessoris. Ad hunc pariter diem memoratur apud Castellanum & Saussayum, quorum hic ejusdem elogium ex illius Vita de more concinnavit. Consentit etiam Martyrologium Parisiense, ubi hæc legere est: Eodem die, sancti Laudi, seu Lautonis Constantiensis in Neustria episcopi, qui conciliis Aurelianensibus secundo, tertio & quinto interfuit. Hisce accedit Philippus Ferrarius, qui S. Laudum hac pariter die Catalogo generali Sanctorum inseruit, in Annotatis observans, hunc eumdem videri cum Lautone, qui in Martyrologio Romano postridie memoratur, quique a Demochare tamen velut alter ab illo recensetur. Sed errasse Democharem suo loco videbimus. Ex dictis collige, verum non esse, quod Stephanus Baluzius lib. 1 Historiæ Tutelensis, cap. 9 de omnibus veteribus Martyrologiis ait, Fato autem functus est, inquiens, Laudus … X Kal. Octobris, ut habent omnia vetera Martyrologia.

[4] Hactenus de sacris Fastis, in quibus die XXI Septembris S. Laudus vel Lauto memoratur. [& ad 22 & 23 ejusdem mensis legitur;] Ad diem XXII eumdem pariter annuntiant varii quoque codices Usuardini aucti apud laudatum Sollerium. Inter hosce Antverpiensis codex & editio maxima Lubecana ita habent: In territorio civitatis Constantiæ, sancti Laudonis episcopi. Consonat codex Antverpiensis Maximus, aliique multi, uti & Belinus & Molanus in editis. In veteri quoque Martyrologio ecclesiæ Aniciensis in Velaunia hac etiam die, teste laudato Baluzio cap. 7, legitur: Andegavi, sancti Laudi, Constanciæ civitatis episcopi, in loco, qui dicitur Clomna. Adde denique & illa Martyrologia, quæ idem Baluzius numero præcedenti sine nomine laudavit. Hosce martyrologos secutus Cardinalis Baronius, eumdem in Martyrologio Romano ad præsentem diem XXII Septembris recensuit his verbis: In territorio Constantiensi, sancti Lautonis episcopi. Præterea alium ejusdem cultus diem, nempe XXIII Septembris assignat Baluzius, qui post verba præcedenti numero recitata subdit: At in vetusto Kalendario monasterii Tutelensis, & in veteri Missali ecclesiarum nostræ provinciæ natale ejus rejicitur in diem IX Kal. Octobris; quo die etiamnum apud nos celebratur festus illius dies.

[5] Ad variandum diem prædictis martyrologis occasionem dedisse potuit tum Mss. Vitarum in die obitus ipsius discrepantia, [cujus variationis occasio ex conjectura] tum ejusdem nominis qualiscumque variatio, tum forte etiam cultus illius propter S. Matthæi Apostoli festivitatem in alium diem translatio. Nam quod ad primum attinet, in uno ex Vitæ Ms. exemplaribus, quæ præ manibus habeo, Sanctus dicitur obiisse decimo Kalendas Octobris, cui Petrus de Natalibus in Catalogo Sanctorum lib. XI, cap. ultimo, & Breviarium Rotomagense anno 1736 excusum, consentiunt, etiamsi ejusdem Officium ibidem primum celebretur postridie. In alio vero ejusdem Vitæ Ms. exemplari, uti & in Breviariis Constantiensi ac Bajocensi, illius obitus ad XI Kalendas prædicti mensis relatus est. Nomen autem Sancti ad diem XXI Septembris in auctariis Usuardinis supra allegatis semper scribitur Laudus, si solam editionem Lubeco-Coloniensem excipias, ubi Laudo vocatur. Contra vero ad diem XXII codices Antverpiensis, Bruxellensis, domini du Cheval, Florentinus, editio maxima Lubecana & Belinus ipsum Laudonem constanter dicunt; Cuadiacensis codex Lautonem. Quin & codex Hagenoyensis & Molani editio, in quibus pridie Laudus scribitur, eumdem hodie, velut alius esset, Laudonis nomine denuo annuntiant. Altempsianus tamen codex utroque die Laudum commemorat, quo nomine ipse etiam in Ughelliano hoc die XXII inscriptus est.

[6] Hæc itaque qualiscumque nominis variatio atque diei emortualis in Vitis diversitas occasionem dare potuit, [proponitur. Cultus ejus in Constantiensi] ut ab aliis ad diversos dies referretur, ab aliis etiam geminaretur. Nihilominus constat, Laudum, Landum, Laudonem, Lautonem, Landonem & Lantonem, unum eumdemque sanctum episcopum Constantiensem esse, de quo nunc agimus. Et hic quidem alibi die XXI, alibi XXII, alibi XXIII colitur; sed cum in Martyrologio Romano, quod præ aliis sequimur, ad diem XXII annuntietur, de ipso hodie agendum statuimus, uti in Prætermissis ad hesternam diem abservatum fuit. Martyrologiis subjicio aliquot loca, in quibus S. Laudus ecclesiasticis Officiis ac religioso cultu quotannis honorari solet. In primis in diœcesi sua Constantiensi solemniter colitur die XXI Septembris, Officio S. Matthæi apostoli propterea in diem posterum translato; ut didici ex ejusdem diœcesis Breviario, anno 1609 Constantiis excuso. Officium autem celebratur cum Octava, habetque antiphonas omnes, invitatorium ac responsoria propria ex ejusdem gestis fere concinnata.

[7] [diœcesi; Rotomagi in sua ecclesia, Tutelæ,] Lectiones vero secundi Nocturni gesta similiter ipsius ac sacri corporis translationem exponunt; cetera ex Communi confessoris pontificis desumpta sunt præter Orationem, quæ sequens est. Deus, qui ad decorandam Ecclesiam tuam beatissimum Laudum constituisti pontificem, da nobis divinam adipisci lætitiam, ut, cujus gloriosum solemniter celebramus transitum, æternæ vitæ præmia per ejus obtineamus obtentum. Per Dominum &c. In Commemorationibus quoque velut patronus ibidem invocatur. Celebris etiam ejusdem cultus est Rotomagi apud canonicos Regulares S. Augustini, in ecclesia primo S. Salvatoris, vel Sanctissimæ Trinitatis, sed jam ab aliquot seculis ab ipso S. Laudi dicta; in qua magna in veneratione est sacrum corpus, quod ejusdem Sancti esse, eoque seculo nono vel decimo translatum fuisse ajunt, uti sequenti § latius exposituri sumus. Quam solemniter vero festa ejus dies jam antiquitus ibidem celebrari soluerit, conjicere licet vel ex eo, quod auctor anonymus Historiæ civitatis Rotomagensis, anno 1731 Rotomagi editæ, tom. 2, parte 4 scribit; nempe in more positum fuisse, ut si festum S. Laudi in Quatuor tempora incideret, hæc propter diei lætitiam ab ejusdem ecclesiæ canonicis Regularibus anticiparentur. Simili cultu gaudet Tutelæ in provincia Lemovicensi, ubi festum ejus celebratur die XXIII Septembris, olimque celebratum fuit in istius provinciæ ecclesiis cathedralibus, ut ex veteri Missali asserit Stephanus Baluzius lib. 1 Historiæ Tutelensis, cap. 9. Eodem teste, cap. 7 & duobus sequentibus, Tutelenses credunt, S. Laudi corpus penes se esse, tempore Normannicarum incursionum Juliomagum Andium primum, atque hinc Tutelam delatum.

[8] [ubi ejus dies festive agitur, Andegavi & alibi.] Addit, ipsum adversus incendia non sine præsenti ope ibidem invocari; atque hinc factum, ut, cum anno 1658 ignis in episcopalibus ædibus exortus per ejusdem reliquias mirabiliter exstinctus esset, Ludovicus Guronius, tum temporis episcopus, partim sua sponte, ut gratus pro beneficio accepto, partim postulationibus civium permotus, edixerit, uti deinceps festus dies S. Laudi, qui in desuetudinem fere abierat, solenniter celebretur. Præterea colitur Juliomagi Andium a canonicis S. Laudi, qui ejusdem corpus vel reliquias sibi pariter vendicant; verum de hisce ac Tutelensibus § 3 pluribus agemus. Ad hæc in Rotomagensis archidiœcesis Breviario anni 1627, uti & in Bajocensi Proprio ad diem XXI Septembris legitur nona lectio cum solita commemoratione; in Rotomagensi vero recentiori, anni scilicet 1736 fit de eo Officium simplex cum tertia lectione propria. Denique Bailletus de ejusdem cultu sic scribit: Cultus illius celebris est in ejusdem nominis oppido, ad Viriam fluvium inter Constantias & Bajocas. Est pariter in provinciis Andegavensi, Britanniæ Minoris, & Pictavensi, ac peculiariter Duracii, quæ urbs est in diœcesi Pictavensi ad fluvium Thoëdam * sita. Ad hanc urbem S. Laudi Constantiensis corpus olim translatum & suo etiam tempore asservatum asserit; verum ex dicendis § 3 sacrum corpus Launi, quod ibi colitur, omnino videtur alterius, quam Constantiensis Episcopi esse.

[9] De Sancti nostri gestis vere pronuntiavit Jacobus Longuevallius noster in Historiæ ecclesiæ Gallicanæ tom. 2, [Vita ejus exiguæ fidei, nec edenda,] pag. 508, ea tam parum nota esse, quam celebre ejusdem sit nomen. Etenim, quæ tam in Vitæ ipsius Mss. exemplaribus, quam in lectionibus propriis editis leguntur, ea pauca sunt, nec sic tamen omnia satis credibilia, nec a scriptore satis antiquo tradita. Quapropter etsi quatuor hujusmodi exemplaria ad manum mihi sint, nullum tamen typis edendum existimavi. Horum unum dubie notatur acceptum ex Ms. monasterii S. Laudi Rotomagensis; alterum ex ejusdem monasterii Legendario exscripsit Papebrochius noster; tertium Rotomago ad nos missum fuit anno 1633; quartum denique alius quidam ex Constantiensi ac Rotomagensi Breviariis compilavit, annoque 1610 ad Heribertum Rosweydum nostrum transmisit. Cum itaque ex hisce nullum editurus sim, eorumdem compendium hic exhibebo, & quid in iisdem certum, quid dubium, quid fabulosum videatur, disquiram, quæque de eodem Sancto alibi reperi, pro ejusdem gestis illustrandis recensebo.

[10] Sanctum Laudum vel Lautonem sub Childeberto Francorum rege, [compendiose proponitur.] hujus scilicet nominis I, magna sanctitate floruisse, consentiunt omnia exemplaria tam. Mss., quam edita in Breviariis. Eumdem a S. Gildardo, Rotomagensi episcopo, in locum Possessoris demortui episcopum Constantiensem in hodierna Normannia Inferiori consecratum fuisse, omnia pariter affirmant. At vitæ Mss. ac Breviaria Constantiense & Bajocense addunt, ipsum duodennem tantummodo fuisse, quando episcopatu initiatus est. Ajunt siquidem, dum de eligendo Possessoris successore a Constantiensibus ageretur, nonnullos ex his divinitus monitos, ut Laudum, duodecim annorum adolescentem, eligerent; eamque electionem a Childeberto rege, qui eadem de re per somnium pariter monitus fuerat, ratam habitam fuisse; cumque S. Gildardus ipsum ob tam teneram ætatem ordinare recusaret, hunc quoque ab angelo jussum, tandem consensisse. Post susceptum episcopatum narrant, super ipsius caput, dum divinum Officium persolveret, ignem in columbæ specie apparuisse, ipsumque cuidam cæcæ mulieri per preces ac manuum impositionem visum donasse. Addunt, eumdem, cum ecclesiæ causa regem adiret, in via famulos suos monuisse, in arbore, sub qua illi prandium paraverant, dæmonem latitare, iisque subito inde recedentibus, arborem illam, illæsis omnibus, mox corruisse. Affirmant denique, S. Laudum anno vitæ suæ quinquagesimo octavo, episcopatus vero quadragesimo sexto felici morte ad cælum emigrasse undecimo, vel, ut aliis placet, decimo Kalendas Octobris.

[11] Jam quid ex hisce admitti possit ac debeat, inquiramus. [Interfuit conciliis Aurelianensibus 2, 3 & 5; ad 4 presbyterum misit:] S. Laudum nostrum sub Childeberto I Francorum rege Constantiensi ecclesiæ præfuisse episcopum, indubitatum est ex conciliis Aurelianensibus, eodem Childeberto regnante, celebratis. Nam apud Labbeum tom. 4 Collectionis conciliorum, Col.in concilio Aurelianensi II, quod alii ibidem ad annum 533 alii ad 536 referunt, legitur: Lauto episcopus Constantiensis subscripsi. Similiter subscripsisse legitur Aurelianensi III anno 538, ibid. tom. 5, col. 304, ac rursum Aurelianensi V, anno 549 ibidem col. 398, ubi sic habetur: Lauto in Christi nomine episcopus ecclesiæ Constantinæ vel Brioverensis subscripsi. Ad quartum denique Aurelianense anni 541 misit legatum suum Escupilionem, qui in laudata collectione tomo citato, col. 389 ita subscripsit: Escupilio presbyter, missus a Lautone episcopo civitatis Constantiæ, consensi & subscripsi. Ex hisce observa, quantum hallucinatus fuerit auctor recentioris Breviarii Rotomagensis, anno 1736 editi, qui Arausicana concilia cum Aurelianensibus confudit, & tam illis, quam his S. Laudum interfuisse, asserit his verbis: Interfuit secundo, tertio & quinto concilio Arausicano: ad quartum legatum misit Scubittonem Constantiensem presbyterum. Tribus adstitit conciliis, quæ Aureliani habita sunt. Error pluribus ex capitibus manifestior est, quam ut refutari oporteat. Quod autem S. Lauto supra sese episcopum ecclesiæ Constantinæ vel Brioverensis dixit, id Sirmondus, tom. 1 Conciliorum Galliæ, pag. 602 in Observationibus ad concilium I Aurelianense factum putat, quod Constantiensis civitas Briovere appellata fuerit, antequam Constantina castra ibidem figerentur.

[12] [cur episcopus Brioverensis dictus sit.] Contra Valesius in Notitia Galliæ verbo Briovera sustinet, nomen hoc vetus vocabulum fuisse illius castri, quod ab ipso S. Laudi deinde appellatum fuit. Credit enim, Brioveram dictam esse quasi Briam vel Brivam Veræ, id est, Pontem Veræ fluvii, ad quem illud castrum est. Assertionem suam adductis aliis exemplis confirmat, putatque S. Laudum ideo se dixisse ecclesiæ Constantinæ vel Brioverensis episcopum, quod in dicto diœcesis suæ castro ob loci amœnitatem plerumque resideret. Incertum tamen est, an S. Laudus eo titulo primus usus sit; cum eodem teste Valesio, concilio Aurelianensi I in codicibus Remensi, & Bellovacensi subscripsisse legatur ex civitate Briovere Leontius episcopus, qui in aliis codicibus Leontianus episcopus ecclesiæ Constantinæ, vel de Constantia notatur. Nihil etiam obstat, quo minus S. Laudus Possessori in Constantiensem sedem succedere, & a S. Gildardo episcopus ordinari potuerit.

[13] [Possessori successit, a S. Gildardo consecratus episcopus;] Possessoris magna cum sanctitatis laude mentio fit in Vitis S. Marculphi abbatis apud nos tom. 1 Maji, ad diem 1, ubi pag. 71 sanctus & summæ religiositatis vir appellatur, diciturque S. Marculphum benignissime susceptum sacris Ordinibus initiasse, & ad prædicandum Euangelium instituisse. Similia in Vita altera ejusdem S. Marculphi ibidem pag. 75 & sequenti legere est. Hanc autem S. Marculphi ordinationem circa annum 520 contingere potuisse, Henschenius noster ibidem pag. 71, num. 4 censuit, ad quem eamdem pariter narrat Coïntius; sed quamdiu Possessor deinde supervixerit, incertum est. De S. Gildardo actum apud nos pariter est ad diem VIII Junii, ubi mors ejus post annum 508 latissime fixa est. S. Gildardi successor fuit S. Flavius, cujus episcopatus initium tom. IV Augusti, pag. 641 ad annum 529 cum Coïntio interim relatum fuit, donec de Rotomagensium præsulum chronotaxi certiora prodirent. Porro idem S. Gildardus subscriptus legitur concilio I Aurelianensi, anno 511 ex communiori sententia celebrato; atque adeo potuit hic S. Laudum in Possessoris locum inter prædictos annos episcopum consecrare; sed annus ordinationis incertus est.

[14] At vero S. Laudum duodennem tantummodo fuisse, [non tamen duodennis, ut in Vita dicitur.] quando episcopatu a laudato S. Gildardo initiatus fuit, res tam insolita, & ecclesiasticis sanctionibus tam contraria est, ut eam ex tam incertis monumentis credere non possimus, meritoque de ea nulla facta sit mentio in Breviariis Rotomagensibus, tam vetustiori anno 1627, quam in recentiori, anno 1736, vulgatis. In quadam Narratione de reliquiis Sanctorum, quæ in ecclesia Tutelensi servantur, quam Stephanus Baluzius anno 1153 scriptam esse notavit, ediditque inter instrumenta Historiæ Tutelensis, dicitur B. Laudus Constantiæ civitati divino nutu (non duodennis, sed) duodecimus datus episcopus; verum nec hoc conforme est catalogo episcoporum Constantiensium a Sammarthanis in Gallia Christiana edito, in quo quintus dumtaxat recensetur. Miracula per S. Laudum, dum viveret, facta esse, omnino verisimile est, ideoque ea, quæ ex Vitis ac Breviariis num. 10 recitavimus, negare quidem non possumus, sed nec certo affirmare ob incertam fidem monumentorum. De numero annorum, quos in episcopatu suo exegisse potuit, & de tempore, quo obiit, rectius infra loquemur, postquam aliqua ejusdem gesta, de quibus in aliorum Sanctorum Actis fit mentio, recensuerimus.

[15] Tomo 1 Januarii ad diem VI data est in Opere nostro Vita S. Melanii, [Cum aliis convenit Andegavum ad S. Albinum;] episcopi Rhedonensis, quam Chesnæus tom. 1. Rerum Francicarum a coætaneo scriptam censuit. In hac cap. 4 dicitur S. Launus ac aliquot alii sancti præsules, incertum qua de causa, Andegavum convenisse ad S. Albinum, ejusdem civitatis episcopum. Verba accipe: Eodem fere tempore convenerunt simul vir Dei Melanius, & electus Dei Albinus, sanctusque Victor atque Launus, & S. Marsus, in Andegava civitate, intra basilicam sanctæ Dei Genitricis Mariæ; ibique B. Melanius ex communi consensu aliorum Missam celebravit in capite jejunii Quadragesimæ. Post cujus celebrationem, antequam recessissent ab invicem, dedit eis beatus pontifex (Albinus) eulogias in caritate cum Dei gratia & sua benedictione. Hic porro Launus non alius fuisse creditur, quam S. Laudus seu Lauto Constantiensis, ut loco citato ad lit. c annotatum est, & consentiunt etiam alii neoterici. Rejecta pariter ibidem ad lit. a Paschalis Robinii opinio est, secundum quam congressus ille contigisset, quando laudati antistites a concilio Aurelianensi redibant; cujus falsitas inde patet, quod S. Melanius ante concilium Aurelianense II obierit, ac primo tantum interfuerit, habito aliquot annis antequam S. Albinus episcopus esset. Coïntius eumdem congressum anno 530 alligavit; at non video, quo nixus argumento sit. Porro, cum S. Melanius anno 530 aut non multo post e vivis decesserit, non potuit hic congressus serius contigisse; potuit tamen citius, cum ejusdem S. Melanii biographus inter illum mortemque illius multa alia narret, quæ etiam ad varios annos possunt pertinere.

[16] Iidem Sancti ad prædicti Melanii exsequias convenere, [S. Melanium Rhedonensem episcopum sepelit.] ut scribit ejusdem biographus cap. 6, ubi post narratum ipsius obitum prosequitur his verbis: Per visionem autem angelicam convenerunt ad obsequium corporis illius faciendum sanctissimi pontifices superius nominati, videlicet S. Albinus & S. Victor, S. Launus, nec non S. Marsus, qui per ejus virtutem a serpentis cingulo, sicut superius narratum est, fuerat liberatus. Hi sanctissimi pontifices & alii quamplurimi fideles viri per Dei providentiam ad ejus exequias convenientes, primitus ecclesiastico more animam ejus commendaverunt Deo, deinde nocte sequenti in orationibus & vigiliis expensa, primo mane Missam pariter audierunt. Exin communi consilio, Deo, sicut postea patuit, ordinante, collocaverunt corpus sancti viri in navi, quæ forte aderat in alveo fluminis Vicenoniæ. Qui fluvius suscipiens sanctum corpus ejus cum pontificibus & clericis, atque monachis, litanias canentibus,… converso impetu, qui deorsum, sicut & ceteri, fluere ferrique solebat, sursum versus perduxit usque ad civitatem Redonensem… Beati autem pontifices, superius nominati, accipientes propriis manibus sancti viri corpus, portaverunt illud usque ad locum a Deo sibi provisum, in quo ab eisdem venerabiliter, sicut pro hoc ipso divinitus fuerant missi, collocatum est. Hactenus biographus S. Melanii.

[17] [S. Marculphum ægrotantem invisit,] Idem supremum Christianæ caritatis officium S. Laudus noster etiam S. Marculpho abbati in diœcesi sua Constantiensi exhibuit, teste anonymo in ejusdem sancti abbatis Vita, quam apud nos editam habes tom. 1 Maji die 1. Sanctus ille Marculphus a Possessore, S. Laudi proximo decessore, benigne acceptus, & sacris Ordinibus initiatus fuerat, ut supra num. 13 dictum est, & in ejusdem diœcesi in loco, cui nomen Nantes erat, monasterium condiderat. Itaque cum hic supremo morbo laboraret, S. Laudus ipsum invisit, mortuumque sepelivit. Hujus enim biographus cap. 3, num. 23, narrato ejusdem felici obitu, sic prosequitur: Beatissimus itaque Lauto episcopus, qui his diebus illo advenerat, accersitis suæ parochiæ presbyteris & omnibus clericis reliqui ordinis, cum omni reverentia reposuit corpus sanctissimi viri juxta Cariulphum collegam suum. Licet autem biographus adventum ejus post S. Marculphi mortem narret, non obscure tamen indicat, S. Laudum morienti adstitisse, dum ait, ipsum his diebus illuc advenisse.

[18] [mortuumque pariter sepelit;] Id ipsum clarius asserit alter biographus in Vita secunda ibidem data, in qua cap. 4, num. 20 sic legitur: Invalescente denique languore, vicinum sui exitus terminum præsignante, fratres undique, multaque populorum ex vicinis locis turba, inter quos etiam venerabilis urbis Constantiæ præsul Lauto, visitandi studio ad eum accurrit. Mabillonius in Actis Sanctorum sui Ordinis Seculo 1 eamdem Vitam secundam edidit, sed pro Lautone legit Magnonem, de quo sequentia ibidem annotavit: In serie episcoporum Constantiensium Magno desideratur, cujus loco heic apud Surium ponitur Lauto. Verum Lautonem recte legi apud Surium, liquet tum ex Mss. ab Henschenio laudatis, tum ex Vita prima ex Ms. serenissimæ reginæ Sueciæ & alio codice nostro ab eodem edita, tum denique ex veteri codice bibliothecæ Colbertinæ a Stephano Baluzio lib. 1 Historiæ Tutelensis cap. 9 laudato. Hisce omnibus temporis ratio apprime convenit; nam S. Laudum tribus conciliis Aurelianensibus, quorum ultimum anno 549 celebratum fuit, interfuisse supra probatum est. Idem sanctus Episcopus S. Paterno Abrincensi episcopo morienti adstitit, ut mox videbimus, idque circa annum 565, ut habet Henschenius, vel eo ipso præcise, ut censuit Mabillonius. Mortem vero S. Marculphi idem Mabillonius cum Henschenio circa annum 558, Coïntius autem ad annum 556 retulerunt. Manifestum itaque est, non alium, quam S. Lautonem in Constantiensi cathedra sedisse, dum S. Marculphus diem suum obiit; ideoque non Magnonem, cetera ignotum, sed Lautonem eidem morienti adstitisse & suprema post obitum exhibuisse officia. Eadem opera confutatur Breviarium Constantiense anni 1610, in quo in Officio ejusdem S. Marculphi die 2 Maji dicitur non Laudus, sed Possessor, eidem morienti adstitisse.

[19] Eadem denique obsequia S. Laudus præstitisse S. Paterno Abrincensi episcopo mox laudato legitur in hujus sanctique Scubilionis, [eadem officia exhibet S. Paterno Abrincensi.] ejusdem socii Vita, auctore Fortunato episcopo, quam Henschenius ad diem XVI Aprilis edidit, illustravitque. Eamdem verbis sæpe discrepantem vulgavit Mabillonius in Supplemento Seculi 1 Benedictini post finem Seculi secundi addito, ex qua pauca ad Sanctum nostrum spectantia huc refero. Cum dixisset, S. Paternum in Sessiacensi, Sanctumque Scubilionem in Mandanensi monasterio una eademque nocte ad cælos emigrasse, mox suddit: Lauto episcopus, qui ibidem ante dies octo ad visitandum advenerat, cum ad basilicam Sessciaco B. Paternum deduceret, impendens exsequias; item Lascivius episcopus S. Scubilionem ad basilicam ipsam deduceret, utroque concinente choro psallentium, in unum nescientes pontifices convenerunt, & sanctissimi viri orationis locum, quem ædificaverant, pariter eadem die occupaverunt. Eadem, sed aliis nonnumquam verbis in Vita ab Henschenio edita, tom. 2 Aprilis, pag. 429, num. 14 legere est, quo lectorem remitto.

[20] Ex hactenus dictis S. Laudus post annum circiter 520 & ante 529 Constantiensem episcopatum adeptus est, [Ex hactenus dictis tempus episcopatus ipsius] in eoque etiam sedebat anno 565; sed quamdiu supervixerit, incompertum est. Successor ipsi assignatur S. Rumpharius, quem sanctus Laudus sacerdotio initiasse in Breviario Constantiensi dicitur; verum de hujus quoque episcopatus initiis rebusque certo aliquo anno gestis hactenus nil reperi. In laudato Breviario dicitur obiisse XIV Calendas Decembris, sed XIII Calendas ejusdem mensis ibidem colitur; ideoque ad alterutrum horum dierum de illo apud nos agi poterit. S. Laudo annos quadraginta sex episcopatus tribuunt tam Vitæ Ms. exemplaria, quam Breviaria, Constantiense, Rotomagensia & Bajocense, quæ in Museo nostro habemus. Quapropter si Possessor obierit non diu post annum 520, circa quem illum vixisse Henschenius & Coïntius num. 13 laudati censuerunt, Laudus ad annum circiter 567 vel 568 pervenisse dicendus est, quod cum supra dictis recte cohæret. Nec multo longius episcopatum ipsius protrahere licet, si recte se habeat episcoporum Constantiensium catalogus a Sammarthanis editus in Gallia Christiana.

[21] Etenim cum in hoc quatuor episcopi, sanctus scilicet Ursicinus vel Ursinus, [utcumque assignatur;] S. Ulphobertus & Lupicius, medii statuantur inter S. Laudum & Romacharium, quem S. Gregorius Turonensis lib. 8 Historiæ Francorum scribit corpus S. Prætextati Rotomagensis episcopi anno 586 occisi, sepelisse; non debemus breve illud annorum spatium, quo illi sederint, imminuere. Non tamen morari nos debet Coïntius, qui ad annum Christi 568, num. 22 asserit, eumdem Romacharium Constantiensem hoc ipso anno dedicationi ecclesiæ SS. Petri & Pauli, per S. Felicem Nannetensem episcopum celebratæ, interfuisse; nescio ex quibus exemplaribus contendens, hunc pro Marachario Engolismensi antistite, uti in aliis exemplaribus Mss. editisque legitur, substituendum esse. In Tutelensi Narratione Ms. de Sanctorum reliquiis num. 14 laudata, & inferius recudenda, anni tantum quadraginta S. Laudi episcopatui tribuuntur, atque ita secundum illam aliquot annis serius potuit sedere cœpisse. Dixi supra: Si recte se habeat episcoporum Constantiensium Catalogus a Sammarthanis editus; id enim hic non inquiro.

[22] [& Democharis error corrigitur.] At certe admitti non potest ille, quem Demochares in Opere de Sacrificio Missæ contexuit, in quo cum quinto loco, ut Sammarthani faciunt, S. Laudum posuisset, addidit eumdem a S. Gildardo Rotomagensium episcopo anno 473 episcopum ordinatum esse. Post S. Laudum subdidit S. Rumpharium, S. Leonem, sanctumque Leontium seu Leontianum, quem concilio Aurelianensi I subscripsisse, ibidem annotavit. Nono loco subjunxit S. Ursicinum, & eidem laterculo ante decimum addidit: Lauto episcopus Constantiensis concilio Aurelianensi secundo & tertio subscripsisse legitur. Ex hisce, ut cetera mittam, falsum est, S. Laudum eo anno, quo verisimilius nondum natus erat, a S. Gildardo episcopum ordinatum fuisse. Falsum est secundo, Leontianum, qui, ut supra diximus, concilio Aurelianensi I, quo tempore S. Laudus nondum erat episcopus, ejusdem post duos intermedios successorem fuisse. Tertio denique Laudus & Lauto idem est episcopus Constantiensis, qui Aurelianensibus conciliis II, III & V subscripsit, & ad IV Escupilionem presbyterum suum delegavit.

[Annotata]

* la Toue

§ II. Sancti corporis translatio Rotomagum, cultus & ecclesia, a Rotomagensibus aliisque asserta.

[De Sancti corpore varii litigant:] Quod de variis illustribus Sanctis sæpenumero contigit, nempe ut horum sacra corpora non uni loco adscribantur, id in sancto quoque Laudo Constantiensi episcopo accidit; nam hujus corpus Rotomagenses, Tutelenses atque Andegavenses, &, si Bailleto credimus, etiam Toarcinenses, penes se esse arbitrantur. Tutelensium causam adversus Andegavenses defendendam suscepit vir scriptis & eruditione sua notus, Stephanus Baluzius in Historia Tutelensi lib. 1, cap. 7 & 8, ubi venerabile illud pignus patriæ suæ vendicare conatus est. An vero Andegavenses, vel Rotomagenses aut Toarcinenses, (de quibus duobus ultimis siluit Baluzius) ad ipsius argumenta responderint, vel possessionem suam propugnaverint, hactenus mihi exploratum non est; nec quidquam simile ad manus meas pervenit. Porro, etsi videam, non posse me ex satis certis monumentis hanc controversiam decidere, juverit tamen rationum momenta, quibus oppositas partes niti hactenus intellexi, hic expendisse, ut, quid ex hisce probabilius videatur, studiosus lector interim statuat, donec certiora proferantur.

[24] [Rotomagenses illud sibi vendicant,] Incipio a Rotomagensibus canonicis Regularibus S. Augustini, qui S. Laudi Constantiensis episcopi corpus in ecclesia sua jam a seculo nono vel decimo aliquot annis inchoato quiescere non dubitant, & religiose venerantur. De modo, quo hoc eo perlatum fuerit, Rotomagense Breviarium anni 1627 ad diem XXI Septembris lectione nona sic habet: Corpus longo post tempore (quam Constantiæ humatum fuerat) ad Bajocensis ecclesiæ fores Danorum metu defossum, inde Theodorici Constantiensis episcopi cura Rotomagum allatum sub Rollone principe, in ea basilica conditum est, quæ prius Salvatoris titulo dedicata, deinceps ab eo. S. Laudi ecclesia nominari cœpit. De Bajocensi asylo non meminit recentius Breviarium Rotomagense, anno 1736 vulgatum, cetera consentiens his verbis: Illius corpus Theodorici Constantiensis episcopi cura Rotomagum allatum sub Rollone principe, depositum est in basilica, tunc Salvatori dedicata, quæ deinde nomine S. Laudi insignita est.

[25] Rotomagensibus suffragantur Constantienses ipsi, [suffragantibus Constantiensibus,] in quorum Breviario anni 1609 eadem res paulo latius narratur hoc modo: Beatissimi Laudi corpus demortuum honorifico conditum est sepulchro, cujus exequiis interfuit B. Rumpharius cum multis ecclesiæ proceribus ac nobilibus viris. Verum post multos annos ejusdem depositionis, urgente barbarorum ferocitate, qui intra Francorum fines irruerent *, & hostili impetu discurrentes, usque quaque patriam devastabant, reliquiæ sanctissimi Laudi una cum beatissimorum Rumpharii & Possessoris corporibus in Bajocensium civitatem translatæ sunt. Cum autem tempore Rollonis, Normanniæ ducis, in iis partibus sævitia & ferocitas barbarorum indies cresceret, Theodoricus, qui tunc ecclesiæ Constantiensi præerat, B. Laudi reliquias diligenter conquisitas invenit. Cumque timeret, ne in infidelium potestatem venirent, easdem in ecclesia sancti Salvatoris apud Rothomagum urbem honorifice collocavit, ubi nunc summo sunt in honore & pretio.

[26] Hisce quoad substantiam consonant ipsius Vitæ Mss. exemplaria nostra, [ajuntque ad se delatum esse tempore Rollonis ducis,] præterquam quod de Possessoris corpore non meminerint, quodque SS. Laudi ac Rumpharii corpora, non tempore Normannicarum populationum, uti in Breviario Constantiensi legitur, sed post concessam a Carolo Simplice Francorum rege Rolloni Normannorum duci Normanniam, a laudato Theodorico Bajocis Rotomagum translata fuisse asserant, uti Breviaria Rotomagensia etiam satis innuunt; idque mihi multo probabilius apparet. Rotomagum enim multis annis ante Rollonis in Gallias adventum ab aliis Normannis, duce Oscherio, vastata incensaque sic fuerat, ut cum Rollo adventaret, ejusdem urbis episcopus Franco, videns eam hostibus non posse resistere, eamdem, petita pace, ipsi sponte tradiderit, uti ad annos 841 & 876 apud Pagium in Critica videre est. In dicta autem vastatione sub Oscherio facta, S. Dadonis seu Audoëni corpus tempestive subductum fuit, & ad varia loca delatum, donec tandem baptizato cum suis Rollone, Rotomagum reductum est: qua de re consuli potest Commentarius de eodem sancto episcopo, tom. IV Augusti, pag. 802. Verisimile itaque non est, SS. Laudi ac Rumpharii corpora asyli gratia Rotomagum translata fuisse sub Rollone, quamdiu hic fidem ac baptisma nondum susceperat.

[27] Porro Rollonis ad Christi fidem conversionem Guilielmus monachus Gemmeticensis, [jam baptizati, quando Theodoricus episcopus Constantiensis] aliique etiam neoterici anno 912 affigunt, quo ipse a Francone Rotomagensium archiepiscopo sacro fonte ablutus est, initaque pace cum Carolo Simplice Francorum rege, eam Neustriæ partem, quæ Normannia deinde appellata est, una cum Gisla, ejusdem regis filia in conjugem obtinuit. Sicut igitur idem Franco episcopus S. Audoëni corpus, Rollone baptizato & pacifico Normanniæ possessore, Rotomagum revexit, ut in ejusdem Translatione tomo citato, pag. 820 & sequentibus latius narratur, ita, inquam, verisimile est, etiam Theodoricum Constantiensem episcopum eo tempore curasse, ut suorum quoque sanctorum decessorum corpora sibi redderentur. Cur tamen ea Rotomagum, non Constantias retulisse dicatur, modo exponendum est. Sammarthani tom. 2 Galliæ Christianæ in serie episcoporum Constantiensium ex veteribus, ut aiunt, tabulariis ecclesiæ Constantiensis scribunt, laudatum Theodoricum a Rollone, jam Christiano accepisse ecclesiam sancti Salvatoris Rotomagi sitam, perenni jure possidendam, in eaque tam ipsum, quam quatuor ejusdem successores, Herbertum, Algerundum, Guillebertum & Hugonem sedem suam tenuisse.

[28] [accepit ibidem ecclesiam, in qua ipse & successores aliqui sederunt,] Consentit auctor anonymus Historiæ civitatis Rotomagensis, anno 1631 Rotomagi editæ, tom. 2, part. 4, ubi tamen addit, alios censere, donationem illam factam a Francone archiepiscopo, ut Theodoricus, ejusque successores perpetuum asylum in eadem haberent, & episcopali munere & jurisdictione fungerentur. Alter auctor anonymus Descriptionis geographicæ & Historicæ Normanniæ Superioris, anno 1740 Parisiensibus typis vulgatæ, part. 2, num. 41 affirmat, priorem sententiam Constantiensium esse, alteram Rotomagensium, secundum quam Franco eam ecclesiam Theodorico & successoribus ejus tantummodo concesserit, donec hi sedem suam ad Constantiensem diœcesim possent referre. Ut ut est (neque enim controversia hæc ad propositum nostrum facit) constat, Theodoricum & prædictos successores ejus in eadem ecclesia sedisse, in eaque velut in sua propria omnia episcopalia munia obivisse. Hujus donationis causa haud dubie non alia fuit, quam Constantiensis civitatis ac diœcesis, tam diuturnis fœdisque Normannorum populationibus devastatæ, lugubris status, ita ut ejusdem episcopus ecclesiam non haberet, in qua sedem suam pro dignitate collocaret.

[29] [in quam deinde canonici Regulares introducti sunt,] Translata postmodum primo ad fanum S. Laudi in Constantiensi diœcesi, ac deinde ad ipsam civitatem Constantias cathedra, iidem episcopi jure suo in prædicta ecclesia Rotomagi uti perrexerunt, unde postea inter hosce ac Rotomagenses antistites lites motæ fuerunt, de quibus apud laudatum historicum Rotomagensem plura legi possunt. Eodem teste parte 6, in eamdem anno 1144 canonici Regulares S. Augustini introducti fuere per Algarum Constantiensem episcopum, consentiente Hugone Rotomagensi archipræsule, iidemque ibidem hodiedum perseverant. Habes causam, ob quam Theodoricus SS. Laudi atque Rumpharii corpora in ecclesia S. Salvatoris Rotomagi deposuisse, ejusdemque successores etiam post relatam Constantias sedem ibidem reliquisse dicuntur. Idem historicus anonymus, laudans vetera monumenta Constantiensia, prædictis duobus addit corpus S. Fromundi, aitque ista tria sacra pignora in una eademque theca lignea probe inclusa fuisse. Sanctus ille Fromundus velut martyr ibidem colitur die XXIV Octobris, teste Castellano in Martyrologio universali, ad quem diem id examinari poterit.

[30] [quæque S. Laudi nomen assumpsit.] Quamquam vero non solius S. Laudi corpus eo translatum fuisse dicatur, illius tamen cultum ibidem celebriorem fuisse, vel ex eo colligere licet, quod eadem ecclesia, veteri nomine S. Salvatoris antiquato, appellari cœperit, hodieque appelletur ecclesia & prioratus S. Laudi, vulgo de saint Lo. Verisimile est mutando nomini occasionem dedisse miracula, ex quibus tamen non nisi unum relatum reperio, quod Constantiense Breviarium in utriusque Sancti translatione contigisse narrat, Vitæ autem Mss. ad aliud tempus referunt. In laudato Breviario de eo sic legitur: Hanc sanctarum reliquiarum (Laudi & Rumpharii) translationem Deus claro & evidenti comprobavit miraculo. Nam quidam, Davinus nomine, genibus ac renibus dissolutis, humi jacens, cum medicorum opera sanari non potuisset, ubi Sanctorum, quorum corpora transferebantur, opem imploravit, sanitatem consecutus est, ac præpotenti Deo gratias egit, qui dedit tantam potestatem hominibus. Sæpe laudatus scriptor anonymus tom. 2, parte 6, pag. 6 ex quodam ejusdem prioratus instrumento de S. Laudi corpore in supplicationibus circumferri solito sequentia Latine recenset: Movente igitur processione, vexilla sequuntur, Crux & cerei, per ordinem præeuntibus clericis chori; deinde capsula S. Laudi & S. Rompharii cum reliquiis Sanctorum. Rursum pag. XI scribit, eadem illa sacra corpora anno 1470 per Guilielmum le Moine, ejusdem loci Priorem, magnificis lipsanothecis imposita fuisse. Verba ejus ex Gallicis Latina subjungo.

[31] Anno, inquit, MCDLXX, die XXVII Maji, corpora SS. Laudi & Rumpharii episcoporum, [Idem corpus pretiosæ thecæ ibidem inclusum,] sanctique Fromundi martyris, quæ pelliceis peris inclusa erant, magnificis thecis imposita fuere cura ac pietate hujus Prioris, qui die III Junii anni MCDLXXXIII vita functus est. Ex eodem scriptore didici, quæ subdo. Anno 1700 altare princeps chori canonicorum Regularium ejus ecclesiæ (nam altera pars parœciæ cessit) pretioso elegantique opere exornatum fuit. In medio altaris sacra Crucifixi Domini imago, & utrimque binæ statuæ, sanctissimæ scilicet Dei Genitricis, sanctique Joannis Euangelistæ atque SS. Augustini & Laudi collocatæ sunt, & has inter duæ pretiosæ lipsanothecæ cum SS. Laudi, Rumpharii ac Fromundi reliquiis ad publicam perpetuamque venerationem expositæ. Non tamen integrum S. Laudi corpus Rotomagi quiescere, docet idem anonymus. Scribit enim, Guilielmum le Bourg, loci Priorem, cum anno 1441 ab Ægidio de Duremort, Constantiensi episcopo, obtinuisset facultatem eleëmosynas pro ecclesia & monasterio suo restaurandis per illius diœcesim colligendi, S. Laudi brachium collectoribus illis tradidisse, idque ab hisce Constantiis relictum esse.

[32] Circumtulerunt scilicet laudati eleëmosynarum collectores S. Laudi brachium pro more veterum, [uno ejusdem brachio Constantias ante translato.] qui in ejusmodi necessitatibus reliquias Sanctorum circumferre solebant, ut fidelium animos ad ampliorem stipem largiendam ex earumdem reverentia & religione excitarent, uti ex Sanctorum Actis notissimum est. Deinde idem illud brachium Constantiensibus verisimiliter donarunt, ut pro accepta facultate & eleëmosynis gratos sese exhiberent. An autem sacrum illud pignus in Constantiensi ecclesia hodiedum supersit, aliunde exploratum non habeo; nec quidquam de eo in Constantiensi Breviario reperi. Porro quæ de S. Laudi reliquiis Rotomagi cultis hactenus retulimus, nituntur Rotomagensium traditionibus ac Breviariis, & ejusdem Sancti Vitæ exemplaribus, aliisque forsitan instrumentis, quæ sæpe dictus scriptor anonymus laudat, sed cujus ætatis aut notæ ea sint, non edicit. Fatendum tamen est, quæcumque ex iis attulimus, verisimillima esse, eademque confirmari tum a Constantiensium consensu, tum præcipue a celebri ejusdem Sancti cultu in sua Rotomagensi ecclesia, quæ etiam, ut supra dictum est, deposito sanctæ Trinitatis, aut S. Salvatoris vocabulo, jam antiquitus ejus nomine appellata est, quod & hodiedum retinet.

[33] Verisimillimum, inquam, est, alicujus S. Laudi corpus, [Nostrum de hisce S. Laudi reliquiis] aut saltem majorem ejusdem partem in sæpe dicta ecclesia jam aliquot seculis quievisse; id autem cujus esse probabilius credemus, quam Constantiensis Episcopi, cujus e successoribus unus Theodoricus sedem suam eo transtulerat, ibidemque is ipse & successores aliqui sederunt? Adde, quod Bajocenses consentiant, S. Laudi corpus a Constantiensibus apud se depositum, iisdemque restitutum fuisse. Certe ita scribit Hermantius, Bajocensis diœcesis parochus, in Historia ejusdem diœcesis, parte 1, cap. 7, ubi in margine laudans Bajocense Breviarium ad diem XXI Septembris, sic loquitur Gallice: Eamdem ob causam (ob Danorum seu Normannorum metum) Constantienses corpus S. Laudi episcopi sui Bajocas transtulerunt, quod ante ecclesiæ cathedralis vestibulum inhumarunt, donec furibunda illa irruptio sæviebat; quodque iisdem repetentibus honorifice redditum est. Ne vero locus ille, in quo tam sacræ reliquiæ servatæ fuerant, profanationi pateret, erecta in eo pulchra Crux est, variis figuris exornata. Ita ipse, quem tamen oportet habuisse Breviarium diversum ab eo, quod in Museo nostro exstat; nam in hoc nona lectio, quæ de S. Laudo unica est, de sacro illius corpore Bajocis deposito non meminit.

[34] [Rotomagi cultis judicium.] Ceterum Constantienses, quibus sancti Episcopi sui corpus restitutum esse, Hermantius asserit, illud non alibi, quam in dicta Rotomagensi ecclesia a majoribus suis depositum fuisse, ex supra dictis arbitrantur. Præter supra laudatos autem scriptores ejusdem Sancti corpus Rotomagensibus pariter adscribunt Sammarthani & Claudius Robertus in sua quique Gallia Christiana, Franciscus Pommeraye in Historia archiepiscoporum Rotomagensium in Francone, Arturus de Monstier in Neustria Pia, Simon de Peyronet in Catalogo Sanctorum, & auctor anonymus Descriptionis Geographicæ & Historicæ Normanniæ Superioris, anno 1740 Parisiis editæ, parte 2, num. 41. Verum hisce omnibus non subscribent Tutelenses, Andegavensesque, qui, ut supra dictum est, ejusdem Sancti corpus apud se asservari existimant, quorum proinde argumenta ex Baluzio nunc similiter expendenda sunt.

[Annotata]

* irruerunt

§ III. Proponuntur rationes, quibus Tutelenses ac Andegavenses ejusdem Sancti corpus sibi vendicant.

[Ejusdem S. Laudi corpus Juliomagum, deinde Tutelam] Tutela, indigenis Tulle dicta, Galliæ civitas est inferioris provinciæ Lemovicensis caput, ad Curretiæ & Solanæ confluentes sita, quam Joannes XXII Papa a Lemovicensi diœcesi avulsam episcopatu illustravit sub archiepiscopo Bituricensi. Eo loci exstitit celebris abbatia sub S. Martini invocatione, jam inde a seculo VII, ut existimant Baluzius ac Mabillonius, fundata, cujus ecclesia erecti episcopatus cathedralis ab eodem Pontifice constituta est. In hac S. Laudi Constantiensis episcopi corpus jam ab aliquot seculis servari Stephanus Baluzius in Historia Tutelensi lib. 1, cap. 7 & 8 asseverat, quod, ut inquit ibidem cap. 5, ex urbe Andegavensi ad monasterium Tutelense delatum esse tempore Ademari Scalensis, certam & indubitatam fidem faciunt vetera monumenta ecclesiæ, scilicet Tutelensis. Capite 7 tempus & causam, ob quam illud eo advenerit, penitius inquirens, sic scribit: Laudi reliquias serius (quam anno 878) illuc (Juliomagum Andium) delatas esse, fidem faciunt vetera monumenta ecclesiarum Rotomagensis & Andegavensis, in quibus adnotatum est, illas eo tempore translatas esse Rotomagum, quo Rollo dux Normannorum post susceptam Christi fidem pacem fecit cum rege Francorum; & cum ibi aliquandiu custoditæ essent, Juliomagum missas esse, & illi Ingelgerio comiti Andegavensi commendatas, qui sacras S. Martini episcopi reliquias Cæsarodunum Turonum reduxerat ex urbe Autissiodorensi.

[36] Deinde hanc sententiam rejicit, quod Rollo anno primum 912 fidem Christi amplexus sit, [translatum fuisse, ibique asservari,] laudatus vero Ingelgerius comes in Gestis veterum consulum Andegavensium diem suum obiisse dicatur tempore Ludovici III Francorum regis, diu ante finem seculi IX defuncti. Hinc ipse aliam iniens viam, sic statuit: Quare verior mihi videtur historia, quam eruimus e veteri membrana Tutelensi, in qua scriptum est, reliquias S. Laudi ab incolis urbis Constantiensis delatas esse ad Andegavensem. Et sic verum esse poterit, eas ad hanc ultimam pervenisse tempore comitis Ingelgerii. Quamquam suspicari cogor, non statim advectas esse Juliomagum e civitate Constantiensi, sed ad monasterium Glomnense, quod hodie vocatur Vetus monasterium S. Florentii; & hinc postea translatas esse in castrum Andegavense. Ut ita credam, facit vetus Martyrologium ecclesiæ Aniciensis, in quo ita scriptum est ad diem X Kal. Octobris: “Andegavis sancti Laudi Constantiæ civitatis episcopi in loco, qui dicitur Clomna.” Exstat hoc Martyrologium in bibliotheca Colbertina.

[37] Cum reliquiæ S. Laudi per aliquot annos substitissent in castro Andegavensi, [Baluzius ex variis instrumentis] rursumque Normanni bella moverent adversus ecclesias, Andegavi eas transtulerunt in monasterium Tutelense, regnante Karolo rege (cognomento Simplice) cum nullam earum mentionem faciant antiquæ chartæ monasterii nostri, quæ supersunt, ante annum nongentesimum. Cæterum Laudum & Clarum non uno eodemque die pervenisse Tutelam, hinc liquet, quod in vetustissimo Kalendario monasterii nostri exceptio sancti Laudi episcopi notatur XI Kal. Novembris, & translatio sancti Clari episcopi et Martyris V Kal. Junii. Hactenus Baluzius: videamus itaque, quænam sint illa vetusta & indubitatæ fidei monumenta ex chartulario Tutelensi deprompta, ut ipse hæc appellat cap. 8, & quibus omnino standum esse arbitratur. Recenset ea in Appendice Actorum veterum post laudatam Historiam, ac primo quidem ut ab antiquioribus incipiamus, col. 321 & sequenti ex chartulario Tutelensi recitat fragmentum instrumenti, per quod Geraldus quidam aliquid donavit sacrosanctæ basilicæ sancti Martini Tutelensis cœnobii, ubi almifici confessores Christi Clarus atque Laudus humati quiescunt. Notatur autem factum sub Odone abbate in mense Madio, anno III regnante Karolo; ideoque anno Christi 900 ibidem innectitur.

[38] Sequitur col. 333 & sequentibus testamentum Ademari vicecomitis Scalarum, [constare affirmat,] quod circa annum 930 scriptum, & ex chartulario pariter depromptum ait. In hoc Ademarus pro immunitate ejusdem monasterii omnes contestatur per tremendum sanctæ Trinitatis nomen, & meritum beati Martini & sancti Laudi, qui ibi deportatus est. Columna 353 & sequenti subdit duo alia instrumenta sine loco, ex quo sumpta sint. Per horum unum, confectum in mense Madio, anno nono, quod Rodulfus rex cœpit regnare, id est, secundum ipsum anno 931, Benedictus presbyter quamdam vineam suam cessit sacrosancto cœnobio Tutelensi, quod est fundatum in honore almi Martini præsulis, ubi corpora sanctorum requiescunt Clari martyris atque Laudi præsulis. Altera charta notata est in mense Augusto anno XII regnante (eodem) Rodulfo rege; per quam Gauzbertus cum sua conjuge Ildiarde aliqua donant sacrosanctæ basilicæ Tutelensis cœnobii, … ubi corpora sanctorum Clari, Laudi, Baumadi atque Ulfardi. Quintam chartam, regnante pariter Rodulfo, & abbate Adacio, factam, ad annum circiter 930 refert, exhibetque col. 361 & sequenti, in qua Hugo cum uxore Raingarde, filioque Hugone, similiter quædam donat sacrosanctæ basilicæ Tutelensis cœnobii, … ubi corpora beatorum confessorum Laudi & sancti Clari honorifice requiescunt.

[39] [ac præsertim ex veteri Notitia] Tandem col. 481 & sequentibus ex veteri membrana Tutelensi recitat supra laudatam Narrationem de reliquiis in eadem ecclesia asservatis, qua ipse pro asserenda translationis historia potissimum nititur, quamque ego propterea totam hic subjungo. Litteras ad hoc repertas esse novimus, ut priorum facta temporum memoriæ posteris per eas darentur. Eapropter hanc componimus paginam, ut, quorum in præsentibus capsulis reliquiæ conduntur, unde allatæ, cur prius conjunctæ, postmodum fuerint separatæ, omnibus scripturam hanc legentibus clarescat. Hic itaque continentur beatissimorum reliquiæ virorum Laudi atque Baumadi, quorum beatus Laudus Constantiæ civitati divino nutu duodecimus datus episcopus, eamdem per quadraginta annos, innumeris virtutibus præfulgens & signis, mirabiliter gubernavit ecclesiam, ac deinde ibidem gloriosum finem sortitus, honorifice sepultus est. Post multum vero temporis timore Normannorum, qui totam pene Gallicam regionem devastaverant, ab ejusdem civitatis incolis Andegavum delatus, ac aliqua per tempora ibidem custoditus, prædictorum tandem metu paganorum ab eadem civitate huc est allatus.

[40] [ecclesiæ Tutelensis,] Beatus vero Baumadus nobilissimis ortus natalibus, in pago Cenomanensi solitariam vitam sanctitate & virtutibus plenam duxit, & ibidem pretiosa morte quievit. Prædicta vero gentilium invalescente persecutione, ab ipsius ecclesiæ rectoribus corpus ipsius divina dispositione hoc in loco deportatum est. Uterque ipsorum in propriam cryptam collatus est. Multorum vero post curricula temporum Ebalanus, cognomine Nobilis, vicecomitatum de Comborn obtinuit, qui comitissæ Andegavensium propinquus extitit. Ipsa vero comitissa ab eodem precibus & promissis per multos nuntios exegit, ut beatissimi Laudi corpus, quod ab Andegavis asportatum fuisse ajebat, aut vi aut voluntarie reddi faceret. Quod postquam Tutelenses monachi compererunt, de tam pretiosi thesauri amissione pavidi, consilium inierunt, ut beatorum virorum Laudi atque Baumadi reliquias conjungerent, aliquibus ossibus in eadem capsula, ubi corpus ipsius prius continebatur, satisfactionis gratia relictis. Sed amori ac mœrori ipsorum miseratio divina benigne consuluit, prædicta comitissa a præsenti vita non post multum temporis decedente.

[41] [seculo XII conscripta,] Modernis vero temporibus cum capsulæ ipsæ, in quibus, ut dictum est, reliquiæ ipsorum continebantur, nimia vetustate consumptæ essent & pene confractæ, Petrus de sancto Aredio, tunc sedens sacrista, pro dictorum Sanctorum reliquiis condendis capsulas novas emit, & ossa ipsorum, prout dignosci possibile fuit, singula singulis collocavit. Per ipsorum vero merita Sanctorum innumeras Dominus virtutes tunc temporis operatus est. Tunc etiam sanctissimi Ulfardi corpus, quod ab iisdem partibus allatum hic requiescit, in capsa nova repositum est. Factum hoc ad laudem Domini Jesu Christi anno millesimo centesimo quinquagesimo tertio, Ludovico rege regnante, Geraldo Lemovicensi episcopo, Geraldo Tutelensi abbate, anno primo abbatiæ ipsius. Hactenus laudata Narratio apud Baluzium, qui comitissam, cujus in ea mentio fit, fuisse Hildegardem, Fulconis Nerræ conjugem, opinatus est, eo quod hanc piissimam ac religiosissimam feminam fuisse, annoque 1046 vita functam esse, ex Glabro lib. 2 Historiæ Francorum, cap. 4, & uctore Chronici S. Albini, ut inquit, didicisset.

[42] Porro S. Laudi reliquias deinde Tutelæ semper mansisse, [& ex aliis: invocatur ibidem] citatus Baluzius cap. 8 confirmat etiam ex Gaufredi Vosiensis Prioris, & Bernardi Guidonis episcopi Lodovensis testimoniis, quorum primus seculo XII senescente, alter seculo XIII scripserunt. Et Gaufredus quidem in Chronicis apud Labbeum tom. 2. Bibliothecæ Mss., pag. 286 scribens de Sanctis, apud Lemovicos præclarioribus, hæc habet: Tutelam Wlfardus & Laudus tuentur cum Claro; Bernardus vero Guido ibid. tom. 1, pag. 632 inter Sanctos, qui Lemovicensem diœcesim ornant, sic ait: SS. Wlfardus, Laudus, Clarus & Baumadus Tutelam tuentur & juvant. Addo denique, quæ de ejusdem Sancti apud Tutelenses cultu Baluzius lib. 1, cap. 9 enarrat. In vetusto, inquit, Kalendario monasterii Tutelensis, & in veteri Missali ecclesiarum cathedralium nostræ provinciæ natale ejus rejicitur in diem IX Kal. Octobris, quo die etiamnum apud nos celebratur festus illius dies. Solent etiam S. Laudi reliquiæ prodesse iis, qui illius opem implorant adversus incendia; hujusque prodigii plurima narrantur exempla vetera & recentia, supersuntque testes plurimi, qui viderunt.

[43] Memini autem, me admodum adolescente, xenodochium Tutelense, [adversus incendia cum miraculosis eventibus.] quod valde inflammatum erat, ab incendio & flamma liberatum, cum S. Laudi sacræ reliquiæ illuc delatæ fuissent a canonicis ecclesiæ nostræ. Demum anno MDCLVIII cum mense Aprili fortuitum incendium esset obortum in episcopio, jamque laquearia magna vi ardescerent, & Ludovicus Guronius episcopus eas deferri jussisset ad locum, ubi ignis erat vehementior, cessavit statim incendium manifesto, si umquam alias, miraculo. Quo factum est, ut idem episcopus, partim sua sponte, ut gratus pro beneficio accepto, partim postulationibus civium permotus, edixerit, uti deinceps festus dies S. Laudi, qui in desuetudinem fere abierat, solenniter celebretur. Idem denique Baluzius ad calcem Dissertationis de SS. Claro, Laudo, Ulfardo & Baumado edidit instrumentum veteri Lemovicensi idiomate scriptum, in quo supra dictorum reliquiæ ob gravem aëris intemperiem a supplice agmine cum felicissimo eventu circumlatæ fuerunt, uti tom. 1 Augusti, pag. 336 in S. Baumado apud nos videri potest.

[44] Quæ huc usque attulimus ex Baluzio, faciunt pro S. Laudi corpore, [Andegavenses contra contendunt,] aut saltem reliquiis ecclesiæ Tutelensi adscribendis; sed adversus hæc (ait is ipse cap. 8) reclamant canonici regalis basilicæ S. Laudi in urbe Andegavensi; qui cum certo sciant, corpus ejusdem Sancti fuisse translatum antiquitus in eam urbem, conscii præterea, se habere vetera monumenta, quæ probare videntur, illud etiamnum illic custodiri, constanter affirmant, se illud habere in sua ecclesia. Quia vero Tutelenses sacrum illud pignus Juliomago, ut diximus, ad se allatum fuisse contendunt, necesse est, ut horum quoque argumenta proponamus. Constat, Juliomagi sive Andegavi, vetustam S. Laudi ecclesiam fuisse cum collegio canonicorum, quod, regnante in Francia S. Ludovico, consentientibus episcopo Andegavensi & Gualterio abbate S. Albini, in antiquam S. Germani ecclesiam translatum fuit, ut castrum, ubi sita erat, muris munimentisque cingeretur & tutius servaretur. Porro Andegavensium traditio, teste Baluzio mox citato, fert, priorem illam ecclesiam prius dictam fuisse S. Genovefæ, ac nomen S. Laudi accepisse, ex quo hujus atque SS. Rumpharii & Coronarii reliquiæ ex Constantiensi civitate illuc adductæ, in eaque collocatæ fuerunt.

[45] [ejusdem Sancti corpus penes se esse,] Ex hac itaque ecclesia, olim S. Genovefæ, deinde S. Laudi dicta, Tutelenses suas hujus Sancti reliquias accepisse opinantur, Andegavenses vero negant; asserentes, easdem in sua civitate semper permansisse. Et primo quidem, (inquit Baluzius) proferunt veterem notitiam, editam tempore Fulconis Nerræ comitis Andegavensis, & Huberti episcopi, in qua scriptum est, duas Sanctorum capsas, quæ tum in ea urbe habebantur, reseratas fuisse a Primoldo abbate S. Albini, & in eis repertas esse reliquias Sanctorum Lautonis, Rumpharii et Coronarii de pago Constantino. Deinde adducunt litteras Gaufridi comitis, datas circa annum MCXXX pro capella S. Genovefæ, quæ fuit prima sedes canonicorum S. Laudi, in quibus diserte expressum est, in ea sacrum corpus S. Laudi confessoris & alias plurimas Sanctorum reliquias esse positas. Postremo utuntur Narratione quadam veteri, in qua legitur, Guilielmum Andegavensem episcopum reliquias S. Laudi & aliorum transtulisse anno MCCXXXIV ab ecclesia S. Genovefæ ad ecclesiam B. Germani, quæ nunc vocatur S. Laudi. Ita Baluzius, qui tamen hæc omnia ex monumentis Tutelensibus & Gaufredi Vosiensis atque Bernardi Guidonis testimoniis, supra relatis, abunde refelli arbitratus est, ita ut ibidem pronuntiare non dubitaverit: Ex quibus colligere certo possumus, reliquias S. Laudi semper mansisse in ecclesia Tutelensi ab eo tempore, quo illuc delatæ sunt; Andegavenses vero falsa persuasione imbutos existimasse nihilominus, eas apud se esse. Sed nunc tandem intelligent, quo recurrere debeant, cum S. Laudi reliquias colere ac venerari volent, eritque inter nos & illos commercium religionis & pietatis.

[46] [sua instrumenta opponentes,] Nescio, utrum ad Baluzii argumenta aliquid reposuerint Andegavenses, an ejusdem responso acquieverint. Verumtamen non tam contemnenda sunt duo priora eorum instrumenta, si vere antiqua sint & bonæ notæ. Nam horum primum, si sub Fulcone Nerra comite, id est ante medium seculi XI, revera confectum fuit, Narrationi Tutelensi, non ante annum 1153 factæ, longe præferendum est, evertitque Baluzii opinionem, existimantis comitissam, quam S. Laudi corpus a Tutelensibus repetiisse scribit ejusdem Narrationis auctor, Hildegardem fuisse, istius Fulconis Nerræ uxorem. Instrumentum alterum, ab Andegavensibus laudatum, Sammarthani tom. 2 Galliæ Christianæ, pag. 133 exhibent ex originali authographo codicis Ms. sui, in quo Goffridus comes Andegavensis, fundans aliquot canonicos in dicta ecclesia S. Genovefæ, de ea diserte ait: Ubi sacrum corpus S. Laudi confessoris & aliæ plurimæ Sanctorum reliquiæ positæ sunt. Annum huic chartæ adscriptum non invenio, sed Sammarthani illam factam esse conjiciunt sub episcopo Ulgerio, cujus obitum anno 1149 affigunt. Est igitur & hæc charta ante Narrationem Tutelensem confecta, eique pariter contraria. Utrique denique instrumento favet tertium, in quo scilicet dicitur Guilielmus episcopus S. Laudi aliorumque reliquias anno 1234 ad S. Germani ecclesiam ibidem transtulisse.

[47] Vides, studiose lector, monumenta monumentis opponi; [quæ nec Baluzius satis refutavit,] quæ cum coram inspicere mihi non liceat, ideoque nec de eorumdem antiquitate fideque judicare, nihil quoque certi de reliquiis illis statuere possum. Et dubitare quidem nequeo, quin sacrum aliquod corpus, quod alicujus S. Laudi erat, aut certe credebatur, Juliomagum primo ac deinde Tutelam, seu integrum seu ex parte tantum, aliquando translatum fuerit; sed an idem illud S. Laudi Constantiensis episcopi sit, vehementer ambigo. Nam primo quidem Andegavensium traditionem, ex qua hi, teste Baluzio, arbitrantur, sacrum illud corpus Rotomago, ubi sub Rollone principe jam Christiano aliquamdiu quieverat, Juliomagum delatum & isti Ingelgerio comiti commendatum fuisse, fabulosam esse probat Baluzius. At mirror, hunc ipsum pro eadem illa translatione etiam vetera monumenta Rotomagensia citare, cum ex supra dictis ista Andegavensium traditioni directe adversari dicenda sint. Secundo inter instrumenta, cum certa ætate a Baluzio laudata, nullum est vetustius anno 1153, in quo reliquiæ Tutelenses S. Laudi Constantiensis episcopi esse, eædemque Constantiis Juliomagum, atque hinc Tutelam translatæ esse dicantur. In ceterorum uno vetustiori, nempe anni, ut ipse vult 931, ad vocem Laudi tantum additur præsulis, nulla facta mentione de loco, in quo sederit, vel unde Tutelam translatus fuerit.

[48] Verum instrumento primo loco nominato aperte contradicit Notitia, [nec mihi sat nota sunt,] quam Andegavenses sub Fulcone Nerra, ut supra vidimus, factam asserunt. Quod spectat ad Martyrologium Aniciense, negari non potest, quin in eo agatur de S. Laudo Constantiensi episcopo; sed nec Baluzius hujus Martyrologii ætatem indicat, nec ex illo sequitur, ejusdem Sancti corpus ad Glomnense monasterium umquam delatum fuisse. Potuerunt enim Glomnenses S. Laudum alia de causa, etsi nobis ignota, colere; nec verba Martyrologii, nec dies XXII Septembris in eodem annotatus, qui, testante Baluzio, pro festo ejus natali in multis Martyrologiis inscriptus est, translationem ab iisdem celebratam fuisse insinuant. Forsitan controversia hæc componi posset, utrique ecclesiæ aliquam corporis S. Laudi, quiscumque is demum fuerit, partem attribuendo; nec enim scio, an utraque, vel etiam alterutra sibi totum vendicet. Dixi, Quiscumque is demum fuerit; quia cum de ætate ac fide monumenti illius, quod sub comite Fulcone Nerra scriptum aiunt, mihi non constet, cumque Rotomagenses & Constantienses aliique de translatione corporis S. Laudi Constantiensis episcopi Juliomagum facta non meminerint, imo contrarium affirment, semper mihi dubium hæret, an Andegavenses Tutelensesque reliquiæ vere illius Laudi sint, qui Constantiensem ecclesiam episcopus gubernavit.

[49] Duo tamen fateri necesse est. Primo, nescire me, [ut ex iis aliquid certi] cui alteri Sancto, seu ejusdem seu alterius nominis, eæ adscribendæ sint. Secundo, & si pro Rotomagensibus major stet verisimilitudo a sola ratione petita, plura tamen vetera instrumenta a Tutelensibus & Andegavensibus pro sua possessione allegari, quam ego quidem a Rotomagensibus pro sua publici juris facta esse comperi. Neque ignoro, S. Laudi Constantiensis reliquiis idem, quod multis aliis contigit, accidere potuisse; nempe ut in aliis diœcesibus ac provinciis, ad quas ex barbarorum metu deportatæ fuerant, post stabilitam pacem, permanserint. Certe Willelmus Malmesburiensis seculi XII scriptor lib. 2 de Gestis regum Anglorum cap. 4 de hac ipsa Normannorum in Galliis expeditione scribens, ad propositum nostrum ait: Tunc corpora multorum Sanctorum ab antiquæ requietionis sedibus eruta, & ad tutiora loca delata, peregrinas ecclesias usque ad hoc tempus cineribus nobilitarunt suis.

[50] [statuere possim.] Simili ergo ratione potuit S. Laudi Constantiensis corpus Juliomagum, Tutelamve delatum fuisse, ibidemque permansisse, sive quod Constantienses illud repetere neglexerint, sive quod repetentibus negatum fuerit. Sic constat, S. Martini corpus Turonensibus negatum fuisse ab Autissiodorensibus, apud quos hoc similiter depositum fuerat; nec nisi cum numerosa militum manu incusso ob Ingelgerio comite metu, extortum & Turonensibus restitutum fuisse. Forsitan certiora de hisce omnibus habent archiva Rotomagensia, quæ consulere non potui. Visum tamen fuit hic referre, quæ hactenus compereram, ne ea lector desideret, donec certiora proferantur in lucem. Interea vehementer miror, Baluzium in supra memorata Historia de Rotomagensibus ita siluisse, quasi hi S. Laudi Constantiensis episcopi reliquias penes se esse, numquam credidissent.

§ IV. An Toarcii in provincia Pictavensi ejusdem corpus sit, ut vult Bailletus. Possessoris episcopi Constantiensis cultus dubius.

[Bailletus ejusdem Sancti corpus] Bailletus in Vita S. Laudi, de prædictis locis silens, alium locum assignat, in quo ejusdem corpus asservari existimat, Duracium scilicet, sive Toarcium, indigenis Thouars, quæ Galliæ civitas est in provincia Pictavensi sita, & ducatus titulo illustrata. Postquam is dixerat, S. Laudi Constantiensis episcopi cultum Toarcii præcipue celebrem esse, deinde sic progressus est: Sancti corpus eo translatum fuit, ut Normannorum injuriis subduceretur. Servatur ibidem hodiedum in ejusdem loci abbatia canonicorum Regularium S. Augustini, quæ ab ipsius nomine saint Leon de Thouars appellatur a Latina voce Launus, quæ in Pictavensi provincia Saint Leon pronunciatur, Saint Lan vero in Britannia Minori, ubi est Plelan, quæ vox a Latino Plebs-Launi derivatur. Hæc ipse, nullum testem, nullumque monumentum laudans, ex quo didicerit, S. Launum, cujus corpus ibi quiescere ait, eumdem esse cum S. Laudo Constantiensi episcopo, & ejusdem S. Launi corpus ex Normannorum metu Toarcium allatum fuisse.

[52] [Toarcinensibus sine ullo argumento adscripsit.] De hac S. Launi abbatia consuli potest Gallia Christiana aucta tom. 2, Col.ubi ejusdem exordia & abbates recensentur. Ibidem inter instrumenta col. 373 exhibetur charta Petri episcopi Pictavensis, in qua hic ejusdem loci canonicos seculares, volentes rogantesque ad vitam claustralem redigens, de illius S. Launi corpore sic meminit: Prædictæ itaque ecclesiæ fundatores Achardus & Roscia uxor ejus, qui corpus B. Launi de alodo suo, quod est juxta Curzaïcum, & adhuc dicitur ad S. Launum Toarcii, transtulerunt, & Cadolo filius & hæres eorum, dono Isemberti primi episcopi concesserunt prædictam ecclesiam canonicis perpetuo habendam &c. Charta hæc notatur data anno 1107, quo Petrus, ejus nominis II, in Pictavensi cathedra sedit. Isembertus I, de quo ibidem fit mentio, in laudata Gallia Christiana Col.amp; 1164 anno 1021 Pictavorum episcopatum jam gessisse, ac verisimiliter ad annum usque 1047 pervenisse dicitur, circa quod tempus ea S. Launi translatio facta esse dicenda est. Porro quis sanctus ille Launus sit, ignoro; sed hunc eumdem cum S. Laudo Constantiensi episcopo esse, nec Bailletus probat, nec ulla ratione verisimile mihi apparet. Forsitan non alia de causa ipse ita credidit, quam quod utriusque nomen idem esse putarit, nescieritque, quæ de Rotomagensibus ceterisque supra retulimus. Plura de hoc sancto Episcopo non habemus.

[53] Priusquam tamen huic Commentario finem imponam, [De cultu Possessoris, qui Sancti titulo] addendum verbulum est de Possessore, qui S. Laudonis in episcopatu Constantiensi decessor fuisse creditur. Saussayus in Catalogo Sanctorum & Beatorum, qui proprias historias vel natales non habent, illum velut Sanctum annuntiavit his verbis: S. Possessor episcopus Constantiensis, Leontii seu Leonati successor; antecessor autem S. Laudi: in ejus natali XXI Septembris. Hinc apud nos una cum S. Laudone inter Prætermissos dicto die relatus est, promissumque fore, ut ejusdem cultus occasione S. Laudonis hodie examinaretur. Jam diximus supra num. 13 de Possessore velut Sancto magna cum laude mentionem fieri in utraque Vita S. Marculphi abbatis apud nos ad Kalendas Maias edita. In priori Vita pag. 71, num. 3 sic legitur: Eo namque tempore sanctus Possessor, summæ religiositatis vir, Constantinæ urbis præsidebat ecclesiæ; quem S. Marculphus aggrediens, cum omni caritatis hilaritate ab ipso susceptus est, a quo etiam ad publicandam fidem Dominicæ Incarnationis sublimatus est gradibus ecclesiasticæ dignitatis.

[54] [ab aliquibus honoratur, & cujus corpus translatum dicitur,] Altera Vita ibidem pag. 75, num. 3 ita habet: Quoniam jam dudum famam sanctitatis B. Possessoris, Constantiæ civitatis episcopi, acceperat (S. Marculphus,) eum recto tramite expetiit, cupiens ipsius doctrinis & exemplis institui &c. Ex hisce liquet, de Possessoris sanctitate magnam antiquitus æstimationem viguisse; priorem enim Vitam Henschenius noster ibidem pag. 70 num. 1 ante annum DCXL, secundam ante Normannorum seculo IX incursus scriptam arbitratur. Pro ejusdem cultu etiam faciunt, quæ num. 25 ex Breviario Constantiensi de ipsius corporis translatione ex Normannorum metu facta recitavi, unde pauca repeto. Urgente barbarorum ferocitate, … reliquiæ sanctissimi Laudi una cum beatissimorum Rumpharii & Possessoris corporibus in Bajocensium civitatem translatæ sunt.

[55] [nobis non satis constat.] Quid tamen Possessoris corpore factum sit, nusquam reperi: nam SS. Laudi ac Rumpharii corpora Rotomagum postea translata fuisse, in hoc Commentario ostendimus; at de Possessoris reliquiis, nihil amplius legi. Hinc dubito, an ejusdem Possessoris corpus Bajocas umquam advectum fuerit; præsertim cum de ea translatione taceant alii. Nullum quoque Officium nulla commemoratio de eo fit in Breviario Constantiensi, quod anno 1610 Constantiis editum habeo; nulla etiam in Bajocensi, in quibus S. Laudum celebrari diximus. Itaque licet Sancti ac Beati titulus in supra dictis S. Marculphi Vitis, ac deinde ab aliquot neotericis scriptoribus ipsi adscribatur, non possumus tamen antiquum ejus cultum, quem hodiedum nullum habere videtur, certo asserere: at si quis eum nos edocere dignabitur, de eodem episcopo agi apud nos poterit in Operis Supplemento.

DE S. LUTRUDE VIRGINE
IN DIOECESI CATALAUNENSI CAMPANIÆ GALLICÆ.

Seculo VI

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Memoria in Fastis; translatio corporis; reliquiæ variis locis honoratæ; Acta.

Lutrudis virgo, in diœcesi Catalaunensi Campaniæ Gallicæ (S.)

AUCTORE J. P.

Memoriam S. Lutrudis, cujus nomen varii varie efferunt, [Memoria Sanctæ in Fastis recentioribus;] alii quippe Luitrudem scribunt, alii Lintrudem, alii aliter, insertam non invenio, nisi in Usuardi aliquot Auctariis, & in Fastis recentioribus; sed constanter ad præsentem hunc diem. Codex Matric-Cartus-Ultraject. sic illam annuntiat: Lintrudis virginis, editio Lubeco-Colon.: Eodem die, sanctæ Lutrudis virginis; Grevenus: Lutrudis virginis: Molanus: Corbeiæ, Lutrudis virginis sanctimonialis. Florarium nostrum Ms.: Item S. Lintrudis virginis; hæc de bono in melius semper profecit. Accedunt Catalogus generalis Ferrarii, Martyrologium Germanicum, & plerique Fasti Ordinis S. Benedicti, in quibus, sicut a Molano factum est, passim Corbeiæ adscribitur, & sanctimonialis seu monialis appellatur. Eodem hoc eam titulo insignit Saussayus in Gallicano Martyrologio; Arturus vero in Gynæceo Virginem Benedictinam dicit, sed uterque rectius ejus natalem collocat in agro seu territorio Catalaunensi.

[2] [non fuit monialis;] Facile quidem assequor, cur Corbeiæ adscripserint alii; at nihil est, quod suadeat, stricti nominis sanctimonialem, seu monialem vel monacham, nedum Benedictinam fuisse: nam sicut observavimus in Commentario ad Acta S. Pusinnæ virginis, unius ex sex sororibus S. Lutrudis, tom. III Aprilis pag. 165, & tom. III Septembris in Annotatis ad Acta S. Alpini episcopi Catalaunensis, dicunt quidem biographi, septem illas virgines voto virginitatis se obstrinxisse & a S. Alpino velamen accepisse, imo utuntur iidem biographi hinc inde vocibus Sanctimoniales, Regula, moniales, at in reliquis clarius significant, eas non fuisse legibus ac votis monasticis adstrictas, sed pie vixisse in ædibus paternis usque ad obitum utriusque parentis, deinde abiisse ad habitationes, ex hereditate ad se devolutas, ibique reliquum vitæ sancte transegisse. Hæc clarius patebunt in Actis S. Lutrudis, in quibus nihil occurrit, unde elicias vitam monasticam.

[3] De patria Sanctæ, de parentibus ac sororibus, de seculo, [locus emortualis in Catalaunensi diœcesi.] quo vixit, aliisque hic speciatim disserere opus non est, pleraque enim sufficienter explicantur in Actis ejus infra memorandis, & quæ dubia videntur, partim jam discussa sunt in Actis S. Pusinnæ supra memoratis, uti & in Actis S. Hoyldis, alterius ipsius sororis eodem tom. III Aprilis pag. 773 & seq., partim indicari & elucidari paucis poterunt in Annotatis. Locum Sanctæ emortualem late collocavi in diœcesi Catalaunensi Campaniæ, quia ad illam pertinet Pertensis pagus, in quo nata est, & in quo verisimilius vel prope quem situs est mons, ipsi paterna hereditate relictus & ab ipsa, teste biographo, patris nomine Mons Sigmari appellatus, ubi & mortua dicitur & sepulta in ecclesia ibidem a se exstructa ac S. Mauritio consecrata. Montem tamen eo nomine apud geographos non invenio, sicut nec apud alios scriptores aliquod indicium cultus peculiaris vel reliquiarum S. Lutrudis.

[4] Nicolaus Des-Guerrois in libro Gallico de Sanctitate Christiana Trecensium ad annum 470 agens de S. Hoylde ejusque sororibus, [Corpus ejus] corpus S. Lutrudis esse ait in Corbeiensi Picardiæ monasterio: idem sensisse videtur Bailletus tom. 3 de Vitis Sanctorum pag. 299, ubi hæc habet: Obiit (S. Lutrudis) festo die S. Mauritii, ac sepulta est in ecclesia eremi suæ. Dicitur corpus ejus deinde translatum fuisse in Corbeiensem Picardiæ abbatiam, ubi videtur etiam fuisse corpus S. Pusinnæ sororis ejus, priusquam in Germaniam transportatum fuerat tempore Caroli Calvi. Equidem nolim inficiari, corpus Sanctæ nostræ aliquando Corbeiam Picardiæ delatum fuisse, ac forte ibidem servari & coli hodiedum aliquot ejusdem reliquias; verumtamen cum neutrum aliorum testimonio confirmatum occurrat, valde suspicor, utrumque auctorem hic hallucinatum esse, & Corbeiam Picardiæ seu veterem accepisse, pro Corbeia nova in Saxonia inferiori seu Westphalia; quia scilicet Molanus, quem citat Des-Guerrois, & Merssæus Cratepolius, quem in margine allegat Bailletus, absque regionis distinctione simpliciter Corbeiam nominant. Molani verba dedi superius, Cratepolius hæc habet in Annalibus archiepiscoporum Trevirensium in Theodorico: Hic Lutrudis virginis sanctimonialis, quæ Corbeiæ requiescit, Vitam descripsit circa annum DCCCCL. Et sane, cum Corbeia Picardiæ tanto propior sit Catalaunensi diœcesi, ubi Sancta primum sepulta fuit, pronum erat judicare, illam designari a Molano & aliis; sed oppositum suadent monumenta mox producenda.

[5] Hæsitaverat etiam hic Mabillonius Seculo 1 Sanctorum Ord. S. Benedicti, [Corbeiam in Saxonia] dum Sanctam nostram inter Prætermissos reposuit his verbis: Lutrudis virgo, cujus Acta Surius exhibet XXII Septembris, a B. Alpino Catalaunensi episcopo, qui circa annum CDLXXX decessit, velata est. Cur in Martyrol. Bened. adscribatur Corbeiæ monasterio, non video. At vero, dum monumenta Saxonica propius examinaverat, nodum resolvit; nempe Seculi 4 part. 1 ejusdem Operis pag. 525, ubi agens de Translatione S. Viti martyris Corbeiam in Saxonia, hæc tradit: Præter sancti Viti reliquias possedit etiam monasterium istud reliquias tum sancti Justini martyris, tum sanctæ Lutrudis virginis, itidem ex Gallia advectas. De Lutrude Ms. Chronicum Saxonicum hæc habet ad annum DCCCLXIV: “Adventus sanctæ Lutrudis virginis eodem anno”: quod intelligendum puto de advectione reliquiarum sanctæ Lutrudis virginis, cujus Acta exhibet Surius ad diem XXII Septembris. Hinc factum reor, ut Lutrudis, quæ sæculo quinto vixit, Corbeiæ, adeoque Ordini nostro adscriberetur.

[6] [delatum anno 864,] Allegata per Mabillonium ex Chronico Saxonico confirmantur in Catalogo abbatum Corbeiensium in Saxonia, quem Joannes Letzner ex Ms. a se invento inseruit capiti 24 Chronici Corbeiensis, Germanice vulgati anno 1590, ut sequitur: Adelgarius tertius abbas electus est anno Christi DCCCLVI: præfuit ibidem annos triginta duos. Anno DCCCLXIV huic monasterio attulit ossa Luttrudis virginis. Eodem ipso anno, quantum discimus ex Annalibus succinctis Corbeiæ Saxonicæ, a prima fundatione usque ad annum 1471 continuatis, editisque primum a Christiano Francisco Paullini, dein a Godefrido Leibnitio tom. 2 Scriptorum de rebus Brunsvicensibus pag. 296, laudatus Adelgarius abbas reliquias Sanctæ, seu verisimilius earum partem concessit ecclesiæ S. Pauli a se fundatæ. Verba hæc sunt: DCCCLXIII Adelgarius noster fundat ecclesiam S. Pauli prope Corbeiam, Negenkerken * dictam, quam Luithehartus episcopus (Paderbornensis)consecravit. Anno DCCCLXIIII intulit eidem ecclesiæ reliquias S. Luitrudis virginis & alias undiquaque collectas.

[7] [virtutibus] Porro de reliquiis S. Lutrudis recte explicarunt Majores nostri ea, quæ narrantur tom. III Martii pag. 658 in Miraculis S. Ludgeri Monasteriensis episcopi, quæque huc transfero: Quædam ad seculum nobilis fæmina de villa Baegge nuncupata, Bugge vocabatur. Hæc paralysin incurrens, per annos duodecim plenos membrorum pene omnium officio destituta jacebat. Nam neque caput, neque pedem per se movere, neque manus ad os ducere sine aliorum adjumento valebat. Cumque suæ recuperationis gratia, ut nobilibus assolet personis, multa ei a multis vel fierent vel insinuarentur, nullum alleviamentum * recipere quivit. Jamque nulla sibi in carnali medicina spes erat, sed unicum ei in Dei pietate refugium suppetebat. Interea fama exiit, per Sanctos, quorum sacrosancta pignora venerabilis abbas Adalgarius de Gallia advexit, multas operari virtutes. His adventantibus, memorata mulier adducta obviam, sanitatem per eorum merita ex parte percepit, ex parte majorem de integra sui corporis restauratione spem concepit. Additur dein, eam in Werdinensi ecclesia ad sepulcrum S. Ludgeri integra sanitate donatam fuisse.

[8] [claret.] Recte, inquam, explicarunt de reliquiis S. Lutrudis: nam primo auctor relationis jam recitatæ, coævus, ut apparet, præmittit, se velle exhibere ea, quæ non ex longinquo petenda sunt, sed proximo tempore, id est, ab anno Dominicæ Incarnationis DCCCLXIV gesta esse probantur: qui idem ipse annus est translatarum reliquiarum ad Corbeienses; secundo, licet verisimiliter cum reliquiis S. Lutrudis aliorum etiam Sanctorum sacra ossa ex Gallia advexerit Adelgarius, cum citatus auctor dicat, per Sanctos factas esse multas virtutes, has tamen præ ceteris attributas fuisse Lutrudi, inde conjicio, quod nomen ejus solius exprimatur in Chronicis superius allatis, neque in his vel in Annalibus occurrat mentio adductarum alio tempore ex Galliis Corbeiam reliquiarum per Adelgarium abbatem. Ceterum idem auctor sat clare indicat, virtutes generatim memoratas in ipso itinere ex Gallia Corbeiam patratas fuisse & mulieri nobili reliquiis obviam procedenti concessum fuisse beneficium, speciatim expositum, in transitu per Marchiam, Westphaliæ comitatum, in quo sita est Werdena seu Werthina, locus cum insigni abbatia virorum Ordinis S. Benedicti ad Ruram fluvium.

[9] Sæpe dictarum reliquiarum S. Lutrudis dein partes obtinuerunt aliæ ecclesiæ, [Ejusdem reliquiæ & cultus Paderbornæ,] in quibus & ipsa cultum specialem nacta est. In Catalogo reliquiarum cathedralis ecclesiæ Paderbonensis, descripto & ad nos transmisso ex pervetusta scheda pergamena Ms., ita lego: Reliquiæ S. Lutrudis V. Hinc in pervetusto Kalendario ejusdem diœcesios membraneo, cujus item apographum Ms. habemus, legitur ad XXII Septembris: X Kl. Mauritii cum sociis, SS. Hemerammi episc. & mr., Luithrud. virg. Imo & in Sanctuario nostro Ms. ejusdem diœcesis, per P. Joannem Gamans, Operis nostri adjutorem quondam eximium, digesto, notantur sequentia die XXII Septembris: Vetus Breviar. impressum: “Luetrudis V. I. antiphona”. In contextu Brev. ipsa S. Mauritii (die) habet pro suffragio collectam, in qua: “Hodie beatæ & sanctæ Lugtrudis V. annua solemnitate &c.” Dein subditur: Huxariæ est Patrona aut Compatrona in S. Petro. Huxaria, vulgo Höxter, oppidum est in Westphalia, medio circiter milliario distans Corbeia, &, sicut hæc, adjacens Visurgi, sed ad alteram fluminis ripam; an etiam hic, quod satis verisimile est, honorentur Sanctæ nostræ reliquiæ, non comperi.

[10] Præ reliquis memorabile est, quod perhibetur de reliquiis Assindiensis seu Essendiensis (vulgo Essen) illustrissimæ abbatiæ in Westphalia. [insignes etiam reliquiæ Essendiæ servantur] Prima earum mihi occurrit notitia in Fastis Westphaliæ sanctæ, beatæ, piæ, olim collectis a R. P. Joanne Velde, provinciæ Rheni inferioris Societatis Jesu sacerdote, ubi ad eumdem hunc diem ista notantur: S. Lutrudis, cujus dimidiatum corpus Essendiæ. P. Theodorus Rhay ejusdem Societatis sacerdos in libro, qui inscribitur: Animæ illustres Juliæ, Cliviæ &c., paulo explicatius de iisdem loquitur ad diem XXII Aprilis: Essendiæ, inquit, S. Lutridis virginis, B. Pusinæ sororis, genuinæ sane illi & moribus & sanctitate ita germanæ, ut qui alteram, utramque norit. Corpus ejus olim omnibus venerationi fuit: quod non ignorarent majores nostri, se beneficentia illius pluviam e cælo in sitientes agros elicere.

[11] Memoratas reliquias Coloniæ in solemni supplicatione per civitatem circumlatas fuisse anno 1634, [in pretiosa theca, ab Ottone Secundo imp.] docet nos testis oculatus Ægidius Gelenius in libello, quem Coloniam supplicem inscripsit, & in quo supplicationis ordinem declarans, pag. 48 hunc titulum præfigit § 8: SS. Marsus conf. & Lugtrudis virgo. Dein ita prosequitur: Post hoc aliud par Sanctorum ex sacello domestico residentiæ illustrissimæ principis Essendiensis prolatum pie deportabant VIII PP. Capucini. Erat tumba horum Sanctorum mero ex auro, gemmisque pretiosissimis & penitus raris elaborata, donum Ottonis secundi imperatoris & Theophaniæ Augustæ ejus conjugis, tunc asceterio Assindiensi collatum, quando illi Machtildis, eorundem augustorum filia, illustrissima tum pietate tum generis splendore præsedit: didici id ex ipsa perigraphe sacræ tumbæ, cujus istæ supersunt lituræ.

Inscriptio tumbæ
SS. Marsi confessoris et Lugtrudis virginis.

Hoc opus eximium gemmis auroque decorum
Mathildis vovit, Theophanu quod bene solvit,
Regi dans regum Mathildt hæc crysea dona
… um …
Spiritus Ottonis pauset cælestibus .. o ..
Domina��me fieri
Mathildt��jussit.

Monet hic Gelenius, tum subdi effigiem Ottonis II imperatoris mediam inter binas inscriptiones Græcas, quas sic Latine interpretatur: UNA IN XRO FIRMA GERMANITAS. IMPERATOR ROMANORUM GL. OT.

[12] [juxta aliquos,] Primos versus, sed paulo aliter, dat etiam Bucelinus tom. 2 Germaniæ sacræ pag. 143; Papebrochius item tom V Maji in Annotatis ad cap. 1 Actorum Erenfridi seu Ezonis, Mathildis & Richezæ; sed hic collata editione Bucelini cum ecgrapho huc misso, ita legendos putat:

Hoc opus eximium, gemmis auroque decorum
Mathildis vovit Theophanοῦ, quod bene solvit
Abbatissa bona Mathildt, hæc chrysea dona
Regi dans regum: quæ res deposcit, in ævum
Spiritus Ottonis pauset cælestibus oris:
Domina Mathildt me fieri jussit.

Præterea observat ibidem Papebrochius, errasse Bucelinum, dum Mathildem Ottonis II & Theophaniæ filiam (quod & Gelenius fecit) dixit fuisse Essendiensis parthenonis abbatissam. Et sane ex Actis ejus mox citatis discimus quidem, illam habitasse Essendiæ, at inde, consentiente fratre Ottone III, eductam esse & nupsisse Erenfrido seu Ezoni comiti palatino, cui decem liberos atque hos inter B. Richezam peperit. Contendit itaque, Mathildem Theophaniæ, quæ votum fecit, & Mathildt abbatissam, quæ solvit, diversas esse: accedit, quod, uti ibidem ostendit, illa viro nupta sit ante annum 990, hæc etiamnum abbatissa esset anno 1003.

[13] [sed probabilius, ab Ottone tertio dono data:] Ceterum cum Gelenius, tumbam illam pretiosam Ottonis secundi dono adscribens, fateatur, se id didicisse ex ipsa perigraphe, valde dubium est, an non potius attribui debeat Ottoni tertio, qui, ut sororis suæ voto satisfaceret, sumptus suppeditarit, quibus abbatissa Mathildt tumbam confici curaret. Posterius certe indicat laudatus Rhayus in Animabus illustribus, ad diem XVI Maii agens de S. Marso: verba accipe: Triumphat hodie Essendia S. Marsi reliquiis, ab Ottone istius nominis tertio imperatore isti loco donatis. Cui religiosissimo imperatori solemne fuit. Divorum multorum ossa e tenebris in lucem magnifica pompa transferre, prout & S. Marsi hujus lipsana urnæ ex auro tum subtilitate operis varietateque, tum gemmarum splendore visendæ pie inseruit. Ita ille citans Tabulas Essendiensis. Accedit Gelenius ipse in Fastis sacris Agrippinensibus VIII Junii agens de S. Marso: Ejus, inquit, corpus postea Essendiam, diœcesis Coloniensis oppidum, translatum ab Ottonis II uxore & liberis, ubi aurea hierotheca est conclusum. Denique teste Rhayo ad eumdem diem VIII Junii, tumba illa seu aurea hierotheca, continens, ut supra vidimus tam S. Lutrudis quam S. Marsi sacra lipsana, subinde per annum publicæ venerationi exponitur. Plura de S. Marso dici poterunt ad diem VI Octobris, in quem Majores nostri Actorum ejus examen distulere.

[14] Certo intelligere nequivi, quandonam, quave occasione ditatæ fuerint Essendienses virgines reliquiis Sanctæ nostræ: [dictæ reliquiæ verisimiliter obtentæ seculo 9,] nostræ, inquam; talem quippe evidenter agnoscunt Rhayus & Gelenius, dum S. Pusinnæ sororem aiunt, iterumque Gelenius in Fastis sacris Agrippinensibus, dum hodie ita eam annuntiat: Essendiæ in diœcesi Coloniensi aurea tumba includitur B. Lutrudis Catalaunensis virgo, cujus hodie festivitas recolitur. At verisimillime eo delatæ sunt, curante Altfrido, qui ex monacho Corbeiæ Saxonicæ sub medium seculi noni creatus episcopus Hildesheimensis in eadem inferiore Saxonia, postea fundavit illustrissimum Essendiensem parthenonem, prout dictum est tom. III Augusti ad diem XV, quo gesta ejus illustrata sunt. Is quippe Adelgario abbati, qui ossa S. Lutrudis ex Gallia attulit, convixit in eodem monasterio, & factus episcopus, familiaritate junctus fuit, sicut colligo ex succinctis Annalibus num. 6 laudatis, in quibus ad annum 872 hæc referuntur: Interfuit Adelgarius cum aliis sollempni consecrationi ecclesiæ Hilleshemensis ab Alfredo, commonacho nostro episcopo, ibidem constructæ. Consonat chronographus Saxonicus, cujus verba ex Mabillonio dedimus cit. tom. III Augusti pag. 213, ubi dicit, ecclesiam illam dedicatam fuisse ab Altfrido ejusdem episcopo, Rimberto Bremensi, Liuthardo Patherbrunnensi ac Theodorico episcopis cum interventione Corbeiensis abbatis Adelgarii.

[15] Denique conjectura mea de obtentis ab Adelgario per Altfridum episcopum pro novo suo Essendiensi parthenone reliquiis S. Lutrudis, [sicut & eæ, quæ sunt Hildeshemii, ubi colitur.] utcumque confirmatur ex eo, quod in ipsa cathedrali ecclesia Hildesheimensi a multis seculis servatæ ac honoratæ fuerint ejusdem Sanctæ sacræ exuviæ, verisimillime etiam a S. Altfrido ibidem relictæ. Has earumque cultum novi ex Fragmento de reliquiis dictæ ecclesiæ, quod ex codice membranaceo Ms. prelo edidit Leibnitius tom. I de Scriptoribus rerum Brunsvicensium pag. 771, cujusque initium tale est: Anno Incarnationis Dominicæ MLXI, Indictione XIV, templum hoc a venerabili hujus sedis episcopo Hecelone renovatum est, & III Nonas Maji devote consecratum, ordinationis suæ anno nono in honore sanctæ & individuæ Trinitatis & victoriosissimæ Crucis, & S. Mariæ Matris, de cujus lacte & capillis hic habetur, & Sanctorum, quorum hic reliquiæ recluduntur & nomina substrabuntur. Hæc inter recensetur Ludrudis uti & Pusinnæ nomen: ac sequentia subnectuntur: In quolibet festo Sanctorum prænominatorum, & in quolibet festo novem Lectionum ardebit candela retro altare sanctæ Mariæ, posita ad Matutinas a principio usque in finem & ad Matutinas S. Mariæ. Addo Breviarium Hildesheimense, impressum anno 1516, ubi in secundis Vesperis S. Matthæi apostoli & in Laudibus SS. Mauritii & Sociorum martyrum præscribitur suffragium seu commemoratio de S. Lutruda virgine ex communi.

[16] Superest, ut, quid de Actis statuendum sit, paucis indagemus. [Acta Sanctæ] Triplicis generis penes me sunt exemplaria, ac primi quidem duo, quorum alterum anno 1659 cum Majoribus nostris communicavit P. Nicolaus Elsen S. J. sacerdos, descriptum ex Ms. codice monasterii S. Mathiæ Trevirensis, alterum missum a sæpe laudato P. Joanne Gamans anno 1641, quantum intelligo ex notitiis Musei nostri, desumptum est ex Ms. Bodecensi. Nulla inter utrumque est discrepantia, nisi quod voces hinc inde diversimode scriptæ sint, quodque in Bodecensi desideretur hæc postrema periodus: Ipse (Christus) tribuat animæ famuli sui archiepiscopi præsulis Theoderici sempiterna gaudia. Amen. Scripta sunt autem Acta illa rhythmice a nominato antistite Trevirensi, ut utrobique præfert titulus. Secundi generis apographum habeo, subnexum mox memorato Bodecensi, &, sicut adnotatur, ex eodem Passionali depromptum. Tertii denique generis exemplar acceptum est ex Ms. Ultrajectino, sed plane idem est, quod edidit Surius, putavitque esse compendium Rhythmi Theodoriciani.

[17] [qualia & quæ hic danda.] Rhythmus iste, quem neque ab elegantia aut lepore laudare ausim, non multum commendari potest ab antiquitate, utpote compositus quinto circiter seculo post obitum S. Lutrudis, cum Theodoricus ejus auctor floruerit seculo dumtaxat decimo, mortuus sub annum 970, nec ullibi significet, quibus in scribendo adjutus fuerit instrumentis. Verumtamen dum Opus ipsius confero cum Actis ex Passionali Bodecensi, secundo loco memoratis, tantam pene ubique congruentiam reperio in rebus narratis, ut omnino verisimile mihi fiat, hæc ipsi præluxisse. In rebus, inquam, narratis; nam prolixior est Rhythmus & adjunctis hinc inde auctior, Acta breviora ac simpliciora; sed vel isto etiam ex capite anteponenda & præ illo excudenda, quamquam & auctor ignotus sit, & incerta ætas.

[Annotata]

* al. Nuwe kerke, id est, nova ecclesia

* levamen

ACTA
Auctore anonymo
Ex Ms. Passionali Bodecensi.

Lutrudis virgo, in diœcesi Catalaunensi Campaniæ Gallicæ (S.)

BHL Number: 4953

A. anonymo.

[Sanctæ parentes & patria:] Fuit vir quidam in pago Pertensi a Sigimarus b nomine, dives valde & nobilis, qui ab infantia sua timere Deum studuit, jejuniis & orationibus serviens Deo die ac nocte. Cum venisset autem ad legitimam ætatem, accepit conjugem nomine Liutdrudam c, pulchram valde & timentem Deum; qui simul juncti cum essent, ambo justi, cœperunt quærere, qualiter a vanitatibus seculi & ab omni iniquitate & rapina * custodirent, & omnis familia domus eorum secundum voluntatem Dei famulari posset. Nec erat eis aliquid acceptum, nisi quæ Deo placita erant. Non longe autem ab eis erat quidam sacerdos Eugenius nomine, vir justus & prudens in omnibus, quæ ad Deum pertinent; quem sibi vinculo familiaritatis conjungentes, commendaverunt se ejus sanctis orationibus, & quidquid in erogatione pauperum conferre poterant, per ejus manus Domino Jesu Christo distribuere & offerre satagebant.

[2] [ipsa & sorores sex virgines consecratæ] Expleto autem biennio, postquam acceperat uxorem suam, concepit & peperit septem filias, quas cum fonte Baptismatis Christi regenerante gratia innovari ac consecrari fecisset, indidit eis nomina: unam Immam d, alteram Othildam e, tertiam Liutdrudam f, quartam Pusinnam g, quintam Franculam, sextam Liberatam h, septimam Mathildam i. Has ergo omnes, cum paululum crescere cœpissent, prænominatus pater, utpote filias charissimas, quas a Domino prærogaverat, sub manu Eugenii presbyteri in domo sua psalmis & hymnis instrui atque doceri obtinuit. Evolutis deinde decem annis, cum jam præfatæ filiæ in psalmis & hymnis & canticis spiritualibus Deum laudare perdidicissent, eo tempore, quo sanctus Alpwinus, sanctæ Catalaunensis ecclesiæ episcopus, parochiam suam circuiret, gratia prædicationis & confirmationis in virtute Spiritus sancti, obtulit eas pater eidem sancto episcopo, Christo consecrandas ac sacro velamine velandas.

[3] Quarum voluntatem unanimem atque concordem in tali proposito ut cognovit sanctus Alpwinus, [a S. Alpino; in loco, sibi ex paterna hereditate relicto] consecravit eas ac velamina virginitatis cum signo benedictionis super capita earum posuit, imprecans Dominum, ut daret eis perseverantem in sua voluntate famulatum k. Factum est autem, cum appropinquarent dies extremi ejusdem Sicmari, dedit præfatis septem filiabus suis hæreditatem suam, & divisit singulis partem patrimonii sui, secundum quod sibi bonum videbatur; ut per diversa loca habitantes, Deo devote servirent ac suæ animæ commemorationem facerent. Igitur beata & venerabilis virgo Christi consecrata & a Christo speciali dilectione adamata Liutdrudis accepit hæreditatem in loco, quem sibi pater solitariæ commansioni præparaverat caussa orationis, & ad Christi regnum continuæ contemplationis, hinc inde nemoribus circum consitum, interius autem agriculturæ satis idoneum.

[4] Hunc itaque cum beata Virgo accepisset in hæreditatem, [pie vivit;] a patris nomine nomen ei imposuit, vocans eum Mons Sicmari l. Ex eo autem tempore, quo venerabilis ac Deo dilecta virgo Liutdrudis utrumque parentem amisit, cohortante Eugenio presbytero, nocte ac die non cessabat obsecrare Domini misericordiam, ut ab amore suo, quem sponsum elegerat, se separari non permitteret, atque a carnalibus desideriis, quæ militant adversus animam, eam immaculatam custodiret. Interea crescente in ea gratia divina, consilium iniit cum sæpe dicto presbytero, ut Romam pergeret, & aliquamdiu ibi orationis causa moram faceret; deinde rediens ad propria, aliquas ibi, si fieri posset, Sanctorum reliquias impetratas asportaret; unde in loco, a patre sibi tradito, oratorium ædificaret.

[5] Quod magnum ac periculosum iter cum perfecisset, Romamque venisset, [Romam pergit, illic aliquamdiu morata, ab angelo] adhæsit cuidam ancillæ Dei Justinæ nomine, quæ pari modo vacabat continuis orationibus & eleëmosynis, serviens Deo nocte ac die. Completis autem ibi tribus mensibus, angelus Dei apparuit ei in somnis, dicens: Revertere in terram nativitatis tuæ; de reliquiis autem sanctorum martyrum, unde sollicita es, & nimio ardore succenderis, noli turbari: sed mox ut montes transieris, & ad monasterium m beati Mauritii perveneris, inde oportet, te reliquias accipere, &, quod desiderat anima tua, ejus precibus poteris impetrare. Evigilans illa fudit orationem ad Dominum, narravitque comiti suo Eugenio presbytero visionem, quam viderat. At ille Deo commisit omnia, quæ acciderant eis in itinere, & intentionem sororis suæ Luitdrudis.

[6] Summo autem diluculo surgentes, cœperunt iter agere, [monetur de reditu; Ravennam adveniens,] secundum quod angelus Domini præceperat. Post aliquantos autem dies venientes simul juxta urbem Ravennam n, viderunt ancillam quamdam egressam de domo dominæ suæ, & ait ad illam beata Luitdrudis: Revertere in domum & dic dominæ tuæ, quia peregrina postulat mansionem apud eam: quæ respondit: Non potes, Domina, hic habere mansionem, quia filia dominæ meæ in extremis posita est. Sancta Luitdrudis dixit ad eam: Num propter me morietur filia dominæ tuæ? Reversa puella ait ad dominam suam: Ecce, domina, peregrina quædam stat prope ostium, petens hospitii ingressum. At illa gavisa est, & currens ei obviam ait: Domina, veni in hospitium meum, & vide afflictionem famulæ tuæ, quia unica filia mea parata est ad mortem; & non possum obtinere apud Deum, ut ego moriar, & illa vivat: apprehensa autem manu ejus introduxit in hospitium suum.

[7] [moribundæ puellæ sanitatem impetrat,] Illa autem, cum salutasset familiam domus, prostravit se super faciem terræ, & sic oravit: Domine Deus meus, qui solus habes potestatem vivificandi ac mortificandi, præsta sanitatem ancillæ tuæ, & redde eam incolumem parentibus suis: surgensque ab oratione, apprehendit manum puellæ & erexit eam sanam & incolumem. Tunc puella, quæ per triduum locuta non fuerat verbum, ait ad beatam Luitdrudam: Bene advenisti, Ancilla Dei, ut me de præcipitio mortis liberares ac meos parentes lætificares. Precor ergo te, da mihi manducare & bibere de manu tua, & tollens de vestimento capitis tui, velabis caput meum: oportet enim, me tecum manere in vita mea. Respondit beata Luitdrudis & dixit: Propter speciem pulchritudinis tuæ non poteris mecum peregrinari; verumtamen si perseveraveris usque in finem in castitate vitæ, mecum eris in gloria Dei. Rogabant autem illam parentes puellæ, ut ibi maneret; qui, cum hoc nullo modo obtinere potuissent, deduxerunt eam cum magno honore & gaudio usque ad aliam civitatem.

[8] [domum reversa, templum ædificat S. Mauritio;] Cum pervenisset autem beata Luitdrudis una cum comite suo usque ad locum martyrii o beatissimi ducis Mauritii, custos ecclesiæ, Georgius nomine, suscepit eam in hospitium; cui cum narrasset de visione angelica, cum magna veneratione dedit ei reliquias gloriosi martyris Mauritii, quas cum ingenti gaudio suscipiens, & usque ad supra memoratum locum, quem pater ei dederat, venerabiliter deducens, ecclesiam acceleravit fabricare, atque per ministerium proprii episcopi in honore sancti Mauritii consecrare. Juxta ipsam vero ecclesiam cellulam sibi ædificavit, in qua usque ad diem mortis suæ, solemniter Deo serviens, habitavit. Cilicium etiam super carnem suam intrinsecus posuit, corpusque suum jejuniis & afflictionibus castigans, quidquid de reditu suæ proprietatis acquirere & colligere poterat, pauperibus diligentissime erogare curabat. Ipsa vero semel in hebdomada aut bis panem hordeacum cum aqua sumebat; dulces autem aut delectabiles cibos, qui sæpius offerebantur ei, infirmis & ægrotis distribuit.

[9] [assistit morienti S. Pusinnæ sorori] Dum hæc ageret virgo Domini Luitdrudis, ecce subito nuntius venit, qui dixit ei; Ecce soror tua Pusinna, quæ in Basoniensi vico p hæreditatem accepit, infirmatur, & vocat te. Quod cum audisset Ancilla Dei, surrexit a terra & sparsit cinerem super caput suum, & induta cilicio per totam noctem oravit Dominum, & dixit, ut ante diem dormitionis ejus eam videre mereretur. Mane autem facto, una cum Eugenio presbytero perrexit illuc: cumque introisset domum, invenit sororem suam in extremis positam; siquidem per quinque dies non fuerat locuta ullum verbum, sed tantum signum faciebat, si Soror ejus adhuc adventaret. Mox autem ut domum intravit sancta Luitdrudis, erexit se beata Pusinna, & ait: Deus omnipotens, gratiam ago tibi, quia exaudisti me, ut merear videre dilectissimam sororem meam Luitdrudam. Et dixit ad eam: Soror mea charissima, jam læta moriar; quia vidi faciem tuam. Sed precor, ut non discedas ab isto loco, quousque corpus meum sepulturæ tradas: & his dictis, supra collum Sororis accumbens, cœpit flere, & inter fletus & amplexus Sororis migravit ad Dominum. Beata vero Luitdrudis sepelivit eam cum hymnis & orationibus in vico supra memorato, in loco celebri juxta ecclesiam beatæ Mariæ q.

[10] Peractis autem exequiis carissimæ sororis, rediit ad cellulam suam, [& ipsa moritur.] & in incepto opere semper indefessa persistebat, laudem humanam devitans, & jactantiam humanæ vanitatis subterfugiens. Post consummationem vero bonorum operum in senectute bona r, plena dierum ac meritorum cælestium, in optima confessione migravit ad Dominum. Nec mora, divina virtus adfuit, & per manus angelorum animam ejus ad sidereas mansiones sublevavit. Sepulta est ergo beata virgo Luitdrudis in ecclesia sua ante altare sancti Mauritii. Deinde paucis evolutis diebus vas vitreum, quod ante sepulchrum ejus de oleo semel impletum fuerat, superabundare cœpit, ac multitudo desuper olei labebatur in terram: unde plurima turba languentium peruncta, gratia Spiritus sancti de diversis infirmitatibus curabatur s, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat Deus per omnia sæcula sæculo rum. Amen.

ANNOTATA.

a Tractus est in Campania Gallica, vulgo le Pertois, comitatus titulo illustratus & proximus Cabilonensi comitatui ad Orientem juxta Matronam fluvium.

b Infra num. 3 Sicmarus, in Vita S. Hoyldis Signarus; at in Vita S. Pusinnæ & alibi communius ac melius Sigmarus appellatur.

c Sicut Sanctæ nomen, ita genitricis ejus diversimode scribitur: in Vita S. Pusinnæ Luttrudis, in S. Hoyldis Lentradis. Librarii errore Liutdrudam pro Liutdrudem hic ponitur. Vide lit. f.

d In Vita S. Pusinnæ Ymma: in Vita autem S. Hoyldis, uti & in Actis brevibus S. Manehildis, de qua mox, Ama dicitur: de hac agemus ad diem 24 Septembris.

e In Vita S. Pusinnæ Othildis: sed in propriis Actis, quæ dedimus ad diem 30 Aprilis, Hoyldis nuncupatur.

f Lege Liutdrudem, in recto quippe ubique Liutdrudis scribitur.

g Acta ejus illustrata sunt ad diem 23 Aprilis.

h In Vita S. Pusinnæ dicitur Libera: sed &hæc & Francula notæ non sunt nisi in Actis sororum suarum: Papebrochius in Annotatis ad Vitam S. Hoyldis lit. e, dubitari posse ait, an vera sint earum nomina.

i In propriis Actis vocatur Manechildis; Magenhildis in Vita S. Pusinnæ, & Manehildis in Vita S. Hoyldis; colitur autem 14 Octobris.

k Hactenus narrata in re plane congruunt non tantum Rhythmo Theodorici Trevirensium antistitis, sed & laudatis Actis SS. Pusinnæ & Hoyldis, imo & Vitæ S. Alpini secundo loco datæ tom. 3 Septembris ad diem 7, pag. 89, ubi num. 15 & 16 refert biographus septem sororum per S. Alpinum consecrationem, earumque sanctimoniam plurimum laudat. Ceterum cum ex Alpini temporibus discere debeamus, quo seculo vixerint dictæ sorores, obiter ibidem in Annotatis ad cap. 2 lit. g correctus est Bailletus, dicens ad diem 22 Septembris, non videri notum S. Alpinum, nisi ex Vitis hisce sanctarum virginum; cum tamen ipse 29 Julii in Vita S. Lupi Trecensis episcopi, inter hujus discipulos recenseat Alpinum Catalaunensem; & recte quidem, cum biographus ejusdem S. Lupi antiquus ac fide dignus, apud nos editus tom. VII Julii pag 70, expressis verbis inter ejusdem discipulos nominet: Sanctum quoque Alpinum, Cathalaunicæ pontificem civitatis. S. Lupi obitum fiximus anno 479; S. Alpini circa annum 510; hinc collige, quibus temporibus vixerint S. Lutrudis ejusque sorores: sed vide etiam infra ad lit. r.

l Locum istum reperire non potui in tabulis, forte quod alio nunc vocabulo veniat.

m Qui Vitam hanc descripsit, addidit in margine, legi in autographo mrium.; hinc dubium, an monasterium, an martyrium legendum sit: si primum, designeturque monasterium Agaunense, a S. Sigismundo fundatum vel restauratum, conjicere inde possemus, vixisse Sanctam diu post annum 515, quod satis verisimile est.

n Civitas est Italiæ celebris in ditione Ecclesiastica.

o Monet hic denuo descriptor, legi mrii. Vide lit. m.

p Locus est haud procul Corbeia Gallica, ut notant Saussayus & Castellanus.

q Quidquid hic habes de accessu Sanctæ nostræ ad morientem sororem, descripsit quoque, sed multofusius, biographus S. Pusinnæ tom. 3 Aprilis pag. 169 & seq.

r Voces istæ in senectute bona, moverunt me, ut obitum Sanctæ seculo sexto illigarem; cum S. Alpinus, qui eam episcopus Catalaunensis virginem Deo consecravit, obierit circa annum 510, sicut tom. 3 Septembris probabilius ostendimus.

Browerus tom. 1 Annalium Trevirensium pag. 479 ex vetustis bibliothecæ S. Mathiæ membranis dans compendium Vitæ Rhythmicæ a Theodorico Trevirorum archiepiscopo compositæ, prodigium istud, sed perperam meo judicio, ita exposuit, acsi oleum, infirmis salutiferum, manasset ex Sanctæ sepulcro: De oleo vero, inquit, quod ex ejus sepulchro perenne manavit, & morbidis salutem attulit, Theodoricus archiepiscopus, ut rythmorum formam videas, ita scriptum reliquit.

Mira plane Dei virtus, mirum suum [Note: ] [al. tui] meritum,
Vasculum semel impletum & accensum oleum
Nullum cœpit usu suo detrimentum perpeti:
[Imo paulatim excrescens atque super effluens,
Desuper in terram sua labebatur copia;
Tuorum sic meritorum clarum dans indicium.]
Quid cæcis eo perunctis dicam visum redditum?
Quid vero surdis auditum, mutis linguæ officium?
Claudis ambulandi usum nunc retexam præstitum?
Singularum infirmitatum diversa incommoda,
Quibus vel corpus languescit, vel tabescit anima,
Per te sunt crebro medelam consecuta pristinam.

Uncinis inclusa (transposita tamen una voce cum legeretur copia labebatur) supplevi ex utroque nostro apographo Ms. Sed ex integro contextu nihil intelligo aliud, nisi quod oleum lampadis sepulcro antepositæ prodigiose auctum sit & ægris salutiferum fuerit, quod versiculi proxime præcedentes similiter insinuant: sic habent:

Quo quantum, Beata, possis, quantum, virgo, polleas;
Probat tantorum medela per te modo reddita;
Probant gaudia tantorum, quos rogata adjuvas;
Probat oleum salubre perunctis languentibus,
Quod in proximis diebus post tuum tunc transitum
Tuo cum vase sepulcro fuit antepositum.

* adde se

DE S. EMMERAMMO EPISC. MART.
IN HELFFENDORF BAVARIÆ VICO IN DIOECESI FRISINGENSI.

ANNO DCLII

COMMMENTARIUS PRÆVIUS.

Emmerammus episcopus martyr, in Helffendorf Bavariæ vico in diœcesi Frisingensi (S.)

AUCTORE C. S.

§ I. Sancti primus biographus Cirinus sive Aribo; ejusdem Vitæ exornator Meginfredus, utriusque Opusculum edendum: libri duo de miraculis aliaque ab Arnolfo & aliis scripta, ex quibus aliqua edenda.

Celebris hoc die in Bavaria est, præsertim Ratisbonæ, S. Emmerammi episcopi & illustris charitatis martyris memoria, [Cirinus S. Emmerammi biographus, non fuit Ratisbonensis,] qui Pictavii in Aquitania natus, & in eadem provincia factus episcopus, cum ad convertendos ad Christum Avares Pannoniam petens, per Baioariam sive Bavariam pertransiret, a Theodone I Boiorum duce invitatus, Ratisbonæ substitit, & post apostolicos labores Boiis per triennium feliciter impensos cruento martyrio ab ejusdem ducis filio affectus, multis miraculis effulsit. Scriptorem Vitæ ejus Arnolfus, ex comite a Cham & Vochburg seculo XI adolescente monachus, & in S. Emmerammi monasterio Ratisbonensi magister atque præpositus, indicavit in Epistola ad Purchardum seu Burchardum ejusdem loci abbatem, in qua hæc ait: Amaricabar in gestis videlicet domesticis clarissimi patroni nostri Emmerammi martyris, dudum a quodam, qui se Cirinum & Heredem nominat, Frisingensis ecclesiæ episcopo, ut puto, recte scriptis, ante nos autem Majorum negligentia depravatis.

[2] Cirinus hic seu Heres, alio item nomine Aribo appellatus, [sed Frisingensis episcopus,] quarto loco Frisingensi ecclesiæ episcopus præfuit, quam ab anno 764 usque ad 782, vel 784 rexisse dicitur, ut tom. III Septembris in Commentario prævio ad Vitam S. Corbiniani, quam ipse pariter scripsit, ostensum est pag. 261 & sequenti, ubi etiam cum de hac ejus nominis varietate tum de aliis ad ipsum spectantibus plura reperies. Laurentius Surius in collectione sua de Vitis Sanctorum ad hunc diem Cirinum illum episcopum Ratisbonensem credidit ex quodam Vitæ loco male intellecto, quem Eminentissimus Baronius tam in Annalibus ad annum Christi 702, quam in Annotatis ad Martyrologium Romanum secutus est. Verum opinionem illam jam satis refutavit Coïntius tom. 3 Annalium eccles. Franc., ad annum Christi 649 num. 24; quod & nos in Annotatis breviter faciemus. Manifestiori errore illustrissimus Franciscus Maria de Aste in Notis ad Martyrologium Romanum eamdem Vitam S. Cyrillo attribuit, laudans Lucam Holstenium, in Annotatis marginalibus ad laudatum Martyrologium Eminentissimi Baronii, quantum apparet, ubi tamen hic eam Cirino diserte adscripsit.

[3] In alium errorem inciderat Coïntius mox citatus, existimans, Cirinum S. Emmerammi biographum ab Aribone distinguendum esse; cumque Cirinus sese Josepho in episcopatum successisse affirmet, [idemque cum Aribone, S. Corbiniani biographo;] corrigendum propterea esse Frisingensium episcoporum Catalogum, Cirino Josephum inter atque Aribonem inserto, hac scilicet serie: S. Corbinianus, Erimbertus, Josephus, Cirinus, Aribo. Sed hanc opinionem suam postea tom. 5, ad annum Christi 770, num. 24 retractavit, agnovitque episcopum illum Frisingensem trinominem fuisse, & Aribonem, Cirinum vel Cyrinum atque Heredem, unum eumdemque esse SS. Emmerammi & Corbiniani biographum. Confirmari hæc possunt ex anonymo Mellicensi, quem Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 4, pag. 166, seculo XII scripsisse asseverant, & ex cujus Opere, in Bibliotheca ecclesiastica Joannis Alberti Fabricii relato, ibidem laudant sequentia: Arbo, qui est Cyrias, Frisingensis episcopus, duo non parva de gestis SS. Emmerammi & Corbiniani scribit Opuscula. Sed necesse non est hæc pluribus probare, cum res certa sit & indubitata.

[4] [scripsit autem integro seculo post S. Emmerammi martyrium,] Porro non eadem Aribonis in utraque Vita, sancti scilicet Emmerammi, sanctique Corbiniani, est auctoritas. Corbiniano enim ipsum tempore proximum, ac forte etiam puerum convixisse, eidemque circa annum 730 defuncto post Erimbertum atque Josephum anno 764 in episcopatu suffectum esse, ostendimus in supra citato Commentario ad ejusdem S. Corbiniani Vitam. Ab Emmerammi vero ætate longius abfuit, nec nisi post elapsum ab illius martyrio integrum cum aliquot annis seculum ejusdem Vitam scribere cœpit, cum eam jam episcopus, adeoque non ante annum 764 exaraverit; sanctus autem Emmerammus anno 652 occisus sit. Credidit quidem Baronius in Annalibus ad annum Christi 702, num. 3, Aribonem eodem, quo S. Emmerammus floruit, tempore vixisse; verum id ex dictis admitti non potest. Hinc mirum non est, si in hujus Vita aliquid improbandum occurrat, quod ex populari traditione per unius seculi lapsum invaluerit, & ab ipso fuerit adoptatum. Nec tanta tamen est utriusque ætatis distantia, quin Aribo de rebus a Sancto gestis passim satis feliciter instrui potuerit.

[5] [fide tamen dignus. Vita hæc a Surio edita est; nos eamdem ex Mss.] Ad hoc favebat ipsi etiam locorum vicinia; nam & Ratisbonensis Frisingensisque diœcesis sibi adjacent, & vicus Helffendorf, in quo S. Emmerammus martyrio affectus est, & locus inter Isaram Oenumque, ubi obiit, & vicus Aschain, in quo primum sepultus fuit, in diœcesi Frisingensi siti sunt, sitique erant, quando Aribo isti ecclesiæ præsidebat. Ceterum dubitandum non est, quin ea, quæ didicerat, sincere fideliterque posteritati tradiderit. Hoc Aribonis Opusculum Laurentius Surius, Cyri Ratisbonensis, posteriores vero ejusdem Operis editores melius Frisingensis episcopi nomine typis vulgarunt, mutata tamen pro more suo primigenia phrasi, & omissis, quæ vitiose scripta intelligere non potuit. Ejusdem Vitæ apographum habemus ex codice collegii nostri Fuldensis, collatum cum Mss. S. Maximini Trevirensis & Audomaropolitano, quorum variantes lectiones in eodem exemplaris margine calamo adnotatæ sunt. Hic codex insignis membranaceus in folio, ut aiunt, qui prius fuerat Georgii Wicelii, qui eo in Historia sua de Sanctis scribenda usus est, deinde vero collegio nostro Fuldensi donatus, librorum permutatione nostri juris factus est, notaturque in Museo nostro Q. Ms. 6. In calce Vitæ auctor se ipsum cum humili animi sensu sic indicat: Ea, quæ deprompsimus pro reverentia Viri Dei & veneramur, ipsumque Deum denuo supplicamus, ut misero subveniat Cyrino peccatori: Frisingensem vero episcopum se fuisse, alibi manifestat.

[6] Laudati codicis characteres a seculo nono vel decimo non abhorrent; [edemus, licet solœcismis inspersam,] sed phrases in eo sæpe tam barbaræ, totque solœcismi occurrunt, ut lectori frequenter nauseam pariant; quod quidem ego partim auctori partim amanuensibus attribuendum puto. Præter dicta exemplaria habemus & alterum, ex quodam codice S. Germani Pratensis Parisiis descriptum, sed magna sui parte ex vitio codicis mutilum; & similibus solœcismis infectum. Neque his omnino caruit aliud, quod Coïntius ex codice Chesneano transcriptum a Luca Acherio accepit, & ex quo multa suis Annalibus inseruit. Verumtamen cum hæc Vita unica sit, quæ Meginfredo atque Arnolfo, mox laudandis, præluxit, nec eam adhuc a quoquam, servata primigenia phrasi, editam viderim, statui illam ex memorato codice nostro sic edere, ut vitiatos manifesta amanuensium incuria locos ex ceteris restituam, monito tamen lectore, ubi id operæ pretium visum fuerit. Porro jam a seculo XI vitiatas fuisse ejusdem Vitæ phrases, discimus ex Arnolfo Vochburgensi, cujus verba num. 1 recitavimus.

[7] Simili de causa eamdem displicuisse S. Anastasio episcopo Colocensi in Hungaria, [quibus eam Arnolfus Vochburgensis purgare voluit,] idem Arnolfus in eadem epistola ad Burchardum affirmat, dum de suo in Pannoniam itinere scribens, sic ait: Tum cursu prosperato, tertia die advehebar Pannoniæ solo. Qua me Anastasius archiepiscopus cæteris suscepit humanius, & affatur familiarius. Is cum B. Emmerammi veterem illum & viciatum legeret librum, materiam probavit cum sententiis; sed harum seriem cum veste reprehendit pondere rationis. Anastasius ille, alio nomine Astricus dictus, fuit abbas monasterii S. Martini in Hungaria, & episcopus Colocensis; vocatur autem hic archiepiscopus, quia archiepiscopatum Strigoniensem ob cæcitatem Sebastiani, ejusdem sedis archipræsulis, triennio administravit, ac deinde ad suam Colocensem cathedram reversus, pallium, quod ea occasione a Romano Pontifice acceperat, retinuit. Consule Commentarium prævium ad Vitam S. Stephani Hungariæ regis ad diem 2 Septembris § 24 & alibi. Ut huic malo mederetur Arnolfus, eamdem politiori stilo exornandam, ac forte etiam aliqua in eadem mutanda, ipso abbate suo annuente ac petente, suscepit. Verum cum id nonnullis ejusdem monasterii monachis, antiquitatis amantibus, vehementer displiceret, propositum opus declinandæ invidiæ gratia distulit, donec, nescio qua de causa, in Inferiorem Saxoniam Magdeburgum ablegatus, id ipsum per alium fieri curavit.

[8] [eodemque postulante, meliori phrasi illam exornavit Meginfredus] Invenit enim ibidem Meginfredum Magdeburgensis monasterii scholarum præpositum seu magistrum, cujus cum sapientiam eruditionemque probaret, multis apud illum institit, evicitque, ut id laboris ipse susciperet. Triennnio tamen exspectandum ipsi fuit, antequam Meginfredus istud Opusculum perfecisset, ut habet Arnolfus in eadem epistola, ex qua sequentia delibo. Ut autem, inquit, acceleraret, me rogante respondit, Summa diligentia in laribus probandum, quod extra parietes multorum oculis foret præsentandum. Hac, ut opinor, occasione tribus annis Opus mihi charissimum remansit imperfectum, dum temporibus Henrici augustissimi esset cœptum. Regressus ergo ad monasterium e Saxonia, ferebam mecum beatissimi Martyris Hymnum, quem mihi pro arrabone libri saltim vel versiculum poscenti, præfatus magister metro composuit Saphico. Demum Chuonrado imperante, & nihilominus Heinrico filio ejus regnante, Gebehardo autem secundo Ratisbonensem ecclesiam regente, in adventu tuo (Burchardum abbatem suum alloquitur) sæpissime optatus atque diu exspectatus venit libellus; cujus universitas beato deputetur Emmerammo, materia Cirino, renovatio Meginfredo, exactio peccatori Arnoldo.

[9] [præpositus Magdeburgensis, qui huic operi triennium impendit,] Ex hisce notis chronologicis Coïntius tom. 3 Annalium ad annum Christi 649, num. 22 statuit, Vitam illam anno 1027 perfectam, & ad laudatum Arnolfum transmissam fuisse. Sanctus enim Henricus imperator, quo vivente, inchoata fuerat, die XIII Julii anni 1024 diem suum obiit, eidemque eodem anno in Germaniæ regnum suffectus Conradus II, cognomento Salicus, anno demum 1027 Romæ a Joanne XIX Papa coronatus imperator est; atque ita recte intelligitur Opusculum illud sub S. Henrico inceptum, triennio post, imperante Conrado Salico perfectum fuisse, ut Arnolfus testatur. Quia tamen idem Arnolfus imperanti Conrado regnantem filium Henricum adjunxit: quem Wippo in Vita ejusdem Conradi anno primum 1028 in Paschate regem Germaniæ coronatum scribit, non dubitavit laudatus Coïntius, illum Wipponis locum corruptum pronuntiare, crediditque, Henricum eodem anno, quo pater ejus Conradus imperialem coronam Romæ acceperat, corona regia potitum esse. Verumtamen necesse non est, hunc Wipponis locum propterea corruptum dicere; cum Arnolfus de Henrico jam tum ab anno 1026 a patre suo, antequam hic Romam peteret, designato rege, minus propria phrasi ita loqui potuerit.

[10] [annoque circiter 1027 perfecit;] Nam, ut habet laudatus Wippo, anno Incarnationis Christi MXXVI Chunradus rex consilio & petitione principum regni filium suum Heinricum puerum regem post se designavit, illumque Brunoni, Augustensis ecclesiæ episcopo, in tutelam commendavit, & supra dictis hostibus suis insidias per filium & ceteros fideles suos diligenter opponens, ipse cum exercitu copioso Italiam petere cœpit. Utut sit, nostra hic parum interest, idque unum sufficit, Vitam illam prædicto anno 1027, vel certe circa illum, perfectam fuisse. Burchardus, in cujus adventu Arnolfus num. 8 relatus, ait sese eam accepisse, non nisi circa finem Julii anni 1028 monasterio S. Emmerammi præfectus est secundum calculos Christophori Hoffmanni, ejus cœnobii monachi, in Catalogo abbatum ejusdem loci, anno 1531 conscripto, & ab hodierno celsissimo principe abbate prædicti monasterii, Joanne Baptista Kraus, in Bibliotheca suæ abbatiæ parte 2 in fine, anno 1748 vulgato. Quapropter si Arnolfus per Burchardi adventum, ut verisimile est, obtentam ab ipso abbatiam designaverit, (hic enim ex alio monasterio ad Emmerammi prælaturam vocatus fuit) Vita per Meginfredum scripta non nisi eo anno ad Arnolfum pervenerit; verum tunc Meginfredus non triennium dumtaxat, sed quadriennium impendisse dicendus esset, contra ac Arnolfus asserit, cujus auctoritas Hoffmanno longe præferenda est.

[11] De Meginfredo præterea quæri potest, an is idem sit cum cognomine monacho & scholarum magistro Fuldensi, [Meginfredus hic distinguendus est a cognomine] quem Joannes Trithemius multum laudat in Chronico Hirsaugiensi, ubi post recensita varia ejusdem Opuscula, inter quæ S. Emmerammi Vita non occurrit, subdit: Alia insuper multa composuit, quæ ad manus meas non venerunt. Hunc eumdem cum Magdeburgensi esse, suspicatus est Henricus Canisius tom. 2 Antiquarum lectionum in annotationibus præviis, observans, fieri potuisse, ut Meginfredus Fulda, ubi scholis præerat, Magdeburgum ad similem præposituram seu magisterium adscitus fuerit. Eamdem opinionem tenent Gerardus Joannes Vossius lib. 2 de Historicis Latinis, Antonius Possevinus in Apparatu sacro tom. 2, Casimirus Oudinus aliique, qui omnes Vitam S. Emmerammi Meginfrido Fuldensi adscribunt. Verum hæc sententia cum Arnolfi & Trithemii dictis conciliari non potest. Laudatus Trithemius ad annum Christi 986, Lupoldi vero abbatis Hirsaugiensis quartum, hæc ait: Anno prænotato mortuus est Poppo, monachus & scholasticus memorati cœnobii S. Bonifacii Fuldensis… Post quem Meginfridus monachus ejusdem cœnobii scholarum regimen suscepit, cum ingenti studio per annos XXIV monachos docens juniores &c.

[12] Deinde ad annum Christi 1010 de eodem Meginfrido denuo scribit: [Fuldensibus scholis præposito.] Anno prænotato, XVI die mensis Julii obiit Meginfridus, monachus & scholasticus cœnobii S. Bonifacii Fuldensis, vir in omni genere scripturarum doctissimus, de cujus ingenio, eruditione & lucubrationibus dictum est anno Lupoldi abbatis quarto. Meginfridus itaque a Trithemio laudatus Fuldensibus scholis præfuit ab anno 986 usque ad diem XVI Julii anni 1010, quo obiit; atque adeo non potuit hic idem ille fuisse, quem ex Arnolfo constat, imperante primo S. Henrico, ac deinde Conrado, Magdeburgenses scholas rexisse, Vitamque S. Emmerammi anno 1024 inchoatam tandem circa annum 1027 perfecisse. Admittendi igitur sunt duo Meginfredi seculo XI, quorum unus Fuldenses, alter Magdeburgenses scholas moderatus est, aut error in Trithemii calculis hic ostendendus. Porro ut ad S. Emmerammi Vitam redeamus, Meginfredus Magdeburgensis in ea emendanda Cirinum sive Aribonem sic secutus est, ut post miracula, quibus loca martyrii & obitus sancti Martyris illustrata fuisse dicuntur, prætermiserit cetera, quæ in nostra Vitæ partitione de secunda corporis translatione, aliisque mirabilibus a num. 34 usque ad finem totius Vitæ leguntur.

[13] Hoc Meginfredi Opusculum e Mss. primus edidit Henricus Canisius tom. 2 antiquarum lectionum: [Hanc Vitam ex editione Canisii collatam] sed codice usus vitioso, primo loco recensuit Proœmium libri de memoria B. E. & ejus amatorum, illudque Meginfredo attribuit, cum Arnolsi Vochburgensis sit, & ad librum 2 de Miraculis pertineat. Nec ad alienum modo locum atque auctorem istud retulit, sed etiam fœde luxato alienam laciniam assuit. Nam post illa verba pag. 3 editionis Canisianæ, Sed fortasse dicit aliquis; Quid ad te? subjungenda sunt, quæ ibidem lib. 1 de Miraculis cap. 17, pag. 66 legere est: Non est enim speciosa laus in ore peccatoris, & cetera usque ad finem ejusdem lib. 1. Contra vero eadem pagina 66, ubi post illa verba, Nec ullius artificio aptari lacuna apparet, reponenda sunt, quæ in eodem Proœmio pag. 3 & 4 ad finem usque sequuntur, ducto initio ab illis vocibus: Potuit euphoniæ officio usque in diem & horam &c. Aberrantem Canisium secutus est Basnagius, qui ejusdem Lectiones antiquas recudit.

[14] [cum Arnolfi autographo correctius edemus.] Sed errorem hunc edocuit me admodum reverendus pater Frobenius Forste, abbatiæ S. Emmerammi Ratisbonensis Prior, qui inter alia ad sanctum illum Martyrem spectantia emendationem hanc ex ipso, ut asserit, autographo Arnolfi Vochburgensis codice curavit, & per patrem Antonium Luidl, Societatis nostræ presbyterum, ad nos transmisit, adjectis etiam aliquot aliis locis, a quibus Canisiana editio discrepat. Haud dubie is idem codex est, quem veluti propria Arnolfi manu scriptum pariter memorat celsissimus Joannes Baptista Kraus, ejusdem monasterii abbas, pag. LVI & seqq. in Præfatione ad Dissertationem de Translatione corporis S. Dionysii Areopagitæ, anno 1750 typis vulgatam. Ibidem addit epistolæ nuncupatoriæ ab eodem Arnolfo præfixos esse versus & monogrammata quædam, quæ omnia æri incisa in eodem Opusculo exhibet in specimine XIII. Mihi operæ pretium non est pro iisdem æri pariter incidendis expensas facere; versus tamen, quamquam nec hi magni momenti sint, Vitæ per Meginfredum scriptæ præfigam, prætermissis nonnullis signis & monogrammatis, æri, ut dixi, incisis.

[15] [Arnolfus scripsit libros duos] Diximus supra Meginfredum non omnia, quæ in Aribone legerat, recensuisse. Defectum hunc supplevit ipse Arnolfus, qui omissa ab illo miracula suo quoque stilo expolivit, multaque alia recentiora addidit, quæ duobus libris complexus est. De horum primo in Epistola ad Burchardum abbatem sic meminit: De cetero, quod instat, epistola conclusionem postulat, in qua vos ignorare nolo, quod antiquus Operis hujus scriptor (Aribo) librum suum finit in eo, quod volumini de Miraculis beatissimi Martyris hoc & anterioribus tribus, diligentia mea enucleatius positis, pro capitulo datum est quarto. Quæ vero sequuntur, auctoritate vestra contra æmulos defendenda humili adscripsi studio, ut uno tantum ordine præpostero ob similitudinem rei interposito, pro memoria mei & eorum, qui mecum in monasterio memores esse potuerunt factorum ob Christi Martyrem signorum. Uno anno post, cum Burchardo abbati mortuo Udalricus jam successerat, librum 2 perfecit, quem in Proœmio his verbis indicavit: Post illum, quem præterito anno de Miraculis conscripseram libellum, diversis occupationibus vix hoc fieri sinentibus, pro pilis caprarum hunc sub dialogo nunc offero librum.

[16] [de miraculis S. Emmerammi] Sub Udalrico abbate Burchardi successore eumdem editum esse, in eodem libro 2 declarat, dum monasterii sui abbates enumerans, hæc scribit: Qui (Hartwicus) sponte deserens præsulatum cœnobii, reliquit abbatiam domino Burchardo regendam. Quo defuncto, divina, uti speramus, providentia necessitatibus nostris destinavit virum venerabilem pariter & amabilem, dominum videlicet Udalricum, prius in canonica vita plurigena probitate decoratum, nunc autem regulariter & monasticæ huic congregationi prælatum. Ex hisce tempus, quo uterque liber scriptus sit, utcumque intelligimus. Burchardus enim secundum calculos supra laudati catalogi abbatum S. Emmerammi Ratisbonensis obiisse videtur circa Pascha anni 1035, ac propterea, si catalogus ille accuratus sit, liber primus de Miraculis anno 1034 vel 1035, secundus anno alterutrum subsecuto in lucem editus fuisse dicendus est. Primum librum, prout is exstat apud Canisium, Arnolfus post Proœmium in septemdecim capita divisit, quem ex eadem editione recudam, mutata tamen pro more nostro capitum partitione, correctisque paucis, quæ in vetusto ac forte autographo Arnolfi codice Ratisbonensi aliter legi supra monui. Secundum librum in modum dialogi conscripsit, in quo ipse assumpto Collectitii nomine cum amico socio, quem Ammonitium appellat, sermocinatur. Quid autem in hoc Opusculo sibi proposuerit, in Proœmio verbis, quæ subjicio, exposuit.

[17] Hunc, inquit, sub dialogo nunc offero librum, in quo mihi visum est operæ precium memoriam facere virorum illustrium, [& amatoribus ejus, quorum primum integrum,] Wolfgangi scilicet Ratisbonensis episcopi atque Ramualdi abbatis eximii, qui multigena probitate sedis hujus ecclesiam ornaverunt. Ejusdem libri argumentum initio Dialogi per Ammonitium secum colloquentem denuo proponit his verbis: Ubi est Dialogus, quem devovisti te scripturum in nomine Domini de miraculis B. Emmerammi, & de regimine illius monasterii?… Proinde absque comperendinatione assume Dialogum, & sicut proposuisti, laudibus Martyris intexe memoriam confessorum Christi, nec non huic admisce, quicquid animus recte seu opportune tibi dictaverit, aut ratio ad scribendum persuaserit. Non sola itaque miracula S. Emmerammi in hoc libro 2 scribenda sibi proposuit, sed & alia longe diversa; idque etiam reipsa ita præstitit, ut ejusdem libri longe minor pars ad sanctum Martyrem spectet, maxima vero ad S. Wolfgangum & Ramualdum, ceterosque Ratisbonenses episcopos, sanctique Emmerammi monasterii abbates, & ad alia mirabilia, huc minime spectantia, quæ præterea variis quæstionibus, nihilo magis ad propositum nostrum facientibus, interpolavit.

[18] Ne itaque extra oleas vager, ea tantum ex ipso recudam, [ex altero pauca recensebimus. Alia ab Arnolfo] quæ ad S. Emmerammum pertinent. Alia partim data jam sunt in Opere nostro ad diem XVII Junii, quo S. Ramualdus seu Ramuoldus, Ratisbonensis monasterii ad S. Emmerammum abbas, in aliquot Martyrologiis annuntiatur; partim usui esse poterunt ad diem XXXI Octobris, quo S. Wolfgangus Romano Martyrologio inscriptus est. Ceterum Arnolfus Vochburgensis ubique se pium, sincerum, doctumque, sed nonnumquam tamen plus æquo credulum manifestat; quodque etiam in aliis hujusmodi scriptoribus sæpe accidit, ea miracula præ ceteris recensuit, quibus monasterii sui vexatores puniti vel coërciti fuisse dicuntur. Singulari autem pietate in S. Emmerammum afficiebatur, ex qua etiam Officium aliquod de eodem Sancto composuit, quod Anastasius Colocensis in Hungaria, ut supra num. 7 diximus, episcopus, monachis suis cantandum dedit Ita enim Arnolfus in Epistola ad Burchardum post verba eodem num. 7 data prosequitur: Apud quem (Anastasium) sex hebdomadas manens, memoriæ sanctissimi Patroni antiphonas aliquantas cum responsoriis composui, non tam fretus ingenio, quam dedito laudibus Martyris animo.

[19] Has præfatus episcopus monachos & clericos suos fecit discere, & in ecclesia die ipsius natali publice celebrare: [aliisque de eodem Sancto scripta] secundum quod scriptum est, Recedant vetera de ore vestro; deponens veterem illius cantum, quem nostri potius cantant ex antiquitatis usu, quam ullo auctoritatis ausu. Verisimile est, hoc ipsum esse Officium, quod humanissimus vir ac admodum reverendus pater Frobenius Forste, Ratisbonensis monasterii ad S. Emmerammum Prior, ad nos transmisit transcriptum ex codice, quem ipse Arnolfi autographum existimat, quodque celsissimus ejusdem monasterii abbas parte 2 Bibliothecæ, pag. 85 seculo XI sub abbate Burchardo scriptum fuisse pariter affirmat. De Officio hoc postea pluribus, ubi de Sancti gloria posthuma agemus. Homiliam quoque De octo beatitudinibus & S. Emmerammo episcopo & martyre ex laudati monasterii vetusto codice Ms. sub ejusdem Arnolfi nomine edidit Bernardus Pezius tom. 4 Thesauri anecdotorum, parte 2, col. 29 & seqq. Non ausim tamen Sermonem hunc Arnolfo certo adscribere, cum hic abbas non fuerit, & in calce Sermonis hi versiculi legantur:

Arnolt abba logon tractat, quem dixerat oon,
Mercedem gratis monadem dans octo beatis.

Hinc sæpe laudatus celsissimus abbas Joannes Baptista in Bibliotheca pag. 88 sermonem illum Arnoldi abbatis nomine recenset; sed quis ille fuerit, incompertum mihi est.

[20] [partim edita, partim edenda.] Exstat etiam apud laudatum Pezium col. 23 & sequentibus Tractatus gente Constantis, venerandi sacerdotis, de passione & gloria B. Emmerammi martyris, ex ejusdem abbatiæ codice, quem Pezius seculo circiter XII, & sæpe laudatus celsissimus abbas in Bibliotheca pag. 88 seculo XI in membranis scriptum ait. Ignotum hujus Tractatus auctorem idem Pezius in Dissertatione prævia suspicatur fuisse eumdem cum Constantino, qui apud Wiguleum Hundium tom. 1 Metropolis Salisburgensis pag. 188 Simpertum inter & Adalwinum seculo VIII jam decrepito Ratisbonensem episcopatum rexisse dicitur, sed ab Arnolfo inter ejusdem sedis antistites non numeratur. Suspicatur, inquam, Constantinum illum ejus Tractatus auctorem esse, sive is re vera fuerit Ratisbonensis episcopus, sive ejusdem episcopatus pro tempore curator, aut forte tantummodo chorepiscopus. Rationes, cur ita sentiat, apud ipsum legi possunt; sed quiscumque is scriptor fuerit, hic in Tractatu illo, qui sermo non inelegans est, in S. Emmerammi festiva luce dictus aut dicendus, in enarrandis sancti Martyris gestis, quæ oratorie perstringit, a Cirino seu Aribone non dissidet, uti in hujus Commentarii decursu apparebit. Præter jam dictos scriptores Matthæus Raderus plures alios recentiores enumerat, additque: Vix est inter singulares Boiorum Cælites, qui plures habeat virtutum præcones atque hic fortissimus & omnium litteris meritissimo celebrandus Emmerammus. Ex his scriptoribus aliquot per decursum laudabimus.

§ II. Sancti patria Pictavium Aquitaniæ civitas; episcopatus ejusdem sedes non Pictavii, sed alibi in incerta Galliæ civitate.

[Sanctus natus est Pictavii in Aquitania,] Sancti Emmerammi patriam Cirinus sive Aribo in Vita edenda num. 1 sic prodidit: In cujus Aquitaniæ prædictæ partibus Pictavis vocabulo urbs antiqua sita esse dinoscitur, ex qua ortus est puer, vocabulo Hemmerammus. Ariboni consonans Meginfredus in Vita num. 1; Est in Aquitaniæ partibus, inquit, urbs virorum illustrium titulis celeberrima, nomine Pictavis, in qua B. Emmerammus sinu Christianorum parentum est nutritus. Est autem Pictavium, indigenis hodiedum Poitiers, antiqua Galliæ in Aquitania secunda urbs, ad fluvium Clanim sita, Pictaviensis provinciæ caput, & episcopalis sub archiepiscopo Burdigalensi. Hanc porro urbem S. Emmerammo natalem obtigisse, post utrumque laudatum biographum consentiunt neoterici scriptores omnes, non Galli modo, ut Coïntius, Pagius, Bailletus, aliique, sed & Germani, ut Marcus Velserus, Matthæus Raderus, Andreas Brunnerus, Joannes Adlzreiterus & alii, quos nominare nil opus est. Unus tamen, quem ego quidem viderim, Joannes Aventinus lib. 3 Annalium Boiorum Pictaviam urbem, in qua sanctus Martyr noster natus est, in Norico collocavit.

[22] Divus Haimeranus, ait loco citato, Pictavia, Noricorum urbe, [non Petovione in Noricis,] cujus Hieronymus meminit, oriundus fuit; quæ colonia quondam Romanorum insignis, tunc municipium Boiariæ erat; nunc in villas abiit. Per Pictaviam Noricorum Aventinus haud dubie designare voluit Petovionem seu Pœtovionem, quæ alio nomine etiam Petavio & Petobio dicta legitur, & ab aliquibus Norico, ab aliis Pannoniæ superiori adscribitur, teste Christophoro Cellario in Notitia orbis antiqui lib. 2 cap. 7 & 8; ubi etiam invenies, eam credi hodienam Pettaw, urbem in Stiria ad Dravum amnem sitam. Verum ex toto Aribonis contextu luce clarius est, urbem Pictavim, S. Emmerammi patriam, non alibi quam in Gallia quærendam esse. Nam, ut alia præteream, biographus illam verbis supra relatis in Aquitaniæ partibus diserte collocavit. Deinde vero sancti Episcopi e sua patria ad Avares in Pannoniam iter describens, num. 3 sic ait: Transmisso amne Ligere, per partes Galliarum seminando fidei semina carpebat iter, usque dum caput Germaniæ penetraret; id est, Rheni fluenta. His jam amissis partibus, Germaniam ingressus est; qui dum linguam non novisset, per interpretem quemdam, religiosum presbyterum, Vitalem nomine, in augmento audientium eximia divinitus plantado perrexit.

[23] Rursum num. 4 post aliqua reliquum itineris prosequitur his verbis: [ut somniavit Aventinus;] Cœpit Germaniam Austri ingredi, & ad fluenta Danubii amnis in partibus Bajuvariorum advenit, cujus dum sequeretur fluenta, ad Radasbonam urbem pervenit. Denique num. 6 Sanctum a Theodone Boiorum duce rogatum, ut in sua ditione permaneret, respondentem inducit, se in hoc exisse … a Gallorum finibus, ut gentes Hunorum, quæ ignorant Deum cæli .. convertere debuisset. Hæc omnia tam clare demonstrant, S. Emmerammi patriam urbem Pictavium in hodierna Pictaviensi Galliæ provincia, indigenis le Poitou dicta, sitam fuisse, sanctumque Episcopum ex eadem provincia Ratisbonam adventasse, ut in meridiana luce cæcutiisse dicendus sit Aventinus, dum ipsum in Norico natum esse asseruit. Hinc credo equidem, errorem hunc ex nimio in suam Germaniam affectu ipsi obrepsisse; nam & S. Corbinianum, Frisingensium apostolum ac primum episcopum, in Tyroli natum voluit, quem tamen ex eodem Aribone constabat, in Bria Franciæ provincia ortum, indeque in Bavariam advenisse, uti in Commentario prævio ad ejusdem Sancti Vitam § 2 die VIII Septembris pluribus probatum est. Habebat tamen Aventinus ibi alios in errore duces; hic vero neminem, quem quidem noverim.

[24] [neque Tolosæ, ex parentibus nobilibus Christianis,] Non magis audiendus est scriptor codicis Usuardini Hagenoyensis apud Sollerium nostrum inter Usuardi Auctaria, qui S. Emmerammum in Aquitania quidem, non tamen Pictavii, sed Tolosæ natum esse affirmat; Natus erat, inquiens, ex Aquitania de civitate Tholosa. Porro licet Tolosa in finitimis Aquitaniæ sita fuerit, erat tamen Galliæ Narbonensis, estque hodiernæ Occitaniæ caput. Aimoinus tamen & Hugo apud Hadrianum Valesium in Notitia Galliarum pag. 620 eamdem Aquitaniæ urbibus annumerarunt. Verum, ut dixi, audiendus non est scriptor ille Hagenoyensis, qui nec ætate nec ceteris adjunctis Ariboni ac Meginfredo, S. Emmerammi patriam Pictavium in Aquitania diserte asserentibus, ullo modo potest comparari. De Sancti parentibus nihil peculiare tradidit Aribo, nisi quod eos & conditione nobiles & opibus abundantes insinuaverit, dum ait, ipsum immensas substantias & parentum nobilium turbas deseruisse. Eosdem Christianos fuisse totus Aribonis textus manifestat, & diserte scribit Meginfredus verbis num. 21 recitatis.

[25] [non Judæis, uti hi fabulati sunt.] Judæi tamen cum sancti Martyris corpus miraculis elucere conspicerent, eumdem suæ pertinaciæ sectatorem asserere, & commentum hoc alia fabula ornare non erubuerunt. Ita discimus ex Andrea Brunnero parte 1 Annalium Boïcorum, lib. 5, num. 5, ubi laudans Laurentium Hochwartum in catalogo episcoporum Reginoburgensium lib. 1, cap. 6, hæc scribit: Admiranda deinceps ex tumulo patravit (sanctus Martyr) tot tantaque, ut acerbissimi religionis nostræ hostes Hebræi sibi laborandum putarint, ut Emmerammum Sabbatarium fuisse populo persuaderent, mendaci fuco ex nomine petito. Amramum enim dictum & Moysis parenti cognominem fuisse, id levi flexu in Emmerammum detortum. Addidere nugatores illud alterum æque frivolum; cum adverso Danubio corpus Reginoburgum portaretur, nullum fere navigii pondus fuisse; id Moysaïcæ Legis suavissimæ sarcinæ, quæ una cum corpore advecta fuerit, beneficio factum. Eum deinde codicem a suæ gentis hominibus asservatum esse, Christianis in devenerando duntaxat corpore occupatis. Fabulam, uti a me relata est, Laurentius Hochwartus ex ore Judæorum exceptam in litteras misit. Hactenus Brunnerus: ad Aribonem redeamus.

[26] [Sanctum Pictaviensis ecclesiæ episcopum fuisse] Hic episcopum illum fuisse diserte affirmat, neque id a quoquam vocatur in dubium; sed in qua urbe sedes ejus fuerit, non eadem omnium sententia est. Disputationi locum fecit ipse Aribo, dum num. 1 Vitæ ait: In cujus Aquitaniæ prædictæ partibus Pictavis vocabulo urbs antiqua sita dinoscitur, ex qua ortus est puer, vocabulo Hemmerammus, qui a puerili ætate cœpit mundum despicere, & quasi quisquilias hujus gloriam calcare, & ad sacrum liberalium litterarum studium se informare, ita dumtaxat, ut superno Judice inspirante, ad summum promereretur conscendere pontificatus honorem. Deinde postquam eximias ipsius in episcopatu suo virtutes sacrosque labores commemoraverat, de ejusdem e Gallia ad Pannoniæ Avares profectione subjunxit num. 3: Relicta igitur domo & immensis substantiis, tot parentum nobilium turbas deserens, IN SEDE URBIS JAM DICTÆ alium constituens episcopum, imitans exemplum patriarchæ Abrahæ, cui per divinam præcipitur vocem exire de terra sua, & de domo patris sui, & sw cognatione sua, … carpebat iter &c.

[27] Si solis biographi dictis standum esset, dubitari non posset, [Aribo diserte tradidit, ipsique consentiunt] quin S. Emmerammus Pictaviensis civitatis in Aquitania episcopus fuerit. Ait enim Aribo, ipsum in Pannoniam profecturum, in sede Urbis jam dictæ alium, suo utique loco, constituisse episcopum. Erat itaque episcopus alicujus urbis, quam ante nominaverat; sed nullam nominaverat præter Pictaviensem, atque adeo hæc erat jam dicta urbs, cujus ipse episcopatum eatenus tenuerat, & in cujus sede, ad Avares processurus, alium episcopum sibi substituendum curavit. Hisce plane consonum est, quod e civitate sua episcopali discedens, exemplo Abrahæ de terra sua & de domo patris sui & de cognatione sua exisse, indeque profectus, transmisso amne Ligere, iter instituisse dicatur. Consonat pariter ejusdem Sancti epitaphium, quod Andreas presbyter Ratisbonensis, scriptor seculi XV in Chronico generali apud Bernardum Pezium tom. 4 Thesauri anecdotorum edito, ad annum Christi 642, & Vitus Arenpekhius, qui eodem seculo floruit, in Chronico Bavariæ apud laudatum Pezium tom. 3 cum aliqua vocum discrepantia recitarunt. Idem illud correctius recenset celsissimus ac reverendissimus Joannes Baptista Krauss, abbas ad S. Emmerammum in Ratisbona monastica, olim a Cœlestino ejusdem loci abbate edita, & ab ipso aucta annoque 1752 excusa, quam in S. Emmerammi gestis ac miraculis sæpe laudabimus.

[28] Hic ergo istud ibidem pag. 40 in Apendice sic exhibet: [ipsius Sancti epitaphium, Arnolfus, Meginfredus,] Emmerammus Pictaviensis episcopus prædicando verbum Dei venit in Wawariam, & ibidem in Helfendorff pro Christo passus est anno DCLII & hic primo tumulatus. Est autem epitaphium hoc incisum saxo, cui ejusdem Sancti statua imposita visitur, ad vetus ipsius sepulcrum in sacello S. Georgii. De antiquitate ejusdem infra agemus. Neque aliter biographi dicta, quam de Pictaviensi episcopatu interpretatus est Arnolfus Vochburgensis, qui in Officio ipsius ecclesiastico, cujus exemplar ex ejusdem autographo codice nobiscum communicatum fuisse, supra diximus, ad propositum nostrum in Responsorio 2 ad primum Nocturnum posuit sequentia: Morum maturitate, temporumque transcursu vir factus, divinæ voluntatis minister Emmerammus, cathedram pontificalem apud Pictavim suscepit. Non tam clare loquitur Meginfredus, nec tamen Ariboni contradicit. Quinimo cum de nulla alia civitate meminerit, quam de Pictaviensi, in qua ipsum in parentum sinu enutritum, scholisque traditum, tantum in virtute & litteris profecisse ait, ut eum cunctorum oculi notarent, omnium affectus diligeret, non de alterius quoque civitatis incolis accipiendum est, quod subdidit, His, inquiens, ornamentis conspicuus, per ecclesiasticos gradus ascendens Vir Dei, post dilectionem meruit reverentiam, donec disponente Domino, consensu cunctorum, morum custos & exemplum vitæ, ordinatur episcopus.

[29] [aliique recentiores, refragantitibus aliis,] Pictaviensem in Gallia episcopatum eidem pariter adscripserunt supra laudati chronologi Andreas presbyter Ratisbonensis & Vitus Arenpekhius, multique alii recentiores, inter quos Hieronymus Zieglierus, Ingolstadiensis academiæ professor, apud Sammarthanos fratres tom. 3 Galliæ Christianæ, pag. 874 laudatus, ipsum anno 642 in eo sedisse credidit. Iidem Galliæ Christianæ scriptores, & qui horum Opus prosecutus est, Dionysius Sammarthanus, S. Emmerammum in ejusdem sedis episcoporum catalogo inter Joannem I & Didonem reposuerunt. Affirmantem sententiam etiam Bailletus amplexus est in ejusdem Vita. Contra vero Emmerammi nomen in nullo e catalogis Pictaviensium præsulum occurrit, quos Demochares in Opere de Sacrificio Missæ, Joannes Besly in ejusdem civitatis episcopis, Joannes Bouchet in Annalibus Aquitaniæ, & Claudius Robertus in sua Gallia Christiana vulgaverunt. Eamdem cathedram ipsi omnino abjudicarunt Coïntius in Annalibus ad annum Christi 649, & Pagius in Critica Baronii ad annum 652; quibus accedens Jacobus Longuevallius tom. 4 Historiæ ecclesiæ Gallicanæ, pag. 34 agnoscit, episcopatus ipsius sedem ignorari.

[30] [ac probantibus, Joannem ejus nominis primum,] Et sane non deest argumentum, quod Aribonis ceterorumque, qui ipsum secuti fuere, auctoritati opponatur, uti modo probare aggredior. S. Emmerammus ex communi scriptorum sententia atque ex ipsius epitaphio superius relato martyrium subiit anno Christi 652, postquam Boios triennio excoluerat, ut habet Aribo in Vita num. 7: dies autem ejusdem martyrii ab omnibus ad diem XXII Septembris refertur. Advenerat igitur in Bavariam anno Christi 649, eodemque aut proxime præcedenti episcopatui suo cesserat, ut in Pannoniam prædicandi gratia proficisceretur: neque enim verisimile est, ipsum, qui ad Avares Pannoniæ convertendos properabat, plus temporis suo ex Aquitania Ratisbonam conficiendo itineri impendisse. Indagandum itaque est, an circa præcitatos annos in Pictaviensi episcopatu potuerit sedisse. Anno 625 eam sedem tenebat Joannes ejus nominis I, quem Flodoardus lib. 2 Historiæ Remensis, cap. 5, concilio Remensi I, sub Sonnatio eo anno probabilius habito, tamquam Pictaviensem episcopum interfuisse testatur, ut observavit Coïntius.

[31] [ac deinde Didonem] Huic Joanni successisse Didonem, superstite Clotario II Francorum rege, qui anno 628 vita functus est, ostendit idem Coïntius ex Ursino in Vita S. Leodegarii, Augustodunensis episcopi & martyris, in qua apud Mabillonium in Actis Sanctorum sui Ordinis Seculo 2 sic legitur: B. Leodegarius ex progenie celsa Francorum ac nobibilissima exortus, a primævæ ætatis infantia a parentibus in palatio Hlothario Francorum regi traditus, ab eodem vero rege non multum post temporis Didoni præsuli Pictavensis urbis, avunculo scilicet suo, ad imbuendum litterarum studiis datus est. Quem idem præsul cuidam Dei sacerdoti, viro eruditissimo, ad erudiendum tradidit, quem per annos plurimos magnis curis edocuit, edoctumque pontifici reddidit, receptumque (Dido) secum in suis cubiculis * sub custodia disciplinæ retinuit. Per Hlotharium sive Clotarium, ejus nominis secundum, non tertium, designari, manifestum est ex eodem Ursino, qui utrumque diserte distinguens, S. Leodegarium ad prioris aulam puerum delatum, ab altero vero, quem Minorem appellat, cum Baltechilde, seu Bathilde, matre sua regnante, ad Augustodunensem episcopatum promotum fuisse affirmat.

[32] Id ipsum etiam liquet ex tempore emortuali ejusdem Clotarii, [in Pictaviensi cathedra] de quo Ursinus ibidem ait: Quam (ecclesiam Augustodunensem) cum (S. Leodegarius) per annos decem strenue gubernaret, eodem tempore rex Hlotharius, qui eum constituerat episcopum, defunctus est. Jam vero cum Clotharius III non nisi quatuordecim vel ad summum sedecim annis regnaverit, clarum est, non potuisse hunc non alium fuisse ab illo Clotario, qui S. Leodegarium a primævæ ætatis infantia in palatium suum receperat, & Didoni dederat instruendum. Secundum Ursinum itaque Dido in Pictaviensi cathedra jam sedebat ante mortem Clotarii II, sive anno Christi 628, cui ista illigatur. Porro Ursinus hic, quem Historiæ litterariæ Franciæ scriptores tom. 3, pag. 631 & 654 Priorem aut forte etiam abbatem monasterii Locociacensis prope Pictavium fuisse suspicantur, S. Leodegario æqualis fuit, scripsitque ejus Vitam, petente Ansoaldo, Didonis proximo in episcopatum successore. Idem Ansoaldus S. Leodegarium parentem suum appellat in ejusdem Sancti Vita altera, ab anonymo synchrono scripta, & apud laudatum Mabillonium primo loco edita. Potuerit ergo hic tam S. Leodegarii, quam Didonis proximi decessoris sui, res probe perspectas habere, de iisdemque edocere Ursinum, si quando is a vero aberrasset.

[33] Ut autem ex hoc scriptore constat, Didonem ante Clotarii II obitum, [sedisse episcopum toto illo tempore,] sive anno Christi 628 Pictaviensem episcopum jam fuisse, ita aliunde habemus, eumdem post medium seculum septimum in eadem cathedra superfuisse. Ut id probet Coïntius, primum laudat auctorem coætaneum Vitæ S. Boniti Claromontani episcopi, apud Bollandum, inquiens, in margine die XV Januarii. Verba autem, quæ profert, hæc sunt: Mortuo Sigeberto rege, Grimoaldus Major-domus Dagobertum, filium ejus, suæ fidei commendatum, ut Austrasiorum potiretur regno, tonsuravit in clericum consilio Didonis Pictaviensis episcopi, qui fuit avunculus sancti martyris Leodegarii, & per manus ipsius Didonis insontem puerulum in Scotiam direxit exilio irrevocabili. Verum hæc aut similia non leguntur in laudata S. Boniti Vita, a Bollando edita, uti nec in ea, quam Surius & Mabillonius vulgavere. Sed leguntur in Vita S. Sigeberti Austrasiæ regis apud Chesneum tom. 1 scriptorum Franciæ, cujus auctorem fuisse Sigebertum Gemblacensem, existimavit Henschenius in Commentario prævio de eodem sancto rege ad diem 1 Februarii § 6. Sigebertus autem Gemblacensis seculo XII & initio sequentis floruit, ac proinde multo junior est S. Bonito, qui seculo VIII diem suum obiit.

[34] Utut est, de Didone eadem vel similia narrant scriptores alii antiqui. [quo S. Emmerammus eamdem tenuisse] Anonymus in Gestis regum Francorum cap. 43 apud citatum Coïntium id ipsum sic tradidit: Mortuo Sigeberto rege, Grimoaldus Major-domus filium ejus parvulum, nomine Dagobertum, totondit, & per Didonem, Pictaviensis urbis episcopum, in Scotia ad peregrinandum eum dirigens, filium suum in regno constituit. Consonat antiquus scriptor libelli de Majoribus domus regiæ in laudata collectione Chesnei tom. 2, pag. 1, ubi is ait: Qui (Grimoaldus) filium Sigeberti, nomine Dagobertum, Dodoni Pictaviensi episcopo detonsum sub custodia direxit. Consonant denique & alii veteres, quos laudat Henschenius in Diatriba de tribus Dagobertis lib. 2, cap. 1, ut dubitari non possit, quin Dido Pictaviensi ecclesiæ usque post mortem Sigeberti præsederit. Porro Sigeberti obitus ab Henschenio in Exegesi ante tom. 3 Aprilis ad annum Christi 658, ab Hadriano Valesio ad 650, a Coïntio ad 654, a Mabillonio ad 655, a Pagio denique ad 656, relatus est.

[35] [atque abdicasse] Ex hactenus dictis sequens argumentum ducitur. Si anno Christi 625 Joannes Pictaviensi ecclesiæ præfuerit, & huic ante Clotarii II obitum, qui in annum 628 incidit, succedens Dido eamdem ultra idem seculum VII medium rexerit, non potuit in ea sedisse S. Emmerammus, qui ex supra dictis suo in Gallia episcopatui anno circiter 649 vel 648 valedixisse dicendus est. Non video, quid ad hæc reponi possit, nisi quis velit Ursinum sic interpretari, ut is Didonem, dum S. Leodegarium puerum instruendum a rege Clotario II accepit, Pictaviensem episcopum præpropere vocaverit, quia ad eam sedem postea evectus est. Verum hæc interpretatio violenta est, & tum ex ipsius Ursini contextu, tum ex altero S. Leodegarii biographo, quem a Mabillonio primo loco editum diximus, improbabilis: nam & hoc teste, Sanctus a Didone avunculo suo Pictavis urbis episcopo, qui ultra adfines suos insigni copia prudentiæ divitiarumque opibus erat repletus, fuit strenue enutritus. Præterea, secundum Ursinum S. Leodegarius, cum fere vinginti esset annorum, ab eodem Didone ordinatus diaconus est. Non videtur autem dubitandum, quin septem ut minimum annos numeraverit, quando ex Clotarii II aula Didoni avunculo suo traditus est; quod cum non serius, quam anno 628 fieri potuerit, non potuit etiam sanctus puer serius quam anno circiter 621 natus fuisse, nec multo post annum 641 diaconus ordinari. Tum vero Pictaviensi ecclesiæ certe jam præerat Dido, cum hic illum eo sacro Ordine initiaverit.

[36] [dicendus esset.] Verumtamen in eadem Vita, a Chesneo tom. 1, pag. 617 & sequenti edita, pro iis vocibus cum fere viginti esset annorum legitur, infra viginti annos; quæ verba Cointius de Sancti apud Didonem mora potius quam de ejusdem ætate maluit interpretari, ac secundum suos calculos ipsum anno circiter 645 diaconum ordinatum statuit, simul monens, id ad annum 635 referendum esse, si præcitatus annorum numerus de S. Leodegarii ætate accipiendus sit. Hæc ad diem 2 Octobris, quo is colitur, discutienda venient; verum licet Ursinum cum Coïntio interpreteris, vel sic tamen Dido Pictaviensium episcopus fuisse dicendus est, antequam S. Emmerammus episcopatui suo renuntiaverit, atque adeo hic alteri quam Pictaviensi ecclesiæ præsedit. Superest itaque, ut ad argumenta, quæ pro opposita sententia superius attulimus, respondeamus, dispiciamusque, quibus potius standum sit.

[37] [Respondetur ad argumenta] Coïntius ad annum Christi 649, num. 26 censuit, istas Cirini sive Aribonis voces; “In sede urbis jam dictæ alium constituens episcopum” haud referendas esse ad civitatem Pictaviensem, quam Cirinus supra nominavit, sed ad sedem civitatis, cujus episcopatum gerebat Heimerammus, quæcumque illa esset. Fateor, sic omnis difficultas excussa est; sed cum, ipso teste Coïntio, nullam urbem supra nominaverit præter Pictavium, quæ veritatis specie voces istas in sede urbis jam dictæ ad aliam referemus? Verisimile quoque non est, nomen alterius civitatis, in qua sanctus Episcopus sederit, ex Aribonis Opusculo nostris temporibus excidisse; cum nec Meginfredus, nec Arnolfus Vochburgensis illud in suis exemplaribus repererint, uti ex supra dictis certum est. Malo igitur errorem Aribonis hic agnoscere, corrigendum ex Ursino, cujus auctoritas tempore, loco & adjunctis multo est potior. Aribo enim plus quam centum & duodecim annis post S. Emmerammi martyrium, quod hic in Bavariam advena post brevem triennii moram subierat, ejus Vitam conscripsit Frisingæ, ingenti regionum spatio a Pictavis dissita. Ursinus contra fuit S. Leodegario ac Didoni æqualis, scripsitque verisimillime in Pictaviensi diœcesi, jubente Ansoaldo, Didonis proximo in episcopatum Pictaviensem successore, atque ipsius S. Leodegarii forte consanguineo. Vide dicta superius num. 32.

[38] Multo igitur minus verisimile est, Ursinum in ejusdem S. Leodegarii ac Didonis rebus atque in hujus episcopatus tempore errasse, [ex biographis & Sancti epitaphio] quam Aribonem in S. Emmerammi sede assignanda, in qua hic ante integrum elapsum seculum in Aquitania sederat. Errori occasionem dare potuit Sancti patria Pictaviensis, ubi cum ipsum natum accepisset, etiam episcopatum tenuisse opinatus fuerit. Ceterum Arnolfus Vochburgensis & Aribonis interpres Meginfredus aliique recentiores, ipsius opinionem secuti, nihil ponderis ipsi addere possunt. Quod ad epitaphium num. 28 relatum attinet, candide fatetur laudatus celsissimus ac reverendissimus abbas Joannes Baptista Krauff, non audere sese illud ad sacri corporis sepulturæ tempus referre, sed tamen ex ipsis characteribus ac voce Wawariam ante aliquot secula exaratum esse videri. Ego asserenti id libens consentio; & quod quidem ad primam partem spectat, non dubito, quin epitaphium istud non nisi post secundam Sancti corporis translationem, quam circa medium seculum VIII, vel aliquot annis ante factam infra videbimus, excisum fuisse. Sanctus enim Martyr primo sepultus fuit in Aschain, unde Ratisbonam translatus, in sacello S. Georgii tumulatus est. Sed cum ibi pro sanctitate sua minus honorifice jaceret, per Gaubaldum, Ratisbonensi ecclesiæ a S. Bonifacio Moguntino archipræsule episcopum præfectum, ad honoratiorem tumulum in eadem ecclesia delatus est.

[39] Itaque dum in prælaudato epitaphio dicitur Sanctus hic primo tumulatus, [supra relato] id accipiendum non est de prima omnium ipsius sepultura (hæc enim fuerat in Aschain) sed de primo ipsius sepulcro Ratisbonensi. Deinde cum dicatur ibidem primo tumulatus, satis insinuatur, eum, dum epitaphium illud factum est, jam ad alium locum translatum fuisse. Hinc collige, istud nihil aliud esse, quam sacri corporis ibidem olim depositi & jam tum alio translati monumentum; quanto tamen tempore post secundam illam translationem exaratum fuerit, plane incertum esse, nisi quantum ex characteribus, quos non vidi, potest deprehendi. Admodum reverendus pater Frobenius Forste, ejusdem abbatiæ Prior, per litteras hac super re consultus, respondit, videri sibi epitaphium istud ætatem quinque seculorum attingere quidem, sed non excedere, & in lapide legi, loco Bavariam, Wabariam. Hoc si ita sit, erit ea inscriptio ad seculum XIII circiter referenda, multumque auctoritatis amittet. Coïntius ad annum Christi 652, num. 23, ut idem illud sententiæ suæ accomodet, interpungit hoc modo: Emmerammus Pictaviensis, episcopus, prædicando Dei verbum, venit in Bavariam &c; sic scilicet, ut vox Pictaviensis Sancti patriam designet, non episcopatum. At vereor, ut hæc interpretatio omnibus tam conformis videatur ad mentem auctoris epitaphii, quam commoda Coïntio visa est. Mihi vero ejusdem epitaphii auctoritas hac in parte tanti non est, ut rationibus adversus Sancti episcopatum Pictaviensem supra allegatis solide possit opponi. Ad aliud progredior.

[40] Sammarthani fratres in catalogo episcoporum Pictaviensium, pro ea sede S. Emmerammo adjudicanda duo diplomata laudant, unum Caroli Magni, [& diplomatis pro Pictaviensi episcopatu petita.] alterum Leonis III Pontificis Romani. In horum primo pronuntiatur libera ecclesia pretiosissimi Dei martyris Emmeranni atque pontificis Aquitaniæ; in altero dicitur in eadem ecclesia præclarissimus martyr & episcopus Pictaviæ corpore requiescere Emmerammus. Primum nihil negotii nobis facescere potest, qui ipsum in Aquitania episcopum fuisse pariter agnoscimus; sed nec alterum morari nos debet, cum utrumque istud privilegium ab eruditis criticis inter supposititia, vel ut minimum inter mendosa & interpolata censeatur. Hinc Dionysius Sammarthanus tom. 2 Galliæ Christianæ auctæ Col.amp; sequenti, licet ipse quoque S. Emmerammum Pictaviensem episcopum faciat, de utroque tamen illo privilegio altum maluit silere. Porro, ne longior sim, uti Pictaviensis sedes S. Emmerammo abjudicanda est, ita certum videtur, eumdem aliquam aliam in Aquitania obtinuisse. Quæ tamen ea fuerit, plane inexploratum est. Consuli potest Coïntius ad annum Christi 649, ubi num. 35 & sequentibus viginti sex episcopatus S. Emmerammi ætate in triplici Aquitania recenset, ostenditque, in horum variis satis vacui loci occurrere, in quo sanctus Martyr noster reponi possit.

[41] [Wandelberti de Sancto versus.] Adversus hactenus dicta de patria vel episcopatu S. Emmerammi objici præterea potest Wandelberti Martyrologium metricum, prout hoc ab Acherio primum ac deinde a Ludovico de la Barre tom. 2 Spicilegii vulgatum est. In eo enim ad diem XXII Septembris post S. Mauritium de illo sic canitur:

Emmerammus eum socio comitatur honore,
Quem gens insignis Britannia voce reposcit.

Non videtur autem Wandelbertus per postremum versum aliud indicare voluisse, quam S. Emmerammum in Britannia vel natum vel episcopum fuisse. Per Britanniam vero haud dubie Minor seu Aremorica designatur, quæ cum Pictaviensi provinciæ a Meridie adjaceat, eo facilius potuit Sanctus episcopatum in ea gessisse, aut alter scriptorum, Aribo scilicet vel Wandelbertus, hac super re in errorem induci Forsitan etiam vox Britannia pro Pictavia amanuensis vitio irrepserit in illum codicem, ex quo Acherius duos istos versus excerpsit. Sed neque omnino certum est, hosce versus vere Wandelberti esse. Etenim in laudata novissima editione observatur, ambos abesse a codice Bigotiano, quo Acherius pro editione sua usus fuerat, uti & a codice regio, quem postremus editor ibidem laudat. Ambo pariter desiderantur in duobus exemplaribus Ms. Musei nostri, quorum unum exstat in codice membranaceo ✠ Ms. 120 a, alterum descriptum notatur ex Ms. Cusano vetusto; in utroque autem post S. Mauritium & socios mox sequitur:

Nonam Tecla tenet roseo perfusa cruore.

Utut sit, mihi multo major est Aribonis pro Sancti patria auctoritas; quod vero ad episcopatum pertinet, nolo divinare.

[Annotata]

* al. cum suis cubiculariis

§ III. Abdicatio episcopatus & excessus e patria ad prædicandum Avaris in Pannonia: adventus Ratisbonam, & Bavarorum conversio suscepta.

[Episcopatui suo renuntians, Pannoniam petit,] Dum sanctus Episcopus gregem suum verbis & exemplo uberrime pascebat, apostolicus ipsum ardor incessit Christum Avaris in Pannonia prædicandi. Aribonem audiamus: Dum autem (inquit num. 3) vir reverentissimus Hemmerammus episcopus tot vigoribus polleret, pervenit ad eum fama, quod in quibusdam Europæ partibus Pannoniensis plebs, tota Avarorum regna, excæcatis oculis a veritatis luce, quæ est Christus, maxime idolis deserviret. Unde Dei Famulus contristatus valde, & intrinsecus dolore tactus, intra semetipsum meditari cœpit illuc venire, ut Christum ibi prædicare deberet. De Avaris, seu Hunnis, qui se Avaros sive Avares dixerunt, ideoque ab Aribone modo Avares, modo Hunni, ab aliis etiam Hunno-Avari appellantur, multis agit Franciscus Foris Otrokocsi in Originibus Hungaricis lib. 1 cap. 5, de iisque etiam consuli potest Commentarius prævius ad Vitam S. Stephani Hungarorum regis, ad diem 2 Septembris § 3. Suffecerit hic notasse, eos e Scythia Asiatica versus Daciam ad Danubium usque progressos, & in Pannonia sedem suam fixisse, tenuisseque usque ad finem seculi VIII, quo a Carolo Magno ingenti clade affecti victique ac pene deleti fuere.

[43] Adventum illorum Theophylactus Simocatta aliique ad Justiniani imperium retulerunt. [ut Huuno-Avaris prædicaret,] Eorumdem fines, qua Baioariam respiciebant, fuisse Anisum fluvium, Aribo indicavit, dum hunc inter utrumque populum interjacentem dixit. Idem etiam ait Meginfredus, consentitque Eginhartus in Annalibus de gestis Caroli Magni ad annum 791, ubi de Caroli in Avaros expeditione scribens, hæc ait: Sic inchoato itinere, prima castra super Anesum posita sunt: nam is fluvius inter Baioariam atque Hunorum terminos medius currens, certus duorum regnorum limes habebatur. Est autem Anesus, Anisus seu Anassus, vulgo Ens, Germaniæ fluvius, in limite ditionis Salisburgensis ortus, unde progressus superiorem Stiriam ab Austria superiori dividit, & cognominem in Austria civitatem præterlapsus, Danubio miscetur. Idololatriam porro, quam S. Emmerammi ætate, sive sub medium seculum VII etiam sectabantur Avari, seculo VIII exeunte, quando a Carolo Magno subjugati fuerunt, nondum abjecerant. Profuit tamen illis sic subjugari, cum sub religioso isto rege iis, qui a communi strage supererant, Christus tandem feliciter annuntiatus fuerit, ut habemus ex Alcuini epistola 7 ad eumdem Carolum super hoc argumento data, verbis in supra laudato Commentario de S. Stephano recensitis. Ad hanc itaque gentem barbaram, Romanis olim, ac tum etiam nuper Francis in Baioaria infestam, S. Emmerammus Christi sacra illaturus, dimisso, quem in Aquitania regebat, episcopatu, perrexit, ac post longa per Galliam Germaniamque itinera Ratisbonam advenit.

[44] Auctor Tractatus de passione & gloria S. Emmerammi, [& pro Christo moreretur.] de quo consule num. 20 hujus Commentarii, hanc sancti Episcopi e patria sua profectionem vehementi desiderio pro Christo moriendi adscripsit, celebravitque his verbis: In quo excellentissimo genere vincendi beatus martyr Emmerammus, cujus hodie passionis vel natalis dies cum lætabunda solemnitate eluxit, quam gloriosa polleat dignitate, si parum est terrenis provectibus, cælestium virtutum astructionibus approbetur. Quæ tanto uberius fideli cuique elucent, quanto fidem, quæ in ejus pectore flagrabat, ex animo conceperit, & opere comprobaverit. Hic enim per omnium merita graduum pontificatus honore promotus, & legum Domini perdius pernoxque scrutator, eodemque ferventissimo, quo diximus, Divinitatis igne succensus, martyrii palmam toto mentis desiderio suspirabat, Salomone suadente, æmulationem adductus carnes suas pro amore Christi expendere; ut, qui ad magnam sederat mensam, ipse quoque talia memineret * præparare. Euangelica enim voce admonitus; “Majorem charitatem nemo habet, quam animam suam ponat quis pro amicis suis;” hoc beneficium Redemptori, quantum in se fuit, rependere volens, anxio fluctu animi, nec sine magnarum rerum molitione, in hoc urgebatur. Natali denique solo patiendi materiam sibi denegante, collectis viribus, hostem idololatram cultor Veritatis quæsiturus egreditur, antiqui patriarchæ per hoc imitatus exemplum, cui divino præceptum est oraculo: “Exi de terra tua & de cognatione tua, & veni in terram, quam monstravero tibi.” Hoc curriculo divini prælii præpotens Bellator intentus, sed cælesti moderamine coërcitus necessario desedit, quo minime decrevit, nec eo progreditur, quo coronæ cupido nitebatur. Dissimili causa parilem quidem martyrii, quem sitiebat, adeptus est honorem. Hactenus ille, quem de ipso Sancti martyrio deinde disserentem infra audiemus.

[45] [Ratisbonam adveniens,] Tempus saluberrimi ad Boios adventus ipsius, non nisi per principem, qui his tum præerat, Aribo sic indicavit: Ad fluenta Danubii amnis in partibus Bajuvariorum advenit; cujus dum sequeretur fluenta, ad Radasbonam urbem pervenit, quæ ex sectis lapidibus constructa, in metropolim hujus gentis arcem creverat, quam tunc in tempore dux gentis Bajuvariorum vir alacer Theoto regebat. Ariboni consentiens Meginfredus in Vita num. 5 ait: Hujus monarchiam Theodo dux provinciæ … tunc possedit. Non unus porro Theodo Boiorum ducatum tenuit, aliique plures alii pauciores ejus nominis duces numerarunt. Arnolfus Vochburgensis lib. 1 de Miraculis S. Emmerammi, cap. 1 duos recenset, sub quorum altero sancti Episcopi Ratisbonam adventus debuit contigisse. Temporibus autem, inquit, quibus tantæ pesti (hæresi inter Boios serpenti) remedia parabantur, hi duces principabantur; Dioto scilicet vir illustris, cui filii in regnum non successerant; item alius Theodo, vir strenuus & alacer, sub quo clarissimus Christi confessor Ruopertus cum aliis servitoribus Juvavium devenit, ibique cursum præsentis vitæ consummavit. Sub quo S. Corbinianus Frisingam accessit. Is ergo duos filios habuit successores in regno, Diopertum videlicet atque Grimaldum; post quos ducatum genti huic præbuit Hucbertus.

[46] [ibidem detinetur a Theodone I duce] Dioto is idem est cum Theodone, qui post correctiorem Boiorum ducum seriem, ejus nominis I habetur. Is idem etiam est, qui S. Emmerammum Ratisbonæ excepit. Nam primo quidem Dioto ille ab Arnolfo primus recensetur inter duces, quorum tempore ad exstirpandos in Baioaria errores remedia parata fuere; id autem per S. Emmerammum factum esse, ex ejusdem Vita manifestum est. Secundo asserit Arnolfus, ejusdem Diotonis filios ipsi in regnum seu ducatum non successisse; quod de eodem Theodone, qui S. Emmerammum suscepit, non obscure tradunt Aribo ac Meginfredus, dum scribunt, Lantbertum ejusdem Theodonis filium, sanctique Episcopi barbarum parricidam, urgente divina ultione, in exsilium pulsum mortuumque, & omnes hujus posteros mirum in modum exagitatos fuisse; neque de alio istius Theodonis filio usquam meminerunt. Theodo alter, ejus nominis II, sub finem seculi VII S. Rupertum tunc Wormaciensem episcopum Ratisbonam arcessiit, sanctumque Corbinianum, seculo VIII adolescente Romam proficiscentem, frustra apud se retinere conatus, multis muneribus honoravit. Sub ejusdem denique filio Grimoaldo laudatus S. Corbinianus Roma rediens, episcopalem suam cathedram Frisingæ fixit, uti pluribus ostendimus in Commentario prævio ad Vitam hujus Sancti die VIII Septembris, in quo etiam plura de prædicto Theodone II ejusque filiis Baioariæ tetrarchis studiosus lector reperiet.

[47] Ut vero præmissa certa sunt, ita cum Theodonis I ducatus tempore apprime componi potest annus Christi 649, [anno circiter 649, propter difficultatem] quo S. Emmerammus ab eo duce Ratisbonæ benigne acceptus, nec invitus tandem detentus fuisse, ex communi annalistarum sententia creditur. Detinendi causa pio principi fuit suæ gentis multis erroribus implicatæ gravis necessitas; ad quam cum accederet ex perniciosis Baioarios inter ac Hunnos sive Avares bellis utrorumque limitum vastitas & peregrinantium pericula, tandem se induci sanctus Episcopus passus est, ut, quam his destinaverat, operam Baioariis impenderet. De bellis & ex his illata utrisque gentis limitibus strage, ac difficultate in Pannoniam inde transeundi Aribo in Vita num. 5 hæc ait: Eo namque tempore inter Hunorum & gentem Bajuvariorum orta est discordia, ita ut a vastantium manibus circa amnem Anisem interjacentem depopulatæ urbes pæne desertæ esse viderentur, ut saltus bestiis in augmentum daretur intelligi, quia humana fragilitas huc illucque transire diffidebat: quia quamvis jurejurandi vinculo adstrictus aliquis a quodam fuisset, penitus tamen majus insidiæ; quam ostensa benignitas æstimaretur.

[48] Vitiosam Aribonis periodum Meginfredus paucioribus exponens, [in Pannoniam commeandi, & Religionis statum] Theodonem inducit negantem, iter illud tunc temporis suscipi posse, propter discordiam scilicet & longam inter se & Avares bellorum controversiam fines in utroque limite desertos, ita ut circa Anesim fluvium urbes & loca, olim cultissima, tantis bestiarum immanitatibus horrerent, ne viantibus ullus transeundi aditus pateret. Quis porro religionis in Baioaria status tunc esset, laudatus Aribo num. 7 verbis, quæ subdo, declaravit. Habitatores, inquit, ejus neophiti eo in tempore idololatriam radicitus ex se non exstirpaverunt, quia, ut patres, calicem Christi communem & demoniorum [sibi] suisque filiis propinabant. Simili modo Meginfredus, Erant autem, ait, memoratæ civitatis (Ratisbonæ) & patriæ totius accolæ affluentia quidem mundanæ felicitatis illustres, sed noviter ad fidem adducti, delusæ vetustatis frutices nondum radicitus exstirpabant, & consuetudinem tenaciter hærentem ignorantia fovit. De tempore primum susceptæ, in Baioaria Christianæ fidei non convenit inter scriptores; dubitari tamen nequit, quin, dum Christianis imperatoribus pareret, eam jam admiserit, a qua deinde forte ex barbarorum commercio vel dominatu descivit & ad idola relapsa est.

[49] [apud Bavaros,] Certe redacti postmodum in Francorum potestatem Baioarii, veterum superstitionum tenaces, non nisi difficulter ac paulatim ad Christianas leges revocari potuerunt. Ita liquet ex legibus, quas Theodoricus I, Childebertus II, Clotarius II & Dagobertus I, Francorum reges, iisdem præscripserunt. Leges hasce a Frederico Lindebrogio editas laudat Coïntius ad annum Christi 638, ubi & earum multas, ad res ecclesiasticas divinumque cultum spectantes, ex eodem recenset. Mihi hic suffecerit earumdem Præfationem ex laudato Coïntio recitasse. Theodoricus rex Francorum cum esset Catalaunis, elegit viros sapientes, qui in regno suo legibus antiquis eruditi erant. Ipso autem dictante, jussit scribere legem Francorum & Alamannorum & Bajuvariorum, unicuique genti, quæ in ejus potestate erat, & secundum consuetudinem suam. Addidit, quæ addenda erant, & improvisa & incomposita resecavit, & quæ erant secundum consuetudinem paganorum, mutavit secundum legem Christianorum. Et quidquid Theodoricus rex propter vetustissimam paganorum consuetudinem emendare non potuit, posthæc Chlotarius rex perfecit.

[50] [qui veterum superstitionum tenaces,] Hæc omnia Dagobertus rex gloriosissimus per viros illustres, Claudium, Chadum, Indomagum & Agirulfum renovavit, & omnia vetera legum in melius transtulit, & unicuique genti scripta tradidit, quæ usque hodie perseverant. Hoc decretum est apud regem & principes ejus, & apud cunctum populum Christianum, qui infra regnum Meruwngorum consistunt. Hactenus Præfatio: qui vero hasce Baioariorum leges pervolvere voluerit, facile agnoscet, istorum regum temporibus, sive seculo VI & VII non paucos in Baioaria Christianos fuisse, hæresi tamen maxima ex parte infectos, ut modo videbimus. Clotario II mox laudato monarchiam, quam anno Christi 613 adeptus est, tenente, SS. Eustasius & Agilus ad prædicandam Baioariis Christianam fidem missi, multos ex illis magno cum labore converterunt. S. Agili Vita apud nos data illustrataque est ad diem XXX Augusti, ex cujus cap. 3 sequentia, quæ ad propositum nostrum pertinent, hic subjicio. Qui (SS. Eustasius, Agilusque) ingressi hujus itineris viam, juvante Christo, Wariscos prædicaturi accelerant, qui agrestium fanis decepti, quos vulgo faunos vocant, gentilium quoque errore seducti, in perfidiam devenerant. Fotini seu Bonosi veneno infecti. Quos, errore repulso, matri Ecclesiæ reconciliatos, veros Christi fecere cultores.

[51] [ac partim hæresi infecti,] Deinde directo calle ad Boias, quos illius incolæ Bodoarios vocant, pervenerunt, & multo labore Catholicæ fidei dogmate imbutos, plurimos illorum ad fidem Christianitatis converterunt. Hisce consonat Jonas in Vita S. Eustasii apud Mabillonium Sec. 2 Benedictino, pag. 117, num. 3, ubi legitur: Reversus ergo venerabilis vir Eustasius ad Luxovium, magistri (S. Columbani) præceptum implere parat, ut gentes, quæ vicinæ erant, fidei pabulo alerentur. Progressus igitur, Wariscis prædicat, quorum alii idololatriæ cultibus dediti, alii Fotini vel Bonosi errore maculati erant. His ad fidem conversis, ad Boios, qui nunc Bavocarii vocantur, tendit, eosque multo labore imbutos, fideique liniamentis correptos, plurimos eorum ad fidem convertit. Ubi cum aliquantisper moratus fuisset, dimisit sagaces viros, qui cœpti laboris in studio desudarent; ipse vero ad Luxovium remeare studet. Consentit etiam S. Salabergæ biographus apud laudatum Mabillonium pag. 423 & sequenti sic inquiens: Cum illo in tempore gens Boïcariorum, quam Orosius… Boios prisco vocabulo appellat, in extrema Germania Bonosiaco infecta (esset) errore … quæ hæresis antiqui & callidi hostis irretita habenis, purum hominem Dominum nostrum Jesum absque Deitate Patris esse censebat; ad quam nefariam & insanam doctrinam confutandam, immo resecandam, venerabilis vir Eustasius abba, divino utpote instigatus Spiritu, ex Luxovio monasterio, in Vosago saltu sito, advenit &c.

[52] Hæc paulo latius observanda censui, quia ex iis de religionis in Baioaria statu eo tempore, [sancti prædicatoris opera egebant, quam ipsis] quo S. Emmerammus eodem advenit, utcumque conjectare licet. Etenim cum præcitatus S. Agili biographus istam Baioariorum conversionem referat ad monarchiam Clotarii II, anno 613, ut diximus, initam, sanctus autem Eustasius apud laudatum Mabillonium anno 625 obiisse dicatur, consequitur eamdem conversionem triginta circiter annis ante ejusdem S. Emmerammi adventum contigisse. Atque hinc discimus, cur Baioarii id temporis neophiti & noviter ad fidem adducti ab Aribone & Meginfredo supra num. 48 dicantur. Verumtamen quantumvis feliciter S. Eustasius Agilusque apud eos laboraverint, superfuere tamen paganismi errorumque reliquiæ, quæ, ut credere fas est, partim eorum piam industriam illuserant, partim denuo pullularant, quasque proinde sanctus Episcopus a Theodone duce invitatus, funditus exstirpare constituit. Quam strenue quamque feliciter id opus aggressus fuerit, in utraque Vita legitur; ut necesse non sit de hoc argumento hic agere. Credo tamen equidem, triennium, post quod dire necatus est, nimis breve spatium fuisse, ut prospere cœpta ad præfixum sibi finem perduceret, remque Christianam per universam Baioariam satis stabiliret.

[53] Eodem enim seculo VII ad finem vergente, eo loci ibidem erat religio, [non sat diu potuit navare. Non fuit tamen] ut S. Rupertus tum Wormatiensis, deinde Salisburgensis episcopus, a Theodone II duce accersitus, necesse habuerit hunc ipsum ducem Catholica fide imbuere, eumque ac multos ejusdem gentis nobiles & plebeios sacro baptismate regenerare, ut ejusdem Sancti Acta testantur. Sed utrum hi paganismo, an hæresi infecti, an profano irritoque lavacro tincti fuerint, an vero sincerum baptisma ex perverso dogmate vel consuetudine tantum distulerint, non satis constat, neque id hujus loci est inquirere. Dubitari porro potest, an S. Emmerammus, dum Baioarios excolendos accepit, sedem quoque suam episcopalem apud eos fixerit, & Ratisbonensibus episcopis annumerandus sit. Dubitandi ratio habetur ex Aribone in Vita num. 5, ubi Theodonem ducem ab eo petentem inducit, ut eorum pontifex esse debuisset, & si ita dignaretur, vel pro humilitatis studio abbas hujus provinciæ cœnobiis normali studio præesse non recusaret. Deinde subdit, sanctum Episcopum, quia Avaris prædicare desiderabat, non nihil obluctatum, ac tandem ob rationes supra allegatas supplicanti duci annuisse.

[54] Verum multo rectius a Ratisbonensium episcoporum serie ordinaria excluditur; [episcopus Ratisbonensis ordinarius, sed adventitius.] cum non nisi velut adventitius episcopus Ratisbonæ ac per reliquam Baioariam episcopalia munia sua obiisse dicendus sit. Sane Meginfredus de Ratisbonensi ipsius episcopatu ne verbo quidem meminit, nec de alio ducis postulato sanctique Emmerammi consensu loquitur, quam ut Baioariis prædicaret. Ejus nomen pariter abest a catalogo episcoporum ejusdem sedis, a poëta anonymo seculi IX conscripto, editoque inter Analecta Mabillonii iteratæ editionis pag. 347, ubi primo loco Wicterpus, secundo Cauvipaldus recensetur his verbis:

Hic Reginensis sedis vocitatur ab urbe,
Quam rexit primo Wicterpus episcopus ille;
Post alius, Cauvipaldus qui nomine dictus.

Nec magis illum inter istius ecclesiæ præsules agnovit Arnolfus Vochburgensis tam lib. 1 quam secundo de Miraculis S. Emmerammi, licet posteriori loco Ratisbonenses episcopos ex professo recensuerit. Hic vero ordinariam episcoporum illorum seriem exorsus est a Gaubaldo, apud laudatum poëtam Cauvipaldo dicto, quem a S. Bonifacio seculo VIII episcopum ibidem constitutum ait, & ante quem ecclesiam illam absque certis episcopis fuisse affirmat. Dum itaque Aribo scribit, S. Emmerammum Theodoni roganti, ut eorum pontifex esse dignaretur, annuisse, hæc de episcopali Officio ibidem exercendo, non de sede stabili lege figenda instituendaque interpretamur; aut si dux postremum hoc etiam petierit, exsecutioni mandatum non fuit. Ceterum quibus cœnobiis Theodo sanctum Episcopum præficere voluerit, incompertum mihi est. Meginfredus de hac quoque re non meminit: in Coïntii vero exemplari sic legebatur: Vel pro humilitatis studio abbas hujus provinciæ cœnobialis normæ studio præesse non recusaret. Forsitan de condendis, non de jam tum conditis cœnobiis ibi sermo est.

[Annotata]

* meminisset

§ IV. Sancti martyrium, causa martyrii & adjuncta discutiuntur: palæstra, loca obitus & primæ sepulturæ: tempus emortuale.

[Sancti martyrium] Egregiam S. Emmerammi in excolendis Baioariis operam, collectamque ex eis uberem messem celebrant biographi, ut supra diximus; sed singularia facta non exponunt. Inde ad ejusdem martyrium enarrandum progrediuntur, quo ipsum post triennii in Baioaria moram coronatum esse consentiunt. Causam vero cædis cum ejusmodi adjunctis tradunt, quæ nec Viri sanctitas, nec recta ratio admitti patitur. Rem uti ab ipsis narratur, accipe. S. Emmerammus de instanti propediem morte divinitus præscius, facultatem Romam peregrinandi a Theodone duce postulat. Interea Ota vel Uta, ejusdem ducis filia, ex cujusdam judicis filio, nomine Sigibaldo, gravidata, cum crimen jam ultra celari non posset, una cum amasio suo ad sancti Episcopi pedes provoluta, suum dedecus confessa est, & auxilium petiit, quo non dubiæ irati patris ultioni uterque subtraheretur. Confitentes reos sanctus Præsul acriter increpuit, eisdemque æternas potius pœnas timere monitis, salutarem pœnitentiam injunxit. Mox eorum sortem misertus, iisdem auctor fuit, ut sese commissi sceleris reum apud patrem agerent. Sed Aribonem audiamus.

[56] [ac martyrii causa & adjuncta] Cœpit itaque, inquit num. 9 & 10, sanctissimus Vir gementium condolere sermonibus, commissum tamen peccatum acriter increpando, arguens, animæ dampnationem pertimescere magis debere insinuans, quam temporalia corporum supplicia. Pœnitentiæ modum his indicavit, pietatis tamen manum non subtrahens, sub silentio eis præcepit, ut super eum commissum scelus mittere deberent, ut facilius evaderent cruciatus. Præsciebat venerandus Pontifex, ut, si hoc in publicum eveniret crimen, nullo modo his veniam a patre puellæ impetrare potuisset: tunc se criminis alieni reum fieri obtulit, ut ab his flagellum, quod pertimescebant, averteret. Nec aliter factum hoc narrat Meginfredus, cujus verba pariter subjicio. Quid facerent? quod consilium caperent? Tempus urgebat partum, & culpa minabatur interitum. Supererant sola in B. Emmerammi & pietate fiducia, & in sanctitate consilia. Huc desperatio pallida provolvitur; pedes osculando demulcentur, crimen exponitur, venia rogatur. Postremo de vitæ remedio pia Paternitas consulitur, tantoque extitit querelatium modus flebilior, quanto de admissis pœnarum opinio præsentior.

[57] Horum beatus Pater acceptis gemitibus, conpati cæpit interius, [proponitur ex Aribone] & licet parturiret spiritum doloris, obfirmavit tamen delictis faciem arguentis. Læsum quippe ingenuæ regenerationis pudorem referens magis erubescendum, & æternam justi Judicis animadversionem vehementius esse pertimescendam; maxime cum hujus temporis supplicia, sicut quantitate, sic etiam ab æternis diversa sint qualitate. Proinde, sicut mos est, pœnitentibus viam reconciliationis ostendit, ipse alto dilectionis consilio alteritatis onera suscepturus, mandavit secretius, ut maculam hanc in se transferrent, quo facilius furorem ducis evaderent, quem noverat inexorabilem, cum ignominia cumularet dolorem. His ita inter ipsos peractis, acceptaque a Theodone Romam adeundi potestate, S. Emmerammus cum aliquot e suis clericis iter aggressus est. Sed priusquam Ratisbona efferret pedem, sollicitus, ne crimen sibi falso impingendum sacerdotali Ordini infamiam ceterisque grave offendiculum pareret, religiosum quemdam presbyterum, Wolflecum vel Wolflaïcum nomine, ad se accersivit, monuitque, ut, cum se ob quoddam crimen necatum audiret, innocentiam suam omni clero manifestaret, servato interim, dum viveret, silentio.

[58] Non diu inde discesserat sanctus Episcopus, quin Ota, [& Meginfredo;] prodente utero, manifesti flagitii convicta, auctoremque infamiæ suæ coram patre duce edicere jussa, sanctum Præsulem indicaverit. Quo audito, pater vehementer exardescens, stricto gladio filiam petiit, familiæ dedecus noxio sanguine expiaturus; sed ab adstantibus prohibitus, eamdem exheredatam, relegavit in Italiam, ubi reliquum vitæ suæ exsul exegit. Huic Otæ frater erat Lantbertus, qui sororis suæ opprobrio in innocentem Episcopum impotentius accensus, cum satellitum manu insecutus est, eique in villa Helffendorf, ubi post tridui iter ex industria substiterat, deprehenso illatam suæ domui injuriam cum acerbis dicteriis exprobavit. Contra Emmerammus innocentiam suam testatus, ad Apostolicam Sedem pro diluendo objecto crimine appellavit. Verum ille ira æstuans, sanctum Præsulem scalis alligatum membris barbare truncari jussit, in eoque cruento martyrio seminecem reliquit. Ita Aribo & Meginfredus de S. Emmerammi martyrio, causaque ejusdem, quam deinde multi alii etiam e martyrologis asseruerunt, uti infra videbimus; sed quoad aliquot adjuncta minime probabiliter.

[59] Advertit id Andreas Brunnerus in Annalibus Boïcis parter 1, [in quorum narratione merito displicet] lib. 5, ubi istud S. Emmerammi de scelere sibi falso imponendo cosilium, velut male confictum, ipsique Sancto injurium rejecit, docteque refellit. Et sane quid accusatio ista aliud est, quam perniciosum mendacium quo non tantum gravissimæ infamiæ nota sancto Præsuli inurebatur, verum etiam ejusdem vita in præsentissimum periculum, ut ab eventu patuit, conjiciebatur. Quis autem credat, ipsum aut adeo divinæ naturalisque legis immemorem fuisse, ut tam noxium mendacium persuadere sustinuerit, vel tam ignarum, ut id licitum esse crediderit? Neque ad divinum instinctum recurri hic potest, a cujus sanctitate ac veracitate hujusmodi consilia nequeunt proficisci. Ut vero idem istud consilium Sancto erat perniciosum, ita puellæ infamiam augebat, nec ad leniendam patris iram satis erat utile; minus enim dedecoris videri, leviusque ferri poterat, si ducis filia a nobili juvene, quam ab Episcopo vitiari se passa esset. Nonne, ipso teste biographo, Theodo pater, audito Emmerammi nomine, in vehementissimam iram exarsit, ita ut a suis vix retentus (fuerit,) ut proprias in eam (filiam suam) mitteret manus, & suam ense prosterneret subolem? Nonne, dum hoc perficere non posse se cerneret, privavit eam substantiis rebusque omnibus, & in exilii damnationem in Ausoniam direxit, in qua damnatione prædicta jam femina usque ad mortis permansit diem?

[60] [aliquot eruditis. quod Sanctus ipsemet] Absit igitur, ut tam imprudens tamque noxium consilium, soli Sigibaldo utile, ipsi vero auctori Otæque damnosum, a sancto prudentique episcopo Emmerammo profectum credamus. Porro, ut in commentis sæpe evenit, etiam cetera ejusdem hujusce rei adjuncta non cohærent. Ait enim biographus, S. Emmerammum, antequam Ratisbona Romam proficisceretur, Wolfleco presbytero innocentiam suam testatum esse, mandasseque, ut eam ipse primum post necem suam omni clero manifestaret. Cum enim ex urbe exiret, inquit Aribo in Vita num. XI, Vir venerandus quendam religiosum presbyterum, nomine Wolflecum, ad se accersierat, prophetiæ spiritu secretum indicans, ait: Adtende, dilectissime frater, & ne cui, me vivente, dixeris: cum enim diversis cruciatibus ex cujusdam crimine vitam me finisse audieris, manifesta omnibus in sacris constitutis Ordinibus, ut ne eorum quis ignavia delinquat, nec hujus criminis noxium me judicet, & quasi imitando hujus rei exempla, ex suo labatur statu. Arcanum itaque innocentiæ suæ sanctus Præsul Wolfleco servandum præcepit, non nisi post cædem suam divulgandum; nempe ut per opportunum silentium Sigibaldo Otæque consuleret, & per posthumas vindicias offendiculum cleri caveret.

[61] [Otæ & Sigibaldo suasisse dicatur,] Verum quod a Wolfleco tamdiu celatum voluit, Sanctus ipsemet, eodem teste biographo, coram Lantberto Otæ fratre ejusdemque satellitibus publice professus est, simul ac de sororis suæ stupro ab illo fuit interpellatus. Juverit Aribonis dicta retulisse. Dum autem deductum ad se videret (Lantpertus) temporali gloria elatus, ex occasione intulit verba dicens: Age, Episcope & gener noster. Ipse autem Deum testem invocans, se terrenis actibus socerum non habere testatus est. Cum prædictus princeps audire contempsisset, … cœpit sanctissimus Vir Dei episcopus hilari vultu, modestis & pacificis verbis excusationem inferre, dicens: Ad Romam me iturum promisi,… Mitte quemvis prudentem mecum pariter, ut depræsentetur in conspectu tanti Pontificis hac de re sententia, & ibi normaliter dijudicer, ne hujus reus appaream criminis &c. Ecce hic S. Emmerammus ipsemet Deum testem invocans, innocentiam suam prodit ac tuetur; dumque vel sic nihil proficit, eamdem coram Baioariæ legatis apud Romanum summi Pontificis tribunal probare se velle profitetur, utque id sibi liceat, precatur. Id autem qua ratione faceret, nisi Otæ criminationem, quam ipsemet ei suaserat, manifeste refellendo, miseram puellam, de gravissima calumnia convictam, gravioribus etiam suppliciis obnoxiam redderet.

[62] Huc scilicet recidissent bella ista sancti Præsulis consilia, [ut se stupri reum] ut vitiata virgo sanctum Episcopum suumque ac suæ gentis Doctorem & apostolum sacrilegi stupri, & sese ipsam gravioris infamiæ reos egisset, ac tandem non modo incontinentiæ suæ, verum etiam impiæ criminationis meritas pœnas pendere debuisset. Jure igitur Brunnerus, Adlzreitterus, Cointius, Pagiusque illam Aribonis ac Meginfredi narrationem rejecerunt. Non propterea tamen S. Emmerammi martyrium & martyrii causam in dubium revocamus, etsi ista adjuncta admitti posse negemus. Nam ego quidem non dubito, quin sanctus Antistes alienum flagitium, Sigibaldi scilicet cum Ota ducis filia illicitum complexum, sua cæde innocens luerit, sive ab ipsa Ota, quod verisimilius est, ut Sigibaldo suo consuleret, sive ab alio fuerit accusatus; verum id ex ipsius Sancti consilio factum esse non credo. Accusatio autem hæc eo securius poterat intentari, quod Sanctus jam tum triduo biduove, ut ex Vita colligitur, in suo itinere Romano processisset, eoque facilius fidem invenire, quod eadem illa Romana peregrinatio pro fuga male sibi conscii potuerit haberi. Brunnerus suspicatur, forte S. Emmerammum quiritanti Otæ suasisse, ut tempestiva fuga paterno furori se subduceret, eamdemque, dum id ageret, comprehensam, auctorem fugæ suæ nominasse, qui proinde etiam in stupri suspicionem venerit, utque in ira solet, præcipiti judicio damnatus & cæsus sit; verum hæc mera conjectura est.

[63] Idem auctor censet, sanctum Antistitem, cum objectum crimen diluere, [falso agerent. Mabillonii de hujus martyrii causa opinio.] & Sigibaldum reum agere facile posset, Christi exemplo maluisse pro ovibus suis suam vitam dare, quam prodere alienam. Sed an etiam hoc ultimum tam facile ei fuerit, non ausim certo edicere. Ratio est, quod Ota & Sigibaldus flagitium suum ipsi in Sacramentali confessione exposuisse videantur, ex qua sola si illud Sanctus intellexerit, non potuit sane, salva conscientia, Sigibaldum accusare. Quod si ita est, S. Emmerammus sacri tenax silentii pro sacramenti pœnitentiæ sigillo gloriosus martyr occubuit. Utut sit, non propterea tamen Aribonem mendacii insimulamus; facile enim fieri potuit, ut imperitum vulgus aut crassioris ingenii homines, cum ex Sancti silentio rem, ut facta fuerat, ignorarent, quo mirabilior ejusdem caritas redderetur, induxerint in animum, ut crederent, illum ipsum sui accusandi consilium Otæ dedisse; quam opinionem post integrum ab ejusdem Sancti martyrio seculum Aribo sine sana crisi adoptaverit. Ceterum Mabillonius tam Sec. V Benedictino in B. Tutone episcopo Ratisbonensi num. 4, quam tom. 2 Annalium ad annum Christi 739, num. L causam aliam martyrii assignavit. Is enim, nulla facta de Sigibaldo Otaque mentione, ait, S. Emmerammum a Lamberto tyranno, quem ob scelera increpare non cessabat, occisum esse; sed cum Mabillonius pro hac sententia nullum auctorem laudet, morari nos non debet.

[64] Auctor Tractatus de passione & gloria S. Emmerammi, [Vetusti scriptoris] qui se Gente Constantem appellat, quem supra jam laudavimus, Ariboni fere consentiens, singularem Sancti caritatem, ex qua martyrium subiit, sequenti elogio prosecutus est. Nacta vero, inquit, occasione illud Salomonis dicti implendi; “Eripe eos, qui ducuntur ad mortem;” cum aut illud mandatum exequeretur, aut reus in peccatis moreretur, totus in viscera compassionis effusus, & in hoc vere Domini sui imitator effectus, qui aliena peccata transtulit in corpore suo super lignum, miserorum supplicia, quæ pavebant, ipse sustinuit, & crucem Domini per fœdi criminis opprobrium, quod in stuprum prolapsi admiserant, venerabilis Sacerdos ferre non recusavit. Quid fratres mei? Quod factum huic simile unquam vidistis. Quam gloriam huic Martyri & Sacerdoti æquiparandam putatis? Elias & Joannes adulteria regum conjugum castigantes, ambo levantur in cælum, ille per currum, iste per martyrium. Sed hos nimirum levior conditio, minor necessitas urgebat: nam nec inter stultos quidem desunt, qui multo honestiorem putent causam increpiti, quam admissi incestus.

[65] [de eodem martyrio oratio,] Uterque illorum pro varietate a libidinosis tantum appetebatur; hic autem violatoribus dans facultatem in se transferendi facinoris, uno solum presbytero innocentiæ suæ inter mortales teste relicto, elegit suam potius vitam profana ad tempus suspicione commaculari, a Deo autem secretorum conscio, quo ipse vellet ordine, purgandam, quam noxiorum vitam per diversa tormentorum genera finiri. Recolens enim Dominum dicentem, “Nolo mortem peccatoris, sed ut convertatur & vivat;” peccantes sibi confessos ad correctionem reservavit, & seipsum pro eorum mortibus gratissimam Deo hostiam immolari permisit. Hæc ipse, qui si per datam a Sancto violatoribus facultatem in se transferendi facinoris intelligat datum ab eo, ut id facerent, consilium vel consensum, eodem modo, quo Aribo, corrigendus est; si vero tantum velit, sanctum Episcopum, cum id impedire posset, ex caritate permisisse, nihil est, quod in ejusdem dictis reprehendamus. Obiter quoque observa, quod de castigatis per Eliam prophetam regum conjugum adulteriis dicitur, improprie dictum esse; de idololatria scilicet, quæ in variis sacræ Scripturæ locis adulterii & fornicationis nomine appellatur, quamque laudatus propheta in Achabo rege Israël & conjuge Jezabele acriter castigavit.

[66] [& Baronii narratio recensetur.] Eminentissimus Baronius ad annum Christi 702, Aribonem laudans, martyrium ejusque causam sic memorat, ut de sola Sancti permissione intelligi possit. Causa autem ea, ait, martyrii intercessit, quæ & ipsum Redemptorem humani generis impulit crucis subire supplicium; dum videlicet aliena innocens super se peccata suscepit libens volensque, quousque liberaret a morte, qui scelus admisit; licet postea suæ exstiterit innocentiæ defensor. Etenim dum Theodonis principis filia Ota virgo Sigibaldo cuidam commixta ex stupro concipiens, fœtu gravida cognita, in vitæ discrimen una cum juvene adduceretur, ut ipse eos a nece eriperet, sibi passus est crimen adscribi, cujus causa crudelissime a fratre ejusdem feminæ cæsus est. In Romano quoque Martyrologio ad hunc diem XXII Septembris eumdem his verbis annuntiavit: Ratisponæ in Bavaria S. Emmerammi episcopi, & martyris, qui, ut alios liberaret, mortem sævissimam Christi causa patienter subiit. Hæc Baronius, quæ sicut vera putamus, ita etiam sancto Martyri gloriosa sunt.

[67] Barbarum cædis modum Aribo num. 16 & seqq. exponit, & supra laudati Tractatus sive Sermonis de passione, [Martyrii modus ab eodem vetusto scriptore] & gloria S. Emmerammi auctor suo stilo sic exornavit: Irruit super eum funestus lictor, sathanæ ferali percitus rabie, sanctumque Dei Antistitem, innocui comitatus fuga desertum, abstrahit, juxta quod scriptum est: “Percutiam pastorem, & dispergentur oves gregis.” Hic ad libitum crudelis belluæ sacratissimæ Deo hostiæ aries electus toto corpore laniatur,

Ora, manusque ambas, populataque tempora raptis

Auribus, & truncas miserando vulnere nares; Cerebrum quoque, lumine sapientiæ semper irradiatum, oculorum luce privarunt; cum illi interior acies animi etiam mundano sole vibrantior, indefectiva status sui claritate luceret. Linguam quoque, cælestis oraculi ministram, ex invisibili fontis arcano, juxta quod ratio censuerat, nova proferentem & vetera, de sancti oris camera pestifer chirurgus radicitus evellit. Insanus furor nusquam pertractans, quia “Labia sacerdotis custodiunt scientiam, & legem requirent ex ore ejus; quia angelus Domini exercituum est.” In ipso etiam sexu, scilicet artibus in illo non pudendis, inconsiderata ferocitas perversa, pro dolor, exercuit judicia!

[68] Sic, Christe, tibi militantium virtus, gregis tui Sacerdos & hostia, clypeo sufferentiæ præmunitus, te attestante, [expositus & celebratus.] & omnia vulnera ejus tuæ causa dilectionis inflicta numerante, centenæ Martyr coronæ angelica pompa subvectus, triumphorum gloria exaltatus cælestem aulam ascendit, completo in eo, quod Salomon admonet: “Non veteris * usque ad mortem justificari; quia merces Dei manet in æternum.” Et Psalmista: “Qui confidunt in Domino, sicut Mons Sion, non commovebuntur in æternum:” itemque apostolus Jacobus: “Beatus vir, qui suffert tentationem; quoniam, cum probatus fuerit, accipiet coronam vitæ.” Sit igitur Roma celebris Laurentio, Hierusalem Stephano inclita, Carthago nobilis Cypriano, Smyrna Polycarpo, Hispania illustris Cucuphate magno; nostra autem Ratispona suo gaudeat Emmerammo, non minus gratiæ beneficium ab hoc sperans Patrono, quam & earum quælibet a suo indulgentissimo parente &c. Sequitur apostrophe ad sanctum Martyrem non inelegans, quam prætermitto.

[69] Barbaram hanc carnificinam sanctus Præsul, utroque biographo teste, passus est in Helffendorf, ubi post tridui iter ex industria moras quærens substiterat, [Martyrium passus in Helffendorf,] ut quos ibidem affore divinitus præsagiebat, carnifices suos operiretur. Locus hic Superioris Bavariæ est, inter Isaram & Oenum supra Monachium situs in diœcesi Frisingensi & in præfectura Aiblingensi, teste Matthæo Seutter in tabula ejusdem diœcesis, cujus ecclesiæ cathedrali sub Erimberto episcopo eumdem donatum & sacra æde illustratum fuisse, docet Meichelbeckius in Historia dicti episcopatus tom. 1, dissert. 2, pag. XV. Admodum reverendus pater prior Emmerammensis, sæpe laudatus, in suis observationibus Mss. præterea docet, extra eumdem pagum hodieque monstrari lapidem, qui sacro Martyris sanguine conspersus fuisse creditur. Porro licet sanctus Episcopus non in eodem loco victricem animam Deo reddiderit, illum tamen pro ejus palæstra assignavi, quia in eodem crudelem illam carnificinam passus est, ex qua, dum a suis alio deferretur, in quodam prato martyrium suum morte consummavit. Etenim cum Lantbertus illum membris omnibus fœde truncatum seminecem reliquisset, itineris comites, quos tyranni metus in latebras compulerat, tandem prodeuntes eumdem plaustro impositum ad villam Aschaim, milliario fere duodecimo (teste Aribone) inde distantem vexerunt, ut ibidem in ecclesia S. Petro Apostolorum principi dicata honoratius moreretur; imprudenti sane consilio, sed ex cædis atrocitate consternatis utcumque condonando; nam & ea vectura mutilato Præsuli non potuit non peracerba accidere, & gravis conturbatio sæpe non recta consilia dictat.

[70] Nondum ad villam Aschaim pervenerant, cum sanctus Martyr, [obiit prope vicum Aschaim,] mortem sibi jamjam instare gravi gemitu indicavit, ideoque e plaustro in subjecto gramine depositus est, ubi felicem animam cum ingenti lumine emisit ad cælum. Locum hunc milliario tertio ab Aschaim distare, ibidemque in ejusdem rei monumentum erectam ecclesiam fuisse tradit Aribo, consentitque Meginfredus; verum hæc tanta utriusque loci distantia non convenit cum iis, quæ de eodem argumento aliunde habemus. Cœlestinus enim abbas Emmerammensis in Ratisbona monastica, cap. 6 diserte asserit, locum, in quo Sanctus obiit, & in quo ecclesia erecta suo tempore etiam visebatur, non nisi quarta milliarii parte ab Aschaim distare. Laudatus quoque Forstenius Prior in notitiis Mss. cum inter ecclesias S. Emmerammo variis in locis dicatas ecclesiam in Aschaim nominasset, mox subdidit: Ibidem extra pagum capella in loco, ubi spiritum cælo transmisit.

[71] Hisce consonat Matthæus Seutter in tabula geographica episcopatus Frisingensis, [& in Aschaim sepultus est.] in qua vicum Aschaim collocat ad dexteram Isaræ ripam infra Monachium & circa ejusdem episcopatus Frisingensis confinia, & prope eumdem vicum notat S. Haimeran; qua voce haud dubie laudatam ecclesiam seu sacellum videtur indicare. Dicendum itaque est, Aribonem, quique hunc secutus est, Meginfredum, longe alia itinerum mensura usos esse, cum ambo etiam vicum Helffendorf 12 milliaribus ab Aschaim collocent, quorum locorum distantia non nisi quatuor milliarium Germanicorum notatur in tabulis Frederici de Wit, cui fere consentiunt etiam aliæ, quas consului. Demortui Martyris corpus plaustro rursus impositum, ad Aschaim delatum fuit, ibidemque in S. Petri ecclesia sepultum, ubi aliquo tempore quievit, donec Ratisbonam solemni cum pompa translatum est, uti sequenti § dicemus. Vacuum tamen Sancti sepulcrum in Aschaim hodieque monstrari, R. P. Prior Forstenius in sæpe dictis notitiis affirmat.

[72] De tempore martyrii ipsius consentiunt scriptores, hoc in Christi annum 652 incidisse, [Annus & dies ipsius emortualis.] qui in epitaphio ejusdem supra relato inscriptus legitur, & cum ducatu Theodonis I, a quo Sanctus Ratisbonæ benigne acceptus detentusque fuisse dicitur, optime convenit. Cardinalis Baronius tom. 8 Annalium istud multo serius, circa annum scilicet 702, dubie tamen, retulerat, Ad præsens, inquiens, tempus referri posse videtur (licet annus haud satis exploratus haberi possit) martyrium Hiemerammi episcopi Ratisponensis sub Theodone Bavariæ principe, hoc tempore illis populis dominante. Ita ibi; sed errorem postea melius edoctus correxit, post tom. 9 inter emendanda pag. 908 dicens: Verum quod ad tempus martyrii S. Emmeranni in incertum (ut diximus) sine certo duce cucurrimus. Cum enim non esset scriptus liber nec certus auctor, quem sequeremur, errare contigit; quod non prius sensimus, quam cum accepimus epitaphium antiquitus scriptum, in quo expresse ponitur martyrium consummasse anno Christi DCLII. Accepimus illuc a viro doctissimo Marco Velsero Augustano &c. Hæc de anno; diem autem ejusdem emortualem fuisse XXII Septembris, ad quem Martyrologiis inscriptus est, coliturque, omnes, quos vidi, pariter consentiunt.

[Annotata]

* ne verearis

§ V. Sacri corporis translatio Ratisbonam: monasterii erectio & ecclesiæ amplificatio: aliæ corporis elevationes: an a Formoso PP. canonizatus & elevatus sit, & ipsius ecclesia ad eodem dedicata?

[Incolæ divinitus admoniti sacrum corpus] Quamdiu sacrum Martyris corpus in Aschaim humatum jacuerit, non satis clare edicunt biographi; si tamen Aribonis mentem recte assequar, videtur intra duos post martyrium menses inde translatum fuisse. Post enarratam enim sepulturam illius mox subdit, cælum atris nubibus obductum continuos quadraginta dies inter terrifica fulgura tam copiosos imbres effudisse, ut repletis torrentium amniumque alveis exundantes aquæ, campisque superfusæ, non dubiam Bavariæ stragem minarentur. Revelatum autem quibusdam esse, ut ea calamitas cessaret, transferendum Ratisbonam esse sacrum pignus, idque tunc a Theodone duce cleroque ac populo magna cum pompa curatum fuisse. Diximus supra, pagum Aschaim ad dexteram Isaræ ripam situm esse. Haud procul inde, forte unius milliaris spatio distat Unter Vehring, sive Veringa inferior, pagus in episcopatu Frisingensi atque in ipsa Isaræ ripa situs, ubi venerabiles Sancti exuviæ navi impositæ fuisse creduntur, in cujus rei memoriam etiam ibi ecclesia ædificata hodiedum visitur.

[74] Inde secundo flumine, ut habet Aribo, sacrum corpus devectum, [per Isaram & Danubium non sine prodigiis] per ejusdem ostia e regione loci, ubi nunc Deckendorfium oppidulum est, in Danubium descendit, per cujus adversos fluctus Ratisbonam tandem inter festivos applausus advectum est. Duo autem in toto hoc itinere memorabilia accidisse memorat laudatus biographus; primum, quod accensæ circa sacrum funus sub aperto aëre faces inter perpetuos ventorum turbines imbresque non modo non exstinguerentur, verum etiam tanta securitate quietissimam in altum earum flammæ direxerint aciem, acsi in cubiculo tranquillissimo sine commotione aëris stetissent. Alterum est, quod, cum adverso Danubio navigantibus alias multum obnitendum sit, navis hæc inter tot procellas tam celeri prosperoque cursu provecta sit, quasi secundis fluctibus velisque usa esset. Fabulam, quam Hebræi ad suæ perfidiæ commendationem ex hisce commenti fuere, num. 25 retulimus.

[75] Appulsum Ratisbonam venerabile pignus Theodo ipse dux, [Ratisbonam vehunt, ubi in ecclesia S. Georgii tumulatur.] una cum optimatibus, clero ac populo obviam factus, magna cum religione suscepit, & sacerdotum ministerio in S. Georgii martyris sacra æde, quæ tunc temporis in colle extra urbis muros stabat, honorifice deponendum curavit: quo facto, procellosa aëris intemperies, quæ Bavariam infestabat, subito cessavit, teste Aribone in Vita num. 34, ubi hæc ait: Eodem vero momento cælum tantam reddidit serenitatem, ut nubs * in nullis appareret plagis. Meginfredus præter ista etiam alia miracula in eadem translatione Ratisbonæ facta generatim sic memorat: Traditur autem, firmaque assertione probatur, quod in illa via, qua levatus a navi ferebatur ad ecclesiam, triginta signis divina eum pietas clarificaret. Verum, quæ ista signa fuerint, non exponit. De vetusto illo S. Georgii sacello, quod deinde in nobilem basilicam ac monasterium Ordinis S. Benedicti, hodieque florens, excrevit, Andreas presbyteri Ratisbonensis in suo Chronico generali ex Conrado de Monte Puellarum refert sequentia.

[76] [Ecclesia hæc, de qua hic aliqua observantur,] Diligenter est advertendum, (& sunt verba magistri de Monte Puellarum in Cronica sua) quod olim temporibus paganismi & infidelitatis in illo colle, ubi nunc est monasterium B. Emmerammi situatum, tunc extra muros civitatis fuit lucus arborum sylvestrium, ubi diversorum simulacra idolorum ab infidelibus colebantur. Qua superstitiosa hominum stultitia tandem divina volente gratia, evanente & fide Catholica parumper scintillante, ibidem luco deposito, viles casæ pauperum hominum suburbanorum civitatis constructæ fuerant, & inter easdem casas constructum fuerat humillimum oratorium, in quo consecrata fuerat ara per fideles Christi, tunc tenuiter clarentes in honore B. Georgii martyris, quæ capella steterat ibi tugurii more, quæ ara hodie in dicto monasterio in honore prædicti martyris Georgii cernitur ad latus Australe versus ambitum monasterii supra dicti, ante quam aram etiam publice hodie videtur sancti martyris Emmerammi epitaphium & sepulchrum.

[77] [postmodum in insignem basilicam ac monasterium] Nec mirum autem, quod beatus Martyr in eadem capella, Domino jubente, voluit quiescere & extremi sententiam examinis ibidem præstolari; quia cum primo gratia docendi populum in fide orthodoxa in Ratisbonam se transtulisset, post crebros frequenter labores circa gregem Domino nostro Jesu Christo lucrandum, in prædicta secreta capella tumultui hominum aliena ipse felicissimus Pater solus Deo vigiliis & orationibus consueverat angelica meditatione vacare. Hactenus Conradus, qui cum in Ratisbona monastica canonicus Ratisbonensis anno 1373 floruisse dicatur, non potest magnæ esse auctoritatis, quantum ad prædictæ sacræ ædis originem attinet, nisi id ex antiquioribus monumentis didicerit, quod an factum sit, ignoro. Dixi supra, eamdem illam S. Georgii ædem postmodum in nobilem basilicam ac monasterium Ordinis S. Benedicti, sanctoque Emmerammo dicatum excrevisse, idque apud omnes extra dubium est. Quo tamen tempore, quove auctore id factum fuerit, nec Aribo, nec Meginfredus tradidit; imo ambo de monasterio altum silent, licet aliunde constet, illud etiam Aribonis tempore multo antiquius esse. Arnolfus Vochburgensis multa quidem de eodem memoravit in utroque libro de Miraculis, sed de ejusdem exordio ac fundatore pariter siluit.

[78] [Ordinis S. Benedicti excrevit seculo VII,] Contra vero recentiores rerum Boïcarum scriptores, Aventinus, Velserus, Brunnerus, Adlzreitterus, Raderus & Hundius eumdem Theodonem ducem, a quo S. Emmerammum in Bavaria detentum fuisse diximus, istius monasterii fundatorem agnoscunt, unanimique consensu credunt, hoc ab eo conditum fuisse, ut, si quam in sancti Episcopi dira cæde, a Lantberto filio suo patrata, noxam haberet, hanc pia illa munificentia publicoque monumento expiaret. Eamdem sententiam amplexi fuere Coïntius tom. 4 Annalium ad annum Christi 697, Pagius in Critica Baronii ad annum 652 & 680, Georgius Eccardus tom. 1 Franciæ Orientalis, ac novissime celsissimus ac reverendissimus abbas Emmerammensis Joannes Baptista Krauss tam in Ratisbona monastica, quam in Dissertationibus mox laudandis, in quibus hanc antiquam Emmerammensium traditionem esse affirmat. Quamquam autem isti de Theodone I consentiunt, de anno tamen discrepant, quod alii illum citius, alii serius obiisse arbitrati sint, vel ad ejusdem obitus annum non adverterint. Nam Hundius monasterii epocham anno 696, Brunnerus & post ipsum Coïntius 697 illigarunt; alii ad hunc ipsum annum de eodem monasterio meminerunt, quia legerant, eo anno Apollonium primum ejusdem loci abbatem floruisse.

[79] Contra Pagius ac mox laudatus abbas, qui Theodonem I circa annum 680 vita functum esse censent, [sed de ejusdem fundatoribus, modoque,] fundationem illam consequentur citius, sine certo tamen anno, collocarunt. Marcus Hansizius Societatis Jesu doctor theologus, duobus tomis Germaniæ sacræ orbi litterario notus, in Prodromo tomi 3, anno 1754 Viennæ Austriæ typis edito, de anno quidem 697 a prioribus non dissentit; sed cum Theodonis I mortem ante id temporis pariter figat, prædictam fundationem ipsius successori Theodoni II, sanctoque Ruperto, postea Salisburgensi episcopo, adscribit. Præterea statuit, Ratisbonensem episcopatum ab iisdem in & cum dicto monasterio sic erectum constitutumque fuisse, ut episcopalis sedes monastica esset, idemque jure perpetuo monasterii abbas, qui episcopus, & monachi cathedrales. Verum nova hæc sententia vehementer displicuit laudato celsissimo abbati, qui cum monasterii sui primæva jura ac privilegia per eam destrui crederet, Dissertationem de Ortu & libertate monasterii S. Emmerammi, itemque alteram de Exemptione & libertate imperiali ejusdem, ac denique tertiam Illustrationem typis Ratisbonensibus excusas opposuit, in quibus monasterium suum a Theodone I ante annum 680 fundatum, & ab ipsa sua origine liberum, non sedem episcopalem monasticam fuisse contendit.

[80] Prodromum suum laudatus Hansizius Illustratione apologetica, [quo primum fundatum fuerit hodiedum acriter litigatur.] & alio Opusculo, quod Disquisitionem de valore privilegiorum monasterii Emmerammensis inscripsit, eodem anno 1755 vulgatis, adversus celsissimi abbatis Dissertationes pariter tutatus est. Ego me horum clarissimorum virorum, quos ambos veneror, litibus non immisceo, cum ad S. Emmerammum, cujus Acta & gloriam posthumam illustranda, non Historiam monasterii istius scribendam, suscepi, nihil aut parum faciat, quo modo monasterium illud primo erectum ac constitutum fuerit. Id unum mihi sufficit, constare, monasterium illud ante seculi VII finem conditum, sanctoque Emmerammo dicatum fuisse; nam quod Mabillonius tom. 2 Annal. ad annum Christi 739, num. L ejusdem exordia ad hunc circiter annum retulerit, morari nos non debet, cum id neutiquam possit admitti. Certum quoque est ex Arnolfo Vochburgensi, Ratisbonenses episcopos sedem suam olim multo tempore in S. Emmerammi ecclesia tenuisse, eosdemque eidem monasterio præfuisse abbates; at quo id pacto, quove jure factum fuerit, non inquiro, sed eruditis ex supra dictis Prodromo & Dissertationibus, ceterisque eo spectantibus judicandum relinquo.

[81] Ut ut ista se habeant, S. Georgii ecclesiam, in qua S. Emmerammi corpus tumulatum fuisse diximus, [Eadem ecclesia ampliatur, & muris civitatis includitur.] Sintpertus episcopus Ratisbonensis seculo VIII multum ampliavit. Ita discimus ex Arnolfo Vochburgensi lib. 2 de Miraculis, ubi Ratisbonenses episcopos recensens, sic ait: Post hunc (Gaubaldum) Sintpertus cathedram pontificalem cum regimine ecclesiastico suscepit, qui B. Emmerammo basilicam novam amplioribus spatiis & propensiore sumptu construxit atque ornavit. Obiter hic observo, Gaubaldum seu Garibaldum inter & Sintpertum a poëta anonymo, quem num. 54 laudavi, Sigericum interponi, cujus successorem Adalawinum Eccardus tom. 1 Franciæ Orientalis anno Christi 791 episcopum ordinatum esse, ex Annalibus Wirceburgensibus ostendit. Seculo X eadem ecclesia ac monasterium, quæ eo usque extra civitatem fuerant, ejusdem muris inclusa fuere sub Arnolfo Bavariæ duce, ut testatur Anolfus Vochburgensis lib. 1 de Miraculis, ex quo sequentia excerpo: Monasterium beatissimi martyris Emmerammi, quod prius extra fuerat, cœpit esse intra muros Ratisbonensium civitatis, quos Arnolfus dux, inter optimates opere diviso, cito construxerat sub rege Henrico, Germaniæ scilicet rege, cognomento Aucupe. Annum Christi 920 abbas Cœlestinus in Ratisbona monastica cap. 32, Adlzreitterus vero in Annalibus Boicis parte 1, lib. 13 annum huic rei 922 adscribunt. Qui de eadem ecclesia monasterioque ac variis eorumdem casibus plura voluerit, adeat sæpe laudatam Ratisbonam monasticam. Modo restant aliqua de S. Emmerammi corpore dicenda.

[82] [Corpus per S. Gaubaldum elevatur seculo VIII;] Vidimus illud ex prima sua sepultura Aschaimiensi Ratisbonam translatum & in S. Georgii ecclesia sepultum fuisse. Dum hic multis miraculis in dies magis magisque elucesceret, S. Gaubaldus vel Garibaldus a S. Bonifacio episcopo martyre ecclesiæ Ratisbonensi anno 739 præfectus episcopus est. Is vero cum ex miraculorum multitudine sancti Martyris in cælo gloriam æstimaret, merito censuit, sacras ejusdem exuvias honoratiori loco, quam hactenus jacuerant, reponendas esse. Novum itaque ac splendidiorem tumulum ex gypso & marmore, quem Boicæ gentis optimates auro & pretiosis lapillis exornarunt, in eadem ecclesia fieri curavit, in eoque venerabile ejus corpus deposuit. Rem, ut gesta est, pluribus narrat Aribo in Vita edenda num. 34 & sequenti, & Arnolfus Vochburgensis lib. 1 de Miraculis pariter dando, num. 3 & 4, ut necesse non sit, eam hic pluribus explicare. Addo tamen, quod idem Arnolfus lib. 2 apud Canisium in Antiquis lectionibus de eadem denuo sed breviter annotavit. Inprimis, inquit, præfuit (ecclesiæ Ratisbonensi) dominus Gaubaldus, vir sanctus & religiosus, sub quo corpus B. Emmerammi, vere martyris & episcopi, translatum est de loco, in quo positum fuerat, quando ab Ascheim huc transportatum erat. Translationis hujus tempus nusquam reperi, neque ex Aribonis aut Arnolfi dictis erui potest. De anno etiam S. Gaubaldi emortuali non convenit inter scriptores, quorum alii ipsi annos 13, alii 22, Trithemius etiam 40 in episcopatu tribuunt. Consule Opus nostrum tom. 1 Januarii ad diem VIII, ubi de ipso breviter actum est.

[83] [deinde seculo XVII inventum, argenteæ thecæ includitur.] Porro ut illa S. Emmerammi ecclesia tot seculorum lapsu varios casus subiit, ita etiam a variis restaurata exornataque fuit, quæ omnia enarrare hujus loci non est. Addo tamen ex Ratisbona Monastica cap. 7, eam anno 1642 fortuito igne conflagrasse, ac triennio post sacrum Martyris corpus sub altaris fornice summo cum gaudio repertum, ac tandem anno 1659 ipso sacro Pentecostes die argenteæ thecæ inclusum, publicæ fidelium venerationi expositum fuisse. Verba Cœlestini abbatis ex Germanicis Latina subjungo. Anno MDCXLII, die XXX Julii pulchra illa probeque exornata basilica ex inopino incendio in cinerem redacta est. Quam ob rem nos afflictos Deus misericordiæ suæ oculis denuo aspexit, tertioque post anno, nempe MDCXLV, die XXIII Martii pretiosissimum cimelium ac thesaurum, sanctum patrem nostrum Emmerammum, sub altaris fornice per ignem corrupto in duplici sua theca sive loculo inveniri permisit, qui deinde anno MDCLIX sacro Pentecostes die argenteæ lipsanothecæ inclusus, ac omnibus piis Christi fidelibus venerandus publice primum expositus est. Ceterum ea ecclesiæ combustio sacrique corporis inventio sub Placido Judmann abbate, corporis vero in pretiosam illam thecam inclusio sub abbate Cœlestino, Ratisbonæ monasticæ auctore, contigerunt; uti disco ex ejusdem Operis continuatore celsissimo abbate Joanne Baptista Krauss, qui Cœlestinum Vogl laudato Placido anno 1655 in abbatiam successisse testatur.

[84] Laudatus Cœlestinus cap. 7 præterea aliqua addit de S. Emmerammi cultu per Formosum Papam ampliato, [Formosus Papa dicitur Emmerammum canonizasse,] quæ hic examinanda sunt. Sic ergo habet ibidem sermone Germanico: Imperator Arnulphus … strenue curavit, ut Papa Formosus tempore Tutonis episcopi Ratisbonensis S. Emmerammum Sanctorum albo inscriberet, eumdemque ex S. Georgii sacello transferret ad altare princeps ecclesiæ monasticæ, quam laudatus Formosus in honorem sanctissimæ Trinitatis, Dei Genitricis Mariæ, Apostolorum principis Petri, ac pretiosi martyris & episcopi Emmerammi, præsentibus archiepiscopis, & episcopis consecravit & Indulgentiis donavit. Deinde subduntur sequentia Latine. Episcopi huic actui præsentes fuere: Coloniensis, Belluacensis, Basileensis, Curiensis, Ossensis, Moguntinensis, Herbipolensis, Cabilionensis, Brumensis, Frisingensis, Hiltinensis, Constantiensis, Augustensis, Treverensis, Argentinensis, Mindensis, Wormatiensis, Spirensis, Mettensis, Verdunensis, Ratisbonensis. Hactenus Cœlestinus, nullum ex dictis episcopis præter Tutonem nominans, nullumque instrumentum laudans, ex quo ea didicerit.

[85] Suspicor tamen, id ipsum instrumentum esse, [ejusdem corpus transtulisse] de quo celsissimus abbas Joannes Baptista Krauss ibidem inter annotata sic meminit: In quodam Ms., sub initium seculi XV exarato, sequentia verba leguntur: “Anno Dominicæ Incarnationis DCCCXCVIII, Indictione prima, imperante invictissimo Romanorum augusto Arnolfo, presidente huic sedi felicis recordationis Tutone epo., dedicatum est hoc templum Dei octavo Kalend. Octobris a sanctissimo Sedis Apostolice presule Formoso … presente & hoc ipsum procurante dno Arnulfo imperatore, presentibus quoque” (hic ponuntur episcopi superius notati) “omnibus itaque vere contritis & confessis templum hoc devotis orationibus seu eleemosynarum largitionibus frequentantibus relaxat Dnus Papa predictus XL dies criminalium & LXXX venialium. Et una cum ipso quatuor archiepiscopi supradicti singuli ipsorum XL dies criminalium & octuaginta dies venialium auctoritate & consensu prefati Dni Papæ intervenientibus perpetuis futuris temporibus duraturam.” De eadem consecratione etiam mentio fit in Privilegio Ludovici, Arnulphi imperatoris filii, quod anno 903 datum notatur, & in quo apud laudatum celsissimum abbatem parte 2 Ratisbonæ monasticæ, sive lib. Probationum num. 34, Ludovicus ille sic loquitur: Quod etiam monasterium sanctissimus Formosus Papa ad instantiam & petitionem beatæ memoriæ patris nostri Arnolfi imperatoris consecravit, magnam indulgentiam una cum episcopis cum eo ibi existentibus ipsi monasterio conferens, sex septimanis ante festum S. Emmerami, annis singulis perpetuo duraturam.

[86] [& ecclesiam dedicasse Ratisbonæ, quæ omnia] Idem celsissimus Nota 5 ad Arnolfi imperatoris diploma, quod ibidem num. 30 recenset, ex Chronico, seu Floribus temporum Martini Minoritæ apud Eccardum tom. 1 Scriptorum medii ævi pag. 1610 ad propositum suum hæc profert: Formosus … in Papam electus est, qui in Ratisbona ad sanctum Gumeranum dedicavit. Monet autem recte, Emmerammum pro Gumeranum legendum esse. Verum isthæc omnia cum Formosi Pontificatum ac rebus gestis componi non possunt. Nam primo quidem Formosus Romanum Pontificatum tenuit ab anno Christi 891 usque ad 896, quo ipso Paschatis die vita functus est, atque adeo non potuit anno 898 Emmerammensem ecclesiam Ratisbonæ dedicare, ut habet Ms. præcedenti numero relatum. Secundo fuit quidem Arnulphus rex anno 896 Romæ apud Formosum Papam, qui ipsum adversus Lamberti tyrannidem eo advocaverat, ipsumque imperatorem tunc coronavit; sed laudatum Pontificem toto Pontificatus sui tempore umquam Ratisbonæ fuisse, nullus veterum scriptorum tradidit, nec aliunde verisimile est. Hinc non potest non hac in parte suspectum reddi prælaudatum Ludovici Germaniæ regis Privilegium, in quo etiam id insolitum reperitur, quod Ludovico II, Lotharii imperatoris filio, cognomentum Pius addatur, quod proprium est Ludovico Caroli Magni filio, qui ibidem sine illo titulo nominatur.

[87] [admitti non possunt,] Minus difficultatis pariunt auctor Ms. seculi XV, num. 85 laudati, & Martinus Minorita, qui, ut ipse habet initio sui Chronici, hoc ab initio mundi ad annum usque 1290 deduxit. Hi, inquam minus difficultatis pariunt, cum eorum prior in anno manifeste erraverit, & ambo a Formosi ætate tam remoti vixerint, ut in errorem facile potuerint induci. Ad hæc sæpe laudatus celsissimus abbas Kraussius satis insinuat, obscuram esse ejus memoriam; nam in Dissertatione sua de Ortu & libertate monasterii S. Emmerammi pag. 263 ait: Traditio est, Formosum Papam ecclesiam S. Emmerammi consecrasse; & in libro Probationum Ratisbonæ monasticæ pag. 83, nota 5 scribit: Quo autem anno id factum fuerit, (consecratio ecclesiæ per Formosum) nullibi expressum invenire potui. Antiquæ scripturæ & sculpturæ ecclesiæ nostræ (uti in vetusto libello Ms. legere est) de hac per Formosum facta dedicatione testantur, sed annum, quo id factum, non indigitant.

[88] [nisi forte ea partim per legatos fecisse dicatur.] Tum subdit Martini Minoritæ verba superius relata; ex libello autem Ms. nihil addit, quem ego eumdem esse crederem cum Ms. seculi XV, ex quo num. 85 aliqua recensuit, nisi in hoc annus dedicationis, (vitiose tamen) adscriptus esset. Ut itaque mentem meam edicam, ista per Formosum Papam ecclesiæ consecratio ceteraque eo spectantia, Arnolfo Vochburgensi æque ac reliquis scriptoribus plane ignota, nec Formosi gestis consona, non videntur mihi probabilia esse. Si tamen hæc revera præstiterit iste Pontifex, petente Arnulpho, dicendus est ea per legatos fecisse, vel Emmerammum inter Sanctos Romæ retulisse. Verum hæc tantum conjectura est, ex qua tamen intelligi potest, unde ea de S. Emmerammi canonizatione, corporis elevatione, ecclesiæque consecratione per Formosum Ratisbonæ peractis, opinio oriri potuerit; nempe dum omnia ipsi Pontifici adscripserunt, quæ partim per ejusdem legatos facta fuerant.

[Annotata]

* i. e. nubes

§ VI. Sancti memoria in Martyrologiis, Officia ecclesiastica, cultus & ecclesiæ plurimis in locis.

[S. Emmerammum ad hunc diem,] De antiqua S. Emmerammi in Bavaria veneratione, mox ab ipso martyrio illius inchoata, ex supra dictis satis superque constat. Nunc subdo cetera, quæ ad ejusdem cultum ecclesiasticum tam Ratisbonæ, quam aliis in locis receptum pertinent; ac primo quidem a Martyrologiis exordior, in quibus ad hunc diem XXII Septembris frequens de ipso fit mentio. Wandelbertus in Martyrologio suo metrico tomo 2 Spicilegii Acheriani per Ludovicum de la Barre iteratis typis excusi post S. Mauritium & Socios de eo sic cecinit:

Emmeramus eum socio comitatur honore,
Quem gens insignis Britannia voce reposcit.

Vide tamen, quæ de hisce versibus in Commentario prævio num. 41 observavimus. Rabanus Maurus in Martyrologio suo eum eodem die ita breviter recensuit: Et sancti Emmerami martyris. Breviter quoque de eo meminit Martyrologium Hieronymianum Augustanum, tom. VII Junii a Sollerio nostro editum, in quo legitur: Eodem die S. Emmerami martyris. Nihil de ipso apud Bedam, Notkerum & Adonem legere est; sed Usuardus eumdem ex ipsius, ut apparet, Vita suo Martyrologio his verbis inseruit: Apud Beuuariam, sancti Emmerammi episcopi & martyris. Hic crimen stupri, a quodam commissum, sibi causa Christi imputari suasit, ac proinde mortis discrimen patienter pertulit.

[90] Porro observat ibidem Sollerius, in variis apographis Usuardinis pro Beuuariam legi modo Bejovariam, [luxato sæpe nomine, celebrant] modo Bannariam, modo Bavariam; in Rosweydino autem Ratisponæ. In San-germanensi codice, ab anonymo monacho Benedictino in lucem dato, dicitur Beuvariam, quæ omnia Bavariam denotant. Multo etiam major est in ipsius Sancti nomine in iisdem discrepantia, uti Sollerius loco citato annotavit. Nam in codice Pratensi sive San-Germanensi habetur Himmerani (in edito mox laudato est: Heimmerani) in Heriniensi, Amtrani, in Antverpiensi majore & in editione Munerati, Avitramni; apud Molanum, Emerami; in Antverpiensi maximo Emineramini; in Centulensi Hameranti; in Bruxellensi, Hemmeranni vel Anteanni; in Altempsiano Hautramni, in aliis denique aliter scribitur; quam ob rem Sollerius ex codice Rosweydino & Greveno pro Emmerani, quod maxime ad verum accedere censebat, Emmerammi in textu posuit. In Vitis quoque ipsius Mss. & editis aliqua nominis differentia occurrit. In vetusto codice, olim collegii Fuldensis, nunc Musei nostri, Hemmerammus & Haimrammus vocatur; in Trevirensi S. Maximini apographo Heimerammus, in Audomaropolitano Haimerammus vel Haimramnus; in Sangermanensi exemplari nostro Hammiramnus; in Ultrajectino Emmeramnus, ac denique in ejusdem Vita per Meginfredum & in libris de Miraculis ipsius per Arnolfum Vochburgensem conscriptis, & ab Henrico Canisio editis Emmerammus, quo modo jam passim solet appellari. Ad Martyrologia redeamus.

[91] Breve Sancti elogium ab Usuardo contextum nititur quidem Vitis per Aribonem & Meginfredum scriptis, [varia Martyrologia,] in quibus dicitur S. Emmerammus Otæ vel Utæ, Theodonis Boioariorum ducis filiæ, & Sigibaldo juveni suasisse, ut se reum agerent stupri, quod illi commiserant; verum § 4 ostendimus, istud, salva Episcopi prudentia & sanctimonia, admitti non posse. Florarii tamen nostri Ms. Sanctorum auctor idem istud elogium, paucis verbis mutatis, adoptavit, sic inquiens: In Bavaria, sancti Emmeramni Ratisponensis episcopi & martyris. Hic crimen stupri, a quodam commissum, causa Christi sibi imputari jussit, ac proinde mortis discrimen patienter pertulit. Consensit etiam codicis Hagenoyensis scriptor, qui inter Usuardi auctaria apud Sollerium in prolixiori elogio inter cetera ait: Eo tempore filia ducis stuprum commisit, quod illa cum fornicatore sibi (Sancto) confessa est. Quibus ille pœnitentiam injungens, sibi illud imponi fecit &c. Contra vero scriptor codicis Usuardini Bruxellensis ibidem Usuardi dicta moderatius exponere maluit hoc modo: Apud Radisponam civitatem Bavariæ passio beati Hemmeranni vel Anteanni, episcopi & martyris. Qui crimen stupri, a quodam commissum, sibi innocenti pro Christo imputari permisit &c.

[92] [quæ hic exhibentur.] Simili modo periodum illam temperavit scriptor codicis Aquicinctini; Belinus vero & Molanus in posterioribus editionibus substituerunt: Huic crimen stupri imputatum est. Hisce consonat Martyrologium Germanicum, Canisii nomine editum. Petrus Galesinius, omissa martyrii causa, tantum ait: Apud Baioariam, S. Emmerami episcopi & martyris, cui quo gravior dolor & cruciatus inureretur, singula membra abscissa sunt. Recte quoque Baronius in Martyrologio Romano posuit: Ratisponæ in Bavaria, sancti Emmerami episcopi & martyris, qui, ut alios liberaret, mortem sævissimam Christi causa patienter subiit. Addo denique & Parisiense Martyrologium, in quo ad hunc diem pariter recte legitur: In Bavaria, sancti Emerami Pictavensis, qui ignotæ sedis episcopus in Germaniam prædicandi Euangelii causa profectus est, & ob falsum crimen impie & crudeliter trucidatus est. Ceterum martyrologi, qui S. Emmerammum Ratisbonæ annuntiat, intelligendi sunt de præcipuo ipsius cultus loco, ubi nempe sacrum ejusdem corpus honoratur; non de palæstra martyrii; nam ut supra diximus, sanctus Episcopus martyrium subiit in Villa Helffendorf, obiitque haud ita procul a pago Aschaim.

[93] [Officio ecclesiastico jam antiquitus] Quod ad S. Emmerammi Officium ecclesiasticum pertinet, dubitari non potest, quin ipse aliquo jam a multis seculis honoratus fuerit in ecclesia sua Ratisbonensi; id enim insignis ipsius ibidem ab ipso fere ejusdem martyrio cœptus cultus, & ratio ipsa dictat. Arnolfus Vochburgensis in Epistola sua ad Burchardum abbatem, dudum ante medium seculum XI scripta, loquitur de quodam ejusdem vetusto Officio ibidem recitari solito, in cujus locum aliud substitui cupiebat, ut mox videbimus. Idem illud in Hungaria receptum erat, canebaturque a monachis & clero episcopatus, cui præerat Anastasius, quando ad ipsum veniens prædictus Arnolfus, novum composuit, & ab iisdem posthac recitandum curavit. Ita docet ipsemet in laudata Epistola, in qua postquam dixerat, sese ab abbate suo in Pannoniam missum, post superatum in Danubio S. Emmerammi ope præsens naufragii periculum, tandem in Pannonicam terram pedem e navi feliciter intulisse, mox subdidit: Qua me Anastasius archiepiscopus cæteris suscepit humanius, & affatur familiarius.

[94] Deinde post pauca, quæ de Anastasii sententia circa Vitam S. Emmerammi ab Aribone scriptam num. 7 recitavimus, [cultus fuit Ratisbonæ & in Hungaria;] ad propositum nostrum denuo ait: Apud quem sex hebdomadas manens, memoriæ sanctissimi Patroni antiphonas aliquantas cum responsoriis composui, non tam fretus ingenio, quam dedito laudibus Martyris animo. Has præfatus episcopus monachos & clericos suos fecit discere, & in ecclesia die ipsius natali publice celebrare. Secundum quod scriptum est, “Recedant vetera de ore vestro”; deponens veterem illius cantum, quem nostri potius cantant ex antiquitatis usu, quam ullo auctoritatis ausu. Anastasius ille, ut supra num. 7 diximus, fuit primo abbas Breunoviensis in Bohemia, deinde monasterii S. Martini in Hungaria, ex quo ad episcopatum Colocensem item in Hungaria a S. Stephano rege promotus est. Vocatur autem hic archiepiscopus, quia Strigoniensem archiepiscopatum ob cæcitatem Sebastiani, ejusdem sedis archipræsulis, triennio administravit, unde ad suam Colocensem cathedram postea reversus, pallium, quod ea occasione a Romano Pontifice acceperat, retinuit, ac forte etiam tunc secundam Hungariæ metropoliticam dignitatem pro sua ecclesia impetravit, ut aliqui suspicantur. Hinc incertum est, utrum Anastasius Strigonii, an Colocæ degeret, quando Arnolfus apud ipsum hospitatus est, & consequenter, utrum hic an illic ista Officii recitatio fuerit introducta.

[95] Ex recitatis itaque Arnolfi verbis habemus, vetus aliquod de S. Emmerammo Officium cum Ratisbonæ tum in Hungaria eo tempore in usu fuisse, [alterum a Vochburgensi compositum edemus.] & in hujus locum novum ab Arnolfo compositum & ab Anastasio suis præscriptum esse. Verisimile est, novum istud Officium aut totum aut magnam partem idem esse cum illo, quod sæpe laudatus admodum reverendus pater Frobenius Forste, monasterii Ratisbonensis ad S. Emmerammum Prior, ex Arnolfi autographo codice descriptum nobis transmisit, quodque nos ob auctoris antiquitatem post libros de Miraculis excudemus. Officium hoc nullas Lectiones habet, sed orationes, hymnos, antiphonas & responsoria propria, ex sacris Scripturis & ipsius Sancti Actis concinnata. Inter hymnos vero primo loco occurrit Sapphico metro scriptus, qui verisimiliter is ipse est, quem a Meginfredo Magdeburgensi magistro in gratiam Arnolfi compositum, eidemque donatum esse, superius num. 8 ostensum est. Idem hymnus, uti & multa alia ex eodem Officio in aliud, quo hodiedum Emmerammenses monachi utuntur, translata sunt, teste laudato Priore, qui etiam addit, in codice autographo antiquas notas cantus choralis adscriptas esse, quas prætermisit. Plura non addo, quia vetus istud Officium, ut dixi, exhibebo.

[96] Inter Breviaria variarum gentium, quæ in Museo nostro habemus, [Diœces aliquot, in quibus Sanctus colitur,] aliquot etiam de S. Emmerammo nostro meminerunt. Ratisbonense illum hac die Officio duplici celebrat, Frisingense semiduplici, Eustadiense & Pragense commemoratione: Viennense vero in Austria ad diem XXIV hujus mensis Septembris illum pariter Officio semiduplici honorat. Adhæc observat crebro laudatus Frobenius in Ms. suo, eumdem sanctum Martyrem in episcopatu Nitriensi in Hungaria veluti primarium patronum coli. Haud dubie Hungari, de quibus sermo denuo recurret, eo honore S. Emmerammum prosequuntur, ut gratos sese sancto Martyri exhibeant pro singulari affectu, ex quo ille patriam & episcopatum deseruit, ut Christum ipsis prædicaret. Idem Frobenius catalogum contexuit ecclesiarum, quas in variis locis eidem Sancto dicatas esse compererat, quem ego totidem verbis huc transfero.

[97] [& loca, in quibus habet ecclesias] In diœcesi Ratisbonensi. Ratisbonæ ecclesia monasterii, quod hujus Sancti corpus custodit, & patrocinio gloriatur. Geisenfeldæ ecclesia parochialis.

Unter-Lauterbach prope Geisenfeldam ecclesia parochialis. Holbach in præfectura Dingolfingana ecclesia parochialis.

Eschenbach in præfectura Tüschenreüt, in Superiori Palatinatu, ecclesia parochialis.

Köbliz in Landgraviatu Leuchtenbergensi ecclesia parochialis.

Waidhausen in præfectura Burgtrost Wizensi, in Superiori Palatinatu ecclesia parochialis.

Leonberg in districtu Waldsachsensis monasterii ecclesia parochialis.

Munchenreut in eodem districtu ecclesia parochialis.

Eschelbach ecclesia parochialis.

Geisenhausen ecclesia parochialis.

Heberstfelden, in præfectura Eggenfelden, ecclesia parochialis.

Capella in Harpoln, in præfectura Neumark.

Capella in Neuhausen prope Gerzen, in præfectura Teispacensi.

Capella in Gross-Puning, in præfectura Naternberg.

Altare S. Emmerammi cultui sacrum in ecclesia parochiali Eggenfeldæ.

[98] [suo nomini dicatas, recensentur;] In diœcesi Frisingensi. Helffendorff ecclesia, ubi etiam extra pagum monstratur lapis, sanguine Martyris quondam conspersus.

Ecclesia in Unter-phöring, ubi sancti Martyris corpus Isaræ fuit impositum, Ratisbonam devehendum.

Ecclesia in Ascheim, ubi corpus sancti Martyris primo fuit terræ mandatum, ubi etiam hodie sepulchrum monstratur.

Ibidem intra pagum capella in loco, ubi spiritum cælo transmisit.

Mosinning prope Ærding ecclesia parochialis.

In diœcesi Eystadiana.

Spalt ecclesia collegiata.

Wembding ecclesia parochialis civitatis.

Rohr ecclesia parochialis.

Witteshaimb prope Mannheim ecclesia parochialis.

Trumerzam ecclesia parochialis.

Olesham ecclesia parochialis.

In diœcesi Salisburgensi. Vogtareut ecclesia parochialis.

In diœcesi Moguntina. Moguntiæ ecclesia parochialis civitatensis sub patrocinio S. Emmerammi.

In Hungaria. In episcopatu Neutriensi S. Emmerammus colitur tamquam primarius patronus. Plures alias ecclesias honoribus D. Emmerammi, in Ratisbonensi præprimis diœcesi, esse dicatas nullus dubito; attamen præfatæ solum hactenus ad nostram pervenere notitiam. Hactenus admodum reverendus pater Prior: modo aliqua annotanda sunt.

[99] [de quibus ecclesiis] Ecclesiam in Helffendorf, in sancti Martyris palæstra conditam, suo tempore sive post medium seculum VIII jam exstitisse, scribit Aribo in Vita num. 30, ubi ait, illum martyrii locum, postquam multis annis incultus neglectusque jacuisset, tandem tot miraculis claruisse, ut Christiani religione ducti ecclesiam in eodem condiderint, in qua deinde etiam plurima beneficia ac miracula divinitus concessa fuere, quorum aliqua ipse Aribo se vidisse testatur. Carolus Meichelbeckius tom. 1 Historiæ Frisingensis, dissert. 2, pag. XV scribit, eumdem locum ecclesiæ Frisingensi donatum esse sub Erimberto, S. Corbiniani fratre, & secundo ejusdem sedis episcopo, atque ab hoc sacra æde decoratum, quam S. Hemmerammi honoribus consecravit. Eadem repetit in Erimberto § 6, & alibi, probatque ex instrumento traditionis Ortlaïpi, facto sub Aribone, quarto episcopo Frisingensi, quod inter instrumenta num. 26 recenset. In hoc re vera testatur Ortlaïpus, sese locum, ubi beatus Christi martyr Heimrammus campum elegit certaminis, quemque infra Helphindorf appellat, ab incolis justo pretio emisse, in eoque ecclesiam eidem Sancto exstruxisse, bonæ memoriæ Ermberto episcopo dedicatore, ac denique hanc Aribonis episcopi ditioni subjecisse. Notatur autem charta ista: Actum in villa Isna sub die consule Nonis Octubris, anno XXV regnante domno & inlustrissimo duci Tassilone, Indictione X, quem Tassilonis annum Meichelbeckius Christi anno 772 illigavit.

[100] De ecclesia quoque in loco sancti Martyris emortuali erecta meminit Aribo in Vita num. 25 & sequenti scribens, [hic nonnulla observantur,] hunc etiam per spatia annorum innumera quasi oblivioni traditum, tandem venerationi esse cœpisse, & sacra æde ejusdem nomini dicata exornatum, postquam animadversum est, eumdem, dum terra circumquaque sub altis nivibus rigebat, vernali decore & amœnitate totum … annum florere, neque imbribus ceterisque aëris tempestatibus obnoxium esse. Addit, in eadem ecclesia plurima pariter beneficia vel miracula impetrari. Ecclesiam in Aschaim S. Petro Apostolo dicatam fuisse, quando S. Emmerammi exanime mutilumque corpus in ea sepultum fuit, discimus ex eodem Aribone num. 31 in Vita; de mutato tamen ejusdem titulari nomine nec ipse meminit, nec aliunde reperimus, utrum lapsu temporis eadem ecclesia S. Emmerammi nomen assumpserit, an vero in ejusdem locum nova postmodum exstructa fuerit, sanctoque Martyri dicata, ita cœperit appellari. De utriusque loci, emortualis scilicet ac sepulcralis, situ consule Commentarium num. 70 & seq.: de sacro vero corpore ex Aschaim Ratisbonam translato num. 73 & seqq. Ex ecclesiis in episcopatu Eustadiensi eidem Sancto dicatis duas parochiales, in Trumerzam nempe ac Olesham hocce tempore a Lutheranis occupari, sæpe dictus Frobenius Forste observat.

[101] In Unter-phöring sive Vöring inferiori, loco ad Isaram amnem sito, [præsertim de ecclesia Veringensi,] ubi sancti Martyris corpus, ut Ratisbonam transferretur, navi impositum fuisse diximus, celebrem hodieque ejusdem cultum esse, docet me celsissimus abbas in annotatis ad cap. 6 Ratisbonæ monasticæ pag. 36, unde sequentia ex Germanicis Latine reddo. In hoc loco S. Emmerammus etiamnum a devotis peregrinis constanter colitur. Etiam toti vici jam ab antiquis temporibus ad hunc sanctum Martyrem illuc veniunt cum supplicantium agmine eum honoraturi, Deumque in ipso laudaturi. Ecclesia ibidem anno MDCCXXXIX sæpius amplificata fuerat, & per artificiosum dominum Asam magno ornatu illustrata est: expensæ vero a clarissimo domino Josepho Nocker, mercatore Monachiensi piæ memoriæ, ejusque conjuge Maria Catharina &c ex singulari erga S. Emmerammum zelo & devotione factæ fuerunt, ac præterea una presbytero eremitarum fundatum beneficium pro sex Missis ibidem singulis hebdomadis legendis. Hoc loco etiam est tirocinium Eremitarum Congregationis Frisingensis atque eorum comitia annua constituta. Eminentissimus Theodorus Cardinalis, episcopus Frisingensis &c., Bavariæ dux &c, dignatus est anno MDCCXLII die XV Julii ipsemet hanc novam Dei ædem pontificaliter consecrare atque per benignum decretum quædam pietatis exercitia ibidem perpetuo stabilire. Oportet etiam hic meminisse, serenissimum Maximilianum Emmanuelem, olim electorem & Bavariæ ducem, in litteris fundationis ipsummet fateri, sese in gemina Hungarica expeditione bellica, bis periculosa febri correptum fuisse, ex qua post factum S. Emmerammo votum, per ejusdem patrocinium convaluerit. Quapropter idem ipse fundationem ducentorum aureorum huic ecclesiæ constituit, ut Eremitæ dilegentem hujus curam gererent. A paucis hebdomadis certior factus sum, devotionem in hoc loco etiam augeri, sanctumque Emmerammum ab illustrissimis etiam personis sæpe honorari. Hactenus celsissimus.

[102] [cultuque ejusdem] In Hungaria etiam celebrem S. Emmerammi cultum esse, aut certe fuisse, scribit Melchior Inchofer tom. 1 Annalium Hungaricorum in Chronico prævio ad annum Christi 652, ubi post relatum ejusdem Sancti apud Boios martyrium hæc ait: Eum ab accepto deinde Euangelio Hungari ut Patronum non una basilica dedicata venerari cœperunt, quas inter diu enituit, quæ singulari opere prope Quinqueecclesias constructa est. In Actis S. Zoërardi, sive Andreæ confessoris, & S. Benedicti martyris, qui seculo XI adolescente in Hungaria sanctitate floruerunt, a Mauro episcopo Quinqueecclesiensi conscriptis, & ad diem XVII Julii in Opere nostro datis, dicitur sanctus ille Benedictus in basilica B. Emmerammi martyris, in eadem sepultura, qua pausabant ossa sancti patris Andreæ, humatus fuisse. Inchofer mox laudatus in Annalibus ad annum 1009, quantum ex ejusdem Operis Indice percipio, hanc eamdem esse credidit cum ea, quam prope Quinqueecclesias dicatam esse supra dixerat, ejusdemque auctorem Gyselam, S. Stephani Hungariæ regis conjugem, fuisse opinatur; quamquam alii eamdem Geysæ dicti regis patri malint adscribere.

[103] [& ecclesia] Verum si prope Quinqueecclesias aliqua S. Emmerammi exstiterit ecclesia, quod negare non possumus, oportet, hanc aliam fuisse ab illa, in qua laudatos SS. Zoërardum & Benedictum Maurus episcopus synchronus sepultos esse affirmavit. Sanctus enim Zoërardus vixit in monasterio Zobor non procul a civitate Nitria in cognomine comitatu sita ad fluvium, item Nitriam dictum, atque inde se contulit in proximam eremum prope Vagum fluvium non longe a civitate Trinchinio, unde mortuus ad ecclesiam S. Emmerammi delatus, ibidemque tumulatus est. In eodem, quo ipse loco, vixit discipulus illius S. Benedictus, ex quo a latronibus eductus occisusque, & in proximum fluvium Vagum præcipitatus est, atque inde postmodum extractus, & in eadem S. Emmerammi ecclesia sepultus. Erat itaque ecclesia hæc in comitatu Nitriensi, qui in Hungaria Superiori versus Poloniæ confinia situs est, a quo Quinqueecclesiensis civitas plurimum distat, quippe quæ jacet in Hungaria Inferiori, in comitatu Baraniensi non longe a Dravo flumine, quod Hungariam a Slavonia separat. Nescio igitur, utrum laudatus Inchofer duas diversas ecclesias male confuderit, an unam, quæ in Nitriensi comitatu condita erat, circa Quinqueecclesiensem civitatem perperam collocaverit.

[104] De Nitriensi S. Emmerammi ecclesia pariter meminit R. D. Andreas Placidus Maggor, [in Hungaria.] archiabbas S. Martini in Hungaria, in litteris ad Bollandum nostrum olim missis, ex quibus Cuperus noster ad præcitatum diem Julii, pag. 335 sequentia recitavit: Horum Sanctorum (Zoërardi & Benedicti) reliquiæ ex ecclesia S. Hippolyti martyris ad arcem Nitriensem translatæ, ac in ecclesia S. Emmerammi martyris in loco ac tumulo eminentiori impositæ jacuerunt. Ceterum incompertum mihi est, an aliqua hujusmodi S. Emmerammi ecclesia ibidem supersit, & an ejusdem Sancti cultus, qualem Frobenius Forste superius num. 98 asseruit, in Nitriensi episcopatu hodiedum obtineat. Dubitandi ratio est, quod R. P. Ladislaus Vid, collegii ac tirocinii nostri Trinchiniensis Rector, a laudato Cupero pag. 327 relatus, anno 1660 Nitriæ degens, ad Henschenium nostrum scripserit, quæ subdo. Ecclesiæ cathedralis, seu capitularis Nitriensis patroni hoc tempore sunt sancti Andreas & Benedictus, de quibus veluti patronis fiunt commemorationes. De S. Emeramo non habetur memoria in divinis, licet olim in ejus honorem capella dicatur fuisse erecta in eodem loco, in quo hodie basilica SS. Andreæ & Benedicti extat.

VITA
Auctore Aribone, Frisingensi episcopo,
Ex codice Musæi nostri signato Q Ms. 6, cum aliis collato.

Emmerammus episcopus martyr, in Helffendorf Bavariæ vico in diœcesi Frisingensi (S.)

BHL Number: 2539

A. Aribone episc.

CAPUT I.
Sancti patria, pia adolescentia & episcopatus: profectio ad Avaros Pannoniæ convertendos: apostolatus in Bavaria: alieni criminis sponte admissa invidia: iter Romanum inceptum.

[Pictavii natus, & factus episcopus,] In nomine Dei summi. In perpetuum a regnante Domino nostro Jesu Christo, qui sanguine suo suos servos redimere dignatus est, cujus post passionem longe lateque flagrando in partibus mundi fama percreverat b, ita ut Europæ non modica pars insegniter sacræ Christianitatis indagine florere dinosceretur, & Occidentales tot Anglorum Britanni & Hiberni & Galli & Alamanni, & Germaniæ pars c paulatim mirifico modo in Dei laude constanter fulsissent, inter quas provincias Gothia d, Cinomannia e, Hispania, Aquitania, cum habitatoribus suis deponentes idololatriam, unicum Dei Filium colere ceperunt. In cujus Aquitaniæ prædictæ partibus Pictavis f vocabulo urbs antiqua sita dinoscitur, ex qua ortus est puer, vocabulo Hemmerammus g, qui a puerili ætate cœpit mundum despicere, & quasi quisquilias hujus gloriam calcare, & ad sacrum liberalium litterarum studium se informare, ita dumtaxat, ut, superno Judice inspirante, ad summum promereretur conscendere pontificatus honorem h.

[2] [gregem suum optime pascit.] Erat namque procerus statura, decorus forma, vultu sincerus, eleëmosynis præcipuus, jejuniis, castitate & continentia præclarus, sermone facundus, ad eradicanda vitia sagax, ad plantanda & irriganda subjectorum pectora simplex, cujus ex ore, quasi lymphæ amnis in ima convallium prosilientes, psalmodia inquiete emanavit, usque dum cuncta Davitica i ex more finiret. Subjectorum, ut diximus, præcordiorum arva cælesti imbre rigare insudabat, ita ut pœne otium ori minime concederet. Pes erat claudi, & oculus cæci, recreator pauperum, genitor orphanorum, defensor viduarum, gementium consolator. Dominicas vero oves pascendi k ejus pectori tanta inerat cura, ut per urbes Gallorum & oppida, per vicos & fidelium domos huc illucque discurrens, prædicando sapientibus archana eructans, imbecillibus lac emanaret; & quod ore prædicabat, exemplo confirmabat, ita ut a cunctis diligeretur. Ad eum autem confluebant Gallorum regni nobiles, ignobiles, locupletes & inopes, quibus pœne omnibus, prout necessitas compellebat, abundanter tribuere * non recusabat; aliis indumentum, aliis alimentum, aliis vero ornamenta, prout indigebant, hilarissimo vultu largitus est; ante omnia autem intrinsecus ædificare omnes insudabat.

[3] [Avaris prædicaturus, Pannoniam petens,] Dum autem vir reverendissimus Hemmerammus episcopus tot vigoribus polleret, pervenit ad eum fama, quod in quibusdam Europæ partibus Pannoniensis plebs, tota Avarorum regna l, excæcatis oculis a Veritatis luce, quæ est Christus, maxime idolis deserviret. Unde Dei Famulus contristatus valde, & intrinsecus dolore tactus, intra semetipsum meditari cœpit illuc venire, ut Christum ibi prædicare deberet m. Relicta igitur domo & immensis substantiis, tot parentum nobilium turbas deserens, in sede urbis jam dictæ alium constituens episcopum n, imitans exemplum patriarchæ Abrahæ, cui per divinam præcipitur vocem exire de terra sua & de domo patris sui & de cognatione sua; arreptoque comitatu, prout ministraverat voluntas, transmisso amne Ligere o, per partes Galliarum seminando * fidei semina, carpebat iter, usque dum caput Germaniæ penetraret, id est, Reni fluenta p. His jam amissis partibus, Germaniam ingressus est. Qui dum linguam non novisset, per interpretem quendam religiosum presbyterum, Vitalem q nomine, in augmento audientium eximia divinitus plantando perrexit.

[4] [Ratisbonam adveniens, a Theodone duce] Erat enim sermo illius in audientium pectore quasi imber temporaneus, dum verno arida arva suo infundit rore, de cujus infusione reviviscunt segetum radices, & omnium graminum virescunt genera; ita tellus, quasi ex somno mortis insurgens, suo decore in pristinam restauratur amœnitatem. Dum intentione hujus sollicitudinis perfecisset iter, ut eorum postponeret partes, cœpit Germaniam Austri ingredi, & ad fluenta Danubii amnis in partibus Bajuvariorum r advenit; cujus dum sequeretur fluenta, ad Radasbonam s urbem pervenit, quæ ex sectis lapidibus constructa, in metroplim hujus gentis arcem creverat, quam tunc in tempore dux gentis Bajuvariorum vir alacer Theoto t regebat; in quam urbem venerabilis Episcopus ingressus est. Dum autem prænotati principis præsentatus fuisset obtutibus, suumque secretum ad aditum oris perducens, Deo opitulante partibus Pannoniæ, ad robustam gentem Avarorum se iturum u professus est; ibique se aut pro Christo pati pollicebatur, aut illius nutu vitam in pace finire.

[5] Eo namque tempore inter Hunorum & gentem Bajuvariorum orta est discordia, [rogatus, quia Pannoniam adire non licebat,] ita ut a vastantium manibus circa amnem Anisem x interjacentem depopulatæ urbes pœne desertæ esse viderentur, ut saltus bestiis in augmentum daretur intelligi y, quia humana fragilitas huc illucque transire diffidebat, quia quamvis jurandi vinculo adstrictus aliquis a quodam fuisset, penitus tamen magis * insidiæ, quam ostensa benignitas æstimaretur z. Tunc prædictus Theoto, Bajuvariorum gentis dux, se discordare cum Avaris prænuntians, illuc eum ire minime sinere professus est; sed petebat, ut tantus & talis Deo notus Episcopus apud se & suos remansisset. Postquam vero dulcia illius prædicamenta gustaverat aa, sinendi locum egressionis consentire non deberet, sed largiendo vultu honesto in jam memorata provincia Pontifici possessiones concedere deberet, & * eorum Pontifex esse debuisset, & si ita dignaretur * vel pro humilitatis studio abbas hujus provinciæ cœnobiis normali studio bb præesse non recusaret.

[6] Sacer Dei Famulus se in hoc exisse ait a Gallorum finibus, [ibidem manet,] ut gentes Hunorum, quæ ignorant Deum cœli, hoc est, Christum crucifixum, convertere debuisset; dum minime explendi cœptum iter licere sibi agnosceret, supplicanti duci consentit, prospiciens ipsam terram optimam, superficie amœnam, nemorosis arboribus locupletem, vino copiosam, ferro superfluam, auro & argento & purpuris habundantem, proceros viros & robustos, caritate & humanitate fundatos, humum fertilem segetibus, habundantem jumentis & gregibus omnibus, ita ut pœne superficies terræ cooperta esse videbatur *; mellis & apium copia habundat, piscium multitudine in stagnis & in amnibus infusa, prospicuis fontibus & rivulis irrigua, sale, prout opus erat, condita. Urbs est, ut prædiximus, Radasbona inexpugnabilis, quadris ædificata lapidibus, turrium exaltata magnitudine *, puteis habundans, cujus Septentrionalem partem Danubius suo rigore contra Ortum suo cursu infunditur fluenta cc. Regionis montana fructifera, pascuis dedita, herbis habundans, & feris saltus, & fructeta cervis, bubulis, capreis, ibicum & omnium bestiarum atque ferarum generibus ornata.

[7] Sed habitatores ejus neophiti eo in tempore idololatriam radicitus ex se non exstirpaverunt, [& Bavaros per triennium] quia ut patres calicem Christi communem & dæmoniorum suis quoque dd filiis propinabant. Unde superno inspiramine venerabilis Pontifex eam, quam prospexerat, idolatriam funditus eradicare decreverat, & cum hujus terræ rudibus pectoribus inhabitantium commendaret fidei semina ee, ut in augmento frumentum jam doctrinæ consummatum conderet horreis, atque ut in novissimis gloriosam in loco consequeretur mortem, ut regio, in qua morabatur, in campum sufficeret certaminis. Hæc meditans ff continuo, per triennium satagebat per urbes infra prædicti principis fines, per oppida, per vicos & fidelium domos discurrens, instantissimæ curæ intentus, aliis fidei semina plantabat in pectore, aliis vitia sagaci sermone radicitus ex corpore abscidebat; contra mites humilis apparebat, contra potentes erectus leonis fortitudinem ostendebat, & quidquid, excepto singulari habitu, a fidelium receperat manibus, cum gratiarum actione indigentibus impertiebatur.

[8] Dum hæc diutius agerentur, & pœne omnibus hujus terræ latibulis doctrina illius perlustrare * videretur, [strenue excolit: deinde Romam iturus,] Vir sanctissimus per spiritum prævidens finem vitæ suæ appropinquantem, quo eum omnipotens Deus a vinculo laboris sui solvens, sibi eum sociare & perenni gaudio remunerari voluisset, quasi * intrepidus expectabat, ut robustus athleta in certaminis campo clipeo invisibili munitus, suæ vocationis ac remunerationis expectabat diem; & nihilominus certis temporibus die noctuque in antiquum hostem orationis mucrone, extenso brachio, jaculari non cessabat. Cœpit namque licentiam a cunctis inhabitantibus deposcere, ut orationis studio Romam ire licentiam ei concedere deberent. Erat enim conversabilis supra modum gg tam cum feminis, quam cum viris, quorum solertem in pectoris venis conditam regebat curam; quibus, ut prævaluit, singillatim irrigabat pectora, & ubi communis non sufficeret illata, diligentissime impertiebatur secreta, ut pœne nullus pertransisset, in cujus corde vel scintillam non seminaret divinam.

[9] [Otæ ducis filiæ stuprum] Eo namque tempore prædictus & inlustris dux prænotatæ gentis habebat filiam vocabulo Otam, quæ libidine atque suadente diabolo, a cujusdam judicis filio, nuncupante * Sigibaldo, est devicta; ita ut in utero conciperet. Cœperunt utrique inter semetipsos congemiscere, dum jam minime stuprum abscondere potuerunt. Facto autem invicem consilio, ad sanctissimi viri Hemmerammi episcopi pedes provoluti sunt, seque in stupro deprehensos insinuant, & nullo modo cruciatum evadere posse, nisi illius pietatis inspiramine supernus Judex lapsis porrexisset manum. Plus enim, ut peccantium mos est, præsentes pœnas pertimescebant, quam perpetuos cruciatus animarum. Cœpit itaque sanctissimus Vir gementium condolere sermonibus, commissum tamen peccatum acriter increpando arguens, animæ dampnationem pertimescere magis debere insinuans, quam temporalia corporum supplicia.

[10] [sibi falso imponi jubet, & quodam presbytero] Pœnitentiæ modum his indicavit, pietatis tamen manum non subtrahens, sub silentio eis præcepit, ut super eum commissum scelus mittere deberent hh, ut facilius evaderent cruciatus. Præsciebat venerandus Pontifex, ut, si hoc in publicum eveniret crimen, nullo modo his veniam a patre puellæ impetrare potuisset: tunc se criminis alieni reum fieri obtulit, ut ab his flagellum, quod pertimescebant, averteret. Accepta a principe licentia, salutatis cunctis, tam duce quam prole & satrapis terræ, profectus est. In egressione autem illius tota civitas in luctum conversa est, tam egeni, quam locupletes, & ne tanto Pontifice orbati permanerent, optabant ii. In cujus comitatu clericorum cautela assecuta est. Erat enim Vir sanctissimus, prophetiæ spiritu plenus, & ut * legentibus occasionem subtraham, prophetiam illius inter multas unam innotesco.

[11] [hac de re secreto monito, proficiscitur.] Cum enim ex urbe exiret Vir venerandus, quendam religiosum presbyterum, nomine Wolflecum kk, ad se accersierat, prophetiæ spiritu secretum indicans, ait: Adtende, dilectissime frater, & ne cui, me vivente, dixeris: cum enim diversis cruciatibus ex cujusdam crimine vitam me finisse audieris, manifesta omnibus in sacris constitutis Ordinibus, ut ne eorum quis ignavia delinquat ll, nec hujus criminis noxium me judicet, & quasi imitando hujus rei exempla, ex suo labatur statu: quia docentium reprehensionem radicitus exstirpare debemus, & quamvis crimine innoxius absistat, tamen exemplis sectantium atque detrahentium in peccato animas fovet, cum se a pravorum exemplis minime abscondit. Sicque prophetiæ spiritum eum habuisse nimirum constat, ut religiosus & prænotatus presbyter post gloriam remunerationis beati Pontificis ad cunctos, quos reperire potuit in sacris positos Ordinibus, secretum revelasse testatus est, ut hujus esset innoxius criminis.

ANNOTATA.

a In Ms. Audomaropolitano legitur: In perpetuo. Verum hujusmodi minutias posthac inobservatas præteribo.

b In eodem Ms.: percrebuerat.

c Ibidem sic legitur: Ita ut Occidentales tot angulorum Britanniæ, Hiberniæ, Galliæ, Alamanniæ & Germaniæ partes &c.

d Ex contextu satis liquet, biographum per Gotiam hic designare Gotiam Gallicam, sive provinciam Narbonensem primam, seu ejusdem partem, quæ a Visigothis incolis id nomen habuit.

e Audomaropolitanum habet, Septimania; verumea ipsa est regio, quam etiam Gothiam appellatum fuisse diximus. Per Cinomanniam autem indicari videtur pagus Cenomanensis; nunc vulgo Le Maine dictus. In eodem Ms. Audomaropolitano pro Hispania ponitur Spania.

f Pictavium, indigenis Poitiers, vetus Galliæ civitas, & cognominis provinciæ caput est in Aquitania secunda, & episcopalis sub archiepiscopatu Burdigalensi. Adi Commentarium § 2, ubi hanc S. Emmerammi patriam adversus unum & alterum asseruimus.

g In Ms. Audomaropolitano semper legitur, Haimmerammus vel Haimrammus; in Ms. S. Maximini Trevirensis, Heimerammus; in San-Germanensi, Hammirammus. Plures hujus nominis variationes videsis in Commentario prævio num. 90.

h In San-Germanensi præpositio ut alio loco posita sensum hunc facit: Ita dumtaxat superno arbitrio inspirante, ut summum promereretur pontificatus honorem. De loco episcopatus ipsius vide infra Annotata ad lit. n.

i Id est, omnes psalmos Davidicos, sive Psalterium.

k Vocem hanc correxi ex Coïntio; nam in nostro codice perperam legebatur, pascendas. Audomaropolitanum habet: Dominicarum vero ovium ad pascendum ejus pectori tanta inerat cura &c.

l In Audomaropolitano Ms. legitur: Tot Avarorum regna. De hisce Avaris consule Commentarium prævium num. 42 & seq.

m Laudatum Ms. hanc periodum sic habet: Unde Dei Famulus contristatus est valde & intrinsecus dolore tactus; ut intra semetipsum meditaretur venire, Christum ibi ut prædicare deberet.

n Cum biographus nullam urbem supra nominaverit præter Pictavium, liquet, S. Emmerammum ex ejusdem sententia Pictaviensem episcopum fuisse; quod tamen admitti non posse, pluribus ostendimus in Commentario prævio, num. 29 & seqq., quos consule. Porro cum S. Emmerammus post triennii prædicationem in Bavaria occisus sit anno 652, ut habet ejus epitaphium, dicendus est episcopatui suo cessisse, iterque ingressus esse anno 649 vel proxime præcedenti, ut in Commentario prævio observavimus.

o Liger vel Ligeris, Gallice la Loire, celebris Franciæ fluvius est ac vulgo notus, qui Sancto ex Aquitania Germaniam petenti transeundus erat.

p Est & hic vulgo notissimus Germaniæ fluvius; qui Galliam versus Orientem ab illa separat. In Ms. Trevirensi pro penetraret legitur, transierit.

q De hoc Vitale presbytero infra mentio recurret. Jacobus Basnage tom. 3 parte 2 Antiquarum lectionum Canisii in Observationibus ad monumenta Salisburgensia num. 13 imperite hunc eumdem esse statuit cum S. Vitale, S. Ruperti Salisburgensis episcopi socio, & in episcopatum successore. Basnagium refutavit Marcus Hansizius tom. 2 Germaniæ sacræ, inter Corollaria num. CXXXVII. Et certe etiam ex dicendis infra num. 20 & seq., manifestum est, Vitalem hunc longe diversum fuisse a cognomine sancto episcopo Salisburgensi.

r In Ms. Audomaropolitano est Bauuariorum. Ceterum Bajuvarii, Bauuarii, Bajoarii & Boi Bavaros significant.

s Laudatum Ms. habet Radasponam. Est autem Ratisbona vel Ratispona, quæ alio etiam nomine Reginum, & ab Arnolfo Vochburgensi Græco vocabulo Hiatospolis, Latine Imbripolis, incolisvero Regenspurg dicitur, Germaniæ civitas in Bavaria ad Danubium, ubi Reginum, vulgo Reegen fluvium recipit, condita. Fuit olim Bavariæ regum ducumque sedes, nunc vero libera imperii civitas est & episcopalis sub metropoli Salisburgensi.

t Theoto hic fuit hujus nominis I, de quo consule Commentarium prævium num. 45 & seqq. In Ms. Audomaropolitano, & ab Arnolfo lib. 1 de Miraculis S. Emmerammi vocatur Dioto; a Meginfredo vero in Vita, a Canisio edita, Theodo.

u Ita correxi ex Ms. Audomaropolitano: in nostro enim codice vitiose legebatur: iturum velle &c.

x Anesis, Anisus, Anasus, vulgo Ens, Germaniæ fluvius est, qui in ditione Salisburgensi ortus, Stiriam Superiorem ab Austria item Superiori dividit, ac deinde in hac paulo supra civitatem Anassum, incolis Ens pariter dictam, in Danubium illabitur. Porro dictam Austriam Avares seu Hunno-Avares occuparunt, atque inde Bavariam frequenter infestarunt, donec tandem a Carolo Magno victi ac pene deleti fuere. VidePagium in Critica Baronii ad annos Christi 788, 790, & 791.

y Ita habent omnia nostra exemplaria, & Coïntius: quid tamen vitiosa phrasis sibi velit, satis liquet.

z Id est, nullam fidem haberi posse Avaris, etiamsi cum jurejurando accessum ad se concessissent.

aa Ita habetur in omnibus exemplaribus; sed ut sensus sit integer, supple hic: Statuit, quod &c.

bb Coïntius legit: Vel pro humilitatis studio abbas hujus provinciæ cœnobialis normæ studio &c. Adi Commentarium prævium num. 54.

cc Hæc in Ms. San-Germanensi correctius sic leguntur: Cujus Septentrionalem partem suo rigore Danubius contra Ortum suis infundit fluentis.

dd Vocem hanc ex Coïntio restitui, cum in Mss. nostris legeretur: Suisque. Forsitan tamen legendum est: Sibi suisque filiis &c. Ceterum de Religionis eo tempore in Bavaria statu consule Commentarium prævium num. 48 & seqq.

ee Coïntius & Ms. S. Maximini Trevirense pro rudibus pectoribus habet rure pectori; Audomaropolitanum: Rorem pectoris in abundantium. Sensus clarior erit, si obscuram periodum sic reddamus: Et cum rore hujus terræ inhabitantium pectoribus commendare fidei semina.

ff Vocem hanc ex Ms. Trevirensi & Coïntio substitui: in codice enim nostro est: Hæc eo meditante.

gg In Ms. Trevirensi & apud Coïntium legitur: Erat ei conversabilis (aut converbalis) modus &c.

hh Hoc S. Emmerammi de stupro sibi falso imponendo consilium cum sanioris criticæ viris velut sancto Episcopo plane indignum rejecimus in Commentario prævio num. 59 & seqq.

ii Vox optabant, quæ in nostro codice deerat, ex Trevirensi hic addita est.

kk In Ms. Audomaropolitano vocatur Wulfrecuus, in San-Germanensi Wolflagius, apud Coïntium Wolfletus, a Meginfredo Wolflacius. Hundius in Metropoli Salisburgensi part. 1. pag. 186 ipsum Velipholægum appellat, sanctique Emmerammi in episcopatu Ratisbonensi successorem perperam facit.

ll Periodum hanc Coïntius, cui Audomaropolitanum & San-Germanense Mss. fere consonant, sic exhibet: Etenim cum diversis cruciatibus ex cujusdam crimine vitam me finisse audieris, tunc detur intelligi, ut omnibus in sacris constitutis Ordinibus denuntiare studeas, ut ne eorum quis signa vitæ derelinquat &c.

* al. ministrare

* al. spargendo

* al. majus

* al. ita ut

* al. dedignaretur

* al. videretur

* al. multitudine

* i. e. fulgere

* al. qui

* i. e. nuncupato

* ne

CAPUT II.
Ota Sanctum stupri accusat: ipsa relegatur: Sanctus in Helffendorf crudeli martyrio affectus, dum adhuc spirans vehitur ad vicum Aschiam, in via moritur.

[Interim Ota Sanctum de stupro accusans,] Venerabilis Dei Episcopus, ut pollicitus est, Apostolorum se limina simulat quærenda *, inscius tamen non fuerat finis rei, quæ acciderat. Carpendi itineris quem prædixerat, dierum trium cursum expleverat, & ad locum dilectum cum pervenerat, occasionem egredi non tulerat a; erat namque in loco fons, qui prospicuas emanabat aquas, ubi victoriæ in agone, quam optabat, certaminis elegerat campum. Se cujusdam rei quasi exspectandi simulat b, ut discipulorum miraretur agmen, cujus rei Pontificis cura inesset pectore. Factum est autem, ut prænotati ducis filia in stupro aperte reprehensa fuisset, & patris præsentaretur obtutibus, & coram astantibus inquisita, quis hanc nefandam auderet committere sententiam, ut tanti viri subolem præsumpsisset commixtione sociare; illa namque exterrita & nimio pavore perculsa, Episcopi secum mixtione hoc contigisse professa est. Pater vero temporali gloria indomitus, in vehementissimam exarsit iram, ita ut a suis vix retentus, ut proprias in eam non immitteret manus, & suam ense prosterneret subolem.

[13] Dum hoc perficere non posse se cerneret, privavit eam substantiis rebusque omnibus, [relegatur in Italiam: Lantbertus eumdem] & in exilii damnationem in Ausoniam direxit, in qua damnatione prædicta jam femina usque ad mortis permansit diem. Erat autem ei germanus, nomine Lantbertus, qui dum suæ sororis cerneret confusionem, nimio furore repletus, ad suam condamnationem arrepto comitatu, prout posset suæ animæ explere nequitiam, velocissimo cursu per callem post venerabilem Dei Famulum intrepidus iter explicare conatus est, usquedum pervenisset ad villam nuncupatam Helphindorf c, in qua cœlesti sede beatus Episcopus propriam animam martyrio Deo propinare decreverat. Stans vero Miles Christi ense præcinctus in certaminis campo, corde intrepidus, diei illius hymnificabat Tertiam, in qua domo clypeus parieti infixus erat, super quem suspensis patrociniis d accensa lucerna studiosissimam cum suis fundebat ad Dominum orationem.

[14] [assecutus in Helffendorf,] Audientes autem in choro Deo devotissimi Episcopi currentium impetum & sonitum equorum immensum, & clypeorum commotionem, cucurrit unus ex his, de choro prosiliens ad aditum domus; dum proterva mente cum clypeis & hastis infra septa domus intrare multitudinem cerneret, Magistri auribus in conspectu condiscipulorum alta voce intulit. Sanctus itaque Dei Episcopus hilari vultu eorum corda confirmando intulit, dicens: Hi, qui venerunt, non nostræ condemnationis re e, sed per hos remunerari me oportet. Cum autem prædictus puellæ germanus frater venerabilem ibi adesse Episcopum comperit, prosiliens ex equo, quo sedebat, erat namque in medio vestibulo petra posita, sicut mos est in equum ascendentium, super quam exiliens, stans virga suffultus, Episcopum adduci præcepit. Dum autem deductum ad se videret, temporali gloria elatus ex occasione intulit verba dicens: Age *, episcope & gener noster! Ipse autem Deum testem invocans, se terrenis actibus socerum non habere testatus est.

[15] [frustra sese purgantem,] Cum hæc prædictus princeps audire contempsisset, & multis injuriis & contumeliis in conspectu astantium verba in faciem illius jacularetur, & improperiis sine numero, quibus honoribus tot tempora honorifice sub ducis ditione vitam deduceret, ut tantam contumeliam inferre Pontifex non debuisset, ut tanti viri talisque summi principis filiam libidinosus in exemplum multorum usque ad partum deduceret, cœpit sanctissimus vir Dei Episcopus hilari vultu, modestis & pacificis verbis excusationem inferre, dicens: Ad Romam me iturum promisi, limina supplex quærenda Apostolorum principis Petri, cujus Ecclesia Euangelica autoritate fundata esse dinoscitur, cujus sub mundi thalamo censorem adesse, dubium non est, qui Deo autore Petri successit in honorem Apostolicus vir & sanctissimus & tenet primatum in sacris constitutus Ordinibus. Mitte quemvis prudentem mecum pariter, ut depræsentetur in conspectu tanti Pontificis hac de re sententia, & ibi normaliter dijudicer, ne hujus reus appaream criminis. Ex caritatis causa tibi consilium do; (sed scio, te illud non recipere) non quod cruciatus tuos pertimescam; sed tuæ damnationi magis condoleo, quia animæ tuæ detrimentum facere te, jam dubium non est.

[16] [scalis alligari, membrisque] Contumax vero tyrannus veritatis verbis colla subponere despexit, luminis cæcatus mente, arrepto baculo, cui suffultus incumbebat, infligere pectore tanti & talis Dei Episcopi non metuens, & statim sequentibus præcepit, ut in eum manus injicerent. Clericorum illius cum hæc cerneret cautela, pavore immenso exterriti, per latebras domorum velamini se obposuerunt, imitantes, quod de Veritate jam olim propheta vaticinio intulerat, Percutiam, inquit, Pastorem, & dispergentur oves gregis. Militum vero non modica turba acriter injicientes manus in sanctum Dei Episcopum, ut furentis temporalis domini animum mitigare potuissent. Ex imperio principis expoliatum * clamide & stola, in hospitis sui scuria f, ubi grana condere videbantur, deductus est scalæ superpositus, funibus alligatus, inter spatia & membrorum abscisionem, ut potuit, maximas Christo fundebat preces, dicens: Domine Jesu Christe, qui manus in Crucem misisti, & de tuo sanguine me redemisti, tibi maximas refero gratias, quia me de tot regionibus ad hunc locum deducere dignatus es, & hujus innoxium criminis tuo amore disponis fundere sanguinem.

[17] Eo namque orante, quinque electi sunt, qui ejus membra sectionibus absciderent; [dire mutilari jubet,] quorum duo tremefacti, pallida facie ex archano cordis proferunt verba, dicentes: Domine Jesu Christe, hujus sanguinem de manibus nostris non requiras: tu enim scis, non sponte, sed imperio coactos nos hoc agere, quod acturi erimus. Sanctissimus vero Dei Famulus, ut audivit, dixit: Domine, retribue illis secundum cor illorum. Reliqui autem, qui aderant carnificum, tres impietatem cordis aperto testimonio eructabant, dicentes: Cur non crudeliter manus in eum immittere debemus, qui impudenter libidinis suæ fomite in tanti viri sobolem manus injecit? Ita & in exemplum longe lateque doceatur, femininis injectas manus g illicite amputari debere: & statim digitorum summitates membratim absciderunt. Deinde, ut furentis viri urguerat * imperium, oculos ab imo capite radicitus eruerunt: deinde amputatis manibus, utrasque aures, ut crudelissimi viri & puellæ fratris mitigarent animum, truncarunt.

[18] Inter tot cruciatus sanctus Dei Martyr, quasi perspicuus fons manando cursum suum non intermittit, [& evulsa lingua, seminecem relinquit.] ita ymnificans Deo psalmodia non cessabat. Factus namque in agone ex superna virtute robustus, ut astantium ei nec gemitus aures commovisset, sed hilari vultu, sinceraque mente Deo, ut diximus, indesinenter fundebat preces. Tunc nec pœnis torquentium videbatur * sufficere, pedes utrosque cum palmis prius evacuatis articulis abscidentes, tanti altithroni Dei Martyris genitalia inpudenter abstrahere veriti non sunt: cujus, quamvis modica, vox in Dei perseverans laudibus, nihilominus anhelabat Daviticum carmen psallere. Cumque eum * pœnis afflictum, membrorum compagine solutum prospexissent, linguæ invidentes ministerio, ejus ori ferrum imponentes, ex palato beati Martyris abscidebant, relictoque truncato corpore, evacuatis membris, abierunt; remansit autem in certaminis campo cruore involutus Victor triumphalis exultans.

[19] His abeuntibus, ad venerabilem Dei Martyrem ex latebris & frutectis, [Sanctus sitiens Vitali, aquam sibi dare differenti,] & ædificiorum angulis clericorum cohors cum vicinis mulieribus h adunati sunt. Sanctus Dei & gloriosus Martyr adstantibus sibimet ad refocillandum i aquam poscebat; tunc religiosus suus presbyter & interpres, cujus superius mentionem fecimus, nomine Vitalis, ex Magistri cruciatibus dolere coactus, flebiliter dixit: Quidnam refocillari vis, cum evacuatus tot tormentis membrorum esse dinosceris? Melius namque est, ut mihi videtur, mori te adoptes *, quam tantis contumeliis afflictus, vivendi studium habere coneris. Tunc Dei Martyr, ut vidit subjecti sui animum terrenis actibus magis pudicum, quam expedisset, collecto spiritu abscisæ linguæ verba, ut potuit, explicaverat, dicens: Numquid ad memoriam redit, sæpe me dixisse, quempiam ad mortem festinare minime debere; sed magis optando differre, ut possit piis intercessionibus faciem præoccupare Domini, ut detur spatium infirmis ad pœnitendum, quæ perpetraverat infirmitas humana. An pigritiæ tuæ grave videtur cruentum refrigerare pectus?

[20] [pœnam prædicit, quam is luit,] Sed nunc temporali vitæ tuæ proponam pœnam, ut, quocumque die aliquod potandi genus ori tuo propinaveris, a pristino sensu alienus efficiaris. Non damnum alicui inferas, sed inobedientibus in exemplum permaneas k. Sicque factum est, ut sermo sancti Viri & Dei Martyris in veritate permansisset: nam prædictus presbyter Vitalis in ea civitate, qua corpus Christi Martyris fuerat deductum, diu & dies multos post Magistri obitum vixerat, & quam diu jejunabat, peritiæ suæque sententiæ eximiæ viventibus præbebat exemplum, ut pœne nullus præterisset dies, in quo Missarum sollemnia cum psalmodia ymnificando non complesset laudem; ut puta, indagando vestigia Magistri in arduam hujus ævi callem insudando; ut eum poli culmen ascendisse, dubium non est *; quia eleëmosynarum erat studiosus, & quod viribus implere non potuit, voluntatem tamen indigentibus non abstraxit; Orationibus & vigiliis non mediocriter intentus, caritate & hospitalitate insignis.

[21] [donec vixit. Membra Sancti in quadam arbore posita,] Sed tamen, ut diximus, Magistri verba usque ad obitum suum complesse, certum est. Nam cum perfecto jejunio, certis temporibus alimentum sumeret, cujuscumque poculi genus ore percepisset, statim pristino alienatus sensu, a spiritu immundo est correptus, commutata facie & stridoribus immensis huc illucque discurrens per plateas urbis, per terrarum voragines, per disrupta petrarum loca, per monumenta mortuorum, per diversa spatia locorum, nefandis verbis & turpibus perstrepebat, & tamen nemini inferens damnum. Aliquotiens eum per altitudinem turrium currere contigit, & præcipitium sui corporis minime pertulit, usque dum suæ vocationis complesset diem. His itaque transactis, incolæ hujus loci, collectis abscisis sacri Martyris membris, in quadam arbore, vulgari locutione Spina alba, condentes abierunt. Erat namque a multis medicis vulgatum, ut cujuslibet abscisa membra * & sub humo projecta, hujus truncus nullius medici arte sanitatis recuperationem consequeretur l. Sed hoc fidelibus in exemplum trahendum non est; sed magis propheticum imitari testimonium, ut jactet curam suam in Deum, & ipse eum enutriet.

[22] [deinde minime reperiuntur; qua de re auctor] Eadem namque die, non longo intermisso spatio, duo ignoti atque pulcherrimi viri, equitantes per publicam callem, a quibusdam arantibus in agro de sacris sancti Martyris membris inquirentes, dum diutius sciscitarentur, innotuerunt, quod in quandam arborem summissa essent, cunctis agri cultoribus videntibus, ad eum locum declinaverunt, & amplius ab his visi non sunt. Tanti hujus rei testes sunt, quanti habitatores hujus loci existunt, qui ammiratione * perculsi de eis incognitis viris & de disparitione eorum, pergentes ad arborem, sed ea, quæ posuerunt, sancti Martyris membra minime invenerunt. Res namque mira & nostris temporibus valde stupenda! quia adhuc incognita humanæ permanet infirmitati, a quibus sublata, vel ubi deportata fuissent. Sed quid ex his, quæ prædiximus, membris sentiendum sit, ignoro; nisi per divinam dispensationem hoc fuisset datum intelligi, quibus fuisset dignus sanctus Martyr meritis, cum cruenta & secta ab se, adhuc eo vivente, membra, per cognitionem divinam ab eo loco sumpta, sub gloria honoris condidisse dubium non est; & tamen, ut diximus, hominibus incognita permanent m.

[23] Sed idcirco ea membra a veritatis tramite deviasse existimo, [suam conjecturam profert. Sanctus dum in Aschaim vehitur,] ut per suos actus capiti invisibili, qui est Christus, subministrantes, remotis propriis voluptatibus, pauperibus præbentes famulatum, intrepide pro Christo contumeliis afficiantur, dum eorum spes & caput, qui est Christus, ad ædificationem viventium, ne sperantia in se membra, ut digna erant, providisset sub honore n; & propterea ea ab incognitis ablata viris in capitis cognitione, id est Divinitatis condere * non mediocri gloria, dubium non est. Res autem habitantibus innotuit membrorum, ita ut eis in stuporem verteretur, & quamvis parum, tamen apertis oculis ejus cognoscebant o sanctitatem. Tunc viri, qui erant cum eo, beatum & Deo devotissimum episcopum Hemmerammum, & gloriæ martyrii triumphum, ex certaminis campo, id est, ex area, quæ tunc frumento pretiosiore margaritis purgati tritici, id est, cruore conspersa jacebat ponentes in plaustro, reducentes certatim ad villam publicam nuncupantem Aschaim p distantem miliario fere duodecimo, ubi ecclesia beati Petri apostoli mœnibus constructa esse videbatur, ut tantum Virum & Dei Martyrem illuc deducere deberent, ne in eorum vilibus ædificiis vitalem finiret flatum: quia quamvis in eorum oculis prius non tantum despectus, sed etiam neci submissus fuisset, tunc in magnam, ut dignus erat, venerationem excreverat.

[24] Sed & mulieres ex vicinis locis cum ducentis q viris pietatis viscere * commotæ, [tertio milliario ab eo vico moritur.] gyrantes plaustrum ob venerationem Martyris Christi in comitatu secutæ sunt. Cum autem pervenissent in parte campestri distante a prædicto loco, ubi tendere videbantur, miliario tertio, venerandus Dei Martyr voce, ut potuit, quamvis incondite hejulare cœperat, innuens, quod hora remunerationis suæ in cælestibus eum locum præterire non deberet. Unus ex his, qui erant cum eo, inspiratione divina ceteris, quasi subjectis, imperans *, ut eum de plaustro, quo jacebat, deponerent: qui subito deponentes, in amœno gramine submiserunt in campestri deserta planitie. Sicque factum est, ut r, cum sancta illa anima de corpore exiret, cunctis, qui aderant, videntibus, quasi immensæ lampadis lux ex ore sancti Viri processisset in alta tramitis, remoto aëre, cælestia penetraret; ita ut egressionis suæ splendor faciem præsentium fulminaret. Eo jam emisso spiritu, cunctos pavor invasit, & ita sunt tremore perculsi, ut vix tanti Viri corpus in plaustrum sublevare auderent.

ANNOTATA.

a In codice nostro legitur: Egredi contulerat; in Audomaropolitano, Trevirensi & Coïntiano: Egrediendi non tulerat. Ex hisce substitui: non tulerat, & biographum sic interpretor: Non tulerat, id est, passus non fuerat, occasionem patiendi egredi, id est elabi; uti elapsura fuisset, si iter suum prosecutus, e Bavaria egredi festinasset.

b Vitiosam phrasim sic corrige: Se cujusdam rei gratia exspectare simulat.

c In S. Emmerammi Vita, per Meginfredum scripta & infra ex Canisio recudenda, scribitur Helphandorf, nunc Helffendorf solet appellari, estque locus supra Monachium situs inter Jsaram & Oenum in diœcesi Frisingensi.

d Id est, Sanctorum reliquiis, uti hæc etiam Meginfredus interpretatus est, dicens, advenisse Lanthertum, celebrante illo canonicos hymnos & debitum Officium sub sanctarum testimonio reliquiarum solvente.

e In Audomaropolitano & San-Germanensi legitur: rei: sed vel sic ineptus est sensus. Vult autem dicere, eos sibi non tam malum, quam gloriam allaturos.

f Scuria, quæ vox tum alibi, tum in Baiuwariorum legibus occurrit, significat, horreum, stabulum, vel locum quemlibet, ab injuria aëris tutum. Vide Cangium in Glossario.

g In Ms. nostro codice est: Injectis manibus: correxi ex Trevirensi.

h In Audomaropolitano additur: Ad eum.

i In Trevirensi additur: pectus.

k Non facile mihi persuaderi patiar, S. Emmerammum isthæc presbytero suo Vitali revera imprecatum fuisse, eademque huic propterea sic contigisse. Quis enim credat, tam gravem pio presbytero pœnam a sancto Episcopo suo ob inordinatum commiserationis affectum inflictam fuisse, ut vel siti emori deberet, vel a mente alienari, quoties necessarium sustentandæ vitæ potum concessurus esset. Forsitan non nisi certum aliquot potus genus, vel excessum Sanctus ipsi interdixit, quodbiographus de omni omnino potu insulse interpretatus sit. Aribonis tamen dicta adoptavit Meginfredus. Porro cum idem Aribo supra dixerit, linguam sancto Martyri evulsam fuisse, consequenter dicendum erit, ipsum, quidquid demum Vitali dixit, elinguem locutum esse, quod miraculum inter alios etiam S. Leodegario, Augustodunensi episcopo & martyri pariter contigisse legitur in ejus Actis apud Mabillonium in Vitis Sanctorum sui Ordinis Seculo 2.

l Hæc eodem modo recitat Coïntius; sed in Mss. nostris aliis paulo etiam vitiosius leguntur. Porro recte mox monet Aribo, superstitiosa hæc esse, & a Christianis explodenda.

m Quid sit de horum equitum apparitione ceterisque eodem spectantibus, ignoro; nec magis placet biographi de ablatis Sancti membris conjectura.

n Vitiosa est hæc periodus etiam in aliis nostris apographis & apud Coïntium, qui eam utcumque restituere conatus est. Ego illam sic interpretor: Sed idcirco ea membra a veritatis tramite (id est, a cognitione hominum) deviasse existimo, ut (Christiani) per suos actus capiti invisibili, qui est Christus, subministrantes, remotis propriis voluptatibus, pauperibus præbentes famulatum intrepide pro Christo contumeliis affecti (id est, afficiantur cum) eorum spes & caput, qui est Christus, ad ædificationem viventium, sperantia in se membra, ut digna erant, providisset sub honore.

o Ita correxi ex Ms. Trevirensi: in nostro enim erat: cognoscentes. Attamen participio etiam sæpe alias pro aliis modis, Indicativo præsertim, ut mox infra, scriptor noster utitur, de quo lectorem semel monuisse sufficiat.

p Meginfredus in Vita a Canisio edita scribit Ascheim. Est autem pagus ad dexteram Isaræ ripam infra Monachium in episcopatu Frisingensi, ubi S. Emmerammi sepulcrum vacuum hodiedum ostendi aiunt. Adi Commentarium num. 69 & seqq.

q In Ms. Audomaropolitano pro ducentis est ducentibus, & tunc sensus erit: Mulieres ex vicinis locis cum viris plaustrum ducentibus &c. Verum ducentis in suo Ms. etiam legit Coïntius: Meginfredus habet: Mulieres ex vicinia collectæ & viri circiter ducenti &c.

r Vocem ut addidi ex Ms. Audomaropolitano.

* imo: quærere

* al. Væ.

* imo expoliatus

* al. urgebat

* al. addit. hoc

* al. addit. tot

* al. mortem adoptes

* imo sit

* supple: fuissent

* al. miseratione

* i.e. condi

* al. viscera

* i.e. imperavit

CAPUT III.
Locus emortualis illustratus: divina ultio in Sancti carnifices, Lantpertum, ejusque posteros: Martyris palæstra honorata: corporis sepultura, translatio & elevatio.

[Locus obitus ipsius miraculo inclarescens, ecclesia exornatur,] Sed hujus loci miraculum, ut mihi videtur, silentio tradendum non est. Erat namque incultus per spatia annorum innumera, & quasi oblivioni traditus, quod talem ex se Deo propinasset animam. Sed cunctis in locis per gyrum perclaruit in signum; quia ut mos est Germaniæ, ut faciem suam immensa nivium effusione cooperiat per totum hiemale tempus, ita ut in cubiti altitudinem excrescat; sed eo loco minime permansit; ut quis prætereuntium quamvis parum permansisset a, & in vernali decore & amœnitate totum permansit annum. Sicque factum est, ut locus excusationem * inferret imbrium, atque procellarum turbini & elementorum ditioni subjacere non debuisset, qui angelicorum spirituum suæ præsentiæ in tanti Dei Martyris animæ egressione fuisset consecratus. Erat enim secus locum quadrivium, ita ut a multis prætereuntibus huc illucque in miraculum decrevisset, & dum subtilius a nonnullis in circuitu fuisset sciscitatum, tam ammirabile signum, statim per quadrivium his, qui tunc aderant, ad memoriam rediit, quod in eo sancti Christi Martyris Hemmerammi anima exuta hujus exilii nexibus alta poli penetrasset b. Tunc commorantes in circuitu suæ collectionis ecclesiam ejusdem Martyris nomine dicatam in eodem loco construxerunt c, in qua non mediocriter innumera ex merito Martyris clarescunt signa.

[26] Dum hujus loci mentionem inferimus, mira mirandis succedunt, [Tres e Sancti carnificibus] quando ad memoriam rediit, unde longe superius ex sancti Viri sententia prætulisse me comperio de carnificum verbis, quod silere minime licere me suspicor, quorum duo dignas Deo fundentes * preces, ut superna provideri hoc dignaretur pietas, quod non sponte, sed imperio coacti, tanto Dei Episcopo suis manibus pœnam inferrent. Unde subpliciter postulabant, ut hujus sanguinem ab his in die judicii non deberet requirere; dumque Vir Dei, eorum ut vidit corda, pro his Dominum deprecatus est, dicens: Domine, retribue eis secundum fidem illorum: sicque factum est, ut d hi in pacis tranquillitate suæ vocationis expectarent diem, reliqui vero tres torquentium, ut prædiximus, qui suæ crudelitatis in eum contumaciter manus inponebant, zelo diabolico succensi inproperantia & contumeliosa verba in faciem ei mittere non pertimescebant, ut e in eorum damnatione miseris actio nequissima non sufficeret, nisi in augmentum nequitiæ malitiam cordis ad aditum oris inproperando perducerent. Unde Veritatis probatur sententia, ut ex cordis abundantia os loqueretur.

[27] De quibus infra spatia septem dierum peractum est, [a dæmonibus occupati, misere percunt:] ut unusquisque eorum immundo prostratus esset spiritu, & tamdiu vexati & usque ad hoc perducti, ut intempestæ noctis silentio aditum ædificiorum unusquisque in impetu spiritus inmundi prosilientes, relicto tramite, ut erant digni, ad deserta confugiunt *, & per cacumina montium ac per ima convallium, per loca inhabitabilia, & humanæ fragilitati incognita discurrentes; ita ut miserorum cadavera nusquam ulterius comparuisse probarentur. Quidnam de his aliud sentiendum, nisi superno æquitatis judicio, qui impietatis eorum animo ferocissimo tam loquendo quam perficiendo in tantum Sacerdotem, eorum cordis nequitiam explere non verebantur, ut in damnationem eorum mens feris comparari deberet, ut propria mente alienati eorum corporibus ipsi damnum inferrent? Quid enim de sanctis Viris dicendum est, nisi Apostolicum illud testimonium, quo ait: An nescitis, quia templum Dei estis, & Spiritus sanctus habitat in vobis? Unde recte subjungitur, ut violatores hujus templi a Deo disperderentur.

[28] [Lantbertus in exsilium pulsus, cum posteris suis] De qua dispersione comprobatur de eorum temporali domino Lantberto, ut nihilominus disperderetur, quam ut suæ damnationis in exilio vitam finiret f, & sic in posteram progeniem ejus tanti Viri dicaretur sanguis, ut & radicitus hos exterminaret, ita ut eorum quis non remaneret; & ubi tam eminentia ædificia ceteris præminebant, in quibus suæ confusionis decore g gloriabatur, modo urtica & platanus expansis foliis propagantur, & qui venenosam suam iram in Habitatorem templi Dei perficere non metuit, sua ædificia venenatis serpentium generibus relinqueret invitus, ita ut sint in sibilum & in exemplum viventibus, & quamvis dicentium verba sileant, tamen prætereuntibus loca prædicant, quia suæ contemplationis viatorum aliquotiens suspiria exprimunt. Propter hoc ut ipsi cavere debeant *, ne in sanctis Dei sacerdotibus incaute aliquid committant, ne & illorum hereditas, evacuata posteritate, sicut & contemplata loca testificantur, eradicetur, & in talpium * obscuram habitationem convertatur, & coacervata humus in testimonium permaneat viventibus h.

[29] [pœnas divinitus inflictas luit.] Cavenda namque est ira justorum, ne & ipsum iracundia provocent, qui inhabitator eorum corporibus * existit, de quibus per semetipsam Veritas dicit: Qui vos odit, me odit i, & reliqua. Ensem enim invisibilem non ostendunt, & tamen inulti non permanent; quia unusquisque justorum invisibili gladio præcinctus est sagacissimi sermonis Dei, qui ultionem infert his, qui non sibi proponunt ipsum veritatis spiritum in Deum, sed ejus templum ictibus destruunt, & ubi manus nocendi non immitunt, detractionis veneficia secreto seminare non metuunt; sicque Spiritum sanctum, inhabitatorem templi, ad iracundiam provocant, non attendentes, quod scriptum est: Nam qui illum non habet placatum, numquam evadit iratum. Quidnam de his dicendum est, ut non defecissent, qui tam sanctum interemerunt Virum, dum tot in loco commorantium, ubi venerabilis Dei Episcopus triumphans victor extitit, qui quamvis in quantitate consensissent in nece ejus, ut his Deus non parceret in præsenti ævo, sed sic dissipati sunt de eodem loco, ut eorum quis non remaneret, destructa ædificia, certaminis campus in solitudine per annos permansit multos k.

[30] [Locus martyrii ecclesia & miraculis] Sed res mira & ad multorum ædificationem præclara contigit. Cœpit namque humus suæ amœnitatis crescere, ubi beatus Episcopus membrorum sectionem passus fuerat, ita ut in cubiti altitudinem se coacervaret, & a nivium infusione atque hiemali soliditate l se defenderet, ut palam daretur intelligi, quibus dignus fuisset meritis Martyr, dum elementa suæ virtutis in eum non prævaluerunt locum; sed in sua usque ad tempus permansit jucunditate. Dum autem nonnullis res innotuisset, ut longe lateque commorantes ad videndum amœnissimum locum pergerent, & ibi sancta religione Christianitatis in honore beati Martyris Deo funderent preces, res tandem cunctis innotuit; qui, undecumque confidenter peterent, exauditos se cernebant. Tunc quidam Christiani, inito consilio, in eodem loco ecclesiam in honore ipsius Martyris Christi mœniis construxerunt, ubi perenniter innumera coruscant miracula m. Est autem in eodem loco perspicuus fons, qui distat a prædicta ecclesia, quantum quis lapidem propria eicere prævalet manu; sed sua fluenta secus fundit ecclesiam; humus vero hinc inde exaltatis deprimitur ripis, ut prolixius fundendi cursus spatium non sineret, sed infra deprimentem ripam relaxato sinu, ita ut lacum efficiat pulcherrimum, cujus in Septentrionis plaga amœnis muris in Martyris laudem constructa constat ecclesia, ubi innumeri cæci recipiunt visum & claudi gressum.

[31] Multorum namque linguæ vincula gloriam & laudem Dei Martyris disrupta & soluta declarant, [illustratur: Sanctus sepelitur in Aschaim:] sed si de his locis & eorum miraculis ordinaliter * disponere debemus, quanta jam ibi coruscasse per Dei dispensationem in beati Heimrammi martyris Christi gloriam miracula, quæ oculis propriis vidi, sive fidelium narratione didici, dies utique prius cessat, quam sermo. Sed ne fastidium legentibus gignam, de sacri Martyris corpore quid in primis gestum sit, breviter pandam. Nam splendidior ulla præsentis vitæ luce, ut jam diximus, sancti Viri anima cunctis, qui aderant, videntibus, resoluta corporali vinculo æthereum cum n penetraret cælum, ut perenni frueretur gaudio, quod meruerat, hi, qui aderant, cum timore magno & reverentia sacrum sancti Viri corpus feretro inponentes, iter cœptum expleverunt ad ecclesiam B. Petri apostoli o in villa publica, Ascaim nuncupante, sitam pervenerunt, infra cujus septa honorifice adjunctis vicinis loci illius habitatoribus sepelientes, regressi sunt. Sed liquet, eum minime voluisse p resurrectionis expectare ibi diem; quia, ut longe superius memoriam fecimus, quod ei urbis Radasponæ complacuisset amænitas, ut remunerationis post ævi ruinam expectans diem, corpus suum illuc deferre voluisse, dubium non est.

[32] Sed res mira, ut aër ejus obtemperaret voluntati, qui commotus a parte Occidentalis plagæ fabonio, [sed orta gravi aëris intemperie, non sine prodigiis] impetu fortitudinis suæ, ita ut nubium densitate facies cæli velaretur. Et pluvia inundabat super terram, & discurrentia fulmina, ut quadraginta diebus incessanter plueret, & tam diuturna infusione ymbrium torrentes in amnes decreverant, ut repletis alveis procedentes * per plana campestria, ita ut pœnitus facies telluris velaretur; & nisi tanti Viri & Dei Martyris ad urbem duxissent corpus, elementa aquarum ruinam provinciæ minarentur. Tunc nonnullis fidelibus viris per Dei dispensationem revelatum fuerat per nocturnas visiones, ut corpus sancti Viri ad adjutorium eorum ad civitatem deducerent. Collecta igitur cohors cum principe & sacerdotibus inito consilio convenientes, per quosdam fideles tanti Viri corpus, quo jacebat, ex humo tollentes & deducentes ad amnem Isaram q, puppi imponentes, accensis cæreis, fluminis fluenta descensione secuti sunt usque ad Danubium amnem, cujus intra ortum fluentibus r tanta prosperitate iter celerrime per tot spatia navigio perrexerunt, quasi extenso velo fuisset in prosperitate ventorum peractum.

[33] Sed res mira & valde fidelium contemplationi honorifice tradenda! Nam inter tot ventorum flabra & procellarum fluctuosa & promiscua inundantia aquarum, [Ratisbonam vectus, ibidem tumulatur,] & supernorum infusionem imbrium & subternorum intumescentium amnium undarum s, ut ex his lampadibus non extinguerentur lumina; sed tanta securitate quietissimam in altum flammæ direxerunt aciem, acsi in cubiculo tranquillissimo sine commotione aëris stetissent. Hii vero, qui secus amnium fluenta commorabantur, dum tantum in lampadibus inextinctis Martyris vidissent meritum, sua percutientes pectora, in facies procidentes, Deum cæli adoraverunt. Cum autem pervenissent viri cum corpore beati Dei Martyris ad civitatem, quo tendebant, & ibi, ut erant docti, salubrem eligerent portum, obviam his factus est princeps t terræ cum satrapis & sacerdotibus deferentes vexilla cum turibulis, (erat enim innumerabile cum viris & mulieribus promiscuum vulgus) qui exaltata voce ymnificabant Domino, ex quorum vocibus tam præ gaudio, quam timore, tellus tremere videretur *.

[34] Tunc collecto corpore per manus sacerdotum, in B. Georgii ecclesiam u deferentes, [cessavitque intemperies. S. Garibaldus ejusdem corpus] ibi, ut erat dignum, cum summo honore sepelierunt. Eodem vero momento cælum tantam reddidit serenitatem, ut nubs * in nullis appareret plagis. Post multa vero tempora sacerdotibus visum fuerat, ut de loco corpus sancti Dei Martyris mutare deberent, adductis cementariis, qui sua arte compositione gypsi sepulchrum cum marmore construerent. Cum autem, ut erant docti, structuram perfecissent, ejecto populo extra septa templi, ostium ecclesiæ sacerdotes, qui erant, seris munierunt. Erat autem ordinator rei infra ecclesiam venerabilis Dei cultor Gawibaldus x episcopus, qui in his diebus urbis Radasponæ regebat pontificatum, cum presbyteris & diaconibus, quorum adhuc alii * supersunt. Cum autem humum removissent sepulchro (erat enim inmensæ magnitudinis lapis superpositus, quem cum timore & psallentio * movere voluissent, stabantque hinc inde per gyrum) eo jam remoto ex dextero in lævoque y quasi mensura palmi & semis, tunc super omnes timor irruit, ita ut manus omnium lapide laberentur, ex cujus terrore perculsi, resolutis viribus, retrorsum ceciderunt.

[35] [in honorificentiori monumento deponit.] Sed tantum unus ex his, qui aderant a dextris, solidatis manibus lapidi subposito pectore permansit. Sed res mira & in Dei laude eximie veneranda! Lapis tanti ponderis inmensitate gravatus, aëre suffultus, tamdiu sustentatus est ab uno, quousque, qui aderant, pavidi exterritique vires reciperent, & succurrentes manus immisissent. Nam si hoc Martyris merita non sustinuissent, quid aliud fieri potuisset, nisi ut ossa subposita in momento comminuerentur? Hos vero aliter tanto pavore irruisse æstimandum non est, nisi ut in tanti Viri corporis præsentia his signis monstraretur in terris, cujus honoris ejus anima fulgeret in cælis. Tunc tanta celeritate & securitate lapidem removerunt, acsi minime in se gravitatis pondus habuisset. Sublato itaque corpore, Domino cœli ymnificantes, in locum, quem construxerant, posuerunt. Tunc imperantes principibus regionum, ut collectis artificibus innumeris, ex auro & argento sancti Martyris sepulchrum * superpositum fabricati sunt ita, ut in ea gemmarum cum margaritis compositiones rutilent, atque sculpturæ varietates fulgescant genera, sicut præsens dies z probat.

ANNOTATA.

a Periodus hæc etiam in ceteris Mss. nostris vitiosa est; Coïntius vero eamdem prætermisit.

b Isthæc omnia Meginfredus sic reddidit: Hiemali tempestate, sicut natura est Germaniæ, cum totam terræ superficiem nivium operiret immensitas, sola corporis areola tali conditione libera, dum prætereuntibus huc & illuc miraculi sui stuporem ingessit, causam pariter suæ viriditatis, & memoriam obitus beati Martyris edocuit.

c De ecclesia hac vide dicta in Commentario prævio num. 70 & seqq., & 98.

d In Audomaropolitano additur: Per orationem sancti Martyris. Consule Vitam supra num. 17.

e Conjunctionem ut addidi ex Ms. Trevirensi, uti etiam mox vocem malitiam.

f Quæ sequuntur, desunt in Ms. Audomaropolitano usque ad medium circiter num. 48.

g Vocem decore addidi ex Ms. Trevirensi.

h Lantbertum, consurgente contra eum nata ex sceleribus suis occasione, perpetuo exsilio damnatum fuisse, scribit etiam Meginfredus. Illum apud Avares exsulasse Brunnerus & Adlzreitterus sine teste affirmant. Quod ad ejusdem posteros spectat, non sic accipienda sunt biographi verba, quasi hi omnes jam sua ætate e vivis sublati fuerint; cum ex Meginfredo & ex Arnolfo Vochburgensi constet, horum tempore aliquot ex ejusdem stirpe etiam superfuisse, qui suæ prosapiæ pœnas etiam tum luebant. Et Arnolfi quidem tanto major hac in parte est auctoritas, quod hic, uti ipsemet lib. 1 de Miraculis secundum nostram partitionem num. 27 testatur, tunc temporis neptem haberet, cuidam ex ejusdem Lantberti posteris nuptam. Consule ipsum ibidem & duobus præcedentibus numeris.

i In Trevirensi rectius legitur: Qui vos audit, me audit.

k Hujus periodi, etiam apud Coïntium vitiosæ, hic sensus est: Quid mirum, si S. Emmerammi parricidæ divinitus puniti sint, cum etiam incolis loci, in quo Sanctus passus est, Deus non pepercerit, sed eorum domicilia dejecerit, ita ut ipsa etiam Sancti palæstra multos annos deserta permaneret,quia illi, cum numero prævalerent, ejusdem Martyris lanienam non impediissent, atque ita in eam quodammodo consensissent.

l Id est, gelu, sive congelatione.

m De hac ecclesia in Helffendorf consule Commentarium prævium num. 98 & seq.

n Hanc vocem cum supplevi ex Coïntio.

o Isthæc ecclesia a S. Emmerammi corpore sepulto, etiam postquam inde ablatum fuit, nomen retinuit. Vide Annotata ad cap. 2, lit. p.

p Hunc etiam sensum restitui ex Ms. Trevirensi, cum in nostro codice perperam legeretur: Sed eo nomine vel resurrectionis &c.

q Isara, de quo hic, vulgo Iser, Germaniæ fluvius est in comitatu Tirolensi paucis milliaribus ab Oeniponte ortus, unde in Bavariam fluens, Monachium, Frisingam, Landishutum & Dingelfingam præterlabitur, & supra oppidulum Pladling, e regione Deckendorfii in Danubium influit. Porro locus, ubi sacrum Martyris corpus Isaræ impositum fuit, creditur fuisse Unter Vehring, seu Unterphöring, Latine Veringa inferior, ubi in hujus memoriam ecclesia S. Emmerammi erecti dicitur, quæ hodiedum exstat, ut dictum est in Commentario num. 73, 98 & 101.

r Trevirense Ms. & Coïntius habent: Cui contra ortum fluenti, quod idem est. Voluit autem biographus hic indicare, navim, quæ hactenus secundo Isara vecta fuerat, tum adverso Danubio, ut Ratisbonam peteret, ducendam fuisse. Hinc Meginfredus eumdem sic interpretatus est: Inde contra ortum fluminis enitentibus, quod sine magno labore consuetudo naturæ non præstat, tanta celeritate res immobilis contra mobilem meritis Martyris propellitur, acsi velum ventus post flumen intenderet.

s In Trevirensi correctius legitur: Et promiscuam inundationem aquarum, & supernarum intumescentium amnes undarum.

t Nempe Theodo, ut habet Meginfredus.

u Erat ea ecclesia tum temporis extra urbis Ratisbonensis mœnia, de qua consule Commentarium num. 75 & seqq.

x Fuit hic S. Garibaldus seu Gaubaldus, uti in Ms. Trevirensi vocatur, qui a S. Bonifacio archiepiscopo Moguntino, dum is auctoritate S. Gregorii III Papæ Baioariam in quatuor diœceses divideret, Ratisbonensi ecclesiæ anno 739 episcopus præfectus est. Consule Commentarium prævium num. 82.

y In Trevirensi legitur: Ex dextro lævoque latere; Arnolfus vero eadem sic interpretatus est: Cumque tremebunda religione a sepulchro humum resolvissent, nec non etiam lapidem superpositum a parte dextra in lævam submovissent mensura tantum quasi palmi & semis &c.

z Scripsit Aribo seculo octavo senescente, ut diximus in Commentario num. 4.

* al. excussionem

* i. e. fundebant

* imo confugerent

* al. possint

* i. e. talparum

* al. corporum

* al. ordinabiliter

* procederent

* al. videbatur

* i. e. nubes

* al. addit. multi

* al. silentio

* al. monumentum

CAPUT IV.
Miracula quædam post Sancti obitum facta.

[Adultera pellex ad Sancti ecclesiam accedere] Nostris quoque temporibus cujusdam rustici conjux, infirmitate superveniente, præsens oculorum lumen amisit, quam vir suus ob cæcitatem despexit, & contra summi Dei præceptum aliam sibi in matrimonio sociavit. Dum nobis res innotuisset; quia sub pastorali cura in nostra diœcesi utrique fuissent a, hos arguere de adulterio studui, de perpetrato incestu minime tacui, pœnitentiam de commisso scelere indicavi; sed eam ex habitaculo proicere minime valui. Quia utræque in prædicti viri domo commorabantur, suadente diabolo, quamvis non palam, tamen de incestæ conjugis adulterio pedem peccantis officio minime retraxit. Sed dum ipsa adultera quadam die ad beati Dei Martyris festivitatem voluisset accedere, aliis in comitatu illuc pergentibus sociata est. Dum autem pervenissent ad locum, qui dicitur Vivarius, juxta civitatem, distantem a beati Martyris ecclesia in spatio passuum ducentorum, dum oculis intueretur forinsecus templum, statim in commisso scelere reprehensa est.

[37] [divinitus prohibita, post criminis confessionem] Cœpit infelicitatem sua tremere, compagines membrorum dissolvere, se in sua miseria terræ prosternere, ita ut erecta in plantis dum fuisset, pedem ad carpendum iter movere minime potuisset; dum vero reverti voluisset, statim omnes compagines membrorum solidabantur. Dum autem in his angustiis desudaret, cuidam sacerdoti supervenisse contigit; & dum acta illius subtiliter inquisisset, suæ adulterinæ miseriæ b hoc contigisse professa est. Cui vir Dei monitionem inpendit, ut ad nos reverteretur: quæ reversa dum fuisset, & nostris obtutibus præsentata, pedibus nostris cum lacrimis provoluta est, & suæ miseriæ coram astantibus * confessionem alta voce dedit, & protinus adjunxit, in hoc si veniam apud Deum prævaleret impetrare c, * ut amplius sub uno ædificiorum tegmine cum eodem viro non maneret, a quo adulterina commixtione fuerat sociata.

[38] [actamque pœnitentiam, ad eam commode accedit.] Dum autem monitionis nostræ atque increpationis acciperet formam, & de perpetratis secundum judicium nostrum pœnitentiam egisset, tanta securitate ad beati Martyris ecclesiam processit, acsi numquam membrorum dolorem pertulisset. Hoc enim, ut æstimo, in exemplum superna pietas tradidit, ut palam daretur intellegi, quibus distantiis a regno Dei alienentur adulteri, dum suorum Electorum ecclesias ingredi non possint. Sed hujus mulieris dum revolvo sententiam, Veritatis ad memoriam reducitur sermo sacer, quem in sua vaticinatione electorum mentibus describit: Quærite Dominum, dum inveniri potest, invocate eum, dum prope est. Unde recte subjungitur: Relinquat iniquus viam suam: quomodo enim quis Dominum invenire potest, nisi tramitem reliquerit iniquitatis? Hic enim non videbitur, & prope est; illic autem videbitur, & prope non est. Sicut & hæc mulier, dum beati Dei Martyris ecclesiam in sua coinquinatione videret, prope non erat; quia adpropinquare non quiverat; dum autem prolixius ad confitendum recesisset, prope erat; quia de perpetratis pœnitentiam agebat.

[39] Mira mirandis succedunt. A quodam religioso & prudente viro audire me contigit d. [Senex, dum ad S. Emmerammi tenderet, captus & venditus] Ajebat enim, ut quadam die ad beati Dei Martyris ecclesiam pro suis delictis ad intercedendum voluisset accedere, contigit ei, ut iter solus carperet. Dum autem pervenisset in solitudinem, quæ mutata vulgari locutione Feronifaidus e appellatur, incidit in latrones, qui eum exspoliaverunt, vinctisque manibus, concatinato ore, ut verba exprimere non quivisset, extra terminum eicientes eum genti Francorum venundati sunt *. Quidam ex his, qui eum pretio redemerat, in partibus Aquilonis Thuringorum gentis cuidam venundavit in conjacente confinio Porahtanorum f gentis, quæ ignorat Deum; & dum se prædictus senex gentilium idolorumque cultoribus proximatum esse cerneret, cœpit viribus, ut prævaluit, temporali domino suo præsenti atque absenti dignum præbere famulatum. Erat enim operandi peritia instructus, ita ut molendinam non mediocrem domino suo operando perfecisset, & ædificiorum munitiones mirifico composuisset modo.

[40] Hujus rei occasione invenit gratiam in conspectu patris-familias; [in Thuringia, viva uxore sua, aliam ducere] & dum hoc continuo per triennium, ut potuit, implevisset, & tamen nihilominus a Dei cultura, ut invenisset g, orationibus non recessisset, contigit, ut quidam de conservis suis moreretur, qui relicta atque viduata conjuge, juvencula atque secundum hujus carnis putredinem pulcherrima, sine prolis procreatione decessisset. Cui seni temporalis dominus suus præcepit, ut eam sibi in matrimonio sociaret, & domui * cum substantiis frueretur. Religiosus autem senex contrario respondit, dicens: Uxorem in cognatione mea reliqui, dum pro peccatis meis innumeris captus fuissem, & eadem regione exterminatus, ut hujus traderer locis: sed, ea vivente, quomodo aliam in matrimonio ducam? Unde suus dominus sagacissimis atque asperrimis sermonibus subjunxit, dicens: Si eam non acceperis, hæc addat mihi Dominus, & hæc faciat, si non tradidero te genti Saxonum, quæ tot idolorum cultor existit. Scio enim, si uxorem apud me accipere recusas, & experimento cognosco, quod apud me commorare minime debeas; sed fugere magis adoptas; & ego ex tuo pretio fraudatus frustra * remanebo.

[41] [a domino suo coactus,] Cum autem diuturnis sermonibus in invicem luctarentur, & senex prædictus cerneret, quod imperium domini sui contempnere non posset, nisi se prohibendo tamquam ipse captivaretur h in gentem ignorantem Deum, quorum vitam, ut innotuit ex vicinitate, tamquam præcipitium mortis pertimescebat, necessitate compulsus, sibi eam sociare secundum sui domini voluntatem confessus est. Ille autem, adprehensa prædictæ mulieris dextra manu, circumvoluto pallio, ut mos nuptiarum compellit, coram astantibus conservis, conjuge & prole, hilari vultu tradidit illi in matrimonium; quia propter peritiam artis illius dilexerat eum nimis. Tunc religiosus senex cum sua recepta socia ad illius habitaculum, [ubi eam sibi in matrimonio sociare deberet, perrexit; cumque cubiculum i] intrassent, & alimentum secundum nuptiarum consuetudinem recepissent, in lectum, quem ipsa paraverat, ingressi sunt. Cui religiosus senex monita, ut potuit, impendere studuit, dicens: Prævide, inquit, karissima soror, ne vi * hujus commixtionis delictum supernum & summum offendamus Artificem rerum; quia temporalia voluptuoso gaudia in paucis deficiunt diebus, & ventura animarum detrimenta sine fine parturiunt. Fruere itaque nunc artificii mei in delitiis lucra; tantum hoc mihi concede, ut ne me copulationis jugo, vivente conjuge, præcipites in interitum animæ meæ.

[42] [Sancti opem implorat,] Illa autem carnalibus voluptatibus sustentata, monitionem sui socii minime consentit; sed verba k, quæ prudenter ei inpendere debuerat, suo domino devulgare minaverat *. Cum in his venerandus senex minime profecisse se cerneret, suæ sociæ lasciva & voluptuosa desideria blandis sermonibus lenivit, dicens: Providendum nobis est, inquit, karissima soror, ne gentilium more Christianas nuptias sociemus, sed magis per triduum abstinere oportet, & Deum cum lacrimis deprecari, ut det germen justum in conjunctione; quia mulier non propter libidinem accipienda est, sed propter sobolis procreationem. Hæc cum audisset mulier, despexit eum, & faciem suam convertit ad parietem sub tegmine thori, a viro religioso se avertens tristis; sicque sopore subpressa obdormivit. Ille autem cum lacrimis ex imo cordis indesinenter Deo fundebat preces, ut ejus angustiæ Opifex rerum subvenire dignaretur, & ne tanti viri & Dei martyris Haimrammi, cujus requisitionis causa tot angustiæ sibi incumberent, in oblivione remaneret; sed ipse misericors Deus misero misericordiam inpenderet.

[43] [& ab illo apparente & panem pro viatico procurante,] Cujus orationem tanta celeritate misericordia Domini subsecuta est, ut mox, cum obdormisset, quidam pulcherrimus vir proceræ staturæ ante lectum ejus staret, qui baculo, quem manibus gestabat, latus dormientis percussit, dicens: Surge, & vade ad beati martyris Haimrammi ecclesiam, ubi te iturum vovisti. Cui vir senex respondit: Quomodo sine alimento tot spatia terrarum ignota perambulabo? Cui iterum, qui astabat; adjunxit: Surge, ne hæsites; sed sume panem, qui est in superiore cœnaculo: ipse tibi in alimentum sufficiat usque ad perfectionem itineris tui. Vir autem tanta visione expergefactus, postquam ad se reversus fuerat, ignoravit, utrum vigilans, an dormiens monitionem reciperet. Tamen surrexit, ut vir, qui astabat, indicaverat, & in superiore cænaculo pulcherrimum, quem numquam ponere conspexit l, panem repperit, cujus comparem pulchritudini eadem nocte cum prædicta muliere tempore nuptiarum non comedit, quem repertum gremio commendavit, relictisque omnibus, quæ ibidem habere videbatur, & ne de proprio lucro temporali domino suo abstrahendo dampnum inferret, excepto singulari habitu & pipenna m, quam manibus gestabat, nihil secum inde sustulit.

[44] Tunc inde regressus, ad solitudinem sub festinatione, [jussus fugere, Ratisbonam feliciter pervenit,] ut prævaluit, carpebat iter, & sine intermissione cum lacrimis Deo fundebat preces, ut per merita beati sui Martyris sibi in se speranti prosperum pararet iter. Itaque in profectione continuis diebus quindecim, tanta prosperitate & securitate supernus Opifex unius panis satietate cottidianis aviditatibus, membris ex fatigatione itineris lassatis n, perduxit, ut hujus hora diei decimi quinti tertia in monte staret super plantationem vinearum, quæ inter confluenta Danubii & Imbris o sita esse dignoscitur; ex cujus vertice sancti Dei Martyris contemplabatur ecclesiam & urbem arduam mœniis & turrium constructione munitam. Qui dum agnosceret, magnas Deo referebat laudes, per callem descendebat ad portum amnis. Erat namque dies Dominicus, cujus ad sollemnitatem, Missarum celebrationem, qui commorabantur, cum magna devotione ad sancti Martyris pergebant ecclesiam. Quibus religiosus vir senex in comitatu latenter adjunctus est, & dum ad portum pervenissent, puppim ingressus, transmisso amnis fluento, ad portum salubrem plagæ urbis, ad beati Dei Martyris, (ut vir nocturnis temporibus, ante lectum illius qui astabat, divinitus præceperat) perrexit ecclesiam; quam ingressus, terræque prostratus, cum lacrimis maximas Deo referebat laudes, qui sperantem in se ex tot angustiis ex sui sacri Martyris meritis eruere dignatus est.

[45] Completa jam Missarum solemnitate, religiosus senex extra aditum ecclesiæ regressus, [& beneficium cum gratiarum actione palam facit.] panem, quem gremio commendaverat, cujus fortitudine tot spatia complevit itineris, in alimentum corporis sibi sufficienter tertiæ portionis utebatur p, duasque panis portiones de gremio pertulerat, & coram cunctis astantibus particulam pauperibus diviserat *, merita Dei Martyris, in se per divinam providentiam ostensa, palam astantibus produxerat *. Quid aliud panis augmentatione ostenditur, qui continuis diebus quindecim suæ portionis tertiæ in Deo speranti viro suffecerat, nisi ut ipse in membris suis imitari permisisset, id est, in ejus gloria Martyris, qui sui imitatione capitis & amore cruorem fuderat, qui per semetipsum quinque panibus numero populorum satiavit quinque millia, qui per Capitis providentiam duodenos complevit ex fragmentis cophinos, in gloriam membris suis remanere duas sinebat panis portiones.

[46] Dum hujus viri senis in sancti Martyris gloriam gesta revolveram, [Puella diuturna inedia] repente ad memoriam venisse mihi contigit rem, quam narro. Quadam die puellula q in nostris subjacentibus diœcesibus primo diluculo progressa ad exercitationem curæ pastoralis, ut sui genitoris pecora ad pascua perduxisset, contigit, eam cujusdam, quem ignoro, spiritum recepisse; ita ut nil in alimentum tam edendi genus, quam potandi sumeret, & sic jejunans diebus permansit multis. Facta autem propinquorum ad eam collectio non modica, qui eam obsecrando atque increpando, ut cibum sumeret, cogebant. Illa autem modis omnibus alimentum recipere recusabat, & hujus delectationem in suis membris minime sentire professa est. Illi autem prædicti propinqui puellæ pauxillum in os vi imprimentes, aquam cum lacte mixtam infuderunt; cujus propinationis gustum dum sorberet invita, statim erecto capite cum sanguine mixtum revomuerat.

[47] [laborans, ad locum martyrii perducta,] Dum his se minime proficere, parentes ejus cernerent, dimiserunt. Inito ab his consilio, ut eam summo præsentarentur * pontifici, cujus sub cura pastorali fuerat constituta, quæ prodecessori nostro beatæ memoriæ Joseppo episcopo, cui, Deo auctore, successi r in honore, præsentata est, qui eam per manuum inquisitionem arguere statuit, in eorumque præsentia exiguum ut alimentum sumeret, jubet s. Illa autem quasi quisquiliis necessitate edendi pertulisse in membris t, nec famis se sentire penuriam professa est. Res autem mira, quod sine alimento annum perduravit integrum u, & operationem manuum non ammisit, sed tantum quod pallidam faciem ex cibi recusatione expressit. Cuidam autem per divinam inspirationem secreto cordis revelatum est, ut eam ad beati Dei Martyris ecclesiam inducere debuissent: quam dum ex difficultate & itineris prolixiore spatio ad beati Dei Martyris corpus adducere recusassent, tamen ad venerandum locum, ubi beatus Pontifex gloriosum consummavit martyrium, perduxerunt. Quæ intra aditum templi ingressa dum fuisset, & prostrato corpore orasset, statim edendi intra viscera stomacho animus aderat, ita ut ex aviditate corporis, ut potuit, citius surrexit *, & panem sibi ad manducandum poposcit; & dum adductus ei fuisset, cum gratiarum actione suscepit, & tanta securitate coram astantibus sumpsit, acsi numquam ex cibo prohibita fuisset.

[48] [subito sanatur. Auctor nomen suum prodit.] Sed quid aliud in hoc sciendum est, nisi ut Dominus Martyris sui merita ostendere voluisset, ut cunctis palam daretur intelligi, in quibus honoribus fulgeret in cœlis. Sicut de cæco Veritas discipulis suis informat pectora, nec parentum nec suo contigisse peccato, ut cæcus nasceretur, sed pro ostensione gloriæ Dei in illo x. Ita namque prædictæ puellæ contigisse existimo in miraculis, quibus prævalet y supernæ pietatis providentia se poscentibus intercedendo dimittere peccata, ut per visibilia exempla, ecclesiis ipsius quæ coruscant miracula, remittere, ipso intercedente, informemur, peccata. Si ea igitur, quæ per memetipsum didici, hujus Viri miracula, aut quæ fidelium narratione cognovi, quibus adhuc cottidie erga ejus corpus fulminantur tot insignes virtutes, dicere voluissem z, stilus scribentis narrare non sufficeret; sed ea, quæ deprompsimus pro reverentia Viri Dei, & veneramur, ipsumque Deum devoti supplicamus, ut misero subveniat Cyrino aa peccatori.

ANNOTATA.

a Ex hoc loco Surius in eum errorem inductus fuisse videtur, ut crederet, Cirinum sive Aribonem Ratisbonensium episcopum fuisse; sed de Frisingensi diœcesi hic agi, ex infra dicendis manifestum erit. Idem etiam patet ex Arnolfo, qui lib. 1 de Miraculis apud nos num. 5 de miraculo hoc sic orditur: Quidam vir in Frisingensi episcopio &c.

b In Trevirensi hic additur: coram astantibus.

c Correxi hac, nam in codice nostro vitiose legitur: In hoc se veniam apud Deum prævalere impetrare.

d In Trevirensi additur: Quod dico.

e In eodem Ms. Trevirensi scribitur: Feronisfundus. Arnolfus lib. 1 de Miraculis in editione Canisiana ait: Illuc solus iter carpebat in loco, qui dicitur Verromwaida, quod sermo Latinus exprimit: Longinqua pascua. Sed admodum reverendus pater Frobenius Forste, jam sæpe a me laudatus Prior ad S. Emmerammum, in Annotatis suis Ms. monuit me, in Arnolfi authographo legi: Ferroniwaida, hodieque appellari Laugevaid vel Laugant.

f Arnolfus lib. 1 de Miraculis habet: Parathanorum, quod nomen gentis apud alios non reperi. Ex sequenti numero eruitur, Saxones indicari.

g Id est: Quantum per tempus ipsi licuit. Correctius tamen habetur in Trevirensi: Jejuniis &.

h Obscuræ ac vitiosæ phrasis sensus est: Nisi se ipsi opponens, tandem traderetur &c.

i Quæ uncis inclusi absunt a Ms. Trevirensi, & in nostro codice alio atramento in margine partim inscripta, partim recisa sunt; leguntur tamen inapographo nostro Fuldensi, & ad integritatem sensus pertinent.

k In Ms. Trevirensi pro sustentata legitur suis intenta.

l Id est, quem ibi numquam positum viderat.

m Id est; bipenni, opificii sui instrumento.

n Ita correxi ex Trevirensi, cum in nostro codice & apographo pro lassatis haberetur, destinatione.

o Id est Regini fluvii, cujus Germanica appellatio Regen Latine Imbrem sonat. Oritur is fluvius in limite Bohemiæ, qua Palatinatui Bavariæ adjacet, per quem fluens apud Ratisbonam Danubio miscetur.

p Vitiosam phrasim sic restitue: Panem, … cujus tertia parte pro sufficienti alimento usus fuerat, protulit, duasque ejusdem tertias partes, quæ supererant, pauperibus divisit.

q In codice nostro inferius in margine alio charactere notatum est: Puella Spirensis. Verum si hæc revera Spirensis fuerit, dicenda est nativitate,non habitatione fuisse; nam ex sequentibus certum est, illam in diœcesi Frisingensi habitasse. Hinc etiam Arnolfus lib. 1 de Miraculis hic recte ait: Erat quædam puella in Frisingensis ecclesiæ diœcesi constituta.

r Josephus ille fuit tertius episcopus Frisingensis ecclesiæ, in cujus episcopatum S. Corbiniano fundatori post Erimbertum successit, anno 749, ut existimat Meichelbeckius tom. 1 Historiæ Frisingensis. Cum vero Cirinus biographus hic dicat, se Josepho successisse, manifestum est, ipsum Aribonem fuisse, & Frisingensem, non Ratisbonensem episcopum, ut Surius male opinatus fuit.

s Hæc quoque ex Ms. Trevirensi restitui, quæ in codice nostro vitiata legebantur hoc modo: In ejusque præsentiæ exiquitatibus ut alimentum sumeret.

t Vitiosam periodum Arnolfus sic reddidit: Illa autem quasi quisquilias esum potumve respuens.

u Verane, an ope dæmonis ficta hæc fuerit tam diuturna puellæ inedia, non inquiro; sed qualiscumque ea fuerit, negare illam nequeo ob Aribonis scriptoris synchroni auctoritatem. Ceterum de longis jejuniis consuli potest Benedictus XIV RomanusPontifex in erudito suo Opere de Servorum Dei beatificatione &c. lib. 4, part. 1 cap. 27, in quo agit, de longa abstinentia a cibo & potu, an & quando miraculo sit adscribenda.

x Ms. mox laudatum ista sic habet: Sed quid aliud in hoc sentiendum est, nisi ut Dominus Martyris sui merita ostendere voluisset, ut cunctis palam daretur intellegi, sicut in Euangelio de cæco nato Dominum dixisse, ut neque parentum nec suo contigisse peccato, ut cæcus nasceretur. Hic denuo prosequitur Ms. Audomaropolitanum, in quo desunt, quæ hactenus a num. 28 recensuimus, prout ibidem cap. 3, lit. f. monuimus.

y Sanctus scilicet Emmerammus.

z Dicere voluissem supplevi ex Ms. Trevirensi.

aa Cirinus hic alias Aribo & Heres dictus, fuit quartus Frisingensis episcopus, de quo consule Commentarium prævium § 1. In calce codicis nostri characteribus minio scriptis subditur: Explicit Passio S. Hemmerammi episc.

* al. omnibus

* supple: fore

* i. e. venundederunt

* domo

* al. vacuus

* l. per

* minatur

* al. divisit

* al. manifestavit

* præsentarent

* surrexit &c.

Carmen acrostichon Arnolfi Vochburgensis in Vitam sequentem
ex edito Ratisbonensi.

Emmerammus episcopus martyr, in Helffendorf Bavariæ vico in diœcesi Frisingensi (S.)

BHL Number: 2541

Emmeramme tuis dignator adesse ministris
Mentes cum corde precibus his ablue sorde
Moribus ac tortis confer medicamina forti s
E mundi curis monachos pius eripe duris
Regum sic Regi potes & nos subdere legi
Aulica quam prisco non tangunt tempora disco
Multis hinc omen Christi dat denique nomen
Munere perfecto sua donans secla profecto
Virtus alma crucis quæ signat lumine lucis
Sub quo salvus erit quisquis bona maxima quærit
Magnis magne pater minimis & humillime frater
Aurea dans sacra cunctis dimitte piacla
Recto sub ductu fac nos fore non sine fructu
Testis Heimrammi memor ab nos præsulis almi
Is famulos placet tibi nobis commoda præstet
Rite decem numera sex addito sic capis ista
Antea conscriptæ res ac verissime dictæ
Librum materiant istum simul atque perornant
Menfredus docte quem saxo dictat * & apt e
Verbis ornator sensu subtilis arator
Si quis per nomen me queritat ergo diokten
��Arnoldum norit relevamen cui siet Amen.

ANNOTATIO.

Hi rudes versus invocationem S. Emmerammi continent; per ista vero Rite decem numera &c, indicat Arnolfus, Meginfredum Vitam istam, ab alio, Cirino scilicet seu Aribone olim conscriptam, stilo suo exornasse, & in sedecim capita divisisse. In calce auctor carminis Arnoldus sive Arnolfus Vochburgensis sese indicat, seque diocten, id est διοικητον, procuratorem appellat, nempe quia præpositus seu administrator cœnobii S. Emmerammi erat. Litteræ initiales per descensum conficiunt hunc versiculum: Emmerammus martir almus; mediæ vero ac ultimæ: Sessio nostra Vita æterna, vel eterna. In tabula æri incisa in laterculo dextero præterea legitur: Hiatospolis vetera misit; in sinistro: Parthenopolis nova remisit. Id est: Vita antiqua Hiatospoli, sive Ratisbona, quæ a fluvio Regino, vulgo Regen, etiam Imbripolis & ab Arnolfo hic Græca significatione Hiatospolis appellatur, allatam fuisse Parthenopolim seu Magdeburgum, atque inde, a Meginfredo nova phrasi donatam, Ratisbonam remissam esse. Adduntur denique aliqua monogrammata S. Emmerammi, Arnoldi, abbatis Burchardi & Gebehardi episcopi Ratisbonensis, quorum tempore eadem Vita eo allata fuit. Adduntur denique & aliqua signa hieroglyphica, quæ prætermitto.

* al. dictitat

VITA ALTERA
Auctore Meginfredo præposito Magdeburgensi,
Ex editione Henrici Canisii.
Epistola Arnolfi Vochburgensis ad Burchardum abbatem de Vita & Miraculis S. Emmerammi.

Emmerammus episcopus martyr, in Helffendorf Bavariæ vico in diœcesi Frisingensi (S.)

BHL Number: 2540

P. A. a

A. Arnolfo

[Auctor S. Emmerammo se obstrictum præfatus,] Domino Purchardo ad optima quæque haud tardo, pro paterna quidem dignitate reverendo, ac plurigena probitate diligendo, Arnoldus adprime, sibi utpote abbati, exin cæteris merito suppositus, veruntamen rebus monasterii præpositus, quicquid fidelis domino servus, seu magistro discipulus. In primis cum beatissimi martyris Emmerammi patrociniis non ego solus, sed etiam mecum ejus generalis monachorum cœtus gratificatur Deo, antehac misericordiam suam multipliciter parvitati nostræ impertito, nunc vero solita clementia circa nos manifestius uso; in hoc procul dubio, quod vos tali de loco destinavit ad nos, in quo hactenus, ipso donante & sanctissima Virgine Maria adjuvante, abundant patres ac fratres, sive apud Dominum sive apud seculum valde nobiles & laudabiles, qui cum ratione sua noverunt & aliena tractare. Unde & ego ultimus veræ rationis alumnus, pro hac vestro sub regimine probanda occasionem sumpsi ac fiduciam, præsentem scribere epistolam: quæ quamvis inscitiæ meæ historiam partim videatur continere, tamen in vili schemate prænominati nec non sæpe nominandi Patroni nostri dulcissimæ tota famulatur memoriæ. Igitur libris in divinis legendis & intelligendis, peccatis meis facientibus, admodum fui segnis; &, ut verum fatear, adhuc non sum indemnis. Cujus emendationem vitii, ut cæterorum, cum habere possem exemplis majorum, impedimento erat, Nolle; & abusivum illud, quod dicunt, Negligere.

[2] [exponit, quomodo a profanis libris] Quadam autem die quendam e fratribus concretum & conscholasticum meum, præsente me, aculeum mortis contigit obire. Is ergo in ipso mortis articulo quid viderit, etiam non loquens astantibus patefecit. Nam cum levatum e lecto humi deposuissemus, primum brachiis quasi contra aliquem reluctatus, demum ad sinistram acutissime flectens obtutus, adeo abhorrebat a facie inimici, ut oculorum versione capitisque aversione ac impulsu, ut gestum exprimam, capitali, pene loco sibi astantes propelleret: & ut patefaceret, quantum Christi fides valet, ubi meritum habet, quantumve deest, ubi mortua est; nisu, quo potuit, dextram manum extendit, signum salutis facere volens; sed exprimere minime valens, subita concussione contremuit, ac pallore obductus irriguit, sicque exhalavit. Nos vero, singultibus psalmodiam intercipientibus, omnes pariter in luctum conversi sumus. Quis enim ibi non fleret, ubi quisque infirmitatis propriæ intra conscientiam commonitus, vix effari posset præ fletibus? cum & ego post annos aliquos, teste Christo, haud absque gemitu & fletu hæc scripserim, memoriæque tradiderim. Juvenis namque floridus, frater etiam coætaneus, in puerili lascivia consentaneus, super quo innitebar, baculus arundineus versus est mihi in colubrum, ita ut fugerem. Inde absterritus subduxi me, quibus eatenus ob gloriolam seculi adhæsi libris paganis; & saniore consilio implicabar divinis. Tunc primum cœpi discernere, quæ distantia esset inter lucem & tenebras, inter Dominum & Belial.

[3] [ad sacros legendos conversus sit. Hujus Sancti Vitam] Tum quoque aliquantulum ad me reversus, ex parte collegi, qui fuerint scriptores Ecclesiastici. In quorum varietate pulcherrima enotavi beatissimum Christi confessorem Hilarium alti cordis virum: quam longe sit a lectione simpliciorum fratrum: Ambrosium, quam disertus & orthodoxus: Joannem Constantinopolitanum, quam jucundus & aureus: Gregorium Nazianzenum, doctor quam mirificus & anastasificus b: Hieronymum, quam brevis & rectus: Augustinum, quam facundus & profundus: Gregorium Papam Romanum, quam dulcis & clarus: Isidorum Hispanum, quam succinctus & distinctus. Hi siquidem & horum præcessores & successores, valde venerabiles & utiles operatores, jam abundanter hauriebant e fontibus Salvatoris, quæ dulcissima caritate propinarent nobis. Quorum cum legissem Opera, quæ peritissimis probabilia, mihi vero pro captu meo videbantur etiam mirabilia, auctoritate simul & venusti sermonis dulcore delectabar. Sed contrario admodum amaricabar in gestis videlicet domesticis clarissimi patroni nostri Emmerammi martyris, dudum a quodam, qui se Cirinum & Heredem c nominat, Frisingensis ecclesiæ episcopo, ut puto, recte scriptis, ante nos autem Majorum negligentia depravatis. Quæ cum, Abbate id petente, fieri quoque permittente, simplici animo emendare vellem, & in confusionem loci nostri diutius incorrecta stare nollem, consurgunt adversum me quorumdam animi fratrum dicentium, haud æquum, a me dictis antiquitatis quid addi vel minui; maxime cum hæc peritiores ac perfectiores omiserint.

[4] Quibus videtur probum meapte sic temperare responsum: [emendare prohibitus, Magdeburgum missus,] Quare illi hoc fecerint, immo, quod utile fuit hac in parte, non fecerint, a vilitate mei temerarium est discussum iri. Hoc tantum dixerim pace eorum & omnium bonorum, quia non solum novis vetera licet mutare, sed etiam, si sint inordinata, penitus abjicere: sin vero ordinaria, sed minus utilia, cum veneratione sepelire. Et quia dispensatione divina a præcedentibus multa relinquuntur sequentibus, in quibus possint mereri alicujus aut admissionem aut remissionem peccati. Quod cavendum hujuscemodi simplicitate, seu, quo verius dicam, stoliditate, etiam rustici nos monent, qui peccare illos putant, qui arbores succidant, in quibus pagani augurari solebant. Quid plura? cedens æmulis ad tempus, per abbatis imperium abripui me in Saxoniæ exilium, portans mecum in libello suo sanctum Emmerammum, qui suum me voluit esse servum. Ibi me simulando scire, quod nescio, Meginfredum, Parthenopolitanum Magistrum d, pauculis beneficiis paravi mihi amicum. Hunc cum audirem frequenter disputare sapienter, mirabar ejus ingenium; ex quo & ipse agnovit meum studium. Inter familiares autem consermocinationes stylum ejus agnoscens, & propositum fixum animo tenens, postulavi ab eo, quo pro pignore amicitiæ novum Patrono nostro librum minus pigritaret cudere.

[5] Quod cum ille renueret, quasi suæ non esset possibilitatis, [Meginfredo, ut id faciat, per suadet.] & ego opponerem debitum caritatis, ipse vero majori excusatione nostris id melius assereret convenire, & e contrario referrem, pene esse naturale, cives civibus invidere; tandem victus, voluntati meæ, imo B. Emmerammo, animum substravit. Ut autem acceleraret, me rogante, respondit serena fronte, summa diligentia in laribus probandum, quod extra parietes multorum oculis foret præsentandum. Hac, ut opinor, occasione tribus annis opus mihi charissimum remansit imperfectum, dum temporibus Henrici augustissimi e esset cœptum. Regressus ergo ad monasterium e Saxonia, ferebam mecum beatissimi Martyris hymnum, quem mihi pro arrabone libri saltim vel versiculum poscenti, præfatus magister metro composuit Saphico f. Demum Chounrado imperante, & nihilominus Heinrico filio ejus regnante g; Gebehardo autem secundo h Ratisponensem ecclesiam regente, in adventu vestro, sæpissime optatus atque diu exspectatus venit libellus. Cujus universitas beato deputetur Emmerammo, materia Cirino, renovatio Meginfredo, exactio peccatori Arnoldo i; usus oculum invidiæ non habentibus, vitæ præmium omnibus ejusdem dilecti Deo Martyris memoriam excolentibus. Pro cujus cultu, mea exhibitione modico, debito sui permagno, quid mihi acciderit vel qualis consolatio evenerit paucis edicam.

[6] Erat quædam necessitas, pro qua in Pannoniam me direxerat meus abbas. [Sancti ope ereptus naufragio, ejus Officium componit in Pannonia;] Cumque periclitarer sæpius in profundis Danubii decursibus apud Pogicam charybdin, ubi videtur mortis esse hospitium; maximum experiebar periculum. Ibi enim nautæ majores arripientes remos, quasi viribus suis navim evecturi de abrupto fluminis, in tantam venere desperationem, ut mutuo se intuentes, ac nec mutire k valentes, præ timore mortis penitus irriguissent. Tunc osculatus Cruciculam, quam habui ex cervicibus pendentem, reliquias Martyris de cambota l continentem, cogitationes hujusmodi intra me volvere cœpi. Putasne, late notus Patronus hodie pro salute hic experiendus? Mox navis, ceu aliquo minitante tremefacta, & interitus puteo ejecta, renatabat, nemine ducente, immo Domino regente. Tum cursu prosperato, tertia die advehebar Pannoniæ solo. Qua me Anastasius archiepiscopus m cæteris suscepit humanius, & affatur familiarius. Is cum beati Emmerammi veterem illum & viciatum legeret librum, materiam probavit cum sententiis; sed harum seriem cum veste reprehendit pondere rationis. Apud quem sex hebdomadas manens, memoriæ sanctissimi Patroni antiphonas aliquantas cum responsoriis n composui, non tam fretus ingenio, quam dedito laudibus Martyris animo. Has præfatus episcopus monachos & clericos suos fecit discere, & in ecclesia die ipsius natali publice celebrare. Secundum quod scriptum est, Recedant vetera de ore vestro, deponens veterem illius cantum, quem nostri potius cantant ex antiquitatis usu, quam ullo auctoritatis ausu.

[7] [Ratisbonam reversus, jucunda visione recreatur.] His ita equidem gestis in Pannonia, & legatione, pro qua directus eram, peracta, Noricum repetii, & in ea revisens Ratisbonam, satis charitative suscipiebar a fratribus, quibus & hoc dignetur reddere Dominus. Hic cum de sancto Emmerammo dulce clarumve quiddam aut audire aut videre summo desiderio quæritarem, per somnum visionem accepi talem. B. Emmerammus pallio quasi viridi velatus, Meridiana parte ante fores ecclesiæ videbatur mihi jacere in lecto bene ac decenter ornato. Quem ut fratres ecclesiam intrare volentes viderunt, timore perterriti recesserunt. Ego autem solus relictus adeo fui curiosus, ut ad gradus juxta tres arcus flexis genibus in eum intenderem, donec vultum detegeret, ac Latino sermone diceret. Tibi conceditur videre faciem meam; quia in laudibus meis sudasti. Cujus cum viderem valde candidam & splendidam faciem, nullatenus dicere possum, quam magnum cordi meo fuerit jubilum. Hoc tantum tacitus mecum reputabam; Fortassis in die novissimo pro me dicturus est Christo; Da mihi hunc peccatorem. In quo tunc experrectus, & adhuc, ut fatear, nequam ac non rectus, ne jocundæ visionis gaudia præpediant peccata mea, apud eum, cujus melior est super vitas misericordia, obtinere cupio prece vestra, nec non patrum & fratrum oratione continua.

[8] [Auctoris epilogus] De cætero quod instat, epistola conclusionem postulat; in qua vos ignorare nolo, quod antiquus Operis hujus scriptor o librum suum finit in eo, quod volumini de miraculis beatissimi Martyris, hoc & anterioribus tribus diligentia mea enucleatius positis, pro capitulo datum est quarto p. Quæ vero sequuntur auctoritate vestra contra æmulos defendenda, humili adscripsi studio, uno tantum ordine præpostero, ob similitudinem rei interposito, pro memoria mei, & eorum, qui mecum in monasterio memores esse potuerunt factorum ob Christi Martyrem signorum q. Ad quæ & ad cæteras ejus laudes propagandas, vita vestra vigeat; dignitas polleat, paternitas valeat, Domino donante, Amen. Explicit epistolaris Apologia de ratione vel veterum immutatione.

ANNOTATA.

a Id est: Purchardo Arnolfus. In editione Canisiana huic epistolæ sequens titulus præfigitur: Ad provisorem S. Emmerammi, quid debeat ipsi & rationi, P. A. De Purchardo sive Burchardo abbate ad S. Emmerammum consule Commentarium nostrum prævium num. 10. Laudatus Canisius ante hanc epistolam præmisit Proëmium libri de Memoria B. E. & ejus amatorum, illumque Meginfredo perperam adscripsit, cum Arnolfi Proœmium fit ad lib. 2 de Miraculis. Vide dicta in Commentario num. 13 & 14.

b A Græca voce ἀνάστασις resurrectio, quasi resurrectionem tribuens.

c Alio item nomine Aribo solet appellari, ut dictum est. Ex sequentibus disce, Vitam, quam dedimus, jam a seculo XI, quo scripsit Arnolfus, admodum vitiatam fuisse.

d Parthenopolis, alias Magdeburgum, incolis Meydburg, vulgo nota Germaniæ civitas est in Saxonia Inferiori ad Albim fluvium. De Meginfredo, scholarum ibidem magistro seu præfecto, consule Commentarium prævium § 1.

e S. Henricum imperatorem designat, cujus gesta in Opere nostro illustrata habes ad diem 13 Julii, quo colitur; Obiit autem pridie, anno 1024.

f Hic ille ipse Hymnus esse videtur, quem in S. Emmerammi Officio per Arnolfum concinnatopost Vitas & Miracula excudam.

g Conradus II, cognomento Salicus, S. Henrico eodem anno in regnum Germaniæ successit, annoque 1027 etiam imperator Romæ coronatus est. Henricus ejus nominis III a patre suo Germaniæ rex coronatus fuit. Consule Commentarium prævium num. 8 & seqq., ubi ex hisce notis chronologicis Vitam hanc circa annum 1027 scriptam esse ostendimus.

h Gebehardum hunc post alium cognominem S. Wolfgango successisse, scribit Arnolfus lib. 2 de Miraculis dicens: Post hos rexit ecclesiam (Ratisbonensem) B. Wolfgangus, quem subsecuti sunt ordine vicis suæ Gebhardus, & item Gebhardus.

i Id est, Arnolfo; idem enim utrumque nomen est.

k Canisiana editio habet: mutare, sed in Arnolfi codice autographo legi mutire, monuit me crebro laudatus R. P. Prior Forste.

l Cambotta scipionem seu pedum pastorale significat.

m De S. Anastasio, alias Astrico, Colocensi in Hungaria episcopo, & Strigoniensis archiepiscopatus aliquo tempore administratore, adi Commentarium prævium num. 7.

n Hæc haud dubie ea ipsa sunt, quæ in S. Emmerammi Officio, ut supra dictum est, edemus.

o Cirinus, sive Aribo.

p Loquitur hic de libro 1 de Miraculis infra edendo, cujus quatuor primis capitibus secundum nostram partitionem a num. 3 usque ad finem capitis 1 recensuit, quæ Aribo apud nos num. 34 & sequentibus usque ad finem Vitæ narraverat.

q Unum illud, quod præpostero ordine ceteris se inseruisse ait, refert infra lib. 1 de Miraculis num. 7: De Adalrammo scilicet, ejusque uxore, ipsius Arnolfi nepte, quod, cum de posteris Lantberti, qui S. Emmerammi necis auctor fuit, sermonem haberet, non habita temporis ratione, narravit.

Epistola & Prologus Meginfredi, Parthenopolitani magistri & præpositi, ad Arnolfum S. Emmerammi monachum, eundem & præpositum atque magistrum. Karissimo suo A. M. salutem in Christo. a

A. Meginfredo

[Auctor rationem & utilitatem Vitæ scriptæ exponit.] Sanctorum dicta, quæ videntur simplicia, vivifico fœcunda spiritu, pondere veritatis religiosa, non illice compositionis sunt astu pomposa. Quæ quando incommutabilium sunt signa virtutum, neque favor eis nutrit meritum, neque indignatio detrimentum; quibus velut ex sanctitate fluxit dignitas, ita ex rerum existentia venit integritas: quorum sicut compositio spiritualis, sic potentia mirabilis, dum per eadem locutionis membra & ad genituram imaginis Dei gremium fidei maritat, & per fidei sinum indurat. Unde conjicere possum, frater, quam vera debeatur sanctitati religio, quam sancta veritati confessio; ne videar vel in spiritum esse præsumptor, vel in simplicitatem impostor. Sed quia mihi dilectio tua pondus imposuit, quod beati martyris & pontificis Emmerammi desiderio libenter subivi b, & ab ipsius sanctitate & sanctitatis ejus scriptore veniam quæro; quatenus illius me reverentia cultorem, istius sapientia dignetur imitatorem. Equidem si Sanctorum gesta non possumus imitari, licebit saltem meditari, licebit mirari, quod volumus, ut quandoque liceat velle, quod miramur. Non enim est circumscripta divina misericordia, quæ juvat etiam, ubi nulla sunt merita. Proinde flagito, quatenus orationi meæ succurras, ne vel professio mea debilitata succumbat, & per occasionem imperitiæ pia voluntas invidiæ dentes imbuat: unde & tecum latere desiderat, ne in publico erubescat. Explicit Epistola.

ANNOTATA.

a Id est: Arnolfo Meginfredus.

b Vide Epistolam præcedentem Arnolfi num. 4 & 5.

INCIPIT PROLOGUS.

[Inter varios Sanctos Emmerammum merito celebrandum docet.] Militiam Christi licet varius pugnandi modus exerceat, diversa triumphandi gloria coronet, par est tamen disciplina, similis affectus, eadem forma; quomodo sui Regis impressi patientiæ sigillo, ad ipsum inrequietis anhelantes animis similitudinem suam, ad unam faciem primæ pietatis instaurant. Unde patriarchæ & prophetæ, latores legum, victores regum, Ecclesiam novi Testamenti per mediatorem Jesum Christum in unum corpus aduniendam benedicendo, piæ prolis successionem sancti Spiritus oraculo & veræ professionis organo de longe salutant, ut variis aut verborum aut rerum ostentis exprimant, quos sibi videlicet moribus concordes futuros esse præviderant. Inter quos & sanctos Martyres per exemplum præteritorum aliqui ita describunt, ut sole luceat splendidius, quod in omnibus unus fuerit spiritus. Hi ergo per contemptum cognati doloris & amaræ necis ad thronum æternæ charitatis familiarius aspirant. Nam inter cruciatus libera spei contemplatio pro difficili conditione processit ad altitudinem gloriæ. Quare si ab illis tantum venerationis habuerunt, cum adhuc non essent; quid a nobis habituri sunt, qui doctrinis eorum & exemplis instituti cotidie patrociniis fovemur. Ex quibus beatus pontifex Emmerammus auream in seculo famam dereliquit, qui pro fratre suo pretiosum sanguinem fudit. Et ut duplex pietatis foret auctoritas, crimen alienum innocentiæ suæ imposuit a, quatenus eum liberaret a morte corporis, quem antea sustulerat ab interitu mentis. De cujus moribus, certamine, triumpho, & meritis, quod scriptis & recenti memoria nobis potuit pervenire, futuris temporibus providemus. Explicit Prologus.

ANNOTATIO.

a Adi Commentarium § 4.

Vetus capitum partitio.

Cap I. Quomodo B. Emmerammus apud Pictavium nutritur, ac literis eruditur, & universis factus est amabilis.
II. Quod post pueritiæ flores, & adolescentiæ bonos odores pro morum maturitate sublimatur episcopatus dignitate.
III. Qualiter semetipsum palæstra virtutum exercuit & subditis & cæteris harum exemplar demonstravit.
IV. Quia non contentus cura ovium commissarum, alias duxit in ovile Dominicum, & insuper pro nomine Christi desideravit peregrinari.
V. Quod post nobilem animi disceptationem exul veniens in Baioariam, intravit Radasponam.
VI. Quod a principe Pannoniam petendi licentiam postulavit, & hanc non obtinens, dispositioni divinæ animum supposuit.
VII. Qualiter Noricam adhuc in fide novitiam excoluit, & post triennem in ea laborem Romam ire disposuit.
VIII. Quod Dominicæ dilectionis exemplo alteritatis onera suscepit, & per spiritum prophetiæ ecclesiasticis ventura prædixit, sicque iter suum Romam direxit.
IX. Quod Ducis filia est sceleris publicata, & quia Lampertus Virum Dei est persecutus, pro inobedientia multatus est gravi sententia.
X. Quod Præsul almus celebrat hymnos, & sermone confortat discipulos.
XI. Quod tyrannus Sanctum Dei mordaciter excipiens, tradidit suis puniendum, & de fuga comitum.
XII. Quod Vir Dei membratim sectus est, & quod duo e carnificibus per pœnitens cor salvati sunt, & Vitalis presbyter.
XIII. De miraculo in membris viri Dei facto, & exitu sanctæ illius animæ, & quod apud Aschein sepultus est, & de natura orbis mutata.
XIV. Quod per revelationes ordine mirifico ad Hiatoscopolim, id est Ratisbonam, est translatus, ibique honorifice est humatus, & quia pax ætheris rediit.
XV. Quomodo hi tres interierunt carnifices, & eorum dominum qualis pœna ceperit, seu qua miseria posteritas ejus affecta sit.
XVI. De miraculis locorum sectionis & vocationis.

CAPUT I.
Sancti patria & episcopatus: iter ad Avaros convertendos: Bavari ab eo exculti: alieni criminis invidia suscepta: peregrinatio Romana.

I & II

[Natus Pictavii, factus episcopus,] Est a in Aquitaniæ partibus urbs virorum illustrium titulis celeberrima, nomine Pictavis b, in qua B. Emmerammus sinu Christianorum parentum est nutritus, & ad discendas sacræ institutionis literas scholis traditus: ubi quam docilis fuerit, finis disciplinæ virtus, & virtutis socia dignitas ostendit. Nam in ipsa simplicitate sic puerilis collatio mentem ad alta Scripturarum suspendit, ut cunctorum æstimatio, quid esset futurus, præsagiret, cunctorum oculi notarent, omnium affectus diligeret. Hic tamen oblatus ex patria favor sic ab eo prudenter accipitur, & acceptus augetur, ut nec humilitas minueret gloriam, nec gravitas excitaret invidiam. Successit igitur in tam perspicaci Puero felix adolescentia, & incrementa temporum florent incremento virtutum; & prævenit virum maturitas morum; nam collactanea teneritudinis ejus prudentia facile suadebat Juveni rationis pondere, transitorium omne quam fuisset leve. Unde factum est, ut nec ad spem & gaudia mundi inclinaret oculum, tristitiam quoque vel metum nullius haberet pensi. Quare fuit & in correctione amicorum liber animus, dulcis exhortatio, moderata locutio. Tum præterea pretium cordis commendat pulchritudo corporis, & suavissima dona sapientia præbuit ex honestissimo ferculo. His ornamentis conspicuus, per Ecclesiasticos gradus ascendens Vir Dei, post dilectionem meruit reverentiam, donec disponente Domino, consensu cunctorum, morum custos & exemplum vitæ ordinatur episcopus c.

III

[2] Disposita vero in sublimi lucerna, quibus radiis effulserit, [multis virtutibus elucet;] qua serenitate patriam illustraverit, omni orationi materiam dabit. Igitur & quis erga seipsum, deinde qualis ad subditos, & ad cæteros fuerit, proloquamur. Duplicem custodiam corpori, duplicem menti disposuit. Nam ne lex corporis enervaret legem mentis, & plena voluptas exhauriret ubertatem cordis, continuo jejuniorum & vigiliarum præsulatu prævidit. Porro lectionis & orationis vicaria successione, & expatiantis animi discursus inhibuit, & suggestionis adversæ militiam exclusit; & inter agendum quid solennis ei semper ad utrumque fuit opus psalmodiæ dilecta materia. Sane singularis pauperum thesaurus, pupillorum pater, refocillatio senum, viduarum unicus, desperatorum spes, medicina lanquentium, miserorum confugium; sic hospitalis, ut neque manum a munere domus exhausta retraheret, neque frequentia frontem rugaret; dum venientibus & animæ delicias affatim, & naturæ debita præberet. Ad excubias commissi gregis pervigili sollicitudine porrectus, aditum tetræ rapacitatis ita pastoralibus armis obsedit, ut per vicos singulasque domos fidelium cœlestis discursus sideris tenebras reverberaret & erroris. * Nullus erat locus tam vilis, nulla persona tam humilis, quo eum non declinaret salus animarum, redimentem tempus, ne ad horreum Domini vacuus rediret.

[3] Sufficeret hoc quibusdam non immerito, si circumscriptum sibi terminum cultura sacerdotali tam diligenter ambiret; [deinde ad prædicandum Avaris Pannoniam petens,] verum illi tanta sedulitas Dominicæ messis inarsit, ut adjacentes Gallorum, aliarumque gentium provincias ad littus solidæ conversationis hamo Petri attraheret. Quapropter frequentabant sedem ejus religiosæ simul & indifferentes personæ complures, quas odor aromatum ejus a remotioribus locis adduxit, quibus fidelis Dispensator ad mensuram cujusque depositum suum prudenter distribuit, ut non minus de illo, quam de aliis apostolicis viris, dici posset illud psalmi: Illuxerunt coruscationes tuæ orbi terræ. Nam candens amoris igne superni, dum in colligendis animabus singulis paucitatem fructus ad magnitudinem voluntatis excrevisse non cerneret, & indignatio secum reputantis studio suo nullius momenti donaret pretium, inter angustias disceptantis conscientiæ perlatum est ad eum, Avares, quos aliis nominibus Hunos & Ungros appellamus, Pannoniæ d incolatu idololatriæ squalere veterno, & in luce multarum id locorum gentium hanc solam veritatis diem non habere. His auditis, tanto compassus animarum dispendio, ægritudinem cordis spe recuperandæ gentis interdum lenivit, interdum difficultates itinerum, peregrini mores locorum, affectus eorum, quos relicturus erat, respectus infirmitatis humanæ, pedem aliquantulum retrahunt ab inceptis. Porro facultatem oblatam sibi, cum in sarrienda deceptæ gentilitatis humo fidei sarculo uteretur impigre, nec posse, nec oportere negligi putavit, quando & ipse hoc sæpe optaverit, ut pro amore fraternitatis & Dei periculum subiret.

[4] Vicit ergo in optimo ingenio & ardua via & potior causa: nam constituto pro se examinatæ personæ viro, [Ratisbonam advenit,] ipse ad nova tyrocinia strenuus miles succingitur; & adscito inter alios necessitatis suæ comites, quia linguam Teutonicam non noverat, Vitale quodam presbytero interprete, perrexit; in barbarie disciplinam, in exilio patriam, inter immanes cognationem facturus e. Quæ omnia licet prius bene tenuerit, melius tamen dereliquit; & quæ sine appetitu jucunde licerent, abdicata jocunditate cum licentia, ne, ubi rerum præsens affluentia, thesaurum beatæ remunerationis obæraret, pauperes divitias dives pauper exposuit. Inde viam, ne quo pigresceret otio, inrequietus Agricola præsumit, & Galliam, qua tendebat iter, & Rheni fluminis contigua plantis verbi Dei silvescere & insitivam novi hominis gemmam, protoplasti emortuo stipite, frondescere ipse quidem studuit; sed incrementi datorem Christum operis summa comprobavit: quippe qui, ubi Dei scientia meritis accessit, sobolem regenerationis edidit. Hoc igitur modo fidelis in Baioarios fines, qui Meridiem versus Alpibus; ad Orientem Ungris; ad Aquilonem vero Hircano nemori limitem Germaniæ protendunt f, non hac conterritus meta, devenit. Ubi cum defluentis Histri fluminis g imperium sequeretur, Ratisbonam accessit urbem, quæ olim totius Germaniæ, & nomine & dignitate principum, & adhuc ejusdem gentis metropolis h, antiquæ prosapiæ caput, adventu beatissimi Sacerdotis ornationibus illustravit fastus & insignia victoriosæ gentis triumpho concepta, novo pacis præconio in melius commutata, fidei spoliis & ornatu sanctæ religionis ampliavit.

[5] [ubi a Theodone duce rogatus,] [Hæc est civitas, quam olim Teutones a Germano sive Germanico Germanisheim vocabant. Hujus vocabulum modernis temporibus lingua nostra Reganisbure teutonizat, quam antiquitas Romana, ut quidam scriptis testantur, Tiburniam vocabant i]. Hujus monarchiam Theodo k dux provinciæ qui tunc possedit, comperto sancti Pontificis introitu, adhibitoque conspectu, inter alia, quæ sit causa exilii, percontatus est. Qui nomine & natione exposita, incolatum nativi liminis propterea deseruisse se perhibuit, ut Pannoniæ populos, qui gentili feritate adhuc effremuerant, Conditori Christo reconciliaret, & in hoc proposito suam conjurasse sententiam, ut aut voti compos professionem vitæ cum fructuosa pace finiret, aut devoto certamine sanguinem Martyr effunderet. Ad hæc divino consilio præventus Dux infit, se tam pio studio nihil opponere, nihil tantæ virtuti resistere; nisi quod commeandi facultatem inpossibilitas quædam obstrueret, propter discordiam scilicet, & longam inter se & Avares bellorum controversiam, fines in utroque limite desertos, ita ut circa Anesim fluvium l urbes & loca, olim cultissima, tantis bestiarum immanitatibus horrerent, ne viantibus ullus transeundi aditus pateret: monere autem potius & supplicare, quatenus apud se suosque beatus Pater morari dignaretur, quos tam rudes & imperfectos in fide præteriri fas non esset: maxime cum isti necessarium optarent, & illi forte quasi superfluum recusarent. Provideret autem, ne indiscreta pietas præmium amitteret, si offerret invitis tædium, qui volentibus poterat afferre præsidium: neve sic diligeret impios, ut negligeret pios.

[6] [tandem Bavaros erudiendos accepit:] Vir autem Dei in sua sententia fixus, nullo nutu declinari potuit, ut aliud vellet, quam quod cœperat; nisi forte cœlestis obviaret censuræ contradictio. Quibus acceptis, ducis prudentia populique frequentia, cum exhortationes ejus adientium mentibus & pabulum sufficere docilitate, & dulcedine desiderium conspicerent, salutem suam, quam supplicatione non poterant, violenter obtinuerant, & ex verbis Salvatoris vim passum est regnum cœlorum. Nam egrediendi provinciam, ne beato Viro occasio proveniret, obstiterant; & bene prævaluit humana præsumptio, quo ex fonte ejus salutis ascendit conditio. At Pater sanctus, quem prohibiti callis injuria conturbavit, æstimare cœpit, quidnam hæc justæ voluntati difficultas obvia portenderet, maxime cum e sinu veritatis strenuis votis placabilis promitteretur effectus, quem ipse quoque non infirma fide prosequeretur. Hæc agitantem subit exemplum Apostolorum, quos aut responsis, aut difficultatibus superna moderatio nunc & ad quasdam gentes misit, nunc a quibusdam prohibuit. Gratulatus ergo, supernæ dispositioni supposuit animum & gentis studio præbuit consensum, & in altari obedientiæ Deo consilium salutis oblaturus, mutua se charitate populo devinxit, cujus devotioni conflictum ministerii sui etiam vitæ periculo diffinivit.

VII

[7] Erant autem memoratæ civitatis & patriæ totius accolæ affluentia quidem mundanæ felicitatis illustres, [apud quos cum triennio strenue laborasset,] sed noviter ad fidem adducti, delusæ vetustatis frutices nondum radicitus exstirpabant, & consuetudinem tenaciter hærentem ignorantia fovit m. Ad quod opus omnia ferramenta Christianæ religionis robustus Cultor succingitur, & excisis inutilibus paganismi surculis, erigitur sacramentum fidei, quod universo justitiæ flore distinxit. Et quoniam magnam circa perficiendam Deo plebem solertiam habuit, lucidissimo conversationis exemplo formam vivendi præbuit, & suavissimo loquendi modo edocuit. Unde non sufficiebat tam ardenti lampadi normam prædicationis communiter exhibere; quin omnium mores notavit, omnium ingenia discussit. Deposita non auctoritate, sed rigiditate, ad intrandam cujusque privati domum, reverentiam episcopalem humiliavit. In Ecclesia, quæ communia fuerunt, ordinavit, apud singulos de propriis admissis disceptavit, & cognoscere suos, & a suis cognosci, sicut pastor bonus maluit, ne taciturnitas vitiis permitteret assensum, perurgeret interitum. Itaque nemo subditorum ejus erat, qui vel de actibus vel a verbis Magistri lineam rectitudinis non traheret. Proinde celebris illi fuit contentio sobrietatis cum sobrio, extenuationis cum humili, liberalitatis cum omnibus. Verum in contumaces magnanimo conatu surrexit & superciliosæ procacitati virgam auctoritatis intendit, spem votis proponens, ut in hac area certaminis per diversum agonem quandoque perveniret ad palmam.

VIII

[8] His & horum similibus per triennium n fines Baioariæ perlustrans, [& Romam ire pararet, Utæ ducis filiæ violationem] ad laudem cœlestis patriæ non ultima pars accessurus, per spiritum, qui loquitur ad cor Hierusalem, ad littus æternæ quietis tempora sua jamjam declinari præsensit, & ut Judici pulsanti expeditius aperiret, pervigili custodia insidiosum tempus expectabat, ne moram faciente Sponso, fragilitas obdormiret humana. Et quia noverat fatigatione corporis excitatiorem animum reddi, & in negotiis honestæ solicitudinis minus obrepere somnum pigredinis, tum præterea quatenus in via bonæ intentionis eum fraus inimica calcaneo calceatum & cautum offenderet, licentiam a duce pariter & populo quæsivit, quatenus Romam ad beatorum limina Apostolorum ire permitteretur, cœlestis aulæ janitorem, ut o pulsationem suam intromitteret supplicaturus. Sub idem tempus invida pars supremo congressu tanto periculosius conflictura, quanto gloriosius erat vincenda, subdola occasione nacta, tale pugnandi genus invenit, ubi aut viscera charitatis occludenda, aut infamia sacri ordinis, in Ecclesiæ scandalum, foret displodenda. Nam supra memorati principis filia, nomine Uta p, a cujusdam judicis filio Sigibaldo compressa, consuetæ turpitudinis maculam, utero ingravescente, detegendam non solum generositatis damno, verum etiam mensura mortis ponderabat.

[9] Quid facerent? quod consilium caperent? tempus urgebat partum, [sibi adscribi ex caritate suadet; & famæ suæ] & culpa minabatur interitum. Supererant sola in beati Emmerammi & pietate fiducia, & in sanctitate consilia. Huc desperatio pallida provolvitur; pedes osculando demulcentur, crimen exponitur, venia rogatur. Postremo de vitæ remedio pia paternitas consulitur, tantoque extitit querelantium modus flebilior, quanto de admissis pœnarum opinio præsentior. Horum beatus Pater acceptis gemitibus conpati cœpit interius, & licet parturiret spiritum doloris, obfirmavit tamen delictis faciem arguentis; læsum quippe ingenuæ regenerationis pudorem referens magis erubescendum & æternam justi Judicis animadversionem vehementius esse pertimescendam, maxime cum hujus temporis supplicia, sicut quantitate, sic etiam ab æternis diversa sunt qualitate. Proinde, sicut mos est pœnitentibus, viam reconciliationis ostendit, ipse alto dilectionis consilio alteritatis onera suscepturus, mandavit secretius, ut maculam hanc in se transferrent q, quo facilius furorem ducis evaderent; quem noverat inexorabilem, cum ignominia cumularet dolorem. Sed ne pietati providentia deesset, & innocentia muta fidem & exemplum culpæ donaret, si alieno crimini sternens humeros, in offendiculum sui sileret, testificatæ veritatis & veræ æstimationis virum Wolflaicum r quendam presbyterum familiarius adscivit, cui secretum suum, quatenus divina revelatione noverat, cautius exposuit.

[10] [aliter consulens, Romam proficiscitur.] Nam dixit, articulum vitæ præsentis propter crimen alienum diverso se cruciatu egressurum, & pœnas pro quadam ficta culpa se laturum: rogatque, ut post obitum suum cunctis ecclesiæ gradibus denunciet, ne quis fidem hujus infamiæ de eo contendat habere, & imitaturus exemplum, impingat offendiculum; se autem vivo omnibus hoc esse cælatum persuadet. Quod ille idem presbyter, ita ut jusserat, testimonium innocentiæ ejus & fideliter tacuit, dum debuit, & aperte prædicavit, cum decuit. Post hæc Deo dignus, accepta licentia principis & populi, optatam arripuit viam, & ut par fuit, cum justo deducitur affectu. Nam ex tota urbe utriusque sexus effusa multitudo precibus lachrymisque prosequitur euntem, & in omnibus mensuram doloris expendit pretium acceptæ charitatis, cum & divites, cum pariter & minoris fortunæ populares, aut amovendæ Paternitatis damno gemebant, aut pro reditu ei vota geminabant, & ab uno dilectionis fonte lachrymarum duplex inundat materies, mixtamque vim luctibus, & de reditu dubia spes, & de abscessu tristitia præsens administrat. Hos ille, sicut noverat pius Pastor, amplo commendationis ordine demulcet, & salutatis omnibus, viam ingreditur.

ANNOTATA.

a In editione Canisiana sequens titulus hic præponitur: Incipit liber de vita & virtutibus B. Emmerammi.

b Vide Annotata ad Vitam primam, cap. 1, lit. f.

c Adi Commentarium num. 26 & seqq.

d Consule eumdem Commentarium num 42 & seq.

e Profectionem hanc anno 649 vel 648 contigisse diximus in Commentario num. 30.

f Non iidem semper fuere Baioariæ termini; sed quos hic recenset Meginfredus, fuerunt a Meridie Alpes Italiæ, ad Orientem Hungri, sive Hunni-Avares, qui Pannoniam tenebant; ad Septentrionem vero Hircanum nemus, seu Sylva Hercinia, in quantum scilicet hæc in Hercinios montes, quibus Bohemia cingitur, versus Meridiem excurrit.

g Id est Danubii.

h Non totius Germaniæ, sed Baioariæ gentis Ratisbona metropolis fuit, & antiqua regum ac deinde ducum sedes; nunc vero urbs libera imperialis suique juris est.

i Quæ uncis inclusi, notat Canisius aliis characteribus in Ms. suo exarata esse. Hac de causa consultus a me sæpe laudatus admodum reverendus pater Prior S. Emmerammi respondit; periodos illas vocesque, quæ in Vita S. Emmerammi per Meginfredum scripta & in libris Arnolfi Vochburgensis de Miraculis in editione Canisii & Basnagii aliis characteribus impressæ sunt, in autographo Arnolfi extra contextum, partim in margine, partim supra alias lineas in corpore scriptas esse minoribus characteribus, eadem tamen aut ejusdem saltem ævi manu; prout ipsa characterum forma, reliquis omnino similis, satis luculenter ostendit. Ceterum Ratisbonam olim a Tiberio Tiburniam appellatam fuisse, merito negant eruditi recentiores.

k Hujus nominis primus, ut alibi dictum est.

l Alias Anasus, incolis Ens dicitur. Vide Annotata ad Vitam 1, cap. 1, lit. X.

m De religionis id temporis in Bavaria statu vide Commentarium num. 48 & seqq.

n Sanctus in Epitaphio passus dicitur anno Christi 652, in quem annum eruditi critici consentiunt.

o In margine hic additur: Al. supplicationem.

p Ab Aribone in Mss. nostris Ota vocatur.

q Hæc admitti non posse, docuimus in Commentario prævio num. 59 & seqq.

r Vide dicta in Annotatis ad Vitam 1, cap. 1, lit. kk.

* forte errores

CAPUT II.
Iniqua Sancti accusatio: crudele martyrium: sepultura & translatio: parricidarum pœnæ: loca palæstræ & obitus illustrata.

Quo longius procedente, supra dicti ducis filia commissi sceleris publicata, [De violata ducis filia falso accusatum] & ante patris tribunal constituta, de auctore tam solennis injuriæ convenitur. Cumque diu fœmineo metu spiritus obstupesceret, & alternante timore pariter & amore lingua hæreret, arguentium impetu coartata, in innocentis Episcopi personam dedecus suum conjecit. Quo pater audito, tanto vehementiori indignatione flammescit, quanto altioris dignitatis fastu intumuit; acceptoque mucrone ad extinguendam propriam sobolem ruit, perficeretque facinus, nisi manus assistentium puellam imminenti periculo subduceret. Prosequitur autem tantum sententia furorem sæva; nam exhæredatam in Ausoniæ longinqua relegat, perpetuo puniendam exilio, quam nunquam miseratio paterna revocavit: quia inconsolabilis est dolor, quem altus nutriverat pudor. Huic judicio Lampertus puellæ germanus interfuit, quem grandis pro confusione sororis invasit tristitia; & quod juventuti familiare est, pro falsa fide cœpit eum temerarius furor. Nam mixto dolore postquam bestialiter effremuit, iram subit amentia, fletuque deposito, prosilit ad vindictam. Sumpto itaque comitatu non pauco, properat virum Dei persequi.

[12] Interea sanctæ memoriæ Pater trium dierum cursum explicuit, & in vicum quendam Helphandorf a nuncupatum, [Sanctum Lampertus ducis filius assequitur in Helffendorf,] ubi fons perspicuis manabat aquis, morarum causas innectit sociis, inventa gerendi quidlibet occasione. Mens enim divino amore lustrata, ubi certaminis campum invenit, in adventum temporis, arma fidei & constantiæ, spei & orationis opera, subornavit, ita ut stupor discipulos invaderet, tantum quod Pontificem gravaret. Igitur circiter horam diei tertiam celebrante illo canonicos hymnos, & debitum officium sub sanctarum testimonio Reliquiarum b solvente, juvenis præfatus superveniens, præcipitium cordis vesano tumultu designavit: nam multitudinis arma collisa; minaciter inquirit nomen Pontificis, comitatui ejus magnum pavorem incussit. Unde festina trepidatione, sicut fit, ad hostium domus occurrentes, postquam habitum furoris & turbam cognoverunt, illum hæc inimica intendere timidi prænuntiabant. Quorum ille pavori ex arcano solidæ spei retulit orsa, dicens, adventum eorum non afferre sibi timorem, per quem & molestia pereat, & gaudia sine fine succedant; dolorem corporis, qui momento pertransit, esse brevem, & pœnam, quæ vitam perennem affert, esse levem. Discrimen est, inquit, parvum, mortis hujus hora, quam bonæ fidei pectus, dum patienter excipit, æternitatis desiderio transilit.

[13] [eumque amaris conviciis excipit,] Unde videndum est, ne nos timor strangulet, antequam timoris causa conveniat; cui si manus dantur, periculosius punit, quam interemptor. Hic etenim ex adversa militia tetricus pariter & turpissimus profligator; quem ille ceperit, antea moritur, quam puniatur. Moritur, inquam, non solum turpiter, verum infeliciter, quia & sponte simul & sine spe tollitur. Qui enim diversa pati pro justitia diffidit, & sine fide moritur, & sine fine punitur. Hæc eo prosequente, funestus irrupit juvenis, & ut in ea domo lapis jacuit, super eum baculo inclinis stans, adduci sibi beatum Emmerammum turbulenter proclamat. Quo adducto, ardentibus & oculis & animis exceptum mordaciter irridens, generum appellat. Quod Dei Sacerdos justa detestatione cum denegaret, ille prosequitur, ira contumaciam dispumante, & ignita jaculatur opprobria, tandemque intulit: Ruinam nostræ domus sustulimus, calamitatem nostram proveximus, incendium gloriæ nostræ in sinu fovimus. Ut quid ergo patri filiam, mihi sororem meam unicam c fœdasti? Plena libidinum tuarum virgo regia, dedecus generis & damnum pudoris exposuit. Risus hostium, mœror patris, luctus fratris, pignus nobile damnatur ut scortum. Hoccine est episcopum esse? Hoccine est amicum esse? Hoc est testimonium religionis? Hoc indicium pietatis tuæ? Hanc gratiam meritis nostris rependis, qui te advenam & egenum nostris bonis in reverentiam totius populi ædificavimus.

[14] [& crimen negantem scalis alligari jubet,] Sub hæc Miles Christi; Immo, inquit, fili, aliam & longe dissimilem gratiam & vestra merita, & nostra voluntas exquirit. Proinde bonæ spei bonam fidem habere debuisti: nam illa suspicio non probatur, quæ neque fidem trahit a præteritis, neque causam habet ex meritis. Cur enim bene merentibus obessem, qui vel male merentibus sæpe profueram? Proinde tu, quem neque propter minas timeo, neque propter timorem moneo, depone pertinaciam, differ animum suspicionis, & redi ad experimentum veritatis, ne propter temeritatem tuam incurras in exitium. Ad limina sanctorum Apostolorum Romam ire decrevi, ubi cathedram Petrus habuit, quem in Ecclesia sua censorem veritatis Veritas ipsa disposuit. Hujus Vicarius sicut ab eodem loco & ordine trahit honorem, sic ab eadem tenet auctoritatem & ejus judicium non fallitur, quod auctore Christo solidatur. Ibi ergo vel per te, vel per nuntium canonicæ examinationis pondus de objectis experiri licebit, quatenus obligatus aut absolutus inveniar. Accepto autem mansuetudinis oraculo, vim animositatis cæca tyranni præsumptio furore laxabat, baculumque, quem manu gestabat, tanti Patris in pectus impegit, & non reveritus templo Domini funestas injicere manus, socios nefandis instigat vocibus, quatenus vinculatum deformiter traherent. Factumque est sic, ut assentatio semper declivem tyrannis impetum facit, ut a militibus illico vallatus, & religionis vestibus exutus, in hospitio ipsorum super scalam funibus stringeretur.

XII

[15] Hoc ausu tam scelerato perterriti comites sancti Viri diffugiunt, [& membris, oculis, lingua barbare mutilatum] exempli majoris imagine propheticum implentes præsagium, quo dicitur: Percute pastorem, & dispergentur oves gregis. Pretiosus autem Christi Martyr, olim devotam animam oblatum iri Deo perpendens, quanto arctiori discrimine confligendum sibi cognovit, tanto attentiori sollicitudine ad victoriæ suæ ducem Christum se contulit, foris patientia, precibus intus armatus, toto videlicet spiritu illi inhærens, cujus amor animum deliniret, dum crudelis pœna corpus laniaret. Interea quinque carnificibus ad secandum membratim atque articulatim tanti Sacerdotis corpusculum, ut bestialem tyranni animum multiplici vulnere pascerent, electis, divisa est sententia tortorum. Quippe duo ex ipsis, detestantes tam crudele officium, veniam postulabant, ne pro illo facinore puniret eos justitia, ad quod non voluntas, sed domini sui cogeret sævitia; cæteri vero vana pro veris æstimantes, manus, inquiunt, impudice mulieribus insertas, ad deterrenda incestorum facinora præcidi oportet. Itaque digitorum articulos vulneribus numerant, & simul nata dividunt per tempora, morti moras facientes, ut amarior per tormenta veniret. Sed cur moratur hic facundia, ubi locus est voci suspiriis interclusæ, non compositionis arte depictæ? Ergo pedibus & manibus abscissis, luminibus effossis, auribus amputatis, naribus truncatis, tandem pudicitia Martyris est invasa, & secreta pudoris detestabili sunt acie recisa.

[16] Inter quæ omnia in laudem Creatoris, vox quamvis modica, [relinquit. Vitalis ob negatum Sancto aquæ haustum] Davidicum melos exercuit. Quo ipsi invidentes linguam radicitus evulsam resecaverunt *, relictoque tam multipliciter cæso, recesserunt. Ipse vero Dei Bellator in eodem victoriæ campo cruore involvebatur, donec socii beati Viri e latebris & angulis emersi, cum vicinis mulieribus, causa humanitatis excitis, aderant. Quos adesse cognoscens, aquam ad refocillandum pectus requirit. Cui Vitalis supradictus presbyter: Mirari satis nequeo, cunctis pene membris amissis, atque ipsum lucis limen egressurus, quidnam potum exoptes; quasi dilaniatæ morulis vitæ fruiturus, cum tot cruciatibus exhaustus, finem doloribus potius, quam spatium, exoptare deberes. Ad hæc Athleta Dei tam magnus ad prosternenda in subditis vitia, quam invictus ad patienda tormenta, spiritum collegit, & animosam virtutem rationis parvo, quo potuit, corporis nisu erexit, temptatum robur mentis gravius ferens, quam membrorum sectiones, Impatientis est, inquit, cogente dolore, quempiam velle metas vitæ præsentis erumpere, & concessam pœnitentiæ salutaris hostiam fastidire, cum econtra magnæ sit obedientiæ, sententiam Judicis exspectare. At quomodo grave est pigritiæ tuæ officium nobis humanitatis & exhausto tormentis pectori refrigerandi copiam præbere? Dies tuos hæc exactio torqueat, ut quotiens cujuslibet generis potum sumas, alienationem mentis incurras d, nulli periculum laturus, sed exemplum inobedientiæ hoc typo luiturus.

XIII

[17] Cujus sententiæ vim idem Vitalis multis, quibus postea vixerat, annis expertus est. Nam quoties aliquem gustabat potum, illico mente captus, per urbis plateas perque loca petrarum abrupta, & monumenta mortuorum discurrendo, [diuturnas pœnas luit: abscissa Sancti membra mirabiliter ablata.] terribiliter perstrepebat, & tamen ita stupidus, nulli fuit periculosus. Sæpe quoque sic evagatus est, ut per cacumina turrium curreret, & præcipitium minime toleraret. Cæterum vir idem callem piæ conversationis recte gradiebatur, & Missarum Officia cæteraque Ecclesiastica strenue peragendo, charitatis munia cuncta, quantum valuit, adimplevit: hoc tantum solum usque ad finem vitæ, ut nobis æstimare conceditur, & pro exemplo & pro humilitatis custodia, pertulit. Interea locorum incolæ pretiosa Martyris membra humanitate compuncti in arborem, quæ Spina Alba vocatur, collecta dum conderent, conditisque non diu recessissent, duo pulcherrimi viri, antea non visi, viam regiam equitantes, de utroque arantes latere pro membris beati Pontificis, ubi posita fuissent, conveniebant. Quibus in arbore prædicta monstratis, videntibus cunctis, illuc pervenientes, subito non comparuerunt. Hac disparitione, qui præsto fuerant, omnes stupefacti, ad arborem illico convolantes membra paulo ante posita non invenerunt; factique sunt hujus rei testes & notitia & novitate pene omnes, qui ejusdem loci fuerant habitatores, consulente divina dispositione membris illis pretiosis, quæ non amittit in Sanctis etiam capillum capitis.

[18] [Sanctus, dum ad Aschaim vehitur, in via moritur,] Dum hæc geruntur, qui circa Sanctum Dei fuerant, tollentes eum de certaminis campo, in plaustro ponebant, perducturi eum in villam Ascheim e, quæ distabat inde XII milliaribus, ubi & ecclesia fuit B. Petro Apostolorum principi dedicata, ne in vilibus rusticorum casis tanta talisque Persona deficeret. Proinde mulieres ex vicinia collectæ, & viri circiter ducenti, venerabiles exequias prosecuti, viscera commiserationis votis indulgere fidelibus. Emensa jam magna itineris parte, in campum quendam gramineum tribus milibus distantem a vico Ascheim perveniebant: & ecce transmigraturus ad cœlestia beatus Pontifex voce, qua valuit, ejulare cœpit, innuens horam vocationis suæ advenisse. Quod quidam commeantium subtiliter discernens, ut de plaustro levatum Christi Martyrem dimitterent telluri, cum præmonuisset socios, mox herbido in aprico loco tremebunda religione resolvi cœpit. In exitu vero sanctæ animæ illius de Ægypto hujus mundi, lucem quasi lampadis immensæ ex ore sancti Viri processisse, cœlumque ipsum penetrasse, cuncti assistentes videbant, tantaque vis jubaris erat, ut intuentium oculos, quasi fulminando, reverberaret, pavorque membra eorum tremore concuteret, ut vix beati Viri corpus in plaustrum auderent reponere.

XIV

[19] [& in Aschaim sepelitur, atque hinc Ratisbonam] Itaque inde digna Patre reverentia ad præfatum Ascheim perductum in ecclesia beati Petri apostoli, confaventibus ejus loci populis, debito sepelierunt honore. Sed quoniam ejus resurrectionis diem beatissimus Pontifex præstolari minime voluit, exigente justitia, ut, quos fidei gremio nutrierat, eis quoque sacri corporis patrocinaretur reliquiis, cœpit orbis natura moveri, atque elementorum violentia tanti Sacerdotis nutum prædicare. Nam coorta subito ventorum procella, lucida regio poli nubibus obducitur, & contenebratur cœli facies, mugitu tonitrui fulguribusque mortalium corda terrentibus, dissoluto interim in pluvias & defluentes amnes aëre continuis quadraginta diebus. Tunc sicut in angustia semper humanum genus de insuetis attendit, & de periculis requirit, consulta est divina potentia & pietas exorata, donec visu nocturnæ revelationis declaratum est, deberi felices Reliquias festinato ad urbem Ratisbonam inde transferri. Unde primates loci illius adunati, sublatum a sepulchro venerandumcorpus ad Isuram f fluvium navi imposuerunt, accensis juxta religionis modum cæreis. Ibi cum defluum iter, amne in propria ruente, sequerentur, per ostia ipsius ad Danubium intraverunt.

[20] Inde contra ortum fluminis enitentibus, quod sine magno labore consuetudo naturæ non præstat, [inter multa miracula postea transfertur.] tanta celeritate res immobilis contra mobilem meritis Martyris propellitur, ac si velum ventus post flumen intenderet. Auxit hunc stuporem in eo comitatu res admodum mirabilis, sed tamen sancti Viri moribus comparabilis. Nam sicut ille in hoc mundo conversatus inter grassantis stultitiæ turbines, nec ignem superni amoris, nec veritatis lumen amisit, ita candelæ juxta sacrum illius corpus accensæ tempestatum flamina atque imbrium flumina jugi sereno despexerant, consalutantibus tam clarum signum & conjubilantibus utrisque littoribus. Hac alacritate urbem prædictam ingressi, obviam habuerunt sacros cleri ordines, & prævia religionis vexilla, cum reliquo processionis ritu, principemque Theodum h provinciæ cum optimatibus, effusa in adventum sui patroni tota regione; quorum hymnisonis vocibus tellus videbatur esse concussa. Itaque in beati Georgii martyris ecclesia, quam ipse quondam orationum familiaritate frequentabat, sollempni celebritate composito, truculentia furentis auræ quievit, reditque pax ætheris & arbitrium luminis. Traditur autem firmaque assertione probatur, quod in illa via, qua levatus a navi ferebatur ad ecclesiam, triginta signis divina eum pietas clarificaret i.

[21] Quoniam de exercitio certaminis Pontificis atque triumpho cognita & credita contexuit oratio, [Ex ipsius lictoribus tres misere perierunt,] consequens esse videtur, quis rerum finis perfecutores ejus præsentialiter ceperit, enarrare; quatenus & hæc cognitio & frenet improbos, & tueatur probos; dum non audent isti, quæ volunt; & non patiantur illi, quæ non debent. Sicut superius diximus, quinque sunt electi, qui eum torquerent, ex quibus duos facinus terruit, tres vero & ad audendum & ad perpetrandum scelus foris, imperium senioris incitat, atque insita medullitus iniquitas exacuit. Unde timidi duo illi, preces pro his fundente sancto Martyre, venia donati, in pace deduxerunt tempora; reliqui vero intra septem dies spiritui, cui servierunt, inmundo traditi, atque horibiliter diuque vexati, tandem quodam intempestæ noctis silentio in desertum ruunt; ubi per loca confragosa & inacessibilia lymphando perierunt: neque postea aliquo in loco vel vivi, vel defuncti comparuerunt; duplici contritione, sicut ait Propheta, contriti.

XVI

[22] Sed & Lampertus eorum dominus, consurgente contra eum nata ex sceleribus suis occasione, [Lampertus in exsilio obiit, ejusque posteritas pœnas luit.] perpetuo damnatus exilio, procul a suis digno despectu evanuit; hac in posteros hæreditate pœnarum relicta, ut infra paucos annos immaturæ mortis falce præcisi, pene omnis * vita difficulter extorta, pro innocuo Martyris sanguine discerperentur. Qui vero superesse poterant, vel adhuc supersunt, eadem infelicitatis forma miseram testantur prosapiam, & calamitosam brevitatem imbecillis vitæ suspiriis debent potius quam usibus k. Et quid mirum, si consanguineos ejus sanguis innocens tetigit, cum & ædificia ipsius secundum illud prophe ticum, fiat habitatio ejus deserta, & in tabernac ulo ejus non sit, qui inhabitet, damna impietatis ejus tulerint; ita ut virgultis & urticis ascendentibus ruinosa deformitate delapsa, humana conversatione sint incongrua, damnabilemque ac detestandum hominem, etiam insensibilium neglecta figura declamet. Diximus de insensati hominis sedibus & loci ipsius ædibus, quia desolatione visibili testentur invisibilem ejus interitum: deinceps dicturi sumus ex adverso, quanta gloria polleant area certaminis beati Viri & locus vocationis, ut dum locorum illorum reverentia prædicatur, quo incolatu Martyris anima tripudiet, conjiciatur.

[23] [Loca martyrii & obitus Sancti ecclesiis & miraculis illustrata.] Ergo ubi incisus est felix Sacerdos, locum illum hæc solennitas colit atque hæc immunitas tegit, scilicet ut in altitudinem cubiti unius excretus eminentia sua, fidem ibi sperandæ veniæ petentibus promittat. Tum præterea nescit jura sævientis auræ, neque nive candescit, nec autumno flaccescit; non hyeme gelatur, non æstu torretur; solum vernale decus, & semper virentia gramina cespitem illum jucundum præbuerunt: unde etiam fidelium plebs vicina ecclesiam ibi ob frequentes votivæ congregationis accessus in honorem ibidem triumphantis Martyris construxerunt l. Proinde, locus, ubi spiritus ejus sydeream plagam adiit, multo tempore neglectui traditus, & pene oblivione obsoletus, hoc modo dignitatem suam vendicavit. Hyemali tempestate, sicut natura est Germaniæ, cum totam terræ superficiem nivium operiret immensitas, sola corporis areola tali conditione libera, dum prætereuntibus hac & illac miraculi sui stuporem ingessit, causam pariter suæ viriditatis, & memoriam obitus beati Martyris edocuit. Quapropter & ibi basilicam m posuit fides, quatenus efficacius animaretur spes, quæ in utrisque locis ita votorum fructibus viguit, ut, si numerari deberent, numerantis industriam premerent n.

ANNOTATA.

a De loco hoc consule Commentarium prævium num. 69.

b Id est: coram sacris religuiis, quas ibidem ad parietem appenderat, ut habet Aribo in Vita num. 13.

c Vox unica desideratur in editione Canisii, sed eam in Arnolfi autographo legi, monuit me R. P. Prior Forstenius jam sæpius a me laudatus.

d Vide dicta ad Vitam 1, cap. 2, lit. k.

e Adi Commentarium prævium num. 71.

f Alias Isara & Isarus, vulgo Iser dicitur, do quo aliqua annotavimus ad Vitam 1, cap. 3, lit. q.

h Is ipse est Theodo I, qui S. Emmerammum in Bavaria detinuit, & cujus filius Lantbertus ejusdem Sancti cædem imperaverat.

i De hisce signis seu miraculis non meminit Aribo.

k Hæc Arnolfus Vochburgensis confirmat lib. 1 de Miraculis, eo majori fide hac in parte dignus, quod, ut ibidem scribit, neptem habuerit nuptam Alrammo, vel Adalramo ex ejusdem Lantberti posteris genito.

l Adi Commentarium num 69.

m De hoc etiam loco ac ecclesia consule Commentarium num. 70 & seq.

n Hic desinit Meginfredus, omittens cetera, quæ Aribo præterea retulerat, quæque Arnolfus repetiit lib. 1 de Miraculis.

* resecuerunt

* omni

LIBER I DE MIRACULIS
Auctore Arnolfo Vochburgensi,
Ex editione Henrici Canisii collata cum codice Ratisbonensi, Arnolfi autographo.

Emmerammus episcopus martyr, in Helffendorf Bavariæ vico in diœcesi Frisingensi (S.)

BHL Number: 2541

A. Arnolfo

PROLOGUS

[Miracula Sanctorum merita & potentiam manifestant.] Vivunt merita Sanctorum in ecclesiis & potentius existunt ipsi, quamvis ab oculis nostris ablati, quam inter conversantes putarentur. Quod licet creditum, firmo teneamus proposito depræhensum, miracula tamen adstipulantur nobis, & imperitiam brutæ infidelitatis arguunt, dum ad exanimes Sanctorum reliquias impossibile languentium ad posse redit, & quod non fuit, ad esse; fraudatis circa hunc rerum cardinem cunctis sæcularium potentatibus. Nam si eniterentur vel regalis potentia, quæ præminet, vel artificialis ulla solertia, quæ interdum hiantia supplet, quomodo repararent habitum cæco? Hæc cum constent, nullum prudentis fidei consequentia latent. Quapropter quia scribimus vobis, quibus vivificator Spiritus charismatum suorum hæredem vivam plantavit fidem, pauca de multis miraculis, quæ divina pietas testi suo Emmerammo donavit, dicemus; vel ab aliis dicta repetimus: quia vobis facit de invisibilibus vel etiam de nondum factis experimentum præteritarum substantia rerum & argumentorum non apparentium.

Vetus capitum partitio.

Cap. I. De episcopis & ducibus Bavariæ, & de hæreticis per S. Bonifacium ab ea expulsis, nec non miraculis ad sepulchrum B. E. frequentatis, atque de secunda illius translatione.
II. De muliere adultera, quæ Martyris ecclesiam ingredi nullatenus potuit, antequam per confessinem & pœnitentiam se purgavit.
III. De homine a latronibus capto, & bis venundato, qui post exilium trienne patriam revisens cum grandi miraculo se præsentavit beato Emmerammo.
IV. De puella, quæ integrum annum permansit jejuna, & ad memoriam Martyris est communi vitæ restituta.
V. De beneficiis principum seu comitum judicumque donariis S. Emmerammo collatis; & de triumpho mirabili, quem Arnolfus Imperator evidentissimo ejusdem Testis adjutorio obtinuit.
VI. De Tutone episcopo spiritu prophetiæ ditato, & de rege Chuonrado apud S. Emmerammum pro incauta jussione morbo gravato.
VII. De homine, qui in convivio principis renuens charitatem Martyris, colapho percussus est terrifico.
VIII. De monacho sancti Emmerammi, qui in periculis maris eum sibi adesse sensit per beneficia liberatoris.
IX. De apostata monacho bis a dæmone correpto, ac toties precibus & meritis B. Emmerammi liberato.
X. De quodam dæmoniaco a legione miserabiliter possesso, cui gratia Salvatoris mirabiliter salutem reddidit ad memoriam Martyris Christi.
XI. De quodam stirpigena Lantperti tyranni, qui una hora bina cæcitate prohibitus est ingredi ecclesiam Martyris Christi.
XII. De miseriis, quis usque in præsens afficiuntur homines tyrannicæ posteritatis, & de quorundam ejusdem stirpis conversione, humilique oblatione, ac Adalrammi duritia, virtute Martyris mirum in modum mollificata.
XIII De duodecim viris, qui juraverant contra jus in altare Martyris, multiplici pœna consumptis.
XIV De hoc, quod contigit in quadam muliercula, pro furto calicis paralysi multata, & apud S. E. mirifice sanata.
XV De eo, quod & Judæi minime diffitentur, miracula in ecclesia S. E. sæpissime facta.
XVI De paralytico apud S. Emmerammum curato.
De obitu Michaëlis episcopi, & de signo campani.

CAPUT I.
Episcopatus in Bavaria erecti: Sancti corpus ad honorificentiorem tumulum translatum: pellex ad frugem reducta: vir e servitute liberatus: puella alimenti sumendi facultate donata.

[S. Bonifacius erectis in Bavaria episcopatibus,] Igitur martyris Christi Emmerammi corpore sacro apud Ratisbonam honorifice humato, & ad sepulchrum ejus minime fraudatis fidei merito quærentibus præsidia divinæ pietatis, tandem multo sub hujusmodi beneficiis tempore evoluto, ecclesiæ præsulatum ejusdem vir venerandus regendum suscepit Gaubaldus a, ante quem non solum hæc eadem, de qua nunc nobis est sermo sed cæteræ in Baioaria absque certis episcopis [post Romana tempora] erant ecclesiæ b. Quia enim nuper Christianitatem acceperant Norici, immiserant se illis hæretici, qui ut in aliis regionibus facere consueverant, fas ibi nefasque confuderant. Horum alii se dicentes episcopos esse, alii presbyteros, alii diversi ordinis clericos; adinventiones suas technis quibusdam subornabant, sicque populum cum principibus seducebant c. Quippe hic error bonis omnibus invisus, sed a perversis periculosissime annisus, maxime adolevit sub ducibus, quorum nomina partim ignoramus, partim scita cautelæ gratia supersedemus. Temporibus autem, quibus tantæ pesti remedia parabantur, hi duces principabantur, Dioto scilicet vir illuster, cui filii in regnum non successerant d. Item alius Theodo vir strenuus & alacer, sub quo clarissimus Christi confessor Ruopertus e cum aliis Dei servitoribus Juvavium devenit f, ibique cursum præsentis vitæ [consummavit. Sub quo sanctus Corbinianus Frisingam accessit g.]

[2] Is ergo dux filios habuit successores in regno, Diotpertum videlicet atque Grimaldum h: post quos ducatum genti huic præbuit Hucbertus i, qui beato Georgio & sancto Emmerammo sub quodam Rathario adventitio episcopo k donaverat curtem, quæ in pitaciis, [Ratisbonæ episcopum constituit Gaubaldum,] e quibus hæc excerpsimus, Pirchinuvach nuncupatur. Hujus atque ducis temporibus beatissimus præsul Bonifacius ob curam, quam circa oves Dominicas habuit maximam, ingressus Baioariam, nonnullos hæreticorum ex ea depulit l: sed eos generaliter, uti voluit, eliminare non potuit. Quo Franciam reverso, & præfato Duce defuncto, sub principe Pipino, gentis hujus ducatum adeptus est Udilo m. Qui missis in Italiam legatariis, sanctum Bonifacium rogavit e Roma revertentem, quod denuo Noricas gentes sub sua potestate dignaretur visitare degentes. Cujus legationi & nihilominus petitioni libenter annuens Deo plenus antistes, in Baioariam profectionem accelerat, sperans se correcturum, quod ante non poterat. Hic Domino cooperante ac præfato duce astipulante, ecclesiastica jura decernens, penitus exstirpavit hæreticos, & universos fugavit schismaticos. Provinciam vero in parochias divisit, & episcopos in his canonica ordinatione constituit. Inter quos prædictum Gaubaldum Hiatospolitanæ n sedi præfecit.

[3] Qui dum sibi credita foveret, nec non adaugeret ovilia, [qui S. Emmerammi corpus e sepulcro transfert] inter cætera, quæ bene disposuit & ordinavit, consilium iniit cum clero, quo sepulchrum aperiret beato Emmerammo; quod crebris miraculis fieri debere clamitantibus, communis omnium comprobavit assensus. Quid plura? die statuto translationis & elevationis, cunctorum vota concurrunt; ad laudes Martyris tanto tempore inter mortales sub negligentia quiescentis innumera sexus utriusque turma confluxerat. Ad ea, quæ sæpe audierant Martyris beneficia clarius videnda festinant cuncti, novis interesse gaudiis properant universi. Demum electi sacerdotes cum diaconibus ac aliis ad aperiendum sepulchrum necessariis, populum extra ecclesiam ejecerant, & ostia intro seris munierunt. Cumque tremebunda religione a sepulchro humum resolvissent, nec non etiam lapidem superpositum a parte dextra in lævam submovissent mensura tantum quasi palmi & semis, timor super omnes irruit; ita ut præ pavore nimio laborantium manus a lapide laberentur. Ex quo terrore perculsi, viribusque dissoluti in terram ceciderunt.

[4] Unus autem ex illis, qui a dextris astabant, pectus lapidi supponens, [in novam tumbam, multis donariis deinde ditatam.] tam diu solus hunc, cum esset ingens, haud sua valitudine sustentabat, quousque cæteri posse resumerent, & securrendo manus ad incepta consererent. Tunc tanta celeritate & securitate amoverunt, ac si in se gravitatis pondus minime haberet. Quid vero hoc trifario miraculo insinuatur, nisi quod prophetico ore prædicatur: Mirabilis Deus in Sanctis suis: Deus Israël ipse dabit virtutem & fortitudinem. Ob reverentiam enim sui Martyris virtus Altissimi hos terribiliter stravit, sed ad ejus laudes in pristinas vires mirabiliter restauravit. Tertio, uni sacris cineribus famulanti concessit fortitudinis munus ad gloriam nominis sui, qui est trinus & unus. Pro quo triplicato signo sacerdotes venerandi gratias agentes almæ Trinitati, cum magno cleri populique tripudio incomparabilem purpurati corporis thesaurum tumulo, quo eatenus reconditus erat, auferentes, in monumentum novum venerabillime transtulerunt; quod ad id satis accurate jam paraverunt: in quo principes auri laminas & argenti, apparatu pulcherrimo fecerunt affigi, easque gemmarum ordine vario distingui, quorum spiritibus & nobis simul peccatoribus per intercessiones clarissimi sui testis Emmerammi dignetur Dominus propitiari o.

[5] Quidam vir in Frisingensi episcopio, quoniam fraudata est oculorum officio, [Adultera pellex castigata, ad frugem reducitur.] conjugem suam dimisit, aliamque extra præceptum Dei duxit. Qua culpa adulterum illum cum superducta episcopi, in cujus hoc erat diœcesi, animadversio convenit; convictumque ex regulari pœnitentia multavit. Sed persuasoris instinctu pertinax mulier ab illicitis amplexibus divelli non potuit, sed cum matrefamilias permansit adultera. Factum est autem cum ad beati Emmerammi ecclesiam conventus fieri debuisset, & eadem mulier, commeantibus illuc sociata, properaret, in loco, qui Vivarius appellatur, unde ecclesiam intuita fuit, ducentis fere ab urbe passibus, ut nota commissi sceleris eam exagitaret. Cœpit autem tremore nimio concuti, & dissoluta humi devolvi; & cum erecta fuisset a sociis, si processum voluit, procedere non valuit; si redire studuit, redeundi facultatem non habuit. His in angustiis a superveniente sacerdote quodam deprehensa, requisita est, quo crimine circumventa pateretur talia. Hoc ralato, sicut erat, ad episcopum suum regredi ab eodem est presbytero commonita. Quod dum fecisset & effusa in lachrimas, vulnus aperiret & satisfactionem ex puro corde promitteret, suscepta ecclesiasticæ formæ medicina, ad medicum suum beatum Emmerammum, expers animæ vulneris, & corporei secura doloris, processit. Qua in re facile colligitur, quam longe separantur incerti a regno Dei, qui sic differuntur ab ingressu domorum Electorum suorum. Quod ne nobis contingat, fortissima Christi medicina prohibeat.

III

[6] Cum virtutum odoribus aromatizans B. Emmerammus populos ad se traheret undecumque secus, [Vir a latronibus captus, & Thuringo venditus,] contigit quendam virum fidelem, qui bona intentione, ut finis probabat, illuc solus iter carpebat in loco, qui dicitur Verroniwaida p, quod sermo Latinus exprimit: Longinqua pascua, latrones incidisse. Qui eum detentum & expoliatum, Orientalibus Francis vendiderunt. Et factus est alias emptitius, qui ad memoriam Martyris voluit esse adventitius. Quidam vero, qui hunc exinde venundatum accepit, sub venali commercio tradidit cuidam Turingo in finibus Parathanorum q, ad id temporis crudelium paganorum. Cumque se homo Christianus vicinum cerneret gentilibus, idolorumve cultoribus, cœpit nisu, quo potuit, domino suo temporali, tam præsenti quam absenti, ratum & promptum exhibere famulatum. Erat autem in lignis operandi peritia instructus, qua molendina * facere solebat ad aquæ ductus, ob quæ, & venustam ædificiorum compositionem admodum charus fuit domino servus. Unde & aliquibus retinaculis cupiens hunc sibimet facere firmum & fidum, viduam juvenculam, secundum carnis hujus putredinem speciosam, quam reliquit conservus ejus absque filiorum procreatione, in matrimonium illi temptabat sociare. Quam renuens, sorte non mente captivus, respondit dicens: Uxorem legitimam in patria reliqui, cum pro innumeris meis huc traderer peccatis. Nunc ergo, ea vivente, quomodo aliam superducam?

[7] [a domino suo coactus, viva uxore sua, aliam ducere,] Quibus verbis permotus dominus, asperrimos sermones invexit, dicens: Hæc mihi faciat Dominus, & hæc addat, nisi hanc in matrimonium sumpseris, genti Saxonum te tradam, quæ tot dæmonibus per spurcam servit idololatriam. Novi etenim ac experimento didici, quia, si mulierem hic accipere non vis, fugere malis, quam mecum commorari in his locis, ut & de fuga confusus, & nihilominus post de precio tuo maneam defraudatus. Cumque assiduo sermonibus hujusmodi inter se disceptarent dominus per peccatum servus, & servus per justitiam dominus, ætate jam ac moribus senex, aliter se non posse advertens imperium domini sui declinare, quin in gentem traderetur Deum ignorantem, cujus vitam quasi mortem timuit, tandem se velle eam confitetur sibimet copulare. Tunc exhilaratus dominus, adpræhensam mulieris manum involvit pallio, &, ut moris est nuptiarum, seni sub testibus eam in matrimonium concessit; sicque discessit. Religiosus autem senex, accepta muliere, perrexit ad domum hæreditatis invisæ, in qua cubiculum intrantes, & alimenta juxta consuetudinem nuptiarum percipientes, lectum, quem ipsa paraverat, haud parili animo ascenderunt. Cui senex, prævide, inquit, charissima filia, ne hac thalami commixtione summum offendamus Artificem, quia temporalis vitæ gaudia paucis diebus deficiunt, sed æterna animarum detrimenta parturiunt. Fruere itaque artificio meo in deliciis, & hoc tantum indulge, ne me sub jugo copulationis hujus, conjuge vivente, præcipites in interitum.

[8] Illa autem carnali voluptate devicta, viri sui petitioni minime assentiebatur; [invocata Sancti ope, in somnis jubetur fugere;] immo, quæ in aurem dixerat, domino suo palificaturam minabatur. Senex vero cum hujusmodi exhortatione se cerneret minus perficere; lasciviam sociæ ac exasperatos animos verborum blanditiis ita lenivit, dicens: Videndum est nobis, charissima soror, ne gentilium ritu, cum simus Christiani, nuptiis conveniamus, sed potius per triduum nos contineamus, Dominum deprecantes, ut det nobis filiorum procreationem, quia mulier non pro libidine, sed pro sobolis est spe assumenda. Hæc mulier cum audisset, despexit, & se convertens ad parietem, inerti se somno immersit. Religiosus autem senex cum lachrimis & intentione cordis supplicabat miserationibus Omnipotentis, ut per merita & intercessiones dilecti sui martyris Emmerammi sibi dignaretur auxiliari. Cujus orationem, quia divina pietas exaudivit, eodem momento misericordissime patefecit. Nam cum & ipse præ tristitia obdormisset, Vir quidam pulcherrimus ante lectum quiescentis astabat, qui baculo, quem manu gestabat, latus ejus percussit, dicens: Surge & vade ad ecclesiam beatissimi martyris Emmerammi, quo te iturum devovisti.

[9] Cui vir senex respondit: Quomodo sine alimento tot terrarum ignota spatia perambulabo? [& mirabili pane in via pastus, Ratisbonam venit,] Cui iterum, qui astabat, adjunxit, Surge, ne hæsites; sed sume panem positum in cœnaculo superiori, & ipse sufficiet in alimentum tibi ad perfectionem itineris tui. Vir autem post tantam visionem expergefactus, & aliquamdiu spiritus occulta scrutatus, ignorabat, utrum dormiens, an vigilans, hanc acceperit ammonitionem. Surrexit tamen secundum edictum vigilis, & panem in cœnaculo reperit, tam candidum & saporum, qualem antea nunquam viderat vel manducaverat. Quem etiam secum sumens, & cætera, quæ in eadem domo supellectilis erant, ibi relinquens, tantum tulit vestitum singularem, & quam manu solebat gestare bipennem. Regressurus autem, ad solitudinem sub festinatione perrexit, lachrimatas preces Domino fundens, ut per merita clarissimi martyris Emmerammi iter suum dignaretur prosperari. Quod per invia & deserta, uti optavit, prosperis continuis diebus quatuordecim pene perficiens, demum die quinta decima, hora ejusdem quasi tertia pervenit in montem contra Ratisbonam inter Danubium & Imbris fluenta jacentem. E cujus specula vinearum plantationi contigua Martyris intuitus ecclesiam, magnorum videlicet operum casam, immensas Deo referebat gratias.

[10] [& sancto Martyri gratias agit.] Tunc descendens de monte atque navi transmisso flumine, cum cæteris turmatim ac nihilominus certatim ad memoriam Martyris pergentibus, & ipse sub omni celeritate properaverat lætus. Cumque diu optatam ingressus esset ecclesiam, adhærens pavimento, lachrimis & precibus satisfecit trienni voto. Completa autem Missarum solenitate, uti competens erat Dominica die, senex religiosus extra aditum ecclesiæ egressus, panem, de quo tot diebus refectionem habuit, ostendit; historiam exilii & reversionis veraciter exposuit; duas portiones, quæ ex alimento superfuerant, in conspectu totius populi pauperibus divisit; tanti Patroni beneficia clamavit in æterna fore debere memoria. Quid super hoc dicendum vel ascribendum, nisi quod Psalmista dicit memoriale sempiternum: Magna est gloria in salutari tuo, Domine: gloriam & magnum decorem imposuisti super eum. O Jesu benigne, hoc tantum ad te sub ejus patrocinio licet dicere, ut, sicut illum dedisti multis validum patronum, ita interpellationibus ejus placatus, hic & in æternum sis nobis propitius.

[11] Erat quædam puella in Frisingensis ecclesiæ diœcesi constituta. [Puella edendi & bibendi facultate diu destituta,] Hæc, ut solita erat, primo diluculo progreditur ad exercitationem curæ pastoralis, quod scilicet ad pascua duceret pecora sui genitoris. Contigit autem, eam occulto ibi Dei judicio subito talem spiritus accipere inmutationem, ut nil alimenti in usum vitæ omnino sumere vellet. Quo parentes viso, nec non cognati, rescito, sub stupore eam convenerunt; ac primum obsecrando, dein increpando, demum omnigeno conatu, ut alimentum sumeret, angariaverunt. Sed illa perinde modis omnibus universa, quæ mandi & bibi possunt, recusabat percipere, cibi potusque fassa delectationem se minime habere. Propinqui vero puellæ aquam lacte mixtam ori per vim infundentes, temptabant, si forte vel tenuem glutire posset liquorem. Cujus gustum dum invita sorberet, erecto statim collo, sanguine confectum revomebat. Tunc parentes, quid quirent facere, ignorantes, consilium inierunt, ut eam Joseph Frisingensi episcopo r præsentarent, sperantes ejus auctoritate filiam communi reddere vitæ. Quorum spebus dum ille satisfacere tentaret, puellam sub austeritate arguens, ut ederet, coëgit. Illa autem quasi quisquilias esum potumve respuens, non solum illa die incœnata remansit, sed & jam annum integrum haud absque manuum opere jejuna complevit. Facies vero illius nimis erat pallida & sanguinis exhausta.

[12] [eam in loco martyrii recuperat.] Quod quidem nobis valde mirum, sed incredibile videtur animis hominum aut omnino brutorum, seu cœlestis oraculi speculum minus clare intuitorum. Non enim est impossibile apud Dominum omne verbum. Et illud: Omnia quæcunque voluit Dominus, fecit in cœlo & in terra. Qui solus novit, quare homo cæcus natus fuerit, & cur tantam rem in muliercula fecerit, cujusque meritis salutem ejus concedere voluit, & quibus voluit per nocturnas visiones revelavit: quia puella mortalibus diu portentui habita, ad memoriam martyris Emmerammi deberet deduci. Quod ut parentibus innotuit, propere ac alacriter filiam assumentes, dum ad urbem, quæ sacrum ejus corpus amplectitur, proficisci vellent, sed ob itineris prolixitatem ire diffiderent, secum eam ducunt ad locum, ubi Testis fidelis purpuratum accepit martyrii triumphum s. In quo ut solo tenus humiliata, pro posse & nosse oravit, erecta surgit, panem poscit, qui cum adest, stat sana & est. Christiani, qui aderant, mirabilia Christi videntes, laudabant eum, etiam tunc fortassis vociferantes; nos vero ipsum collaudamus nunc, sub silentio hæc reminiscentes vel pronunciantis officio legentes. Tu autem Martyr alme, piorum votis Emmeramme colende, pro cujus veneratione Panis vivus miraculum hoc fecit in pane, apud eum nobis obtine, ut illud in regno super mensam illius cum Justis edamus & bibamus.

ANNOTATA.

a Vide Annotata ad Vitæ primæ cap. 3, lit. X.

b Verba uncis inclusa monet Canisius editor in Ms. suo alio charactere scripta esse. Porro ista Arnolfi dicta non sic accipias, quasi ante Gaubaldum, sive ante constitutos a S. Bonifacio episcopos, etiam post Romana tempora nullus in Baioaria episcopus ordinarius fuerit, cum in sede Salisburgensi S. Rupertus sanctusque Vitalis & Flobargisus,in Frisingensi S. Corbinianus, velut ordinarii episcopi sederint. In Ratisbonensi quoque Wicterpus præponitur Cauvipaldo sive Gaubaldo in versibus poëtæ seculi IX de ordine comprovincialium pontificum apud Mabillonium in Analectis pag. 347 novissimæ editionis, ubi etiam supra dicti episcopi recensetur. Utcumque tamen in Baioaria tum erecti fuerint episcopatus, S. Bonifacius nullum in ea invenit episcopum præter Vivilum vel Vivilonem, Laureacensem seu primum Pataviensem episcopum, quem S. Gregorius III Papa consecraverat, ut constat ex hujus sancti Pontificis litteris ad eumdem S. Bonifacium datis. De hoc itaque tempore accipienda videntur Arnolfi verba, & mitius interpretanda.

c Similia prorsus narrat Willibaldus presbyter in Vita S. Bonifacii, data in Opere nostro tom. 1 Junii, quam consule pag. 468, num. 41 & seq.

d Dioto hic est Theodo I, qui S. Emmerammo persuasit, ut in Baioaria maneret, & cujus filius Lampertus, unica illius, ut videtur, mascula proles, ob sancti Episcopi parricidium in exsilium pulsus, in paternum ducatum non successit.

e S. Ruperti gesta illustrata habes in Opere nostroad diem 27 Martii, ubi ejusdem in Baioariam accessus ex communi istius temporis errore nimium maturatus est, uti ad diem 8 Septembris in Commentario de S. Corbiniano § 4 observavi. Theodo ille, ad quem tum S. Rupertus, tum S. Corbinianus, ut mox sequitur, in Baioariam advenerunt, fuit ejus nominis II, de quo in mox citato Commentario multa diximus.

f Juvavium, hodie Salisburgum, incolis Saltzburg dictum, Germaniæ urbs est in circulo Bavariæ, episcopatu primum a S. Ruperto, deinde vero circa finem seculi octavi sub Arnone archiepiscopatu illustrata, hodieque cognominis ditionis, quæ suo archiepiscopo paret, caput est.

g Uncis inclusa alia manu scripta erant in exemplari, quo Canisius usus est.

h Diopertus ab Arnone episcopo Juvaviensi in Indiculo traditionum Theobertus vocatur: Grimaldus ab Aribone in Vita S. Corbiniani, ad diem 8 Septembris apud nos edita, Grimoaldus. In eadem Vita alius item Theodonis filius Theodoaldus legitur, quibuscum laudatus Theodo divisam in tetrarchiam Baioariam rexit. Consule tam laudatam Vitam, quam Commentarium ibidem.

i De Hucberto consule mox dictam Vitam S. Corbiniani cap. 6.

k Plura de hoc Rathario alibi non reperi.

l De hisce & sequentibus S. Bonifacii in Baioaria gestis consule ejusdem Sancti Acta in Opere nostro illustrata ad diem 5 Junii.

m Utilo, alias Odilo, Hucberto in ducatum successit.

n Id est, Ratisbonensi, ut supra diximus.

o Hoc & tria sequentia miracula vel beneficia Arnolfus hausit ex Aribone, uti ipse in Epistola ad Burchardum num. 8 testatur.

p Ita habet Arnolfi autographum, teste R. P. Forstenio; in editione Canisii legitur, Verromwaida.

q Parathanos etiam vocat Aribo, ex quo hæc retulit Arnolfus; verum eos apud alios non reperi; fuisse tamen Saxoniæ incolas, liquet ex sequentibus.

r Josephus fuit tertius Frisingensis episcopus, & Aribonis proximus decessor, prout hic ipse testatur in Vita 1, cap. 4, num. 47, ubi hæc eadem historia narratur.

s Id est, aut in Helffendorf, ubi Sanctus crudeliter sectus fuit, vel prope Aschaim, ubi ex ista mutilatione obiit.

* i. e. molas

CAPUT II.
Imperatorum & principum munifica in Sanctum pietas: Arnolfi imperatoris victoria, illius ope obtenta: eidem injurii castigati: maris tempestas sedata: expulsi ex energumenis dæmones: pœna posterorum Lamperti.

Quanto honore & qua reverentia, quo affectu principes beatum Emmerammum coluerint, [Imperatores, aliique optimates Sanctum donis honorarunt;] inter cætera sibi ab his collata prædia seu preciosa donaria testantur. Ad Orientem provinciæ hujus Lunælacus a optimo pisce vividus, unde regius cibus: ad Occidentem vero vinifer cespes Spalticus, e quo regius potus. Attestatur quoque territorium Ratisponense & prædium regale b, quod a fastigio montis Meridiani, inter vias publicas usque ad muros ipsius monasterii a Carolo Magno traditum est beato Emmerammo & monachis ejus sub imperiali testamento. [Hic inter cætera, quæ regio more ac imperiali potentia constituit & ordinavit, ducem Tassilonem regno privans, cum filio Diotone monachum esse compulit c; nec non sedem Ratisbonensis episcopi a ducibus prioribus extra urbem translatam, ad Martyris videlicet S. Emmerammi basilicam, infra urbis ejusdem muros constitutæ beati Petri Apostoli sub Simperto episcopo restituit ecclesiæ. Locum autem Martyris in patrocinium sui honestavit munificentia regali, subdens eum illi, qui ibi inthronizatus fuerat sede Pontificali d.] Duces vero, qui ante hunc principem sub regibus Francorum Baioariæ regebant ducatum, quæ bona beato Emmerammo contulerint, pitacia eorum & testamenta penes nos satis indicant inventa. Hujus autem filius, piæ memoriæ imperator Hludovicus, & qui illi fuerant successores in regno, comites quoque ac optimates, nec non judiciariæ dignitatis complures, quantis quibusve rebus prædictum ditaverint locum, testatur pars non solum major, sed etiam melior episcopatus Reginæ civitatis e.

[14] Ex his autem omnibus, qui Christi Martyrem reverenter colebant, [inter quos Arnolfus imperator, qui ipsius opem] eo quod præ cæteris ejusdem cultui deditus esset, excipiendum mihi puto persuavis memoriæ Arnolfum, Carolomanni filium, primo Baioariæ ducem, dein Franciæ regem, novissime autem ob beati Petri defensionem, post victorias mirificas Romæ factum imperatorem f; sub quo etiam veluti fundamentum quoddam Martyris almi miraculis scribendis ponere volo; quia hinc exordium sumens, utpote ex noto, & circa eundem Dei Martyrem maxime devoto, pulchram ad cæteros principes his annotandos processionem facere potero. Is namque sperans, Deum sibi fore propitium, elegit beatum Emmerammum vitæ suæ ac regno patronum, adeoque illi adhæsit, ut in vicinitate monasterii regio cultui aptum construeret grande palatium. Cum ergo hujus patrocinium duris in negociis & in præliis multis haberet expertum, manifestius hoc sibi adesse sensit, quando Marahensi bello interfuit g. Ibi enim primo congressu (ut legisse me memini) crepitantibus hastis, qui erant tyrannicæ partis, viderunt acies imperatoris ab ignotis & pulcherrimis defensari viris, qui uti dignis revelatum est, erant Sancti, quorum patrociniis illo profecturus intente se commendavit.

[15] Horum quippe visu perterritis hostium cuneis, lentescebat pugna in parte adversa. [in pugna adversus Moravos expertus,] Quod ægre ferens unus militum tyranni clypeum arripuit, & primarium signum legionibus prætulit; superbe has conpellans & exhortans, quo sui exemplo animos resumerent ad pugnam. Cumque præpeti cursu in ipsum pene principem irrueret, obvium habuit senem canitie venerabilem, sed habitu terribilem, qui ei protestatus, Emmerammum sibi resistere, umboni manum inseruit, ac tamdiu frustra renitentem vexavit, quousque hi, qui ejus instinctu facti sunt audaces, fierent omnes inde fugaces. Hæc non ficta, sed esse veraciter facta & dicta, is qui vidit & pertulit, postea humiliatus confitetur & prodit. Hinc princeps gloriosus victoria tali oppido lætus, Ratisbonam revertitur, ubi consonis omnium in ea ecclesiarum campanis suscipitur, simulque triumphus cum miraculo prædicatur & extollitur. Tunc sapienti usus consilio, & illud macte ruminans: In die bonorum non immemor sis malorum, & quia displicuerunt novem, minime glorificantes eum h, cujus est benedictum æternaliter nomen, per cuncta Noricæ monasteria misit gratifica munera. Speciali autem suo patrono Emmerammo pro gratiarum actione contulit totum palatii ornatum, in quo erat ciborium quadratum i, cujus auro tectum tabulatum, fastigium serto gemmarum redimitum. Corpus vero ad geminæ specimen dilectionis, similitudinem habens superioris & inferioris, sustentatur aureis octo columnellis, quæ & ipsæ tot virtutum seu beatitudinum instar exponunt.

[16] Erant etiam in eo Euangeliorum libri plenarii auro & gemmis tecti, [Sancti monasterio pretiosa donavit, & in eo sepeliri voluit.] scripti, picti, ac omnimodis ornati, e quibus unus est cubitalis; opere, precio, pondere, siquidem talis, ut ei non facile inveniri possit æqualis. Cujus in dextra parte dispositio gemmarum centenarium etiam complet numerum, quarum quædam adeo quantitate præeminent, ut quatuor ex his calices aperiant sedecim, in figuram sanctæ Crucis, per singulos quaternis ordine medio dispertitis. Intimus autem ordo contractior calices habet triginta duos, singulatim gemmis minoribus opertos, quibus venuste respondet extimo amplioribus per castella dispositis, nec non margaritis per propugnacula insertis, deliciosissime compto k. Hæc autem cum largifluæ principis devotioni tanto Patrono minime sufficerent, pro dono addidit argenteam craticulam prædicto ciborio subponendam. Adjecit & pallia l coloratu paria & varia, inter quæ unum unius texturæ longitudinem habuit cubitorum triginta. Verum his quid diutius immorandum? Demum quippe apud S. Emmerammum sibi jussit præparari mausoleum m, quo mortem obiturus eum benignius in ecclesiis haberet patrocinantem, quem in terris utcunque vivens & valens sui suorumque optavit imo fecit fore potentem. Hujus tui ministeriarchis animæ & nihilominus adhuc tibi famulantium catervæ potenti prece apud Omnipotentem succurre beate Emmeramme.

[17] [Conradus rex ablatum librum, morbo correptus, restituit;] Sub præfato itaque principe Tuto n sancti Emmerammi monachus Ratisbonensi præsulabatur ecclesiæ, qui a septimo anno imperii illius usque ad duodecimum regni Henrici Saxonis hac in vita permansit o. Hujus ergo antecessor Chunradus rex p, exigentibus publicæ rei utilitatibus, ad Reginam civitatem devenit: in qua rebus, quarum gratia venerat, profligatis, ex antiqua regum consuetudine commonitus, accessit ad ecclesiam B. Emmerammi, quasi licentiam accepturus Franciam remeandi. Ubi principum sepulchra visitanti, Arnolphi scilicet Imperatoris, nec non Ludovici, qui puer immatura morte e medio excessit q, a Capellanis male suggestum est, ut regio jure ac potestate, suorum utpote qui fuerit antecessorum, sibi vendicaret præscriptum magni precii librum. Quem cum prænominatus episcopus dare jussus, sed hoc facere Martyris timore nullatenus esset ausus, minis tandem ad id ventum est, ut librum eundem coram principe invitus in altari exponeret. Cui tamen imprecatus est dicens: Debitor B. Emmerammi sit in die judicii, qui hunc usibus ejus subtraxerit servitii. Quod quantum valeret, cito experturus rex, præcepit eum temere tolli & efferri. Cumque ascendisset equum, prope monasterium incurrit dysenteriæ morbum. Quo tremefactus, ac in se facti commercium sentiens per cruciatus, eodem momento restituit librum beato Emmerammo, inde secum ferens dolorem, quo in Francia ultimum clausit diem r.

[18] [Tuto episcopus altare aureum confici curat.] Tunc venerandus antistes Tuto Christo adhærens in Martyre suo, coronis principum Caroli, Carolomanni, Arnoldi addens de suo, quantum potuit, B. Emmerammo aureum altare paravit, venustissima forma decoravit, mille gemmis ornavit s. Hic atqui cæcatus corpore, sed illuminatus mente, castigatæ infirmitatis necessitatem vertit in animi augustam virtutem; & nequaquam valde depensans privatum se luminis *, quod sibi commune esset cum muscis, talem spiritus habuit consolationem, ut per eum ventura prævideret, ac ea, quibus minime intererat, facta patenter ediceret. Constitutus ergo apud Lunelacum, triginta ferme rastis t a Ratisbona distantem, grande in ea quadam die factum suis indicavit incendium. Hujus rei non solum probato, sed etiam totius in eo pietatis testimonio, exemptus e medio, uti nobis dictat bona spes, migravit ad cælicas sedes: ibi, quem hic dilexit patronum suum semper visurus Emmerammum. Cujus propitia intercessio famulis obtineat apud lumen verum illuminationem oculorum nostrorum, ne unquam mortis obdormiamus in portis.

VII

[19] Postquam monasterium beatissimi martyris Emmerammi, [Coram Ottone I imperatore, Ratisbonæ degente,] quod prius extra fuerat, cœpit esse intra muros Ratisbonensium civitatis, quos Arnolfus dux, inter optimates opere diviso, cito construxerat u, sub rege Henrico, filius ejus de gente Saxonum primus imperator Otto x adhuc eandem probum duxit venire civitatem. In qua factis & celebratis, quæ erant imperatorii juris, B. Emmerammum curte regia donaverat, quam Germana lingua Helphandorf y vocitat, Romana vero Adjutorii vicum latinizat, tunc Michael Hiaspolitanus antistes z in quodam monasterii palatio imperatori paravit convivium, quo principem cum primatibus fecit recumbere secum. Cum ritu epulantium pene forent confirmati, & vino lætati, imperator ore jucundo Saxonizans die *: Siceram cujus quis bibat, hujus & carmen canat. Beati Emmerammi bona manducavimus ac bibimus, inde mihi videtur æquum, charitate ejus finiri convivium. Mox aderant pincernæ, propinantes singulis ad nutum imperatoris charitatem Martyris.

[20] Ob cujus venerationem inter se cunctis osculum dantibus, [quidam de Sancto contemptim loquens, divinitus punitur.] & invicem ad potum charitatis se cohortantibus, unus hanc superbe respuens, dixit: Hclram aa in ventre meo non habet locum: quia cibus & potus jam intrantes præoccupaverant illum. Adhuc lingua palpitans ex emissione verbi movebatur, & e pariete, cui amphipendulato dorso tenus innisus adhæsit, colaphum tam valide complosum accepit, ut e sessu projectus in medium palatii præceps rueret: nec non simul omnes timor & altus stupor caperet. Tum, religioso monarcha cum episcopis & optimatibus ecclesiam festinanter ingresso, consonantibus campanis, Deo & Martyri pro gratiarum actione laudes celebrantur ac letaniæ. Sed ne forte alicui istud videatur incredibile, sciat quisque fidelis, id me nullatenus fingere, sed a quodam viro fideli atque sene, Sigibaldo nomine, sicut scripsi, accepisse, qui per fidem Christi testabatur, huic se convivio interfuisse, & nihilominus vera dixisse. Tu autem sancte Emmeramme, quem Omnipotens hoc in signo, ut in cæteris, voluit honorare, preces illi pro nobis peccatoribus funde, quo per veram charitatem angelum satanæ colafizantem nos possimus avertere.

VIII

[21] Erat quidam sub prænominato angelici nominis episcopo beati Emmerammi monachus, [Horridam maris tempestatem] nec non etiam ecclesiæ custos & ædituus, nomine Adalpertus. Is locorum sanctorum desiderio transmarinam aggressus est peregrinationem. Qua Hierosolymam petens & cætera cœlestis thesauri perlustrans ea loci sacraria, millenis adversitatibus atteritur, terra & mari tentatur, ex ipsis quoque faucibus mortis Patroni sui precibus frequenter ereptus probatur. Quod semel quam evidenti signo factum fuerit, relatio ipsius hic inserta patefacit. Quadam die iter in mare fecimus navale, pro qua nobis tristem densitas nubium, collisio fluctuum, spiritus procellarum pepererunt noctem. Cumque ventis & undis hinc inde quassati jactaremur, atque pericula mortem minarentur, perventum est ad hoc, ut nautæ conclamitarent: Domine non est; & nauclerus diceret tremulus: Defecit. Tum ego miser de profundis ruminans, vitæ absumptis omnium spebus, præ tristitia sum soporatus. In dormiendo autem videbam quasi Domini mei martyris Emmerammi præ oculis pendere pastoralem virgam, quam vulgo dicunt cambotam vel ferulam. Cujus unco ad faciem meam converso, sentiens adesse mihi beneficia Patroni sæpe experti, manum tentabam illi inserere, ut de profundo pelagi post se sic me adhærentem dignaretur extrahere.

[22] [Sanctus in somnis apparens, subito pellit.] Tunc certe in ipsa manus porrectione, quam veluti vigilans levabam, expergefactus vidi noctem die, lætis tristia, aëris turbida serenitate mutata. Ad cujus spectacula exhilaratus mirabar cum mirantibus tam subitam & pernicem dextræ Excelsi immutationem. Nautæ vero, viribus resumptis, gratias referebant Deo pariter & pro salute nec non miraculi quantitate. Ego autem gratificatus omnium bonorum Fonti, quod meritis nostris nequaquam potuit fieri, deputabam patrociniis beatissimi martyris Emmerammi, per quem somnia & insomnia, qui non dormit neque dormitat, efficiat nobis innoxia, & concedat posse vigilare ad opera bona.

[23] [Monachus ad seculum reversus, occupatur a dæmone,] Superiore quidem capitulo perscripsi, quod cucullato & monacho erat consolationi, hoc vero innectere libet, quæ sint perversis timori, ac nihilominus apostatis terrori. Fuit in Ratisbona homo quidam, nomine Sigibertus, lege humana seu conditione liber, sed Christianæ veræque libertatis indigus & æger. Hunc accepi fantasticis adeo infestatum præstigiis, ut nullatenus dormiens vel vigilans requiem habere posset, nisi se cucullatum apud S. Emmerammum fecisset. Quo perpetrato, dæmonum cessavit infestatio, & diversa maligni impedimenta Martyris prece sunt sopita. Verum ille miser & infelix post aliquot dies, Defensoris oblitus, suggestionibus occultis consensit illius, qui in se aperte dominium perdidit invitus. Questus ergo pro carnium olla in Ægypto relicta, & pœnitens, quorundam se perpeti penuriam in monasterio, quorum parvam abundantiam falso reliquit in sæculo, monasticum deposuit habitum cum illo ludibrio, quod vulgus jam habet in proverbio: “Hinc hinc cucullum, non ultra gravabis collum;” ob paupertatem monachorum celeriter mihi revertendum ad lapidem coriorum. Hoc autem dixit, quia prius erat coriarius, seu calceamentorum sutor dolosus.

[24] [eoque apud S. Emmerammum liberatur.] Sed nequaquam diu gavisus est, se monachis ita illusisse. Nam non multo post maligno spiritui est traditus. Quo urgente, nimis furibundus & jam catenatus ad S. Emmerammum trahitur, ac in choro ad columnam ligatur; quo cum fratres convenissent, & pro eo flebiliter orassent, interdum clamore adstantes perterrendo saltabat, interdum supinus jacebat. Novissime eum diabolus in aëre suspensum tam diu tenuit, quousque fidelium votis & maxime B. Emmerammi patrociniis ei succurreret Majestas divinæ pietatis. Tunc demum relapsus in pavimentum, per dæmoniacam discerptionem erecto collo, cœpit evomere cruorem cum sanie. Qua cum plastrum bb horribiliter esset pollutum, spurcorum princeps subito omnem spurcitiam inde auferens, secum ad vitream fenestram sustulit, quam ob exitus signum comminuit, & sic inter spiritales nequitias evanuit. Ille autem homo multos fecit annos in gravi pœnitentia, exercens nudipedalia cc, in summa rerum miseria. S. Emmeramme a sancta Trinitate triplici hoc miraculo honorate, pro nostris intercede negligentiis apud eum, cujus clementiam nulla mortalium superant delicta.

[24] [Alius energumenus ibidem liberatus.] Inter innumera casuum humanorum infortunia valde miserabile ac magis flebile videtur & est, quod in homines, quorum possessor esse debet Deus, ut propria domicilia intrat humani generis inimicus. Sed id revera occulto & justo fit Dei judicio. Traduntur enim interdum hujusmodi propter peccata carnis in interitum satanæ, ut salvi sint spiritus in die Dominici adventus. E quorum unus Gestiliub vocitatus, hospitibus pessimis permissus, nobilis genere, sed ubique miser multiplici dæmone, intus diaboli, foris catena ligatus ferri, per plura Sanctorum loca mundandus deducitur, sed minime absolutus reducitur. Demum divina miseratione hoc, uti voluit, dictante, venitur ad S. Emmerammum, talium dono cœlesti liberatorem magnificum. Ubi geminis devinctus catenis adeo extitit bestialis & immanis, ut a trium * viris dextra lævaque pari numero divisis, vix ab interitu sui nec non aliorum posset cohiberi. Cumque diu oratum esset pro eo & multis foret horrori & exemplo, ante confessionem beatissimi Martyris hospes hispidus & horridus nomen confessus Legionis, ejectus est ab hospite antea sibi charo, sed tunc Martyris precibus admodum amaro. Tunc videres, mirum in modum, si adesses, hominem paulo ante per alienas vires ossibus & nervis distentum, subito mediocri gestu corporis contentum, uno eodemque momento destitutum propriis viribus & restitutum. Is ergo Sanctorum, quos pro miseria relevanda petiverat, charitate beato Emmerammo donatus, per eundem dulcissimum Patronum gratificatur Deo, simulque omnis plebs Hiatospolitana conjubilat cum eo. Pro hoc Domine dominorum, & aliis potentiæ tuæ miraculis, generatio præsens & futura laudabit opera tua. Magnificentiam gloriæ sanctitatis tuæ loquentur, & mirabilia tua narrabunt & virtutem terribilium tuorum dicent. Cum quibus & nos humiliter ac supplicative dicimus: Emmerammo testi tuo fideli concede salutem omnium nostri.

[25] Merita B. Emmerammi martyris quantum valeant in præsentia Omnipotentis, [Quidam e posteris Lamperti ecclesiam Sancti intrare divinitus prohibetur,] testatur jam plus quam per trecentos annos Lamperti misera generatio tyranni. Cujus e stirpe unus die quadam cum aliis Patroni nostri petens ecclesiam, cum intrare tentarent *, in ipsius atrii, quod huic adhæret, medietate subita prohibitus est cæcitate. Ibi dum deviando manibus palparet, ac pedibus offenderet, a transeuntibus, quis esset, quid pateretur, interrogatus, & genus infœlix cum casu professus, eorum consilio & ducatu atrium est egressus. Qui mox visum recipiens, nec non pro eo, quod sibi acciderat, haud satis diligenter se discutiens, utpote alicujus oneris expeditus, intrantium turbis est conjunctus: tunc miris mira succedentibus, in ipso portarum introitu denuo cæcitate percussus. Unde & a populo, honorem dante Deo, absque dilatione foras ejicitur, quia per evidentissimum signum a cunctis inimicus Testis esse conjicitur. Hujus rei testimonium cum publico rubore homo portans secum, & valde miratus, se bis cæcatum atque illuminatum, repedavit ad propria. Hujusmodi sermone inter conrivales & consanguineos exeunte: Noverint omnes, nulli ex posteritate Lamperti accessum apud S. Emmerammum iri concessum, nisi cum magna humilitate & multum valente impetratum fuerit prece. Tu vero magnifica lux mundi, per intercessiones Martyris tui illumina tenebras cordis nostri, ne extorres simus cœlestis regni, sed intromittamur nuptiis Agni.

XII

[26] Nobiles quidam viri, cognatione nobis & tempore noti, [alii e posteris, Sancto supplices, ibidem sanantur,] quorum nomina silemus, quia verecundatur quisque proximus, ob timorem pariter & angorem calamitosæ pestis, quæ diu multumque sævit in hominibus tyrannicæ posteritatis, per diversas rerum suarum oblationes atque sacerdotum orationes miserunt ad B. Emmerammum, quo liceret eis absque publica confusione domicilium requietionis ejus intrare. Quod cum videretur impetratum, ut venirent sub spe, ad illos est perlatum. Qui venientes cum humilitate ac tremore, sunt intromissi & non infructuose admissi. Nam capita cum manibus religiose altari imponentes, professi sunt, se Martyri perpetuos censuales. Aliqui tradiderunt servos & ancillas, ut in conspectu tanti Patroni invenerunt * gratias. Alii vero contulerunt possessiones prædiorum, ne ultra starent in parte reorum. Alius hic reliquit triennem languorem, alius deposuit binam debilitatem, alius jugem superavit maligni spiritus infestationem. His tandem & hujusmodi beneficiis refecti, quia antea malis innumeris erant affecti, in propria sunt reversi.

[27] [alius vero contumax punitur.] Unus autem ejusdem stirpis perduræ cervicis, nomine Adalrammus dd, fecit, quod noluit B. Emmerammus. Vendicaverat enim sibi injuste prædiorum partem, quæ nepos ejus Martyri sub testibus dedit in hæreditatem. Pro qua conventus a primoribus, & interpellatus a defensoribus, ob cordis duritiam penitus renuit sacere justitiam. Cæterum beatus Emmerammus, suorum defensor optimus, super temeritate & malitia adeo eum afflixit, ut per aliquot septimanas ægritudo ejus sibimet & esset pœnæ atque horrori, amicis vero inconsolabili mœrori. Unde contigit, ut frequenter mortem optaret, sed optata minime veniret. Tunc demum procul dubio ipsa rerum facie perdiscens, quia illum haberet offensum, cujus Martyrem inhonoraverat sanctissimum, seque dolens infelicissime vivere, & nihilominus hujusmodi vitam morte saltem haud posse finire, consilio sero, sed tamen bono uxorem sub festinatione cum filiolo ad Martyrem misit, neptem scilicet meam cum nepote illuc ad restituenda prædia currere fecit. Qui nocte vigiliarum ejus venientes, & mane ordinem rei mihi exponentes, a me accepto, quod ad salutem pueri pertinuit, consilio, hora diei natalis beatissimi Martyris quasi secunda mater ad altare accessit, & primo filiolum S. Emmerammo solvere faciens censum, dein eum ejusdem manibus attractis more Baioarico testibus, retradidit prædia, uti antea fuerant tradita, domumque est reversa. Inde mihi postea venit, qui juravit nuncius per beatum Emmerammum, prænominatum Adalrammum eadem hora tranquilla pausatione defunctum esse, qua hæc traditio facta est Ratisbonæ. Nos proinde, quotquot sumus tanti Patroni cultores, Deo & illi gratificas concinamus laudes.

ANNOTATA.

a Lunælacus, indigenis Mansee, lacus est Bavariæ in limite archiepiscopatus Salisburgensis & archiducatus Austriæ, apud quem Utilo Baioariorum dux monasterium condidisse dicitur, Lune-lacense & Manseense appellatum.

b Monuit me Forstenius, in Arnolfi autographo hic legi: Prolium regale; sed Canisii lectio melior est.

c Fuit hic Tassilo hujus nominis II, qui Utiloni seu Odiloni in ducatum successerat, & propter rebelliones suas a Carolo Magno exauctoratus, & una cum filio suo Diotone sive Theodone attonsus atque in monasterium intrusus fuit. Annales Nazariani ipsi præterea filium, Theotbertum nomine adjungunt, eadem sorte cum ipso mulctatum. Porro hæc exauctoratio contigit anno Christi 788, uti apud Pagium in Critica & Eccardum in Historia Franciæ Orientalis videre est.

d Celsissimus ac reverendissimus abbas ad S. Emmerammum Ratisbonæ Joannes Baptista Krauss in Bibliotheca monasterii sui parte 2, pag. 86 & 87 testatur, totam hanc periodum, quam uncis inclusi, in Arnolfi autographo adscriptam esse a juniore manu seculi 17, nec in aliis apographis seculi 14 & 15, quæ in eodem monasterio exstant, omnino reperiri. In Dissertationibus tamen de Ortu & libertate ejusdem monasterii adversus Marcum Hansizium editis, eadem verba tamquam Arnolfina admittit, sed de eorumdem sensu multis disputat. Ego me horum venerandorum virorum litibus, quæ ad S. Emmerammi gesta aut gloriam nihil attinent, non immisceo. Qui eas noscere voluerit, legat laudati patris Hansizii Prodromum ad tom. 3 Germaniæ sacræ, quasque tam hic pro eo defendendo, quam laudatus celsissimus abbas pro eodem impugnando apologias & Dissertationes nuper edidere.

e Ex bonis episcopatus Ratisbonensis probat veterum munificentiam erga S. Emmerammi monasterium, quia, ut narrat lib. 2 de Miraculis, olim multo tempore iidem abbates fuerant, qui episcopi, donec S. Wolfgangus monachis proprium abbatem dedit B. Romualdum, & bona episcopatum inter ac monasterium divisit.

f Fuit hic Carolomanni Baioariæ regis filius ex concubina, qui patre mortuo Carinthiam anno 880 obtinuit, annoque 887 in Caroli Crassi locum Germaniæ rex creatus, tandem 896 a Formoso Romano Pontifice Romæ imperator creatus est.

g Arnulphus adversus Zuendibaldum Marahensium, id est Moravorum regem pugnavit anno 893 secundum Pagium in Critica ad eumdem annum num. 6.

h Alludit ad cap. 7 Lucæ, ubi ex decem leprosis a Christo Domino sanatis solus alienigena Samaritanus ad ipsum rediit, ut de accepto beneficio gratias ageret.

i Per ciborium designari solet tegimen seu umbraculum, super altaria vel Sanctorum tumulos erectum. Verum hoc, de quo modo agimus, videtur illud ipsum fuisse, quod Mabillonius in Itinere Germanico vocat parvum altare mobile, quod Arnulfus imperator in castris gestari curabat, aureis laminis opertum, quadratæ figuræ, uno pede latum, altum duobus, præter turriculam, quæ in crucem desinit. Porro celsissimus ac reverendissimus abbasJoannes Baptista Krauss in Bibliotheca supra laudata, pag. 2 scribit, ciborium istud in suæ ecclesiæ thesauro etiamnum asservari.

k Et hunc quoque pretiosum librum ibidem asservari testatur laudatus celsissimus abbas, ubi pag. 3 & 4 plura de eodem legere est.

l Id est: Aulæa.

m Arnulphum Ratisbonæ tumulatum esse, scribit etiam Freherianus continuator Annalistæ Fuldensis; ejusque sepulcrum ibidem ostendi ad latus Epistolæ observat Mabillonius in Itinere Germanico. Regino tamen in Chronico ad annum Christi 899 eumdem in Odingas sive Oetingæ sepultum dixit.

n Tutonem hunc cum Sancti titulo in Menologiis sui Ordinis ad diem 14 Maji annuntiant Menardus & Bucelinus, ad quem diem eumdem inter Prætermissos recensuerunt Majores mei, quod de ejusdem cultu ipsis non constaret. Mabillonius in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti Sec. V, ubi ejus gesta refert, illum tantum Beatum appellat propter dicta Arnolfi Vochburgensis; fatetur tamen nullum de eo celebrari Officium in ecclesia Ratisbonensi; eadem repetit tom. 3 Annal., ad annum 931, num. 29. Beati titulum ipsius tumulosubter ejusdem statuam in ecclesia S. Emmerammi inscriptum esse docet Cœlestinus, quondam abbas ibidem, & sæpe laudatus celsissimus Joannes Baptista Krauss, ejusdem monasterii hodiernus abbas, in Ratisbona monastica, a priori olim edita, & a posteriori aucta atque illustrata, cap. 16, ubi epitaphium ipsius Germanice recenset, quod subjungo Latine. Beatus Tutto episcopus Ratisbonensis, regis Arnolphi cancellarius, olim monachus & custos hujus monasterii, obiit anno Domini 930. Utut est, ego de legitimo ipsius cultu hactenus nihil certius accepi, nec scio, quam antiqua sit allata inscriptio. Quod ad Arnolfum Vochburgensem attinet, is quidem virum a sanctimonia vitæ & spiritu prophetico laudat, sed cum etiam infra num. sequenti dicat: Exemptus e medio, UTI NOBIS DICTAT BONA SPES, migravit ad cœlicas sedes; non videtur is illius tempore cultum habuisse.

o Debuit igitur Tuto Ratisbonensi ecclesiæ præfuisse ab anno 894, usque ad annum 930 vel 931. Arnulphus enim Germaniæ regnum (quod hic per imperium designatur) iniit anno 887, adeoque ipsius annus septimus in annum Christi 894 incidit; Henricus Saxo, seu Auceps idem regnum exorsus anno 919 ejusdem annum duodecimum anno Christi 931 agebat, quo, vel præcedenti, ut habet supra dictum epitaphium, Tuto obiisse dicendus est.

p Conradus I, mortuo Ludovico, Arnulfi filio, ad Germaniæ regnum evectus est.

q Mortem hujus varii chronologi apud Pagium in Critica Baronii ad annum. Christi 912, num. 14 affigunt anno 911. Hermannus Contractus ibidem sic habet: Ludovicus rex adolescens moritur, & Ratisponæ sepelitur.

r Conradi obitum aliqui anno 919, alii 918 affigunt, ut videri potest apud laudatum Pagium ad annum 919, num. 3, ubi annum 918 tenet.

s Abbas Cœlestinus in supra laudata Ratisbona monastica cap. 16 scribit, magnificum hoc altare ibidem superfuisse usque ad annum 1633, quo capta a Bernardo duce Vimariensi Ratisbona, illud pro imperata pecunia hostibus cessit.

t De Lunæ-lacu, sive Mansee, vide dicta ad lit. a. Rasta milliare Germanicum est, de qua voce ita scribit S. Hieronymus in Joëlis prophetæ cap. 3: Nec mirum, si unaquæque gens certa viarum spatia suis appellet nominibus; quum & Latini mille passus vocent, & Galli leucas, & Persæ parasangas, & rastas universa Germania, atque in singulis nominibus diversa mensura sit. Plura de rasta exempla habes in Glossario Cangii ad hanc vocem.

u Abbas Cœlestinus in Ratisbona monastica cap. 32 ait, hanc urbis amplificationem ab Arnulpho imperatore cœptam, deinde ab Arnulpho Baioariæ duce anno 920 resumptam perfectamque fuisse.

x Otto ejus nominis I, Henrici Saxonis, cognomento Aucupis, Germaniæ regis filius, patri successit in regnum anno 936, annoque 962 a Joanne XII Papa primus e Germanis principibus imperator coronatus, anno 973 defunctus est.

y Is ipse locus est, ubi S. Emmerammus martyrium subiit. Celsissimus abbas Joannes Baptista Krauss in libro Donationum, quem Ratisbonæ monasticæ adjecit, exhibet Ottonis I Germaniæ regis diploma, datum anno 940, in quo ea donatio facta dicitur Jangrim sive Isengrino episcopo.

z Michaëlis episcopatus initium laudatus abbas in Ratisbona monastica pag. 188 anno 942 affigit; quod si ita sit, prædictam donationem, quam sub Isengrino factam mox vidimus, Arnolfus convivio, quod subdit, perperam conjunxit.

aa Canisius Arnolfi editor notat in margine per hanc contractam vocem forte designari: Hæc charitas: at mihi verisimilius videtur: Heimram indicari. Videtur itaque de S. Emmerammo cum contemptu locutus fuisse.

bb Id est, solum sive pavimentum, forte ex gypso, quod eo nomine etiam solet appellari, vel simili materia, confectum.

cc Nudipedalia exercere, est, nudis pedibus incedere.

dd Canisius edidit Alrammus, sed in margine addidit Adalrammus. In codice autographo Arnolfi legitur Adalrammus, teste sæpe laudato Forstenio. Huic matrimonio juncta erat ipsius Arnolfi neptis, ut sequitur: ideoque ex hoc & præcedenti numero solidum argumentum habemus pro asserenda pœna Lamperti posteris divinitus inflicta, quippe quem scriptor synchronus per neptem suam cognatione ipsis junctus candide confitetur.

* lumine

* al. dicens

* tribus

* l. tentaret

* l. invenirent

CAPUT III.
Perjurium & injustitia in variis vindicata: infidelium perfidia ab auctore reprehensa: contractus erectus: injuste ablata, Sancto restituta: auctoris epilogus.

XIII

[Perjuri & injusti in Sanctum] Magnalia Dei vehementer sunt consideranda, & Sanctorum ira seu patientia nimis timenda. His etenim patrocinantibus, clemens nobis erit Altithronus, offensis vero & spretis, per longum aut breve non stabit inultum & leve. Quod apud S. Emmerammum sub Michaële episcopo a satis probatum seniores retulerunt nobis, qui memorabantur illius temporis. Is ergo pro rebus Martyris defensoribus assumptis, cum Perchtoldo marchione b conflictum habuit magnum. Cumque diu certatum esset utrinque, tandem in id partium paria convenerunt, ut duodecim virorum nobilium juramento, quod exigebat præfectus, tolleret B. Emmerammo. Super cujus altare cambota ipsius posita, homines numeri præscripti accedentes, juraverunt c. Sed ultione divina percussi, grande secum recedentes malum portaverunt. Cujus talione saumatizatus d ex patre avus meus Arnoldus, eodem momento dextro debilitatus brachio, post paucos annos in flumine Naba e solus, comitatu salvo, subita morte vitam finivit.

[29] Ceteri vero, qui conjuraverant, quid perpessi sint, [varie divinitus puniti.] breviter tangam. Alius atque cæcatus, alius strangulatus, alius insensatus, alius paralysi solutus, alius evisceratus, alius fulmine ustulatus, alius incendio propriæ domus consumptus, alius mancus & monophtalmus f, alius cancri morbo percussus, alius elefantiæ peste fœdatus, alius hydropica inflatione gravatus, miseram vitam misera morte finierunt. Unde meus ex matre avus, prænominatus scilicet comes Perchtoldus g, terrifica commonitione tactus, B. Emmerammo prædium suburbanum, quod dicitur Isininga h, per venerabilem pii abbatis Ramuoldi i ordinationem donavit, illius ascribens obsequium, duodecies dandum charitativo usui monachorum, nec non refectioni duodenariæ Christi eleëmosynariorum. Tu autem sanctissime martyr Emmeramme, duodenario miraculo clarificate, pro nobis peccatoribus, hactenus abusis duodecim inreligiositatibus, preces largas funde coram illo, qui hunc numerum Apostolico dedicaverat choro.

XIV

[30] [Arguitur quorumdam avaritia & injustitia] Cum hoc certissimum habeat Christiana fides, quia hi, qui in nomine Domini largi sunt in pauperes, in Deum dici debeant ac sint per omnia divites; & quia ipse dives est in omnes, universisque ad sufficientiam tribuere potest, tamen ne desint in mundo, in quibus fragilitas humana sua possit redimere peccata, suis membris in minimis quotidie sustinet onus paupertatis. Quibus id levandi gratia percursitantibus fidelium domus & hospitia, adeo quorundam parcitas obduratur & nequitia, ut præ famis ac frigoris angustia incidere cogantur amaræ mortis gurgustia. Quæ conditione sub hac quo plures miserabiliter absumat, multitudo falsorum fratrum violenter sententiam dictat. Hi siquidem non spiritu humiles, sed rebus & vitiis pauperes, per clandestinas ac evidentes rapinas Christi præpediunt pauperibus, ne solatia accipiant, aliquando etiam a bonis fidelibus, a quis boni pauperes & mali haud facile queunt discerni. Hi, ut filii diaboli, cum perversis ac sceleratis fœderati, partim exercent latrocinia in silvis & villis nimis crudelia, partim per loca sacraria moliuntur, quæ penitus nefaria. Quidam vero, qui inter eos videntur quasi sanctiores, ecclesias per hypocrysim frequentantes, ac sacrilegis ibi lucellis inhiantes, velint, nolint, evolvunt in publicum, quam vacui sint divitiarum verarum.

[31] [sæpe divinitus castigata: mulier furata calicem, fit paralytica,] Quid plura? Locis in sanctis ipsi non sine miraculo sæpe vidimus deprehensos, quorum furta seu cætera flagitia hoc satis declarabant, quod non in spiritu & veritate veri advenerint adoratores, sed falsarii seu deceptorii adulatores. Horum alii misericordia donati, & sic sunt in spiritu lenitatis salvati. Alios vero, qui videbantur corde duriores, publicæ emendabant castigationes, ne impunitas tales faceret deteriores. Pars autem abscondita patientiæ Sanctorum reservabatur, quia omnino a mortalibus, qui & quales fuerunt, ignorabantur, exceptis his, qui sibi erant conscii hujusmodi facti. Quorum ex numero quædam muliercula, Reginæ civitatis indigena, ad confessionem Christi martyris Emmerammi, cui vocabulum est de Pedibus k, ipsius die quadam quasi adoratura accessit. Ibi ergo calicis raptu furtivo, quem super altare B. Joannis reperit, ut circumspectans se solam vidit, saluti suæ nimium invidit. Quo ut secum domi occultato, nec non ejus argento plumbo peccati commutato, proprios in usus abusa est; manifesto Dei judicio paralysis morbo soluta est.

[32] [eoque, ut potuit, reddito, sanatur.] Cujus molestia per biennium gravata, tandem protractis & continuis doloribus, discit, quem in loco Martyris offenderit; ob cujus despectam confessionem tam evidenter in corpore suo pertulit confusionem. Unde & in se reversa, atque per pœnitens cor suis angoribus consulere annisa, pauperculo sumptu, quem amminiculis proximorum colligere potuit, calicem novum parare curavit. Tum sacerdotibus confessa delictum, quia destituta esset officio membrorum, in qualo deportatur ad S. Emmerammum. Cui dum propria manu, altius tamen suffulta, calicem restituisset, atque intimas preces cum lacrimis effudisset, subito reddita sanitati exilit de sportatio cubili, & gratias clamat Deo ac beato Martyri. Et quia libenter quam attulerat, immo qua allata fuerat, chorbe cum doloribus carebat, eam læta secus basim altaris reliquerat. Quam extemplo fideles ante ecclesiam pro monimento suspendere, ac summo gaudio legioni signorum eo loci pendentium hoc intermiscuere. Sed cœlitus ministrato tam grandi miraculo, est valde pensandum tanti Martyris meritum, qui mulierem absque ministerio suorum pedum venire voluit ad aram suæ requietionis antipodam, eo scilicet tenore, ut, ubi antea tenebrata impietate, conticescens occultabat delictum, ubi postea sub luce piæ confessionis ac recuperationis salutis ipsa cum cæteris disceret scriptum: quia Dominus servabit pedes Sanctorum suorum. Et illud Isaiæ prophetæ: Quam speciosi pedes euangelizantium pacem, euangelizantium bona, quorum nos participes per charissimi sui Martyris preces efficere dignetur, qui sedens super Cherubin abyssos intuetur. Amen.

[33] Quia beneficia divina usque in finem sæculi multorum sint resurrectio & ruina, quotidie Creatoris declaratur omnipotentia, [Auctor paganorum & Judæorum] quæ fidelium corda dirigens mandatorum suorum in semita, populum humilem salvat, & oculos superborum humiliat. Castigat ergo fidei sacræ filios misericorditer, ut corrigat, incredulos autem & impios ob durum cor & impœnitens justa sententia damnat. Unde & plebs Christiana in Dei omnipotentis lætatur gratia, de manu filiorum alienorum segregata, quorum filii sicut plantationes novellæ, filiæ circumornatæ, promptuaria plena ex hoc in illud eructantia, fœtosæ oves, crassæ boves. Non est ruina maceriæ neque transitus neque clamor in plateis eorum. Hac igitur falsa felicitate deliniti, Christianis improperare solent pagani & Judæi, quod cum hi multimoda terantur & graventur pressura, ipsi e contrario consolationem habeant & levamen in omnia sua; nostros velut pauperes ac inanes afficiant pestilentiæ ac fames; illos vero reficiat, immo distendat superflua rerum congeries, in qua est omnium malorum materies. Pro quorum inani jactantia consolatur nos pleniter, si digni sumus, spiritali abundantia, e cujus copia David eructans & cor laboribus humiliatum consolans, dicit: Multæ tribulationes justorum & de his omnibus liberavit eos Dominus. Mors autem peccatorum pessima, quos tenuit superbia; quia cum hominibus non flagellabuntur.

[34] Quibus cum dicimus, quare non creditis in Dominum, [incredulitatem redarguit,] cujus juga fidei super se levasse jam totus mundus gratulatur? Respondent, in rerum prosperitate seu adversitate utrinque probandam fore executionem fidei rectæ, & quis immundo videatur subjacere maledicto. Nobis autem econtra resultantibus, quia maledictio mundi mutabitur benedictione cœlesti, esuries saturitate, luctus exhilaratione; oportet nos adversa mundi patienter tolerare. Vos, inquiunt, solito more incerta pro certis semper habetis; & ideo quadam facilitate ad hæc nos conducere tentatis: quos occasione aliqua in nomine Domini cupientes lucrari, docemus verbis hujusmodi: Christianos constat factis Majorum & dictis valde certificatos in fide, cui adhuc etiam inter cætera veritatis indicia, multum adstipulantur miracula, cœlitus ad Sanctorum memorias declarata, quæ pro sui magnitudine ac assiduitate nec inimicos hujus nominis & religionis arbitramur posse latere. Quibus nostra parte prolatis, obviare conantes Judæi duritia cordis lapidei clamant, & perstrepunt, dicentes: Optime novimus, quo tendit vester epilogus. In ecclesia quidem martyris vestri Emmerammi, quia notum est omnibus Ratisbonæ habitantibus, claudos reparatos, atque cæteris molestiis affectos, a vero Medico curatos, minime diffitemur. Sed per Messiam, quem nominatis Christum, & eum, quem dicitis Patronum vestrum, horum aliquid factum nunquam fatemur. Nam Omnipotens in omni loco dominationis ejus, quæcunque voluerit, facit ut Deus. Potest etiam in plateis conferre sanitatem infirmis, & facere talia in synagogis sive nostris in scholis, qualia in vestris gloriamini facta ecclesiis.

[35] [eisque suam perfidiam exprobrat.] Tum os eorum, quasi ad cœli cameram suspensum, & linguam procaciter transeuntem in terram oppilavimus sermone in hunc modum se continente. Quia Domino nostro Jesu Christo corporaliter cum hominibus conversato, ac munera suæ pietatis intra & extra synagogam patribus vestris magnifice impertito, non solum cum eis ingrati exstitistis, sed miserrima vosmetipsos interficientes dementia, etiam hoc in malum vestrum accumulastis super iniquitatibus eorum, ut in eo Capiti omnium bonorum, nec non illius membris electis detraheretis, unde salutem gratis oblatam attrahere debuistis: ecce convertimur ad gentes, quæ Dominum in Sanctis ejus noverunt laudare fideles; & quia indignos vos Dei judicastis gratia, ac omne bonum usque hodie a salute vestra negativa diffessione repulistis, his fructuose proponimus margaritas, qui sciunt cum honore suscipere illas. Vobis autem erit æterna confusio, testante Christo in suo Euangelio: Quia filii regni in tenebras exteriores erunt trudendi, & sine fine puniendi. Ceterum ut revertamur ad humilitatis nostræ propositum, o lectores & auditores, qui veræ fidei estis confessores, quod de Christi gratia Sanctorumque gloria Judæis visum est dubium, dilectioni vestræ monemus non dubium, sed semper maneat certum, quia ostium Dei, quod aliis est clausum, aliis justo Dei judicio erit apertum. Ante quem & in quo cordetenus orandum, ne cum hoc mundo damnemur, sed Redemptoris gratia potenti salvemur; cujus in charitate spes nostra ponenda cum fide, ne permittat de parte justorum perire, pro quibus dignatus est mortem Crucis subire.

XVI

[36] [Contractus ad Sancti altare erigitur] Erat quidam vir ingenuus Burchardi marchicomitis & præfecti Ratisbonensis vasallus. Hunc divina a Deo corripuerunt flagella, ut nervis contractis, omnium pene destitueretur l officiis. Cumque diu hujusmodi castigatione attereretur, demum ad opus Dei in illo manifestandum sub spe non confundenda ad sanctum Emmerammum defertur in cuna, infantibus magis eatenus apta, quam viris. Cujus vehiculo ut ad altare Testis perventum, ibique aliquantisper est oratum, is qui cunulæ adhæsit ut pusio, repente robustus erigitur ac sistitur ut homo. Tum videntes, qui aderant, in novo Martyris mirigerulo plenam staturam, resurrectionis ad instar generalis proceram, in ecclesia ejusdem Testis immolabant Deo hostiam vociferationis secundum illud, quod David ait: Vox exultationis & salutis in tabernaculis justorum. Cum quibus idem Patronus noster dulcissimus, æterna pro exilio brevi patria donatus, & pro pondere laborum inæstimabile præmium sortitus, pro morte pretiosa inusitato genere martyrii acquisita, in tuo, Christe, regno gloriatur corona, quam elucere facit specialis tui & proximi dilectionis gemma. Qua & nos pro modulo nostro insignitos vocationis hora humiliter petimus a te inveniri, cujus misericordia, quæ bona sunt, in cordibus vere fidelium non permittit sopiri, sed pleno perseverantiæ fructu eorum facit opera finiri.

XVII.

[37] Gloria Sanctorum, Christo congregantium patres & fratres, [Auctor bonorum ecclesiasticorum invasores] est valde reverenda; ira quoque omnimodis cavenda, patientia vero omni sexui seu ordini pertimescenda. Ad hos namque dicit Dominus: Qui tangit vos, tangit pupillam oculi mei. Et in Euangelio, Qui vos spernit, me spernit. Quæ tonitrua ab ipso cœlorum throno procedentia, nec non terrifice mortalibus intonantia, adeo contemnit, heu! male surda sæcularium duritia, ut inhiantes ad ecclesiarum seu pauperum res, hæreditatem Domini diripiendo suam faciant; immo se ac sua diaboli partem efficiant. Contra quos invehitur maledictum per illud propheticum: Væ, qui jungitis agrum ad agrum inique. E quibus nonnulli, qui honestiores & continentiores videntur in factione hujusmodi, cum viderint aliquos ad ea, quæ parum tetigi, perpetranda proclives, callide eos instigant; atque ut his reculis tenacius adhæreant, sæpius inculcant; pervicaciter se pollicentes eis apud judices futuros adjutores, nec non etiam, si necessitas exigat, conjuratores. Tum in se quodammodo quasi revertentes, immo retrorsum ad malitiæ cryptas anfractuose divertentes, eos pro tempore deserunt, quibus consilium iniquitatis dederunt, & se subdole ad hos, quorum bona prædæ vel rapinæ fecerunt patere, conferunt, ut pro mendacii silentio, seu veritatis venali testimonio, apud incautos muneribus dextras adimpleant, talique strofa, quod habere videntur, a simplicioribus extorqueant.

[38] Cui tam grandi malo in plebeia turba modis millenis crassato * præfecti & comites, [acriter reprehendit.] qui mederi debuerant & poterant, non solum obviare ac resistere recusant, quin etiam ipsi hoc idem accumulant, nec non omnem justitiæ pulchritudinem, quantum in se, dedecorant, quo insatiabilem avaritiæ lacum, non modo nequiter, sed etiam turpiter adimpleant. Pro quorum contumacia celeriter sternenda clamat Propheta, immo cum eo injuste oppressorum ultionem postulat persona: Exaltare, qui judicas terram, redde retributionem superbis. Hanc igitur causam, non causam, sed pestem dicendam, id est, ut diabolica commisceantur humanis, & nihilominus humana præferantur divinis, in tantum aliqui pro commodis affectant terrenis, quo adulationum liniamentis, sive aliis pravi consilii incitamentis, quibus ipsi abundant, pastores etiam Ecclesiæ tentent inficere, atque gregis Dominici arietes conentur lupos efficere. Quorum syntychias m venenosas qui non observaverit, procul dubio vitæ periculum incurrit, quod in se satis est expertus Michaël Reginæ civitatis episcopus.

[39] Is atqui eum pro episcopatu cuidam nepoti suo ab imperatore postulando, [Episcopus ablata Sancto, cujus opem olim expertus fuerat,] palatii stationem petere decrevisset, xeniaque, quibus hoc se impetraturum sperabat, paravisset, persuasum est ei ab his, qui optabant apud principes ecclesiasticas venales fore dignitates, quatenus petitionem, quam facere vellet, thesauris Deo dilecti martyris Emmerammi subornaret. Quos ille, consiliariis consentiens reis & perversis, prope diem natalitium ejusdem Testis, Domino suo subduxit, nec non ad episcopalem villam, Berahartashusun n dictam, secum transduxit, quo suus eadem die comitatus pestifer confluxit. Ibi quoque subitanea corporis percussus molestia, per extremam sortem urgeri cœpit in mortem. Quam cum sibi turbidam & amaram sensisset imminere, atque jam desperaret, infra limitem hujus vitæ diutius consistere posse, vicedomno assumpto, nec non militibus accitis in testimonium cum aliquibus ministris, quis circa eum plus erat amoris, quam timoris, quorumque familiaritati sedulo solebat inniti, affatus est verba hujusmodi: Contigit, me aliquando secus Licum flumen sub Ottone Saxonigena imperatore primo gravi interfuisse prælio. Ubi cum inter nostros atque paganos acerrime fuisset pugnatum, & Christo propitio, a Christianis esset triumphatum o, Ungri meam abscidentes auriculam, gladiis ac spiculis inter cæteros me straverant ac adæquaverant glebis.

[40] [periculose decumbens restituit,] Ibi insperato raptus, ad salutem sensi beneficiis adesse Patronum clementem, quem nunc timeo ob temeritatem peccati mei irascentem. Eia, quæso, fideliter agite, quæ injungo: Tollite hinc (utinam nunquam ad malum, quod facere volui) mea sub certo numero integra viginti pallia consignata, & offerte ea, quamvis ad magnitudinem peccatorum meorum parva, magno & beato, ad subveniendum, cui voluerit, Christi martyri Emmerammo: reddetisque illi reverenter suorum partem thesaurorum, quos insipiens ac minus cautus in sugillationem mei subtraxi ejus honori servitii. Calicem autem aureum, quem opere ac forma satis, ut opinor, decenti eidem clarissimo Testi passionum Christi patravi *, cum his omnibus, quæ labiis distinxi, super & circa ipsius altare ponetis, sicque ex humilitatis meæ legatione dicetis: Michaël ille peccator, homo quamvis in sancta Ecclesia ordinis jure sacri particeps fuerit nominis angelici, immeritum tamen & longe imparem se perpendens tanti ministeriis officii, servus quoque tuus, beate Emmeramme, adoptivus sub ipsis pontificalibus infulis factus, in extremis etiam constitutus, erga reverentiam tui devotus, tibi hæc misit atque remisit, nec non ultimum spiritum trahens, animam cum corpore patrocinio tuo commisit.

[41] [inter quæ dicitur fuisse tintinabulum memorabile.] Hæc vero facta & dicta cum non paucos convenirent ac deterrerent, pro abusive usitata Sanctorum inter mortales negligentia, campanum quoddam quantitate modicum, a legatis episcopi cum aliis rebus in basilica Patroni nostri expositum, grande per os dicentium prædicabat miraculum. Hujus ergo cum imperator Otto secundus p aliquando apud S. Emmerammum audiret tinnitum singularem & præ cæteris magis sonorum, fertur dixisse, aut hoc, aut huic simile se velle habere. Qua occasione prædictus pontifex idem campanulum in via jussit transportari secum, arbitratus, satis se facturum principi oblatione cupiti. Quod postquam est de Martyris ecclesia elatum, uti comperimus per cujusdam presbyteri relatum, ad Dei omnipotentis nutum immutatione soni factum est mutum, nec ullius artificio aptari q potuit euphoniæ officio usque in diem & horam, qua Deo dilecti Martyris casæ restitutum, etsi insensibile, præsentiam Domini sui sensibus humanis se sentire indidit, ac dulciter tinnivit.

[42] [Auctor Christum in suo Sancto laudat,] Vere tua, Christe, hæc sunt opera, qui crederis & es æterni Patris Sapientia; cui David corde jubilans, clamat, Quam magna multitudo dulcedinis tuæ, Domine, quam abscondisti timentibus te. Et iterum: Auditui meo dabis gaudium & lætitiam; & exultabunt ossa humiliata. Cujus desiderio delectus, nomini tuo credentes, in fine psalmorum ad perfectionis laudes provocans, ait: Laudate Dominum in cymbalis bene sonantibus; laudate eum in cymbalis jubilationis. Ecce humanæ salutis Amator, generis nostri Factor & Reparator, qui etiam benignus es super ingratos & malos, per parva ac insensibilia operaris magna, nec non mirabilia, ut homines cordatos benedictione tua efficias coaptatos. Hanc siquidem qui aure cordis perceperint, & in ejus obauditione usque in finem perseveraverint, minime pavebunt in die novissimo, nec aures eorum tinnient ab auditu malo, quando inimicus exultans super interitu impiorum, se jactaverit dicens: Prævalui adversus eos. O Jesu bone, quid nos peccatores ibi dicturi sumus, ubi vix justi salvabuntur? Non est nobis spes altera, nisi quam definit ille tuus electus Psalmista, qui fuit rex & propheta, totis medullis ad te clamitans cordis: Spes mea es tu, portio mea in terra viventium; quam in tuo nomine, dum tempus est misericordiæ, a Patre postulandam didicimus per Euangelicam doctrinam, Sic enim tuum, o Veritas, habet Euangelium; Ambulate, dum dies est, ne tenebræ vos comprehendant. Dum lucem habetis, credite in lucem, ut filii lucis sitis.

[43] Et illud excusationis humanæ exclusorium diligentissime adtendendum, [& in Christo spem suam collocat.] nec non intimis suspiriis annitendum: Quodcunque petieritis Patrem in nomine meo, dabit vobis. Petimus ergo ad te conversi, Pater Domini nostri Jesu Christi, ut in nomine ejusdem Unigeniti tui, cujus caritatis B. Emmerammus martyr tuus imitator exstitit singularis, ineffabili & solita circa peccatores usus clementia, confitentibus & confessis dimittas impietatem cordis; ac infundas unctionem tuæ uberrimæ consolationis, nec non confirmes in nobis opera divinæ miserationis; ut, quod in hoc sæculo dulce ac delectabile videtur, timoris tui reverenda consideratione amarescat: & quod amarum, dilectionis tuæ suavissima speculatione dulcescat. Sicque dum ipse volvitur mundus, a lapsu & amore peccatorum, te resuscitante, surgamus, ne in fine sæculorum, cum omnes homines resurrexerint, cum corporibus in æternum confundamur ac puniamur, sed emptitii servi nunc cum collibertis gratia tua digni effecti, tunc etiam tuis cum amicis semper mansuris deputati gaudiis, securi videamus Dominum Jesum Filium tuum liberatorem & Episcopum animarum & corporum nostrorum, Judicem justum vivorum & mortuorum, tecum viventem atque in unitate Spiritus sancti regnantem, per immortalia sæcula sæculorum, Amen.

ANNOTATA.

a Vide Annotata ad caput præcedens lit. z.

b Vochburgensi, inquit Cœlestinus abbas in Ratisbona monastica aucta pag. 219. Arnolfus ipse num. seq. eumdem suum ex matre avum appellat.

c Falsum scilicet juraverunt in damnum monasterii.

d Sauma onus est: saumatizatus ergo hic pro oneratus usurpavit.

e Naba vel Nabus Germaniæ fluvius est, qui in Franconia ortus inde in Meridiem per Palatinatum Superiorem labitur & non procul Ratisbona Danubio se miscet.

f Μονόφθαλμος Latine uno oculo captus.

g Ex hisce omnibus collige sinceritatem Arnolfi, qui nec suæ familiæ dedecora siluit.

h In sæpe laudata Ratisbona monastica cap. 33 Germanice Isling vocatur.

i S. Ramualdi seu Ramuoldi, ad S. Emmerammum abbatis, gesta illustrata apud nos sunt die 17 Junii.

k Id est: ad altare, quod ad S. Emmerammi corporis tumbam circa pedes ipsius erectum erat, uti liquet ex num. seq., ubi dicitur ea mulier delata fuisse ad aram ipsius requietionis antipodam.

l Ita legitur in Arnolfi autographo, teste R. P. Forstenio: editio Canisiana habet, destrueretur.

m Συντυχία, Latine consortium.

n In Ratisbona monastica crebro laudata, cap. 33 locus hic Germanice dicitur Bernhards-hausen, id est Bernardi-domus, additurque, jam Beretshausen appellari.

o De insigni hoc prælio, in quo Otto I Germaniæ rex, ac deinde imperator, Hungaros prope Augustam Vindelicorum & Licum, vulgo Lech fluvium memorabili strage profligavit, consule Acta S. Udalrici Augustani episcopi tom. 2 Julii pag. 110 & seq., Pagium in Critica Baronii ad annum Christi 955, aliosque.

p Monet Canisius, pro Ottone II reponendum hic esse hujus nominis primum; verum ea correctio certa non est. Michaël enim in Ratisbona monastica ab anno 942 usque ad 972 episcopatum Ratisbonensem gessisse dicitur; Otto vero ejus nominis secundus anno quidem 973 defuncto patri suo primum successit, sed tamen jam ab eodem inconsortium imperii adscitus & a Romano Pontifice Joanne XIII imperator coronatus fuerat anno 967, adeoque nihil obstat, quo minus Arnolfus de Ottone II hic loqui potuerit.

q Hoc loco Canisius, ac post ipsum Jacobus Basnage per puncta lacunam designant, deinde vero usque ad finem hujus libri subjungunt laciniam, quæ ad Arnolfi Proœmium ad librum secundum de Miraculis pertinent; quæ nos autem ex Arnolfi autographo ad finem usque hujus pariter libri primi subnectimus, ipsi assuerunt Proœmio Arnolfi ad librum 2, quod Meginfredo perperam adscripserunt. Vide dicta in Commentario prævio num 13 & seq.

* i. e. grassato

* forte paravi

MIRACULA ALIQUOT
EX LIBRO II
Auctore eodem Arnolfo Vochburgensi,
Ex editione Henrici Canisii collata cum Arnolfi autographo.

Emmerammus episcopus martyr, in Helffendorf Bavariæ vico in diœcesi Frisingensi (S.)

BHL Number: 2541

A. Arnolfo

PROŒMIUM.

[Auctor præfatus, Deum donatorum corda æstimare,] Inter a cætera mysteriorum cælestium sacramenta veteris Legis testantur scripta, quod ad ædificationem tabernaculi principes tribuum, & ditiores quique in populo Dei, pretiosa divino jussu obtulerunt donaria. Quorum piæ oblationi & pauperiores eodem præcepto conducti, indices mentium devotarum, etiam pilos addiderunt caprarum. Quid autem nova Lex super hac re contineat, seu qua convenientia priscæ respondeat, Christus in Euangelio suo palificat; qui duo pauperis viduæ minuta prætulit his, quæ divites jactabant, seu in gazophylatium mittebant. Quod quidam vir, officio Apostolicus & merito, egregia prædicatione quasi de cœlo intonans, breviter perstringendo exposuit, dicens: Regnum cœlorum valet, quantum habes. Cui scilicet sententiæ concordat, quod sacra Scriptura alias clamat: Cui plus committitur, plus ab eo exigitur. Unde is, qui multum habet, & illud Apostoli diligenter attendere debet: Qui gloriatur, in Domino glorietur. Qui vero minus accepit, id ipsum minime ducat negligendum; sed de eo pro posse & nosse conetur elaborare aliquid, quod utile sit.

[2] In quo haud segniter exequendo quicunque divino muneri reverentiam exhibuerit, [ut ipse etiam aliquid ofserat,] debitum exactionis persolvit Scripturæ, quæ dicit: Vovete & reddite Domino Deo vestro, omnes qui in circuitu ejus affertis munera. Ex ipsius quippe donis, qui largitor est omnium bonorum, accepimus, si quid ei pie digneque afferimus, vel si in aliqua re votorum nostrorum redditionem exsolvere poterimus. Hinc & Jacobus apostolus, eorundem processionem donorum commendans, ait: Omne donum de sursum est descendens a Patre luminum. Ad cujus illuminationem Psalmista nos appropinquare exhortatur dicens: Accedite ad Dominum, & illuminamini, & facies vestræ non confundentur. Vere ad eum accesserunt, qui dono illius illuminati, ecclesiastica factis & verbis tractando Sacramenta, illam faciei meruerunt gloriam, quam ipse Sol justitiæ visione sua paravit Electis sempiternam. Horum quippe exemplis & doctrina, dum volvitur hujus mundi rota, Christus gratum in suis arboribus inveniet fructum. Quem quia, velut inutilis stirps, in mea arbore non habeo, timeo mihi valde, ne Paterfamilias sterilitate pravitatis meæ offensus, dicat: Ut quid occupat terram? Succidite eum & mittitte in ignem, quem reprobis terribiliter paratum & a peccatis meis, pro dolor! sæpe comparatum, ut effugere possim, inter fluctus cogitationum æstuanti occurrit animo, hoc optimum fore remedium, quo non cessem quærere præsidia Sanctorum, sedulo laudibus inhærendo eorum, ut & ipsi apud misericordissimum Dominum dignentur mihi veniam impetrare delictorum.

[3] Sed fortassis dicit aliquis: Quid ad te b? Non est enim speciosa laus in ore peccatoris. [etsi peccatorem se agnoscat,] Quod verum esse, minime nego; sed magis inde ne damner, pavito. Est tamen aliquid, quod mihi ad prædictas laudes, etsi minus idoneo, fiduciam dabit. Illud videlicet, quod hi, qui Sanctorum facta, & dicta, utpote majora charismata, efficaciter æmulantur, arbores bonas cum pleno fructu imitantur; illi vero, qui eadem aliis imposterum imitanda seu veneranda scriptis memoriæ tradunt, & non adhuc faciunt, quæ dicunt, assimulantur arboribus, etsi necdum fructum, tamen folia habentibus, in quibus spes est fruticelli ex benedictione divina quandoque futuri, secundum quod Joannes dicit: Potens est Dominus de lapidibus istis suscitare filios Abrahæ. Horum quippe de numero misellus ego, sperans in omnipotentis Dei misericordia, quamvis vilissima esse malo arbuscula, foliis & cortice vestita, id est, verborum & activæ sollicitudinis ministra, quam ariditatis æternæ cum illis, qui nec dicunt nec faciunt, duplici maledictioni subjacere. Operetur ergo unusquisque, quod possit ex eo, quod de supernis accepit: sic enim magna magnis, parva parvis convenire probantur.

[4] Ego quippe cum humilitate aggrediar laudes mei Patroni scriptitare, [statuit post alios S. Emmerammi] nec non miracula Christi prædicare, quibus beatum Emmerammum testem suum fidelissimum evidenter & gloriose declaravit secum vivere & gaudere in regno cœlorum. Ibi quoque constitutus, benigne, ut spero, prospicit in omnes, qui eum voce & actu pie venerantur, familiarius autem se inclinat, & intendit ad servos suos, qui sibi die noctuque in loco suæ requietionis famulantur, & illic Deum ac se cum commilitonibus sacrificio laudis honorare non pigritantur; frequentantes iter, quo salutare Dei ostenditur. Hoc siquidem itinere idem dulcissimus famulorum suorum Patronus, quod olim ardentissime quæsivit, abundantissime invenit. Invenit atqui locum Domino, tabernaculum Deo Jacob; ad cujus ædificationem tabernaculi jam aliqui dona quodammodo solenniter offerebant opulenta, qui præditi ingenio, sensu aureo, & sermone deargentato prænominati Martyris ac in æternum nominandi testis vitam & gesta scripserunt, quis gemmas ejus virtutum pulchra compositione interlucere fecerunt, sicque byssum intexentes, id est, puritatem sanctæ illius conscientiæ exponentes, pervenerunt usque ad purpuram, quæ nobilissima tinctione Martyrii eum provexit ad palmam. Hanc e regione salutantes devotione pari quidam viri disertissimi tractatus & sermones eidem adscripsere Martyri, nec non iterando laudes ipsius, coccum bis tinctum obtulerunt mente sagaci, quem ille dum in hoc sæculo laboravit, vigilantissima præceptorum Dominicorum executione præparavit, atque in novissimo agone geminæ dilectionis exercitiis rubricavit.

[5] [& SS. Wolfgangi & Ramualdi laudes celebrare.] Quid multa? Divites & potentes beato Emmerammo dederunt dono e copiæ cornu pleno, aurum, argentum, gemmas preciosas, purpuram & byssum, coccum bis tinctum & cætera ornamenta tabernaculo illius congruentia. Ego autem ultimus Dominicæ scholæ discipulus, & ipsius, Domino volente, in ventre matris servulus factus, paupertatis propriæ conscius, Patrono non tantum meo, sed etiam omnium eum habere volentium, post antiphonas & responsoria, quæ ad laudes illius, non uti volui, sed sicut potui, devotus utcunque composui; & post illum, quem præterito anno de Miraculis conscripseram, libellum, diversis occupationibus vix hoc fieri sinentibus, pro pilis caprarum hunc sub dialogo nunc offero librum c. In quo mihi visum est operæ precium, memoriam facere virorum illustrium, Wolfgangi scilicet Ratisbonensis Episcopi d atque Ramualdi abbatis eximii e, qui multigena probitate sedis hujus ecclesiam ornaverunt, locum istum bonis accumulaverunt, nec non hic plura rationabiliter atque laudabiliter constituerunt. His quoque una, uti spero, cum sanctissimo Martyre annitentibus, ac pro fragilitate nostra preces pias fundentibus, quis scit, si benignus propitiari dignetur Dominus, & solita usurus dicat gratia: O charitatis maximæ imitator specialissime, hujus caraxatoris f tui & tuorum tibi concedo salutem in æternum. Amen.

ANNOTATA.

a In editione Canisiana huic prologo sequens titulus præfigitur: Proëmium libri de memoria B. E. & ejus amatorum. Idem editor istud Meginfredo Magdeburgensi attribuit, cum tamen ex ipso Arnolfi autographo ipsoque Prologo ac libri 2 de Miraculis argumento constet, illud Arnolfi esse & ad dictum librum 2 pertinere. Lacinia quoque huic prologo assuta est, quæ ad finem libri 1 spectat. Consule Commentarium num. 13 & seq.; & Annotata superius ad cap. 3, lit. q, & hic infra annotanda ad lit. seq.

b Hic in editione Canisii perperam annectuntur, quæ lib. 1 de Miraculis a lit. q usque ad finem ejusdem libri recensuimus.

c Ecce hinc manifestum est, Proœmium hoc & Arnolfi esse, & pertinere ad librum 2 qui per modum dialogi conscriptus est, uti etiam Canisius pag. 68 in margine annotavit.

d S. Wolfgangus episcopus Ratisbonensis Romano Martyrologio inscriptus est ad diem 31 Octobris, ad quem ea, quæ Arnolfus de eo in hoc libro narrat, & ego velut ad præsens argumentum meum non spectantia prætereo, usui esse poterunt.

e De S. Ramualdo seu Ramuoldo abbate ad S. Emmerammum in Opere nostro actum est ad diem 17 Junii, ubi data sunt, quæ Arnolfus de ipso in hoc libro scripsit, hic pariter omittenda.

f Id est, scriptoris, a Græco verbo χαράττω scribo.

CAPUT UNICUM.
Paralysis, oculorum malum & febris curata: captus pedibus gressu donatus: bona monasterio vendicata.

Ammonicius a. Dictatum tuum, quem fecisti paulatim scribendo usque huc repere, posthinc necesse est, ut facias currere: ea videlicet ratione, quo aliquid tempestive colligas vel conscribas, quod in festivitate S. Emmerammi, quæ jam faciem præparans quodammodo suis arridet, novum offeras, utpote tuo speciali patrono, immo communi omnium quærentium Dominum Fautori. Collectitius: Novi, me ad id valde indignum, ut mihi peccatori vendicem tanti Patroni specialitatem. Proinde humiliatus opto, ut parvitati meæ saltem concedatur per preces illius, quatenus cum cæteris fidelibus amplecti valeam communionem beatam. Sub hujus ergo rei affectione aggrediar, quæ sequuntur, cudere. Per annualem atqui cursum, redeunte ejusdem Patroni nostri sæpe nominati sæpiusque nominandi natalitio die, ob solita beneficia convenerat illuc turba non modica. Cumque ibi per divina Officia Deo & Sanctis oblata essent laudum sacrificia, ac non absque signis & miraculis rite peracta forent solennia, unusquisque cum gaudio remeavit ad propria. Tum contigit, quendam pauperem, qui cum aliis ad tanta gaudia ire decrevit, nec pervenire potuit, vix tandem in die septima ad cupitum locum a suis perduci posse. Erat enim paralyticus, [&, ut ita dicam, plus quam claudus b,] ob hoc itaque in carruca eum, quamvis laboriose, advectabant, [utpote] de loco longinquo.

[2] Is in prima hora octavæ c diei, nutibus & signis, [in ecclesia ejus orans, subito sanatur.] quibus potuit, se ab amicis suis in ecclesiam S. Emmerammi deduci rogavit. Qui cum suorum manibus & brachiis sustentatus in Occidentali parte consisteret felicis basilicæ, secus columnam scilicet, quæ consecratam in petra solet habere aquam, conversus ad Orientem, paululum inclinato capite, sine verbis oravit, quia loqui non potuit. Ecce vidit e regione beatissimi Martyris aram quasi igneam & magno lumine circumdatam, & de ea veluti solis radios mitti conspexit in faciem suam. Tunc ob insolitam visionem perterritus atque tremefactus, nimioque sudore humefactus, demum convalescens, cœpit fari, sic dicens: Deo gratias: quam magnam rem video! Vere Dominus est in loco isto, qui per preces sui dilecti Testis optima hic confert medicamina sive solamina ægrotis & mœstis. His visis & auditis, de tota ecclesia concurritur, & a populo [miraculum idem] spectante, ac [simul] admirante, Kyrie eleison cantatur. Cujus clamor cum vix auribus posset sufferri, Primamque nos interim cantantes oppido deterreret, idem homo catervatim ab his, qui tunc forte ob novitatem rei confluxerant, stipatus chorum est introductus. Cumque ab eo ante altare S. Emmerammi aliquandiu oratum esset, indeque completa oratione, cœtui fratrum [accedentium] assurrexisset, jussus est a Priore in gradibus sedere causamque suam coram recitare. Qui mox obediens, & quid passus sit in infantia, breviter expediens, indicavit, se ab octo annis usque in illum diem paralysi esse solutum, officioque manuum destitutum, nec non pedum se questus est penitus caruisse incessu.

[3] [actisque ab eo & universa civitate gratiis, domum sospes revertitur.] Tunc petito pariter & præstito baculo, quia propter nutantem gressum opus erat alieno sustentaculo, Crucifixi ob amorem & spem Redemptoris, pro quo effusus est martyrum sanguis, accepit Crucem, per quam credimus & scimus humano generi datam fidei lucem, sicque prævius multitudinis dux perrexit ad sanctum Petrum, se cum novella sanitate præsentans episcopali sedi, ut & plures contingeret interesse gaudio communi, & ipse implere videretur, quod Dominus in Euangelio dicit: Ite, ostendite vos sacerdotibus. Ibi a Matricularibus d consilio accepto, ne cum novem ingratus existeret, sed regressus illuc, ubi salutis dona suscepit, cum decimo, id est Samaritano, magnas gratias ageret e, tota pene civitate comitatus ad S. Emmerammum est reversus. Illa nimirum die per plateas, imo per omnia Ratisponensium urbis loca, Kyrie eleison sonabat, Christe eleison resultabat. Deo gratias grata vicissitudine, interdum ab his, interdum ab illis, dicebatur, atque in hunc modum iter fidei ab omnibus terebatur. In ecclesia vero tanta exultatio fuit Deum laudantium & octo annos cum totidem beatitudinibus octavæ diei comparantium, ut per Confessionis & compunctionis valde necessarium [fidelibus] bonum, ea die diabolus [multipliciter confusus] ingemiscere sibi [male] factum, [nec non ob Martyris interventum] queri grande cogeretur detrimentum. Quid plura? Pro beneficiis solennis visitationis a clero monachorumve choro, & nihilominus ab sexus utriusque populo, trifariis votis almæ Trinitati persolutis, tandem cum benedictione licentia data est cunctis abeundi, nec non cum tripudio triplicis miraculi domum redeundi

[4] [Sancti festum quo die celebretur.] Ammonicius. Hoc trifidum, quod in uno homine declaratum scripsisti miraculum, in nomine sanctæ Trinitatis, tuapte quasi quædam salutatio est imminentis festivitatis: nam ipsa solennitas beatissimi patroni nostri, Emmerammi martyris videlicet Christi, trifaria est. Præcedit enim eam beati Matthæi apostoli & Euangelistæ passionarius dies natalis & [cum clarissimæ virginis memoria Teclæ] subsecutura est percelebris dedicatio hujus ecclesiæ purpureis ossibus ejusdem Testis feliciter dotatæ, illa mediastina festivitate nostratibus quoque præcipua, medietatem suam [inter præcedentem & subsequentem,] quasi quandam regalitatem potenter tenente f. Unde non est mirum, quod tu Opusculum tuum, quocunque per varietatem sententiarum vagatum fuerit, ad laudem sanctæ Trinitatis reflectere conaris. Nunc ergo, quia uno eodemque trino signo miraculum proposuisti de S. Emmerammo, consequens est, ut aliquid assumas, quod numeralitate fœcundatum exigat quiddam tertiandum, quo more tuo perducas conclusionem ad sanctæ Trinitatis honorem. Collectitius. Quandoquidem homo habet trinitatem in semetipso, necesse est, ut creatura subdita sit Creatori, cujus nihil præponendum est amori. Cujus taxationem cum omnes homines simul in unum vota conferentes Amatori præcipuo haud sufficiant rependere, quanto minus ego misellus, qui huc usque nil dignum egerim ordine meo.

[5] Quamobrem intime cordetenusve mecum perpendens, [Ex communi contagio auctor oculis graviter laborans,] quantum periculi gignat & ferat negligentia ejus, quæ in me est trinitatis, id est intellectus, memoriæ, ac voluntatis, vix tandem gratia [malorum] remedii pigritiæ meæ imperavi, ut, quod olim puerilis curiositas de utilibus rebus collegerat, nunc juvenilis verbositas simpliciter promat; sicque qui operibus nequeo, saltem & dictis videar deservire honori Omnipotentis ac Unicæ Trinitatis. Hac quoque intentione, quod scripturus sum, assumam secundum admonitionem tuam. Cum inter cætera flagella, quibus gratia Dei omnipotentis dignata est visitare homines hujus nostræ nativæ provinciæ, quodam tempore multum laborarent oculorum dolore, ab omnibus demum plaga tandem cessante, adeo me subito invasit, ut sinistrum oculum mediocriter dolens, per nimium tumorem dextri officio penitus carerem. Pestis enim gravissima eum ita occupavit, quo quasi pugnus illi videretur esse oppositus. Cujus rei gratia cum nocte ad ecclesiam venirem, & juxta confessionem beati Emmerammi secretius orarem, breviata oratione surrexi; & quia captus dolore oppido fui gravatus, sedebam inibi in angulo mœstus. Tunc cœpi intra me super hoc, quod mihi accidit, cogitationes varias volvere, unde & [humiliato corde] compellebar dicere: Domine, si vis, potes me salvare & per preces Patroni mei, tui scilicet dilecti Martyris, & hoc malum grande facile quis propellere. Sed novi, me minus idoneum, in quo ostendas miserabile * opus miserationum tuarum.

[6] Tu summi Patris Sapientia nosti, quia jam per plures annos insidet animo meo quandoque mirabilia tua scribere, [ibidem subito perfecte sanatur.] ac omnipotentiam tuam in his laudare, & nihilominus Electorum tuorum dicta & facta per literas memoriæ posteris tradere. Si benignitati tuæ in hac re placet, quod volui, & adhuc volo, gratias ago: sin me mavis cæcitate castigare, sum paratus, utpote tibi debitor per omnia, quod judicium tuum ingerit patienter sustinere. His in occulto sic cogitatis atque dictis, facturus, quod humilitati meæ fides Christi per intimam inspirationem agendum insinuavit, summitatem pollicis parumper humectavi saliva, nec non, ubi ampliorem sensi dolorem, ter signum salutis impressi; interim corde ruminans ac nihilominus ore pronuncians illud Euangelicum: Lutum fecit ex sputo Dominus, & linivit oculos meos: & abii & lavi, & vidi, & credidi Deo. Eodem momento in me tam subitanea facta est mutatio dextræ Excelsi, quo sub incredibili celeritate fugatis doloribus de capite, imo de toto corpore ablata pernoxia peste, ipse mecum super hoc facto diligentissime tractans, satis mirari minime possem, quis fuerim, quis essem. Tum quasi quadam curiositate mihimetipsi super repentino miraculo cupiens satisfacere, utraque manu palpavi locum periculi; in quo nec saltem vestigium doloris sive tumoris reperisse me gavisus sum. Proinde surgens, properabam illuc, ubi antea orabam, ibique gratias egi Deo & sancto Emmerammo. Cum accedens ad candelam legere tentarem in libro pro vetustate pene obsoleto, probavi me puriorem visum recepisse, quam prius habuerim.

[7] [Aqua e puteo S. Emmerammi hausta] Nunc quidem ne huic tantæ solennitati, quæ lætitiæ nectar examussim propinat fraternæ utilitati, nostrapte quid videatur deesse, subsequentis relatione miraculi plenum sic instruendum convivium est, ut expletiva conclusio tertiatione fideliter ministret sua, quod sancta. Trinitas operata est in illa. Fuit quidam clericus nobili prosapia ortus, qui tempore quodam necessitate poscente, imo charitate jubente, hospitalitatis gratia receptus est in mansionem [quandam,] cœnobio S. Emmerammi contiguam. Ubi cum cœpisset infirmari, post paucos dies nimietate valetudinis ad id est perductus, quo penitus desperaretur vita illius. Tum noctis medio, quasi de gravi evigilans somno, dixit: O utinam aliquis mihi deferat aquam ad refocillandam animam meam de fonte S. Emmerammi, qui est in claustro fratrum, Deo sibique servientum. Quod unus astantium, sibique [in id temporis] famulantium celeriter perficere volens, cucurrit ad ecclesiam, & ut in talibus rebus fieri solet, improbiter pulsavit januam. Qui mox a custodibus intromissus, & quia familiaris erat, ad fontem emissus, absque dilatione hausit aquam, ad eum, a quo missus est, certissime reportans illam.

[8] [in vinum versa febricitantem] Cumque de ea parum gustasset ægrotus, mox per meliorationem sibi redditus totus, inquit: In nomine Domini optimum vinum bibi pro aqua, quam attulisti. B. Emmerammus, bonus medicus, ab optimo medico accepit, quod mihi modo præstitit. Ad hæc respondit, qui aquam attulit: Nescio, si aqua conversa sit in vinum. Hoc solum certissime novi, quod per antliam laticem de puteo exantlavi. Cujus verba viri & mulieres, qui aderant, prosecuti sunt, dicentes: Late notum est, vim hujuscemodi febris, qua tu laboras, non solum absumere vires corporis, sed etiam, ne bene sapias, immutare gustum palati & gutturis. Quibus ille porrigens poculum, de quo bibebat, dixit, Bibite & vos atque probate, utrum fefellerim, an verum sit, quod dixerim. Illi ergo ut biberunt, ac vini saporem veraciter senserunt, vocem cum fide levantes, dixerunt; Deo gratias; quia tam bonum vinum tamque nobile omni vita nostra transacta minime contigit nos bibisse. Hoc atqui grande miraculum non ab homine fictum, sed ob Martyris meritum a summa Veritate factum, testis est Engilmarus antistes g, adhuc in hac vita manens.

[9] [Engilmarum, postea episcopum, sanat.] Hic quoque dum Ratisbonæ constitutus, apud S. Emmerammum scripta meæ parvitatis videret, & legeret, atque probaret, die quadam stans juxta puteum seu fontem, per quem recordabatur sibi sanam [olim] redditam fuisse frontem, vocavit me, & occasionem sumens ex eodem fonte, dixit, quod scripsi: affirmans sub testificatione Christi, verum hoc esse, ac non in alio, sed in semetipso idem magnale tam veraci quam efficaci experimento didicisse. Ammonitius. Fidelis sermo & omni acceptione dignus, quia vitis vera, quæ Christus est, ad declaranda merita palmitum suorum, id est, Apostolorum & martyrum seu cæterorum electorum, quotidie his & talibus miraculis quasi novas nuptias facit. Ecce memoria beatissimi martyris Emmerammi juste vinum pro aqua cum sanitate propinavit ab hoc proculdubio vitali * comprobaretur facto, eum quondam in Dominica optime sudasse vinea, multumque fructum tulisse in ea. O quanta lætitia, volante fama, ex hujusmodi rebus transfunditur in filios Ecclesiæ, cum hæc longe lateque audierunt [solenniter] celebrata de matre. Cujus rei gratia tu adaucturus Opusculum tuum, quæcumque animo rationabiliter occurrerint, summa diligentia in horreum Dominicum comporta: sic enim ea, quæ in quadrifido climate mundi a sancta Trinitate sunt facta, utcumque locum habebunt [etiam] in descriptione tua.

[10] Collectitius. Quia strictim notasti quatuor plagas mundi, [Pauper pedibus captus, invocato sancto Martyre,] quibus per quater terna, sive ter quaterna distinguitur insignia, ob dulcissimam Patroni nostri memoriam placet anterioribus tribus miraculis hic subnectere unum, quod idem sit & quartum, ea scilicet ratione, ut unitas ita cohæreat Trinitati, quatenus probabilis quaternitas laterum æqualitate solidata, fidem quatuor Euangeliorum conservet per omnia. Erat quidam homo pauperculus, qui cum alio æque indigente loca sancta quæsiturus, non baculo suffultus, sed scamnellis h innisus, magis viam repsit, quam ambulavit. Cumque circa horam prandii ventum esset ad quendam fontem laticis perspicui, dixit scamnellarius ad itineris socium: O sodes, istic jentaculum in nomine Domini nobis erit sumendum, & cum refectum fuerit, cum gratiarum actione abeundum. Quo assentiente, ac ad panis esum solotenus in ora fontis consedente, scamnellarius homuncio aquam hauriens ex abundantiæ purissimo speculo, antequam apponeret ori potum, sic invocat Dominum ubique fidelibus notum: Domine Jesu Christe, qui desiderium pauperum soles exaudire, merita martyris tui Emmerammi clarifica in me hodie, qui, charitate ipsius te benedicente, nunc gestio sitim restinguere.

[11] Et ecce inter bibendum necdum ab ore manum, [gressu donatur.] qui biberat, retrahente, per eum, cujus gratia nescit tarda molimina, soluta sunt omnium membrorum ejus retinacula. Qui mox exiliens, atque huc illucque discurrens, gratias egit Deo, sanctoque martyri Emmerammo. Tunc incolæ acciti ejusdem novitate rei, ob memoriam tam excellentis miraculi, in honore Martyris construxerunt ecclesiam ibi. Hoc in partibus Italiæ factum, relatione cujusdam fratris, ex laïco conversi, adhuc puerilibus in annis talium rerum curiosissimus auditor comperi, qui per confidentiam & consolationem hujus beneficii in id se provocatum esse confessus est, ut latrocinium, quod jam per plures annos crudeliter exercuit, desereret, nec non apud S. Emmerammum lupinam rapacitatem deponeret, sicque ovis ex lupo cum ovibus Christi pasceretur in ovili Dominico.

[12] Ammonicius. Quia beneficia Christi ob memoriam Sanctorum illius per omnia propagandam, [Auctor S. Emmerammi patrocinium commendat] & a bonis universis unice amplectendam, hactenus dictando utcunque digessisti, noviter facta bonorum sancti Emmerammi minoratio, simul & quorundam super hoc habita querelosa mussitatio, ut mihi videtur, non sine ratione postulat, quatenus dictatu vivaci aliquid huic Opusculo inseratur, quo & invasores ecclesiasticarum rerum admoneantur, si velint sanum sequi consilium, ut resipiscant. Et si qui hujus rei tortitudine turbati sunt vel mœstificati, aliquam ex æterni Regis rectitudine simul & miseratione consolationem se accepturos fore, minime diffidant. Collectitius. Cum omnes, qui sapientia Sanctorum abutuntur, procul dubio aut hic aut in futuro puniantur, compescendæ sunt immoderatæ mussitationes, partim clanculum querelas concinentium, partimve manifesto ac simplici sermone dicentium: Sanctus Emmerammus nunc dormit, qui bona sua, quasi non sua, sibi suisque subtrahi perfert. Quibus per sensatos & prudentes viros erit suggerendum atque dicendum: Ecce non dormit, neque dormitat, qui custodit Israël. Insuper & hoc nostrapte adjiciendum, quia bona sancti Emmerammi, quæ vere bona sunt, nec sibi subtrahi, nec suis consortibus ullo modo minui possunt.

[13] [& ex eventu ostendit. Dum judices] Ista vero, quæ secundum sæculum dicuntur bona, quantulacunque sunt, quia non fuerint hucusque extra curam & custodiam summi Pastoris & Custodis, nec non ejus provisionem dilecti Martyris, ex antiquis temporibus non solum mirabiliter, sed etiam fortiter innumeris virtutibus declaratum audivimus, legimus, vidimus. E quibus ad nunc temporis necessarium unum grande miraculum, pro magnitudine sui valde inter optimates atque plebeios homines divulgatum, utilitati legentium consulens pariter & exactioni tuarum petitionum satisfaciens, istic innectere curabo. Temporibus itaque Henrici pii Augusti & imperatoris eximii i, multis rebus ex episcopio Ratisbonensi per incautelam perditis, & de abbatia S. Emmerammi ob controversiam episcopi & abbatis pluribus bonis pessundatis atque dissipatis, contigit, ut Dominus Bruno k, germanus frater ejusdem imperatoris, sub occasione juris hæreditarii tentaret sibi vendicare possessionem & curtem, quæ vulgo dicitur Enterhof l, id est, [Veneni atrium & curtis, sed secundum eos, qui altioris ingenii sunt, & quæque ingeniosius quærunt, Spes ætheris, id est, Cœli non inconvenienter dici poest, juxta hoc, quod Saxonicum idioma teutonizare solet. Saxones enim Spem, ut Sperationem hujus vocabuli nomine finitimo vocitare suescunt.]

[14] [prædium S. Emmerammi injuste] Qui dum publice contra edictum cæsaris vim inferre non auderet rebus ecclesiasticis, tandem ex consulto in id ventum est, ut in loco, qui dicitur Ætinga m, super hujuscemodi re haberetur placitum, sive judiciale colloquium. In quo omnibus judicibus vel scabinionibus n, qui in [eodem comitatu erant, pecunia corruptis, ac aliis o] alicunde in id ipsum mercede conductis, ita omnium causidicorum astutia & calliditas cœlitus infatuata est, quo communi consilio ex adversaria parte inductus aut subornatus quidam judex, nomine Otpolt, cujus loquacitati ad tunc temporis multa committebantur a multis, nec sciret, nec posset judicare quidquam, quod S. Emmerammi vel nostram lædere quiret causam. Unde & a defensore nostro publice mendacii & falsitatis notatus, præbuit multis admirationem cum additamento timoris. Verum ne prædictus Bruno episcopus, tam probrosæ confusioni succumbere videretur cum suis astipulatoribus, rogatu illius palatinus conventus est Ratisbonæ habitus, quasi illic annullaretur miraculum, quod contigit. Sed longe aliter res eadem exitum habuit, quando totum concilium, quod ibi collectum fuit, nolens volens divinæ voluntati paruit.

[15] [adjudicare volunt episcopo Brunoni,] Nam in aula judiciali, præsidente Henrico duce cum Chunigunda imperatrice, sua scilicet sorore p, nec non subselliis a viris consularibus sive comitibus, uti mos aulicus poposcit, assessis, per totam curiam audiebatur vox contra S. Emmerammum, partes episcopi foventium, simul & dicentium, quod Brunoni, utpote tam amplæ & potenti personæ, nemo posset resistere, quin illa die omnium judicio in ditionem ejus veniret præfatum prædium, quod avia ejus, nomine Judita, Norici regni videlicet ducissa q, sancto Emmerammo pro se suisque filiis Hulduwico, atque Henrico velut regalem fiscum tradidit: eo scilicet tenore, ut, si episcopus vel aliqua potens persona eandem curtem usurparet, vel usibus monachorum subtraheret, statim in jus hæredum suorum reverteretur. Hanc quoque sententiam præposuerunt judices atque optimates, affirmantes, traditionis conplacitationem hujusce a Gebehardo Imbripolitano r antistite violatam esse. Tunc a domino Brunone consensu principis extra curiam evocatis primatibus, summa eloquentia præditis, & aliis judicibus causidicis, juris peritis, in sui causam excitis, omnigena calliditate vel astutia foris sunt instructi sive præparati, qui partis illius defensiones intus forent, ut sibi videbatur, argumentose recitaturi, nihili pendentes, quod scriptum est: Non est consilium contra Dominum, qui novit corda hominum.

[16] Cumque introgressis omnibus, perventum esset ad locum & tempus, [bis divinitus impediuntur,] in quo excusanda erat falsitas & malitia forensis judicii, & quasi obtinenda triumphalis palatii dignitas, non solum qui falsitatis antea fuit notatus, convictus est reus esse ejusdem abdictatus, sed etiam omnium contrariæ parti faventium ora ita virtute cœlesti sunt clausa & mutata, ut nullus tot ingenio callentium aut posset dicere, quod secum ipse cogitando deliberavit, aut fari quiret, quod ab aliis in aurem susurrantibus dicendum accepit. Tum omni senatu, qui frequens convenerat, ob miraculum evidentissimum in laudem Christi provocato, per totam curiam Deo gratias clamor humilis & vere laudabilis personabat, nec non beatissimi martyris Emmerammi laudes altrinsecus exaltantium murmur amabile aures multitudinis reverberabat. Inter quos quidam comes, vir famosus in Christiana religione, Eberhardus nomine, fertur dixisse: Ecce Rex regum manifeste destruit jura mundanarum legum. Bene omnia nunc & semper fecit & facit, qui superbis resistit, ac humilibus gratiam dabit.

[17] Tunc dominus Bruno ingenti timore correptus, immo per vim supernæ virtutis adeo est interne sibimet surreptus, [hinc Bruno pœnitentiam agit.] quo non solum illa die coram principibus & populo humiliatus frigesceret, sudaret, pallesceret, sed etiam intra domestica mœnia sub grandi vitæ suæ periculo proximam noctem insomnem duceret. Altera autem die, cum jam sol illustrasset orbem, pœnitentia & lachrymis expellens tenebras, quo deceptus erat, erroris, cum oblatione se beato Emmerammo præsentavit, humiliter fratribus delictum suum confessus, atque inter memorias Sanctorum nudipes incedendo, tam laboriosam interim exercitationem perpessus, ut nullum ex omnibus altaribus, quæ apud nos abundant, prætermitteret, cui propria manu donum non imponeret. Demum ante aram clarissimi Patroni nostri se ultra nec illi neque suis aliquid mali facturum, seu rebus ecclesiæ ullam vim illaturum, cum juramento devovit, nec non sub testibus confirmavit. Vinum quoque, quod partium suarum fautoribus in convivio se daturum spopondit, nobis pro charitate dedit, atque vitam suam intentissime orationi fraternæ commendavit s.

ANNOTATA.

a In hoc Dialogo loquuntur Ammonicius & Collectitius, quorum hic Arnolfum, alter hujus familiarem designat. Prætermisi autem, quæ in editione Canisii a pag. 71 usque ad 129 recensentur, quia isthæc omnia ad propositum nostrum nil faciunt, & partim in gestis S. Ramuoldi abbatis ad diem 17 Junii apud nos jam sunt recusa, partim ad diem 31 Octobris, ubi de S. Wolfgango Ratisbonensi episcopo agendum erit, poterunt recudi.

b Quæ uncis inclusi, ea Canisius notat in Ms. suo aliis litteris scripta esse, quod sufficiat semel monuisse.

c Ita correxi: nam in edito est octava.

d De matricularibus eorumque varia conditione ac officiis consule Cangium in Glossario. Hic ea vox usurpatur pro presbyteris clericisque, qui ad officia in ecclesia S. Petri, quæ cathedralis erat, peragenda in matricula seu catalogo ejusdem ecclesiæ conscripti erant.

e Alludit auctor ad caput 17 Lucæ, ubi cum Christus Dominus decem leprosos ad sacerdotes mittens mundasset, unus tantum ex ipsis, Samaritanus scilicet, ad illum acturus gratias rediisse narratur.

f Celebrabatur igitur ætate Arnolfi, sive seculo XI, S. Emmerammi festivitas, uti etiam hodiedum, hoc die 22 Septembris; nam S. Matthæus colitur die 21, S. Thecla die 23.

g Cujus sedis episcopus hic fuerit, non indicavit Arnolfus, nec aliunde potui certo assequi.

h Scamnella & scamella sunt scabella sive fulcra illa, quibus innixi contracti vel aliter capti pedibus repentes procedunt.

i S. Henricum imperatorem designat, cujus gesta illustrata apud nos habes die 14 Julii.

k Erat hic episcopus Augustanus, etiam in proprium germanum suum fratrem S. Henricum imperatorem aliquando rebellis, uti in ejusdem Sancti Vita loco mox laudato legi potest.

l In Ratisbona monastica pag. 239 vocatur Ayterhof, diciturque sita prope Straubingam. Quæ sequuntur uncis inclusa de etymologia nominis, alio charactere scripta erant in editione Canisii.

m Æ, vulgo Oetinge, Bavariæ oppidulum est inter Salisburgum & Landishutum.

n Scabiniones & Scabini erant judicum assessores, quibuscum judicia exercebant.

o Uneis inclusa aliis denuo litteris scripta erant in exemplari Canisiano.

p De S. Cunigunde, S. Henrici imperatoris augustaconjuge & virgine, actum est apud nos ad diem 3 Martii, ubi § 3, num. 17 inter ejusdem fratres recensetur Henricus Luxemburgensis, a S. Henrico anno 1003 Bavariæ dux creatus, qui is ipse est, de quo hic loquitur Arnolfus.

q Fuit hæc conjux Henrici, Bavariæ ducis & fratris Ottonis I, ex quo Henrico per cognominem filium avia fuit S. Henrici imperatoris.

r Arnolfus lib. 2 de Miraculis tres hujus nominis episcopos Ratisbonenses memorat. Is, de quo hic mentio fit, videtur ejus nominis primus fuisse.

s In Ratisbona monastica pag. 239 hæc contigisse dicuntur anno Christi 1018, quo Arnolfus Vochburgensis hujus historiæ scriptor florebat ac verisimiliter ibidem jam erat monachus, quod pro fide ejusdem historiæ juverit hic annotasse. Cetera quæ sequuntur, cum ad S. Emmerammum non spectent, prætermitto.

* l. mirabile

* adde ut

OFFICIUM PROPRIUM.
Auctore Arnolfo Vochburgensi.
Ex ejusdem codice Ratisbonensi.

Emmerammus episcopus martyr, in Helffendorf Bavariæ vico in diœcesi Frisingensi (S.)

A. Arnolfo.

[Orationes tres] Præstet a hoc nobis Deitas beata
Patris ac Nati, pariterque sancti
Spiritus, cujus reboat omni
Gloria mundo. Amen.

Oratio de S. Emmerammo.

Omnipotens sempiterne Deus, qui beatum Emmerammum, sacerdotem tuum, cursum præsentis vitæ martyrio voluisti consummare, concede, quæsumus, ut sicut ille membrorum abscissiones passus, pro vitæ integritate civium supernorum sortitus est contubernium, ita & nos, amputatis vitiis de cordibus nostris, ejus meritis suffragantibus, inter membra tui Unigeniti connumerari mereamur. Per eumdem.

Alia. Dominator Domine, pro cujus amore sanctus Emmerammus, martyr & pontifex, patriam seu terrenam relinquens substantiam, peregrinationem aggressus est voluntariam; da propitius, ut in hujus mundi exilio per exemplorum ejus vestigia gradientes, ad æternam patriam ipsius patrocinio subnixi pervenire valeamus. Per Dominum.

Alia. Beati Emmerammi sacerdotis tui atque martyris, Domine, veneranda celebrantes Natalitia, cum ipsius patrocinio preces coram te effundendo petimus, ut & vulneribus nostris clementiæ tuæ medelam misericorditer adhibeas, atque inter mundanas nos jugiter protegere digneris procellas. Per Dominum nostrum.

[2] Saphico metro compositus ymnus de sancto Emmerrammo martyre Christi b. [& Hymni]

Christe, cui justos hominum favores
Caritas cum spe, fideique lege
Dedicat, festo patris Emmerammi
      Suscipe lætos.
Patrios qui dum fugit incolatus,
Et sacerdotum celebres honores,
Certius multo gerit ex labore
      Pontificatum.
Noricas gentes peperit saluti,
Nutrit & signis, reficitque verbis,
Donec expensum Domini talentum
      Centuplicavit.
Hic pio fratrem redimens cruore,
Cæsus & membris numeras * triumphos
Tot modis victor, vicibus quot artus
      Lictor ademit.
Spiritus cujus jubilans in astris
Sit suis magnus famulis patronus,
Et Ratisbonam tueatur, almi
      Corporis urbem.
Gloriam Patri resonemus omnes;
Ejus & Nato jubilemus apte vel
(Et tibi Christe, Genite superne)
Cum quibus regnat simul & Creator
      Spiritus almus. Amen.

[3] Item alius de Sancto Emmerammo, rithmice (non metrice) modulandus. [de S. Emmerammo]

      Ymnus te decet, Domine,
In hoc seculum labile
Qui pro salute hominum
Tuum misisti Filium.
      Hic imaginem coici c
Induit natus Virgini,
Quo mortales invalidi
Cælestes possent fieri.
      Unde Sanctorum numerus,
Tibi soli notissimus
Fortiter exterioris
Calcat vitia hominis.
      Quem Emmerammus inclitus
Cujus festa percolimus,
Redegit in servitium
Ad sancta formans animum.
      Hic dereliquit patriam,
Quam dicunt Aquitaniam,
Prius ibi oviculas
Tui pascens adavidas.

[4]

      [episcopo martyre.] Exin migrans in Noricam
Virorum fortem provinciam,
Ejus, te dante, incolas,
Fecit esse Christicolas.
      Tum fidelis ut famulus,
Qui sibi erat creditus,
Thesaurum ad Dominicum
Auctum reportans scrinium,
      Pro alterius crimine
Secabatur dirissime,
Sicque effuso sanguine,
In sinu sedit Abrahæ.
      Nunc precamur, piissime
Creator, rerum Domine,
Nostras ejus oramine
Digneris noxas tergere.
      Laus tibi, Pater optime,
Una cum sancto Pneumate,
Ac tuo Unigenito
Gloria sit perpetuo. Amen.

Jubilemus Deo, beatorum præsulum Regi glorioso *, qui æternæ gloriæ coronam beato dedit pontifici Emmerammo d.

[5] [Antiphonæ & psalmi ad primas Vesperas.] In Natale sancti Emmerammi martyris atque pontificis.

Ad Vesperas.

Antiph. Juravit Dominus. Psal. Dixit Dominus Domino meo.

Ant. Potens in terra. Psal. Beatus vir, qui timet Dominum.

Ant. Collocet eum. Psal. Laudate pueri Dominum.

Ant. Quid retribuam. Psal. Credidi, propter.

℞. O magni meriti virum Antistitem Emmerammum *, qui pro vita proximi animam posuit suam.

℣ Benignum Jesum est namque imitatus Martyr invictus *, qui pro vita. Gloria Patri & Filio & Spiritui sancto *. Qui pro vita.

Antiphona ad Euangelium e. Ave Sacerdos apostolice, ave Doctor Catholice, ave inclite martyr Emmeramme, ymnis tua devotis venerantibus natalitia optine precibus piis, ut assit Omnipotentis gratia.

Antiph. alia. Beatus Emmerammus revera gregis tui, Christe, sacerdos & hostia, clipeo sufferentiæ præmunitus, te astante, & omnia vulnera ejus, causa tuæ dilectionis inflicta, numerante, centenæ martyr coronæ angelica pompa subvectus, triumphorum gloria exaltatus hodie cælestem aulam ascendit f.

[6] [Officium pro primo Nocturno] Invitatorium. Dominum dominorum adoremus Christum, qui cælesti Hierusalem sanctum Emmerammum donaverat civem. Psal. Venite, exultemus.

In primo Nocturno.

Antiph. Sanctus Emmerammus Pictaviæ natus, adhuc tenellus ætate divina in lege voluntatem cœpit habere. Psal. Beatus vir.

Antiph. Cælestis Magistri apprehendens Puer disciplinam, via gradiebatur justa. Psal. Quare.

Antiph. Odio habuit vanitatem Adulescens, & idcirco dedit Dominus lætitiam in corde ejus. Psal. Cum.

Antiph. Speravit in Domino, qui suæ potentiæ scuto eum in fervida juventute adversus tela inimici munivit. Psal. Verba mea.

Antiph. Ad gloriam nominis sui mirabilis dignum virum almum Emmerammum Factor omnium constituit super opera manuum suarum. Psal. Domine Dominus noster.

Antiph. Justus Dominus, qui justitias diligit, justis operibus illum adornavit. Psal. In Domino confido.

℞. Beatus Emmerammus puerilibus in annis levitatem horrens puerilem * Creatori suo servire studebat. ℣. In anteriora extentus, & posteriora oblitus *, Creatori suo.

℞. Morum maturitate, temporumque transcursu vir factus, divinæ voluntatis minister Emmerammus * cathedram pontificalem apud Pictavim suscipit g. ℣. Ordini sacro concordans virtutum responso *, Cathedram.

℞. Ad pascendas vero summi Pastoris oves satis sollicitus erat, & ne adversarius, quem devoraret, inveniret *, Vigilanti curæ instabat. ℣. Sciens ergo, quia, cui plus committitur, plus ab eo exigitur *; Vigilanti curæ.

℞. Æstuans autem venerabilis Pontifex martyrii desiderio, exteras nationes petere decreverat *; Quod effectum, Deo donante, postmodum sumpsit. ℣. Volvebat siquidem animo, si umquam se offerret occasio, pati pro dulcissimo Christo *. Quod effectum. ℣. Gloria Patri & Filio & Spiritui sancto *. Quod &c.

In II Nocturno.

[7] Antiph. Quia beatus Emmerammus in monte Domini requiescere fuit idoneus, [pro secundo Nocturno,] ad nihilum reductus est in conspectu ejus malignus. Psal. Domine, quis habitabit.

Antiph. In benedictionibus dulcedinis Excelsus illum prævenit, suaque charitate fundavit. Psal. Domine, in virtute.

Antiph. Mundicors & innocens præsul Emmerammus a rege gloriæ benedictionem consecutus est perennem. Psal. Domini est terra.

Antiph. Qui dat hæreditatem timentibus nomen suum, sanctum Emmerammum hodie fecit consortem hæreditatis æternæ. Psal. Exaudi.

Antiph. Beatus est martyr tuus Emmerammus, Domine, quem in atriis tuis voluisti habitare, quo intercedente, iniquitatibus nostris propitiare. Psal. Te decet.

Antiph. Jam luce tibi orta inextinguibili, magnifice martyr Emmeramme, post has nobis tenebras ejusdem dignare visionem impetrare. Psal. Dominus regit.

℞. Inclitus Christi ovium pastor Emmerammus, dum in sua terra multas lucratus esset animas *, Majoris gratia lucri in aliena voluit peregrinari. ℣. Unde sedi, cui præfuit, alium præfecit, ipseque terram nativitatis egressus *, Majoris.

℞. Baioariam veniens beatus Emmerammus, a Theodone duce Pannoniam petendi licentiam petiit *; Sed princeps suæ magis providens provinciæ, ne tanto careret Doctore, eum illo ire minime permisit. ℣. Dixit enim se a Gallorum regno ob hoc exisse, ut Pannoniæ incolam Hunorum gentem incredulam ad Christum converteret *. Sed princeps.

℞. Sacer Dei Famulus, dum cœptum iter peragere se non posse conspiceret, duci populoque, ut apud se maneret, rogantibus consentit *; Eo quod & in Norico nuper Christianitas incœpta opus haberet sanæ solidamento doctrinæ. ℣. Quamvis, quo primum animo deliberavit, pergere nequiret, tamen voluntate sua non est fraudatus agri Cultor Dominici *: Eo quod & in Norico.

℞. Postquam copiosam Domino plebem adquisivit, Euangelici haud immemor præcepti, pro proximo mori non dissimulavit *; Et ideo ad palmam martyrii decorus pervenire meruit. ℣. In Christi amore reis subvenire desiderans, semet totius periculi procellæ obposuit *. Et ideo ad palmam.

[8] [pro tertio Nocturno.] Antiph. Super III Cantica h. Erat atqui beatus Emmerammus statura procerus, vultu angelicus, in sermone doctiloquus, atque per omnia cultor Dei verus.

℣. Magna est gloria ejus &c.

℞. Pretiosus martyr Domini Emmerammus, perstans fortis in ultimi meta agonis *, Non interrupit verba orationis, sed Domino Deo se commendans, gratias egit. ℣. Scalæ superpositus & crudeliter a carnificibus incisus *; Non interrupit.

℞. Athletam autem Domini martyrio gloriantem recenti a loco passionis rapientes discipuli *, Spiritu jam cælis illato, apud quendam vicum terræ suum tradebant.

℣. Longe etenim aberat civitas, quæ nunc ejus sacrum tenet corpus, idcircoque ab area, in qua sectus est, illum tollentes *; Spiritu jam &c.

℞. Laudemus Dominum in almi præsulis & martyris Emmerammi meritis gloriosis *, Ad cujus sepulchrum ægri veniunt & sanantur. ℣. Pro bono certamine, quod olim certavit impigre, in Christi regno triumphat perpetuo beatus præsul Emmerammus *. Ad cujus.

℞. Victoriose Regis summi bellator Emmeramme, cui geminæ dilectionis a luminum Patre donum collatum est tale, ut alienum crimen tibi non abnueres impingi, imo & morti pro eo velles addici *, Ora pro nobis indignis, ℣. Ut Amator hominum, qui est salus in se credentium, nos a morte peccatorum ereptos faciat vitæ participes æternæ *. Ora pro nobis i.

Ad matutinas Laudes.

[9] [Antiphonæ ad Laudes;] Antiph. Præcinctus fortitudine martyr tuus Emmerammus, Domine, a te accepit stellam matutinam, qua vicit tenebrosam hujus mundi maliciam.

Antiph. Hic pascuæ tuæ oves, Christe, cum ymnis atria tua assuefecit intrare.

Testis tuus Emmerammus ad te de luce vigilans, Deus, carnem suam multipliciter tibi fecit hostiam.

Benedicant te Sancti tui, Altissime, quibus beatum Emmerammum sociasti cum palma passionum.

Antiph. Confessio Dominica, super cælum & terram magnifica, sanctum Emmerammum exaltavit in gloria Sanctorum.

Antiph. Euangelicis adhærens præceptis, & imitatione Dominicæ dilectionis tangens Cornu erectum in domo David fidelis, beatus pontifex Emmerammus per martyrii tribulationes hodie spiritum emisit ad cœlicas sedes.

Antiph. Cum instaret hora resolutionis Deum sitientis Emmerammi martyris, quasi lampas perlucida, ex ejus ore procedens, visa est petivisse cœli secreta, unde & ministri funeris territi, vix officium sepulturæ quiverant implere.

Ad Primam.

[10] [ad Horas diurnas,] Antiph. Prima ætate beatus Emmerammus Christi servitiis mancipatus, in his usque in finem strenue sudando perseveravit k.

Ad III.

Antiph. Tertiam gnomone jam lineam adumbrante l, cum laudes Domino suo præsul venerandus psalleret Emmerammus, occasione data, raptus est ad diu desideratum pro Christi nomine martyrium.

Ad VI.

Antiph. Sexies bina, quæ dicuntur mundi abusiva, tam in se sanctus Emmerammus, quam in cæteris execratus mortalibus, scala totidem gradibus virtutum ornata cœlum conscendit m.

Ad VIIII.

Antiph. Nono ecclesiasticæ dignitatis gradu n constitutus, & a Christo pulsante pervigil inventus, insignis martyr Emmerammus pro meritis palma ab ipso donatus est æterna.

In II Vesperis.

[11] [& ad secundas Vesperas.] Antiph. Sacerdotem suum & martyrem Emmerammum pius Dominus in Sanctorum splendore comparem eis fecit fulgere. Psal. Dixit Dominus.

Antiph. In mandatis Domini nimis volebat, cujus timor castus cor ejus semper possederat. Psal. Beatus vir.

Antiph. Qui in altis habitat, cum populi sui principibus illum collocabat. Psal. Laudate pueri.

Antiph. Salutaris calicem bibens, per amarum mortis poterium dulce perennis vitæ adeptus est compendium. Psal. Credidi, propter.

℞. Summo nisu ad te clamantes, Christe, precamur, erue a criminum mole, quos redemisti Sanguine, & intercedente beato Emmerammo nostro patrono *, Tibi fac nos posse per omnia placere.

℣ Tui dilecti Martyris prece placatus, Domine, delicta nostra dele, ac in futurum clementissime *. Tibi &c. ℣ Gloria Patri & Filio & Spiritui sancto *. Tibi.

In Euangelium o.

[12] [Aliæ antiphonæ ad canticum Magnificat,] Antiph. Magnum nomen tuum, Domine, pro quo beatus Emmerammus sectus, brevem hodie tristitiam mundi mutavit cœlorum tripudio perenni, cujus spiritus exultans in salutari tuo, da, suffragetur nobis precatu assiduo.

Alia antiph. Sancte Emmeramme, martyr Domini preciose, pro nostris intercede negligentiis apud eum, cujus clementiam nulla mortalium superant delicta.

Alia antiph. In exilium missi Lantpertus sororque illius, pro morte beati Emmerammi usque ad mortem luebant pœnam delicti.

Alia antiph. Civitas Radaspona lætare ob multa bona filiis tuis divinitus collata, & maxime, quia beati Emmerammi pervalido semper foveris patrocinio.

Item aliæ de eodem Sancto super ebdomadam.

Antiph. Beatus Emmerammus in flosculis primæ ætatis id officiis optinuit caritatis & honestatis, ut cunctorum oculi eum notarent, omnium affectus diligeret.

Antiph. Successit igitur in tam perspicaci Puero felix adolescentia, & incrementa temporum florent incremento virtutum, & prævenit Virum maturitas morum, quæ facile suadebat juveni rationis pondere, transitorium omne quod fuisset leve.

Antiph. Favor ei ex patria oblatus sic ab eo prudenter accipitur, & acceptus augetur, ut nec humilitas minueret gloriam, nec gravitas excitaret invidiam.

Antiph. Ad spem & gaudia mundi non inclinans robur animi, tristitiam quoque vel metum nullius habebat pensi.

[13] [& per hebdomadam.] Antiph. Nullus erat locus tam vilis, nulla persona tam humilis, quo in episcopatu promotum non declinaret salus animarum, redimentem tempus, ne ad horreum Domini rediret vacuus.

Antiph. Vir Dei exemplo patriarcharum nativi liminis deserens incolatum, nolens, volens, regendas suscepit Noricas gentes.

Antiph. Hic consilium salutis in altari obedientiæ Deo oblaturus, a cœtu fidelium est unice amatus, cui mutua caritate se devinxit ejus Minister magnificus.

Antiph. Excisis ergo inutilibus surculis paganismi, semen creverat fidei, quod universo justitiæ distinxerat flore.

Antiph. Quia magnam circa perficiendam Deo plebem habuit sollertiam, lucidissimo conversationis exemplo formam vivendi præbuit, & suavissimo loquendi modo edocuit.

Antiph. Celebris illi contentio fuit sobrietatis cum sobrio, extenuationis cum humili, liberalitatis cum omnibus.

Antiph. Pedibus almi Antistitis reorum desperatio pallida provolvitur, crimen exponitur, venia rogatur, quæ ab eo maximo dilectionis datur consilio.

Antiph. Pretiosus Christi martyr Emmerammus membratim sectus cultris & incisus, confortatus vero cœlitus, sine intermissione Deo obtulit orationis munus, quæ nobis a facie inimici sit murus.

Antiph. Beatissimus martyr Emmerammus, nolens alibi resurrectionis diem præstolari, elegit hunc locum, quatinus nobis sacri corporis patrocinaretur reliquiis, quibus clerum populumque tueatur universum.

[14] [Item alia responsoria] Adoremus Dominum *, Qui coronavit beatum Emmerammum.

℞. Ad discendas sacræ institutionis litteras puer Emmerammus est scolis traditus, ubi quam docilis fuerit, finis disciplinæ virtus *, Et virtutis socia dignitas ostendit. ℣. In ipsa simplici ætate, quid *, esset futurus, præsagit ab eo adamata virtus *, Et virtutis.

℞. Homo Dei ornamentis virtutum conspicuus, ascendens per ecclesiasticos gradus, post dilectionem meruit reverentiam, donec disponente Domino *, Consensu cunctorum custos morum & exemplum vitæ ordinatur episcopus. ℣. Dulcis erat ei exhortatio & moderata locutio, tum pretium cordis commendat pulchritudo corporis, itaque Altithrono disponente Domino, *, Consensu cunctorum.

℞. Porro lectionis & orationis vicaria successione & exspatiantis animi discursus inhibuit & * Suggestionis adversæ militiam exclusit. ℣. Inter agendum quid solemnis ei fuit semper ad utrumque opus psalmodiæ dilecta materies *, Qua suggestionis.

℞. Rebus episcopii bene dispositis, seu quibusque disjectis apte compositis, ne qua præsentium affluentia perfectioni obsit *, Pauperes divitias dives Pauper exponit, & sic expeditus e Gallia in fines Baioarios exul devenit. ℣. Constituto pro se examinatæ personæ viro, ipse ad nova tyrocinia strenuus miles succinctus *, Pauperes.

[15] [pro ejusdem Sancti] ℞. Princeps Theodus adventu sancti Pontificis comperto, percontatus causam exilii, responsum accepit, hanc esse sui *, Quo populos Pannoniæ reconciliaret Conditori. ℣. Ad hæc dux infit, discordiam inter se & Avares longam nimium tam pio resistere studio, imo iter propositum intercludere omnimodo *. Quo populos.

℞. Pater sanctus, quem prohibiti callis injuria conturbavit, sed ducis prudentia populique frequentia salutem suam exigentium temperavit, post altam æstimationem horum * Gratulatus, supernæ dispositioni supposuit animum, & gentis studio præbuit consensum. ℣. Post difficultatem justæ voluntati obviam sentiens, se ab omnibus diligi & ab universis coli *; Gratulatus.

℞. Ad laudem cœlestis patriæ non ultima pars accessurus Præsul venerandus, per spiritum tempora sua * Jamjam declinari sensit. ℣. Per triennium Baioariæ fines perlustrans, per eum, qui loquitur ad cor Hierusalem, se ad occasum hujus lucis *Jamjam.

℞. Sub idem tempus invida pars supremo congressu cum eo conflictura, subdolam nacta occasionem, tale pugnandi genus adinvenit *, Ubi aut viscera caritatis occludenda, aut infamia sacri Ordinis in Ecclesiæ scandalum foret displodenda. ℣. Nam principis filia, generositatis damnum perpessa, & beato Viro crimen confessa, extitit causa *: Ubi aut.

℞. Romam petiturus, ut tridui iter peregit, tyrannus eum persecutus, comites ad id instigavit *, Quo Sanctum Dei pœnis interficerent diversis. ℣. Ut audivit, a Pontifice læsum pudorem germanæ, accipiens falsa pro veris, furibundus præcepit suis *, Quo Sanctum.

[16] [Officio.] ℞. Valde est honorandus beatus Emmerammus clarissimus testis Dominicæ dilectionis, cujus exemplo suscipiens onera alteritatis *, Sanguinem fudit pro anima fratris: eadem caritate oret pro nostra fragilitate. ℣. Dicta promunt Apostolica, quia, sicut Christus animam pro nobis posuit suam, ita & nos pro fratribus animas ponere debeamus, quod almus Antistes fideli opere complens *, Sanguinem.

Alleluia p, Alleluia, Alleluia, Alleluia, Alleluia, Alleluia, Alleluia, Alleluia, Alleluia.

Alleluia, Alleluia, Alleluia, Alleluia, Alleluia, Alleluia, Alleluia, Alleluia, Alleluia, Alleluia. Beate Præsul & martyr Emmeramme, pro nobis peccatoribus intercede. Beatus Emmerammus, genere Aquitanus, religione Christianus, promotione episcopus, Baioariæ quondam peregrinus, nunc vero martyr & patronus. Per triennium satisegit intra eamdem provinciam, credulos in fide roborans, & incredulos ei subjugans. Ecce Sacerdos magnus & Martyr invictus *, Qui in diebus suis placuit Deo. In tempore iracundiæ factus est reconciliatio beatus præsul Emmerammus *, Qui in diebus.

ANNOTATA.

a Admodum reverendus pater Frobenius Forste,monasterii Ratisbonensis ad S. Emmerammum Prior, sæpe a me laudatus, observat, ab hac invocatione ordiri Ms. Ratisbonense, cujus apographo nostro ipse ista præfixit: Officium divinum pro festo S. Emmerammi, ut ipsemet innuit epistola ad Burchardum abbatem, compositum, & ex codice propria ejusdem manu scripto hic descriptum. Consule memoratam Epistolam ante Vitam alteram pag. 487 num. 5.

b Verisimilius hic hymnus auctorem habet Meginfredum Magdeburgensem scholarum præpositum; qua de re vide dicta in Commentario prævio num. 8. Pater Prior ad præcedentem litteram laudatus hic in margine annotavit, eumdem hymnum hodieque in Officio S. Emmerammi in sua abbatia recitari.

c Lege choici, id est, terreni sive hominis, a Græca voce χοῖκος terrenus.

d In Officio hodierno, inquit hic in margine Forstenius, hæc stropha dicitur pro Invitatorio. In codice autographo huic Invitatorio & sequentibus hymnis ac responsoriis superscriptæ sunt notæ antiquæ cantus choralis.

e Id est, ad canticum Euangelicum Magnificat, ait idem pater Prior, additque, eamdem antiphonam etiam nunc ibidem ad Magnificat cantari.

f Laudatus Prior ibidem observat, hanc quoque antiphonam in secundis Vesperis ad Magnificat adhuc adhiberi.

g Consule Commentarium nostrum prævium § 8.

h Id est, in tertio Nocturno, in quo pro more Benedictinorum loco trium psalmorum tria cantica vel capitula ex sacra Scriptura reponi solent sub una antiphona.

i Huc usque Officium hodiernum pene ex integro consentit, teste eodem Forstenio, cujus hæc verba sunt.

k De hac & sequentibus antiphonis ista annotavit Forstenius: Hæ antiphonæ hodiedum ad Laudes & Horas apud nos obtinent, paucis verbis mutatis.

l Alludit Arnolfus hic ad dicta Aribonis in Vita num. 13, ubi tempus, quo S. Emmerammus a Lantberto captus passusque est, sic indicat: Diei illius hymnificabat Tertiam. Attamen hæc de hora ecclesiastica, non de naturali aut civili accipienda sunt.

m Hic quoque alludit ad scalas, quibus Sanctus alligatus crudele martyrium pertulit; sed ex quot hæ gradibus constiterint, nescio.

n Episcopatum hic videtur designare.

o Id est, ad canticum Euangelicum Magnificat, ut supra observavimus, quam antiphonam hodieque ad Benedictus cani solitam, notat sæpe laudatus pater Prior.

p Forstenius observat, in codice autographo pro Alleluia legi Aeuia.

* forte numerat

* forte quis

DE S. SALABERGA ABBATISSA
LAUDUNI IN BELGICA SECUNDA

Circa annum DCLXV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Salaberga abbatissa, Lauduni in Belgica secunda (S.)

BHL Number: 7464

AUCTORE J. C.

§ I. S. Salabergæ sancti consanguinei: memoria apud martyrologos: Acta: biographi ætas.

Fuit S. Salaberga filia Gundoïni, viri inter proceres potentissimi, soror Bodonis Tullensis episcopi, conjux Basonis, [S. Salabergæ nobilis prosapia sanctique consanguinei,] Dagoberto II regi inter paucos chari, felicissima mater duorum filiorum Eustasii & Baldoïni seu Balduïni, triumque filiarum Saretrudis, Ebanis & Anstrudis, quos pene omnes inter Sanctos peculiari cultu venerantur Laudunenses. Et de S. Bodone quidem in Opere nostro Actum est XI Septembris, de S. Balduino martyre VIII Januarii, de S. Anstrude agendum veniet XXII Octobris. Pauca ex Martyrologiis collegit Henschenius ad diem 1 Maji de S. Blandino, quod nomen in Actis infra dicitur Basoni fuisse. Idemne is, quod videtur, noster sit, atque ea, quæ ad Eustasium pertinent, discuti poterunt in supplemento Operis. Hunc Laudunenses colunt Kalendis Maji, illum Nonis ejusdem mensis. Notat Mabillonius tom. 1 Ann. Benedict. pag. 440, hos etiam omnes reperiri in Kalendario Sanctorum, quod Psalterio Hemmæ Francorum reginæ præfigitur, atque inter illos locum obtinere Gundoïnum ad III Kalendas Novembris. Hodie Martyrologium Romanum nuntiat: Lauduni S. Salabergæ abbatissæ, atque eadem habet Hugo Menardus in Martyrologio Benedictino. Mirum est, in genuino Adone, Usuardo, Rabano, Notkero nullam fieri mentionem de Sancta nostra, in vita & post obitum virtutibus prodigiisque celeberrima. In Additionibus ad Usuardum apud Sollerium consonat cum Martyrologio Romano Matric-Carth-Ultrajectensis. Luxoviensis codex ita habet: Lugduno Clavato sanctæ Salabergæ Christi famulæ, quæ mater extitit trecentarum sanctimonialium, ad cujus polyandrium claræ post obitum patuerunt virtutes.

[2] Grevenus prolixius texit elogium. Ipso die, inquit, [memoria apud] Sanctæ Salabergæ viduæ, abbatissæ, quæ in suburbano Leuchorum nobilibus orta parentitibus, cum oculorum lumen amissum B. Eustasii abbatis interventu recuperasset, defuncto viro, cui jussu Dagoberti regis nupserat, primum in Suburbio Linguonensi hæreditate vixit paterna, deinde Lugduni, constructo monasterio, trecentis ferme adunatis famulabus Christi præsidens, vita & miraculis clara quievit. Molanus his verbis Sanctam celebrat: Civitate Lauduno Clavato depositio S. Salabergæ abbatissæ, quæ in lege divina erudita, vigiliis & orationibus assidue vacans, virtutum & miraculorum gratia illustrem conversationem duxit. Eadem habet cum Molano Wion, cum Greveno Martyrologium Germanicum, nisi quod id addat, Salabergam a nativitate cæcam fuisse, perperamque Lugdunum Lion interpretetur. Petrus Galesinius sic Sanctæ memoriam agit: In monasterio Lugdunensi S. Salabergæ virginis, quæ trecentis virginibus monialibus præfecta, omni sanctimonia exemplo prælucens & miraculis clara obdormivit in Domino, citatque in Notationibus Additiones Molani; sed is Virginem non vocat, quæ bis nupta multorumque liberorum parens fuit. Idem tamen reperitur in quibusdam Mss., procul dubio, quia virginum choro præfuit. Certe Florarium nostrum Ms. consonat: Eodem die S. Salabergæ virginis & abbatissæ. Hæc miraculis claruit visionesque admirabiles vidit & suum obitum inter alia præcognovit. Denique auctor Vitæ S. Agili S. Salabergam etiam virginitatem inviolabiliter servasse asserit, at vel is est biographi error, vel eodem sensu exponi debet: circa quæ rursus recurret infra sermo num. 20.

[3] [martyrologos. Lauduni,] Ad eumdem pariter diem refertur S. Salaberga a Benedicto Dorganio, Bucelino & in aliis passim Fastis Sanctorum Ordinis S. Benedicti. Ad XXIII Septembris brevibus illam commemorat Maurolycus: In agro Lugdunensi Salbergæ abbatissæ. In Ms. Kalendario Sanctorum Ordinis S. Benedicti, quod habemus, eo die notatur ejus translatio, sed notat Mabillonius ad Vitam Sanctæ, eam celebrari XI Kalendas Martii. Denique in antiquo Missali Laudunensi impresso anno 1506 habetur in Missa de SS. Mauritio & Sociis Commemoratio S. Salabergæ, fere ex communi Virginum. Prima oratio est: Exaudi nos Deus salutaris noster, ut sicut de beatæ Sallabergæ electæ tuæ &c. Atque hæc sunt ferme, quæ apud martyrologos de Sancta reperi. Porro vides, lector, Sanctam hic ubique Salabergam vocari, quod proinde retinendum censui, licet a Jona in Vita S. Eustasii Adalberga, & in Mss. aliis antiquis non raro Sadelaberga vocitetur, & quandoque Sadaberga & Sadleberga: res enim levioris momenti visa est, quam ut id communi orthographiæ & auribus Latinis concedi non possit. Nunc de Lauduno, ubi Sancta obiit, ubique peculiari cultu celebratur, paucula & fere ex Mabillonio in Notis præviis ad ejus Vitam Seculo 2 pag. 421 inter Acta Sanctorum Ordinis S. Benedicti excusam, præfanda sunt. Ea civitas Lugdunum Clavatum alio nomine Latinis dicitur, Gallis autem Laon. Civitas est Belgicæ secundæ tertio milliari Præmonstrato, septimo Noviomo ab Occidente, sexto autem Novioduno a Meridie dissita montique imposita. Circa nominis originem variæ sunt eruditorum conjecturæ, quas apud Valesium & Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 9 col. 507 videre licet.

[4] [ubi obiit, præcipue colitur.] Laudunum civitas episcopalis est metropoli Remensi subjecta. Vix cuiquam, inquit Mabillonius sæpe laudandus, ex illustrioribus Galliæ cedit opidis, si monumenta spectes, quibus circumquaque vallatur atque intus illustratur; quæ singula enumerat, atque ibidem consuli possunt. Potissimum ad nostrum institutum pertinet ecclesia sancti Joannis Baptistæ ejusque cœnobium, quod S. Salaberga propriis iisque ingentibus facultatibus condidit, dotavit, suis virtutibus decoravit, ac denique suis suorumque liberorum venerandis reliquiis locupletavit S. Salabergæ sacra cimelia ibidem, teste eodem Mabillonio pag. 432, servantur inclusa thecæ, argento atque aurichalco distinctæ, atque in postica altaris (an principis, an alterius illi ipsi erecti?) leguntur hi versus antiquitus exarati:

Hic veneranda gravi recubas Salaberga sub arce,
Eustasi, Anstrudis, Baso, Goärde, Boso;

unde antiquum ejus celebremque cultum colligas.

[5] Rem aliam ibidem laudatus scriptor subnectit: servari nimirum in eo monasterio campanulam, [Reliquiæ ibidem celebres,] quæ cervæ collo alligata divinitus Salabergæ allata sit ad propulsanda tonitrui & fulguris pericula, quibus multum percellebatur sancta ejus filia Anstrudis. Hinc asserit, S. Salabergam antiquitus pingi solitam cum cerva campanulam ex collo gestante. Inditam divinitus vim adversus tonitruorum impetus campanulæ illi dudum postea inhæsisse, probat, inquit, constans traditio plurimis contestata experimentis, monetque vetus hæc inscriptio: Reliquiæ S. Salabergæ & campana præsens expellunt febres, atque ipsa tonitrua pellit. Hunc in finem solet aqua in cimbali illius cavitate benedici, & febricitantibus propinari, quorum omnium fides sit apud traditionem & testimonia referentem Mabillonium. Certe mos viget in Ecclesia adversus tempestates & fulgura benedicendi campanulas, quarum non paucæ in Belgium nostrum ex Italia allatæ sunt & piorum hominum fiduciam obtinuerunt. Innumera aliunde etiam exempla occurrunt a variis languoribus sanatorum hausta aqua, cui Sanctorum reliquiæ intinctæ fuissent. Ex utensilibus, quibus usa est S. Salaberga, in abbatia Laudunensi servantur usque hodie pedum ligneum holoserico opertum, & Breviarium Officii divini uncis litteris exaratum. An Sanctæ corpus in argentea illa theca integrum sit, dicere non possum.

[6] Raræ admodum, imo fere nullæ memorantur alibi venerationi exponi sacræ ejus exuviæ. [& Bocoltii. Acta] Habeo ante oculos cartam adeo detritam & exesam, tam flavescente atramento scriptam, ut vix divinando assequi verba & sensus, eosque non omnes possim. Fuit ea a Majoribus meis ad hunc diem seposita, & talem gerit in fronte titulum: Incipit ordo, quomodo servabit in monstratione sanctarum reliquiarum in parochiali ecclesia Bocholtz anno MDLIX. Tertio loco enumerantur exhibendæ reliquiæ de S. Salaberga. Invenio apud Baudrandum Bocholt seu Buckolt, oppidulum Germaniæ in Westphalia & ditione episcopi Monasteriensis ad amnem Aam, in confinibus Cliviæ situm, distansque 3 milliaribus Germanicis Vesalia, in Septentrionem Grollam versus 5. Idemne hic designetur, quæ ibi pars sancti corporis, & an usque hodie servetur, cujusque sit auctoritatis barbara manu exarata scheda, ignoro: ad Actorum notitiam progredior. Partem eorum non exiguam primus in lucem protraxit ex Ms. Andreas du Chesne, excuditque inter Historiæ Francorum Scriptores tom. 1 pag. 647 & seqq. Deinde Lucas Acherius in additamentis ad Opera Guiberti abbatis pag. 679 Vitam S. Salabergæ edidit, non nihil in ceteris a Chesniana diversam, multoque ea prolixiorem, utpote auctam Prologo & Miraculis a Sancta ante mortem patratis.

[7] Illam Mabillonius Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti Seculo 2 a pag. 421 inseruit, [quoad voces varia, antiqua] contulitque cum Mss. codicibus Cisterciensi, Longipontis & S. Joannis Laudunensis. Aliorum duorum scriptorum, qui post incendium Laudunense Acta antiqua suo stylo, seculo scilicet XII, exornarunt, notitiam exhibet Observatione prævia num. 4. Habemus & nos apographa duo Vitæ S. Salabergæ olim ad Majores nostros missa: alterum desumptum est ex Ms. Accincti monasterii, atque Chiffletii, insignis adjutoris nostri, manu exaratum: alterum suppeditavit R. D. Nicolaus Belfortius, canonicus Regularis, cui itidem plurimum debemus. In posteriori hoc notatum ad marginem invenio: Habuit hoc D. Belfortius ex Ms. Longpontico. Deest Prologus, atque alibi etiam non parum discrepat a Chiffletiano & edito a Mabillonio. Illud ipsum est, quod præ oculis habuit Bollandus, in Gestis S. Balduini martyris, tom. 1 Januarii pag. 502 ad diem VIII Januarii num. 2 scribens: S. Salabergæ Vitam habemus ex codice Longpontico a Nicolao Belfortio descriptam, &, ut opinamur, paullum expolitam. Idem de Ms. judicium ita notatur in margine: Videtur stylum mutasse, quod apparet omnino certissimum. Præter hæc accepimus ex scriniis P. Petri Francisci Chiffletii Vitam S. Salabergæ ex duobus Mss. codicibus monasterii Laudunensis S. Joannis. Fuerat apographum missum ad laudatum Chiffletium a R. D. Bellotta, canonico Laudunensi, qui in epistola bene longa, quam Actis præfigit, ita loquitur Gallice: Quæ de S. Salabergæ Vita hic invenies, non sunt continuata copia eorum omnium, quæ in Ms. continentur; multos enim omisi flores, textus exemplaque sacræ Scripturæ, quæ censui tibi inutilia fore, cum nihil ad veritatem historiæ conferant. Hisce vero exceptis, descripsi reliqua a capite ad calcem nec verbo nec syllaba mutatis.

[8] [& recentiora. Edenda,] Præmiserat ipso statim epistolæ exordio: En Vitam S. Salabergæ, quam petenti quondam adpromisi. Extraxi illam ex Ms. abbatiæ S. Joannis hujus civitatis. Reperi ibidem bis scriptam: sed unius tantum extractum mitto, quod utraque in sensu conveniat, quamvis verbis discrepet. Quæ autem plura in altero inveni, ad folii limbum adjeci. Marginales notæ passim consonant cum apographorum aliorum & Mabillonii textu, Acta ipsa plurimum ceteris contractiora sunt. Verum, ut monuit Bellotta, plurima inde resecuit, quæ ad historiam non faciunt. Possent, quæ ab ipso prætermissa sunt, facile assignari & suppleri singula, at operæ pretium non est visum id moliri. Etenim politiori stilo exarata sunt Acta integra atque adeo verosimiliter illa ipsa, quorum prologum exhibet Mabillonius in Observationibus præviis num. 4. Indaginis loco sit exordium: Beata ac venerabilis mater Salaberga Gonduïno patre, matre vero Saretrude in confinio Lingonicæ urbis oriunda fuit, in terra, quam Urnensem nuncupant, ob amnem, qui ibidem profluit. Nata autem de religiosa & nobili secundum seculi dignitatem prosapia nihilominus etiam ipsa gemino nobilitatis enituit decore: exstitit enim insignis non sola suorum generositate Majorum, sed morum multo amplius & fidei famosa titulo. Quo sagaci consideratione comperto, parentes ejus impensiori cura eam enutriverunt. Ex his facile est de reliquis judicare. Nos itaque Acta antiquiora a Mabillonio mutuabimur, & variam nostrorum apographorum cum illis lectionem hinc & inde assignabimus. Idem certe est primævus auctor, licet apographa vel incuria amanuensium vel inscitia non nihil deturpata sint. Scriptorem nostrum hunc Mabillonius sæpe laudatus aliique, qui Acherium secuti sunt, auctores coævum censent & supparem, virum gravem, quique præter sortem illorum temporum satis Latine scribit; hinc Acta S. Salabergæ in magna apud omnes auctoritate sunt, atque non parum contulerunt ad illustrandam eam partem historiæ Galliarum, quæ ad Dagobertum II pertinet. Anonymi scriptoris ætatem ita Mabillonius colligit Observatione prævia num. 3.

[9] Nuncupat suam lucubrationem auctor Omotario episcopo, [quæ scripta sunt ab auctore suppari,] Anstrudi abbatissæ & Salabergæ. Anstrudem hanc, inquit, fuisse S. Salabergæ filiam, constat, tum ex propriis Actis suo loco (ibidem ea profert pag. 975) referendis, tum ex his Vitæ S. Salabergæ verbis num. XI (apud nos num. 9) “Salaberga genuit filiam tertiam & Anstrudem appellavit, quæ in cura & regimine Sororum processu temporis, cuncta annuente caterva, successit, quæ hactenus, Christo auspice, divinis privilegiis nunc superest.” Omotarius sine dubio episcopus fuit Laudunensis circa annum DCLXXXV, in vulgatis episcoporum Laudunensium Catalogis omissus; & Salaberga post Anstrudem in Prologo salutata, fuit cænobii Laudunensis sanctimonialis. Scribebat anonymus paulo post bellum civile Dagobertum II inter & Theodoricum III, anno circa DCLXXX exortum, quod se “nuper vidisse” infra num. XIII testatur. Ex hisce primum & ultimum abunde probant, supparem scriptorem esse, ut ad petitas ab Omotario & Salaberga altera notas confugere non debeamus. Omotarium fuisse Laudunensem episcopum, non evincitur ex insolito titulo, quem illi dat anonymus noster; an aliunde id certo evincere potuerit Mabillonius, nescio. Certe eruditi auctores Galliæ Christianæ tom. 9 non nisi solam ex hac Vita petitam notitiam de illo protulerunt. Nec certiora sunt, opinor, quæ de secunda Salaberga asserit. Quamquam, ut dixi, non est iis opus, dum aliunde habemus, unde certum scriptoris ævum eruamus, asseramusque, illum scripsisse senescente seculo septimo.

[10] Ex præcitatis quidem epochis arctioribus terminis tempus, [cujus ætatem quidam terminis nimis arctis] quo anonymus noster scripsisse debuit, circumscribunt Historiæ litterariæ scriptores tom. 3 pag. 636 & seq. Certum est, inquiunt, scriptam esse Vitam S. Salabergæ post annum DCLXXX atque ante DCLXXXVIII. Primum probant ex eo, quod Biographus meminerit belli Dagobertum II inter & Theodoricum III gesti sub annum Christi 680, tamquam rei non admodum diu præteritæ, cujusque oculatum veluti testem se profitetur. Alterum inde conficiunt, quod Anstrudis, S. Salabergæ filia & proxima post matrem S. Joannis abbatissa, cui Acta nostra nuncupata sunt, ultra annum 688 non supervixerit. Atque hoc ratiocinium rursus est omnino legitimum, si modo certum sit, S. Anstrudem obiisse ante annum 688. Verum Acherius, Coïntius & Sammarthani apud laudatos Galliæ Christianæ continuatores ejus mortem anno 707 illigant, primusque, quem vidi, Mabillonius Sanctæ obitum refert ad prædictum annum 688, & omnis fere probationis loco ita notat pagina 981. S. Anstrudis anno circa DCXXCVIII ad Superos migravit, ut ex superioribus colligitur. Quænam porro ea superiora sint, unde id deducit, non satis assequor.

[11] Certe nulla mihi usquam in ejus Notis, aut in ipsis S. Anstrudis Gestis, [circumscribunt. Sanctæ genitor probabilius idem] occurrit epocha, unde circa illum annum præ reliquis ejus obitus figatur. Huc non spectat rem studiosius discutere, sed ad XIV Kalendas Novembris, ubi S. Anstrudis memoria occurrit. Interim ego anonymo nostro finem seculi 7 vage assigno. Ceterum pauca admodum sunt, quæ fusiori explicatione discussioneve egere videantur. De S. Salabergæ parentibus tamen vitæque chronotaxi sunt præmittenda pro more nostro æliquæ. Nata est Sancta illustribus parentibus Gundoïno patre, matre Saretrude, prior genita duobus fratribus Leuduïno & Fulculfo. De matre nihil alibi occurrit, quod hic locum. postulet. Suspicatur Mabillonius, Gundoïnum eumdem eum esse, de quo dicitur in Lotharii Præcepto de Eulania in Spicilegio Acheriano tom. 12 pag. 109: Nec non & eas (villas,) quas Gunduïnus in pago Portensi tenuisse non ignoratur, cum omni integritate simili modo restituimus. Non est a probabilitate aliena conjectura. Longovallius noster in Historia ecclesiæ Gallicanæ tom. 3 pag. 566 arbitratur, eumdem etiam esse Sanctæ patrem, qui in Actis S. Germani martyris Gundonius dux appellatur. Negaverat id Mabillonius sæpe laudatus in Notis ad Vitam S. Germani abbatis Grandivallensis, excusam pag. 511 & seqq. ejusdem Seculi 2.

[12] [est Gundonius fundator monasterii Grandivallensis; saltem] Rationes attulerat, quod Gundoïnus S. Salabergæ pater non fuerit dux, neque amplius in vivis esset, dum a Gundonio Grandivallense monasterium ædificari cœpit. Ejus hoc assertum probationem nullam habet, nisi in dicendis infra promissa confirmatio, quam ego nullam usquam reperio. Profecto non video, qua via confecturus fuisset Mabillonius, S. Salabergæ patrem ducem non fuisse. An forte ex eo, quod nullibi in Actis ejus dux appelletur? At debile est petitum ab unius scriptoris silentio argumentum, maxime cum is ipse præclaris Gundoïnum titulis exornet, a nobilitate, opibus, potentia commendet; quæ omnia potius suadent, non ignobilia eum munia in repuplica gessisse. His addi potest, Dagoberti regis mandato nupsisse S. Salabergam Blandino, atque talia ibidem narrari, quæ innuant, fuisse Gundoïnum apud regem & aulam potentem: denique Gundonium in Vita S. Germani, Gundoïnum vero in Actis S. Salabergæ Waldeberto notum fuisse, nominaque, una dumtaxat littera transposita variare, conspirare reliqua fere omnia. Non persuadent ea certo, fateor, at probabilissimæ conjecturæ locum faciunt, maxime cum nihil aliunde sit, quod distinguendos evincat. Id certe non præstat allegata secundo loco a Mabillonio ratio, quæ nescio, quomodo apud virum eruditissimum aliquid valere potuerit. Quomodo enim, quæso, ostenditur, non fuisse in vivis superstitem Gundoïnum S. Salabergæ patrem, quando Gundonius S. Waldebertum ad se invitavit, fundum construendo monasterio Grandivallensi concessurus? Ipsam ejus hactenus chronotaxim appello.

[13] [contrarium non evicit Mabillonius.] In Annalibus Benedictinis tom. 1 pag. 400 illigat missionem S. Germani ad regendum cœnobium Grandivallense, nuper a Gundonio conditum, anno Christi 647. Mortem S. Salabergæ tum in Notis ad Acta, tum in Annalibus figit circa annum 655. Sancta Anstrudis Laudunensis parthenonis regimen post matrem adivit vicennis, ut ejus biographus coævus testatur. Igitur hæc nata est anno circiter 635. Demus annos omnes illius seculi præcedentes S. Salabergæ primogenitæ Gundoïni, credamusque, ut Mabillonius figit, illam a S. Eustasio circa annum 614 a cæcitate & sanguinis fluxu liberatam. Ex his fluit, Sanctæ patrem natum dici non debere ante seculi sexti annum circiter 80. Jam vero, si inde ordiaris computum, juxta quem numerare poterat Gundoïnus annos circa 25, cum ei nata est primogenita, septuagenarius nondum erit, quando regendo Grandivallensi monasterio præfectus est S. Germanus: quæ ætas & aliquot etiam anni amplius, an concedi citra credibilitatem Gundoïno non possint, judicet lector. Certe obiisse illum ante Christi annum 660 nusquam ostendit Mabillonius, neque alius, quem vidi, quispiam, atque inde deductus computus apud me verisimilitudinem non excedit, manetque probabilis conjectura, eumdem S. Salabergæ parentem monasterii Grandivallensis fundatorem fuisse, quæ ex nostra chronotaxi fiet etiam verisimilior. Ceterum in Vita S. Agili apud nos cap. 3 num. 15 dicitur Gundoïnus beatissimi Agili consanguinitatis nexu propinquus.

§ II. Locus sanctæ natalis. Analecta ex Vitis SS. Eustasii & Agili. Actorum chronotaxis reliqua.

[Verosimilius nata est Sancta] Locum, ubi S. Salaberga in lucem edita est, ita ambigue biographus noster assignat num. 2. Igitur Salaberga in suburbano Leucorum opido, territorio Lingonico confini … exstitit oriunda. Oppidum Leucorum Tullensis civitas est, quæ alio etiam nomine Tullum Leucorum dicitur. Notat autem recte Mabillonius, non raro apud antiquos biographos Suburbanum pro territorio sumi, atque ita hic accipiendum monet. Territorium Tullense olim Lingonico terminabatur; at satis incertum est, utro districtus hodie medii tum comprehensi fuerint: quamquam certum sit, Tullensem agrum fuisse semper amplissimum. Hinc ex biographi verbis manet dubius locus natalis Sanctæ nostræ. Anonymus alius, apud Mabillonium sæpe laudatum scribit: Beata & venerabilis mater Salaberga Gundoïno patre, matre vero Saretrude in confinio Lingonicæ urbis oriunda fuit, in terra, quam Uternensem nuncupant, ob amnem, qui ibidem profluit. Suspicatus fuerat primo Mabillonius, per Uternensem terram designari districtum ad Araris fluvii initia, vulgo La Baronie de Darney: sed errorem correxit in calce partis 2 Seculi 4 pag. 598, ubi ita notat; Uternensem terram intellige Le pays d'ornois, qui tractus inter Mosam & Matronam a Septentrione ad Austrum protenditur ad leucas circiter decem, amne Orna, a quo nomen accipit, irrigatus. Opidum habet vocabulo Gondrecourt (Latinis Gundoïni curtis) quod S. Salabergæ natale videtur… Uternensis seu Urnensis tractus idem est cum Odornensi, de quo in Annalibus Bertinianis pag. 240 apud Chesnium & in Historia Tornutensi pag. 212.

[15] Quæ sunt hic a Mabillonio eruditissime observata, puto undequaque esse verissima, [in pago Odornensi, Pays d'Ornois indigenis.] si tamen recte locum assignavit secundus ab illo laudatus anonymus Vitæ S. Salabergæ scriptor, qui, ni fallor, unus est ex recentioribus duobus, quorum lucubrationem a stilo laudavit quidem, at suis Actis inserere noluit, quod post seculum duodecimum scripserint. Iverat ante in eam sententiam Mabillonius, ut mallet dicere, ortam S. Salabergam in Vosagi vico, Mosa nomine, ubi Mosa fluvius oritur, quo in vico Eustasius Gundoïnum convenisse dicitur in Vita num. 4 At solis nostri biographi verbis quatitur ea opinio; sive enim Mosam eum vicum dixeris, qui Gallis Meuvy, sive alium indigenis Meuse appellatum & fere tertio milliari Mosæ fluvii ostio propinquiorem, natalem Sanctæ fuisse, ortam sic non statues in suburbano Leucorum opido, sed in territorio Lingonico, quousque districtus Tullensis numquam videtur se extendisse; atque adeo secundæ Mabillonii sententiæ censeo adhærendum, cui insuper oppidum, quod a Gundoïno nomen traxisse videri potest, non parum favet. Nunc antequam ad figendam reliquam chronotaxim accedam, præmitto Analecta quæpiam, ex aliorum Sanctorum Vitis, quæ ad Sanctam nostram pertinent, ne intercalares notæ nimium excrescant.

[16] [S. Eustasius abbas Luxoviensis S. Salabergam] Jonas monachus Bobiensis scriptorque coævus Gestorum S. Eustasii abbatis Luxoviensis Seculo 2 Actorum Sanctorum Ordinis S. Benedicti pag. 118 num. 4, in Opere vero nostro tom. 3 Martii cap. 1 pag. 787 num. 5 ita narrat prodigiosam S. Salabergæ a cæcitate per S. Eustasium curationem. Cumque iter carperet, venit ad quemdam virum, nomine Godoïnum (Henschenius noster legit ex Mss. suis Gundeonum) qui eo tempore ad villam, quam Mosam vocant, ob amnem eo in loco fluentem, morabatur. Is ergo, cum vidisset Eustasium, velut gratissimum munus domi recepit. Ingressus ergo Eustasius domum, præmissa benedictione, poscit, ut liberos, quos habebat, repræsentet. Ille obediens duos bonæ indolis liberos repræsentat. Quem vir Dei interrogans: Est, inquit, tibi adhuc proles? Ille fatetur præter unam filiam luminibus orbatam, nomine Adalbertam, se amplius non habere. Veniat, inquit, illa. Quam cum vidisset, sciscitatus est, utrum juvenilis animus ad cultum divini timoris adspiraret? Affatim, ut tenera quiverat ætas, ait, se paratam esse sacris præconiis obtemperare. Dedit ille operam & per duos dies jejunio corpus affecit, mentem fide armavit, super oculos benedictionis oleum effudit: meruit tandem per interventum sancti viri cæcitas lumen habere.

[17] [adhuc tenellam prodigiose sanat;] Redintegravit ergo divina pietas interventu famuli sui luminis damna, ut hæc, quæ lumen receperat, post divina munera ad cultum timoris Dei uberius adspiraret, quæ nunc usque superest, divinis obsequiis dedita, nec solum suæ utilitati, sed & aliis providet opportuna. Idem divinitus collatum S. Salabergæ beneficium narratur in Actis S. Agili in Opere nostro ad diem XXX Augusti tomo illius mensis VI num. 15. Ecce verba. Cum autem progressi inde (SS. Eustasius & Agilus) ad monasterium Luxoviensium remearent, deveniunt ad quemdam potentissimum virum, nomine Gondoïnum, qui generositatis fastu ac enormi dignitatis copia splendens, atque beatissimi Agili consanguinitatis nexu propinquus, morabatur eo tempore in villa, quam Mosam vocant, ob amnem, super quem sita est. Hic sanctissimos viros Christique apostolos, quasi munus a Deo missum, officio recepit secumque morosius retinuit. Cum ingressi fuissent domum, benedictione præmissa, post multa colloquia spiritalis doctrinæ oblati sunt eis ad benedicendum duo filii ejusdem viri, quos suis benedictionibus sacrantes & seculi dignitate futurum ut florerent, & ad futuram vitam feliciter migrarent, vero vaticinio designarunt, ut post evidentissime claruit.

[18] [quod prodigium perperam S. Agilo tribuitur. Errores alii] Erat autem prædicto viro filia luminibus orbata, nomine Sadeberga. Cum ergo pater supplici prece deposceret, ut orationis ope ei subvenirent, recolentes, se ideo missos, ut virtus Christi amplius per eos manifestaretur & fides credentium roboraretur, sciscitantur a Puella, an velit virginitatem suam Deo dicare, si Majestas divina reddiderit illi lumen oculorum. Cum illa annuisset, tunc hi sancti viri pariter cum Puella in orationibus sacris celebraverunt triduo jejunium. Tertia autem die post Missarum solennia beatissimus Agilus oleo benedicto oculos illius perunxit & signo Crucis munivit. Miranda res! In ipso quippe momento eadem Virgo visum recepit, sacrumque velamen devotissime suscepit & virginitatem, quam voverat, inviolabiliter servavit. Eadem, quæ hic ultimo loco recitavi, habentur in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti Seculo 2 a pag. 316 totidem fere verbis: quæ nunc confer, lector, cum subjiciendis S. Salabergæ Actis num. 9, & mirare a coævis scriptoribus, tam diversa referri, an potius fingi, imo ipsa nomina variari, cum Sancta, quæ biographo nostro est Salaberga vel Sadlaberga (ut pleraque Mss. habent) anonymo scriptori Vitæ S. Agili Sadeberga, Jonæ Adalberta sit.

[19] Jonam reliquis duobus biographis priorem esse, [scriptoris, qui ejus Gesta exaravit.] certo constat, cum adhuc in vivis superfuisse S. Salabergam testetur, quando Acta S. Eustasii exarabat, & reliqui duo certe non scripserint antequam illa obiisset. Et de nostro quidem nullum est dubium, cum ejus mortem enarret, & num. 3 testetur, se Vitam S. Columbani ab eloquentissimo viro Jona scriptam legisse. Neque magis dubitandum videtur de biographo S. Agili, cum dicat, de duobus Sanctæ fratribus vaticinatos fuisse SS. Eustasium & Agilum, fore ut ad futuram vitam feliciter migrarent, … ut post evidentissime claruit, & noster anonymus numero ultimo scribat, ad moribundam Salabergam accurrisse fratrem Bodonem, alio nomine Fulculfum, orta dissidia cum Sorore compositurum. Nostrum Jonæ lucubrationem præ oculis habuisse, diffitebitur, opinor, nemo, qui utramque narrationem contulerit. Alterutramne viderit S. Agili biographus decidi certo nequit. Enimvero id si verum est, oportet scriptorem illum fuisse fabulatorem ineptum, qui gesta S. Eustasii Agilo attribuit, S. Salabergam vovisse castitatem adhuc admodum tenellam, atque eamdem inviolabiliter servasse asserit, dum interim bis nupta & quinque liberorum felicissima mater fuit, ut jam superius notavi. Atque hæc brevibus observasse sufficiat in eum solum finem, ne multum biographo S. Agili tribuatur, in iis, quæ ad S. Salabergam nostram pertinent. Is certe mihi effrons fabulator est, si tam antiquus sit, quam profitetur: neque enim capio, quomodo anno 690 scribens ignorare potuerit, S. Anstrudem, biennio ante mortuam, celeberrimæ Salabergæ filiam fuisse.

[20] Scriptor anonymus Vitæ S. Anstrudis, fere contemporaneus, judice Mabillonio in Act. Sanctorum Ord. S. Benedicti Sec. 2 pag. 975 & seqq., [Analecta petita ex Actis S. Anstrudis] ita orditur. Temporibus Dagoberti regis fuit in hoc mundo vir nobilis Baso, qui nobilibus ortus parentibus secundum naturam, nobilior factus moribus per gratiam, consilio Francorum procerum duxit uxorem Salabergam, generosi & religiosi viri Gunduïni religiosam filiam. Hæc post sterilitatem peperit sponso suo inter electam turmam natorum filiam, quæ Anstrudis appellata est. Numero 3 S. Anstrudis, postquam duodennis tantum opulentas nuptias recusasset, perrexit ad locum, in quo manet monasterium, cui præfuit Salaberga sacra mater hujus sacræ puellæ pie regendo catervam sanctimonialium. Deinde numero sequenti: Præterea (prosequitur anonymus) venerabilis abbatissa Salaberga sentiens resolutionem sui corporis imminere, pastoralem sollicitudinem filiæ suæ Anstrudi post fugam nuptiarum suarum olim Domino sacratæ, commonens eam habere curam ovilis Christi. Cum consilio itaque hujus Laudunensis ecclesiæ pontificis & Francorum procerum, qui præerant huic provinciæ, atque adsensu & electione & acclamatione Sororum, tunc in hoc loco degentium, sub regali licentia benedictione episcopali sacratur in abbatissam: eratque annorum viginti, quando gregem Christi sub suo suscepit regimine.

[21] Hisce præmissis, inquiramus, quo circiter tempore mortem S. Salabergæ & gesta ejus reliqua figere possimus. [variis annis illigatur Sanctæ obitus,] Sanctæ obitum anno Christi 614 Baronius in Nota marginali ad Martyrologium illigat, illum Carolus Coïntius anno 654 refert, Mabillonius in Annalibus & Longovallius noster in Historia ecclesiæ Gallicanæ 656 innectunt. Bailletus circa annum 654 vel 655, & circa ultimum Calmetus & Historiæ litterariæ auctores opinantur S. Salabergam ad Superos migrasse. Baronii errorem confutant, quotquot fere sunt in Actis personarum nomina, unde notæ aliquæ in chronotaxim fluere possint; propius accedunt alii, ut jam ostendo. Mortuus erat S. Ansericus episcopus Suessionensis, quando contigit S. Salabergæ visio in Actis num. 25 & seq. narrata. Obiit S. Ansericus inter annum 649, quo corpora SS. Crispini & Crispiniani transtulit, & annum 658, quo S. Drausius Suessionensis antistes subscripsit Privilegio Emmonis pro monasterio S. Petri Vivi in Gallia Christiana tom. 9 col. 338. Igitur Sancta certo non obiit ante annum 650, cum post illam visionem ibidem dicatur ad aliquod tempus adhuc in vivis mansura. At diune post S. Anserici mortem visio illa contigerit, quotque deinde annis supervixerit, vix, imo ne vix quidem, videtur posse determinari. Credo tamen, S. Salabergæ mortem a laudatis scriptoribus aliquot annis citius referri, quam revera contigit.

[22] [qui videtur figendus sub annum 665,] Etenim Sancta centesimo die occubuit, postquam S. Walberti species illi apparuerat, mortemque eo die imminentem prædixerat. Porro tum temporis præfatus abbas jam videtur fuisse mortuus: neque enim is apud Sanctam morientem usquam comparet, & totius visionis series satis clare innuit, de mortuo sermonem esse. Jam vero S. Walbertus abbas Luxoviensis a Joanne Chiffletio, Henschenio nostro, Mabillonio ceterisque fere omnibus scriptoribus ex Catalogis abbatum illius monasterii statuitur obiisse 2 Maji anni 65 illius seculi septimi, post quem, admissis præcedentibus, S. Salabergæ obitus differendus esset. Et vero huic opinioni non video, quid multum refragetur. Successit Matri in regimine monasterii Laudunensis S. Anstrudis viginti tantum annos nata, ut ejus Acta perhibent. Demus, S. Salabergam ad Superos migrasse anno Christi 665, nata statuetur Anstrudis anno 645. S. Salabergæ sex annos quinque prolibus generandis, decem sterilitatis præcedentes tribuamus, incident ejus cum Basone secundæ nuptiæ, urgente Dagoberto I contractæ, in annum 629. Hisce duos viduitatis deme, statui poterit nata sub annum Christi 610, sanata a S. Eustasio circiter decennio post, in matrimonium data Ricranno annos nata sedecim, mortuaque ætatis anno circiter quinquagesimo quinto, quæ chronotaxis, ut ut indubitatis testimoniis & epochis non nitatur, non est tamen etiam a verisimilitudine aliena.

[23] [quo admisso, facile fluit chronotaxis reliqua.] Erunt quidem in hac chronotaxi loco, quo alii ea figunt, movenda cœnobii S. Joannis Laudunensis initia; sed hoc meæ opinioni parum refragatur; neque enim ulla est ratio, cur anno potius 640, quam decennio post figatur illius cœnobii exordium. Habeo enim sedentem Lauduni anno 650 Attilum episcopum, qui biographo nostro est Attilo, usque ad Childerici II quintum, quo subscripsit instrumento, quod in Annalibus profert Mabillonius ad annum Christi 661 num. XI, quique proinde S. Salabergam cum pompa in urbem recipere potuit; habeo, ni fallor, cetera omnia, cum illa fere deducantur a sola Anstrudis determinata in ejus Actis ætate, cum regimen cœnobii illius suscepit. Certe quæcumque inde petuntur, eodem tramite in mea chronotaxi procedunt, & monui superius, me hactenus non subscribere illorum sententiæ, qui S. Anstrudis obitum anno 688 indubie quidem, ut ipsi arbitrantur, sine teste tamen illigant. Conjecturis conjecturam oppono & ad Acta Sanctæ nostræ pro more nostro illustranda propero, præmonito tamen prius lectore de marginalibus notis, ubi si Ms. nullum peculiarius assigno, apographum Chiffletianum sciat designari.

VITA
Auctore anonymo suppari.
Ex editione Mabillonii Seculo 2 Sanctorum Ord. SS. Benedicti a pag. 422 collata cum Ms. Accincti monasterii.

Salaberga abbatissa, Lauduni in Belgica secunda (S.)

BHL Number: 7463

A. anonymo.

CAPUT I.
Illustres Sanctæ natales, educatio, sanatio miraculosa. Desiderans virginitatem servare a parentibus marito jungitur, quo post duos menses mortuo, jussu regis Dagoberti secundo traditur, ex eoque quinque liberos suscipit.

[Proœmium.] Domino eximio in infulis sacerdotalibus honore decorato, religionis cui copia fuit a, Omotario papæ, necnon & sacerdoti, castissimæ Christi virgini Anstrudi abbatissæ, & Salabergæ. Jussionibus vestris, o venerandum decus parentum, almique vigoris, parere non distuli, quo potissimum almæ matris, & nostris præferendæ temporibus feminæ Salabergæ, Vitam atque gestorum seriem, in quantum res sinebat, & divina pietas favebat, meo debuerim stilo cudere. Sed ego in hac parte censeo me fore valde imparem: quippe qui vix primis sum imbutus litteris, & Christiana simplicitate educatus. Sed sum memor illius Domini & Salvatoris præconii dicentis: Petite & dabitur vobis, quærite & invenietis, pulsate & aperietur vobis; & illud Psalmographi oraculum; Aperi os tuum, & ego adimplebo illud. Unde lectorem obsecro, (si quis tamen hæc, quamvis temerario conatu adgressus sum texere gesta, captus amore sanctæ Matris legere decreverit) non quærat in his Tullianam eloquentiam, nec oratorum facundiam, non philosophorum flosculos & Stoicorum diversas assertiones; sed veritatem & simplicitatem historiæ *, neque enim aquila extensis alis semper ad æthera volitat, sed aliquotiens assolet, ut remissioribus pennis descendat ad terras, & inter regias sæpe dapes etiam vilia poma, lactucæque agrestes optimæ quæque censentur. Orandus est Salvator noster Jesus Christus, ut auram sancti Spiritus afflare dignetur, ut, caligine cordis abrasa, facultatem accommodet loquentibus, ut venerabilis Matris, quæ semper monasteriorum ecclesiarumque amore flagravit, valeamus actus disserere, & in posteros strictim succincteque promulgare. Tribuat ille, utpote vestra opitulatione, vim, qui linguas infantium fecit esse disertas.

[2] [Illustres Sanctæ natales, educatio.] Igitur Salaberga in suburbano b Leucorum oppido, territorio Lingonico c confini, secundum seculi dignitatem clarissima, parentibus non infimis, ac in servitio Dei per omnia devotis exstitit oriunda. Sed quantum illustrior, vel nobilior natalibus, adeo in nutriendi cura fuit parentibus sollicitior. Nam cum illo in tempore gens Baïcariorum d, quam Orosius e vir eruditissimus & historiarum cognitor Boïos * prisco vocabulo appellat, in extrema Germania, sita, Bonosiaca * f infecta errore, quam Bonosiacam hæresim defensores sanctæ Ecclesiæ notarunt: quæ hæresis antiqui & callidi hostis irretita habenis, purum hominem Dominum nostrum Jesum Christum absque Deitate Patris esse censebat. Ad quam nefariam & insanam doctrinam confutandam immo resecandam venerabilis vir Eustasius g abbas, divino utpote instigatus spiritu, ex Luxovio monasterio, in Vosago saltu sito, advenit, quod vir fama laudabilis, & sanctitate pollens Columbanus h, peregrinus ex Hibernia adveniens, ex munificentia Childeberti regis summo studio & labore construxit.

[3] [Parergon de S. Columbano rebusque ab eo gestis.] Sed quoniam tanti viri Columbani fecimus mentionem, ejus non est necessarium nostro Operi texere gesta, cum sint ab eloquentissimo viro Jona elucubrate edita: qualiter etiam inter turbines sæculi, & Theodorici i regis principatum, reginæque Brunechildis * instigantis versutia nefandi hostis pertulerit insidias; quomodo etiam k tirannica temeritate a Fratribus sit ejectus & Italiæ fines ingressus, monasterium Bobiense, ex permissu & autoritate Agilulfi Longobardorum regis miro opere construxit, Regulamque condiderit monachorum. Isdem præfatus Jonas in libro *, quem de vita, & miraculis ejus edidit, suo stilo prosequitur. Extant ejusdem patris Columbani scripta ad beatissimum virum Gregorium Pontificem Romanum, quæ de pervigili pastorum cura l elicuit; qui eo tempore adeo clarus habebatur, atque sanctitate præditus erat, ut etiam, Spiritu sancto favente, secreta cæli patuerint ei. Novem quoque ordines angelorum, post Paulum apostolum, mirum in modum, aut solus, aut rarus ferme disseruit. Cujus doctrina, eloquii venustate pœnitentiæque fomento universus Occidens hactenus illustratur: sed & idem venerabilis vir ad præfatum patrem melliflua remisit scripta.

[4] [S. Eustasius abbas Luxoviensis, a prædicatione Euangelii redux, Sanctam] Sed ut ad propositum revertamur, præfatam gentem per Germaniæ sinus vir Dei Eustasius aggressus, ut lucerna Conditoris, nequaquam sub modio, sed super candelabrum posita omnibus patefieret, neve talentum desuper datum humatum periret, sed potius omnibus cum duplicato fœnore patesceret, ex parte gentis m abraso erroris tramite, Euangelico (in quantum Dominus Jesus Christus contulit) mucrone truncavit, prædicans Dominum nostrum Jesum Christum, quod sicut divinitate æqualitatem Dei Patris haberet, ita & humanitatem materni corporis nostramque naturam, quam ipse condiderat, absque peccato suscepit, nulla imminuente mutatione Deitatem, qui utpote semper cum Patre fuerit, ut nihil sua dignitate minueret: unde verus Deus & verus homo appellatus sit Christus. Denique remeans ex Baïcariis vir egregius, post Germaniæ Belgicæque laboriosum callem, tandem pervenit ad quemdam virum illustrissimum, opibus & divitiis opulentum, famaque secundum seculi dignitatem præclarum, & aulicis rebus aptum, nomine Gundoïnum n, qui eo tempore manens apud villam, Mosam o nomine, ob amnem in eo loco defluentem sic appellatam, qui amnis ex Lingonicis finibus fontem sumens, post multos anfractus crebrosque terræ circuitus, Rheni velocissimi fluminis in se fluenta ex parte recipiens, oceanum Barbaricum late ingreditur.

[5] Viso igitur Gundoïnus venerabili viro, velut gratissimum munus suscepit. [prodigiose a cæcitate & sanguinis fluxu] Porro, ut assolet, & res se habent humanæ, inter salubria adhortationis verba, colloquio virorum fidelium animus crescebat piorum. Cœpit isdem vir Dei sciscitari, utrum eidem viro illustri, Francorum orto natalibus, soboles adesset: cernebat quippe, ut opinor, vir Dei, a Deo fore præscitam prolem, quam postea rei probavit eventus. Tunc vir illustris Gundoïnus cum conjuge sua Saretrude p, eleganti forma & nobili femina, duos bonæ indolis adolescentulos, ob benedictionis percepturam gratiam præsentavit; quorum senior Leuduinus q, cognomento Bodo, junior vero Fulculsus, qui & ipse alio vocabulo Bodo dicebatur. Sciscitatur denuo vir Dei, si adhuc proles superesset. Ad quem illi fatentur, se habere Puellam germanam, licet ætate præferentem, sed dudum luminibus orbatam. Ad quos vir Deo plenus ait: Veniat, quæso, ipsa, & nostris præsentetur obtutibus: senserat enim, ut reor, in spiritu, ei a Domino sanitatem fore collaturum *. Triduano igitur a semetipso exacto jejunio, super oculos Puellæ oleum benedictionis vir Dei effudit. Mirum dictu! Mox Puella sanitatem pristinam, Christi gratia opitulante, perfectissime * consecuta est.

[6] Nec immerito omnipotens Deus sic in promptu suorum obtemperat precibus famulorum, qui suas propter ipsum crucifixerunt voluntates. Sequitur deinceps aliud splendidum miraculum. Cum eadem Puella jam pridem fluxum sanguinis pateretur & gravissima corporis molestia ex hoc teneretur adstricta, vir egregius Eustasius, ut hoc perspicue comperit, divinum solitumque, profusis precibus, poscit adminiculum. Exaudivit preces famuli sui fidelis ille rerum Sator æternus, qui Sanctis suis, ejus præceptis pie obtemperantibus, præsto esse consuevit. Quid multa? Puella, sospitate percepta, incolumis est restituta. Interea cum ad perfectæ ætatis pervenisset annos, parentes ejus, cum vidissent illam gliscentem moribusque ornatam (erat enim decora venustaque vultu, verum, ut assolet post rerum discrimina in prosperis successibus animus tepescere multorum) de liberorum successione cogitantes, contra Puellæ voluntatem, eam cuidam generositate pollenti, Ricchramno r nomine, in matrimonio tradiderunt. Qui vix eam duobus mensibus jure matrimonii habens, humanis rebus exemptus, vita privatus est.

[7] His itaque transactis, Eustasius ad Luxovium regressus est s. Deinde ad Warascos, [Post varios apostolicos labores mortuo S. Eustasio succedit S. Walbertus,] qui partem Sequanorum provinciæ & Duvii amnis fluenta ex utraque ripa incolunt, pergit. Qui & ipsi eodem Bonosii, Fotinique maculati errore, ævo jam senes tabescebant. Ad quos vir Dei veniens Euangelico vomere Scripturarumque sacrarum cauterio, licet non absque labore, exercens, ne seges Dominica, crudescente gleba, suffocante zizania, in avenas loliumque adcresceret, ad sanctæ Ecclesiæ gremium revocavit; qui hactenus gratia divinæ aspirationis in eadem, quam ab eo perceperunt, norma perseverant. Sic beatus Eustasius post multa rerum discrimina, post labores immensos, post hæreticorum diras procellas Agrestiique schismatici fraudes, quæ plenius in suis Gestis continentur, ut bonus athleta summis pollens miraculis, vita beata functus migravit ad Dominum; cum curam Fratrum, post discessum magistri, tribus non parum minus rexisset lustris t. In cujus locum beatæ recordationis Walbertus in regimine Fratrum subvectus est, vir omnium fama laudabilis eximiæque sanctitatis, & in ecclesiasticis disciplinis non mediocriter eruditus, bonitate ac pietate caritateque præcipuus, exuberans doctrina.

[8] [egregius monasticæ vitæ propagator. S. Salaberga a proposito vitæ monasticæ] Hujus tempore per Galliarum provincias agmina monachorum & sacrarum puellarum examina, non solum per agros, villas, vicosque atque castella, verum etiam per eremi vastitatem ex Regula dumtaxat beatorum patrum Benedicti & Columbani pullulare cœperunt: cum ante illud tempus monasteria vix pauca illis reperirentur in locis. Sed ut ad articulum revertamur historiæ, prudentissima femina Salaberga, cum per biennium jam viduata resideret, licet sub laïco habitu degens, vigiliis, jejuniis atque eleëmosynis, in quantum vires suppetebant, intenta, quæ Dei sunt, Deo inhianter reddebat. Doctrinam vero, quam a beato Eustasio perceperat, velut mundum animal animo * ruminabat. Cum hæc ita res se haberet, decrevit animo, ut ad sacrarum virginum cœnobium v, quod venerandus vir Romaricus, ex palatio magnifice conversus, per exhortationem & solamen beati Eustasii in Vosago construxerat saltu, latebram fuga expeteret: fecissetque satis votis, si sexus non fuisset impedimentum, & regia non impedissent * obstacula. Per idem tempus Francorum sceptra regnique gubernacula Dagobertus u regebat, vir in primis acer ingenio, & principatu clarus; & non solum fidei jure sibi subjectus, verum etiam exterarum vicinarumque gentium fama metuendus.

[9] [ad secundas nuptias invita pertrahitur,] Metuens autem præfatus Gundoïnus, ne ob Filiam iram regis sævitiamque incurreret, eam a calle, quo ire sponte decreverat, pedetentim retraxit: jam enim opinio ejus ad aures regias pervenerat. Morabatur denique hisdem temporibus in aula prædicti principis vir quidam strenuus, consiliis regiis gratus, & inter suos fama celeber, nomine Blandinus w, qui cognomentum Baso acceperat, qui utpote & ipse ex Sicambrorum prosapia spectabili ortus est, mox prædictam Salabergam, non ejus sponte, quia jam dudum divinis præceptis se implicare voverat x, licet invitis parentibus, regio tamen jussu, & ob liberorum procreandorum causam, prædictus vir ad suum adscivit conjugium. Sociata itaque viro memorato, licet sub jure conjugii, Christiana tamen uterque exercebant opera, & Baptismi candidatum devotissime servabant: erant enim hospitales & eleëmosynis dediti, maximeque juxta Paulum egregium prædicatorem domesticis fidei & peregrinis, servis autem Christi summa veneratione obtemperantes, illius Salvatoris memores præcepti: Quamdiu fecistis uni ex minimis meis, mihi fecistis; & illud beati Petri apostoli: Hospitales invicem sine murmuratione.

[10] [& prolis obtinendæ ergo ad S. Remigii tumulum peregrinatur] Sed cum his, favente Domino, bonis pollerent moribus & Christiano more vitam degerent & prolem nullam capere possent, Christianissima Femina anxia tot privata privilegiis, sanctarum mulierum Annæ & Elisabeth in se adhibens fidem, quæ in Domini templo vigiliis & orationibus excubantes, post diuturnam sterilitatem y partus sanctos meruerunt procreare, ad basilicam beati Remigii pontificis, qui urbem Rhemorum Campaniæque tellurem virtutibus sacris & mirabilibus illustrabat, expetiit, ibique vigiliis & orationibus excubans, votum vovit, ut si divinitus ei soboles concederetur, ipsam Domino dicaret. Nec mora; domum reversa hoc, quod fideliter & anxie petierat, a Domino est ei collatum; concepitque & peperit filiam, cui ex aviæ vocabulo Saretrudis nomen indidit. Rursus edidit aliam filiam, quam Ebanem z nuncupavit. Deinceps vero genuit filiam tertiam, ipsamque Baptismi gratia regeneratam, Anstrudem appellavit, quæ in cura & regimine Sororum, processu temporis, cuncta annuente caterva, successit: quæ hactenus, Christo auspice, divinis privilegiis nunc superest. Quartum vero edidit liberum, cui & ipsi Baptismi gratia a sacerdotibus consecrato Eustasius nomen indiderunt, qui & infra pueriles annos defunctus est. Quintam vero bonæ indolis edidit prolem, nomine Baldoïnum aa, quem & ipsum juxta priores omnipotenti Deo sacravit. Egit denique hoc Famula Christi, omnique nisu aggressa est, ut omnem domumsuam non sibi soli, sed marito simul & liberis, Christi faceret ecclesiam.

ANNOTATA.

a Monui Commentarii prævii num. 9, nihil de hocce Omotario aliunde innotuisse. Eruditi scriptores, qui Galliam Christianam augent, ex Actis nostris illum Catalogo episcoporum Laudunensium inserunt, atque ab eo ad Attilonem quatuor medios statuunt, quos profecto omnes oportet præcoce fato abreptos fuisse, si ante annum 688, ut ipsi opinantur, sedem occupabat Omotarius. Dixi in Commentario, satis insolentem apparere mihi illam dedicationem totam. Illius primæ voces Domino eximio omissæ sunt apud Acherium, pro quibus in apographo Chiffletii legitur Diu. Salabergam, quæ tertio loco nominatur, existimat Mabillonius fuisse in monasterio tum temporis monialem. Nescio, an non forte legendum sit, Anstrudi abbatissæ & Salabergæ filiæ.

b Notavit Mabillonius, suburbanum aliquoties sumi ab antiquioribus scriptoribus pro districtu vel territorio. Certe hic ita accipiendum est, neque enim pomœria Tullensis urbis confinia dicipossunt territorio Lingonico, inter quæ medius est terræ tractus non exiguus. Circa natalem locum S. Salabergæ paucula disputavi § 2 Commentarii prævii, quem, si lubet, adi. Est porro Tullum Leucorum, Gallis Toul, urbs celebris ad Mosellam fluvium in Gallica Belgica, hodie ducatui Lotharingiæ adscita, Tullensis agri caput & episcopalis sub metropoli Trevirensi.

c Lingonum civitas, alias Audemantunum, indigenis Langres, est urbs amplissima in Campaniæ comitatu ad fontes Matronæ fluvii. Distat Tullo Leucorum in Occidentem hibernum 25 circiter milliaribus. Gonduïni curtis, seu Gondrecourt in pago Oldornensi, ubi natam existimo S. Salabergam, urbibus illis parum in Occidentem interjacet, distans Tullo septimo milliari. Consule sis Commentarium præv. num. 13 & seq.

d Ms. Chiffletii habet Baïoariorum. Baldricus Noviomorum episcopus in Chronico Cameracensi lib. 3 cap. 13 etiam Baïcarios scribit, apud Mabillonium hic. De hisce qui plura desiderat, adeat Vitam S. Agili die XXX Augusti cap. 3. litteram i & k, ubi plura de Bavaris eorumque vario nomine observata sunt.

e Paulus Orosius Historiarum lib. 4 cap. 20 scribit: Consul Marcellus in Etruria a Boiis oppressus, magnam partem exercitus perdidit, cui postea Furius alter consul auxilio accessit, atque ita universam Boiorum gentem igni ferroque vastantes, propemodum usque ad nihilum deleverunt. De iis consulibus rebusque ab illis in Etruria gestis scribit Livius lib. 33. Nihil Boiis hisce cum Bavaris commune esse magno nisu contendit Hadrianus Valesius lib. 24 Rerum Francicarum; at reclamant eruditi fere omnes. Adi Marci Velseri Historiam Boïcam & Notas ad Acta S. Agili.

f Bonosum Naïsatanum fuisse episcopum secutumque Photinum, notum apud S. Epiphanium Hæresi 51 & 71 hæresiarcham, ad caput 3 Vitæ S. Agili superius laudatæ invenies notatum littera h. Damnatum fuisse speciatim ab Anysio Thessalonicensi & Macedoniæ episcopis tempore Siricii Papæ, scribit Garnerius ad partem 2 Operum Marii Mercatoris pag. 315.

g S. Eustasii Gesta ab Henschenio illustrata habes in Opere nostro ad XXIX Martii, ubi latius hæc a Jona describuntur. Ejus obitus passim figitur anno 625. Commentarii prævii num. 21 statuireditum S. Eustasii ex Bavaria circa annum 620, quo decennem circiter S. Salabergam a cæcitate sanavit. Sunt qui uno alterove anno citius id prodigium collocent, quod chronotaxi meæ parum refragatur, etiamsi sedecim annis nata credatur Salaberga, quando a S. Eustasio sanata est. Sic enim non nisi sex annis producenda esset ætas ejus usque ad nativitatem S. Anstrudis. Vide Comment. num. 22. Ceterum de Vosago saltu in Burgundia, quam a Lotharingia & Alsatia dirimit, & Luxoviensi monasterio sæpius apud nos actum est viderique potest Mabillonius in Notis ad Vitam S. Columbani.

h Vitam S. Columbani scripsit idem Jonas monachus Bobiensis, ediditque Mabillonius Sec. 2 Act. Sanctorum Ordin. S. Benedicti pag. 5. De ejus in Galliam adventu disputabimus ad diem XXI Novembris, ubi ejus Acta illustrabimus. Mabillonius ibidem pag. 10 Nota a dicit, anonymum nostrum affirmare, S. Columbanum in Gallias advenisse Childeberto Austrasiis & Burgundionibus imperante, quod ex subsequentibus hic, ni fallor, verbis conficit. Jonas in Vita S. Columbani Sigibertum nominat: at corrigitur a neotericis, qui passim omnes censent, legendum Childebertum. Is porro est filiusSigiberti regis, moxque Austriæ regnum, ac, mortuo Guntramno patruo, anno 593 Burgundiæ sceptrum obtinuit.

i Est hic Theodoricus, qui Childeberto patri veneno exstincto in Burgundiæ regnum puer successit anno 596. De ortis inter illum & S. Columbanum dissidiis vaferrimæque Brunechildis machinationibus plura habes in laudata S. Columbani Vita num. 31 & seqq. Dissidiorum origo fuerunt reprehensa a viro sancto turpia Theodorici adulteria, a quibus facile abstinuisset optimæ indolis princeps, nisi adulterantem vafra Brunechildis & perditi aulici exoptassent, rati, sua scelera sine Venerum istarum patrociniis secura esse non posse.

k Theodorici scilicet, qui illum a Fratrum consortio expulit & Vesontionem ablegavit, ut idem Jonas narrat num. 33 & seqq. Quæ vero ad Agilulfum Longobardorum regem & monasterii Bobiensis initia spectant, habes ibidem num. 59 & seq.

l Dixerat ad hunc locum Mabillonius, nullam sive Columbani ad Gregorium Magnum de pervigili Pastorum cura lucubrationem, sive Gregorii ad Columbanum epistolam exstare. Postea in Addendis Seculi 4 parte 2 pag. 598 monet, egregiam S. Columbani ad Gregorium epistolam edidisse Patricium Flemingum, qui S. Columbani Opera recensuit Lovanii anno 1667. Eamdem recuderunt in novissima Operum S. Gregorii editione monachi Benedictini tom. 2 columna 1036 & seqq., ubi notant, duas alias dedisse ad Gregorium columbanum, responsorias autem Gregorii non superesse. Quod ad lucubrationem Columbani de pervigili Pastorum cura attinet, neque ego illam hactenus potui reperire; verum utcumque mihi dubium est, an non de Pastorali libro Gregorii, quem in præfata epistola Columbanus plurimum laudat, hic sermo sit, & vox hic forte aliqua exciderit ex periodo, quæ est paulo obscurior.

m Mendose in Ms. Chiffletii legitur: Expargescentis ipsius abrasam erroris dubietatem tramite Euangelio &c: correctius in apogropho Belfortii: Denique præfatæ gentis errorem vir Dei Eustasius verbi Dei mucrone truncavit. At hæc ipse Belfortius forte ita emendavit, uti & quæ sequuntur, hoc modo: Prædicans Dominum nostrum Jesum, sicut divinitatis æqualitatem ex Deo Patre, ita & humanitatem ex Matre nostramque naturam, quam ipse condiderat, absque peccato suscepisse.

n Eadem, quæ hic narrantur, præter curationem a sanguinis fluxu, cujus solus anonymus noster meminit, habentur fere ad verbum in Vita S. Eustasii tom. 3 Martii num. 5, prout ea recitavi Commentarii prævii num. 15 & seq. Ibidem etiam exhibui horum narrationem ex Vita S. Agili, notavique crassos errores a biographo illo commissos. Porro pater S. Salabergæ a Jona Gundeonus dicitur, alibi etiam Gondoïnus, Gonduïnus & Gondonius: existimo enim, eumdem esse Sanctæ parentem, qui in Actis S. Germani abbatis Grandivallensis & martyris, a Boboleno auctore coævo scriptis & in Opere nostro ad diem XXI Februarii illustratis, num. 8 Gundonius dux appellatur, & dicitur fundum concessisse S. Waldeberto condendo monasterio Grandivallensi. Consule, si lubet, Commentarii prævii num. 10 & seq.

o Duplex est in Mappis geographicis nuperrimis Guilielmi de L'isle vicus ad os Mosæ fluminis ejusdem fere nominis; alterum Meuvy indigenæ, alterum tertio ferme milliari distantem in Meridiem Meuse appellant. Hic aliquot passibus abest, ille ejus aquis alluitur ejusque nomen Mosam Latine exprimit laudatus geographus. De illo arbitror hic sermonem esse, licet alteri forte magis conveniant dicta Hadriani Valesii, qui in Notitia Galliarum pag. 361 sic scribit. Mosa vicus in finibus Lingonum pagoque Bassiniaco, a fonte fluminis Mosæ, cui adjacet, dictus, inter Audomatunnum Lingonum & Tullum Leucorum positus est … vocatur Mevse en Bassigni.

p Hæc in Ms. nostro & apud Chesnium vocatur Saretruda. Synonymam habes infra S. Salabergæ filiam.

q S. Leuduini Gesta habes operose discussa in Opere nostro tom. 3 Septembris ad diem XI, quo illius memoria apud martyrologos occurrit. Redibit de illo sermo infra num. 17. uti & de Fulculfo numero penultimo Vitæ.

r Ms. Accincti monasterii habet Ricranno, cui cum nupsit Sancta nostra numerabat annos circiter sedecim, adeoque primæ ejus nuptiæ ex chronotaxi mea anno Christi 626 vel sequenti illigandæ sunt.

s Eustasii prædicatio præpostero hic ordine resertur. Certe in Vita S. Eustasii & Agili dicitur prius Warascis ac deinde Boiis prædicasse. De Warascis pluribus disputat Valesius in Notitia Galliarumpag. 688. Ubi tum temporis consederint, enucleate anonymus noster exponit, ad utramque scilicet Duvii, alias Dubis, indigenis le Doux, fluminis in Burgundia ripam.

t Hinc initur chronotaxis abbatum Luxoviensium. Præfectus est a S. Columbano Luxoviensibus monachis Eustasius sub annum 610, illisque præfuit tribus circiter lustris, adeoque fere ad annum 625. Illi successit Walbertus seu Waldebertus: is, Adsone abbate Derviensi ejus biographo teste, cum per quadraginta annorum spatium … locum sibi delegatum augeret rebus & numero Deo servientium … migravit ad Dominum VI Nonas Maji, anno scilicet ex computu 665.

v Celebris hodie locus est in Lotharingiæ, vocaturque S. Romarici mons, Gallis Remiremont.

u Primus scilicet illius nominis, qui anno 622 a Clotario patre in regni societatem adscitus & Austrasiæ sceptro donatus est. Patre e Vita anno 628 sublato, in Neustria & Burgundia rex agnitus Dagobertus, & statim in Burgundiam profectus est, oppressis & calumniam sustinentibus subventurus, ut scribit Aimoïnus de Gestis regum Francorum lib. 4 cap. 19. Verisimiliter cum in Burgundia ageretinnotuit illi Salabergæ propositum, atque tum anno 629 initæ sunt ejus suasu cum Blandino nuptiæ.

w Blandinum, qui hic Baso cognominatur, perperam Bavonem appellat Bucelinus in Menologio. Sancti viri celebris est antiquusque cultus in monasterio Laudunensi S. Joannis. Verisimiliter idem est, qui Meldis colitur 1 Maji, quod ad illum diem in Supplemento Operis disquiri poterit.

x Sunt, qui Salabergæ parentes & ipsam Sanctam tantum non violati voti reos habent. Mallem, votum hic mitius, per desiderium, voluntatem aut propositum exponere. Dicit Jonas in Vita S. Eustasii: Quam (Salabergam) cum vidisset, sciscitatus (Eustasius) utrum juvenilis animus ad cultum divini timoris aspiraret; affatim, ut tenera quiverat ætas, ait, se paratam esse sacris præconiis obtemperare. Ast nemo inde votum servandæ castitatis extundet. Illud quidem expressis verbis asserit & petitum a S. Agilo, & emissum fuisse a S. Salaberga, S. Agili biographus; verum, qui in tot ibi impegit errores, non facit, ut hic illi credam.

y Perperam ex his verbis deducit Mabillonius,diuturnam fuisse S. Salabergæ sterilitatem, neque enim de ea hæc, sed de Anna & Elisabetha asseruntur. Ego decem illi annos concessi, ita ut trigesimum circiter ætatis ageret, cum primogenitam enixa est Saretrudem.

z Duarum seniorum filiarum ejus Saretrudis & Ebanis mentionem alibi non invenio. De reliquis vide Commentarium prævium num. 1.

aa De Baldoïno martyre & archidiacono Laudunensi brevibus egit Bollandus ad VIII Januarii, pluribusque agi poterit in Supplemento Operis. Ejus cædem ita narrat scriptor Vitæ S. Anstrudis in Actis Sanctorum Ord. S. Bened. Sec. 2 pag. 977: Tenerrime autem a sorore dilectus Balduinus in simplicitate cordis sui, dolose cum peste invidiæ vocatur ad placitum a ministris satanæ in quadam villa Laudunensis provinciæ. Qui sumens secum duos tantummodo equites, tertius confestim ivit causa placiti ad hostes crudeles, omnium hominum, quos terra sustinet, sceleratissimos, sed falso colore pacis mox deceptus est & confossus gladiis.

* Ms. habet Ecclesiæ

* Ms. Boïas

* alias Bonosiaco, supple: esset

* Ms. Regina Brunechilde instigante, versutas &c.

* Ms. interpunctione posita: Isdem præfatus Jonas librum &c.

* Ms. collatam

* deest in Ms. liberat. Invita marito traditur, eoque post duos menses viduatur.

* Ms. interserit trutinabat sæpiusque

* Ms. Irretissent

CAPUT II.
S. Salaberga a viro consentiente recedit, monasterium insigne Lauduni construit, piisque monitis maritum seculi periculis subducit.

[Marito consentiente, Deo soli servitura] Interea cum egregiæ sanctitatis opinio beati Walberti, cujus superius memoriam fecimus, pene per universos Francorum terminos eximie pullularet, & solertia prædicationis ejus a Christo Domino, sine quo nil boni agitur, affatim fervesceret, essetque omnibus Deum colentibus gratus; monasteriaque virorum ac mulierum * Christi ex ejus norma affatim conderentur, cernens beata Salaberga servum Christi militemque præclarum tot florere exemplis virtutibusque flagrare supernis, & assidue velut e luporum faucibus ereptos ubique greges Christi adunare, eum ad propriam domum, ob benedictionis ab eo gratiam percipiendam, crebrius accersitum, velut divinum munus sibi a Domino fore concessum, ovans suscipiebat, verbaque salubria & animarum medelæ congrua haurire ex ejus mellifluo ore desiderabat, flagrabatque instantissime animus, ut spretis phaleramentis seculi, pompisque mundanis postpositis, ad virtutum culmen apicemque sanctitatis valeret ascendere: de quo virtutum culmine Dominus quoque & Salvator in Euangelio loquitur, dicens; Omnis qui reliquerit patrem, aut matrem, aut domos, aut filios, aut agros, propter nomen meum, centuplum accipiet, & vitam æternam possidebit. Et illud; Ignem veni mittere in terram, & quid volo, nisi ut ardeat?

[12] Quid plura? Auctore Deo, omnem spem suam post Deum beato viro committens, [monasterium condere incipit:] viro converso, prolibusque Deo sacratis, religionis veste accepta, inito cum beato Walberto consilio, conniventia existente mariti, cœnobium puellarum in suburbio Lingonicæ urbis, in hæreditate vel successione paterna conatur exstruere. Quod propriis redditibus prædiorum suorum & successione hæreditatis paternæ Christum faciendo hæredem nobiliter ditavit: ad quod opus peragendum venerabilis Walbertus, solamen artificesque, & viros industrios præbuit atque commisit. Qui locus licet Austrasiorum finibus immineret, vicinus tamen Burgundiæ erat, distans a Luxovio monasterio paulo minus millibus a quadraginta, ibique adunatis centum seu amplius, tam ex nobilium liberis, quam ex proprio officio puellis, illum Christo Domino dicavit. Sed cum jam pars maxima fabricæ monasterii constructa esset, cœpit Famula Christi præsaga, utpote spiritu Dei repleta, cum viro Dei trutinare animo, non esse in eodem loco puellarum cœnobium tutum, nihilque stabilitatis habere vel munitionis locum. Nam licet barbaries procul abesset, regum tamen limitibus hinc inde admixtis, periculi indicium futuris temporibus erat, quod periculum nos deinceps vidimus.

[13] Denique nuper civile bellum inter reges Francorum Theodoricum b & Dagobertum circa illos fines est actum: loca ibi vicina quæque depopulata; agri, villæ, ædes, & ipsa (quod gravius est) Sanctorum corpora igne sunt cremata. Unde liquido patet, divino eam spiritu fuisse imbutam, quæ pridem anticipavit discrimen. [quo nondum perfecto, Lau dunum secedit.] Consilio quippe adepto cum præfato Walberto abbate, qui ingenio & vigore sagaci, & natura bona in talibus præditus erat, quem postea & comitem itineris, & socium laboris habuit, eligit iter, Christo duce, ad instar sanctissimi Abrahæ patriarchæ, qui de Mesopotamia Syriæ egressus, terræ Philistinorum colonus exstitit, eamque, Deo promittente, in postera successione sortitus est. Quæ imitata Dei Famula, relinquens patriæ solum paternasque sedes, malens cum Christo egere, quam Mammonæ lucra possidere & tot pati discrimina, cum vitæ stipendio ad urbem Lauduni c cum maximo apparatu, & cum animabus a Deo sibi commissis proficiscitur. Quæ urbs licet obsidione vallari ab hostibus possit, tamen natura loci & in cacumine saxi sita, munitionem robustam obtinuit, ut frangi nequeat a barbaris & periculo careat.

[13] [Laudunensis urbis descriptio, ubi Sancta cum suis sacris virginibus] Nam cum eam vetusto tempore Wandali d, Alani, Hunni, cæteræque Germaniæ, & Scythiæ gentes frustra vallassent, nulla aggerum arte imminente, non fundibalorum jaculis, non armorum spiculis jacientibus, nec arietum impulsionibus obtinere valuerunt, sed casso labore frustrati, inertes recesserunt. Excepto enim murorum ambitu, qui extrinsecus in proceritatem collis extenditur, intrinsecus ipsius muri circuitus humo coæquantur: unde fit, ut machinarum ars ibi nulla queat oppidum fatigare. Sed & altrinsecus saxa naturalia ambiunt. Urbs infra referta puteis. Ad ipsos quoque portarum exitus fontes emanant perennes *, qui in usus hominibus, pecoribus & jumentis potui dantur. Igitur cum jam ad illuminandam urbem veluti solis radius veneranda Fœmina cum suis sequacibus sanctis appropinquasset, præsul oppidi illius Attilo e cum summo favore ei obviam pergit, tanquam si divinum munus turbaque angelica ad se venisset, & ovans sanctas famulas Christi cum choro psallentium, cum psalmodia & hymnidicis summisque laudibus deducit in urbem.

[15] [ab episcopo solenni ritu excipitur, eaque ingressa, dæmones] Sed miraculum illius magnificum dictu, quod nocte eadem in ipsa urbe gestum sit, non est silendum. Prædictus itaque pontifex præcepit pueris ac familiaribus sibi creditis, ob præparandam in crastino die familiæ Christi refectionis gratiam adesse. Ministri igitur attoniti, velociter per noctem portam oppidi ingressi, obviam sibi ferarum ac bestiarum diversa genera cernebant. Nam ille bubalum, alius cervum, ille ursum, alius suem, nonnulli lupos, plerique nihilominus vulpes, alius interim lascivum asinum, trucemque cernebant leonem, egredientes & fugientes simul de civitate, & cetera monstra bestiarum, quas huic Operi intexere prolixum est, ne fastidium lector incurrat. Quo miraculo pavore perculsi omnes ministri mirabantur, quoniam illo in loco istæ bestiæ tales nusquam antea apparuerant. Quid datur aliud intelligi, nisi quod sanctitatem ac vigorem ancillarum Dei antiquus hostis non ferens, cum suis satellitibus fugiens discessit?

[16] [larvati inde fugiunt, qui dudum urbi præsederant,] Nec immerito se in bestiarum ferarumque monstruosas deformat figuras variaque figmenta depromit, qui utpote a bono Creatore bonus creatus est angelus, superbia deinceps tumidus, dudum dixerat in corde suo: Super astra cœli ascendam, ponam thronum meum ad Aquilonem, & ero similis Altissimo: nunc de superna claritate, & paradiso deliciarum ejectus cum suis sequacibus, in forma vermium, soricum, vel qualibet deformi specie actus mysterium operatur iniquitatis. Siquidem priscis temporibus, quod plerique memoria f adhuc retinent, & superstites esse noscuntur, qui hoc facinus viderunt, quod in eodem oppido, ut creditur, antiqui anguis * versutia crudeliter vigebat; plebeios rusticos atque hebetes homines arte callida ludificabat; de quo scribitur; Cujus mille nocendi sunt artes: nam sub specie baptismatis idololatriæ eos sibi proprie vindicabat. Denique retroacto tempore & idolum vocitabant, velut a ludo * incipientes, in medio eorum dumtaxat diabolo debacchante, plerumque homicidia perpetrabantur. Egerat hoc nequissimus dæmon callida astutia, ut, si quis ibidem proximum alterius quolibet modo debilitasset, a consanguineis vel affinitate conjunctis innoxius foret ab effusione sanguinis; videlicet ut in longius consuetudo nefanda incrementum malignitatis augeret, & miferam urbem suis habenis irretitam, iniquus prædo velut propriam vindicaret.

[17] Sed omnipotens Miserator omnium rerum Dominus, [Ingens Lauduni monasterium condit] qui vult omnes homines salvos fieri & ad agnitionem veritatis venire, ad sui juris plasma clementer respiciens, olim jam hoc sacrilegium & nefandum facinus a civitate ista radicitus evacuavit. Sed nunc rursus ad cœptam redeamus narrationem. Denique contemplata conditione loci, cernentesque idoneum ac gratissimum & absque discrimine munitionis locum, cœperunt fundamenta ecclesiarum atque domorum jacere g. Quibus peractis ac prospere gestis, cœperunt ad laudes Dei omnipotentis & Domini nostri Jesu Christi, nobilium soboles servientiumque * concurrere. Quis enim vir potens, aut femina nobilis, qui illis in locis degeret, qui non beatam Salabergam ex affectu diligeret? Erat enim hilaris semper & placido vultu, caritate atque humilitate perspicua, eleëmosynis promptissima, & circa Dei cultum valde devota. Quid multa? Infra exigui temporis spatium coacervatæ in eodem loco sunt, vel monasterio adunatæ, plus minusve trecentæ famulæ Christi, illisque dispositis per turmas ad instar Agaunensium monachorum Habendique h, normam disposuit.

[18] Die ac nocte præcepit psallendo canonem omnipotenti Deo personare, [& saluberrimis præceptis moniales instituit, & virum suum ad vitam monasticam pertrahit.] & juxta egregium prædicatorem Paulum sine intermissione orare. Quæ institutio hactenus in eodem cœnobio, Christo auspice, celebratur. Flagrabat quippe in eodem desiderio canendi carminis amor intentus: plures siquidem, ut supra diximus, nobilium ad servitium Christi colligendas sitiens adunabat. Nam inter cæteras nobilium Sicambrorum feminas Odila nobilitate & ingenii natura boni pollens, quæ & ipsa pridem a venerabili Walberto Christiani vigoris insigne & salubre acceperat antidotum, consilio accepto cum regali viro illustri Bodone i, quem superius Leuduinum prædiximus, qui eo tempore industrius & potens erat, postpositis phaleramentis mundi, ad Dominum sunt conversi. Res suæ monasteriis collatæ *, post beatam Salabergam eundem callem tenentes, Lugdunum properaverunt. Bodo, incisa cæsarie, monachi in quantum res sinebat agebat officium, ac non multo post k Tulli oppidi adeptus episcopatum, naturæ debitum reddidit. Veneranda quoque Odila, Christi stigmate suscepto, sanctarum virginum se choro conjungens, sub obedientiæ tenore vitam beatam degens, spiritum, cui omnia debentur, reddidit.

ANNOTATA.

a De primo illo condito a S. Salaberga cœnobio variæ sunt conjecturæ, certum nihil. Galterotus in Anastasi Lingon. pag. 324, arbitratus fuerat, eodem loco fuisse abbatiam S. Petri, excisam apud Lingones, sed carpitur a Mabillonio hic, quod ista abbatia infra muros Lingonensis civitatis, ut vetera instrumenta loquuntur, id est, intra muros urbis posita fuerit. Præmiserat, non pomœria Lingonum per Suburbanum intelligi posse, cum hæc sexaginta fere milliaribus, non autem paulo XL minus a Luxovio disparata sint. Verum nescio, an ea conjecturam fundare possint, cum ex scalis non paucis geographicis & in nuperrima etiam mappa eruditissimi Bouchet nondum quadragesima leuca veteri Gallica Luxovium a civitate Lingonum absit. Mabillonius deinde in Addendis Secul. 4 part. 2 pag. 598 notat: Quidam hunc locum explicant de celebri parthenone S. Petri de Polengiaco, (de Poulangey) diœcesis Lingonensis: & postea in Annalibus Seculo 1 pag. 350 credit, eo ipso loco inchoatum fuisse monasterium, ubi S. Salaberga a S. Eustasio sanata fuerat, in vico scilicet Mosa, de quo supra littera o, quod ille hæreditatis procul dubio paternæ fuerit, imminens Austrasiorum finibus vicinusque Burgundiæ. Calmetus tom. 1 Historiæ Lotharingiæ auctæ col. 453 Nota y arbitratur, non inepte credi, conditum fuisse, ubi hodie est Prioratus Richecurtensis, qui etiam S. Salabergæ dicitur. Situs in agro Odornensi quatuor milliaribus distat a Gundoïni curte, subestque abbatiæ S. Joannis Laudunensis. Eligat lector ex conjecturis satis incertis, quam voluerit.

b Belli inter Theodoricum III & Dagobertum secundum Austriæ regem obscura fere est alibi memoria. Ludovicus du Four in Annalibus Francorum ad calcem tom. 3 Scriptorum rerum Gallicarum anno 677 illud illigat, ejusque profert mentionem in diplomate Childeberti ex Mabillonii lib. 6 de Re diplomatica. Mabillonius in Observationibus præviis ad Acta nostra existimat, sub annum 680 in Austrasiæ & Burgundiæ finibus ab his regibus bellatum fuisse. Credere licet, dissidia illa orta fuisse extremis Dagoberti annis, ita utab epocha mortis ejus dependeat tempus hujus belli. Epocha vero illa satis adhuc instabilis est inter eruditos, quorum alii Dagoberti cædem anno 677, alii 678, alii 679, & alii denique sequenti illigant.

c Est ea civitas antiquis Lugdunum, seu, ut volunt alii, etiam Laudunum Clavatum dicta, indigenis Laon, munitissima, monti imposita in finibus Remorum. Varias de nominis origine conjecturas videre licet apud Valesium in Notitia Galliarum & auctores Galliæ Christianæ auctæ tom. 9 pag. 507 & Mabillonium in Addendis Seculo 2 parte 2 Seculi 4.

d Wandali & Alani & Hunni ex Dacia & Pannonia circa annum Christi 406 Coss. Arcadio aug. VI & Anicio, ut habet Prosper, in Gallias irruperunt. Meretur hic audiri Hieronymus in epistola ad Ageruchiam, quæ scripta est anno juxta Pagium 409. Innumerabiles & ferocissimæ nationes, inquit, universas Gallias occuparunt. Quidquid inter Alpes & Pyrenæum est, quod Oceano & Rheno includitur, Quadus, Vandalus, Sarmata, Alani … &, o lugenda respublica! hostes Pannonii vastarunt…Moguntiacum, nobilis quondam civitas, capta atque subversa est…Vangiones longa obsidione deleti: Remorum urbs præpotens, Ambiani, Attrebates, extremique hominum Morini, Tornacus, Nemete, Argentoratus translati in Germaniam. Aquitaniæ Novemque populorum, Lugdunensis & Narbonensis provinciæ præter paucas urbes populata sunt cuncta. Indubium videtur hoc etiam tempore Laudunum a barbaris, & forte non semel tentatum fuisse.

e Alias etiam Attola, Attila, Attilo & Atelanus vocatur apud auctores Galliæ Christianæ tom. 9 col. 511. Ejus ante annum 637, quo consecrationi S. Autberti episcopi Cameracensis adfuit, non occurrit mentio. Sedit usque ad annum 665, quo subscripsit chartæ Amandi pro monasterio Barisiacensi, datæ Lauduno civitate octavo decimo Kalendas Septembris anno quinto regni … Childerici regis. Consuli possunt laudati scriptores & Mabillonius tom. 1 Annalium Benedictinorum pag. 440. Dicitur idem fuisse frater Leudegisili episcopi Remensis ex Flodoardo lib. 2 cap. 6

f Mirum videri potest in urbe, quam SS. Remigius, Genebaudus aliique plurimi viri apostolici suis prædicationibus lustrarant, ad usque seculi septimi fere initia idololatriam tam atram perdurasse.Mansisse tamen ad illa usque tempora in Galliis idololatriæ vestigia non pauca, abunde probat S. Gregorius Magnus scribens ad Brunichildem reginam lib. 9 epist. XI, alias 5 lib. 7. Hoc quoque pariter hortamur, ut & ceteros subjectos vestros sub disciplinæ debeatis moderatione restringere, ut idolis non immolent, cultores arborum (de qua peculiari Gallis idoli specie Plinius tit. 16 cap. ult.) non existant, de animalium capitibus sacrificia sacrilega non exhibeant. Quia ad nos pervenit, quod multi Christianorum & ad ecclesias occurrant, & quod dici nefas est, a culturis dæmonum non abscedant. Quodnam speciatim id fuerit Lauduni superstitionis sive idololatriæ genus, non satis clare edicit anonymus, neque ego alibi reperio.

g Monasterii illius notitiam suppeditat Hermannus monachus lib. 3 de miraculis B. Mariæ Laudunensis cap. 22, ubi, postquam dixerat ædificatas fuisse a S. Salaberga basilicas septem, Harum primam, inquit, quæ principalior esse dicebatur, in honorem sanctæ Genitricis conditam appellari voluit S. Mariæ Profundæ, ad differentiam forsitan Majoris ecclesiæ S. Mariæ, in qua episcopalis sedes consistit. Secundam S. Michaëlis & omnium Angelorum. Tertiam S. Joannis Baptistæ & omnium Patriarcharum atque Prophetarum. Quartam B. Petri apostoli omniumque Apostolorum. Post has quatuor ad introitum abbatiæ construxit quintam in honore S. Crucis… Sextam in honore S. Apri mart. Septimam in honore S. Mariæ Magdalenæ. Harum ergo septem ecclesiarum adhuc restant quinque: duæ vero, id est, S. Crucis sanctique Apri mart., præ nimia vetustate defecerunt. Scripsit hæc Hermannus ante incendium Laudunense, adeoque ante annum 1112, nam eo urbis conflagratio contigit, de qua Guibertus Vitæ suæ lib. 3 cap. 9, quæ huc pertinent, sequentia: Cum igitur cremaretur ecclesia atque palatium, dictu mirabile mysticumque Dei judicium! titio utrum nescio, an carbo ad monasterium virginum convolavit & S. Joannis ecclesiam succendens, beatæ etiam Mariæ, quæ Profunda dicitur, sanctique Petri in cineres convertit. Igitur post conflagrationem non supererant nisi ecclesiæ duæ, nimirum S. Michaëlis & S. Mariæ Magdalenæ. Nostro tempore, inquit Mabillonius, sola superest S. Joannis Baptistæ basilica. Illa igitur restituta fuit, destructæ reliquæduæ, forte postquam in possessiones sanctimonialium venerunt Benedictini monachi anno 1127.

h De pio illo Habendensis monasterii instituto sic legitur in Vita S. Amati apud Mabillonium Seculo 2 pag. 133. Porro S. Amatus semper eremi secretum diligens, infra profunda vastaque Vosagi castrum reperiens, sicut in præsentiarum cernitur monasterium, transmigravit, ibique, opitulante Domino, multis virginibus psallentium per septem turmas, in unaquaque turma duodenis psallentibus, die noctuque jugiter instituit. Habendense monasterium, alias Romaricense appellatur, de quo supra. Agaunensis notitiam habes apud sæpe laudatum Mabillonium tom. 1 Annalium Benedictinorum pag. 678 & in Opere nostro hoc ipso die ubi illustravimus SS. Martyrum Agaunensium Mauritii & Sociorum Acta. Continuatæ ibidem noctu diuque psalmodiæ originem ex antiquissima charta protulerunt Sammarthani tom. 4 pag. 13, ubi legitur: S. Victorius (in concilio 60 episcoporum coram rege Sigismundo Pio) … ait… Recte mihi videtur, ut secundum plenissimam devotionem domini regis & psallendi institutionibus, fiant novem normæ, … ut succedentes sibi in Officiis canonicis, id est Nocturnis, Matutinis, Prima, Tertia, Sexta, Nona, Vespertina, in hanc die noctuque indesinenter Domino famulentur. Chartam aliam habes Gloriæ posthumæ S. Mauritii & Sociorum §. 2.

i Ex Bodonis & Odilæ conjugio nata est Teutberga, quam condito a se monasterio virginum pater præfecit. Vide S. Bodonis seu Leuduini Acta discussa XI Septembris pag. 840 num. 12 & seqq.

k De anno & ordine, quo S. Bodo episcopatum Tullensem adiit, vide conjecturas varias in Commentario de ejus gestis num. 15 & seqq.

* Ms. interserit virginum.

* Ms. qui usui hominum pecorum, ac jumentorum potum dant.

* in Ms. consecratio inseritur

* alias in Ms. dolo

* Ms. servitiumque

* lege contulerunt, vel rebus suis … collatis

CAPUT III.
Sanctæ obitus: miracula ante & post illum patrata.

[S. Salaberga plurimis nitet miraculis, sororem sanat malo caduco:] Igitur cum beata Salaberga in sanctitate morosa, exornato vultu, ut de beato narratur Hylario, cum Sororibus pie vitam duceret, puella quædam sanctimonialis in eodem cœnobio, cadivæ vesaniæ indepta, dum cursum in ecclesia canere cœpisset, coram omnibus effrenata mente in terram corruit, quam mox beata & venerabilis Mater secum familiariter acceptam sedula oratione pro ea Dominum poscens, opitulante divina gratia, ab eadem peste purgavit, & in servitium Christi libere abire jussit incolumem. Plurima autem & valde celeberrima sunt, quæ in laudibus a atque memoria venerandæ Matris stilo inseruntur, quæ postmodum suis aptabuntur locis. Quodam vero tempore dum beati viri Walberti præstolaretur adventum, & falerni copia deesset, jus tritici, vel hordii, quod Cervisam nuncupant, & arte conficitur humana, quo Occidentalium pleræque nationes utuntur, jussit facere: quam in vas, quod lingua communi Tonnam b vocant, mittere jussit. Sed cum vas adplene refertum ex poti liquore non esset, famulaque Christi, cui obedientiæ causa eodem anno juxta tenorem Regulæ ad cellarium custodiendum sororibusque ministrandum ordo evenerat, ad venerabilem Matrem cum humilitate veniens, ait.

[20] Domna, inquit, Mater, quid faciemus, quia vas non est plenum ex sicera, & aer æstuat; si sanctus vir abbas in veniendo moras innexuerit, [prodigiose auget cerevisiam.] vereor, ne poti liquor in acerbitatem aceti acescat. Ad quam illa ait: Vade, & quod subsequens ex liquore est confectum, funde in vase. At illa non dubia, celeri cursu pergens, ut jussionem sanctæ Matris impleret, reperit vas plenum, quod paululum pridem semivacuum reliquerat, ac sic omnipotentis Dei misericordia actum est, ut, dum Matris fides armatur, obedientiæ vigor in discipula roboratur, virtusque divina protinus panditur, potum, quod exiguum erat, in majus augetur, remeansque Dei famula cum alacritate & humilitate, sanctæ Matri narravit miraculum. Illa summo rerum Creatori Domino Jesu Christo referens gratias qui servientibus sibi in veritate cito adesse consuevit. Patratum est deinceps aliud miraculum. Soror quædam lavando vestimentorum sordes, ut mos est, ad cellam officinæ, qua hæc agi solitum erat, veniens, accepit vasculum, quod in talibus rebus adesse necessitas poposcit, deferens simul & exigua ligna.

[21] Sed quia catena, in qua pendebat vas, exilis & brevior constabat igni non appropinquans, [Trabes cellæ sponte inclinantur, ut pendentia ex illis abena] reperiens de industria famula Dei aliam catenam sibi invicem nexuit: & ecce alia sodalis ejus cum alio vasculo ex æris metallo facto adveniens, simile optabat opus, humiliter supplicans sociæ, dixit: Commoda mihi, soror, unam catenam, ut ambæ velocius operemur. Ait socia: Pro caritatis gratia commodabo tibi; sed perge tu & affer ligni quantitatem, quantam valueris, quia ardue suspenduntur vascula, ut valeamus perficere, quod necessitas compellit. Quæ cum abiisset, nequaquam reperit, quod petiit. Tunc utræque ancillæ Christi anxiæ esse cœperunt; quid tamen facerent, ignorabant. At ecce subito magno cum sonitu cella officinæ, quasi casura, semet flectendo adicitur igni c. Tunc concito cursu famulæ Christi, omnesque Sorores ad eam aspiciendam veniunt, & quidnam esset fragor strepitusque inquirunt. Sed videntes miraculum, stupefactæ sunt quod acciderat.

[22] Tunc venerabilis Mater jubet, ut ad hoc miraculi genus, [propius ad subjectum ignem demittantur.] vir Dei Italus presbyter, atque ejusdem cœnobii præpositus contemplaturus accederet. Vir autem Dei cum affuisset, videns cellam fragoribus non dirutam, sed illæsam permanentem, uberes omnipotenti Deo gratias retulit; perpendens meritum Matris, quæ ita imbutas ac devotas haberet discipulas, quarum caritati ferventi etiam elementa servirent. Quadam denique die cum extra murum oppidi, infra claustra tamen cœnobii, æstivo tempore deambularet, vidit Lanfredum monachum hortulanum suum d, in horti ambitu nescio quid oleris causa investigantem & noxia gramina abscidentem, ad quem sub sibili voce silentique, quod nequaquam aliqua Sororum audire potuerat, ait. Defer, inquit, nobis ex lactucis, frater Lanfrede. Hæc illa, innuendo magis, quam loquendo affatur. Hæc præfatus frater narrare consueverat, qui adhuc superest. Mirum dictu! vox, quæ parvo anhelitu, & nullo alio audiente, emissa fuerat, in aures Fratris admodum pervenit, quasi in præsentia Fratris ipsius dicta fuisset. Erat autem spatium inter eos, quasi stadiis quatuor, aut eo amplius.

[23] Accidit quoque & aliud miraculi genus. Cum quodam tempore in coquinæ officio, ut mos erat, per hebdomadam suam Sororibus deserviret, & pisciculi, vel alia quælibet monasticis usibus apta minime suppeterent, Basinus archidiaconus ejusdem urbis, [Vox ejus ad insolitum spatium protenditur. Indigentia ejus] in domo sua recumbebat; voxque in ejus aures insonuit, dicens: Nosti, quod Abbatissa onus coquinæ Sororibus exercet, ad eam visendam deberes quantocius properare. Sed ille levius retinens neglexit. Cumque usque ter fuisset admonitus, etiam insuper verbera minatur adhibere. Quid ageret? quid tantæ Matri deferret? Minime ad hujuscemodi opus habebat. Tandem aliquando domum egressus in foribus ostii reperit hominem, piscem miræ magnitudinis gestantem: quem divino nutu allatum credens, dato dumtaxat pretio, piscem beatæ Matri detulit; ex quo illa pulmentum Sororibus adhibens, omnes usque ad satietatem refecit. Quod ne quis de industria factum credat, sed nutu divino ad ejus refectionem exigendam præparatum.

[24] [parthenonis divinitus archidiacono revelatur. Sancta morbis affligitur.] Quam vero quanto tempore in hac vita omnipotens Deus dilexerit, immo ut aurum obrizum purgaverit, silentio non est prætereundum. Quodam namque tempore febrium vena accensa, quam gravi molestia corporis perferebat; ita ut loquendi facultatem amitteret: sed cum melius, Christo præsule, convaluisset, sciscitata, immo flagitata a Sororibus, quidnam talis fuisset correptio, illa ferventi spiritu respondit: O dulcissimæ Sorores, quid investigare vultis rei causam, a sævis namque nimium & tetris opprimebar spiritibus *: quando autem melius convalescebam duæ alæ deorsum * venientes girabant, quarum visio auro purissimo pulchrior erat: nam & summitas earum gladio ancipiti acutior sentiebatur. Cum autem ab his vallabar, fugiebant teterrimi spiritus. Quid autem aliud per hanc datur intelligi, nisi ut omnipotens Deus plasma suum in præsenti dumtaxat purgaret vita, & dexteræ suæ protectione roboratam cum Sanctis aggregaret? Alæ etenim in Scripturis sanctis, supernæ intelliguntur potestates. Convalescens corpore, sed mente robustior, anno & novem non plenis mensibus vixit, tentatione exacta.

[25] [Variæ illius virtutes atque inter has] Nam quis valeat ejus sanctitatis sagacitatisque astutiam cum dignis referre præconiis, cujus caritas & humilitas cunctarum subjectarum sibi præeminebat miræ dulcedinis & bonitatis affectus. Erat enim hilaris vultu venustaque aspectu, alacris in colloquio, moderata in verbo, consilio prudens; in ordinandis cœnobii causis præcipua, sagax ingenio, eleemosynarum amori dedita, & hospitalitate non pigra. In regulari norma discreta, imitans sanctarum feminarum Melaniæ videlicet & Paulæ vitam; quarum Melania, ut ait beatus Hieronymus, nobilissima Romanarum feminarum & Marcellini quondam consulis filia, Hierosolymam navigavit: ubi tantum humilitate, & caritate insignis exstitit, ut Theclæ nomen acceperit: Paula vero relicto patrimonio urbano, Grecorum orta prosapia Bethleëmitica rura expetens, summa bonitate & humilitate vitam degens, sacrum spiritum Domino reddidit. Et ut altiora repetam, beata Salaberga imitata Helenam augustam, Constantini augusti matrem, ut historia narrat Ecclesiastica, mortificatis carnis membris mundique pompis postpositis, quotidianis Deo famulabatur obsequiis. Quicquid enim in cœnobio utilitatis, & quæ munditiæ essent exercendæ, sibimet deputabat.

[26] [perfecta humilitas laudatur. Visionibus] Coquinam autem, vel reliquas causas, quæ monasticis rebus peragi solent, vicissim suis hebdomadibus ministrabat. Sed cum hæc & cætera his similia bona, Christo præsule, faceret, quodam tempore vidit in mansione, quam frequentare solita erat, tabernaculum e polo miræ claritatis & splendoris descendere, quod deorsum spatiosum, & sursum arduum videbatur, in quo recepta avis miri candoris ac splendore nimio fulgens eam apprehensam in extasi positam, immo translatam trans fluvium quemdam ingentem asportavit & in prata valde amœna immisit, ubi diversorum florum & immensa odoramentorum genera fragrabant: atque inter candentia lilia & rosarum rubentium flores vidit immensa infantum agmina utriusque sexus, niveis cycladibus & laureatis capitibus ovantes; inter quos & Magobertus e puerulus aderat. Qua visa, ait: Agnoscis me, mater? Illa ait: Nescio. Respondit puer: Ego Magobertus sum filius Amilianæ, quem ante te misisti, & sum modo in illa claritate, quam cernis.

[27] Vidit quoque venerabilem virum Ansericum f pontificem obviam sibi venire: [illustratur & de morte etiam secundo præmonetur.] ad quam ait: Agnoscis me? At illa fatetur, se ignorare. Ego sum Ansericus episcopus Suessionum, quem crebrius in domo tua accersitum vidisti: veni, & ostendam tibi valvas paradisi & ostendam civitatem Dei altissimi & duodecim sedes Apostolorum ex auro gemmisque rutilantes. Cui & ait: Ecce tibi locus præparatus est, sed quia beata Maria precibus Sororum, eo quod eis sis adhuc necessaria, deprecata est Filium suum, ut a superis celerius illuc revertaris, præmia possessura tibi a Domino collata. Interim avis illa iterum eam apprehensam in ore ejus anhelitu recuperato a superis remisit. Igitur dum quadam nocte soporem caperet, in specie venerabilis viri Walberti g, utpote angelus Domini, apparuit ei tertio, qui cingulum ejus de renibus abstractum secum detulit, quod cingulum ulterius non comparuit, significans, ut opinor, quod in posteritate ejus honor successionibus adcreverit. Qui, ut ipsa referre solebat, candore nimio fulgebat, & hac voce admiranda affatur Fœminam.

[28] O dulcissima Filia, præpara te, ut accipias bravium & exitum tum præstolare, [ægrotat & centesimo post die] quia & ego ex victoria tua cupio bravium accipere, quia centesima ex hac die dies vocationis tuæ eveniet, ut laboris tui fructum, quem cum magno sudore quæsiisti, cum multiplicato fœnore in horreo Domini tui recondas. Hæc audiens illa unam * ex sororibus sibi familiarem accersitam vim somnii tenoremque rei pandit, & cæteris promere distulit. Angelus autem Domini præcepit ei, ut per singulos dies ac noctes infra illum centenarium numerum expleret Psalterium. Ab illa igitur die cœpit vigiliis, jejuniis, psalmis & orationibus plus solito, vacare, quanto firmior de promisso, tanto alacrior de obsequio. Ante vicesimum autem diem vocationis ejusdem pedum dolore tacta lectulo decubuit, ut de viro perfecto scribitur: Florebit amigdalus, impinguabitur locusta, dissipabitur capparis, quoniam ibit homo in domum æternitatis suæ. Novissime expleto Officio, convocatis Sororum agminibus, hac eas voce affatur. Permanete in servitio omnitentis Dei, o famulæ Christi, quia non qui cœpit juxta divinum oraculum, sed qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit.

[29] Interea, ut assolet in rerum opulentia discordiam etiam inter propinquos generari, [migrat ad Superos XXII Septembris.] germanus Bodo h aliquas villas, quas per chartarum seriem ad ipsum condonaverat cœnobium, illicita usurpatione retinebat. Sed comperta Germanæ ægritudine, dum illa pro hac re anxia Domisium deprecaretur, summa cum festinatione ad eam venit, moxque chartas invicem roborantes, hactenus totum ratum perduxit. Sed cum sensisset, se migraturam a corpore, valedicens Sororibus, Italum presbyterum poposcit, ut pro se (sicut mos est) expleret officium. Et hæc flagitans, sacrum emisit spiritum, Sanctorum aggregata cœtibus, perceptura duplicia in æterna gloria a Christo, cui virtus & imperium in sæcula sæculorum. Amen. Obiit præfata Famula Christi X Kalendas Octobris, qua die sancta Thebæorum, Mauricio duce, Acauno celebratur passio. Reliquiæ quoque ejus in eodem conduntur loco i; ad cujus polyandrum claræ post obitum patuerunt virtutes.

ANNOTATA.

a Nonne ex his cuipiam videri posset scriptor aliam de gestis S. Salabergæ lucubrationem præ oculis habuisse, imo forte alius fuisse ab eo, qui antecedentia scripsit?

b Tonna a Teutonico Tonne, Gallice Tonneau, Latine Dolium.

c Obscura est hæc anonymi nostri narratio in omnibus Mss. Clarius anonymus alius apud Mabillonium hic rem sic explicat: Fragore nimio cella concutitur, ita ut ab ipsis fundamentis penitus evelli videretur, incurvataque compage parietum, & inflexo robore materiarum, sine ullo sui damno vel detrimento ruinæ, Divinæ nutu voluntatis tectum & tota machina domus adducitur & approximat igni.

d Tum hinc, tum ex Vitæ numero 18 de S. Bodone tonso, liquet, parthenoni adjunctum fuisse monasterium monachorum.

e Quis Magobertus ille, quæ Amiliana, aliunde non liquet.

f Mortuus est Sanctus Ansericus inter annum 649 & 658, ut numero 21 Commentarii prævii probatum invenies.

g Mabillonius in Elogio historico S. Waldeberti pag. 504 num. 6 opinatus fuerat, visionem hanc contigisse post S. Waldeberti obitum: deinde mutavit sententiam & pag. 1093 corrigendum monet, quæ visio ante S. Waldeberti obitum contigisse videtur. Rationem non addidit, quare ex iisdem verbis contrarium judicet. Credo ego, narrationem illam totam magis innuere, jam tum mortuum fuisse S. Waldebertum, atque ex ea opinione chronotaxim adornavi Commentarii prævii num. 22.

h Utrique S. Salabergæ fratri Leuduino & Filculfocognomen Bodoni fuisse, testatur anonymus num. 4. Hinc oritur dubium, de utro hic sermo sit. Dissentientes inter se neotericos & utriusque partis rationes propositas habes in laudato sæpe Commentario de S. Bodone num. 19. Eo, ne actum agam, lectorem remitto, monitum tamen, Coïntii sententiam melius cum mea chronotaxi componi. Si enim tantum post mortem S. Salabergæ Bodo monachum induit, difficile intelligitur, quomodo vir sexagenarius a seculi curis recens traductus ad regendam Tullensem ecclesiam assumptus fuerit. Quidquid sit, hoc magis dolere quis posset, inter tot antiquitatis monumenta chartam confirmationis, de qua hic, erutam hactenus non fuisse. Ex ea procul dubio, cum paucis ante obitum Sanctæ diebus confecta fuerit, certam epocham haberemus.

i Translatio S. Salabergæ colitur Lauduni XI Kalendas Martii, de qua biographus S. Anstrudis, qui ejus Acta seculo XII expolivit, ita loquitur. Monstratur autem locus in ecclesia B. Mariæ (Profundæ) semper Virginis, in qua sanctissimum corpus illud (S. Anstrudis) sepultum multis requievit annis: donec inde translatum & una cum ossibus B. Salabergæ (quæ in ecclesia illa etiam quiescebant escebant, ut ex priori S. Anstrudis Vita patet) matris suæ reconditum est in superiori ecclesia B. Joannis Baptistæ. Translationis annus & occasio obscura sunt. Crederem, fuisse incendium Laudunense, de quo ad partem Vitæ secundam littera g: at ibidem scribit Hermannus monachus, ecclesiam S. Joannis etiam combustam fuisse. Fuerit itaque sola hæc paulo post restituta, ad eamque, qui supererant, ex aliis basilicis thesauri translati.

* Ms. sororibus

* Ms. a dorso meo venientes girabant me

* Corrige uni &c.

DE S. GUNTHILDE ANCILLA VIRG.
QUÆ COLITUR IN PIBERBACH IN EPISCOPATU EUSTADIENSI

COMMENTARIUS HISTORICUS
De cultu & gestis.

Gunthildis ancilla virgo, quæ colitur in Piberbach in episcopatu Eustadiens (S.)

AUCTORE C. S.

[Exponitur Sanctæ veneratio in Plangkstettensis abbatiæ] In hujus sanctæ Virginis, omnibus martyrologis, quos consului, ignotæ notitiam induxit nos Musei nostri, dum vixit, amantissimus R. P. Mauritius Chardon, Societatis Jesu sacerdos. Hoc enim procurante, amplissimus ac reverendissimus dominus Maurus Xaverius Hoërbst, Ordinis S. Benedicti abbas Plangkstettensis, quædam de ejusdem vita cultuque propria manu sua subsignata & sigillo munita anno 1751 ad nos transmisit, sine quibus eam tantum nomine tenus novissemus. Laudatus itaque abbas scribit, monasterium suum a comitibus Hirspergensibus Ernesto, Gebhardo II Eustadiensi episcopo & Hertwico in pago Plangkstetten fundatum, sanctæ Virgini Mariæ in cælos assumptæ & Joanni Euangelistæ atque omnibus sanctis angelis anno 1129 dedicatum fuisse. Bruschius eam fundationem soli Ernesto adscribit, sic inquiens: Habuit (Gebhardus II) germanum fratrem comitem Hirsbergensem Ernestum, qui anno Domini MCXXIX pietatis Christianæ zelo construxit ac fundavit Blankenstetensem Benedictinorum abbatiam insignem.

[2] [ecclesia filiali Piberbachensi,] Quod ad loci situm attinet, Matthæus Suetter in Tabula Palatinatus Superioris Bavariæ illum exhibet in episcopatu Eustadiensi, qua Bavariæ adjacet, ad fluvium, Sultz dictum, æquali distantia inter oppida Berching & Berngries, apud quod prædictus fluvius Alemanno, vulgo Altmul, miscetur. Haud procul a dicta abbatia, media scilicet hora, inquit laudatus abbas, sita est parœcia Piberpach, quæ inter ejusdem ecclesias, ut vocant, filiales numeratur. Suetterus in Tabula mox memorata vicum Biberbach ad eumdem fluvium Sultz quarta circiter parte milliaris Germanici a Plangkstettensi monasterio versus Berngries collocavit, quod cum reverendissimi abbatis dictis satis concordat. In hoc porro pago S. Gunthildem virginem & antiquitus cultam & hocce tempore coli idem abbas affirmat, utque id pro præterito tempore probet, producit R. P. Joannem Wincklerum, ejusdem monasterii sui sub medium seculum XVII Priorem, ex cujus Ms. ad propositum nostrum sequentia recenset: Ibi ergo ecclesia antiquissima etiamnum extat, S. Michaëli archangelo, divæ virgini Gunthildi & S. Sigismundo regi solenniter dedicata, ornataque tribus altaribus.

[3] In primo quidem vetustissimæ ligneæ majores statuæ, perbelle adhuc deauratæ, S. Michaëlis, patroni primarii; [ubi Dominica ante Dedicationem S. Michaëlis] & S. Gunthildis, lacteum vasculum in manu tenentis, patronæ secundariæ, conspiciuntur; in secundo statua beatæ Virginis Mariæ cum Filio suo Jesu, ac in tertio S. Sigismundi, antiquitate plurimum venerabiles. Rursum post alia ex eodem Wincklero ita pergit reverendissimus: Communitas Piberbachensis (similiter & Schambachensis prope Arenspergam) S. Gunthildis sanctitate miraculisque permota, ante plura secula Virginem in suam patronam delegit & in hodiernum usque diem magna quotannis celebritate populique concursu ipsa dedicatione ecclesiæ filialis Piberbachensis, Dominica proxima ante festum S. Michaëlis incidente, maxime ut pecorum patronam, allatis undique copiosis muneribus pecuniarum, butyri, ovorum, carnium, candelarum, Missarum &c, venerata est, atque etiamnum constantissima pietate veneratur. Hactenus laudatus abbas ex Wincklero, cujus dicta ipse etiam ex hodierno Sanctæ cultu ibidem sic confirmat. Atque hanc (erga S. Gunthildem pietatem) præ cæteris viciniis annuatim æmulatur spectatissima civitas Eystettensis (episcopatus) Greding, devotissime illuc peregrinans, relictis abundanter oblationibus, aliisque intimæ pietatis ac fiduciæ in sanctam Virginem operibus clarissimis.

[4] [magno cum populi concursu colitur.] Civitatem sive oppidum Greding Suetterus in supra memorata Tabula exhibet in eodem episcopatu Eustadiensi nondum uno & medio milliari Germanico versus Occidentem a Piberbach dissitum. Schambachensem parœciam in mappis geographicis non reperi; sed Arenspergam, prope quam sita esse dicitur, suspicor, illud oppidum esse, quod Suetterus pariter locat in ipso limite episcopatus Eustadiensis, qua versus Septentrionem intra Onoldinum marchionatum extenditur, septem circiter milliaribus Germanicis a Piberbachio. Hanc suspicionem mihi movet locorum vicinia; nam Arensberga, vulgo Arensberg, urbs parva Westphaliæ, longius inde distat. Porro legitimum S. Gunthildis cultum, & quæ de vita ipsius narraverat, & nos ex ipso mox referemus, Wincklerus ibidem confirmat his verbis: Hæc omnia probantur tum ex continua & immemoriali accolarum traditione ac festi celebritate, tum ex vetustissimis imaginibus in ecclesiæ Piberbachensis pariete depictis ac pendulis, una singulis iconibus clare additis Germanicis versibus, quibus S. Gunthildis vita satis exprimitur. Hasce icones, quas æri incisas lectori exhibeo, mox examinabimus; interim observasse juverit, in iis Sanctam cum radiis exhiberi, eamdemque in nona, quæ postrema est, in altari inter anathemata & miserorum vota exhiberi; hoc apposito versu Germanice: Hic apud S. Gunthildem Deus magna miracula patrat.

[5] Aliud ejusdem Gunthildis, & quidem vetustioris cultus argumentum petit laudatus abbas a Gundeckaro, [Probatur ejusdem cultus antiquus.] ejus nominis II, ordine vero XVIII episcopo Eustadiensi, in cujus libro, in quo patronos & episcopos ejusdem sedis depictos habebat, sub S. Gunthildis icone hic versus subscriptus legitur:

Tu prece condigna Gunthildis adesto benigna. Hujus B. Gundekari seu Gundechari gesta Commentario historico illustravit Boschius noster tom. 1 Augusti ad diem 2, ubi ostendit, ipsum ab anno Christi 1057 usque ad 1075 Eustadiensi episcopatui præfuisse. In eodem Commentario § 3 ex libro Pontificali, quem Beatus ipsemet dictavit aut scribi curavit, enumerantur altaria ab eodem consecrata, & inter hæc num. 21 unum occurrit S. Gunthildis his verbis: Super altare S. Udalrici, confessoris Christi, & sanctæ Gunthildis virginis. Ibidem num. 33 in instrumento ejusdem B. Gundechari inter sanctarum virginum reliquias, quas in ara S. Willibaldi deposuit, recensentur etiam reliquiæ sanctæ Gundhildæ. Forsitan in eodem Pontificali, ex quo Boschius aliqua tantum excerpta Eustadio acceperat, etiam sæpius de ea fit mentio; sed hæc interim sufficiunt pro S. Gunthildis immemoriali cultu asserendo, quippe qui seculo XI jam vigebat.

[6] Porro licet hujus Sanctæ cultus hoc tempore præcipue floreat in Piberbach, [Corpus ejus in Suffersheim quiescere,] ejus tamen corpus non hic, sed in Suffersheim inter heterodoxos quiescere, aut saltem proxime elapso seculo etiam quievisse creditur, teste Wincklero, cujus verba ex laudati abbatis Mauri recensione subjungo. Hujatis Virginis, inquit, ossa integra in Suffersheimensi ecclesia, quamvis sine honore (uti hæreticorum mos est) nunc quoque asservari, populoque monstrari, reverendissimus Dominicus Platus, abbas XL Blangkstettensis noster, vir de omnibus bene meritus … anno MDCLI oculatus testis affirmavit. Est autem Suffersheim vicus, quem Fredericus de Wit in mappa geographica Franconiæ statuit in episcopatu Eustadiensi; sed nunc ditionis Onoldinæ esse docent notitiæ Mss. Plangkstettenses, quibus utor. Ad illum autem vicum sanctæ Virginis cadaver impositum plaustro a duobus bobus sponte deductum fuisse, ibidemque humatum imago septima indicat; in octava vero additur, etiam sacram ædiculam super illo exstructam fuisse.

[7] Verum mirari satis nequeo, cur Sanctæ cultus in Piberbach potius quam in Suffersheim celebris fuerit, [aut saltem elapso seculo quievisse dicitur.] si sacrum ejusdem corpus hic, non ibi semper quieverit; nisi forte is, postquam Suffershemium hæreticis cessit, Piberbachi magis cœperit inclarescere propter altare, quod velut secundaria ecclesiæ patrona ibidem erectum habebat. Forsitan etiam aliquot ejusdem Sanctæ reliquiæ ibidem antiquitus honoratæ fuerunt; nam quidquid sit de corpore, quod abbas Dominicus Platus Suffershemii a se visum ait, ex iis, quæ num. 5 diximus, verisimile est, reliquias aliquas a Sanctæ corpore separatas fuisse. Jam quod ad diem cultus ipsius spectat, monuimus supra, nullam de ipsa mentionem fieri in Martyrologiis. Ex dictis quoque num. 3 liquet, nullum certum mensis diem ejusdem annuæ festivitati assignatum esse præter diem dedicationis ecclesiæ Piberbachensis, quæ Dominica proxima ante festum S. Michaëlis mense Septembri celebratur. Quamobrem cum hæc Dominica in diem XXII Septembris, aut in unam e sex sequentibus semper debeat incidere, ad horum primum de ea agere nobis hic visum est.

[8] [Vita ipsius in tabulis pictis exhibita,] Vitam S. Gunthildis nullam habemus præter eam, quam sæpe laudatus abbas ex Winckleri Prioris Ms. ad nos transmisit. Hic autem, ut supra dictum est, post medium seculum XVII vixit, adeoque aliquot ac forsitan etiam multis seculis scripsit post Sanctæ obitum, quam seculo XI juniorem non esse liquet ex num. 5. Sed neque antiquiora Mss., unde sua acceperit, Wincklerus commemorat; imo nulla hujusmodi sibi præluxisse satis insinuat, dum pro fide dictis suis facienda non nisi traditionem & Piberbachensis ecclesiæ icones laudat. Quas ab abbate sæpe memorato accepimus, æri incidi curavimus, & pro commodo lectoris, qui Germanicam linguam non callet, singularum inscriptiones, a laudato patre Chardon missas, Latine hic subjungimus. Inscriptio primæ: Hic S. Gunthildis observabatur a suo domino, & lac conversum est in lixivium. Secundæ: Hic S. Gunthildis lac pauperibus distribuit. Tertiæ: Hic impetrabat a Deo S. Gunthildis, ut fons oriretur ex salice. Quartæ: Hic iterum prosiliit fons, ut tam illa, quam pecora ejus biberent. Quintæ: Hic se leprosus in fontem immersit, & factus est mundus. Sextæ: Hic se S. Gunthildis Deo commendat pro ultimo suo agone, uti & corpus suum. Septimæ: Cadaver a bobus, jugum non patientibus, ducebatur Suffershemium ad montem. Octavæ: Hic sepulta est, & ædicula super illam erecta. Nonæ: Hic apud S. Gunthildem Deus magna miracula patrat.

[9] [& a Wincklero Priore Plangkstettensi] Ex hisce itaque atque traditione Wincklerus sequens Sanctæ elogium concinnavit: S. Gunthildis virgo, nobilis cujusdam Suffersheimensis, loci ad sylvam Weissenburgensis siti dynastæ (Vissenburgum sive Weissenburg ad Nortgoiam imperialis civitas est intra episcopatum Eustadiensem) ancilla pecoria, (vulgo ein vien magd) vitam olim inter pecora, rusticosque labores ducebat sanctissimam: ut nimirum rusticis quoque ancillis immortale sanctitatis præberetur exemplum. Hæc Virgo cum cæteris Christianæ pietatis operibus deditissima esset, eleëmosyna tamen pauperibus eroganda delectabatur maxime. Hunc in finem duos limpidissimos saluberrimosque fontes, unum in annosa salice prosilientem, alterum e terra ebullientem (in quo postea leprosus lotus pristinæ sanitati restitutus fuit) a Deo precibus impetravit. His fontibus & terra & pecora mirum in modum fœcundabantur, uberrimosque fructus proferebant, ita ut B. Gunthildis sine detrimento domini pauperibus abunde subvenire posset.

[10] [seculo XVII ex tabulis pictis] Præterea inter cætera indubia traditur, quod S. Gunthildis quadam tempestate lactis amphora onusta (ut nimirum lac egenis erogaret) & domino suo forte obvia, quid gestaret, interrogata, humillime responderit, se lixivium portare, subito lac in lixivium divina virtute conversum fuerit. Quo miraculo Deus divæ Virginis innocentiam ac sanctitatem demonstravit. Tandem S. Gunthildis bonis operibus plena ac sanctitate conspicua, animam suam copusque Deo commendans, beatam oppetiit mortem. Hujus cadaver sanctum, instinctu forte divino, plaustro impositum, a bobus indomitis usque ad montem castri Suffersheim (nunc ditionis Anspachensis) placidissime deductum, ibidem terræ mandatum, paulo post ob crebra miracula patrata sacello exstructo decoratum fuit. Hactenus ille; deinde subdit ea, quæ de corpore in Suffersheim servato, & de cultu ejusdem Sanctæ supra jam recitavimus, ac denique pro his omnibus laudat traditionem & icones, verbis num. 4 recitatis. Verum quid de hoc S. Gunthildis elogio censendum sit, modo videamus.

[11] Quam antiqua ea traditio sit, quam ipse continuam & immemorialem vocat, [& traditione concinnata,] & in scribendo secutus est, aliunde non didici; sed quod ad icones spectat, eæ ab ipso perperam vetustissimæ appellantur, si hæ eædem sint cum iis, quas a reverendissimo abbate Plangkstettensi acceptas exhibemus. Ex tabula enim octava, cui annus Christi 1630 adscriptus est, liquet eas hocce tempore, quo scribo, non nisi 100 ac 25 annorum ætatem habere. Forte tamen hodiernæ istæ tabulæ ex antiquioribus, quas ille laudat, prædicto anno 1630 depictæ fuerunt, & pro prioribus ætate confectis in eadem ecclesia appensæ. Dubitandi ratio est primo, quod, eum Wincklerus medio seculo XVII vixerit, verisimile non sit, eum icones, sua ætate pictas, vetustissimas appellaturum fuisse. Secunda ratio est, quod hodiernæ icones in una eademque tabula pictæ sint, teste P. Mauritio Chardon in notitiis Mss., in quibus ait, illas pictas esse in lignea tabula pervetusta, quæ adhuc integre exstat in ecclesia Biberbacensi; Wincklerus vero non obscure insinuet, suas partim in pariete, partim in tabellis pictas fuisse; cum dicta sua confirmet ex vetustissimis imaginibus in ecclesiæ Piberbachensis pariete depictis ac pendulis. Tertia denique ratio est; quod, licet eædem quoad substantiam inscriptiones Germanicæ sint, quæ in tabula nostra leguntur, quasque ex Wincklero recitat laudatus abbas, in una tamen & altera voce discrepent: verum hoc etiam ex describentium incuria potuit contigisse.

[12] Ex dictis collige, totum istud S. Gunthildis elogium non nisi exiguæ & admodum dubiæ esse posse auctoritatis; [exiguæ est auctoritatis.] cum tam incerta traditione, tabellisque seculo proxime elapso, sive ante annos 25 supra 100 forte primum pictis nitatur; sancta vero Gunthildis quinque ut minimum vel sex seculis ante floruerit. Sed qualiacumque ea sint, cum alia non haberemus, danda esse censuimus, tum quia Sanctæ cultus ex hisce probatur, tum quia ex iisdem liquet, quæ sit Piberbachensium de ipsa existimatio & qualiscumque traditio. Qua ætate S. Gunthildis vixerit, nec ex dicto elogio, nec aliunde assequi potui. Id unum certum est, eam juniorem non esse seculo XI, post cujus medium altare ipsi a B. Gundecharo dicatum fuisse, num. 5 probavimus; quamdiu tamen, quove ante id tempus seculo obierit, plane inexploratum est.

[13] Jacobus Gretzerus Societatis Jesu presbyter theologus, [Chunihildis abbatissa in Thuringia,] eruditis scriptis suis vitæque integritate clarus, lib. 2 Observationum in Vitam S. Willibaldi, per Philippum episcopum Eustadiensem scriptam, cap. 3 credidit, S. Gunthildem, quam B. Gundecharus inter patronos Eustadienses recensuit, & versu, quem num. 5 dedimus, invocavit, esse Chunihildem seu Cunihildem, quam Othlonus in Vita S. Bonifacii archiepiscopi Moguntini, ab hoc Sancto ex Anglia evocatam & monialibus in Thuringia magistram datam esse scribit. Gretzerum audiamus. Altera (quæ ex Anglia ad S. Bonifacium venit) fuit Chunihild seu Cunihildis, cum filia sua Beragith, … quas S. Bonifacius monasteriis Thuringiacis magistras & rectrices dedit. In libro Gundackari, hoc nomine secundi episcopi Eystettensis, in quo patroni & episcopi ejusdem ecclesiæ prisco & casco penicillo depicti sunt, inter patronos ponitur & pingitur quoque S. Chunihildis hoc apposito versiculo:

Tu prece condigna Gunthildis adesto benigna. Nec est, quod quis suspicetur, Gunthildem esse diversam a Chunihilde Othloniana ob scripturæ diversitatem, quia nemini vel paululum in antiquis monumentis versato obscurum est, quam talia nomina barbara varie scribi soleant. Quocïrca neque ego eandem scribendi rationem ubique sequendam duxi.

[14] [quam aliqui in Eustadiensi diœcesi] Videtur autem Cunigildis seu Gunthildis inter patronos Eychstettenses collocari, quia ex Thuringia sæpius in has partes excurrerit; nam & S. Wunibaldus tres annos in Boïca docendo, concionando, ignaros impigre instruendo, malosque mores & depravatas consuetudines exstirpando posuit, Utilone tunc imperante, priusquam Heidenheimium ex Thuringia sedem suam transferret, ut est in Historia vitæ Wunibaldinæ. Neque enim isti initio statariam vitam agebant, sed ubi ubi necessitas opem efflagitabat, præsentes sese sistebant. Ita fieri potuit, ut necessitas cœnobiorum, in quibus sanctimoniales degebant, Cunigildem sæpius in Boïcam evocaret; & hac ratione inter patronos Eystettenses sedem inveniret; nisi id factum velis, quod in Thuringia præesset monasteriis virginum sub S. Wunibaldi tutela constitutis. Hactenus Gretzerus, cui consentiunt auctor Thuringiæ sacræ in Monumentis monasterii Ordorfiensis § 13, Georgius Christianus Joannis in Serrarii Moguntiacis auctis ac recusis lib. 3, annotat. 24, Menardus lib. 2 Observationum in Martyrologium Benedictinum ad diem VIII Decembris, Arturus in Gynæceo sacro & Maihewus in Sanctis Benedictinis Angliæ ad eumdem diem.

[15] [olim cultam crediderunt, longe alia est] Nescio, an ea S. Gunthildis imago in laudato B. Gundechari libro etiamnum tam clare depicta appareat, ut certo discerni possit, utrum ancillam an abbatissam referat. Nescio pariter, an eamdem recte inspexerit Pater Chardon, qui in notitiis Mss. ad nos datis diserte scripsit: Certum esse videtur, vel certe verosimilius est, in libro Gundekari … inter patronos positam esse potius & pictam S. Gunthildem, ancillam pecorariam, quam illam alteram monasteriorum in Thuringia rectricem, adeoque non huic, sed priori appositum versiculum quadrare: Tu prece condigna &c. Ego, si ea dubia sit, non dubito, quin S. Gunthildem, Piberbachi cultam, referat ob rationes, quas lectori expendendas propono. Certum est, seculo XI aliquam S. Gunthildem virginem in diœcesi Eustadiensi cultam fuisse, ut liquet ex altari S. Udalrici confessoris Christi, & sanctæ Gunthildis virginis, quod a B. Gundecharo consecratum esse, num. 5 ostendimus. Nec alterius, quam hujus, fuisse censendæ sunt reliquiæ sanctæ Gundhildæ, quæ ab eodem episcopo inter sanctarum virginum reliquias in alio altari depositæ loco citato dicuntur. Sanctam Tutelarem suam Piberbachenses pariter Gunthildem appellant, eamdemque & Virginem dicunt, & in diœcesi Eustadiensi jam a multis seculis cultam, ex traditione sua asseverant.

[16] [a S. Gunthilde virgine, quæ seculo XI] Contra abbatissa Thuringica, Othlono, ex quo ea nota est, ipso teste, Chunihildis appellata fuit, nec virgo, sed mater Beratgitæ. Audiamus eum ipsum in Vita S. Bonifacii archiepiscopi Moguntini & martyris apud Mabillonium Seculi III Benedictini parte 2, pag. 42 loquentem. Feminæ vero, inquit, religiosæ (a S. Bonifacio e Britannia in Germaniam evocatæ, erant) matertera scilicet S. Lulli, nomine Chunihilt, & filia ejus Berathgit. Et paulo post: Sed Chunihilt & filia ejus Berathgit, valde eruditæ in liberali scientia, in Turingorum regione constituebantur magistræ. An Chunihildis hæc in episcopatu Eustadiensi umquam cultum obtinuerit, mihi hactenus non constat. Gretzerus ipse non nisi ex conjecturis inquirit, qua de causa eam ibi cultam fuisse dicat; Mabillonius autem mox laudatus eamdem velut ex Actis S. Bonifacii tantum notam inter Prætermissos dumtaxat recensuit; an vero recte inscripta sit Martyrologiis num. 14 citatis, examinandum veniet ad diem VIII Decembris ibidem assignatum. Habemus itaque primo Chunihildis diversum a Gunthilde nomen: nam etsi hujusmodi barbara nomina sæpe varie scribantur, id tamen hic factum esse, probandum erat, ubi cetera personarum adjuncta diversa sunt. Habemus secundo Chunihildem Berathgitæ matrem, non virginem. Habemus tertio certum S. Gunthildis Virginis, Chunihildis vero abbatissæ dubium, in Eustadiensi diœcesi antiquum cultum.

[17] Ex hisce porro omnibus concludere licet primo; Chunihildem abbatissam Thuringicam diversam esse a S. Gunthilde virgine, cui B. Gundechurus altare dicavit, & cujus sacras reliquias in alio altari deposuit. [ibi culta fuit, & hodiedum colitur.] Secundo hanc S. Gunthildem eamdem esse cum illa, quam B. Gundecharus inter diœcesis suæ patronos depictam habuit, & Gunthildem appellavit. Tertio denique verisimillimum esse, non aliam, quam hanc, a Piberbachensibus Gunthildem coli; cum id & nomen & virginitas & cultus in Eustadiensi diœcesi persuadeant. Quam ob rem credo equidem, eruditum Gretzerum numquam aliter sensurum fuisse, si quæ de S. Gunthildis virginis, quam ignorasse videtur, antiquo cultu retulimus, edoctus fuisset. Ceterum in Breviario Eustadiensi de neutra Officium aut commemorationem aliquam fieri deprehendi, nec plura de hac sancta Virgine dicenda habeo.

DE S. LOLANO EPISCOPO CONF.
IN SCOTIA

ANTE MEDIUM SEC. XI, UT FERTUR.

Sylloge de cultu & tempore, quo vixerit.

Lolanus episcopus Conf., in Scotia (S.)

AUCTORE C. S.

Thomas Dempsterus in Menologio Scotico ad diem XXII Septembris S. Lolanum cum episcopi titulo breviter sic annuntiat: In Scotia Lolani episcopi; [Annuntiatur ad hunc diem 22,] laudatque Kalendarium Adami Regii & Jacobi Cheynæi. Hunc utrumque ab eruditione celebrat in sua Historia Ecclesiastica gentis Scotorum, in cujus lib. 16, num. 1090 Regium, dum ipse ista scriberet, Edimburgi in vivis etiam superstitem facit, & inter ejusdem Opuscula Kalendarium Sanctorum Scotorum, librum unum recenset, quem anno 1589 Parisiensibus typis excusum fuisse, ex mox laudando P. Nicolao Wemyss intellexi. Cheynæum in eadem Historia lib. 3, num. 350 Tornaci anno 1602 obiisse scribit; sed inter ejusdem Opuscula nullum hujusmodi commemorat. Verum quidquid sit de horum eruditione, quam hic non examino, ex dictis liquet, ab eorumdem ætate nullum aut exiguum pro antiquo S. Lolani cultu pondus posse accedere. Ad manus mihi est libellus Ms. De indubitatis Scotiæ Sanctis, quem P. Nicolaus Wemyss, Societatis Jesu presbyter, ipsemet Scotus, ut arbitror, rogante Sollerio nostro, ut Dempsteri ac Camerarii sacros Fastos Scoticos ad incudem revocaret, Duaci conscripsit, in quo, præteritis duobus istis scriptoribus, laudati Regii Kalendarium suis observationibus illustravit castigavitque.

[2] In hoc itaque ad præsentem Septembris diem ex dicto Kalendario hæc recitat: [& ad 24 hujus mensis;] S. Lolanus episcopus & confessor, sub Duncano, anno MXXXIV. Deinde ipse subdit: Nihil monstri de hoc Sancto confictum reperio; nec ullum vidi præter recentiores, inter se satis bene concordes. Dempsterum secutus Philippus Ferrarius, eumdem in Catalogo generali Sanctorum eodem die his verbis inseruit: In Scotia S. Lolani episcopi. Contra David Camerarius lib. 3 de Scotorum pietate, ipsum die XXIV ejusdem mensis recensuit & sequenti elogio celebravit. S. Lolanus, episcopus & confessor, apud Duncanum Scotorum regem magna in auctoritate & gratia, quem & consilio & sanctis apud Deum precibus juvisse fertur, cum Danorum rex infidelis Scotiam navali & terrestri aggrederetur exercitu, qui partim apud Kingkornum, (ubi Danorum devictorum adhuc supersunt monumenta) partim ad Culrossanum oppidum profligatus est. Celebris habetur hic Sanctus in Strilingensi provincia. De eo vide Regium in Calendario & alios. De elogio hoc infra sermo recurret: interim miror, cur S. Lolanus a Camerario ad diem XXIV referatur, cum ipsemet laudet Kalendarium Regii, quod ut vidimus, ipsum die XXII annuntiat, quo similiter legitur in alio Kalendario nostro Ms., quod Brunus quidam Lovanio ad nos olim transmisit.

[3] [sed priori die Officium habet in Breviario Aberdonensi,] Sed undecumque id didicerit Camerarius, certum est, S. Lolanum ad diem XXII Septembris saltem olim in Scotia cultum fuisse Officio ecclesiastico. Ita liquet ex Breviario Aberdonensi, anno 1509 typis edito, quod transcriptum habemus. In hoc enim ad dictum diem S. Lolani confessoris & pontificis Officium præscribitur, cujus sex primæ Lectiones propriæ gesta ejus continent, tres vero ultimæ sunt de expositione Euangelii: Homo quidam; & cœtera omnia de Communi unius confessoris & pontificis; præter Orationem tamen, quam hic subjungo. Solennitatem Sancti tui, Domine, Lolani annuam recensentes, ejus precatu fac nos, prostratis vitiis, ad gloriæ tuæ triumphum pertingere. Per Dominum &c. Lectiones Officii non recudam, quia tam fabulosæ sunt, ut vehementer admirer, eas Aberdonensi Breviario umquam insertas fuisse. Sed ejusdem scilicet auctor etiam alibi multa habet inepta & fabulosa, ut agnoscit supra laudatus Wemyssius, a quo hasce tamen lectiones non visas fuisse existimo; cum superius dicat, nihil monstri de hoc Sancto confictum se reperisse, & in fine ejusdem libelli affirmet, unam Breviarii Aberdonensis partem sibi deesse.

[4] [diciturque in multis Scotiæ locis olim cultus fuisse,] De ejusdem cultu Dempsterus lib. XI Historiæ Ecclesiasticæ gentis Scotorum, num. 790 præterea ait: Colitur templis ei variis regni locis erectis, die XXII Septembris, Breviar. Scot. Præmiserat etiam ibidem, ipsum Catholicis temporibus usque ad inductam in Scotiam hæresim miraculis illuxisse. Cujus vitæ continentiam, inquit, crebra miracula apud Scotos loquebantur, cum invecta hæresis improbissima pios Dei cultus regno eo eliminare ausa est. Facile tamen potuit Dempsterus, in patriam suam sæpe cum dispendio veritatis plus æquo liberalis, auxesi hic usus fuisse. Strilinga, sive Sterlinga, ubi Camerarius supra relatus celebrem Sancti cultum fuisse affirmavit, Scotiæ Meridionalis provincia est, cujus primarium oppidum, a quo ipsa nomen accepit, est Sterlinga vel Sterlinium, vulgo Strivelin & Sterlin-borrough, situm ad Fortheam amnem, qui non procul inde in sui nominis æstuarium, alias etiam Bodotriæ dictum, se exonerat. In fabulosis lectionibus Breviarii Aberdonensis dicitur Sanctus in loco, qui a vulgo Planum vocitatur, sepultus esse; qui locus mihi omnino ignotus est, nec quidquam in iisdem additur, ex quo conjectare liceat, in qua saltem Scotiæ parte hic situs fuerit.

[5] De nomine regis, sub quo vixit, inter neotericos satis convenit; [Videtur vixisse ante medium seculum XI] omnes enim illum sub Duncano rege floruisse consentiunt. Adami Regii ex Wemyssio, & Camerarii verba dedimus num. 2. Dempsterus lib. XI Historiæ ecclesiasticæ num. 790 hæc ait: S. Lolanus incomparabilis episcopus… Fuit hic regi Duncano familiaris, cujus neque consilium in occupando regno probavit, & exitum sæpe prædixit. In præcitatis lectionibus nulla de rege fit mentio, sed iisdem tamen præfigitur hic titulus: Vita S. Lolani confessoris & pontificis sub rege Duncano anno MXXXIX. Verum suspicor, hæc transcribentis potius, quam ipsius Breviarii verba esse. De tempore quoque ejusdem emortuali paucorum annorum inter prædictos est discrepantia. Wemyssius enim ex Kalendario Regii, & Brunus in Catalogo Ms. Sanctorum Scotiæ annum 1034 signant; Dempsterus vero & Breviarii Aberdonensis auctor, vel, ut dixi, descriptor, annum 1039. Verum, etsi isti de regis Duncani nomine concordent, non eumdem tamen Duncanum a Dempstero Camerarioque designari, elogia, quæ iidem Sancto texuerunt, manifesto docent. Etenim Camerarius, dum Duncani de Danis victoriam consiliis precibusque S. Lolani adscribit, Duncanum I, Malcolmi II ex filia nepotem, designat; nam ab hoc Danorum rex Sueno, in Scotiam irrumpens, memorabili clade profligatus dicitur. Dempsterus autem non minus clare Duncanum II, Malcolmi III nothum indicat, dum ait, S. Lolanum hujus de occupando regno consilium improbasse, exitumque suum ipsi, utique infelicem, prædixisse; quod utrumque in Duncanum II quadrat; quippe qui, expulso patruo suo rege Donaldo, regnum Scotiæ occupavit, & a Makpendiro post breve regimen trucidatus est. De utroque consuli potest Hector Boëtius in Historia Scotorum, Leslæus, aliique.

[6] [sub rege Duncano I. Cetera ejus gesta latent.] Porro duo mox laudati scriptores Duncani I regni initium anno Christi 1040, mortem 1046 affigunt; Papebrochius vero in Annotatis ad Propylæum ad Vitam S. Margaritæ reginæ Scotiæ tom. 2 Junii pag. 325 annum 1036 vel 1040 pro emortuali assignavit. Duncanus alter, sive ejus nominis II, ad finem ejusdem seculi XI pertinet. Hinc collige, Dempsteri asserta cum S. Lolani tempore emortuali, sive quod ipsemet, sive quod alii statuunt, non posse componi, etiamsi illud etiam cum plurium annorum latitudine accipiatur; contra vero Camerarii narrationem cum eodem facile componi posse, ideoque multo verisimiliorem esse, si S. Lolanus sub aliquo Duncano rege floruerit, & id circiter temporis obierit, de quo convenit inter prædictos. Locum episcopatus illius nemo assignat, præterquam fabulosarum lectionum in Breviario Aberdonensi compilator, qui hunc a vulgo Planum appellatum ait, mihi, ut supra monui, incompertum. Gesta ejusdem penitus latent, neque ego magis, quam Wemyssius supra num. 2 laudatus, de ipso apud antiquiores quidquam potui reperire. Quæ autem in lectionibus Aberdonensibus de ipso narrantur, tam insulse fabulosa sunt, ut ea ex Breviario illo erasa malim, quam a me recusa.

[7] [Inter scriptores numeratur a Dempstero.] Dempsterus in ejusdem elogio lib. XI Historiæ ecclesiasticæ Scotorum ipsum etiam inter scriptores numerat, ejusque Opera recenset his verbis: Scripsit Commentarios in Biblia, lib. 1; De republica Christiana lib. 1; Hymnos sacros lib. 1; De inæstimabili dilectionis divinæ effectu lib. 1; Passionis Christi typum, lib. 1; De Incarnationis mysterio lib 1; quæ in bibliotheca Sconana extraxit furor hæreticorum, igne consumpsit; vir tamen pius memorias apicum saltem vindicavit. Ita quidem Dempsterus; sed cum is in patriæ suæ gratiam multas fabulas consarcinaverit, nemo miretur, si ego pro Opusculis illis S. Lolano adscribendis, quorum titulos ex anonymi, nescio, cujus, testimonio recitat, meliorem vadem requiram. Plura de eo dicenda non habeo.

September VI: 23. September

Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon

Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 22. September

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 22. September

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung

Zum Schutz Ihrer Daten:
mit 2 Klicks empfehlen!

Unser Reise-Blog:

Reisen zu den Orten, an denen die
Heiligen lebten und verehrt werden.

- zuletzt aktualisiert 14.12.2014
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.